Korporativno Upravljanje - Prirucnik

Kancelarija u Beogradu Bulevar kralja Aleksandra 86 11000 Beograd Srbija Tel: (+381-11) 3023 750 Fax: (+381-11) 3023
740 Kontakt: Katarina Djuli E-mail: KVeljovic@ifc.org
Kancelarija u Tirani Deshmoret e 4 Shkurtit, br. 34 Tirana Albanija Tel: (+355-4) 231 401 Fax: (+355-4) 231 260 Kontakt: Sonila Bicaku E-mail: SBicaku@ifc.org
Kancelarija u Sarajevu Hamdije Kreevljakovia 19/IV 71000 Sarajevo Bosna i Hercegovina Tel: (+387-33) 251 555 Fax (+387-33) 217 762 Kontakt: Merima Zupevi E-mail: MZupcevic@ifc.org
Kancelarija u Skoplju Vasil Adzilarski bb, Soravia building 1000 Skoplje BJR Makedonija Tel: (+389-2) 3223 306 Fax: (+389-2) 3223 298 Kontakt: Kiril Nejkov E-mail: KNejkov@ifc.org
Regionalni menader programa Predstavnik za odnose sa javnou Komisija za hartije od vrijednosti Juan Carlos Fernandez Zara Slobodan Brki Zoran ikanovi E-mail: JFernandez@ifc.org Bulevar kralja Aleksandra 86 11000 Beograd Srbija Tel: (+381-11) 3023 750 Fax: (+381-11) 3023 740 Email: SBrkic@ifc.org Bulevar kralja Aleksandra 86 11000 Beograd Srbija Tel: (+381-11) 3023 750 Fax: (+381-11) 3023 740 Email: scmn@t-com.me Kralja Nikole 27a/III 20000 Podgorica Crna Gora Tel: (+382 20) 442-800 Fax: (+381 20) 442-810
Copyright 2008 Meunarodna finansijska korporacija 2121 Pennsylvania Ave. NW, Washington, DC 20433, United States of America lanica Grupacije Svetske banke
Korporativno upravljanje | Prirunik
Korporativno upravljanje
Prirunik
Podgorica, 2009.
Prvo izdanje: 300 primeraka na crnogorskom, 150 primeraka na engleskom jeziku tampano u Podgorici, Crna Gora Copyright 2009 Meunarodna finansijska korporacija 2121 Pennsylvania Ave. NW, Washington, DC 20433, United States of America lanica Grupacije Svetske banke Design copyright 2009 Aleksandra Milakovi Sva prava zadrana. Nijedan deo ove publikacije se ne sme reprodukovati, smetati u sistem za pretraivanje, niti prenositi, u bilo kom obliku ili na bilo koji nain, elektronski, mehaniki, fotokopiranjem, snimanjem ili na drugi nain, u komercijalne svrhe bez prethodnog odobrenja Meunarodne finansijske korporacije.
III
Izjava o odbIjanju odgovornostI

Crnogorski Prirunik za korporativno upravljanje (Prirunik) distribuira se uz napomenu da se ni autori ni organizacije i zemlje koje oni predstavljaju niti izdava ne bave pruanjem pravnih ili finansijskih saveta. Materijal u ovom Priruniku daje se u dobroj nameri kao opta smernica i ne moe se prihvatiti nikakva odgovornost za gubitak ili troak nastao kao rezultat oslanjanja na informacije sadrane u ovom Priruniku. Nije namera da ova publikacija bude iscrpna. Mada je Prirunik pripreman uz najveu panju, na njega se ne treba oslanjati kao na osnovu za formulisanje poslovnih odluka. O svim finansijskim stvarima i pitanjima treba konsultovati raunovou, revizora ili drugog finansijskog strunjaka. O svim pravnim stvarima i pitanjima treba konsultovati pravnika. Sva pominjanja mukog roda u celom ovom Priruniku vae za oba pola ukoliko nije drugaije naznaeno. Svi stavovi u ovom Priruniku stavovi su autora i ne moraju obavezno predstavljati stavove vlade vajcarske, Komisije za hartije od vrijednosti, Meunarodne finansijske korporacije ili Grupe Svetske banke. Ovaj Prirunik dostavlja se korisnicima uz upozorenje da se bez prethodne saglasnosti Meunarodne finansijske korporacije ne sme stavljati u promet na komercijalnoj osnovi ni na koji nain (pozajmicom, preprodajom, iznajmljivanjem i sl.).
Predgovor
Korporativno upravljanje predstavlja sistem za upravljanje i kontrolu privrednih drutava. Prema rezultatima empirijskih istraivanja, kompanije koje se pridravaju korporativnog upravljanja obino ostvaruju bolje rezultate od kompanija koje to ne ine. Jedan od razloga je taj to kroz poboljane mehanizme upravljanja i kontrole dolazi do bolje raspodele nadlenosti i boljeg funkcionisnja celokupnog procesa odluivanja. Drugi razlog je taj to kompanije sa dobrim korporativnim upravljanjem ulivaju vee poverenje, ime privlae vie investitora. Oba ova elementa pomau kompanijama sa dobrim korporativnim upravljanjem da posluju bolje od kompanija koje imaju loe standarde u ovoj oblasti ili ih nemaju uopte. Korporativno upravljanje dobilo je jo vie na vanosti sa nastankom sadanje krize i smatramo da e kompanije u Crnoj Gori, kao i u drugim zemljama, morati da poboljaju svoje standarde na ovom polju da bi preivele. Cilj ovog prirunika je upravo taj da pomogne menaderima i lanovima upravnog odbora da unaprede standarde korporativnog upravljanja u svojim kompanijam. Da bi se taj cilj ostvario, ovaj prirunik daje itaocu sveobuhvatan pogled na ovu tematiku, kao i primere iz najbolje prakse, kako iz regiona tako i ire. Takoe se nadamo da e ovaj prirunik koristiti i svi ostali zainteresovani itaoci, poput naunih istraivaa i studenata, akcionara i potencijalnih investitora. Ovaj prirunik deo je naih aktivnosti u regionu na unapreenju korporativnog upravljanja. U protekle tri godine, Meunarodna finansijska korporacija (IFC), koja je lan grupacije Svetske banke, sprovodi Program korporativnog upravljanja u jugoistonoj Evropi koji pokriva Albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Makedoniju, Crnu Goru i Srbiju. Ovaj program u potpunosti finansira Dravni sekretrijat vajcarske za ekonomska pitanja (SECO).
Juan Carlos Fernandez Zara regionalni menader IFC Program korporativnog upravljanja u Jugoistonoj Evropi
VII
Predgovor
Prelazak na trinu ekonomiju i privatizacija dravnih preduzea doprinose sve veem znaaju pitanja iz domena korporativnog upravljanja u Crnoj Gori i u celom regionu Jugoistone Evrope. Programi privatizacije su proizveli izmenjene uslove poslovanja i uspostavljeni su novi institucionalni okviri. Razdvajanje prava svojine i rukovoenja kompanijom, odgovornost prema akcionarima, reagovanje na interese stejkholdera, transparentnost i zahtevi obaveznog izvetavanja, su trenutno aktuelna pitanja. Dobro korporativno upravljanje doprinosi odrivom ekonomskom razvoju tako to poboljava poslovne rezultate kompanija i prua im ire mogunosti za pribavljanje finansijskih sredstava iz spoljnih izvora. Uz dobro korporativno upravljanje kompanija postaje profitabilnija i podstie sopstveni rast. U saradnji s Meunarodnom finansijskom korporacijom (IFC), vajcarski dravni sekretarijat za ekonomske poslove (SECO) od 2006. godine realizuje projekat korporativnog upravljanja u Crnoj Gori i drugim zemljama Jugoistone Evrope koje prolaze kroz ekonomsku tranziciju. Ovaj projekat je deo dugorone saradnje vajcarske sa zemljama u regionu koja ima za cilj smanjenje siromatva i obezbeivanje uspenog procesa meunarodne, ekonomske i drutvene tranzicije. Cilj projekta korporativnog upravljanja je i) da pomogne kompanijama i bankama da unaprede sopstvenu praksu u primeni principa korporativnog upravljanja, ii) da podri javne institucije u uspostavljanju efikasnih mehanizama za korporativno upravljanje i iii) da pomogne obrazovnim institucijama da uvrste teme iz korporativnog upravljanja u svoje nastavne planove. Podrkom razvoju korporativnog upravljanja u Crnoj Gori i njegovoj uspenoj primeni, pomaemo Crnoj Gori da postane jo privlanije mesto za investitore. Krajnji cilj ovog Prirunika jeste da doprinese promovisanju dobrog korporativnog upravljanja u Crnoj Gori. Siguran sam da e ga akcionari, menaderi, lanovi upravnih odbora i drugi nosioci interesa, kao i nauni radnici i studenti, koristiti u toku njihovih svakodnevnih aktivnosti, a u cilju unapreenja znanja i boljeg razumevanja principa korporativnog upravljanja.
Erwin Hofer, ambasador vajcarske u Crnoj Gori
VIII
Predgovor
injenica je da ve nekoliko godina nae trite kapitala privlai panju zbog brzog razvoja i efekata koje ima na sve segmente crnogorske ekonomije. Vjerovatno najvaniji razvojni efekat trita kapitala je uticaj na edukaciju svakog od nas pojedinano i na promjenu naeg stava prema biznisu, prema zaraivanju profita, prema izazovima promjena i nainu ostvarivanja interesa. Dosadanji razvoj trita kapitala ukazuje na ansu za finansiranje novih projekata i ideja, spajanje novca i kompanija. Da li su preduzetnici koji trae kapital za finansiranje svojih biznis ideja i menaderi kompanija koje nisu emitovale nove akcije svjesni ove mogunosti? Da li su spremni da se ukljue u igru koja se zove privlaenje panje investitora za ulaganje kapitala? Korporativno upravljanje predstavlja kljuni element u poboljanju efikasnosti i rasta kompanija, kao i u sticanju povjerenja investitora. Uzrok problema korporativnog upravljanja nalazi se u podvajanju vlasnitva od upravljanja. Akcionari vre kontrolu nad kompanijom izborom direktora, saglaavanjem na znaajne transakcije, podnoenjem derivativnih tubi u ime kompanije, itd. Nain na koji je rijeeno pitanje svojine i zatite svojine u jednom drutvu kljuni je faktor od koga zavisi kako e biti oblikovan sistem korporativnog upravljanja. Zaposleni, povjerioci, dobavljai, klijenti i svi drugi mogu da imaju ugovorne zahtjeve prema kompaniji, ali akcionari ine srce kompanije. Prirunik korporativnog upravljanja predstavlja veoma jasan i instruktivan pregled zakonskog i regulatornog okvira upravljanja korporacijom u Crnoj Gori. Jasno su prezentirani i sutinski analizirani mnogi primjeri iz nae dosadanje prakse. Takoe, prezentirana je i najbolja meunarodna praksa, koja se razvila kao odgovor na odreena pitanja upravljanja korporacijom. IFC i Komisija za hartije od vrijednosti su zajedniki pripremili Prirunik. eljeli smo da ponudimo izvorni materijal koji e koristiti akcionarima kompanija, direktorima koje oni angauju, savjetnicima i zastupnicima, advokatima i sudijama, regulatorima i dravnoj administraciji, studentima i predavaima, i svim zainteresovanim da prodube svoja saznanja ili se prvi put sretnu sa pitanjima upravljanja kompanijom.
IX
Prirunik je rezultat sinergije znanja i truda veeg broja ljudi iz nae dvije organizacije. Ipak, kljuni doprinos dale su Dr. Katarina uli, koja je inicirala i efikasno organizovala ukupan rad pri izradi Prirunika, i Dr. Neda Ivovi, koja je istraivanjem i analiziranjem sistema korporativnog upravljanja u Crnoj Gori dala ivotnost i praktinost Priruniku, na emu sam im veoma zahvalan. Izdavanjem Prirunika elimo da doprinesemo razvoju znanja i vjetina ija primjena e voditi poveanju linog i drutvenog bogatstva.
Dr. Zoran ikanovi Predsjednik Komisija za hartije od vrijednosti Crne Gore
o IFC-u
IFC, lanica grupacije Svetske banke, stvara mogunosti za ljude da izbegnu siromatvo i poboljaju svoje ivote. Mi jaamo odriv ekonomski rast u zemljama u razvoju tako to podravamo razvoj privatnog sektora, angaujemo privatni kapital i pruamo savetodavne usluge i usluge za smanjenje rizika kompanijama i vladama. Nae ukupne investicije u fiskalnoj 2008. godini iznose 16.2 milijardi dolara, to je za 34 procenta vie nego u prethodnoj godini. Za vie informacija posetite www.ifc.org
o Programu za unapreenje korporativnog upravljanja:

IFC realizuje Program korporativnog upravljanja u Albaniji, Bosni i Hercegovini, BJR Makedoniji, Crnoj Gori i Srbiji sa namerom da se kompanijama u regionu pomogne da unaprede svoje korporativno upravljanje, ime bi poveale operativnu efikasnost i poboljale pristup finansiranju po nioj ceni kapitala. Dva kljuna cilja Programa korporativnog upravljanja su da pomogne kompanijama da uvedu dobru praksu korporativnog upravljanja i razviju delotvoran okvir za korporativno upravljanje. Program finansira Dravni sekretarijat za ekonomske poslove vajcarske (SECO).
XI
o seCo-u
Dravni sekretarijat za ekonomske poslove (SECO) struni je centar vajcarske vlade za sva osnovna pitanja koja se odnose na ekonomsku politiku. Ima za cilj da osigura odrivi ekonomski rast uspostavljanjem potrebnih uslova za regulatornu i ekonomsku politiku.. Sektor za ekonomsku saradnju i razvoj SECO-a odgovorno je za planiranje i realizaciju mera ekonomske i trgovinske politike u zemljama u razvoju, Istonoj Evropi, centralno azijskim dravama, i u novim dravama lanicama EU (doprinos proirenju). Primarni cilj ove saradnje je integrisanje partnerskih zemalja u svetsku ekonomiju i promovisanje odrivog ekonomskog rasta dajui time efikasan doprinos smanjenju siromatva. Ovakav pristup predstavlja direktnu pozitivnu vezu izmeu politike spoljnje trgovine i razvojne saradnje. SECO prioriteti su jaanje konkurentnosti razvojnih zemalja i proirenje trgovinskog asortimana uz mobilizaciju domaih i stranih investicija, poboljanje bazine infrastrukture i promovisanje stabilnih ekonomskih okvirnih uslova. Posebna panja se pridaje problemima vezanim za klimatske promene, energetskim problemima i pitanjima zatite ivotne sredine. Ekonomska i trgovinska saradnja je od kljunog znaaja za promovisanje ulaganja i trgovine. Ovaj oblik saradnje predstavlja osnovni doprinos u stvaranju okruenja koje prua povoljne uslove za ekonomski rast i privatnu inicijativu. Sektor za ekonomski razvoj i saradnju predvodi lan izvrnog odbora SECO-a, i ine ga 65 zaposlenih. Sedam odeljenja Sektora su strukturisana u skladu sa glavnim oblastima delovanja. Sektor ima godinji budet od oko 280 miliona CHF i blisko sarauje sa vajcarskom agencijom za saradnju i razvoj (SDC).
XII
sadraj
Korporativno upravljanje Prirunik
1. PogLavLje uvod u korPoratIvno uPravlJanJe

a. to je KorPoratIvno uPravLjanje? 1. definicija korporativnog upravljanja 2. kodeksi korporativnog upravljanja irom svijeta 2.1. britanski pristup Potuj ili objasni 2.2. evropska unija/oeCd b. 1. 2. 3. 4. eFeKtI KorPoratIvnog uPravLjanja na PosLovanje drutva Poveavanje izvora raspoloivog kapitala putem efikasnog korporativnog upravljanja Poboljanje poslovnih performansi kompanija smanjenje potencijalne odgovornosti prema nosiocima interesa razvoj trita kapitala
1
4 7 8 9 10 13 13 14 14 15 16 17 19
d. MoguI ProbLeMI sIsteMa Potuj ILI objasnI e. ModeLI KorPoratIvnog uPravLjanja
a. anaLIza sIsteMa KorPoratIvnog uPravLjanja u Crnoj gorI b. 1. 2. 3. 4. KaKav je KvaLItet KorPoratIvnog uPravLjanja u Crnoj gorI? kako se mjeri kvalitet korporativnog upravljanja? reforme odredbi u vezi sa korporativnim finansiranjem u pravnom sistemu Crne gore reforme odredbi u vezi sa zatitom manjinskih akcionara reforme odredbi u vezi sa korporativnim upravljanjem
24 29 29 30 32 35 36
C. IndeKs Prava aKCIonara
PostuPCI nadzora I revIzIJe
obJavlJIvanJe InFormaCIJa
znaaJne korPoratIvne transakCIJe
utICaJ HartIJa od vrIJednostI na korPoratIvno uPravlJanJe
2. PogLavLje oPte karakterIstIke Pravnog okvIra korPoratIvnog uPravlJanJa u CrnoJ gorI
21
dIvIdende
ImPlIkaCIJe osnovnog kaPItala na korPoratIvno uPravlJanJe
skuPtIna akCIonara
C. MandatornI vs. ovLaujuI sIsteM KorPoratIvnog uPravLjanja
uvod u Prava akCIonara
sekretar drutva
IzvrnI dIrektor I nJegove nadlenostI
odbor dIrektora
oPta akta drutva
oPta struktura uPravlJanJa akCIonarskog drutva
Predgovor Juan Carlos Fernandez zara, IFC Predgovor erwIn HoFer, ambasador vaJCarske u CrnoJ gorI dr. zoran IkanovI, komIsIJa za HartIJe od vrIJednostI Crne gore o IFC-u I o Programu korPoratIvnog uPravlJanJa o seCo-u
V VI VIII X XI
oPte uvod u karakterIstIke korPoratIvno Pravnog okvIra uPravlJanJe korPoratIvnog uPravlJanJa u CrnoJ gorI
sadraj
XVI
3. PogLavLje oPta struktura uPravlJanJa akCIonarskog drutva 41

a. to je aKCIonarsKo drutvo? 1. definicija akcionarskog drutva b. 1. 2. 3. struKtura uPravLjanja aKCIonarsKog drutva skuptina akcionarskog drutva odbor direktora Izvrni direktor i sekretar drutva 44 44 45 45 46 47
4. PogLavLje oPta akta drutva

a. osnIvaKI aKt drutva 1. odluka/ugovor o osnivanju akcionarskog drutva b. statut aKCIonarsKog drutva 1. ko donosi i vri izmjene statuta? 2. obaveza objavljivanja izmjena statuta C. KodeKsI KorPoratIvnog uPravLjanja KoMPanIje d. etIKI KodeKs 1. to je etiki kodeks? 2. zato treba usvojiti etiki kodeks?
49
52 53 57 59 60 61 63 63 63
5. PogLavLje odbor dIrektora

a. 1. 2. 3. 4. 5. b. 1. 2. 3. 4. nadLenost odbora dIreKtora obaveza formiranja odbora direktora opti osvrt na nadlenosti odbora direktora nadlenost odbora direktora u vezi sa skuptinom akcionara nadlenost odbora direktora u vezi sa kapitalom akcionarskog drutva nadlenost odbora direktora u vezi sa izvjetavanjem skuptine akcionara Izbor I razrjeenje Lanova odbora dIreKtora Izbor i mandat lanova odbora direktora Predlaganje kandidata za lanove odbora direktora Izbor lanova odbora direktora razrijeenje lanova odbora direktora
65
69 69 69 72 73 74 76 76 78 78 80
XVII
oPte uvod u karakterIstIke korPoratIvno Pravnog okvIra uPravlJanJe korPoratIvnog uPravlJanJa u CrnoJ gorI PostuPCI nadzora I revIzIJe obJavlJIvanJe InFormaCIJa znaaJne korPoratIvne transakCIJe utICaJ HartIJa od vrIJednostI na korPoratIvno uPravlJanJe dIvIdende ImPlIkaCIJe osnovnog kaPItala na korPoratIvno uPravlJanJe skuPtIna akCIonara uvod u Prava akCIonara sekretar drutva IzvrnI dIrektor I nJegove nadlenostI odbor dIrektora oPta akta drutva oPta struktura uPravlJanJa akCIonarskog drutva
sastav odbora dIreKtora broj lanova odbora direktora ko moe da bude lan odbora direktora? nezavisnost odbora direktora kvalifikacije lanova odbora direktora optimalna veliina odbora direktora separacija funkcija predsjednika odbora i izvrnog direktora ogranienje broja lanstava u odboru direktora zarade lanova odbora direktora 8.1. upotreba akcija i opcija kao dio naknade 8.2. zajmovi lanovima odbora direktora 9. mandat lanova odbora direktora 10. uloga zaposlenih u odboru direktora 11. Izvrni i neizvrni direktori
C. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
81 81 82 84 87 88 89 89 91 91 92 93 93 94
6. PogLavLje IzvrnI dIrektor I nJegove nadlenostI

a. b. C. d. e. F. Ko IMenuje Izvrnog dIreKtora drutva? usLovI za IMenovanje Izvrnog dIreKtora drutva ovLaenja I obaveze Izvrnog dIreKtora drutva duna Panja sa KojoM treba da PostuPa IzvrnI dIreKtor drutva naKnade IzvrnoM dIreKtoru dobre PraKse u vezI sa IMenovanjeM Izvrnog dIreKtora KoMPanIje
121
124 125 126 127 128 129
7. PogLavLje sekretar drutva

a. b. C. d. Ko IMenuje seKretara drutva? usLovI za IMenovanje seKretara drutva ovLaenja I obaveze seKretara drutva dobre PraKse u vezI sa obavLjanjeM PosLova seKretara drutva
135
139 139 139 141
8. PogLavLje uvod u Prava akCIonara

a. oPte odredbe o PravIMa aKCIonara b. Posebna Prava aKCIonara 1. ekonomska (imovinska) prava akcionara 1.1. Pravo na dividendu 1.2. Pravo pree kupovine akcija i zamjenljivih obveznica 1.3. Pravo prodaje akcija 1.4. Pravo nesaglasnih akcionara da zahtijevaju otkup akcija od strane drutva
143
146 147 147 148 149 152 152
XVIII
2. neimovinska prava akcionara 2.1. Pravo glasa, tj. pravo na kontrolu 2.2. Pravo akcionara na informacije 3. koja prava akcionari nemaju 4. obaveze akcionara 5. Pravo akcionara na sudsku zatitu svojih prava 5.1. Pravo na direktne akcionarske tube 5.2. Pravo na derivativne akcionarske tube 5.3. koji su to najznaajniji sluajevi kada akcionar moe zahtijevati odluku suda o spornom pitanju 6. sporazum akcionara o glasanju C. CentraLna dePozItarna agenCIja
155 155 158 161 162 163 163 163 164 166 168
9. PogLavLje skuPtIna akCIonara

a. 1. 2. 3. b. 1. 2. 3. 4. C. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. oPte odredbe vrste skuptine akcionara nadlenost skuptine akcionara Prenoenje nadlenosti sazIvanje sKuPtIne aKCIonara Pravo i obaveza sazivanja skuptine vrijeme i nain sazivanja skuptine dnevni red Predlozi odluka odravanje sKuPtIne aKCIonara ko prisustvuje skuptini akcionara liste prisutnih Poslovnik o radu skuptine Predsjedavanje skuptinom akcionara otvaranje skuptine akcionara Postupanje po dnevnom redu nain glasanja Prekid, trajanje i zakljuenje skuptine akcionara odravanje reda na skuptini akcionara zapisnik sa skuptine akcionara
169
172 174 176 178 179 179 181 182 183 185 185 186 187 188 190 192 193 194 195 197 199 199 200
d. dobre PraKse u vezI sa KorPoratIvnIM uPravLjanjeM 1. dobre prakse u vezi sa postupkom koji prethodi odravanju skuptine akcionara 2. dobre prakse u vezi sa odravanjem skuptine
XIX
10. PogLavLje ImPlIkaCIJe osnovnog kaPItala na korPoratIvno uPravlJanJe

a. PojaM osnovnog KaPItaLa b. najnII Iznos osnovnog KaPItaLa C. uLoga osnovnog KaPItaLa d. 1. 2. 3. 4. Poveanje osnovnog KaPItaLa Poveanje kapitala novim ulozima uslovno poveanje osnovnog kapitala odobreni (ovlaeni) kapital Poveanje osnovnog kapitala iz sredstava drutva
203
206 207 209 211 211 214 215 219 222
e. sManjenje osnovog KaPItaLa
11. PogLavLje dIvIdende

a. b. C. d. e. F. g. H. I. oPte odredbe o dIvIdendI usLovI za IsPLatu dIvIdende PostuPaK rasPodjeLe dIvIdende aKCIonarIMa u KojeM obIMu se IsPLauje dIvIdenda KojI aKCIonar IMa Pravo IMa dIvIdendu Koje aKCIje ne daju Pravo na dIvIdendu razLIKovanje Prava na dIvIdendu od PotraIvanja za IsPLatu dIvIdende datuM IsPLate dIvIdende dobre PraKse u vezI sa IsPLatoM dIvIdende
227
231 232 235 236 237 238 239 241 242
12. PogLavLje utICaJ HartIJa od vrIJednostI na korPoratIvno uPravlJanJe

a. vanrednI PravnI PosLovI stICanje I rasPoLaganje IMovInoM veLIKe vrIjednostI b. 1. 2. 3. 4. stICanje KontroLnog KaPItaL-uea PreuzIManje aKCIonarsKog drutva u emu je cilj zakona o preuzimanju akcionarskih drutava obaveza sprovoenja javne ponude za preuzimanje osnovni principi zakona o preuzimanju akcionarskih drutava Iskljuenje manjinskih akcionara tzv. squeeze out
245
267 268 268 268 269 271
XX
5. break-through pravilo 6. konkurentska ponuda za preuzimanje 7. Pravne posljedice sprovedenog postupka preuzimanja akcionarskog drutva C. 1. 2. 3. 4. PravnI PosLovI s PovezanIM LICIMa (KonFLIKt Interesa) definisanje konflikta interesa Prava akcionara u sluaju postojanja konflikta interesa kako se izbjegava konflikt interesa u kompaniji dobre prakse korporativnog upravljanja u vezi sa konfliktom interesa direktora
272 272 273 274 274 276 278 280
13. PogLavLje znaaJne korPoratIvne transakCIJe

a. dobrovoLjno ILI PrInudno FInansIjsKo Izvjetavanje b. KorIstI objavLjIvanja InForMaCIja Po saMu KoMPanIju C. Koje InForMaCIje su Potrebne InvestItorIMa d. PrInCIPI objavLjIvanja e. Koje su PosLjedICe neobjavLjIvanja ILI Pogrenog objavLjIvanja InForMaCIja F. PrePoruKe u vezI sa KorPoratIvnIM uPravLjanjeM g. 1. 2. 3. obaveza Izvjetavanja s CILjeM Poveanja transParentnostI trIta objavljivanje finansijskih informacija kompanije objavljivanje informacija o najveim vlasnitvima akcija i glasakim pravima objavljivanje informacija o lanovima odbora i glavnim izvrnim licima i njihovim zaradama 4. objavljivanje podataka o transakcijama povezanih lica 5. obezbjeivanje fer, blagovremenog i jeftinog pristupa relevantnim informacijama 6. obaveza emitenta na kontinuirano izvjetavanje H. dobre PraKse KorPoratIvnog uPravLjanja u vezI sa objavLjIvanjeM InForMaCIja
263
286 288 290 291 292 294 295 295 295 296 297 297 299 301
XXI
14. PogLavLje obJavlJIvanJe InFormaCIJa

a. Interna KontroLa b. 1. 2. C. d. 1. 2. 3. 4. 5. 6. KoMIsIja za revIzIju uloga komisije za reviziju Ispitivanje interne kontrole odnos KoMIsIje za revIzIju I sPoLjnjeg revIzora nezavIsnI sPoLjnI revIzor koja pravna lica su obavezna da izvre reviziju u emu je svrha zahtjeva da revizor treba da bude nezavistan kada se smatra da je revizor nezavistan Izbor revizora Prava i dunosti revizora odgovornost revizora
283
308 311 311 313 314 317 317 317 318 223 224 225
15. PogLavLje PostuPCI nadzora I revIzIJe

a. Interna KontroLa b. KoMIsIja za revIzIju 1. uloga komisije za reviziju 2. Ispitivanje interne kontrole C. odnos KoMIsIje za revIzIju I sPoLjnjeg revIzora d. 1. 2. 3. 4. 5. 6. nezavIsnI sPoLjnI revIzor koja pravna lica su obavezna da izvre reviziju u emu je svrha zahtjeva da revizor treba da bude nezavisan kada se smatra da je revizor nezavisan Izbor revizora Prava i dunosti revizora odgovornost revizora
305
308 311 311 313 314 317 317 317 318 323 324 325
BELEKE
1.
uvod u KorPoratIvno uPravLjanje
Poglavlje
1. |
e. ModeLI KorPoratIvnog uPravLjanja
19
dIvIdende
d. MoguI ProbLeMI sIsteMa Potuj ILI objasnI
17
skuPtIna akCIonara
16
b. eFeKtI KorPoratIvnog uPravLjanja na PosLovanje drutva 1. Poveavanje izvora raspoloivog kapitala putem efikasnog korporativnog upravljanja 2. Poboljanje poslovnih performansi kompanija 3. smanjenje potencijalne odgovornosti prema nosiocima interesa 4. razvoj trita kapitala
13 13 14 14 15
sekretar drutva
odbor dIrektora
a. to je KorPoratIvno uPravLjanje? 1. definicija korporativnog upravljanja 2. kodeksi korporativnog upravljanja irom svijeta 2.1. britanski pristup Potuj ili objasni 2.2. evropska unija/oeCd
4 7 8 9 10
oPta akta drutva
sadraj
1.
a. to je KorPoratIvno uPravLjanje?
U najosnovnijem, korporativno upravljanje bavi se odnosima izmeu razliitih nosilaca interesa u odnosu na kontrolu kompanija. Prije svega, korporativno upravljanje bavi se odnosima izmeu vlasnika kompanije akcionara, i onih koji upravljaju poslovanjem kompanije administracijom koju su akcionari unajmili da vodi kompaniju.
U emu je cilj kompanije?

Svakako, svaka kompanija postoji kako bi maksimizirala profit.
Korporativno upravljanje je sredstvo za ostvarivanje cilja postojanja kompanije, a ne cilj samo po sebi. Korporativno upravljanje ukljuuje mnoge razliite faktore u procesu donoenja strategijskih odluka, adekvatno i transparentno izvjetavanje vlasnika koji su uloili svoj kapital, pouzdano finansijsko izvjetavanje i postupanje u skladu sa zakonima i propisima.1 Privredna drutva, pa i akcionarsko drutvo postoje jer drutvo kao cjelina eli da pospjei investiranje u biznis. Privredna drutva se organizuju i vode prvenstveno u cilju stvaranja profita akcionarima. Drutvo pospjeuje akcionare da svoja sredstva stave pod izvjestan rizik. Sa druge strane, drutvo ustanovljava ogranienu odgovornost akcionara koja se ograniava na tu investiciju i njenu vrijednost. Svako fiziko lice moe tolerisati samo toliko rizika. Odbor direktora kompanije je povjerenik (agent) akcionara sa osnovnom dunou da poveava profit kompanije. Diskreciona ovlaenja odbora direktora su sredstvo za ostvarenje cilja kompanije. Drutvo ine akcionari. Akcionari su vlasnici kompanije, jer su svoju imovinu uloili u kompaniju. Osim akcionara, postoje i drugi nosioci interesa. To su lica ije je finansijsko stanje povezano sa uspjehom kompanije. Pojmom nosioci interesa obuhvataju se razliite grupe lica, kao to su: zaposleni (ukljuujui i menadment), povjerioci, klijenti i drutvo u cjelini. Svi nosioci interesa nemaju jedinstven, zajedniki interes, ali je interes svih drugih nosilaca interesa podreen interesu akcionara: stvaranju profita.
to Je korPoratIvno uPravlJanJe?
5
Easterbrook i Fischels tvrde da jedinstvena grupa nosilaca rizika akcionari kojima ostali uesnici obeavaju maksimiziranje profita kompanije je sutinski inilac uspjene kompanije. Uspjeh je samo druga rije za profit. Frank H. Easterbrook & Daniel R. Fischel, Mandatory Disclosure and the Protection of Investors, 70 Va. L. Rev. 669, 691 (1984);
Nastojanje da se uvea profit kompanije je nekada u suprotnosti sa interesima nosilaca interesa - licima koja nijesu akcionari. Na primjer, kompanija moe utvrditi da je jedno od njenih postrojenja ili jedan od dijelova kompanije neprofitabilan. Dunost menadmenta prema akcionarima zahtijeva da razmotri zatvaranje postrojenja kako bi se izbjegli dalji gubici. Drugi lanovi drutva bie na gubitku: poreski prihodi e opasti, zatvorie se radna mjesta, ustanovljeni odnosi povjerilaca e se raskinuti, itd. Sa stanovita kompanije i akcionara, ni jedan od ovih jasno uoljivih teta nosilaca interesa koji nijesu akcionari, nije relevatna i od uticaja na odluku menadmenta. Upravo suprotno, dunost menadmenta je da se fokusira na interese akcionara kompanije, cijenei rizike i koristi po akcionare. Kompanija postaje instrument akcionara u ostvarivanju cilja stvaranju profita. Svakako, odbor direktora i menadment, da bi bili u prilici da ostvare profit i dugorono i kratkorono, moraju zadovoljiti i mnoge druge interese i ciljeve. Interesi drugih nosilaca interesa, iako su izvedeni iz osnovnog interesa kompanije, moraju biti adekvatno zadovoljeni kako bi se ostvario osnovni cilj kompanije: zaraivanje profita. American Bar Associations Committee on Corporate Laws, ne uvia nikakve razlike izmeu ciljeva povjerenja akcionarima i postupanja direktora kada istie da: direktori imaju fiducijarne dunosti prema akcionarima, koje iako omoguavaju akcionarima da imaju uvid u interese drugih, primoravaju ih da nau neku razumnu vezu sa dugoronim interesima akcionara. Stephen Bottomley, vodei australijski teoretiar kompanijskog prava primjetio je da je korporativno upravljanje....nejasan pojam: upotrebljava se kako u diskusijama o ulozi kompanije u drutvu... tako i u diskusijama o organizaciji poslovanja unutar kompanija. Stav po pitanju uloge kompanija u drutvu odreuje u velikoj mjeri i stav po pitanjima organizacije upravljanja u samoj kompaniji. U sutini, korporativno upravljanje namee i trai odgovore na sljedea pitanja: (a) kakva je kompanija kojom se upravlja; (b) ko treba da upravlja kompanijom; (c) koji je najbolji nain upravljanja kompanijom i (d) u ijem interesu treba upravljati kompanijom. Korporacija, kao ljudska organizacija, je idealno kooperativna. Kako bi se razvijala, neophodno je ostvariti saradnju izmeu njenih sastavnih dijelova: akcionara, menadera, zaposlenih, kupaca, dobavljaa, muterija i drutva u cjelini.
1.
U isto vrijeme, kompanije se nalaze u atmosferi ograniavanja. Drava, putem zakona i sudskih odluka, ustanovljava pravila koja usko ograniavaju stepen u kojem je razliitim uesnicima omogueno da diskreciono donose odluke u kompanijama. Uzrok problema korporativnog upravljanja nalazi se u podvajanju vlasnitva od upravljanja. Akcionari vre kontrolu nad kompanijom izborom direktora, saglaavanjem na osnovne transakcije, podnoenjem derivativnih tubi u ime kompanije, itd. Zaposleni, povjerioci, dobavljai, klijenti i drugi mogu da imaju ugovorne zahtjeve prema kompaniji, ali akcionari, kako se esto navodi, ine srce kompanije. Menaderi kompanije imaju prvenstvenu dunost da postupaju u interesu akcionara. Ova, osnovna uloga menadera da preduzimaju poslovne aktivnosti u cilju uveavanja profita kompanije i dobiti akcionara izriito je iskazana u Principima korporativnog upravljanja koje je objavio American Law Institute. Iako menaderi i direktori kompanije treba nekad da uzmu u obzir i dugorone interese akcionara prilikom donoenja odluka, a nekad neposrednu dobit po akcionare, sve odluke menadmenta treba da su orijentisane ka maksimiziranju vrijednosti koje ostvaruju akcionari. Prilikom donoenja odluka, menaderi kompanije ipak uzimaju u obzir i mogui uticaj njihovog odluivanja na druge nosioce interesa, naroito zaposlene. Koliki uticaj treba da imaju ovi nosioci interesa u korporativnom upravljanju odreuje se samim nacionalnim zakonima koji utvruju optimalnu mjeru ovog privrednog uticaja. Najee se zakonom o radu postavljaju ogranienja u vezi sa mogunou zapoljavanja i otputanja radnika. Zakonom o radu se u principu mnogo vie tite prava zaposlenih nego utvruju njihove obaveze. esto se navodi da odbor direktora ima obavezu da postupa u ime drutva. to znai da odbor direktora treba da postupa na ovaj nain? Da li to znai da odbor direktora mora da donosi odluke koje su u interesu akcionara da bi bio zatien od odgovornosti, ili da odbor direktora nije obavezan da donosi odluke u interesu bilo koje odreene konstitutivne grupe (bilo akcionara, bilo drugih nosilaca interesa)? Da je tako, menadment bi mogao donijeti odluku da interese akcionara podvrgne interesima drugih nosilaca interesa, ako je odluku donio u dobroj vjeri.
Prije razmatranja sutinskih pitanja o korporativnom upravljanju, moraju se definisati ciljevi korporativnog upravljanja. U emu je, onda, cilj korporativnog upravljanja?
Po miljenju veine, cilj sistema korporativnog upravljanja je da obezbijedi da radnje menadera kompanije i direktora odraavaju elje njenih akcionara.
7
Ovaj stav temelji se na injenici da su akcionari vlasnici kompanije i da, kao takvi, imaju sutinsko pravo da upravljaju poslovanjem kompanije i prisvajaju njen profit. Korporativno upravljanje se posmatra i kao sredstvo za minimiziranje gubitaka koji proizilaze iz odvajanja vlasnitva i upravljanja. Investitori se odvajaju od menadmenta i, iako ovo odvajanje prua povlastice u vidu specijalizacije menadera i dalje diversifikacije rizika, takvo odvajanje prate i znaajni trokovi. Vlasnici kapitala koriste efikasne sisteme korporativnog upravljanja kako bi uticali na menadere da postupaju na nain koji omoguava ostvarivanje ciljeva vlasnika. Ti sistemi se zasnivaju na adekvatnom sistemu kontrole, kao i motivacije. U ovom smislu sistemi korporativnog upravljanja ostvaruju izvjesne drutvene vrijednosti. Cilj korporativnog upravljanja je da se ostvari delegiranje kontrole nad kompanijom ka njenim menaderima na dovoljno dugi period vremena, kako bi im bilo omogueno da donose odluke koje su neizostavno u pravcu dugoronog zdravlja kompanije. Time e se menaderi primorati da razviju i pravdaju dugorone planove u vezi sa kompanijom, a za to bi bili plaeni na osnovu njihove mogunosti da ostvare efikasnu realizaciju ovih planova. Sistem korporativnog upravljanja treba da motivie akcionare, direktore i menadere da sarauju na implementaciji ovih planova kako bi ostvarili dugoroni poslovni uspjeh kompanije, odnosno razvoj kompanije i ostvarenje profita. Ali da li je svaki sistem korporativnog upravljanja dobar i da li je primjenjljiv? Da li se on odnosi na odnose unutar drutva koji se odraavaju na spoljanjost ili je to stav drutva prema spoljanjosti, tj. prema drugim drutvima i samom tritu kapitala?
1. definicija korporativnog upravljanja

Opteprihvaena definicija pojma korporativnog upravljanja potie od Izvjetaja Komiteta o finansijskim aspektima korporativnog upravljanja, kojim je predsjedavao Adrian Cadbury. U Cadburyjevom izvjetaju korporativno upravljanje definisano kao: Sistem upravljanja i kontrole kompanijama. Odbor direktora je odgovoran za upravljanje kompanijama. Uloga akcionara u upravljanju je da imenuju direktore i revizore, i da obezbijede ustanovljavanje odgovarajue strukture upravljanja. Odgovornosti direktora obuhvataju ustanovljavanje stratekih ciljeva kompanije, omoguavanje vostva kako bi se oni implementirali, kontrolu upravljanja biznisom i izvjetavanje akcionara o upravljanju. Radnje odbora podvrgnute su zakonima, propisima i akcionarima na skuptini.2 Korporativno upravaljanje se takoe definie i kao:
1.
Sistem tea i protivtea izmeu odbora, menadmenta i investitora kako bi se ostvarilo efikasno funkcionisanje kompanije, idealno opremljene za proizvodnju dugoronih vrijednosti.3 Jo jednu definiciju korporativnog upravljanja daje Meunarodna privredna komora u Priruniku za korporativno upravljanje menaderima kompanije: Korporativno upravljanje je odnos izmeu menadera kompanije, direktora i vlasnika kapitala i institucija koje uvaju i investiraju svoj kapital kako bi ostvarile prihod. Ono obezbjeuje da je Odbor direktora odgovoran za ostvarivanje ciljeva kompanije i da sama kompanija postupa u skladu sa zakonom i propisima. Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (OEBS) vlastitom definicijom naglaava drugi aspekt u principima korporativnog upravljanja, usmjeravajui ih na pet podruja: (I) prava i obaveza akcionara; (II) uloga nosilaca interesa; (III) jednak tretman akcionara; (IV) izvjetavanje i transparentnost; i (V) obaveze i odgovornosti Odbora. Ona definie korporativno upravljanje na sljedei nain: Korporativno upravljanje je sistem upravljanja i kontrole korporacijama. Struktura korporativnog upravljanja odreuje raspodjelu prava i odgovornosti izmeu razliitih uesnika u korporaciji, kao to su: Odbor direktora, menaderi, akcionari i drugi nosioci interesa; istie pravila i postupke za donoenje odluka u vezi sa poslovanjem kompanije. Ovako postupajui, kompanija obezbjeuje strukture putem kojih se postavljaju ciljevi kompanije, i sredstva za ostvarivanje ovih ciljeva i monitoring poslovanja. Kenneth Scott sa Stanford Law School daje sljedeu definiciju: U svojem najosnovnijem znaenju, korporativno upravljanje ukljuuje sve snage koje se odnose na odluivanje u kompaniji. To bi ukljuivalo ne samo kontrolna prava akcionara, nego i ugovorne povelje i mo insolventnosti povjerilaca, ugovore zakljuene sa zaposlenima, klijentima i nabavljaima, regulativu donijetu od strane dravnih agencija. Uz to, odluke kompanije su pod snanim uticajem uslova konkurencije na razliitim tritima na kojima kompanija posluje. Moemo ii i dalje, kako bi obuhvatili drutvene i kulturne norme odreenog drutva. Sve su relevantne, ali bi analiza postala isuvie difuzna, i time rizikuje da postane nekorisna kao i nepovezana.
2. Kodeksi korporativnog upravljanja irom svijeta

Korporativno upravljanje postalo je jedna od najvanijih tema u biznisu irom svijeta. Groznica reformi korporativnog upravljanja nije ograniena samo na
9
Ameriku. Od Kejp Tauna do Hong Konga i Londona, novi kodeksi korporativnog upravljanja poeli su nicati kao peurke poslije kie. Pristupi korporativnom upravljanju su u mnogome razliiti. irom svijeta je prihvaeno da direktori kompanija moraju imati u vidu takozvana 4V: vision, value, viligance and virtue (viziju, vrijednost, verziranost i vrline). To znai da treba da upravljaju kompanijom na nain da usmjeravaju vizije kako bi se izgradila njena vrijednost, to zahtijeva verziranost kako bi se obezbijedilo da se ostvare vrline. Dobro upravljanje je sine qua non za dugoroan uspjeh, ali nije zamjena za inovacije i ostvarivanje ideja, proizvoda i potencijala na tritu. Meunarodni aspekti korporativnog upravljanja sagledavaju se u mnogim centrima biznisa i politikog interesa, a najznaajniji centri svakako su NYSE (New York Stock Exchange) Velika Britanija, Brisel (Evropska Unija) i Pariz (OECD).
2.1. britanski pristup Potuj ili objasni

Sintagma korporativno upravljanje postala je popularna 1992. godine nakon Cadburyjevog izvjetaja, koji je izdao komitet Londonske berze kojim je predsjedavao Adrian Cadbury. Regulatorna institucija finansijskog trita u Velikoj Britaniji Financial Services Authority usvojila je Kombinovani kodeks (jul 2003.) kao dodatak svojim Pravilima o listingu koji se sastoji od tri izvjetaja koja su sainili: Cadbury (92.), Greenburg (95.), Hampel (98.). Postupanje u skladu sa ovim principima korporativnog upravljanja je dobrovoljno, ne obavezno. Kompanije koje ne postupaju u skladu sa ovim kodeksom obavezne su da objasne objave svoje nepostupanje u skladu sa kodeksom u kojem e navesti razloge takvog odstupanja. U najveem dijelu Kombinovani kodeks je nastao kao reakcija na finansijske skandale i pronevjere u finansijskim kompanijama kao to su British and Commonwealth Bank (1990.), BCCI (1992.) i Barings (1995.). Premisa na kojoj se zasniva pristup potuj ili objasni je da Kombinovani kodeks predstavlja kolektivni konsenzus institucionalnih investitora o najboljim praksama korporativnog upravljanja i da odstupanja od ovog kodeksa predstavljaju dobar razlog investitorima da glasaju nogama, tj. donesu svoju odluku da napuste kompaniju. Stepen potovanja pravila porastao je tokom poslednjih nekoliko godina, ali se, ak i danas, svega 50% listiranih kompanija u potpunosti pridrava odredbi ovog kodeksa. Objanjenja odstupanja se u velikoj mjeri razlikuju, ukljuujui neinformativna objanjenja da odbor ne smatra da je potovanje kodeksa dobra ideja. Tako je Wm. Morrison Supermarkets PLC, koji nije imao nezavisne direktore tokom itavog perioda od 1994. do 2004. godine, objasnio svoje odstupanje rijeima: Kompanija nema nezavisne (ne-izvrne) direktore u Odboru. Direktori
1.
su svjesni odredbi Kombinovanog kodeksa u ovom aspektu i regularno razmatraju situaciju. Nedavno je Wm. Morrison, nakon pripajanja Safeway-a, ipak izabrao da imenuje dva nezavisna direktora.
2.2. evropska unija/oeCd

Iako sve drave Evropske Unije imaju vrlo razliite pravne reime i praksu, upadljiva karakteristika stava prema Evropskom kodeksu korporativnog upravljanja je stepen njihove slinosti i sve vee konvergencije. Gotovo sve drave lanice EU imaju dobrovoljne kodekse korporativnog upravljanja, a manji broj drava usvojio je britanski pristup potuj ili objasni. Najuoljivije razlike evropskog korporativnog upravljanja u odnosu na praksu SAD-a, ne proizilaze iz samih kodeksa korporativnog upravljanja ve iz duboko ukorijenjenih pravnih pravila koja ukljuuju: dualnu strukturu odbora direktora u Njemakoj/Austriji i skandinavskim zemljama; pravo na prisustvovanje zaposlenih u nadzornim odborima koje karakterie Austriju, Dansku, Njemaku, Luksemburg, vedsku i, povremeno Francusku (u sluajevima kada uee zaposlenih u akcionarskom kapitalu iznosi 3% ili vie), prava predstavnika zaposlenih da prisustvuju skuptinama akcionara u Francuskoj i Holandiji, ak i kada nemaju pravo glasa, kao i stepen objavljenih informacija o svakom lanu odbora direktora (osnovno zaposlenje, lanstvo u drugim odborima, a vrlo rijetko i neke podrobnije informacije). Kao i u SAD-u, objavljivanje zarada lanova odbora direktora i izvrnih direktora je predmet panje i interesa investitora. To se ak i propisuje u EU. Za razliku od SAD-a, pravilo jedna akcija jedan glas jo je daleko od usaglaavanja u EU. Jednodomni ili unitarni sistem uprave karakterie jedan organ koji upravlja drutvom, a ukljuuje i izvrne i neizvrne lanove. Dvodomni ili dvostepeni sistem, s druge strane, karakterie postojanje razdvojenog nadzornog i upravnog organa. Prvi se obino naziva nadzorni odbor, a drugi izvrni odbor. Po ovom sistemu, svakodnevno upravljanje drutvom predato je izvrnom odboru, koji je zatim kontrolisan od strane nadzornog odbora, kojeg pak bira skuptina. Nadzorni odbori u dvostepenim sistemima korporativnog upravljanja preuzimaju ulogu za nadzor nad poslovanjem kompanije. Nii, izvrni odbor, prati svakodnevno poslovanje. Njemaki nadzorni odbori, u skladu sa Berlin Initiative Code nemaju upravljake funkcije, ve slue kao kontrola ili protivtea izvrnom odboru koji je vodei donosilac dnevnih, poslovnih odluka za raun kompanije. Kada je rije o nadzornim odborima, ono to dominira odgovarajuim kodeksima svake pojedine drave lanice EU su pitanja veliine odbora direktora, imenovanja, kvalifikacija, sastava, nezavisnosti i utvrivanja naknada za rad lanova.
11
Najvei broj kodeksa korporativnog upravljanja zastupa stav da veina lanova odbora direktora moraju biti nezavisni. Definicije nezavisnosti , iako razliite, saglasne su po tome da iskljuuju: sadanje ili doskoranje lanove izvrnih organa, lanove njihovih porodica, veinske akcionare i dominantne dobavljae. U Njemakoj, na primjer, Vorstand (izvrni odbor) vri upravljaka ovlaenja, a Aufsichsrat (nadzorni odbor) je u potpunosti sainjen od nezavisnih direktora koji predstavljaju kako vlasnike kapitala tako i radnike. Princip jedna akcija jedan glas nije uniformno prisutan irom EU. ak se moe i rei da lanice EU kreu u pravcu multipliciranja glasakih prava, a principi OECD-a su jednoglasni u pravcu jednakog tretmana svih akcionara u istim okolnostima.
KodeKsI KorPoratIvnog uPravLjanja:

Austria: Austrian Code of Corporate Governance (November 2002) (http://www. wienerboerse.at/corporate/pdf/CG_Code_engl1103final.pdf ) Belgium: Belgian Code on Corporate Governance (9 December 2004) (http:// www.corporategovernancecommittee.be/library/documents/final%20code/ CorpoGov_UK.pdf ) Bulgaria: Corporate governance and control in Bulgaria. Summary Report (http:// www.csd.bg/en/cgi/fileSrc.php?id=10131) Croatia: Corporate Governance Country Assessment. (http:// www.worldbank.org/ifa/Croatiarosc.pdf ) Cyprus: Corporate Governance Code (http:// www.ecgi.org/codes/documents/cg_code_cy_en.pdf ) Czech Republic: Corporate Governance Code based on the OECD Principles (2004) (http://www.ecgi.org/codes/documents/czech_code_2004_en.pdf ) Denmark: Report on Corporate Governance in Denmark (December 2003) (http:// www.ecgi.org/codes/documents/report_december2003.pdf ) Estonia : Survey on Estonian Corporate Governance Rules, Statistics and, Institutions. (http://www.ecgi.org/research/accession/cg_survey_estonia.pdf ) Finland: Corporate Governance Recommendations for Listed Companies (December 2003) (http://www.ecgi.org/codes/documents/recommendation_en_ final.pdf ) France: The Corporate Governance of Listed Corporations (October 2003) (http:// www.ecgi.org/codes/documents/cg_oct03_en.pdf ) Germany: German Code of Corporate Governance (http:// www.ecgi.org/codes/documents/gccg_e.pdf ) Amendment to the German Corporate Governance Code (http:// www.ecgi.org/codes/documents/code_200305_en.pdf )
1.
Greece: Principles of Corporate Governance (January 2002) (http:// www.ecgi.org/codes/documents/fge_july2001_en.pdf ) Hungary: Corporate Governance Recommendations (http:// www.ecgi.org/codes/documents/cg_recommendations.pdf ) Ireland: Corporate Governance, Share Option and Other Incentive Schemes (March 1999) (http://www.ecgi.org/codes/documents/iaim.pdf ) Italy: Corporate Governance Code (http:// www.ecgi.org/codes/documents/code_it_jul2002_eng.pdf ) Latvia: Principles of Corporate Governance and Recommendations on their Implementation (http://www.ecgi.org/codes/documents/cg_latvia_2005_en.pdf ) Lithuania: Corporate Governance Code for the Companies listed on the National Stock Exchange of Lithuania (http:// www.ecgi.org/codes/documents/code_ lithuania.pdf ) Luxembourg : Wilson, Graham J. Corporate acquisitions and mergers: a practical guide to the legal, financial, and administrative implications, Luxembourg Malta: Principles of Good Corporate Governance (http:// www.ecgi.org/codes/documents/code_malta.pdf ) Netherlands: The Dutch Corporate Governance Code (http:// www.ecgi.org/codes/documents/cg_code_nl_en.pdf ) Poland: Best Practices in Public Companies 2005 (http:// www.ecgi.org/codes/documents/pol_best_practice_2005_final.pdf ) Portugal: CMVM Regulation N o 11/2003 (http:// www.ecgi.org/codes/documents/cnmv_regulations_11_2003_en.pdf ) Romania: Corporate Governance Code in Romania (http:// www.ecgi.org/codes/documents/romania.pdf ) Slovakia: Corporate Governance Code (Based on the OECD Principles) (http://www. ecgi.org/codes/documents/corp_gov_code.pdf ) Slovenia: Corporate Governance Code (http:// www.ecgi.org/codes/documents/cg_code_slovenia_dec2005_en.pdf ) Spain: IC-A: Principles of Good Corporate Governance (http:// www.ecgi.org/codes/documents/ica_oct2005_en.pdf ) Sweden: Swedish Code of Corporate Governance. (http:// www.ecgi.org/codes/documents/swe_codes_group_en_mar2005.pdf ) Turkey: Corporate Governance Principles (http:// www.ecgi.org/codes/documents/cmb_principles_2004.pdf ) United Kingdom: The Combined Code on Corporate Governance (http:// w ww.ecgi.org/codes/documents/combined_code_final.pdf )
eFektI korPoratIvnog uPravlJanJa na PoslovanJe drutva
13
b. eFeKtI KorPoratIvnog uPravLjanja na PosLovanje drutva

Dobro korporativno upravljanje treba da prui adekvatnu motivaciju lanovima odbora i menaderima da ostvaruju ciljeve koji su u interesu akcionara i kompanije, treba da olaka efektivnu kontrolu, i tako podstakne na efikasnije korienje sredstava kompanije.4 Ne postoji jedinstvena formula za efektivno korporativno upravljanje. Korporativno upravljanje nije kontrolna lista( check list) deset najznaajnijih najboljih praksi.5. Zahtjevi za poboljanjem standarda korporativnog upravljanja zasnivaju se na jaanju povjerenja investitora, jaanje sistema slobodnog trita i sprijeavanju mandatorne regulacije putem voluntaristikog potovanja pravila. Dobri, efikasni i razumni standardi korporativnog upravljanja mogu se upotrijebiti za poveanje kapitala raspoloivog iz spoljnih izvora, poboljanje poslovnih performansi kompanija, kao i za smanjenje potencijalne odgovornosti prema nosiocima interesa.
1. Poveavanje izvora raspoloivog kapitala putem efikasnog korporativnog upravljanja

Znaajan motiv za kompaniju da uspostavi ili primjenjuje principe korporativnog upravljanja je taj to na taj nain smanjuju pretpostavljeni rizik i imaju veu mogunost da privuku dodatni spoljni kapital za realizaciju poslovnih ideja za koje nemaju sopstvena sredstva. esti izvori novog kapitala su prodaja nove emisije akcija i zajmovi spoljnih investitora. Kompanije mogu privui nove nosioce interesa smanjivanjem pretpostavljenog rizika putem implementacije efektivnog korporativnog upravljanja. Istraivanja pokazuju da je velika veina investitora spremna da plati veu cijenu za akcije kompanija koje primjenjuju visoke standarde korporativnog upravljanja. Ove premije na akcije u Sjevernoj Americi i Zapadnoj Evropi iznose od 12-14% trine cijene. U Africi i Istonoj Evropi ove premije iznose i do 30%.6 Ova studija pokazuje da bi veina investitora izbjegavala kompanije sa neadekvatnim politikama korporativnog upravljanja, a treina ispitanih bi izbjegavala sve kompanije sa neadekvatnim korporativnim upravljanjem. ak 63% investitora iskazalo je da bi izbjegli investiranje u kompanije ukoliko one imaju nezadovoljavajue prakse korporativnog upravljanja. to nam pokazuju ovi nalazi? Ovi zakljuci ukazuju da je ulaganje kapitala i znanja potrebnog za implementaciju sistema korporativnog upravljanja mudra
1.
odluka menadera, kao i da proputanje da se implementira takav sistem moe imati za posljedicu suprotan efekat. Kompanije koje ne primjenjuju adekvatne politike korporativnog upravljanja izlau se riziku da otjeraju potencijalne investitore. Osim privlaenjem investitora, dobre prakse korporativnog upravljanja mogu privui i zajmodavce. Danas su trokovi pozajmljivanja novca u velikoj mjeri vei nego ranije, tako da komercijalne banke podiu standarde za davanje kredita i pootravaju uslove kreditiranja. Sa smanjivanjem raspoloivih sredstava, kompanije koje primjenjuju solidne standarde korporativnog upravljanja predstavljaju manji rizik za potencijalne kreditore nego sline kompanije bez istih standarda korporativnog upravljanja. Dakle, dobro korporativno upravljanje ini kompaniju konkurentnijom u ekonomiji u kojoj su potrebe za kreditiranjem sve vee, a kreditori pootravaju standarde za kreditiranje.
2. Poboljanje poslovnih performansi kompanija

Efikasno korporativno upravljanje je neophodno i kao sredstvo za poboljanje unutranjih poslovnih operacija u kompaniji. Kako bi kompanije ostale konkurentne u promjenjivim okolnostima, moraju inovirati i prilagoavati svoje prakse korporativnog upravljanja ne bi li zadovoljile standarde i privukle nove mogunosti.7
to je to dobro korporativno upravljanje?

Dobro korporativno upravljanje, tj. odgovorno upravljanje, ne predstavlja izbjegavanje da se reaguje na loe periode poslovanja, ve brzo odgovaranje kako bi se izmijenio korporativni kurs.8
3. smanjenje potencijalne odgovornosti prema nosiocima interesa

Svojevoljno primjenjivanje visokih standarda korporativnog upravljanja smanjuje potencijalnu odgovornost menadmenta u situacijama do kojih svakako dolazi i usljed primjene neadekvatnih praksi korporativnog upravljanja. Sa razvojem finansijskih trita, oekivanja nosilaca interesa u vezi sa pravima i obavezama odbora direktora su porasla. Iako nije dolo do izmjene fundamentalnih pravnih principa, svakim danom je sve uoljivija razlika u stavu investitora i cjelokupne
eFektI korPoratIvnog uPravlJanJa na PoslovanJe drutva
15
javnosti, a ona se zasniva na brojnim sudskim odlukama i sve snanijem i opsenijem zakonskom regulisanju. Menaderi moraju biti obazrivi kako u pogledu odluka koje su propustili da donesu, tako i u pogledu odluka koje donose. Danas se moe smatrati da i krajnje zanemarivanje minimalnih oekivanja u vezi sa nastajuim standardima postupanja direktora predstavlja nesavjesno postupanje.
4. razvoj trita kapitala

Korporativno upravljanje ima veliki uticaj i na razvoj trita kapitala. Kompanije irom svijeta takmie se za kapital na globalnom tritu. Potreba za izlaskom van granica sopstvene drave radi privlaenja novog kapitala ukazuje da kompanije iz drava koje imaju manje obavezujue zakone koji se odnose na transparentnost i izvjetavanje imaju manje kompetitivnih prednosti i cijena koju plaaju na globalnim tritima kapitala je time vea. Studije pokazuju da 31% investitora ne bi investiralo u izvjesne drave zbog, po njihovom miljenju, neadekvatnih praksi korporativnog upravljanja u ovim dravama.9 Koliki je znaaj korporativnog upravljanja na razvoj trita kapitala oslikava i injenica da rejting agencije, kao npr. Moodys, Standard & Poors i Fitch prilikom dodjeljivanja odreenog kreditnog rejtinga kompanijama sada procjenjuju korporativno upravljanje, uz finansijske pokazatelje koje su uvijek procjenjivali. Osim na trite kapitala, loe prakse korporativnog upravljanja koje u krajnjem imaju za posljedicu brojne sudske sporove protiv kompanije imaju veliki znaaj i na poslovanje same kompanije. Loe prakse korporativnog upravljanja imaju kao posljedicu pad cijena akcija kompanija, to se odraava i na trite u cjelini. Jedno istraivanje je pokazalo da je 2003. godine preko 60% investitora razmatralo potrebu za prodajom akcija kompanija protiv kojih su pokrenuti sudski sporovi zbog loih korporativnih praksi, dok je broj ovih investitora 2001. godine iznosio oko 50%.10 Studije pokazuju da nezadovoljavajue prakse korporativnog upravljanja mogu imati negativan uticaj i na ishod sudskih postupaka protiv kompanija. Tako su studije sprovedene u Americi pokazale da 73% sudija vjeruje da revizori namjetaju izvjetaje svojim klijentima, dok 78% vjeruje da kompanije unitavaju dokumenta. Ovo veliko nepovjerenje prema kompanijama moe imati vrlo veliki znaaj prilikom odmjeravanja naknada u sudskim sporovima protiv kompanija.11 Da li se kompaniji isplati da laira dokumenta, kao i da im revizori piu izvjetaje koji nijesu validni? Kako e na to gledati budui akcionari i potencijalni investitori?
1.

Mandatornim sistemom korporativnog upravljanja nazivamo sistem koji je zakonski obavezujui, sa sankcijama za one koji se ne pridravaju pravnih pravila. Voluntaristiki ili ovlaujui sistem korporativnog upravljanje oznaava opredjeljenje kompanije da ustanovi odreene prakse korporativnog upravljanja ili standarde. Takve prakse mogu, ali i ne moraju, biti ustanovljene u obliku izvjesnih uputstava koje izdaju regulatori trita hartija od vrijednosti ili berze. Ovi kodeksi korporativnog upravljanja ne zamjenjuju, ve samo dopunjuju postojei sistem korporativnog upravljanja ustanovljen zakonom. U SAD, izvjesni aspekti korporativnog upravljanja postali su predmet zakonske regulacije SarbanesOxley zakonom. Ostali common law sistemi, kao npr. Velika Britanija, Australija i Kanada odbacile su ovaj mandatorni (zakonski) sistem korporativnog upravljanja i opredijelile se za ovlaujui, ili djelimino ovlaujui sistem. Ovaj sistem karakterie reim po kojem kompanije mogu izabrati korporativne prakse koje e usvojiti sa liste najboljih praksi, ali moraju objaviti svoj izbor i strukturu korporativnog upravljanja za koju su se opredijelile. Zastupnici slobodnog trita zalau se za odbacivanje mandatornog korporativnog upravljanja, tvrdei da ukoliko su bolje prakse korporativnog upravljanja poeljne i traene od investitora, kompanije koje se bore za kapital svojevoljno e ih primjenjivati. Zastupnici drugaijeg stava tvrde da je ovlaujui reim nezadovoljavajui, jer nema garancije da e sve kompanije primijeniti reforme neophodne investitorima kako bi se izbjegao tzv. agencijski problem (agency problem). Po ovom stavu, mandatorno korporativno upravljanje je neophodno kako bi se zatitili investitori. Kompanije mogu imati posebne motive za objavljivanje svojih korporativnih praksi. Pretpostavimo da su investitori primarno zainteresovani za pribavljanje informacija u svrhu kupovine hartija od vrijednosti ili odravanja portfolija, menadment e eljeti da objavi informaciju vjerujui da je investitorima neophodna prije donoenja odluke da investiraju ili ostanu u investicijama. Dakle, sama konkurencija za kapitalom meu kompanijama odreuje optimalni nivo izvjetavanja. Kompanije e vrlo vjerovatno odgovoriti na zahtjeve investitora za informacijama kako bi ostale konkurentne.
moguI ProblemI sIstema PotuJ IlI obJasnI
17
d. MoguI ProbLeMI sIsteMa Potuj ILI objasnI

Sistem potuj ili objasni je srednja linija na putu izmeu mandatornih koje karakterie zakonsko propisivanje svih detalja u vezi sa korporativnim upravljanjem i voluntaristikih sistema Odredbe o korporativnom upravljanju imaju za cilj da usklade interese vlasnika/akcionara i menadera ili izmeu veinskih i manjinskih akcionara. Ipak, ni jedan sistem odredbi korporativnog upravljanja nije efikasan za sve kompanije. Sistem potuj ili objasni uzima u obzir specifine karakteristike odreene kompanije i omoguava ostvarivanje izvjesnih koristi do kojih moe doi usljed efikasnih output-a. Takoe, korporativno upravljanje je podvrgnuto evoluciji. Rigidnost zakona moe usporiti spremnost, mogunost odgovora na buduu evoluciju i sticanje novih iskustava. Nasuprot tome, sistem potuj ili objasni ima prednosti jer je prilagodljiv promjenama u pravnim praksama, kao i promjenama u biznisu. Trokovi voluntaristikog sistema korporativnog upravljanja su nii nego trokovi mandatornog reima. U mandatornom reimu drava snosi trokove dizajniranja, implementacije i prinudnog izvravanja, dok kompanija snosi trokove u vezi sa pridravanjem ovih pravila (direktne ili indirektne). U voluntaristikom sistemu, agregatni trokovi pridravanja navedenih pravila su nii jer se kompanije mogu opredijeliti da ne primjenjuju mjere koje su im suvie skupe. Strukture korporativnog upravljanja one mogu prilagoditi specifinim karakteristikama kompanije (npr. veliini i strukturi kapitala) i time izbjei dodatne trokove u vezi sa prilagoavanjem ovim pravilima. Svakako, regulatori se zalau za ustanovljavanjem mandatornog sistema jer ono stvara pretpostavku da e se kompanije pridravati obavezujuim pravilima. Ovo naginjanje ka mandatornom sistemu ima za posljedicu poveavanje trokova kompanije i time ugroava efikasnost poslovanja same kompanije. No, ukoliko se zakonskim rjeenjem moe postii jeftiniji sistem korporativnog upravljanja uz ekvivalentnu zatitu investitora i manje trokove kompanije, onda je to vrlo opravdano zakonodavno rjeenje.
1.
La Porta et al doli su do zakljuka da su u dravama koje pruaju bolju pravnu zatitu investitora, finansijska trita bolje razvijena. Analizirajui propise o hartijama od vrijednosti 49 zemalja doli su do zakljuka da su i prava u vezi sa izvjetavanjem i standardi odgovornosti u pozitivnoj korelaciji sa dubljim tritima kapitala. Mandatorno korporativno upravljanje je znaajno jer ima za posljedicu jae trite.
Voluntaristiki sistem nii trokovi, slabije potovanje pravila Mandatorni sistem vii trokovi, bolje potovanje pravila Djelimino mandatorni/voluntaristiki sistemi opredjeljenje za odreene prakse korporativnog upravljanje je slobodno, ali je izvjetavanje o postojanju odreene prakse korporativnog upravljanja obavezno. Ovaj reim vodi ka vrlo visokom stepenu primjene, a niim direktnim trokovima, nego isto mandatorni ili voluntaristiki sistem.
Prilikom formulisanja praksi korporativnog upravljanja mora se imati u vidu da objavljivanje informacija nije besplatno. Upravo zbog toga to objavljivanje informacija nije besplatno, u svakom pojedinom sluaju se moramo zapitati da li trokovi objavljivanja prevazilaze koristi koje prate dodatno izvjetavanje. Ukoliko je, na primjer, samo 2% investitora zainteresovano za odreenu informaciju, dok je preostalih 98% smatra nerelevantnom za donoenje svojih investicionih odluka, a pri tome, objavljivanje odreene informacije prate znaajni trokovi emitenta, agregatne koristi poveanog izvjetavanja su ispod trokova njihovog sainjavanja.
modelI korPoratIvnog uPravlJanJa
19
e. ModeLI KorPoratIvnog uPravLjanja

Iskristalisala su se dva modela korporativnog upravljanja u razvijenim ekonomijama. Jedan je anglosaksonski model, koji preovlauje u SAD-u, Velikoj Britaniji i drugim razvijenim dravama engleskog govornog podruja, npr. Kanadi i Australiji (veinom se naziva outsajder sistemom). Drugi je njemako-japanski model, koji je najzastupljeniji u evropskom pravu i Japanu (veinom se naziva insajder sistemom). Anglosaksonski model karakterie disperzovano vlasnitvo, suverenost akcionara i usaglaavanje interesa akcionara i menadera. Ovaj model naglaava znaaj poboljavanja monitoringa, izvjetavanja o dogaajima i deavanjima, kao i mehanizama odgovornosti, konkurentnog trita za korporativnu kontrolu (npr. preuzimanje, spajanje i pripajanja). Akcionari imaju pasivnu ulogu u upravljanju kompanijom i ne mijeaju se direktno u svakodnevno poslovanje. Kada nijesu zadovoljni interesima koje menaderi postiu u upravljanju, oni glasaju nogama, tj. prodaju svoje akcije. Zatita manjinskih akcionara je dobro ustanovljena zakonom i propisima. Sljedea vana karakterisitka sistema je postojanje aktivnog trita korporativne kontrole. Njemako-japanski model korporativnog upravljanja karakterie koncentracija vlasnitva i saradnja kompanija. Trite korporativne kontrole nije razvijeno, jer se na tritu trguje vrlo malim procentom vlasnitva i nije mogue pribaviti dovoljno akcija da se donesu kljune odluke i smijeni postojei menaderski tim. Zatita interesa radnika (putem njemakog sistema kodeterminacije i japanskog sistema doivotnog zapoljavanja) karakteristina je za ovaj sistem. Dugorona veza izmeu veih akcionara i kompanije je uobiajena praksa.
1.
Napomene:
1 2 Vidi: Cardbury izvjetaj, Ibid; Report of the Committee on the Financial Aspects of Corporate Governance (Dec. 1, 1992), www.worldbank.org/html/fpd/ privatesector/cg/docs/cadbury. pdf (last visited Feb. 1, 2004); Governance and Executive Compensation: Hearing Before the Senate Committee on Finance, 107th Cong. 2 (2002) (Dr. Carolyn Kay Brancato, Direktor, Global Corporate Governance Research Center, The Conference Board, before the Senate Finance Committee on April 18, 2002, str. 2), na http:// finance.senate.gov/hearings/ testimony/041802cbtest.pdf. OECD PRINCIPLES OF CORPORATE GOVERNANCE 2 (Jan. 2004) http://www.oecd. org/dataoecd/19/29/23888981. pdf.
7 8
BOB FELION & MARK WATSON, THE NEED FOR INFORMED CHANGE IN THE BOARDROOM 10, http:/ www. mckinsey.com/clientservice/ organanizationleadership/ service/corpgovernance/pdf/ DirectorOpinion. pdf (last visited Oct. 15, 2004). MCKINSEY & COMPANY, GLOBAL INVESTOR OPINION SURVEY: KEY FINDINGS 2 (July2002); http://www. mckinsey.com/clientservice/ organizationleadership/ service/corpgovernance/ pdf/GloballnvestorOpinionSurvey2002.pdf. OECD PRINCIPI. The California Public Employees Retirement System, Corporate Governance Core Principles, na http:// www.calpers-governance. org/principles/domestic/us/ page01page02.asp (Apr. 1998).
10
11
MCKINSEY & COMPANY, GLOBAL INVESTOR OPINION SURVEY: KEY FINDINGS 2 (July2002); The Brunswick Group, Opinion Research Corporation Study of U.S. Attitudes Toward Companies Facing Litigation, Litigation: the Bottom Line, available at www. brunswickgroup.com/index_ flash.htm (last visited March 29, 2004). Minority Corporate Counsel Association, DecisionQuest/ MCCA Juror Perception Survey Warns of Intense Corporate Distrust by Americas Juries (October 16, 2002), http:// mcca. com/site/data/researchprograms/ surveys/dq_mcca_survey_2002. htm.
2.
oPte KaraKterIstIKe Pravnog oKvIra KorPoratIvnog uPravLjanja u Crnoj gorI
Poglavlje
2. |
sadraj
C. IndeKs Prava aKCIonara a. anaLIza sIsteMa KorPoratIvnog uPravLjanja u Crnoj gorI 36 29 29 30 32 35 24
b. KaKav je KvaLItet KorPoratIvnog uPravLjanja u Crnoj gorI? 1. kako se mjeri kvalitet korporativnog upravljanja? 2. reforme odredbi u vezi sa korporativnim finansiranjem u pravnom sistemu Crne gore 3. reforme odredbi u vezi sa zatitom manjinskih akcionara 4. reforme odredbi u vezi sa korporativnim upravljanjem
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
odbor dIrektora
oPta akta drutva
2.
a. anaLIza sIsteMa KorPoratIvnog uPravLjanja u Crnoj gorI

Sistem korporativnog upravljanja u Crnoj Gori postavljen je Zakonom o privrednim drutvima i Zakonom o hartijama od vrijednosti. Tim propisima je uspostavljen osnovni okvir korporativnog upravljanja u Crnoj Gori i omogueno ostvarivanje osnovnih principa korporativnog upravljanja, i to: Siguran metod registracije vlasnitva; Prodaja ili prenos akcija; Blagovremeno i redovno informisanje o preduzeu; Pravo na uee i pravo glasa na skuptini akcionara; Pravo na izbor lanova organa upravljanja; Pravo na uee u dobiti preduzea; Jednak tretman svih akcionara; Objavljivanje informacija i transparentnost. Zakon o privrednim drutvima predstavlja dobar osnov za obezbjeivanje nesmetanog poslovanja akcionarskih drutava u Crnoj Gori. Osnovne karakteristike koje se tiu sistema korporativnog upravljanja, a koje su ustanovljene Zakonom o privrednim drutvima odnose se na:
Omoguavanje osnivanja jednolanih akcionarskih drutava Zakonom se omoguava osnivanje jednolanih akcionarskih drutava i time udovoljava zahtjevu prakse. Naime, praksa primjene Zakona o privrednim drutvima pokazala je da nije cjelishodno onemoguavati osnivanje akcionarskih drutava kao jednolanih propisivanjem obaveznog zakljuenja ugovora o osnivanju, koji su bili samo fiktivni. Poveanje transparentnosti u vezi sa osnivaima jednolanog akcionarskog drutva Zakonom o privrednim drutvima propisano je da je drutvo obavezno da registruje podatak da je rije o jednolanom akcionarskom drutvu u CRPS, kao i ime i prezime i prebivalite, odnosno naziv i sjedite jedinog akcionara. Ovakvim propisivanjem je u potpunosti ispotovan osnovni princip korporativnog upravljanja princip transparentnosti u vezi sa vlasnikom strukturom preduzea.
analIza sIstema korPoratIvnog uPravlJanJa u CrnoJ gorI
25
Omoguavanje simultanog osnivanja akcionarskog drutva Zakonom o privrednim drutvima omogueno je simultano osnivanje akcionarskih drutava, samim potpisivanjem ugovora o osnivanju od strane osnivaa, bez obaveze upuivanja javnog poziva za upis i uplatu hartija od vrijednosti osnivake emisije. Omoguavanje simultanog osnivanja akcionarskog drutva je od velikog znaaja u smislu unapreenja sistema korporativnog upravljanja, jer omoguava manje trokove osnivanja akcionarskog drutva u Crnoj Gori. Omoguavanje donoenja najvanijih odluka bez odravanja osnivake skuptine Zakonom o privrednim drutvima omogueno je da se, ako svi osnivai drutva potpiu odluke o prihvatanju statuta drutva, procjene nenovanih uloga, izboru organa upravljanja, izvrnih organa i revizora drutva i druge odluke koje treba da se donesu na osnivakoj skuptini, ne saziva osnivaka skuptina drutva. Ovom odredbom se u znaajnoj mjeri smanjuju trokovi koji neizostavno prate odravanje osnivake skuptine i istovremeno omoguava ostvarivanje prava akcionara osnivaa akcionarskog drutva da budu informisani o svim najznaajnijim odlukama akcionarskog drutva odlukama koje se donose na osnivakoj skuptini. Definisanje uslova za obavljanje funkcije nezavisnog eksperta prilikom spajanja ili drugih oblika restrukturiranja drutva Uviajui da bi okvir korporativnog upravljanja trebalo da omogui da prava treih lica koja su zakonom priznata budu ispotovana, Zakonom o privrednim drutvima je osnaena uloga nezavisnog eksperta prilikom restrukturiranja drutva. Zakonom o privrednim drutvima propisano je da nezavisni ekspert moe biti samo revizor, ovlaeni procjenitelj i sudski vjetak ekonomske struke, ime je jo vie osnaen osnovni princip korporativnog upravljanja ne tite se samo prava akcionara, ve i prava treih lica sa interesom u radu preduzea. Definisanje uslova za ostvarivanje prava na sudsku zatitu prava akcionara u postupku restrukturiranja Zakonom o privrednim drutvima propisano je da povjerilac ili akcionar, u roku od est mjeseci od dana objavljivanja ugovora o spajanju u Slubenom listu RCG, moe traiti da Sud poniti spajanje ukoliko nijesu potovane bitne odredbe postupka spajanja i ako povjeriocima, na njihov zahtjev, nije obezbijeena odgovarajua zatita potraivanja, a spajanjem je bitnije ugroeno namirenje njihovih potraivanja. Ovom odredbom je pravo na zatitu prava akcionara i povjerilaca uinjeno ne samo izvjesnim, ve su i precizno definisani uslovi za ostvarivanje ovog prava pred sudom.
2.
Definisanje uslova za ostvarivanje prava glasa akcionara u odsustvu U skladu sa osnovnim principom korporativnog upravljanja po kojem akcionarima treba omoguiti glasanje na skuptini akcionara lino ili u odsustvu i obezbijediti jednak tretman glasovima akcionara bez obzira da li su dati lino ili u odsustvu, Zakon o privrednim drutvima je omoguio glasanje putem punomonika. Kako bi se pravni poloaj punomonika i samog akcionara uinio to izvjesnijim, Zakon o privrednim drutvima propisuje da punomoje mora biti ovjereno pred sudom, optinom ili notarom. Osnovni princip korporativnog upravljanja da akcionarima treba dati mogunost da efektivno uestvuju i glasaju na skuptini akcionara dodatno je osnaen ovim odredbama Zakona, jer je izriito propisano da punomoje moe biti u svakom trenutku opozvano, kao i da se kasnije davanje istog punomoja drugom licu ili lino prisustvo akcionara na skuptini smatra opozivanjem punomoja. Definisanje dodatnih prava Odbora direktora kao organa upravljanja preduzea U skladu sa osnovnim principom korporativnog upravljanja po kojem bi Odbor direktora trebalo da bude u mogunosti da donese objektivne i nezavisne odluke koje se tiu poslovanja preduzea, omogueno je Odboru direktora da donosi odluke o izdavanju obveznica i da donosi odluke o emisiji akcija kada je na to ovlaen statutom ili posebnom odlukom skuptine akcionara, tako ovo pravo nije ostalo rezervisano za skuptinu. Osnaivanje prava akcionara da uestvuju u glasanju i da budu adekvatno obavijeteni o odlukama Osnovni princip korporativnog upravljanja po kojem bi akcionarima trebalo obezbediti dovoljne i pravovremene informacije o datumu, lokaciji i dnevnom redu skuptine akcionara, kao i potpune informacije u vezi svih pitanja koja su predmet razmatranja i odluivanja na skuptini u potpunosti je ispotovan Zakonom o privrednim drutvima. Tim zakonom je propisano da materijali sa predlozima odluka koji treba da se razmotre na skuptini akcionara moraju biti dostupni na uvid akcionarima drutva, u prostorijama drutva, najmanje 20 dana prije odravanja sjednice skuptine akcionara, kao i odredbom kojom je drutvo obavezano da, na zahtjev akcionara uz naknadu za iznos trokova koji ne mogu biti vei od trokova umnoavanja i dostave materijala, odmah dostavi ili urui kopije materijala i predloge odluka koje e se razmatrati na skuptini akcionara. U skladu sa savremenim tendencijama razvoja i unapreenja prava akcionara da budu obavijeteni o odlukama, Zakonom se predvia da je, na zahtjev akcionara, drutvo duno da mu, ukoliko posjeduje tehnike uslove, dostavlja obavjetenje o sazivanju skuptine i materijale koji e se razmatrati na skuptini sa predlozima odluka elektronskom potom na adresu koju odredi akcionar.
analIza sIstema korPoratIvnog uPravlJanJa u CrnoJ gorI
27
Osnaivanje principa transparentnog odluivanja o visini naknada za rad lanova Odbora direktora Ovaj osnovni princip korporativnog upravljanja je osnaen izriitim propisivanjem da je odluivanje o visini naknada za rad lanova Odbora direktora u iskljuivoj nadlenosti skuptine kao organa vlasnika drutva. Osnaivanje prava manjinskih akcionara Prava manjinskih akcionara da uestvuju u radu i kontroliu poslovanje drutva je u velikoj mjeri osnaeno priznavanjem prava akcionarima koji imaju 5% akcionarskog kapitala da: zahtijevaju sazivanje skuptine akcionarskog drutva, zahtjevaju proirenje dnevnog reda skuptine akcionara, imaju pravo predlaganja kandidata za lanove Odbora direktora, imaju pravo da zahtijevaju da odluku o restrukturiranju spajanjem donese skuptina drutva preuzimaoca, itd. Osnaivanje Odbora direktora kao organa upravljanja Kada se radi o sastavu odbora direktora, principi korporativnog upravljanja upuuju da bi trebalo uzeti u obzir da dovoljan broj lanova odbora bude iz struktura koje nisu izvrioci u preduzeu. U cilju potpunog implementiranja ovog principa Zakonom o privrednim drutvima propisuje se da izvrni direktor drutva ne moe biti lan odbora direktora. Takoe, u cilju dodatnog osnaenja poloaja odbora direktora, iji je poloaj od izuzetnog znaaja, propisuje se da se na svakoj redovnoj godinjoj skuptini akcionara vri izbor lanova odbora direktora. Pravo manjinskih akcionara da ostvare kontrolu poslovanja drutva Manjinskim akcionarima Zakonom o privrednim drutvima omoguen je pristup kopijama finansijskih izvjetaja, ukljuujui izvjetaj revizora, i propisano da ove kopije moraju biti dostupne na uvid akcionarima u sjeditu uprave drutva u toku radnog vremena, i to najmanje 30 dana prije odravanja skuptine, kao i na samoj skuptini akcionara. Najzad, ovim Zakonom priznato je pravo svakog akcionara da zahtijeva da mu se, bez nadoknade, dostavi kopija posljednjeg bilansa stanja i bilansa uspjeha drutva, kopije izvjetaja odbora direktora ili izvjetaj revizora. Zakonom o privrednim drutvima ovo neimovinsko pravo akcionara na kontrolu je jo vie izraeno jer je propisano da je drutvo duno da omogui akcionaru ili ranijem akcionaru, za period za koji je bio akcionar u drutvu, uvid u knjige zapisnika skuptine akcionara i evidenciju i dokumentaciju ugovor o osnivanju; statut drutva; finansijske izvjetaje, izvjetaje o poslovanju drutva i izvjetaje revizora drutva. Ovo pravo akcionara je osnaeno propisivanjem da je Drutvo duno da omogui pristup ovim dokumentima najkasnije u roku od sedam dana od dana podnoenja pisanog zahtjeva.
2.
Vea dispozitivnost odredbi o emisiji akcija Zakonom o privrednim drutvima propisano je da se statutom drutva ili odlukom skuptine akcionara moe ovlastiti odbor direktora da donese (a ne samo sprovede) odluku o emisiji akcija. Statutom ili odlukom skuptine drutva utvruje se iznos odobrenog poveanja kapitala (ovlaeni kapital) i rok do koga vai ovlaenje odbora direktora koji ne moe biti dui od pet godina od dana usvajanja statuta ili izmjena statuta kojim je donijeta odluka o ovlaenom kapitalu, odnosno od dana donoenja odluke na skuptini akcionara. Odobrenje se moe produiti odlukom skuptine akcionara jednom ili vie puta za period koji nee biti dui od pet godina po svakom odobrenju.
zakonom o hartijama od vrijednosti takoe je, u izvjesnom pravcu, osnaen sistem korporativnog upravljanja i to:
Vea transparentnost finansijskog izvjetavanja U skladu sa osnovnim principom da bi okvir korporativnog upravljanja trebalo da omogui blagovremeno i tano objavljivanje informacija o svim materijalnim injenicama u vezi sa poslovanjem preduzea, ukljuujui i pitanja vezana za finansijsku situaciju, uspjenost poslovanja i vlasniku strukturu kompanije, Zakonom o hartijama od vrijednosti propisano je da registrovani emitent dostavlja Komisiji kopiju njegovog godinjeg rauna, kao i druge informacije koje Komisija odredi. Zakonom je obaveza na dostavljanje ovih izvjetaja osnaena, jer je propisano da je obaveza registrovanog emitenta da Komisiji dostavi ne samo kopiju godinjeg rauna, nakon njegovog usvajanja na skuptini akcionara, ve i kopiju izvjetaja revizora. Utvrivanje obaveze periodinog izvjetavanja Zakonom o hartijama od vrijednosti propisana je obaveza dostavljanja ne samo godinjih ve i periodinih izvjetaja o poslovanju ovlaenih uesnika, i time ostvarena vea transparentnost izvjetavanja o poslovanju. Objavljivanje podataka o vlasnikoj strukturi kompanije Zakonom o hartijama od vrijednosti propisana je obaveza Centralne Depozitarne Agencije da, kada odreeno fiziko ili pravno lice, koje sticanjem ili otuenjem hartija od vrijednosti, pribavi ili izgubi glasaka prava na sjednici skuptine akcionarskog drutva i kad zbog toga sticanja ili otuenja srazmjerni broj glasova kojima raspolae postane vei ili padne ispod: 10%, 20%, 33%, ili 50%, da o toj promjeni obavijesti emitenta i Komisiju u roku od sedam dana od dana sticanja. Ova obaveza je propisana da bi se obezbijedila vea transparentnost vlasnike strukture kompanija
kakav Je kvalItet korPoratIvnog uPravlJanJa u CrnoJ gorI?
29
b. KaKav je KvaLItet KorPoratIvnog uPravLjanja u Crnoj gorI?

1. Kako se mjeri kvalitet korporativnog upravljanja?
Kriterijumi kojima se pokuava izmjeriti kvalitet korporativnog prava su razliiti, a najee se odnose na stepen zatite koji korporativno pravo prua manjinskim akcionarima u kompanijama. Stepen zatite se pokuava utvrditi s obzirom na odreene indikatore najbolje prakse. Posljednjih godina ovakva se konvencionalna shvatanja odbacuju kao zastarjela, a kvalitet korporativnog prava se mjeri drugim indikatorima. Kao preovlaujui kriterijum koristi se mogunost korporativnog prava da ustanovljava inovacije. to je pravni sistem inovativniji i lake se prilagoava to je vea vjerovatnoa da e moi da odgovori na promijenjeno okruenje i time kompanijama omogui da istrauju nove mogunosti uz obezbjeivanje minimalnog nivoa zatite investitora.12 Kapacitet pravnog sistema ka inovacijama predstavlja znaajniji kriterijum kojim treba mjeriti kvalitet korporativnog prava, nego to je nivo zatite koji pravni sistem prua manjinskim akcionarima. Kapacitet za inovativnost ne polazi od vrste pravne zatite koju bi razliiti pravni sistemi trebalo da usvoje ili institucija koje bi trebalo da ustanove. Kapacitet za inovativnost odnosi se na sposobnost sistema da odgovori na izazove sa kojima je suoen, koji se u velikoj mjeri mogu razlikovati od izazova sa kojima se susreu bliski, srodni pravni sistemi. Stoga, ne treba polaziti od indikatora najboljih praksi, ve od pravnih promjena koje odgovaraju problemima specifinim za odreeni sistem. Evolutivna sposobnost kompanijskog prava cijeni se prema odnosu obavezujuih i ovlaujuih odredbi.
Za razliku od prava amerike drave Delaver (Delaware) koje spada u kategoriju ovlaujuih sistema korporativnog prava, njemako kompanijsko pravo spada u kategoriju obavezujuih koji sadre veliki broj mandatornih pravnih odredbi. Po odredbama njemakog prava, statutom se mogu mijenjati odredbe zakona samo ako zakon to izriito dozvoljava.13
Posljednjih godina se ispoljava snana tendencija u pravcu omoguavanja veih sloboda ugovaranja u kompanijskom pravu. Kvalitet kompanijskog prava se mjeri prema svojoj sposobnosti da se prilagoava uesnicima kojima je namijenjen i
2.
ije potrebe treba da zadovoljava. Na isti nain se procjenjuju i reforme kompanijskog prava, u smislu da se kvalitet reformi procjenjuje po tome koliko reforme vode ka postizanju ovog cilja. Sve reforme kompanijskog prava, pa tako i naeg, treba cijeniti kroz tri grupe pitanja: (1) Reforme odredbi o finansiranju kompanija; (2) Analiza postignutog u vezi sa zatitom manjinskih akcionara; (3) Analiza reformi odredbi o korporativnom upravljanju.
2. reforme odredbi u vezi sa korporativnim finansiranjem u pravnom sistemu Crne gore

Izmjenama Zakona o privrednim drutvima nijesu dotaknute i odredbe kojima se definiu obine i povlaene akcije. Zakonska odredba: Akcije drutva mogu biti podijeljene na obine i povlaene akcije, klasifikovane prema pravima koje daju. Povlaene akcije su akcije koje daju prvenstvo isplate dividende i raspodjele ostatka imovine nakon likvidacije drutva, u odnosu na obine akcije nije promijenjena i time je na Zakon ostao u grupi rigidnih zakona koji ne omoguavaju da se prava vlasnika povlaenih akcija definiu na drugaiji nain od zakonom ustanovljene definicije.14 Postavlja se pitanje zbog ega je zakonom onemogueno izdavanje povlaenih akcija koje ne bi samo davale prvenstvo isplate dividende ve i premiju iznad dividende? Zakonom o privrednim drutvima nije se, u ovom domenu, ilo u pravcu omoguavanja vee slobode ugovaranja uesnicima. Da se krenulo u ovom pravcu, trebalo je propisati pravo kompanije da izdaje akcije koje nose razliita prava koja bi se definisala odlukom o njihovom izdavanju, a ne zakonskim tekstom. Na primjer, kompanijama treba omoguiti da izdaju akcije koje nose pravo glasa samo u vezi sa pitanjima izbora odbora direktora, izdavanju novih akcija, ili, pak, izdati akcije ije pravo glasa je zavisno od postojanja, odnosno nepostojanja izvjesnih buduih dogaaja. Na primjer, akcije se mogu izdati kao akcije bez prava glasa ali sa tim da njihovo pravo glasa oivljava ukoliko se, prema odreenim pokazateljima, utvrdi da ekonomski poloaj kompanije postaje loiji. Takav instrument bi bio povoljan za povjerioce, npr. banke, koje nijesu uopteno zainteresovane za uestvovanje u ivotu kompanije koja regularno otplauje dugove, ali bi, na primjer, eljele da glasaju ukoliko kanjenje sa isplatom dugova postane realnost.15 U italijanskom pravu, na primjer, mogue je izdati akcije ije pravo glasa je uslovljeno izvjesnim dogaajem, npr. izdavanje akcija veinskom akcionaru ije pravo glasa oivljava u sluaju neprijateljskog preuzimanja i time se ini lakim odbijanje otpora prema preuzimanju.
31
Odredbe o obinim i povlaenim akcijama nijesu mijenjane ni u pogledu prava na dividendu akcionara koji su vlasnici povlaenih akcija, ve je propisano da se iznos dividende utvruje kao fiksni iznos izraen u eurima.16 U modernom kompanijskom pravu statutom se ustanovljava samo odredba da je iznos dividende ekonomski efikasan, a ne kao kod nas, da se iznos dividende ustanovljava statutom u fiksnom iznosu. Na ovaj nain na zakon nije ispoljio tendenciju da napusti paternalistike odredbe i prikloni se sistemu u kojem trini uslovi odreuju optimalnu mjeru privilegija.17 Takoe, na zakon o privrednim drutvima nije do kraja izveo ni jednu novinu koja se sastoji u pravu odbora direktora da, po ovlaenju skuptine, donosi odluku o novoj emisiji akcija (tzv. ovlaeni kapital). Odbor direktora moe donijeti odluku o novoj emisiji akcija, ali se postavlja pitanje da li skuptina akcionara moe delegirati odboru direktora ovlaenje da ogranii pravo pree kupovine akcija koje je po samom Zakonu, priznato svakom akcionaru. Po odredbama Zakona o privrednim drutvima, tako neto izgleda da nije mogue. Nasuprot tome, skuptina akcionara mora da donese odluku o ograniavanju prava pree kupovine (pod zakonom propisanim uslovima), pa tek u tom trenutku moe delegirati ovlaenje na izdavanje novih akcija odboru direktora. Ovakvo propisivanje zasigurno u nekoj mjeri obesmiljava i samo ovlaenje odbora direktora da emituje akcije. Proirenje ovlaenja odbora direktora u odnosu na skuptinu akcionara moe se posmatrati kao korak u pravcu stvaranja modernijeg sistema korporativnog upravaljanja u kojem akcionari preputaju odboru direktora da preuzme punu kontrolu i odgovornost u vezi sa ivotom same kompanije. Sa druge strane, neke odredbe zakona ne idu u ovom pravcu. Na primjer, iako po samom zakonu ovlaen da upravlja i rukovodi drutvom, odbor direktora nije ovlaen da donosi odluke o raspolaganju imovinom drutva kada takvo raspolaganje prelazi 20% knjigovodstvene vrijednosti imovine drutva.18 Dakle, izmjenama Zakona o privrednim drutvima nije zauzet jedinstven stav po pitanju odnosa ovlaenja osnovnih organa akcionarskog drutva skuptine akcionara i odbora direktora. Dok su ovlaenja odbora direktora sa jedne strane proirena (moe donijeti odluku o emisiji akcija i obveznica), sa druge strane su u velikoj mjeri ograniena (jer odbor direktora ne donosi odluke o raspolaganju imovinom drutva u situacijama kada takvo raspolaganje prevazilazi odreen procenat), zbog ega je efikasnost ovakvog koncepta izmjena u velikoj mjeri doveden u pitanje. U konanom, u svojoj tenji da skuptini akcionara da ovlaenja da odluuje o pitanjima raspolaganja imovinom kompanije u izvjesnim sluajevima, pri koncipiranju zakona nije se imalo sluha da zakon adekvatno ovlauje odbor direktora da upravlja kompanijom, a jak poloaj skuptine u vezi sa upravljanjem dovodi u pitanje ovakav sistem. Po miljenju mnogih autora komparativnog prava aktivno ukljuivanje investitora u korporativno odluivanje vrlo vjerovatno e
2.
ugroziti sm mehanizam koji javne korporacije ini praktinim: jednom rijeju, centralizovanje sutinski neosporivog ovlaenja na odluivanje u Odboru direktora.19
3. reforme odredbi u vezi sa zatitom manjinskih akcionara

Skoranje izmjene zakona su jo jednom fokusirale panju i ukazale na aktuelnost pitanja uloge akcionara u kompaniji. U modernoj teoriji korporativnog prava jedna grupa autora se zalae za uveavanje uloge akcionara u korporativnom upravljanju i pokazuje tendenciju da se fokusira na stvaranje novih prava manjinskih akcionara, dok njihovi kritiari odgovaraju da takva prava nijesu neophodna i da su neadekvatna. Zalaganje za uveavanjem prava akcionara, pri emu se zanemaruje tradicionalna uloga akcionara u korporativnom upravljanju: poslovne aktivnosti svake kompanije treba da budu nadlenost odbora direktora, i prava akcionara mogu i treba da budu definisana na odgovarajui nain.20 Pravo treba da titi osnovna prava akcionara a da, istovremeno ima u vidu da prava akcionara ni u kom sluaju ne smiju dirati u ulogu koju ima odbor direktora. Zadatak i nije lak jer pravo, s jedne strane, esto indirektno zanemaruje eksplicitna prava akcionara, dok sa druge ta prava iri i time ih dovodi u konfuziju. Na primjer, izmjenama Zakona o privrednim drutvima prag za ostvarenje brojnih prava akcionara sa 10% snien je na 5% akcionarskog kapitala. Tako npr. akcionari koji posjeduju najmanje 5% akcionarskog kapitala imaju pravo da sazivaju skuptinu akcionarskog drutva. Iako je iznos kapitala najnii u komparativnom pravu, treba se zapitati da li sniavanje ovog praga predstavlja efikasno sredstvo za zatitu manjinskih akcionara ako se ima u vidu da je malo vjerovatno da manjinski akcionari imaju realne anse da se skuptina prikloni njihovom predlogu. Na primjer samo Austrija, Njemaka i panija imaju procenat od 5% kapitala za sazivanje skuptine akcionara, dok je u Belgiji i Italiji taj procenat ak 20%. Tenja da se uveaju prava manjinskih akcionara evidentna je u ovoj i u drugim zakonskim odredbama. Meutim, zanemareno je da odredba da 5% akcionara ima pravo da zahtijeva sazivanje skuptine nije efikasna koliko neke druge odredbe, kojima se na bolji nain mogu zatititi prava akcionara. Na primjer, Zakon ni jednom odredbom ne ovlauje kompaniju da lanove odbora direktora plati u akcijama kompanije i na taj nain uskladi interese lanova odbora direktora sa interesima akcionara. Tenju da to potpunije zatiti prava akcionara na zakon nije doveo do kraja kada je rije o osnovnom instrumentu zatite prava akcionara akcionarskim tubama.
33
Pravo na akcionarsku tubu propisano je Zakonom o privrednim drutvima kojim je propisano da akcionar drutva ili njegov nasljednik ima pravo da kod Privrednog suda podnese tubu, ako su povrijeena prava akcionara, odnosno ako postoje dokazi da se poslovanje drutva vodi ili da odbor direktora koristi ovlaenja na nain da ugroava prava tog akcionara ili drugih akcionara, ne potujui njegove ili njihove interese kao akcionara iako su takve radnje uinjene u dobroj vjeri.21 To znai da je nae pravo zauzelo veoma liberalan stav kada je u pitanju ulaganje akcionarskih tubi, jer pravo na podnoenje akcionarskih tubi nije vezano za procenat uea u kapitalu akcionarskog drutva. Meutim, nedovoljno propisivanje kada je rije o akcionarskim tubama ima za posljedicu sasvim nezaokruen okvir za ulaganje akcionarskih tubi i nepostojanje gotovo nikakvih procesnih specificiranja koja su nuna kako bi se stvorila pravna izvjesnost u postupku ostvarivanja prava akcionara na sudsku zatitu. Na primjer, Zakon propisuje da pravo na ulaganje ove tube ima akcionar, ali ne precizira da li je rije o licu koje je akcionar u vrijeme ulaganja tube ili u vrijeme kada je nastala radnja kojom su ugroeni interesi akcionara. Takoe, pravo na ulaganje akcionarske tube nije priznato povjeriocima drutva, niti imaocima zamjenljivih hartija od vrijednosti koji imaju pravo da te hartije od vrijednosti zamijene za akcije. Na ovaj nain Zakon o privrednim drutvima ne daje pun doprinos zatiti svojinskih prava na tritu kapitala. Zakon o privrednim drutvima je nedosljedan i kada je rije o odreivanju pasivno legitimisanih lica. Zakon o privrednim drutvima nije definisao krug pasivno legitimisanih lica kod ovih akcionarskih tubi. Zakon govori o odgovornom licu, pa se kao pasivno legitimisan u postupku po derivativnoj akcionarskoj tubi moe javiti pored lanova odbora direktora, izvrnog direktora i sekretara drutva i, eventualno, zaposleni u drutvu. S druge strane, postoji odredba da ako se prava akcionara, utvrena ovim zakonom i statutom drutva, ostvaruju u sudskom postupku, lanovi odbora direktora zajedniki e nadoknaditi trokove postupka i tetu koju su pretrpjeli akcionari zbog nepotovanja njihovih prava, pa se postavlja pitanje da li je ova obaveza odbora direktora iskljuiva, ili za tetu mogu biti odgovorni i drugi organi akcionarskog drutva. 22 Krug situacija koje omoguavaju podizanje derivativne akcionarske tube kako je koncipiran postojeim Zakonom o privrednim drutvima je izuzetno irok. Naime, na Zakon o privrednim drutvima ne sadri nikakva ogranienja za ulaganje derivativnih akcionarskih tubi, npr. poput ogranienja da se ona ne moe uloiti zbog nepravilnosti koje se mogu osnaiti odlukom skuptine akcionara. Jedino ogranienje je uvedeno izmjenama Zakona kojim je propisano da akcionar ima pravo na derivativnu tubu ako je prethodno u pisanom obliku zahtijevao od drutva da tui odgovorno lice.23 Dakle, drutvo nema mogunost da ispravi nepravilnosti u donoenju izvjesnih odluka, ak i kada kao posljedica tih odluka nije dolo do nastanka bilo kakve tete. Uvoenjem ovako irokih mogunosti za ulaganje derivativnih
2.
tubi stvorene su mogunosti za zlopotrebe. Imajui u vidu potrebu zadovoljenja vlasnikih interesa u najkraem moguem roku, to bi bilo oportuno Zakonom ustanoviti obavezno podnoenje prethodnog zahtjeva skuptini drutva. S obzirom da Zakon o privrednim drutvima upotrebljava pojam ugroavanja prava, proizilazi da nastanak tete nije neophodan uslov za ulaganje ove akcionarske tube. Iako Zakonom o privrednim drutvima to nije izriito propisano, polazei od optih naela obligacionog prava o prouzrokovanju tete, individualnu tubu akcionar moe podii za naknadu tete koju trpi (onda ve nije rije o ugroavanju ve krenju prava akcionara) ili radi uklanjanja opasnosti tete, dakle i u situacijama kada teta jo uvijek nije nastala.24 Prilikom propisivanja uslova za ulaganje derivativne tube Zakon o privredim drutvima je naelan, jer ne postavlja nastanak tete kao uslov za podizanje ove akcionarske tube dakle, nije se ograniio na sluajeve u kojima se konkretnim nepravilnostima nanosi materijalna teta drutvu. Ovakvom zakljuku vodi i izmjena izriito propisana izmjenama Zakona o privrednim drutvima kojom je navedeno da: Ako Privredni sud ocijeni da je tuba osnovana, donijee odgovarajuu odluku kojom se otklanjaju nepravilnosti, a u sluaju da su akcionari pretrpjeli tetu nadleni sud donijee odluku o naknadi tete.25 Rjeavanje pitanja da li je postojanje tete uslov za ulaganje derivativne tube prebaeno sa zakonodavca na sudove, pa je, samim tim, sudovima ostavljena mogunost da naine znaajan korak u pravcu daljeg osnaivanja prava akcionara. Izmjenama Zakona o privrednim drutvima je konano propisano da teta nije uslov za ulaganje derivativne akcionarske tube, kao i da skuptina nema mogunost da konvalidira odluke, ve je obavezna da podnese tubu na zahtjev akcionara.26 Zakon o privrednim drutvima nije predvidio pravo na dvostruke (viestruke) derivativne akcionarske tube. Dvostruka akcionarska tuba je pravno sredstvo koje ulae akcionar matinog drutva iz razloga to menadment matinog drutva nije iskoristio zakonsku mogunost i uloio tubu protiv menadmenta zavisnog drutva. S obzirom da pravo na dvostruku akcionarsku tubu nije priznato zakonom, to je na sudskoj praksi da tumaenjem odredbi lana 30 Zakona zauzme stav da li su ova pravna sredstva dozvoljena u pravnom sistemu Crne Gore, odnosno da li postoji osnov za ulaganje ovih tubi. Na Zakon nije ni ovom prilikom pokazao kapacitet za inovativnou. Pravni okvir akcionarskih tubi treba postaviti jasnije polazei od: definisanja kruga aktivno i pasivno legitimisanih lica; definisanja procesnih uslova za podnoenje tubi (npr. kod derivativnih tubi precizirati da li je uslov za podizanje ove tube nastanak tete ili ne); definisanja da li pravo na ulaganje tube ima lice koje je akcionar u vrijeme ulaganja tube ili u vrijeme kada je nastala radnja kojom su ugroeni interesi akcionara; priznavanja prava na ulaganje akcionarskih tubi i povjeriocima drutva koji ispunjavaju odreene uslove; priznavanja prava na ulaganje akcionarskih tubi i imaocima zamjenljivih hartija od vrijednosti koji
35
imaju pravo da te hartije od vrijednosti zamijene za akcije; priznavanja prava na dvostruke (viestruke) derivativne akcionarske tube, i odreenja kruga pasivno legitimisanih lica u ovim sluajevima; definisanja rokova zastarjelosti za podizanje ovih tubi.
4. reforme odredbi u vezi sa korporativnim upravljanjem

Reforme odredbi o korporativnom upravljanju u Zakonu o privrednim drutvima nijesu znaajnijeg obima. Od znaaja je izmjena po kojoj odbor direktora moe imati mandat najdue godinu dana, jer se lanovi odbora biraju na redovnoj skuptini akcionara.27 Ovakvim propisivanjem, koje po svojoj prirodi pripada vie statutu nego zakonskom regulisanju, korporativno pravo dobija suvie mandatorni karakter. Mandatorni karakter korporativnog prava ini da racionalno preuzimanje rizika u odluivanju postaje gotovo nemogue. Mnoge studije su pokazale pretjerano obazrivo ponaanje direktora i menadera kada su suoeni sa potencijalnom odgovornou za svoje postupke i rukovoeni eljom da produe mandat. Ovakvo izbjegavanje rizika se moe direktno pripisati shvatanju menadmenta o potencijalnom obimu odgovornosti, i mandatorni sistem, koji slui za uvoenje razliitih eksplicitnih barijera za postupanje, moe imati obeshrabrujui efekat na menadment.28 Prilikom koncipiranja ovakve zakonske odredbe, kojoj po naem miljenju uopte nema mjesta u zakonskom tekstu, nije se vodilo rauna o osnovnoj premisi na kojoj treba da poiva korporativno pravo: rizik i nagrada formiraju fundamentalnu dihotomiju, pa bilo kojem sistemu koji moe uskratiti motive za racionalnim preuzimanjem rizika treba pristupiti sa velikom dozom opreza.29 Takoe, izmjenama Zakona o privrednim drutvima je propisano da izvrni direktor ne moe biti lan odbora direktora.30 Motivacija za ustanovljavanje ovakve zakonske odredbe gotovo se zasigurno nalazi u tenji da se ustanovi to vea nezavisnost odbora direktora prilikom odluivanja. Postavlja se pitanje da li ovakvo propisivanje ima smisla, jer predsjednik odbora direktora moe biti izvrni direktor drugog drutva, ali ne i onog ijim odborom direktora predsjedava. Takoe, on moe biti lan odbora direktora nekog drugog drutva kojim predsjedava izvrni direktor kojeg on kontrolie. Ni po jednom od ovih pitanja izmjene Zakona o privrednim drutvima nijesu dale zadovoljavajui odgovor. Izmjene Zakona o privrednim drutvima su ostale iskljuivo na nekim naelnim pitanjima i nijesu obuhvatile osnovna pitanja kojima treba da se bavi moderno korporativno pravo
2.
C. IndeKs Prava aKCIonara

Jedna od osnovnih i najznaajnijih empirijskih analiza sistema korporativnog upravljanja je analiza autora La Porta, Rafael, Florencio Lopez-de-Silanes, Andrei Shleifer i Robert Vishny koja je imala za cilj da izrauna stepen zatite investitora u zavisnosti od porijekla pravnog sistema.31 Oni su svojim istraivanjem obuhvatili podatke o stepenu zatite investitora za 49 pravnih sistema klasifikovanih prema njihovom porijeklu. La Porta et al. razvijaju ideju da porijeklo pravnog sistema ima veoma veliki uticaj na nain i pristup zatiti prava manjinskih akcionara i tvrde da je efikasnost finansijskog sistema u velikoj mjeri opredijeljena stepenom pravne zatite prava manjinskih akcionara. Prema ovoj empirijskoj analizi, drave evropske pravne tradicije pruaju mnogo manji stepen zatite akcionara u poreenju sa anglosaksonskim pravnim sistemom. Panel A prikazuje stepen zatite investitora u zavisnosti od porijekla pravnog sistema. Oznaka indeks prava akcionara je sumarni pokazatelj zatite akcionara. Indeks se kree od 0 do 6 i izraunava se dodavanjem jednog stepena kada: - akcionar moe dati punomoje mejlom; - kada se od akcionara ne zahtijeva da deponuju svoje hartije prije godinje Skuptine akcionara; - kada je dozvoljeno kumulativno glasanje ili proporcionalna zastupljenost manjinskih akcionara u Odboru direktora; - akcionari imaju pravo na tubu za naknadu tete od lanova Odbora direktora ili ponitenje Skuptinskih odluka; - kada je minimalni procenat akcionarskog kapitala koji ovlauje akcionare da zahtijevaju sazivanje vanredne skuptine akcionara manji ili jednak 10%; - akcionari imaju pravo pree kupovine koje se akcionarima ne moe uskratiti osim ako ga se sami akcionari odreknu.
Indeks Prava akCIonara
37
Panel a: stepen zatite investitora

Pravni sistemi francuske pravne tradicije (21 drava) (Francuska, danska, belgija, panija i drave Latinske amerike) Pravni sistemi njemake pravne tradicije (6 drava) njemaka, neke Istonoazijske zemlje
varijable
Indeks prava akcionara davanje punomoja mail-om akcije se ne blokiraju pred odravanje skuptine akcionara kumulativno glasanje/ proporcionalna zastupljenost manjinskih akcionara u odboru direktora
4,00 39% 100%
2,33 5% 57%
2,33 0% 17%
3,00 25% 100%
3,00 18% 71%
28%
29%
33%
0%
27%
Pravo na tubu za naknadu tete od lanova odbora direktora ili 94% ponitenje skuptinskih odluka Pravo pree kupovine akcionara Pravo akcionara da trae sazivanje vanredne skuptne akcionara 44% 94%
62% 52%
33% 0%
75% 0%
53% 78%
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
29%
50%
0%
53%
sekretar drutva
odbor dIrektora
oPta akta drutva
Common law (18 drava)
skandinavski pravni sistemi (4 drave)
Prosjek svih analiziranih pravnih sistema (49 drava)
2.
Panel B pokazuje stepen zatite povjerilaca u zavisnosti od porijekla pravnog sistema. Indeks zatite prava povjerilaca je zbirni pokazatelj stepena zatite povjerilaca. Ovaj indeks se kree od 0 do 4 i izraunava se dodavanjem jednog stepena kada: drava ustanovljava ogranienja, kao npr. saglasnost povjerilaca ili minimalne dividende da bi se pristupilo reorganizaciji; povjerioci obezbijeenih potraivanja mogu povratiti vlasnitvo nad akcijama u toku reorganizacije; povjerioci obezbijeenih potraivanja imaju prioritet u naplati svojih potraivanja prilikom likvidacije; menadment ne uestvuje u postupku reorganizacije.
Panel b: stepen zatite povjerilaca
Pravni sistemi francuske pravne tradicije (21 drava) (Francuska, danska, belgija, panija i drave Latinske amerike) Pravni sistemi njemake pravne tradicije (6 drava) njemaka, neke Istonoazijske zemlje
varijable
Indeks prava povjerilaca Povjerioci sa obezbijeenim potraivanja ne mogu povratiti vlasnitvo nad akcijama tokom reorganizacije Pravo prvenstvene naplate povjerilaca obezbijeenih potraivanja ogranienja za pristupanje reorganizaciji menadment ne uestvuje u postupku reorganizacije
3,11
1,58
2,33
2,00
2,30
72%
26%
67%
25%
49%
89%
65%
100%
100%
81%
72% 78%
42% 26%
33% 33%
75% 0%
55% 45%
Indeks Prava akCIonara
39
Panel C pokazuje efikasnost sudskog sistema kada doe do prinudnog ostvarivanja prava akcionara pred sudom. Efikasnost sudskog sistema se procjenjuje s obzirom na korupciju i primjenu raunovodstvenih standarda.
Panel C: efikasnost sudskog sistema
Pravni sistemi francuske pravne tradicije (21 drava) (Francuska, danska, belgija, panija i drave Latinske amerike) Pravni sistemi njemake pravne tradicije (6 drava) njemaka i neke Istonoazijske zemlje
varijable
efikasnost sudskog sistema korupcija raunovodstveni standardi
8,15 7,06 69,92
6,56 5,84 51,17
8,54 8,03 62,67
10,00 10,00 74,00
7,67 6,90 60,93
IndeKs Prava aKCIonara za Crnu goru

Indeks prava akcionara 5 za Crnu goru
davanje punomoja mail-om akcije se ne blokiraju pred odravanje skuptine akcionara
nije propisano ni zakonom niti se omoguava u praksi da, nema blokade trgovanja akcijama prije odravanja skuptine. Pravo glasa imaju akcionari koji su upisani u Cda tri dana prije skuptine da, kumulativno glasanje postoji i obavezno je prilikom izbora lanova odbora direktora da, akcionarima je priznato pravo na tubu protiv odluka skuptine akcionara i naknadu tete od lanova odbora direktora koji su solidarno odgovorni za nastalu tetu i trokove postupka da, ovo pravo je izriito priznato zakonom da, ovo pravo je priznato akcionarima koji imaju 5% akcija kompanije
kumulativno glasanje/ proporcionalna zastupljenost manjinskih akcionara u odboru direktora Pravo na tubu za naknadu tete od lanova odbora direktora ili ponitenje skuptinskih odluka
Pravo pree kupovine akcionara Pravo akcionara da trae sazivanje vanredne skuptine akcionara
2.
Napomene:
12 Vidi: Katharina Pistor, Yoram Keinan, Jan Kleinheisterkamp & Mark D., Innovation in Corporate Law, Journal of Comparative Economics, broj 31/2003, str. 676,677; Tako na primjer,. Aktiengesetz, 23(5), v. 6.9.1965 (BGB1. I S.1089). Vidi: lan 54 stav 1 Zakona o privrednim drutvima (Slubeni list RCG, br. 06/02 i 17/07) Vidi: Marco Ventoruzzo, op.cit, str.120; Vidi: lan 54 stav 3 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: Marco Ventoruzzo, Ibid; Vidi: lan 35 stav 2 taka 4b Zakona o privrednim drutvima.
19
13 14 15 16 17 18
20
21 22 23 24
Vidi: Stephen M. Bainbridge, Director Primacy and Shareholder Disempowerment, 119 Harv. L. Rev.1735 (2006); Vidi: i: Leo E. Strine, Jr., Toward a True Corporate Republic: A Traditionalist Response to Bebchuks Solution for Improving Corporate America, 119 Harv. L. Rev. 1759 (2006). Vidi: Julian Velasco, Taking Shareholders Rights Seriously, U.C. Davis Law Review, December 2007, str. 605. Vidi: lan 30 stav 5 taka 3) i lan 30 stav 6 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 44 stav 7 Zakona o privrednim drutvima. Vidi: lan 30 stav 4 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 154 i 156 Zakona o obligacionim odnosima.
25 26 27 28
29 30 31
Vidi: lan 30 stav 7 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 30 stav 4 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lana 42 stav 5 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: Donald C. Langevoort, The Human Nature of Corporate Boards: Law, Norms, and the Unintended Consequences of Independence and Accountability, 89 Geo. L.J. 797, 818 (2001); Ibid; Vidi: 42 stav 2 taka 3 Zakona o privrednim drutvima. Izvor podataka je La Porta, Rafael, Florencio Lopez-deSilanes, Andrei Shleifer and Robert Vishny (1998) Law and finance. Journal of Political Economy, no.6
3.
oPta struKtura uPravLjanja aKCIonarsKog drutva
Poglavlje
3. |
b. 1. 2. 3. a. to je aKCIonarsKo drutvo? 1. definicija akcionarskog drutva 44 44 struKtura uPravLjanja aKCIonarsKog drutva skuptina akcionarskog drutva odbor direktora Izvrni direktor i sekretar drutva 45 45 46 47
sadraj
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
odbor dIrektora
oPta akta drutva
3.
a. to je aKCIonarsKo drutvo?
1. definicija akcionarskog drutva
Zakon o privrednim drutvima prihvatio je moderan koncept ureenja svih pravnih formi privrednih drutava u jednom zakonu, nasuprot konceptu postojanja posebnih zakona za svaku formu privrednog drutva. Tako je Zakon o privrednim drutvima posveen regulisanju ortakog drutva, komanditnog drutva, drutva sa ogranienom odgovornou i akcionarskog drutva. Najvanija podjela privrednih drutava je podjela na drutva lica (ortako i komanditno drutvo) i drutva kapitala (drutvo sa ogranienom odgovornou i akcionarsko drutvo). Osnovna razlika izmeu ovih formi privrednih drutava sastoji se u injenici da drutva lica karakteriu poznanstvo i povjerenje lanova, pa otuda i neograniena odgovornost za obaveze drutva. Drutvima lica upravljaju lanovi, a ne posebni organi, koje drutva lica ne moraju da imaju. Drutva kapitala odlikuju se nepostojanjem personalnih svojstava i dominacija interesa kapitala. Udjeli u drutvu kapitala (koji se u drutvu sa ogranienom odgovornou nazivaju udjelima, a u akcionarskom drutvu akcijama) su lako prenosivi. Drutvima kapitala upravljaju organi drutva, a ne lanovi. Ovo, meutim, ne znai da lanovi ne mogu biti u organima uprave, kao i u organu lanova skuptini. Za uee lanova u organima upravljanja Zakonom se ne postavljaju nikakva ogranienja. Zakon o privrednim drutvima definie pojam akcionarskog drutva i odreuje osnovne elemente vezane za status akcionarskog drutva. Karakteristike zakonskog regulisanja osnivanja akcionarskog drutva naim Zakonom o privrednim drutvima sastoje se u sljedeem: - akcionarsko drutvo mogu osnovati domaa i strana pravna i fizika lica; - akcionarsko drutvo moe osnovati samo jedan osniva (osniva se ugovorom o osnivanju ako je vie od dva osnivaa, odnosno odlukom o osnivanju ako je rije o samo jednom osnivau); - imovina akcionara je u potpunosti odvojena od imovine akcionarskog drutva; - akcionarsko drutvo moe se osnovati i sukcesivno i simultano (osnivai ne moraju objaviti javnu ponudu za kupovinu akcija); - akcionarsko drutvo stie svojstvo pravnog lica upisom u Centralni registar Privrednog suda (CRPS).
struktura uPravlJanJa akCIonarskog drutva
45
b. struKtura uPravLjanja aKCIonarsKog drutva

U akcionarskom drutvu ovlaenja imaju organi, a ne akcionari neposredno. Akcionari drutva mogu, ali ne moraju biti lanovi organa drutva. Skuptina akcionara je jedini organ u kojem oni ostvaruju svoja upravljaka prava. Akcionarsko drutvo kod nas je postavljeno tako da njegove organe ine: Skuptina akcionarskog drutva; Odbor direktora; Izvrni direktor; Sekretar Drutva.
Zakon ne polazi od hijerarhijskog odnosa ovih organa, nego im u funkcionalnom smislu daje razliite zadatke. Statutom se ne mogu odnosi meu njima postaviti drugaije, ali su mogue neke promjene. Elementi hijerarhijske nadreenosti se ipak uoavaju u nadlenostima ovih organa. Zakon daje najira statusna i imovinska ovlaenja skuptini. Meutim, nema hijerarhijske nadreenosti u smislu da jedan organ moe preuzeti ovlaenja i nadlenosti drugog organa. Tako, skuptina moe preuzeti preispitivanje odreenih pitanja iz nadlenosti Odbora direktora, samo ako to zahtijeva Odbor direktora. Autonomija ureivanja organa akcionarskog drutva statutom je vrlo uska ne moe se predvidjeti drugaiji odnos organa u akcionarskom drutvu.
1. skuptina akcionarskog drutva

Skuptina akcionara je najvii organ drutva, koji se obavezno osniva. Ono sto je karakteristino za ovu skuptinu je da se ona ne bira, da se ne moe raspustiti i da nema oroeni mandat. Ovu skuptinu ine akcionari, tj. vlasnici kapitala u drutvu. Iako je skuptina najvii organ u drutvu ne znai da je i struno vodei, jer su njena ovlaenja periodina i periodino se i sastaje (ako govorimo o redovnim skuptinama jednom godinje, a postoji mogunosti da se odri i vie puta, vanredne skuptine). Osnivakoj skuptini mogu prisustvovati osnivai i svi oni koji su upisali i uplatili akcije ili njihovi punomonici. Kvorum za osnivaku skuptinu iznosi 2/3 akcija koje daju pravo glasa, iji su vlasnici lino prisutni ili preko punomonika, odnosno putem dostavljenih glasakih listia.
3.
Vlasnicima, tj. akcionarima je ostavljena puna autonomija da odlue da li e da prisustvuju skuptinama ili ne. Za razliku od akcionara, izvrni direktor i sekretar drutva su obavezni da prisustvuju. Zbog velikog znaaja odluka koje donosi, zakonom se propisuju iskljuive nadlenosti skuptine. Zakonom je propisano iskljuivo pravo skuptine akcionara da: vri izmjene i dopune statuta drutva; bira lanove odbora direktora i odobrava imenovanje revizora; razrjeava lanove odbora direktora i revizora koje je izabrala skuptina akcionara; utvruje nadoknade za lanove odbora direktora; donese odluku o raspodjeli profita, poveava ili smanjuje kapital drutva utvren statutom, zamjenjuje akcije jedne klase akcijama drugom, donese odluku o dobrovoljnoj likvidaciji drutva, restrukturiranju ili podnoenju predloga za pokretanje steajnog postupka; odobrava procjenu nenovanih uloga; na zahtjev odbora direktora, razmatra pitanja iz njegove nadlenosti koja se odnose na poslovanje drutva; odobrava zakljuenje ugovora u vezi sa kupovinom imovine od osnivaa ili veinskog akcionara drutva, u svim sluajevima kada isplata prevazilazi jednu desetinu kapitala drutva utvrenog statutom i kada ugovor treba zakljuiti u roku od 2 godine od registracije drutva; donese odluku o izdavanju obveznica, odnosno zamjenljivih hartija od vrijednosti i ogranii ili ukine prioritetno pravo akcionara da upiu akcije ili steknu zamjenljive obveznice, uz saglasnost dvotreinske veine glasova akcionara na koje se ta odluka odnosi. Kod ovih prava skuptine akcionara uoavamo da su date najvanije normativne, imovinske, izborne i statusne odluke. Djelokrug skuptine moe se proiriti statutom. Ali, ako se moe proiriti nadlenost skuptine, to ne znai da ona moe preuzimati poslove iz nadlenosti drugih organa.
2. odbor direktora
Zakon o privrednim drutvima prihvatio je nain organizacije akcionarskog drutva koji se naziva monistikim (tzv. single board system, one tier system). Po ovom sistemu postoji samo jedan organ upravljanja i rukovoenja odbor direktora. U ovom sistemu, kakav je na, nema striktne odvojenosti voenja poslova od nadzora nad voenjem tih poslova, jer nadzor ne obavljaju osobe koje bi bile jasno odvojene od onih koji vode poslove drutva. Jedni i drugi su u istom organu. Odbor direktora imenuje skuptina drutva. Najee se u odboru direktora razdvajaju lanovi koji vode poslove drutva (managing ili executive directors, full time directors) od lanova koji obavljaju nadzornu funkciju (ordinary, non executive directors, outside directors). Odbor direktora je kolegijalan organ to znai da predsjednik odbora direktora ne donosi odluke sam, kao to to ini izvrni direktor. Zbog znaaja poslova koje obavlja odbor direktora propisan je i poseban nain izbora koji se
struktura uPravlJanJa akCIonarskog drutva
47
ogleda u tome to svaka akcija ne daje jedan glas. Naime, Zakonom je propisano da prilikom izbora odbora direktora akcija sa pravom glasa daje broj glasova jednak broju lanova odbora koji se biraju. Kandidati koji osvoje najvei broj glasova biraju se za lanove odbora direktora od strane skuptine akcionara. lanovi odbora direktora izmeu sebe biraju predsjednika. Privredni sud moe donijeti odluku o zabrani izbora nekog lica za lana odbora direktora akcionarskog drutva za vrijeme do tri godine, ako utvrdi, izmeu ostalog, da je to lice dok je bilo sekretar drutva poinilo prevaru u odnosu na drutvo. Da li je vrijeme od tri godine dovoljan period da se isprave greke i sankcionie rad takvog lica pokazae praksa, tj. vidjeemo ukoliko bude izmjena u buduim zakonima. Drutvo bi trebalo da izbjegava lica koja u svojoj prolosti imaju krivina djela koja su vezana za poslovanje drutva ili za neki drugi privredni prestup. Za razrjeenje, kao i za imenovanje sekretara drutva odgovoran je odbor direktora.
3. Izvrni direktor i sekretar drutva

Izvrni direktor i sekretar drutva obavezno se biraju u svakom akcionarskom drutvu. Drutvo moe odrediti da isto lice bude i izvrni direktor i sekretar drutva. Ovlaenja izvrnog direktora se ureuju odlukom odbora direktora. Izvrni direktor je jedini obavezni inokosni izvrni organ. Zakon ne propisuje obavezu akcionarskog drutva da imenuje druge izvrne organe, ali ni ne zabranjuje njihovo imenovanje. To znai da je svako akcionarsko drutvo ovlaeno da imenuje jo neke izvrne organe i utvrdi raspodjelu ovlaenja i odgovornosti u akcionarskom drutvu. Kada govorimo o sekretaru drutva ne moemo zaobii injenicu da je on karika u lancu. Akcionarsko drutvo je sistem koji ine akcionari, odbor direktora, izvrni direktor, nezavisni revizor, sekretar. Sekretar drutva je i sekretar sjednice skuptine akcionara kojom predsjedava izvrni direktor. U sluaju odsustva sekretara drutva imenuje se drugo lice. Njegova se uloga sprovodi i kroz dostavljanje obavjetenja o sazivanju vanredne skuptine. Sekretar mora poznavati djelatnost drutva, a pored toga mora posjedovati i druge vjetine, npr. da je struno osposobljen, specijalizovan za djelatnost drutva, komunikativan, odgovoran, lojalan drutvu, dostupan i pogodan za saradnju kako akcionarima, tako i potencijalnim investitorima. Istovremeno da bi pravilno i efikasno obavljao svoj rad, mora da bude zatien od mogueg uticaja, kako lanova iz odbora direktora, tako i akcionara. Sekretar je lice koje je obavezno za svako akcionarsko drutvo i bez njega se drutvo ne moe zamisliti.
BELEKE
4.
oPta aKta drutva
Poglavlje
4. |
oPta aKta drutva
sadraj
d. etIKI KodeKs 1. to je etiki kodeks? 2. zato treba usvojiti etiki kodeks? b. statut aKCIonarsKog drutva 1. ko donosi i vri izmjene statuta? 2. obaveza objavljivanja izmjena statuta a. osnIvaKI aKt drutva 1. odluka/ugovor o osnivanju akcionarskog drutva 63 63 63 61 57 59 60 52 53
C. KodeKsI KorPoratIvnog uPravLjanja KoMPanIje
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
odbor dIrektora
oPta akta drutva
4.
oPta aKta drutva
Zakon o privrednim drutvima prihvata koncepciju postojanja dva opta akta drutva koja mora posjedovati svako akcionarsko drutvo i to: ugovor o osnivanju/odluku o osnivanju i statut. Svako akcionarsko drutvo mora imati oba ova akta koja se podnose prilikom registracije akcionarskog drutva u Centralnom registru privrednog suda u Podgorici.
a. osnIvaKI aKt drutva

Zakon o privrednim drutvima kao osnivake akte akcionarskog drutva propisuje: - ugovor o osnivanju (ako drutvo osnivaju najmanje dva lica saglasnim izjavama svojih volja), i - odluku o osnivanju (ako drutvo osniva jedan osniva na osnovu svoje jednostrane odluke). Do posljednjih izmjena Zakona o privrednim drutvima, akcionarska drutva su se mogla osnivati samo zakljuenjem ugovora o osnivanju. To znai da se akcionarsko drutvo moglo osnovati samo ukoliko najmanje dva lica potpiu ugovor o osnivanju, tj. izraze saglasnu volju o osnivanju akcionarskog drutva. Takoe, akcionarsko drutvo je moralo odrati osnivaku skuptinu na kojoj se konstituiu organi drutva i usvaja osnovni organizacioni akt drutva statut. Izmjenama Zakona o privrednim drutvima omogueno je osnivanje jednolanih akcionarskih drutava, tj. omogueno je osnivanje akcionarskog drutva voljom samo jednog lica koje se javlja u ulozi osnivaa i donosi odluku o osnivanju akcionarskog drutva. Dakle, nakon poslednjih izmjena zakona, u Crnoj Gori je mogue osnovati: - Jednolano akcionarsko drutvo odlukom o osnivanju, i - Vielano (najmanje dvolano) akcionarsko drutvo potpisivanjem ugovora o osnivanju. Zakon o privrednim drutvima prihvata formalni kriterijum osnivaima se smatraju samo lica koja potpiu odluku o osnivanju, tj. ugovor o osnivanju. Sva ostala lica, koja naknadno steknu akcije od osnivaa, smatraju se akcionarima. Osnivai postaju akcionari zakljuenjem ugovora o osnivanju. Pravni poloaj osnivaa je specifian jer oni, do trenutka registracije akcionarskog drutva u Centralnom registru privrednog suda u Podgorici odgovaraju neogranieno solidarno za sve obaveze koje preduzmu u toku osnivanja akcionarskog drutva. Tek nakon osnivanja akcionarskog drutva, tj. tek nakon upisa
osnIvakI akt drutva
53
akcionarskog drutva u Centralni registar Privrednog suda u Podgorici, akcionarsko drutvo stie svojstvo pravnog lica. Od trenutka sticanja svojstva pravnog lica, pravni poloaj osnivaa i akcionara se izjednaava, tj. oni snose odgovornost za poslovanje drutva do visine svojeg uloga u drutvu. Upravo zbog potrebe razlikovanja pravnog poloaja i odgovornosti osnivaa i ostalih akcionara, Zakon o privrednim drutvima pravi razlikovanje i zahtijeva postojanje dva osnovna akta bez ijeg se potpisivanja ne moe osnovati akcionarsko drutvo odluke o osnivanju/ugovora o osnivanju i statuta.
1. odluka/ugovor o osnivanju akcionarskog drutva

Zakon propisuje obavezne elemente ugovora o osnivanju akcionarskog drutva. 1) 2) 3) 4) 5) 5a) 6) 7) 8) 9) Shodno zakonskim odredbama, Ugovor o osnivanju sadri:32 imena i prezimena osnivaa, odnosno naziv pravnih lica, njihove adrese i matini broj; naziv drutva koje se osniva; oznaku da se radi o akcionarskom drutvu (skraena oznaka AD); prava i obaveze osnivaa, i odgovornost za sluaj neispunjenja obaveza; broj akcija koje ima svaki osniva; ime, odnosno naziv osnivaa koji unose nenovane uloge, opis uloga, broj i vrstu akcija dobijenih za uloge i rok do kada se nenovani ulozi moraju unijeti u drutvo; inicijalnu cijenu osnivakih akcija, odnosno nominalnu vrijednost, ukoliko je utvrena, postupak i rokove za ponudu akcija; procijenjene trokove osnivanja i nain njihove nadoknade; postupak za rjeavanje sporova izmeu osnivaa; ovlaenje da jedan ili vie osnivaa zastupaju osnivae u postupku osnivanja drutva.
Kada je rije o jednolanom akcionarskom drutvu, Zakon propisuje obavezne elemente koje mora sadrati odluka o osnivanju ovog drutva i to:33 1) ime i prezime osnivaa, njegovu adresu i matini broj, odnosno naziv i sjedite pravnog lica i njegov matini broj; 2) naziv drutva koje se osniva; 3) oznaku da se radi o akcionarskom drutvu; 4) broj akcija koje ima osniva i njihovu inicijalnu vrijednost, odnosno nominalnu vrijednost akcija ukoliko je utvrena.
4.
oPta aKta drutva
Kada je rije o jednolanim kao i o vielanim akcionarskim drutvima, osnovna svrha usvajanja osnivakog akta je ista osnivanje akcionarskog drutva, pa stoga, osnivaki akt mora sadrati broj akcija koje ima osniva i njihovu inicijalnu vrijednost, odnosno nominalnu vrijednost akcija ukoliko je utvrena. Ugovor/odluka o osnivanju predstavlja odluku o osnivakoj emisiji akcija, u smislu zakona kojim se ureuju hartije od vrijednosti, pa tako odredbe o utvrivanju inicijalne, odnosno nominalne vrijednosti akcija i broju akcija koje stie svaki osniva treba da budu sastavni dio osnivakog akta. Ovim aktom, bez obzira da li je rije o jednolanom ili vielanom akcionarskom drutvu, treba propisati i naziv akcionarskog drutva, unijeti oznaku organizacionog oblika a.d., sjedite akcionarskog drutva, kao i odrediti lice koje e da zastupa drutvo u postupku osnivanja. Osnivaki akt iscrpljuje svoju svrhu i svoj pravni znaaj trenutkom registracije, kada se osnovna organizaciona pitanja ureuju statutom. Zato je osnovna svrha osnivakog akta da uredi meusobna prava i obaveze izmeu akcionara u postupku osnivanja drutva, a do trenutka registracije. Stoga (osim kada je rije o jednolanom akcionarskom drutvu, kada postoji samo jedan osniva pa ovakve odredbe nijesu potrebne po samoj prirodi stvari) ugovor o osnivanju sadri odredbe kojima se reguliu prava i obaveze osnivaa, i odgovornost za sluaj neispunjenja obaveza, kao i nain snoenja trokova osnivanja akcionarskog drutva. Osnivai mogu ugovoriti da e sami snositi trokove i u kojoj srazmjeri, ili da e se trokovi osnivanja naknaditi iz osnivakog kapitala, pod uslovom da su zadovoljeni uslovi propisani zakonom. U tom sluaju potrebno je da skuptina akcionara prihvati, tj. odobri ove trokove osnivaa. Zakon propisuje da ugovor o osnivanju utvruje postupak i rokove za ponudu akcija. To znai da ugovorom o osnivanju treba propisati i da li se drutvo osniva simultano ili sukcesivno, tj. da li e osnivai uplatiti sve akcije drutva bez upuivanja javnog poziva za uplatu akcija treim licima (bez sainjavanja javne ponude za prodaju akcija osnivake emisije) ili e osnivai uplatiti samo dio osnivake emisije akcija prije objavljivanja javnog poziva za uplatu akcija.
osnIvakI akt drutva
55
obavezni elementi osnivakih akata
odluka o osnivanju
ugovor o osnivanju
Imena i prezimena osnivaa, odnosno naziv pravnih lica, njihove adrese i matini broj; naziv drutva koje se osniva; oznaku da se radi o akcionarskom drutvu (skraena oznaka ad); Prava i obaveze osnivaa i odgovornost za sluaj neispunjenja obaveza; broj akcija koje ima svaki osniva; Ime, odnosno naziv osnivaa koji unose nenovane uloge, opis uloga, broj i vrstu akcija dobijenih za uloge i rok do kada se nenovani ulozi moraju unijeti u drutvo; Inicijalnu cijenu osnivakih akcija, odnosno nominalnu vrijednost, ukoliko je utvrena, postupak i rokove za ponudu akcija; Procijenjene trokove osnivanja i nain njihove nadoknade; Postupak za rjeavanje sporova izmeu osnivaa; ovlaenje da jedan ili vie osnivaa zastupaju osnivae u postupku osnivanja drutva.
X nije potrebno, jer je rije samo o jednom osnivau X ali ne i postupak i rokove za ponudu akcija X nije potrebno, jer sve trokove snosi jedini osniva X X
Ukoliko se akcionarsko drutvo osniva simultano, tada se, ako svi osnivai drutva potpiu odluke o prihvatanju statuta drutva, procjeni nenovanih uloga, izbor organa upravljanja, izvrnih organa i revizora drutva i druge odluke koje treba da se donesu na osnivakoj skuptini, nee sazivati osnivaka skuptina drutva.34 Kada je rije o sukcesivnom osnivanju, ugovorom o osnivanju se mora propisati i dio osnivake emisije akcija koji se daje na javnu ponudu, kao i rokovi u kojima se moe izvriti upis i uplata akcija osnivake emisije. Takoe, nakon okonanja javne ponude za prodaju akcija osnivake emisije, mora se odrati osnivaka skuptina na kojoj e se usvojiti drugi konstitutivni akt drutva statut.
4.
oPta aKta drutva
oPta aKta drutva

odluka o osnivanju ugovor o osnivanju statut
jednolano akcionarsko drutvo
osnivai donose samo odluku o osnivanju
ne donosi se ugovor o osnivanju jer akcionarsko drutvo osniva jedno lice osniva svojom voljom ugovor o osnivanju je obavezan akt bez kojeg se ne moe osnovati akcionarsko drutvo sa vie od jednog osnivaa. u njemu se naznaava da se drutvo osniva bez upuivanja javne ponude (simultano) ugovor o osnivanju je obavezan akt bez kojeg se ne moe osnovati akcionarsko drutvo sa vie od jednog osnivaa. u njemu se naznaava da se drutvo osniva uz upuivanje javne ponude (sukcesivno)
mora imati statut, koji se donosi bez odravanja osnivake skuptine potpisuje ga osniva mora imati statut, ali se ne mora odrati osnivaka skuptina ukoliko svi osnivai potpiu odluku o prihvatanju statuta i drugih akata
vielano akcionarsko drutvo osnovano simultanim putem
ne donosi se odluka o osnivanju jer se akcionarsko drutvo osniva voljom vie lica (najmanje dva) pa je potrebno zakljuiti ugovor o osnivanju
vielano akcionarsko drutvo osnovano sukcesivnim putem
ne donosi se odluka o osnivanju jer se akcionarsko drutvo osniva voljom vie lica (najmanje dva), pa je potrebno zakljuiti ugovor o osnivanju
mora imati statut, ali se mora odrati osnivaka skuptina ukoliko svi osnivai potpiu odluku o prihvatanju statuta i drugih akata
statut akCIonarskog drutva
57
b. statut aKCIonarsKog drutva

Zakon o privrednim drutvima propisuje da je statut obavezan akt koji mora usvojiti svako akcionarsko drutvo. Pored propisivanja da svako akcionarsko drutvo mora imati statut, Zakon o privrednim drutvima propisuje i obavezne elemente statuta. 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 12) 13) 14) 15) 16) Tako, po Zakonu, statut akcionarskog drutva mora sadrati:35 naziv drutva; sjedite uprave drutva, odnosno adresu na koju se alju zvanini dopisi, ako se razlikuje; djelatnost drutva; odredbu da je drutvo akcionarsko i iznos akcionarskog kapitala utvren kao poetni kapital i iznos odobrenog poveanja kapitala (ovlaeni kapital), ako je utvren; odredbe o promjeni osnovnog kapitala; postupak zamjene jedne klase hartija od vrijednosti drugom; ogranienje prava drutva da emituje obveznice ili da se zaduuje po drugom osnovu; posebne privilegije osnivaa; ovlaenje i postupak sazivanja i voenja skuptine akcionara, i odredbe o nainu glasanja; pravila za rad lanova odbora direktora, postupak izbora i opoziva lanova upravnih i izvrnih organa, njihova prava, obaveze i ovlaenja, ukoliko ona nijesu utvrena posebnim propisima; pravila o upotrebi peata drutva; postupak izdavanja i prijema isprava; rok na koji se drutvo osniva, ukoliko se ne osniva na neodreeno vrijeme; postupak izmjena i dopuna statuta; druge odredbe, u skladu sa ovim zakonom.
Ovo su obavezni elementi statuta, bez kojih statut ne moe postojati, odnosno bez kojih nije rije o statutu akcionarskog drutva. Osim ovih odredbi, koje zakon izriito navodi kao obavezne odredbe statuta, na nekoliko mjesta u samom tekstu zakona navode se jo neke odredbe koje statut nuno mora sadravati: Broj lanova odbora direktora36 Ovlaenja odbora direktora37 Obaveze odbora direktora 38 Rok na koji se bira revizor 39
4.
oPta aKta drutva
Prava vlasnika povlaenih akcija i postupak promjene tih prava moraju se utvrditi, prije izdavanja tih akcija40 Dividende povlaenih akcija mogu biti kumulativne ili nekumulativne. Njihov oblik utvruje se statutom prije njihovog emitovanja.41
Ove odredbe se nazivaju mandatornim (obaveznim) odredbama koje statut mora sadravati da bi bio pravno valjan. Osim ovih, statut moe da sadri i druge elemente, tj. moe da regulie i druga pitanja. Ove odredbe se unose u statut u sluajevima kada zakon izriito ostavlja mogunost da se odreeno pitanje statutom moe urediti na drugaiji nain od zakonom propisanog. U tom sluaju e se to pitanje regulisati statutom. Ako osnivai, na osnovu zakonske odredbe koja ih na to ovlauje, odreeno pitanje drugaije urede statutom, na regulisanje tog pitanja primijenie se ta odredba.
Meutim, pri regulisanju odreenih pitanja statutom treba biti vrlo oprezan. Ako se statutom odreeno pitanje (npr. potrebne veine za glasanje) regulie na drugaiji nain od zakonom propisanog u situaciji kada zakon to pitanje ureuje mandatornom (obavezujuom) odredbom, a ne dispozitivnom (koja ovlauje na takvo propisivanje) onda je takva odredba statuta nezakonita.
Fakultativne zakonske odredbe su propisane u drugim sluajevima, kao npr. prilikom propisivanja: perioda poslije ijeg isteka se moe sprovesti likvidacija drutva;42 ogranienja ovlaenja organa drutva;43 da neke klase akcija ne daju pravo glasa;44 pravo skuptine da donosi odluku o raspolaganju imovinom drutva (kupovini, prodaji, zakupu, zamjeni, sticanju ili na drugi nain raspolaganju) ija je vrijednost vea od 20% knjigovodstvene vrijednosti imovine drutva (imovina velike vrijednosti), kada je statutom mogue utvrditi nie uee;45 pravo sazivanja skuptine ima odbor direktora i akcionari ije akcije predstavljaju najmanje 5% akcionarskog kapitala, ali statut moe predvidjeti da akcionari sa manjim dijelom kapitala imaju pravo na sazivanje skuptine;46 drugih kriterijuma za izbor lana odbora direktora, osim kriterijuma propisanih zakonom; da Odbor direktora utvruje strukturu i sastav menadmenta i administracije drutva, ukoliko nije drukije utvreno statutom.47
statut akCIonarskog drutva
59
Statut moe sadravati rjeenja koja odstupaju od onih propisanih zakonom samo onda kada to Zakon izriito propisuje kako bi se obezbijedila izjednaenost pravila o akcionarskim drutvima i pravna sigurnost. Statutom se mogu propisati i druga pitanja ako to zakon izriito ne zabranjuje. Time se postie da se odnosi u drutvu slobodno ureuju u onom obimu u kojem to nije regulisano zakonom, no samo u mjeri u kojoj zakonodavac to nije izriito zabranio.
S obzirom da su odredbe Zakona kojima se regulie akcionarsko drutvo, njegovo poslovanje i organizacija mandatorne i brojne, autonomija lanova akcionarskog drutva prilikom regulisanja ovih pitanja je izuzetno mala, u poreenju sa slobodom koja stoji na raspolaganju osnivaima drugih oblika privrednih drutava. Zbog toga se kae da akcionarska drutva imaju male statute kojima treba urediti samo ona pitanja na ije su regulisanje osnivai obavezni prilikom usvajanja, kao i one odredbe koje su osnivai ovlaeni da reguliu drugaije od naina na koji ih je zakon regulisao. Nema potrebe, kako se u praksi drutava u Crnoj Gori esto deava, da se statutom propisuju drugi elementi, tj. da se prepisuju zakonske odredbe. Takvo propisivanje ima za posljedicu samo preoptereivanje teksta statuta zakonskim odredbama koje e se svakako primijeniti, iako nijesu prenijete u statut. Obim statuta se poveava samo onoliko i samo u onim sluajevima u kojima se eli odstupiti od odreenih pitanja u kojima zakon to izriito doputa.
1. Ko donosi i vri izmjene statuta?

Statut akcionarskog drutva usvajaju njegovi osnivai prilikom osnivanja. Ako se drutvo osniva simultano, tada se ne mora odravati osnivaka skuptina, ukoliko svi osnivai potpiu izjavu o prihvatanju statuta. Ukoliko osnivai ne potpiu tu izjavu, kao i u sluajevima kada se drutvo osniva sukcesivno, statut se donosi na osnivakoj skuptini. Zakon o privrednim drutvima propisuje da odluku o usvajanju statuta donosi skuptina dvotreinskom veinom prisutnih akcionara.48 Zakonom o privrednim drutvima propisano je da izmjene i dopune statuta moe da vri iskljuivo skuptina akcionarskog drutva. Statutom nije mogue propisati da e izmjene i dopune statuta usvajati odbor direktora, jer je zakonska odredba kojom se propisuje iskljuiva nadlenost skuptine u vezi sa izmjenama i dopunama statuta imperativne prirode.49
4.
oPta aKta drutva
2. obaveza objavljivanja izmjena statuta

Akcionarsko drutvo dostavlja CRPS-u, koji dostavlja Slubenom listu RCG na objavljivanje sve izmjene koje se odnose na statut.50 Akcionarsko drutvo je duno da CRPS-u dostavi sve izmjene i dopune ugovora o osnivanju, statuta ili drugog dokumenta ili podataka utvrenih odredbama ovog zakona, u roku od sedam dana od dana njihovog donoenja. Sekretar drutva je odgovoran za dostavljanje navedenih dokumenata i podataka. Nakon svake izmjene statuta ili ugovora o osnivanju, cjelovit tekst se dostavlja CRPS-u. Izmjene statuta ili ugovora o osnivanju valjane su samo kada se registruju. Dokumenti i podaci obavezuju drutvo prema treim licima od dana objavljivanja u Slubenom listu RCG, osim ako drutvo ne dokae da su trea lica znala za njih. Dokumenti i podaci ne obavezuju savjesna trea lica u vezi transakcija koje su izvrene u roku od 16 dana od dana objavljivanja dokumenata i podataka, a koja mogu dokazati da nijesu znala niti mogla znati za njihovo objavljivanje. Statut stupa na snagu danom objavljivanja u Centralnom registru privrednog suda u Podgorici. Ne smije biti nesaglasnosti izmeu onoga to je objavljeno i onoga to je dostavljeno CRPS-u. Ako postoji takva nesaglasnost, tekst koji posjeduje CRPS je vaei. Tekst koji je objavljen ne moe se isticati kao vjerodostojan u odnosima sa treim licima koja su se pouzdala u tekst koji posjeduje CRPS. Trea lica mogu smatrati vjerodostojnim objavljeni tekst, ukoliko drutvo ne dokae da su ona imala saznanje o tekstu dostavljenom CRPS-u.
kodeksI korPoratIvnog uPravlJanJa komPanIJe
61
C. KodeKsI KorPoratIvnog uPravLjanja KoMPanIje

Svaka kompanija moe, ukoliko smatra potrebnim, usvojiti Kodeks korporativnog upravljanja na nivou kompanije. Usvajanje kodeksa korporativnog upravljanja nije obavezno po crnogorskom pravu, ve je stvar opredjeljenja kompanije.
KodeKs KorPoratIvnog uPravLjanja

Novi kodeks treba da bude zasnovan na principima, a ne na pravilima: znaajan je duh, a ne samo slovo kodeksa; potovanje kodeksa treba da pobolja pristup kompanija tritu kapitala; efektivnost poslovanja kompanije se na ovaj nain moe poboljati; Kodeks bi trebalo da bude u skladu sa meunarodnom praksom; Kodeks bi trebalo prvenstveno da se fokusira na kotirane kompanije, naroito na lanove izvrnog odbora, akcionare i skuptinu akcionarskog drutva, i postupanje ovih grupa; Prilikom pisanja kodeksa treba imati u vidu njegov efekat na nekotirane kompanije i mogui uticaj na razvoj sudske prakse; U svrhu postupanja u skladu sa kodeksom, kodeks treba da bude sainjen na takav nain da omoguava adekvatan nadzor nad primjenjivanjem ovog propisa; Trebalo bi da bude objavljen na web stranicama kompanije na kojima je naveden dan posljednjeg auriranja; Kompanija bi trebalo da uvrsti poglavlje o korporativnom upravljanju u svoj godinji izvjetaj u kojem se opisuju relevantni dogaaji u vezi sa korporativnim upravljanjem to su se dogodili tokom prethodne godine. Ukoliko kompanija ne postupa u potpunosti u skladu sa jednom ili vie odredbi datog Kodeksa, u ovom odjeljku treba objasniti razloge.
Kodeks korporativnog upravljanja mora sadravati barem: Opis strukture korporativnog upravljavanja kompanije, sa referencama lanova odbora direktora; Politike odbora direktora za transakcije i druge ugovorne odnose izmeu kompanije, i sa njom povezanim kompanijama, i lanova odbora direktora te kompanije i njenih izvrnih menadera, koje nijesu obuhvaene odredbama o konfliktu interesa; Mjere koje kompanija preuzima u skladu sa Direktivom 2003/6/EZ o insajder trgovanju i trinim manipulacijama (zloupotrebe na tritu); Reference svih komisija; Reference izvrnog menadmenta;
4.
oPta aKta drutva
Politike naknada; Akcionarsku i kontrolnu strukturu kompanije i svih unakrsnih vlasnika akcija koji prelaze 5% ukupnog akcionarskog kapitala ili prava glasa, u mjeri u kojoj ih poznaju, i im prime relevantne informacije; Identitet veinskog vlasnika, sa opisom njegovih glasakih i posebnih kontrolnih prava, i, ukoliko zajedniki djeluju, opis kljunih elemenata postojeih akcionarskih sporazuma; Bilo koje druge direktne ili indirektne veze kompanije i njenih akcionara; Liste lanova odbora direktora koje pokazuju koji su direktori nezavisni; Lista lanova komisija odbora direktora; Prezentaciju svakog novog direktora, ukljuujui obrazloenje kada se direktor smatra nezavisnim; Informacije o tome koji direktori vie ne zadovoljavaju zahtjeve nezavisnosti; Zapisnik sa sjednica odbora direktora i komisija odbora koji sadri broj sastanaka i pojedinani prikaz prisustvovanja ovim sastancima; Komentare u vezi sa primjenom politika odbora direktora u vezi sa transakcijama i drugim ugovornim odnosima izmeu kompanije, ukljuujui i sa njom povezane kompanije, i lanove odbora direktora i izvrne menadere kompanije, koje nijesu obuhvaene pravnim odredbama o konfliktu interesa; Komentare o primjeni mjera koje kompanija preduzima u skladu sa Direktivom 2003/6/EZ o insajder trgovanju i trinim manipulacijama (zloupotrebe na tritu); Spisak lanova izvrnog menadmenta; Na pojedinanoj osnovi, iznos naknade i druge koristi koje se direktno ili indirektno daju neizvrnim direktorima, od strane kompanije ili bilo kojeg drugog lica koje pripada istoj grupi; Na pojedinanoj osnovi, iznos naknade i druge koristi koje se direktno ili indirektno daju izvrnom direktoru, od strane kompanije ili bilo kojeg drugog lica koje pripada istoj grupi; ove informacije treba da budu objavljene sa razlikovanjem: Osnovne naknade; Varijabilnog dijela naknade: svako motivisanje u vezi sa finansijskom godinom na koju se izvjetaj odnosi; Druge komponente naknade kao npr. izdaci za penzije, osiguranje; za izvrnog direktora i druge lanove izvrnog menadmenta, na pojedinanoj osnovi, broj i kljune karakteristike akcija, opcija za akcije ili druga prava na sticanje akcija, steenog tokom godine; Osnovne ugovorne odredbe u vezi sa prijemom i raskidom ugovora o radu izvrnih menadera; Ukoliko ima, odredbe kodeksa u skladu sa kojima se nije postupalo tokom godine i objaenje razloga nesaglaavanja;
etIkI kodeks
63
d. etIKI KodeKs
1. to je etiki kodeks?
Etiki kodeks (koji se esto naziva i kodeks ponaanja, ili izjava o etici ili odgovornosti) jeste osnovno uputstvo o ponaanju koje propisuje dunosti i odgovornosti za lanove organa upravljanja i zaposlene drutva prema njegovim nosiocima interesa, ukljuujui, izmeu ostalih, kolege, kupce i klijente, poslovne partnere (na primjer, dobavljae), dravu i drutvo.
2. zato treba usvojiti etiki kodeks?

Motivacija drutva da usvoji etiki kodeks proizlazi iz okolnosti da kodeks: Poboljava reputaciju/imid drutva: Reputacija i imid drutva predstavljaju integralni, mada nematerijalni, dio njegove aktive. Ustanovljavanje etikog kodeksa efikasan je nain da se saopti vanost koju drutvo pridaje dobrim poslovnim praksama. Poboljava upravljanje rizikom i krizama: Etiki kodeks moe da usmjeri panju uprave i lanova upravnog odbora na potencijalne probleme prije nego to doe do stvarne krize, prvenstveno zato to zaposlene ini osetljivim i podstie ih da reaguju na etike dileme. Razvija korporativnu kulturu i stavlja korporativne vrijednosti u prvi plan: Etiki kodeks koji je razvijen i razdijeljen lanovima uprave i zaposlenima drutva moe doprinijeti da se izgradi kohezivna korporativna kultura, zasnovana na zajednikom skupu vrijednosti, koja pomae usmjeravanju zaposlenih u njihovom svakodnevnom radu. Unapreuje komunikaciju s nosiocima interesa: Etiki kodeks ima i snaan demonstracioni efekat prema nosiocima interesa drutva tokom kriznih perioda, saoptavajui posveenost drutva etikom ponaanju i istiui da su eventualni prestupi izuzeci, a ne pravilo. Smanjuje opasnost od sudskih sporova: Etiki kodeks, u kombinaciji s efikasnim etikim programom, moe pomoi da se smanji rizik od sudskih sporova koji nastaju kao rezultat prevare, sukoba interesa, korupcije i podmiivanja, i insajderskog trgovanja.
4.
oPta aKta drutva
Napomene:
32 33 34 35 36 Vidi: lan 20 stav 2 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 18a stav 2 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 20a stav 6 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 19 stav 2 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 42 stav 1 Zakona o privrednim drutvima;
37 38 39 40 41 42 43
Vidi: lan 43 stav 1 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 44 stav 1 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 47 stav 1 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 54 stav 3 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 54 stav 4 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 24 stav 2 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 29 stav 2 Zakona o privrednim drutvima;
44 45 46 47 48 49 50
Vidi: lan 32 stav 3 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 35 stav 2 taka 4b Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 36 stav 2 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 46 stav 1 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 20 stav 9 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 35 stav 2 taka 1 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 28 stav 1 Zakona o privrednim drutvima;
5.
odbor dIreKtora
Poglavlje
5. |
odbor dIreKtora
sastav odbora dIreKtora broj lanova odbora direktora ko moe da bude lan odbora direktora? nezavisnost odbora direktora kvalifikacije lanova odbora direktora optimalna veliina odbora direktora separacija funkcija predsjednika odbora i izvrnog direktora ogranienje broja lanstava u odboru direktora zarade lanova odbora direktora 8.1. upotreba akcija i opcija kao dio naknade 8.2. zajmovi lanovima odbora direktora 9. mandat lanova odbora direktora 10. uloga zaposlenih u odboru direktora 11. Izvrni i neizvrni direktori
C. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
81 81 82 84 87 88 89 89 91 91 92 93 93 94
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
b. 1. 2. 3. 4.
Izbor I razrjeenje Lanova odbora dIreKtora Izbor i mandat lanova odbora direktora Predlaganje kandidata za lanove odbora direktora Izbor lanova odbora direktora razrijeenje lanova odbora direktora
76 76 78 78 80
sekretar drutva
a. 1. 2. 3. 4. 5.
nadLenost odbora dIreKtora obaveza formiranja odbora direktora opti osvrt na nadlenosti odbora direktora nadlenost odbora direktora u vezi sa skuptinom akcionara nadlenost odbora direktora u vezi sa kapitalom akcionarskog drutva nadlenost odbora direktora u vezi sa izvjetavanjem skuptine akcionara
69 69 69 72 73 74
odbor dIrektora
oPta akta drutva
sadraj
5.
odbor dIreKtora
d. struKtura I KoMIsIje odbora dIreKtora 1. Predsjednik odbora direktora 2. komisije odbora direktora 2.1. komisija za reviziju 2.1.1. sastav i kvalifikacije 2.1.2. ovlaenja i odgovornosti 2.2. komisija za naknade 2.2.1. sastav i kvalifikacije 2.2.2. obaveze komisije za naknade 2.3 komisija za imenovanja 2.3.1. sastav i kvalifikacije 2.3.2. obaveze komisije za imenovanja 3. Potreba formiranja posebnog odbora kao logian potez? e. 1. 2. 3. 4. 5. 6. F. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. radne ProCedure odbora dIreKtora Predsjednik i sjednice odbora direktora ko ima pravo da sazove sjednicu odbora direktora? kvorum za sjednice odbora direktora zapisnici sa sjednica odbora direktora nain izraavanja volje lana odbora direktora Poslovnik odbora direktora obaveze I odgovornostI Lanova odbora dIreKtora dunost panje obaveza lojalnog postupanja odgovornost lanova odbora direktora kada su lanovi odbora direktora osloboeni odgovornosti? ko moe da podnese odtetni zahtjev protiv lanova odbora direktora? osiguranje od odgovornosti lanova odbora direktora samoprocjene odbora direktora
95 95 97 98 99 100 102 102 103 103 104 104 105 106 106 106 107 107 107 108 109 110 112 115 116 116 117 117
nadlenost odbora dIrektora
69
a. nadLenost odbora dIreKtora

1. obaveza formiranja odbora direktora
Odbor direktora je organ koji se obavezno bira u svakom akcionarskom drutvu.51 Ova odredba propisana je Zakonom o privrednim drutvima i prije nego to su usvojene poslednje izmjene kojim je dozvoljeno formiranje jednolanih akcionarskih drutava. Poslednjim izmjenama Zakona o privrednim drutvima nije propisan izuzetak kada je rije o jednolanim akcionarskim drutvima u pogledu odbora direktora kao obaveznog organa akcionarskog drutva. Kada je rije o jednolanim akcionarskim drutvima, zakonom je propisano da akcionar jednolanog akcionarskog drutva ima ovlaenja skuptine akcionarskog drutva i sve odluke donosi u pisanom obliku.52 Dakle, i jednolana akcionarska drutva obavezno moraju formirati odbor direktora kao organ upravljanja i rukovoenja akcionarskog drutva.
to znai da je odbor direktora obavezan organ drutva? Bez odbora direktora drutvo ne moe ostvariti cilj zbog kojeg je osnovano. Takoe, bez odbora direktora drutvo ne moe ni nastati. to ne znai da je odbor direktora obavezan organ drutva?
Iako je odbor direktora obavezan organ drutva, to znai da se drutvo ne moe upisati u registar ukoliko nije formiran odbor direktora. Ako se desi da drutvo poslije osnivanja ostane bez odbora direktora, to ne utie na opstanak drutva. Drutvo ne prestaje da postoji, ali gubi sposobnost djelovanja u onome to je zakonom propisano da ini odbor direktora. Mora se sazvati skuptina kako bi se imenovao novi odbor direktora.
2. opti osvrt na nadlenosti odbora direktora

Odbor direktora je organ upravljanja i rukovoenja drutva ije odluke izvravaju sekretar drutva i izvrni direktor.53 Odbor direktora upravlja i vodi poslove drutva, i vri nadzor nad tekuim poslovanjem, koje se povjerava izvrnom direktoru i drugim licima odgovornim za poslovodstvo (lanovi menadmenta).54 Zakon o privrednim drutvima prije poslednjih izmjena nije propisivao nadlenosti odbora direktora kao organa drutva, ve samo iskljuive nadlenosti skuptine. Meutim, poslednjim izmjenama se zakonom propisuju detaljnija ovlaenja odbora direktora.
5.
odbor dIreKtora
Blia, detaljnija, ovlaenja odbora direktora propisana su izmjenama Zakona o privrednim drutvima. Odbor direktora ne moe delegirati, niti se odrei vrenja prava i dunosti: upravljanja drutvom i davanjem smjernica za voenje poslova, utvrivanja organizacije drutva, organizacije raunovodstva i finansijske kontrole, imenovanja i razrjeenja odgovornih lica lanova menadmenta, i supervizije nad tim licima, posebno u pogledu primjene statuta, zakona i drugih propisa.55 Ova ovlaenja odbor direktora ne moe prenijeti na skuptinu akcionara, kao to se na odbor direktora ne mogu prenijeti iskljuiva ovlaenja skuptine propisana zakonom.56 Osnovno ovlaenje odbora direktora je da upravlja i vodi poslove drutva. Ova odredba je prinudno pravne prirode, to znai da drugi organi u tome ne mogu uticati na odbor direktora, ali i da odbor direktora ne moe ovo ovlaenje prenijeti na drugi organ, ak ni onda kada bi se sa time saglasili svi akcionari drutva. To znai da je upravljanje i voenje poslova drutva kako pravo, tako i dunost lanova odbora direktora. Kada vodi poslovanje drutva, odbor direktora to ini na sopstvenu odgovornost. To znai da nije vezan uputstvima drugih organa drutva, pa ni uputstvima koje mu daju veinski akcionari. Skuptina akcionara ne moe donositi smjernice iz podruja voenja poslova drutva po kojima bi odbor direktora morao postupati, izuzev u sluajevima kada odbor direktora zahtijeva od skuptine akcionara da o tim pitanjima odlui. Pored ovih iskljuivih ovlaenja skuptine i odbora direktora, zakonom su propisane i dodatne obaveze odboru direktora kao to su: ako je drutvo ukljueno u spajanje ili podjele, priprema za skuptinu akcionara pisani izvjetaj u kome daje detaljno pravno i ekonomsko obrazloenje razloga i posljedica spajanja, kao i obrazloenje srazmjere zamjene akcija;57 dostavlja CRPS-u odluku o likvidaciji drutva, u roku od pet dana od dana donoenja odluke;58 ima pravo i obavezu sazivanja skuptine u svojstvu prvog sazivaa;59 dunost da obavjetenje o sazivanju skuptine objavi dva puta u najmanje jednom dnevnom tampanom mediju koji se izdaje u Republici;60 dunost da proiri dnevni red skuptine;61 utvruje strukturu i sastav menadmenta i administracije drutva, ukoliko nije drukije utvreno statutom. lanovi menadmenta i administracije postupaju po nalozima odbora direktora i vre poslove koje im odbor direktora povjeri;62 ima diskreciono pravo da imenuje i razrjeava izvrnog direktora i sekretara drutva;63
71
dostavlja skuptini akcionara pisani izvjetaj sa razlozima za ograniavanje ili ukidanje prava pree kupovine i objanjenjem predloene poetne cijene akcija;64 moe biti ovlaen da donese odluku o emisiji akcija.65
Zakonom se propisuje da neka ovlaenja odbor direktora ne moe prenijeti na skuptinu akcionara, kao to se na odbor direktora ne mogu prenijeti iskljuiva ovlaenja skuptine propisana zakonom.66 Sva druga ovlaenja se statutom mogu raspodijeliti izmeu skuptine akcionara i odbora direktora, na nain koji akcionari smatraju najprikladnijim, a to utvruju statutom drutva. Takoe, odbor direktora je ovlaen da zahtijeva od skuptine akcionara da se na njoj raspravi odreeno pitanje.67 Dakle, skuptina akcionara moe raspravljati o odreenom pitanju koje je stavljeno u nadlenost odbora direktora samo ukoliko odbor direktora to zahtijeva. Nema automatskog proirivanja nadlenosti skuptine na pitanja za koja je statutom odreeno da su u nadlenosti odbora direktora.
Samo u sluaju kada odbor direktora zahtijeva od skuptine da odlui o odreenom pitanju, odluka skuptine o tom pitanju je obavezujua za odbor direktora. U svim drugim sluajevima kada odluuje o pitanjima iz svoje nadlenosti odbor direktora je samostalan, to znai da ne mora slijediti uputstva skuptine kao organa vlasnika.
Samo u izvjesnim sluajevima koji su navedeni u zakonu, za odreene radnje odbora direktora propisana je obaveza traenja saglasnosti skuptine, ili podnoenja izvjetaja skuptini akcionara. Tako je, na primjer, propisano u sluaju sticanja sopstvenih akcija drutva. Zakonom je propisano da odbor direktora moe donijeti odluku o sticanju sopstvenih akcija drutva ako je sticanje sopstvenih akcija predvieno statutom i ako je neophodno radi zatite od ozbiljne i neposredne tete po drutvo. Akcije koje se steknu na ovakav nain ne mogu prelaziti 10% akcijskog kapitala drutva. Odbor direktora je obavezan da na prvoj narednoj sjednici skuptine akcionara drutva podnese detaljan izvjetaj o razlozima sticanja sopstvenih akcija drutva, o broju i nominalnoj vrijednosti steenih akcija i njihovom ueu u ukupnom akcijskom kapitalu drutva, i o cijeni po kojoj su otkupljene te akcije.68
Odluke odbora direktora o voenju poslova drutva ne mogu se ne samo prenijeti na skuptinu, ve ni uiniti zavisnim od saglasnosti skuptine akcionara. Skuptina ne moe tako zadirati u voenje poslova drutva, osim ako odbor direktora sm zatrai da skuptina odlui o nekim pitanjima voenja poslova. U tim sluajevima je odbor direktora duan potovati odluku skuptine o tom pitanju.
5.
odbor dIreKtora
Kada se moe oekivati da odbor direktora zatrai od skuptine da odlui o nekom pitanju koje se tie voenja poslova?
Prvenstveno u sluajevima kada bi, propustivi da tako postupi, odbor direktora povrijedio svoju obavezu da u interesu drutva pokae potreban oprez u voenju poslova drutva. Takoe, i u sluajevima kada preduzimanjem odreenih mjera kojim se duboko zadire u lanska prava akcionara, moe se pokazati cjelishodnim odluka odbora da o tom pitanju odluku donese skuptina akcionara.
3. nadlenost odbora direktora u vezi sa skuptinom akcionara

Odbor direktora ima pravo sazivanja skuptine akcionara. U izvjesnim sluajevima, ovo pravo odbora direktora prerasta u dunost, pa je odbor direktora duan da sazove skuptinu akcionara u roku od 30 dana od dana dobijanja zahtjeva za sazivanje sjednice skuptine akcionara od akcionara ije akcije predstavljaju najmanje 5% akcionarskog kapitala.69 Prilikom sazivanja skuptine akcionara odbor direktora utvruje dnevni red. Akcionari koji imaju najmanje 5% akcionarskog kapitala imaju pravo da zahtijevaju od odbora direktora proirenje dnevnog reda skuptine akcionara, najkasnije 15 dana prije dana odravanja skuptine akcionara. Uz zahtjev za proirenje dnevnog reda skuptine akcionara, akcionari dostavljaju i predloge odluka uz predloene take dnevnog reda. Odbor direktora je duan da proiri dnevni red skuptine.70 Isto ovlaenje u pogledu sazivanja redovne skuptine akcionara vai i kada je rije o sazivanju vanredne skuptine akcionara. Naelno, odbor direktora ima pravo da sazove vanrednu skuptinu akcionara ako odbor direktora ili akcionari predlau da se: (a) mijenja djelatnost drutva; (b) mijenja akcionarski kapital drutva; (c) prije isteka ugovorenog roka mijenja revizor; (d) mijenja lan odbora direktora prije isteka njegovog mandata, kao i u svim sluajevima kada odbor direktora smatra da odreeno pitanje treba razmotriti na vanrednoj skuptini akcionara.71 Meutim, odbor direktora je obavezan da sazove skuptinu akcionara kada neto imovina drutva iznosi polovinu ili manje od vrijednosti akcionarskog kapitala drutva, u roku od 14 dana od dana saznanja za tu injenicu od strane lana odbora direktora.72
73
odbor dIreKtora
dnevnI red
Statutom drutva ili odlukom skuptine akcionara, koja je donijeta veinom od dvije treine prisutnih ili zastupanih akcionara preko punomonika ili putem glasakih listia, moe se ovlastiti odbor direktora da donese odluku o emisiji akcija. Statutom ili odlukom skuptine drutva utvruje se iznos odobrenog poveanja kapitala (ovlaeni kapital) i rok do koga vai ovlaenje odbora direktora koji ne moe biti dui od pet godina od dana usvajanja statuta ili izmjena statuta kojim je donijeta odluka o ovlaenom kapitalu, odnosno od dana donoenja odluke na skuptini akcionara. Odobrenje se moe produiti odlukom skuptine akcionara, jednom ili vie puta, za period koji nee biti dui od pet godina po svakom odobrenju.74 Kada je rije o emitovanju obveznica, zakon ovlauje, pored skuptine akcionara i odbor direktora da donosi odluku o emisiji obveznica. Tako odbor direktora moe donijeti odluku o emisiji obveznica, osim odluku o emitovanju zamjenljivih obveznica koje se iskljuivo donosi na skuptini akcionara.75
dIvIdende
4. nadlenost odbora direktora u vezi sa kapitalom akcionarskog drutva
skuPtIna akCIonara
Pravo sazivanja skuptine akcionara, odnosno dunost njegovog sazivanja ne podrazumijeva i dunost organizovanja skuptine akcionara. Po nalogu odbora direktora, sekretar drutva organizuje skuptinu akcionara.73
sekretar drutva
aKCIonarI KojI IMaju najManje 5% aKCIonarsKog KaPItaLa
odbor dIrektora
oPta akta drutva
sKuPtIna aKCIonara
5.
odbor dIreKtora
nije ovlaen da donosi odluku o emisiji zamjenljivih obveznica niti drugih zamjenljivih hartija od vrijednosti
donosi odluku o emisiji obveznica
odbor dIreKtora
donosi odluku o emisiji akcija u iznosu koji utvrdi skuptina akcionara (odobreni kapital)
5. nadlenost odbora direktora u vezi sa izvjetavanjem skuptine akcionara

Nadlenost skuptine akcionara je da usvaja godinje finansijske iskaze i izvjetaj o poslovanju drutva, na predlog odbora direktora. Svaki akcionar ima pravo da zahtijeva da mu se, bez nadoknade, dostavi kopija izvjetaja odbora direktora.76 Osim ovih, odbor direktora je u obavezi da skuptini akcionara dostavlja i druge izvjetaje, u skladu sa imperativnim zakonskim odredbama. Tako je odbor direktora obavezan da dostavlja skuptini akcionara: 1. pisani izvjetaj sa razlozima za ograniavanje ili ukidanje prava pree kupovine i objanjenjem predloene poetne cijene akcija; 2. detaljan izvjetaj o razlozima sticanja sopstvenih akcija drutva, o broju i nominalnoj vrijednosti steenih akcija i njihovom ueu u ukupnom akcijskom kapitalu drutva i o cijeni po kojoj su otkupljene te akcije;
75
3. 4.
predlog u pisanoj formi o uslovima i nainu podjele, nazive novih drutava i predlog odluke o emisiji akcija po osnovu podjele; pisani izvjetaj o spajanju akcionarskih drutava u kome daje detaljno pravno i ekonomsko obrazloenje razloga i posljedica spajanja i obrazloenje srazmjere zamjene akcija.
dobre prakse:
Dobre prakse korporativnog upravljanja ukljuuju sljedee obaveze odbora direktora: 1. 2. 3. 4. 5. 6. izbor, procjena i, kada je neophodno, razrjeenje izvrnog direktora; utvruje naknadu menadmentu; razmatra i, kada je neophodno procjenjuje finansijske ciljeve, osnovne strategije i planove kompanije; prua savjete vrhu menadmenta; predlae odreena lica za lanove odbora direktora; razmatra adekvatnost sistema za usaglaavanje sa zakonima/regulativom.
5.
odbor dIreKtora
b. Izbor I razrjeenje Lanova odbora dIreKtora

1. Izbor i mandat lanova odbora direktora
Mandat lanova odbora direktora istie na prvoj redovnoj godinjoj sjednici skuptine akcionara.77 Takoe, odbor direktora se moe birati i na vanrednoj skuptini, ako odbor direktora ili akcionari predlau da se prije isteka njegovog mandata mijenja lan odbora direktora.78 Iskljuivo pravo skuptine akcionara je da bira lanove odbora direktora.79 Prije izmjena Zakona o privrednim drutvima, mandat odbora direktora kompanija je utvrivala statutom kompanije. Izmjenama Zakona o privrednim drutvima propisano je da mandat odbora direktora moe trajati najdue godinu dana (od jedne do druge redovne godinje skuptine akcionara). Lice koje je bilo lan odbora direktora moe biti ponovo birano. Broj mandata za lana odbora direktora nije ogranien, to znai da nije ogranieno koliko puta odreeno lice moe da bude izabrano za lana odbora direktora. injenica da lanovi odbora direktora mogu biti birani vie puta ipak ne znai automatsko produenje lanstva u odboru direktora. Propisivanje zakonom da mandat odbora direktora moe trajati najdue godinu dana izvreno je kako bi se sprijeile negativne posljedice koje proistiu iz injenice predugog lanstva u odboru direktora. Praksa je pokazala da lanstvo u veini odbora ostaje statino tokom itavog niza godina. Komparativno pokazano, neki direktori su bili lanovi odbora direktora tokom vie od decenije. Ovako dugako lanstvo u odboru direktora ima svoje prednosti i nedostatke. Dugotrajno lanstvo u odboru direktora ini da kompanija ima iskusne direktore koji su ekstenzivno prostudirali biznis kompanije, osoblje i rizike, to toga direktora ini veoma produktivnim i vrijednim za kompaniju. Meutim, tokom vremena duh ispitivanja u vezi sa kompanijom opada kako raste familijarnost, a spremnost da se osporava rad izvrnog direktora opada sa razvojem i produbljivanjem prijateljstava. Na kraju krajeva, nezavisni direktori gube dodir sa sadanjim pitanjima u poreenju sa situacijom kada su izabrani po prvi put. Kada nema regularne rotacije direktora u odboru, pokuaji da se razrijei direktor koji loe obavlja svoj posao mogu postati borbeni i teki. Osnovni problem kada je rije o odboru direktora je odrati koristi koje proizilaze iz iskustva steenog dugotrajnim lanstvom u odboru sa jedne strane, a sa druge strane izbjei opasnosti usljed uljuljkivanja postojeih lanova odbora.
Izbor I razrJeenJe lanova odbora dIrektora
77
Stoga, odbor direktora treba da obezbijedi stalne izmjene lanstva i stalan priliv novih lanova u odbor.
dobre prakse:
Akti kompanije treba da omogue da, izuzev izvrnog direktora, ni jedan direktor, kada je izabran prvi put, ne moe imati mandate due od deset godina, ili prekoraiti starosnu granicu od 75 godina. Aktima kompanije treba propisati da kompanija mora izabrati ne manje od jednog novog direktora svake kalendarske godine, koji nije ranije bio zaposlen ili direktor u kompaniji ili nekom od prethodnika kompanije najmanje 5 godina; Jedan od direktora, osim ako nema upranjenih mjesta, ne moe biti ponovo nominovan svake godine, kako bi se omoguila nominacija novog direktora; Vidi: Restoring Trust. Report to the Hon. Jed S. Rakoff, The United States District Court For the Southern District of New York: On Corporate Governance For The Future of MCI, Inc., Prepared by: Richard C. Breeden, Corporate Monitor
PItanje
da Ii je propisana maksimalna duina mandata lana odbora direktora? da li je ograniena starost lanova odbora direktora?
FranCuska da (3 godine za prvo imenovanje, i 6 godina za kasnija imenovanja. broj mandata nije ogranien)
nJemaka da (5 godina po mandatu, broj mandata nije ogranien)
ItalIJa da (5 godina po mandatu, broj mandata nije ogranien)
PanIJa da (5 godina po mandatu, broj mandata nije ogranien)
velIka brItanIJa da (3 godine po mandatu, broj mandata nije ogranien)
da80
ne
ne
ne
da(70)81
da li su direktori podvrgnuti ne pravilu o rotaciji? da li je propisan obavezni minimalni rok koji direktor mora provesti u kompaniji?
ne
ne
ne
da (bar 1/3)
ne
ne
ne
ne
ne
5.
odbor dIreKtora
2. Predlaganje kandidata za lanove odbora direktora

Akcionar i akcionari koji skupa posjeduju najmanje 5% akcionarskog kapitala imaju pravo predlaganja kandidata za lanove odbora direktora.82 Odbor direktora predstavlja skuptinu kao organ vlasnika, tako da skuptina ima iskljuivo pravo izbora odbora direktora. Na samoj skuptini se biraju lanovi odbora direktora. Ovdje je bitno da akcionari biraju sa liste predloenih kandidata koju sainjava odbor direktora ili neka od komisija odbora (ukoliko je formirana). Meutim, akcionari imaju i pravo da predloe kandidata pored onih koje je predloio odbor direktora, ukoliko akcionar, ili vie akcionara zajedno, imaju 5% akcionarskog kapitala. Znaaj prava akcionara da predlau lanove odbora direktora je veliki jer se time omoguava da se izabere odbor koji nije sasvim daleko od potreba akcionara. Na ovaj nain akcionari nijesu iskljueni iz procesa nominacije i nije im negirano pravo na izbor.
3. Izbor lanova odbora direktora

lanove odbora direktora bira skuptina akcionara. Prilikom njihovog izbora svaka akcija sa pravom glasa daje broj glasova jednak broju lanova odbora direktora, koji je utvren statutom drutva (kumulativno glasanje). Akcionar ili punomonik akcionara moe sve glasove dati jednom kandidatu ili ih po svom nahoenju rasporediti na vie kandidata. Kandidati koji osvoje najvei broj glasova izabrani su za lanove odbora direktora od strane skuptine akcionara. lanovi odbora direktora izmeu sebe biraju predsjednika.83 Kumulativno glasanje je u crnogorskom pravu jedini izuzetak od pravila da svaka akcija nosi pravo samo na jedan glas. Za razliku od rjeenja u nekim inostranim pravima, kumulativno glasanje za lanove odbora direktora je obavezno. To znai da se odredbama statuta ne moe propisati drugaiji nain glasanja za lanove odbora direktora.
U emu se sastoji kumulativno glasanje?

Kod direktnog glasanja vai pravilo jedna akcija daje pravo na jedan glas. Kod kumulativnog glasanja, akcionari su ovlaeni da kumuliraju broj glasova (zavisno od broja akcija koje posjeduju sistem jedna akcija jedan glas) za broj lanova odbora direktora koji se biraju, i da ukupan broj glasova raspodijele prema svojoj volji. To znai da mogu sve glasove dati jednom lanu odbora direktora ili ih raspodijeliti izmeu vie lanova. Ukupan broj glasova koje ima jedan akcionar utvruje se mnoenjem broja akcija koje ima akcionar i broja lanova odbora direktora koji se biraju.
Izbor I razrJeenJe lanova odbora dIrektora
79
Znai, kada je rije o glasanju akcionara u crnogorskom pravu vai pravilo: 1 akcija = 1 glas Kada je rije o glasanju za lana odbora direktora tada ne vai pravilo 1 akcija = 1 glas Akcionar utvruje broj akcija koje posjeduje po formuli:
Broj glasova = broj akcija x broj lanova odbora direktora

Na primjer, ako akcionar ima 3 akcije jedne kompanije, prilikom glasanja za lana odbora direktora kompanije iji statut predvia da odbor direktora ima tri lana, on e imati 9 glasova. Ove glasove akcionar moe rasporediti po sopstvenoj volji ili sve glasove moe dati jednom kandidatu, ili ih moe rasporediti na vie razliitih kandidata.
Kada se biraju lanovi odbora direktora?

Mandat lanova odbora direktora traje najdue godinu dana, jer se na svakoj redovnoj godinjoj skuptini akcionara bira odbor direktora. Ako iz bilo kojeg razloga prestane funkcija nekom od lanova odbora direktora (npr. podnese ostavku, bude razrijeen na vanrednoj skuptini), to znai da se bira cijeli novi odbor direktora.84 Iako je npr. samo jedan lan odbora direktora podnio ostavku, ostali lanovi odbora direktora ne mogu nastaviti svoje lanstvo do isteka mandata, ve se ponovo glasa za njih njihov mandat prestaje. U Crnoj Gori, dakle, nema klasifikovanih odbora.
KuMuLatIvno gLasanje za Lanstvo u odboru dIreKtora

za ProtIv
odbor direktora prezentuje vie grupa akcionara omoguava manjinskim akcionarima da uestvuju u donoenju odluka odbora direktora bolji menadment nastaje kao rezultat sluanja manjine dodatna forma monitoringa
Prepreka voenju rauna o najboljim interesima kompanije nema transparentnosti i dobro definisanih prava akcionara vodi konfrontacijama unutar odbora direktora, umjesto razliitosti gledita, to naruava timsku atmosferu Instrument za uznemiravanje menadmenta
5.
odbor dIreKtora
4. razrjeenje lanova odbora direktora

U crnogorskom pravu mandat lanova odbora direktora traje najdue godinu dana do naredne godinje skuptine akcionara. U meuvremenu, ukoliko lan odbora direktora podnese ostavku ili bude razrijeen, saziva se vandredna skuptina akcionara. Prilikom glasanja o razrjeenju odbora direktora vae ista pravila o kumulativnom glasanju koja se primjenjuju i kada je rije o imenovanju lanova odbora direktora. lanove odbora direktora bira skuptina akcionara kao svoje predstavnike. Tradicionalno, lanove odbora direktora mogu razrijeiti samo akcionari. Ovo je znaajan sistem zatite protiv neadekvatnih pritisaka koji se nameu direktorima tokom njihovog mandata. Saglaavanje na predlog za pripajanje, naknade izvrnog direktora, kao i mnoga druga pitanja mogu biti povod za zahtijevanje razrjeenja direktora. Takovozvani klasifikovani odbori su bili instrument jo vee izolacije lanova odbora direktora, jer su oni mogli biti razrijeeni samo u godinjem izbornom procesu. Prevelika izolacija moe imati osim pozitivne strane (nepostojanje nerazumnih zahtjeva za razrjeenje) i negativne efekte u vidu neodgovornosti za postupke koji su u suprotnosti sa interesima akcionara.
Iz kojih se razloga moe opozvati, tj. razrijeiti lan odbora direktora?

Zakon o privrednim drutvima ne propisuje razloge za razrjeenje lana odbora direktora. To znai da se ovi razlozi propisuju statutom kao osnovnim organizacionim aktom kompanije. Statut propisuje minimalne uslove za izbor nekog lica u lanstvo odbora direktora. Svi propisani uslovi moraju se ispunjavati kako u trenutku imenovanja, tako i trajno tokom cijelog perioda vrenja funkcije lana odbora direktora. Ako lan odbora direktora prestane da trajno ispunjava uslove imenovanja, to moe biti jedan od razloga za razrijeenje
dobre prakse:
Standardi koje treba ispuniti odbor direktora treba da: (I) zahtijevaju da veina lanova odbora direktora imaju minimalno iskustvo u odborima direktora javnih kompanija; (II) zahtijevaju nepostojanje konflikata interesa; (III) propisuje maksimalan broj lanstava u drugim odborima lana odbora direktora i (IV) ustanove druge kvalifikacije koje odbor smatra odgovarajuim. Vidi: Restoring Trust. Report to the Hon. Jed S. Rakoff, The United States District Court For the Southern District of New York: On Corporate Governance For The Future of MCI, Inc., Prepared by: Richard C. Breeden, Corporate Monitor
sastav odbora dIrektora
81
C. sastav odbora dIreKtora

1. broj lanova odbora direktora
U crnogorskom pravu broj lanova odbora direktora utvruje se statutom drutva. Odbor direktora ima najmanje tri lana. Broj lanova odbora direktora mora biti neparan. U crnogorskom pravu zakonom se propisuje samo minimalni broj lanova odbora direktora (najmanje tri), ali ne i maksimalan broj lanova odbora direktora.85 Svaka kompanija treba da utvrdi najadekvatniju veliinu kako bi ostvarila kljune ciljeve koji obuhvataju efektivno vrenje funkcije kontrole i upravljakih ovlaenja. Drugi faktori koji treba da opredijele sastav i veliinu odbora direktora ukljuuju potrebe kompanije da bude konkurentna, da odgovori na druge faktore koji mogu biti specifini za poslovanje odreenih kompanija u razliitim sektorima, itd. Bitno je da se veliina odbora direktora ne treba iriti do take kada veliina utie na efektivno funkcionisanje. Ne postoje sutinske varijacije u veliini odbora. Uporedna praksa pokazuje da banke, osiguravajua drutva i velike korporacije sa kompleksnim poslovanjem obino imaju vee odbore direktora. Za razliku od njih, odbori direktora manjih kompanija prosjeno imaju oko 9 lanova. Neke kompanije koje se bave visokom tehnologijom imaju odbore direktora sa 5 do 7 lanova. Postoji konsenzus da, izuzev kod velikih i najkompleksnijih kompanija, mali odbori (sa devet ili manje lanova) efikasnije funkcioniu nego veliki odbori. lanovi manjih odbora direktora obino imaju vie mogunosti da se aktivno ukljue u poslovanje odbora, dok veliki odbori oteavaju aktivno uee individualnih lanova. Veliki odbori najee rjeavaju ovaj problem delegacijom izvjesnih ovlaenja na pojedine komisije odbora direktora.
Istraivanja pokazuju da je u Americi prosjean broj lanova odbora direktora est. Neka istraivanja pokazuju da su veliki odbori disfunkcionalni. Optimalna veliina odbora direktora uravnoteava koristi i mane angaovanja dodatnih direktora. Dok novi direktori donose nove informacije, strunost i monitoring, veliki odbori su neefektivni. Theodore Eisenberg, Stefan Sundgren, i Martin T. Wells pokazali su da poslovanje kompanije opada proporcionalno sa veliinom odbora direktora. Srednja veliina odbora direktora je 12; kompanije sa veliinom odbora manjom od sedam lanova imaju bolji poslovni uinak. Iako se nailazi na odbore od jednog lana do ak 15 lanova, velika veina ima izmeu etiri i sedam lanova. (David Yermack, Higher Market Valuation of Companies with a Small Board of Directors, 40 J. Fin. Econ. 185 (1996).
5.
odbor dIreKtora
dobre prakse:
2004 ABA Guidebook propisuje da: svaki odbor direktora odreuje odgovarajuu veliinu kako bi prilagodio svoje kljune potrebe i ciljeve, koji ukljuuju vrenje njegovih ovlaenja na odluivanje i kontrolu, ukljuujui funkcije dodijeljene kljunim kontrolnim komisijama i zadovoljavanje odgovarajueg standarda nezavisnosti. 1994 NACD Report: Idealno, veliina odbora treba da bude dovoljno mala da omogui temeljnu diskusiju o znaajnim pitanjima, sa dovoljno vremena za razmatranje svakog predloenog predmeta, ali i dovoljno velik da omoguava prezentiranje razliitih miljenja. 1990 BRT Statement: Prosjena veliina odbora direktora javnih kompanija je 13. Mnogi smatraju da su mali, kohezivni odbori mnogo efikasniji od velikih. Iz iskustva se pokazuje da je optimalan broj lanova odbora direktora za velike kompanije izmeu osam i petnaest. 2003-2004 NACD Survey meu vie od 5.000 kompanija obuhvaenih istraivanjem, male kompanije imaju odbore direktora u prosjeku od 6,5 lanova, srednje od 8,1, a velike 9,8 lanova.
Zakonom o privrednim drutvima je propisano da se broj lanova odbora direktora utvruje statutom drutva, kao i da odbor direktora ima najmanje tri lana. Ova odredba zakona je prinudne prirode (kongentna). To znai da je odluka skuptine drutva kojom se biraju samo dva lana odbora direktora nitavna, jer se po odredbama zakona moe birati vie, ali ne manje od tri lana. Odbor direktora se, osim toga, uvijek mora sastojati od statutom propisanog broja lanova (koji ne moe biti manji od tri), pa se u sudski registar moraju upisati svi lanovi odbora direktora propisani statutom, sa svim potrebnim podacima.
2. Ko moe da bude lan odbora direktora?

Zakonom se propisuju uslovi da neko lice bude imenovano za lana odbora direktora. Za lana odbora direktora moe biti izabrano samo poslovno sposobno lice. lan odbora direktora ne moe biti: 1) lice kome je na osnovu sudske odluke zabranjeno da bude birano za lana odbora direktora; 2) revizor drutva; 3) izvrni direktor, osim u sluaju jednolanih akcionarskih drutava.
83
Do posljednjih izmjena Zakona o privrednim drutvima, izvrni direktor je mogao biti lan odbora direktora. Posljednjim izmjenama se, u tenji da se odbor direktora uini nezavisnijim, unijela zabrana izvrnom direktoru da bude lan odbora direktora drutva. Zakonom nijesu propisana nikakva ogranienja u pogledu broja lanstava u odboru direktora pojedinog lica. Na taj nain, predsjednik ili lan odbora direktora jednog drutva moe biti lice koje je izvrni direktor drugog drutva, ali ne i izvrni direktor tog drutva. Takoe, on moe biti lan odbora direktora nekog drugog drutva, kojim predsjedava izvrni direktor kojeg on kontrolie. Ako je svrha propisivanja da izvrni direktor ne moe biti lan odbora direktora u tome da se ostvari nezavisnost, onda se moda trebalo ii u pravcu onemoguavanja da izvrni direktor kompanije bude i lan odbora direktora druge kompanije. Ovakvim propisivanjem stalo se na pola puta u pravcu ustanovljavanja potpuno nezavisnog odbora direktora, to je dovelo u pitanje osnovni smisao postojanja ovakve zakonske odredbe. Imena lanova odbora direktora upisuju se u sudski registar. Odbor direktora koji je imenovan na prethodnoj sjednici skuptine akcionara moe sazvati novu skuptinu iako imena lanova odbora nijesu upisana u sudskom registru, i ne mora se ekati objavljivanje imena lanova odbora direktora. Skuptinu akcionara ima pravo da sazove odbor direktora koji je valjano imenovan, ali jo uvijek nije upisan u Centralni registar privrednog suda. Odluka o imenovanju lana odbora direktora proizvodi pravno dejstvo od trenutka donoenja, i to kako prema drutvu, tako i prema imenovanom licu. Prema tome, nije ovlaeno za sazivanje skuptine drutva ono lice koje u trenutku sazivanja vie nije lan odbora direktora, iako je to svojstvo upisano u Centralnom registru privrednog suda. Pravo sazivanja skuptine pripada osobi koja je valjano imenovana, ali koja jo uvijek nije upisana u sudski registar. Svako lice koje je imenovano za lana odbora direktora mora ispunjavati zakonske uslove za imenovanje. Ako je za lana odbora direktora imenovano odreeno lice koje ne ispunjava uslove da bude imenovano u skladu sa odredbama statuta, od suda se ne moe traiti odluka kojom bi se utvrdilo da to lice ne moe biti imenovano za lana odbora direktora, iako njegovo imenovanje nije u skladu sa odredbama statuta lanove odbora direktora bira skuptina akcionarskog drutva. Tuba za utvrenje kojom bi se zahtijevalo da sud presudom utvrdi da odreeno lice ne moe biti imenovano za lana odbora direktora nije doputena. Ali, akcionar ima pravo da podnese tubu sudu radi ponitenja odluke o imenovanju odreenog lana odbora direktora. Ne moe se, meutim, od suda zahtijevati da donese odluku da odreeno lice ne moe biti imenovano za lana odbora direktora a da odluka o imenovanju toga lica ostane takva kakva jeste. Takoe, sud moe donijeti odluku o zabrani imenovanja nekog lica za lana odbora direktora. Privredni sud moe donijeti odluku o zabrani izbora nekog lica za lana odbora direktora akcionarskog drutva za vrijeme do tri godine, ako utvrdi:
5.
odbor dIreKtora
1) da je to lice dok je bilo lan odbora direktora, sekretar drutva, izvrni direktor ili likvidator drutva poinilo prevaru u odnosu na drutvo; 2) da je to lice obavljajui poslove poinilo teu povredu slubene dunosti.
3. nezavisnost odbora direktora

Standardni zahtjev poslednjih godina u komparativnom pravu bio je fokusiran na nezavisnosti direktora. Postavlja se pitanje kada se moe smatrati da su lanovi odbora direktora nezavisni? Odgovor na ovo pitanje daje se sa razliitih stanovita, a postoje i neki opteprihvaeni kriterijumi za utvrivanje nezavisnosti. Tako je opteprihvaeno da se lanovi odbora ne smatraju nezavisnim ukoliko su: - imenovani za izvrnog direktora; - povezani sa potroaima (muterijama) ili dobavljaima; - veinski akcionari. Idealna situacija nezavisnih direktora podrazumijeva da je lan odbora direktora iskljuen od svih veza sa kompanijom i menadmentom i nema bilo kakvih drugih poslovnih interesa sa kompanijom koji bi mogli da utiu na donoenje nezavisnih odluka. Ipak, nezavisnost je pitanje koje se mora stepenovati. Zato? Zato to, na primjer, protokom vremena, lan odbora direktora koji se smatrao nezavisnim polako postaje zavisan, usljed svog ukljuenja u kompaniju. U SAD, kao i u nekim drugim dravama, zahtijeva se da postoji komitet za reviziju koga sainjavaju iskljuivo nezavisni direktori. Njemaki kodeks zahtijeva da nadzorni odbor ima lanove koji imaju potrebno znanje, sposobnost i iskustvo, i koji su dovoljno nezavisni (sufficiently independent), kao i da ne bi trebalo da budu vie od dva biva lana upravljakog odbora, kao i da ne bi trebalo da budu direktori ili savjetnici konkurentskih kompanija. Bilo kakav ugovor izmeu kompanije i lana nadzornog odbora mora biti odobren od strane odbora. Njemako pravo takoe zabranjuje lanovima da zastupaju svoje privatne interese u vezi sa kompanijom. Standardi nezavisnosti se razlikuju od sistema do sistema. Na primjer, njemaki sistem kodeterminacije karakterie obavezna uloga zaposlenog u nadzornom odboru, dok bi, po amerikim zahtjevima, takav lan zasigurno bio smatran zavisnim.
85
dobre prakse:
Dobre prakse preporuuju da, ako se odbor direktora sastoji od tri lana, najmanje dva moraju biti nezavisna, ili da, ukoliko odbor direktora ima osam ili vie lanova, jedna treina moraju biti nezavisni direktori.
U emu je sutina zahtjeva za postojanjem nezavisnih direktora?

Ideja nezavisnih direktora sastoji se u stavu da oni unapreuju korporativno upravljanje jer nemaju ukljuene privatne interese koje bi dovodili u pitanje. To im omoguava da postupaju u najboljem interesu kompanije s obzirom da su sve odluke osloboene konflikta interesa, a time i da efikasnije nadziru menadment. Takoe, smatra se da oni donose nove ideje u kompaniju i time predstavljaju dobru protivteu moi menadmenta.
Da li se ideja nezavisnosti lanova odbora direktora moe kritikovati? Da li ideja nezavisnosti lanova odbora direktora nosi u sebi i neto negativno?
Najprije, postavlja se pitanje da li nezavisni lanovi odbora direktora posveuju dovoljno vremena svojem lanstvu. Takoe, postavlja se pitanje da li su oni dovoljno upueni u poslovanje kompanije ili moraju da se oslanjaju na informacije koje im prua menadment. Zbog svojeg ogranienog poznavanja poslovanja, moda nijesu spremni da postavljaju prava pitanja na sastancima odbora. Vrlo moan izvrni direktor moe intenzivirati ovaj efekat. Sa druge strane, biti nezavistan ne znai da direktori nijesu kvalifikovani kljuno je izabrati kvalifikovana lica za lanove odbora direktora. Dobro korporativno upravljanje je stvar sutine, a ne forme. U svakom sluaju bitno je da se nezavisni direktori sastaju bez prisustva menadmenta i zavisnih direktora kako bi raspravili potrebna pitanja. Npr. njemaki kodeks sadri takvu odredbu za lanove nadzornog odbora.
Iako se formalni zahtjev nezavisnosti lanova odbora direktora moe braniti, u Crnoj Gori bi se strogim insistiranjem moglo naii na probleme. S obzirom da je Crna Gora veoma mala, broj kvalifikovanih kandidata koji zadovoljavaju uslove nezavisnosti je takoe mali. Dok njemake i amerike kompanije mogu lako nai veliki broj potencijalno nezavisnih lanova odbora direktora, kompanije u Crnoj Gori bi ove odredbe o nezavisnosti odbora direktora zasigurno smatrale mnogo
5.
odbor dIreKtora
zahtjevnijim. Takoe, problem nastaje i kada ga posmatramo sa druge strane. Usljed manje veliine kompanije, mnoge crnogorske kompanije zahtijevaju i odbore koji su ukljueni u upravljanje, upoznate sa stvarima koje se odnose na kompaniju, i u mogunosti da podravaju rast kompanije. U ovim sluajevima zalaganje za postojanjem nezavisnih direktora nee unaprijediti korporativno upravljanje. Ipak, ideja nezavisnosti lanova odbora direktora je korisna. Ako su dobro odabrani, oni mogu sasvim dobro kompletirati odbor. Kompanijama, meutim, treba pruiti mogunost da naprave izuzetak u sluaju direktora koji po strogo definisanoj nezavisnosti i nijesu nezavisni, ali kada postoji dobar razlog da ta lica budu imenovana za lanove odbora direktora. Imajui u vidu mali broj kvalifikovanih lica u Crnoj Gori, realno je zahtijevati da samo jedna treina lanova odbora direktora bude nezavisna.
Brojnim istraivanjima pokuao se izmjeriti uticaj nezavisnosti direktora na poslovanje kompanije. Ove studije su predviale pozitivnu korelaciju izmeu procenta nezavisnih i spoljnjih direktora i sveukupnog poslovanja kompanije. Rezultati ovih studija su razliiti. Jedna studija pokazuje pozitivnu korelaciju izmeu procenta nezavisnih direktora u odborima direktora i finansijskog poslovanja. Ova studija je pokazala marginalni pad u odnosu na poslovanje u situacijama kada su se u odbor direktora ukljuivali dodatni direktori, a odbor je ranije bio vie od 30% nezavistan (Barry D. Baysinger & Henry N. Butler, Revolution Versus Evolution in Corporation Law: The ALIs Project and the Independent Director, 52 GEO. WASH. L. REVV. Str. 572, 573 (1984). Druge studije su pokazale negativnu korelaciju ili, pak, nepostojanje korelacije izmeu procenta nezavisnih direktora u odborima direktora i korporativnog finansijskog poslovanja (Rajeswararao S. Chaganti et al., Corporate Board Size, Composition and Corporate Failures in Retailing Industry, 22 J. MGMT. STUD. 411 do 412 (1985). Vidi: i: William Q. Judge, Jr., Correlates of Organizational Effectiveness: A Multilevel Analysis of a Multidimensional Outcome, 13 J. BUS. ETHICS 1, 7 (1994);
87
dobre prakse:
Ne moemo se osloniti na standard nezavisnosti i oekivati da imenovanje nezavisnih direktora iskljuivo ima za posljedicu dobro korporativno upravljanje. Iako znaajno samo po sebi, nezavisnost nije povezana sa pitanjem strunosti, snagom karaktera i relevantnim iskustvom lanova odbora direktora. Sve ove odlike ine dobrog direktora. Stoga bi odbor direktora trebalo da ukljui i direktore sa odgovarajuim strunim karakteristikama i vjetinama. Tako, po preporukama svaki lan odbora direktora treba da ima neke od sljedeih vjetina: (a) finansijske ili raunovodstvene vjetine; (b) vjetine u oblasti tehnologija ili telekomunikacija; (c) iskustvo u radu sa regulatornim agencijama ili advokatskoj praksi; (d) iskustvo u marketingu ili strategijama planiranja; (e) iskustvo u zakonodavnim aktivnostima. Vidi: Restoring Trust. Report to the Hon. Jed S. Rakoff, The United States District Court For the Southern District of New York: On Corporate Governance For The Future of MCI, Inc., Prepared by: Richard C. Breeden, Corporate Monitor
4. Kvalifikacije lanova odbora direktora

Zakon ne sadri druge uslove koje bi neko lice moralo ispunjavati kako bi bilo imenovano za lana odbora direktora. Zakon omoguava kompanijama da statutom drutva utvrde i druge kriterijume za izbor lana odbora direktora, ukoliko smatraju da su im ti kriterijumi potrebni. Jedan od najeih kriterijuma koji se koristi u uporednom pravu je kriterijum kvalifikacije lana odbora direktora. Kako bi se postigao odgovarajui stepen odgovornosti direktora za aktivnosti koje preuzima, statutom kompanije bi trebalo utvrditi uslove u pogledu izbora nekog lica za lanstvo u odboru. Svaki direktor bi trebalo da ispunjava ove uslove da bi bio imenovan za lana odbora direktora. Meutim, to ne znai da se ovi uslovi moraju ispunjavati samo u poetku, prilikom izbora za lanstvo u odboru direktora, ve trajno tokom cijelog trajanja mandata. Ukoliko se iz bilo kog razloga pokae da direktor vie ne ispunjava uslove za imenovanje, direktor bi trebalo po automatizmu da bude razrijeen nezavisno od mandata na koji je imenovan. Ipak, kvalifikacione uslove treba vrlo precizno propisati kako bi se direktor mogao opozvati samo u sluajevima jasnog razloga.
5.
odbor dIreKtora
dobre prakse:
Kvalifikacioni standardi lanova odbora trebalo bi da obuhvate: 1) Direktor ne moe biti lice koje je krilo dunosti savjesnog postupanja ili dunosti lojalnosti prema kompaniji; 2) Direktor mora ispunjavati standarde nezavisnosti utvrene aktima kompanije; 3) Najmanje 75% lanova odbora direktora moraju imati minimalan broj godina iskustva u lanstvu odbora direktora javnih kompanija koje zadovoljavaju minimalni standard kapitalizacije utvren aktima kompanije; 4) Direktor ne smije da ima bilo kakve znaajne line ili finansijske veze sa izvrnim direktorom; 5) Direktoru treba ograniiti broj dozvoljenih aktivnih uea u odboru direktora; 6) Direktor ne smije da stie konflikte interesa u kompaniji, to se utvruje etikim kodeksom; 7) Da protiv direktora nije voen bilo kakav postupak i ne smije biti osuivan za krenje dunosti lojalnosti prema kompaniji. Restoring Trust. Report to the Hon. Jed S. Rakoff, The United States District Court For the Southern District of New York: On Corporate Governance For The Future of MCI, Inc., Prepared by: Richard C. Breeden, Corporate Monitor
5. optimalna veliina odbora direktora

Pitanje optimalne brojnosti odbora direktora je vrlo sporno i veoma diskutovano. Smatra se da su veliki odbori direktora manje efektivni. Ovo je svakako tano kada je rije o ekstremno velikim odborima. Veliki odbori takoe omoguavaju da se pojedini direktori kriju iza drugih i da se tako ne ukljuuju lino u diskusije. Manji odbori mogu biti harmoniniji, ali opasnost lei u injenici da prevelika harmoninost ide na utrb dubini diskusuje. Moe se zakljuiti da ne postoji opte rjeenje, ve veliina odbora varira od kompanije do kompanije zavisno od njene veliine, poslovanja i stepena razvoja. Mnogo je vanije napraviti dobar spoj vjetina i znanja koja odgovara konkretnim potrebama same kompanije. Uz ovaj zahtjev, pitanje veliine, tj. brojnosti odbora direktora dobija sekundaran znaaj. Stoga zakonom ne treba ustanovljavati nikakve odredbe u pogledu brojnosti odbora direktora, ve je zahtjev da izvjestan broj lanova odbora bude nezavisan dovoljan.
89
6. separacija funkcija predsjednika odbora i izvrnog direktora

Uglavnom postoji saglasnost da predsjednik odbora direktora kompanije i izvrni direktor ne moe biti isto lice. To je znaajno, jer izvrni direktor ima svoja ovlaenja i kljunu ulogu unutar korporativnog sistema. Kombinovanje dvije pozicije vodi ka neprihvatljivoj koncentraciji moi. Zapravo, u tim sluajevima ne postoji protivtea izvrnom direktoru. Imajui u vidu da je zadatak izvrnog direktora da utvruje dnevni red sjednica odbora i prisustvuje sjednicama, on ima veliki uticaj na rad samog odbora. Dakle, pozicije bi stoga trebalo da budu odvojene. Posljednjim izmjenama Zakona o privrednim drutvima Crne Gore propisano je da izvrni direktor ne moe biti lan odbora direktora.
7. ogranienje broja lanstava u odboru direktora

Zakon o privrednim drutvima ne propisuje nikakva ogranienja u pogledu broja lanstava u odboru direktora. Svakako, u skladu sa zakonskim odredbama, kompanijama je omogueno da ove uslove propiu svojim aktima, tj. statutom kompanije. U tom pogledu kompanije imaju izuzetnu slobodu. Sa rastuom kompleksnou dananje ekonomije postaje sve znaajnije da direktori posveuju dovoljno vremena efektivnom vrenju svojih funkcija. Efektivan monitoring zahtijeva vie od prostog pregledanja papira odbora i prisustvovanja sastancima. U crnogorskom pravu nema ogranienja u pogledu broja lanstava odreenog lica u odborima direktora. Kvalifikovani i nezavisni lanovi odbora direktora su neophodni kako bi odbor direktora bio jak odbor i vrio svoje funkcije. Zato se u budunosti moe oekivati da ovi odbori budu ekstremno aktivni, kao i da budu ukljueni u svakodnevno poslovanje kompanije u sve veoj mjeri nego to je to danas sluaj. esti sastanci odbora i komisija odbora direktora, kao i priprema sastanaka, zahtijevaju veliko vrijeme. U svjetlu sve veih i znaajnijih zahtjeva, nije realno oekivati da se direktor znaajno fokusira na svoje obaveze u odboru ukoliko je ukljuen u lanstvo vie odbora direktora, tako da e kompanije biti primorane da razmotre cjelishodnost uvoenja ove odredbe u statute kompanije.
5.
odbor dIreKtora
Inostrana praksa:
Njemaki kodeks rjeava pitanje preporukom da lice ne bi trebalo da bude lan u vie od pet nadzornih odbora, kao i da se u godinjim izvjetajima nadzornih odbora mora navesti podatak da lan nadzornog odbora nije prisustvovao polovini sjednica odbora. Sporno je da li postoji korelacija izmeu vremena koje direktor posveuje svome poslu i stepena kontrole menadmenta. U Njemakoj je ranije bilo sasvim uobiajeno da jedno lice bude lan u vie od 10 nadzornih odbora. Imajui u vidu da veina lanova ima puno zaposlenje negdje drugdje, postavlja se pitanje da li njihova uloga u odboru predstavlja ita osim puke reprezentacije. Monitoringkontrola izvrnih organa je sasvim znaajan posao koji zahtijeva da mu se posveti znaajan dio vremena. Stoga se ogranienje broja lanstava smatra razumnim, uprkos malom broju kvalifikovanih ljudi i strahu da e poveani obim posla imati za posljedicu poveanje naknada za rad lanova. U nekim zemljama se postavlja i zahtjev da se ogranii period na koji nezavisni lan odbora direktora moe biti imenovan. Dok nezavisnost direktora moe nestati ili biti dovedena u pitanje poslije izvjesnog vremena provedenog u kompaniji, takva odredba nije potrebna i ne vodi unapreenju korporativnog upravljanja. Vanije je da lan ima iskustvo i znanje dok je u odboru, i da kompanija s vremena na vrijeme razmatra sastav svog odbora direktora (jer joj u razliitom vremenu treba razliiti spoj vjetina i znanja), a da joj nijesu od koristi bilo kakva opta pravila. U Njemakoj nailazimo i na odredbu kojom se ograniava starost lana odbora direktora. Ovakva odredba nema smisla, jer fokus treba da bude na sposobnostima i znanju kandidata a ne na njegovom uzrastu.
Statutom kompanije treba propisati posebne limite u vezi sa lanstvom u drugim odborima. Izvrni direktor kompanije ne bi trebalo da uestvuje u odborima direktora profitnih organizacija i nezavisni direktori ne bi trebalo da budu lanovi u vie od tri odbora javnih kompanija ukupno. Izvrni direktor ili drugi vii stalno zaposleni slubenik druge kompanije, koji je lan odbora direktora kompanije, treba da bude ogranien na ne vie od 2 lanstva u odboru direktora ukupno, ukljuujui i odbor poslodavca toga lica i kompaniju. Restoring Trust. Report to the Hon. Jed S. Rakoff, The United States District Court For the Southern District of New York: On Corporate Governance For The Future of MCI, Inc., Prepared by: Richard C. Breeden, Corporate Monitor
91
8. zarade lanova odbora direktora

Po Zakonu o privrednim drutvima skuptina akcionara je nadlena za utvrivanje naknade lanova odbora direktora. Njemako pravo preporuuje da naknade lanova odbora direktora budu objavljene detaljno u finansijskim izvjetajima kompanije, a ista odredba odnosi se i na lanove nadzornog odbora. Meutim, zahtijeva se samo izvjetavanje o visini naknada za lanove odbora direktora skupa, bez obaveze da se ova suma razdvaja na svakog pojedinog lana. Osnov ovog zahtjeva za transparentnou zasniva se na injenici da akcionar ima pravo da zna inioce zasnovane na uinku po kojima se odreuje naknada, a koji su osnov dobrog poslovanja. Kako bi se procijenila motivisanost u vezi sa svakim pojedinim lanom, takvu informaciju treba da da direktor.
8.1. upotreba akcija i opcija kao dio naknade

U SAD akcije i opcije koje daju pravo kupovine akcija su vrlo uobiajen oblik naknada lanova odbora direktora. Njemako pravo sugerie da naknade odbora direktora treba da se sastoje od varijable i fiksnog dijela. Varijabilna komponenta ukljuuje jednokratne i godinje komponente koje bi trebalo da budu u vezi sa poslovnim uspjehom, kao i komponente koje pruaju dugoronu motivaciju i nose elemenat rizika. U njemakom pravu se navodi primjer naknada u akcijama sa viegodinjom blokadom prodaje i opcija.
Da li treba imati fleksibilne elemente u naknadi?

Ideja koja lei u osnovi potrebe za uvoenjem fleksibilnih komponenata naknade, koji se zasnivaju na poslovanju kompanije, jeste da se usklade interesi menadmenta i akcionara. Menadment zarauje samo ukoliko akcionari dobro posluju. Opcije su popularan metod fleksibilne naknade. Na primjer, u SAD one iznose i do 70% uobiajene naknade lana. Ova popularnost opcija proizilazi i iz povoljnog poreskog tretmana opcija, jer se one ne smatraju trokom sa poreskog aspekta, ve se odbijaju od poreske osnovice. Meutim, upotreba opcija ima i svoje negativne strane. Jedna od negativnih strana sastoji se u injenici da se njima daju kratkorone motivacije za lanove odbora direktora. S obzirom da je znaajan dio njihove zarade u pitanju, oni e biti vrlo zainteresovani za cijenu akcija u vrijeme kada im se nude opcije. Stoga se mogu zadrati ili sakriti, vijesti u kritinim takama kako bi uticali na cijenu akcija. Opcije predstavljaju jaku motivaciju na kratak rok, koja je suprotna dugoronim interesima kompanije. U njemakom pravu se preporuuje propisivanje izvjesnog perioda tokom kojeg se akcije moraju drati prije prodaje. Takoe, davanje opcija smanjuje vlasnitvo postojeih akcionara.
5.
odbor dIreKtora
Dakle, povlastice koje se vezuju za utvrivanje naknade vezivanjem za izdavanje opcija se principijelno mogu dovesti u pitanje. Nae pravo ne treba da slijedi njemaki primjer i odluku o obliku naknade svakog pojedinog menadera treba da ostavi samoj kompaniji.
U Americi je pitanje naknada za rad lanova odbora direktora vrlo diskutovano pitanje. Procjenjuje se da je tokom poslednjih 10 godina prosjena zarada zaposlenih u kompaniji porasla 36%, dok je prosjena naknada glavnog izvrnog direktora porasla 340%. (Vidi: Yahoo! Finance, S&P 500 Five Year Price Levels, at http:// finance.yahoo.com/ q?s=^GSPC&d=c&t=5y&l=on&z=b&q=l)
8.2. zajmovi lanovima odbora direktora

Povezano pitanje sa prethodnim je pitanje zajmova lanovima odbora direktora menadmentu. Sa lanom odbora direktora ili lanom odbora direktora svojeg matinog drutva ili drugog drutva u kojemu lan odbora ima lini finansijski interes ili sa suprunikom ili srodnikom prvog stepena srodstva sa lanom odbora direktora, drutvo ne moe zakljuivati sljedee ugovore: 1. zajmove ili fiktivne zajmove u formi transakcije koja stvara obavezu zajmoprimaoca da plati zajmodavcu; 2. kreditne transakcije; 3. obezbjeenje za zajmove, fiktivne zajmove ili kreditne transakcije iz ta. 1 i 2 ovog stava.86 Njemaki propisi ne reguliu ovo pitanje ali generalno zabranjuju davanje zajmova slubenicima kompanije i direktorima. U SAD je ranije bila uobiajena praksa da se daju lini zajmovi zaposlenima. Na primjer, pretpostavlja se da je direktor kompanije Tyco, Denis Kozlowski, dobio zajam od 19 miliona dolara koji je kasnije otpisan. Direktor Enrona, Kenneth Lay, je bio u mogunosti, usljed dobijenog kredita, da kupi opcije kompanije kojim je ostvario dobit od 100 miliona dolara u godini kolapsa Enrona. Meutim, navode se i neke dobre strane takvih zajmova. Naime, postoje stavovi da lanovi menadmenta imaju legitiman interes da prime kredit zbog selidbe kompanije. Takoe, kompanije profitiraju od davanja kredita lanovima menadmenta radi kupovine akcija kompanije, jer se na taj nain usklauju interesi akcionara i kompanije.
93
Bez obzira na dobre i loe strane, ini se da se pitanje moe rijeiti ne zabranjivanjem davanja kredita za kupovinu akcija ili opcija, ve propisivanjem obaveze objavljivanja tih ugovora.
9. Mandat lanova odbora direktora

Zakonom o privrednim drutvima propisano je da mandat lanova odbora direktora istie na prvoj redovnoj godinjoj sjednici skuptine akcionara. Lice koje je bilo lan odbora direktora moe biti ponovo birano. Broj mandata za lana odbora direktora nije ogranien.87 Ograniavanje mandata na jednogodinji period je karakateristika amerikog prava. Po nekim drugim pravima odreuje se maksimalna duina mandata odbora direktora. Tako u njemakom pravu, lanovi nadzornog odbora mogu biti imenovani najdue na period od pet godina, ili u sluaju zamjene odbora direktora do isteka preostalog mandata biveg lana. U evropsko-kontinentalnom pravu, prvenstveno u Njemakoj, gotovo veina kompanija imenuje direktore na petogodinji period, a smatra se da svako zakonsko skraivanje ovog roka predstavlja nametanje amerikih principa korporativnog upravljanja. Njemake kompanije su se otro protivile izmjenama ove prakse.
10. uloga zaposlenih u odboru direktora

Pored akcionara, korporativno upravljanje mora voditi rauna i prema zaposlenima. Postoje dva naina na koja se moe ostvariti uee akcionara u upravljanju. Najprije, svi zaposleni mogu kupiti akcije kompanije i tako stei ista prava kao i akcionari. Meutim, u vrijeme krize kompanije to moe biti fatalno jer oni mogu izgubiti kako svoj posao tako i uteevinu. Druga mogunost je dati akcionarima glas u kompaniji, kako to ini njemako pravo. Glavna kritika uea zaposlenih u upravljanju lei u injenici da su njihovi interesi suprotni interesima kompanije. Zaposleni imaju interes da ostvare vee zarade i sigurnost posla, dok su akcionari zainteresovani za dividendu i poveanje vrijednosti akcija. Dakle, postoji razlika izmeu dugoronih ciljeva zaposlenih i kratkoronih ciljeva akcionara. Meutim, u dugoronom interesu kompanije je da se ne fokusira na kratkorone interese akcionara. Uloga zaposlenih u upravljanju, komparativno posmatrano, smatra se korisnom jer poveava lojalnost zaposlenih ka kompaniji, koji se bolje upoznaju sa kompanijom. Bolje poznavanje kompanije im omoguava da unaprijede proizvodne procese. Jo vie, upoznaju menadment na svakodnevnoj osnovi. Takoe, akcionari
5.
odbor dIreKtora
i zaposleni imaju neke znaajne zajednike interese, npr. da kontroliu mo direktora i smanjivanje njihove naknade. Iako je ovo pitanje znaajno samo za njemako i japansko trite koje poznaje kodeterminaciju, razmatra se i na Novom Zelandu gdje se istie da bi zaposlenima trebalo omoguiti uee u upravljanju kada je rije o veim kompanijama.
11. Izvrni i neizvrni direktori

Zakon o privrednim drutvima propisuje da izvrni direktor ne moe biti lan odbora direktora. Ovom izmjenom Zakona o privrednim drutvima nae pravo se priklonilo tendenciji uporednog kompanijskog prava po kojoj se pravi razlikovanje izmeu neizvrnih direktora (lanova odbora direktora) i izvrnih direktora (koji vode poslovodstvo drutva). Na zakon, ipak, ne upotrebljava nazive izvrni, neizvrni i nezavisni direktori, niti u tom smislu pravi izvjesno razlikovanje. Razlika izmeu izvrnih i neizvrnih direktora se pravi u vezi sa obimom ovlaenja i odgovornosti koje su im zakonom povjerene. Zakon propisuje da odbor direktora ne moe delegirati, niti se odrei vrenja prava i dunosti: upravljanja drutvom i davanjem smjernica za voenje poslova, utvrivanja organizacije drutva, organizacije raunovodstva i finansijske kontrole, imenovanja i razrjeenja odgovornih lica lanova menadmenta i supervizije nad tim licima, posebno u pogledu primjene statuta, zakona i drugih propisa.88 Izvrni direktor je duan da izvrava naloge odbora direktora i sprovodi njegove odluke u vezi sa: poslovanjem drutva, zastupanjem interesa drutva, upravljanjem imovinom drutva, zakljuivanjem ugovora, otvaranjem rauna u bankama, zapoljavanjem lica u drutvu, izdavanjem naloga i uputstava koji su obavezni za sve zaposlene u drutvu i izvravanjem drugih obaveza koje su neophodne za dobrobit drutva, u okviru ogranienja ovlaenja izvrnog direktora utvrenih ugovorom i statutom drutva.89
struktura I komIsIJe odbora dIrektora
95
d. struKtura I KoMIsIje odbora dIreKtora

1. Predsjednik odbora direktora
lanovi odbora direktora izmeu sebe biraju predsjednika.90 Akcionar i akcionari koji skupa imaju najmanje 5% akcionarskog kapitala imaju pravo predlaganja kandidata za lanove odbora direktora.91 U sluaju podnoenja ostavke lana odbora direktora ili prestanka vrenja njegove funkcije na drugi nain bira se novi odbor direktora.92 To znai da predsjednika odbora direktora biraju lanovi odbora direktora, od lica koje je izabrala skuptina akcionara. Odbor direktora predstavlja skuptinu kao organ vlasnika, tako da skuptina ima iskljuivo pravo izbora odbora direktora. Na samoj skuptini se biraju lanovi odbora direktora. Ovdje je bitno da akcionari biraju sa liste predloenih kandidata koju sainjava odbor direktora ili neka od komisija odbora (ukoliko je formirana). Ali, akcionari imaju i pravo da predloe kandidata pored onih koje je predloio odbor direktora, ukoliko akcionar, ili vie akcionara zajedno, imaju 5% akcionarskog kapitala. Znaaj prava akcionara da predlau lanove odbora direktora je veliki jer se time omoguava da se izabere odbor koji nije sasvim daleko od potreba akcionara. Na ovaj nain akcionari nijesu iskljueni iz procesa nominacije i nije im negirano pravo na izbor. Po Zakonu o privrednim drutvima, mandat predsjednika odbora direktora, kao i mandat lanova odbora direktora traje najdue jednu godinu. Do skoranjih izmjena Zakona o privrednim drutvima predsjednik odbora direktora mogao je biti i izvrni direktor kompanije. Meutim, ovim izmjenama je onemogueno da izvrni direktor bude uopte lan, a ne samo predsjednik odbora direktora, kako bi se ojaala nezavisnost odbora direktora. Struktura koja omoguava objedinjavanje uloga izvrnog direktora i predsjednika odbora vodi ka sjedinjavanju cjelokupne moi u rukama jedne osobe, to omoguava efikasno i odgovorno rukovoenje ukoliko su ova ovlaenja sjedinjena u rukama odgovarajueg lica. Meutim, sistemski posmatrano, ova struktura ima izvjesnih nedostataka koji se ogledaju u sljedeem: - Stvara se ranjivost ukoliko izvrni direktor postupa na neodgovarajui nain; - Manje vremena na raspolaganju za upravljanje cjelokupnim odborom; - Manje vjerovatno je da lanovi odbora ostvare nezavistan konsenzus o pitanjima poev od poeljne visine naknade izvrnih direktora do pitanja mandata, ukljuujui i mandate izvrnog direktora; - Nema nezavisnog i posveenog rukovoenja.
5.
odbor dIreKtora
lanovi odbora direktora imaju jednako pravo glasa. U sluaju jednakog broja glasova, glas predsjednika odbora direktora je odluujui.93 Propisivanje da predsjednik odbora direktora ima odluujui glas ima za posljedicu stvaranja strukture u kojoj je predsjednik odbora direktora tzv. vodei direktor (lead director). Ova struktura tzv. vodeeg direktora stvara odreene probleme i ima svoje negativne strane. Naime, opisujui jednog direktora kao znaajnijeg stvara se vrlo nepoeljna dinamika grupe. S obzirom da je ukupni cilj svih inicijativa korporativnog upravljanja da se formira odbor direktora u kojem je svaki lan nezavistan i samostalan, informisan i aktivan, izbor jednog da ima kljuni primat nad drugima ne ide u prilog ovom cilju. Da bi odvajanje funkcija predsjednika odbora direktora i izvrnog direktora, kao i sve druge strukturne promjene imalo smisla, potrebno je ispuniti i druge uslove, a ne samo zalagati se za formalno odvajanje ovih funkcija. Predsjednik koji je potpuno nezavistan ili pretjerano snishodljiv prema izvrnom direktoru ne samo to nee biti dobar rukovodilac odbora, ve moe imati za posljedicu i odlaganje neophodnih aktivnosti odbora ukoliko se drugi lanovi oslanjanju na predsjednika koji ne vri svoju ulogu. Takoe, ova struktura moe stvoriti konfuziju i imati korozivni efekat na sveukupno rukovoenje kompanijom ukoliko se predsjednik odbora posmatra kao rival unutranjoj moi (izvrnom direktoru) i zaista ne potuje svoju non-executive, tj. svoju ne-izvrnu ulogu. Poseban, ne-izvrni predsjednik treba da bude veoma obazriv da ne stvori pitanja podjele lojalnosti ili konfuzije u pogledu statusa menadmenta kao cjeline. Pitanje poeljnosti odvajanja funkcija izvrnog direktora i predsjednika odbora direktora moe imati znaajne argumente kako za tako i protiv, ali konaan odgovor je u velikoj mjeri opredijeljen samom hemijom i dinamikom odnosa dva konkretna lica predsjednika i izvrnog direktora, u svakom pojedinom sluaju.
sjedInjavanje FunKCIja PredsjednIKa odbora dIreKtora I Izvrnog dIreKtora
Prednosti nedostaci
sjedinjavanje cjelokupne moi u rukama jedne osobe, to omoguava efikasno i odgovorno rukovoenje bolja informisanost odbora direktora i bolji protok informacija od izvrnih ka neizvrnim direktorima nema rivalstva predsjednika odbora i izvrnog direktora
ranjivost odbora direktora ukoliko izvrni direktor postupa na neodgovarajui nain manje vremena na raspolaganju za upravljanje cjelokupnim odborom nema protivtee prekomjernoj moi izvrnog direktora
97
dobre prakse:
Kada se ustanovi da predsjednik odbora direktora moe biti samo neizvrni direktor, njegovu poziciju, ovlaenja i odgovornosti treba definisati na razumljiv nain i ni u kojem sluaju ne ostavljati nedefinisane. Neizvrni predsjednik odbora direktora treba da bude ovlaen: (a) Da ustanovljava godinji plan rada odbora direktora, kao i svake pojedine sjednice, nakon konsultacije sa lanovima odbora i izvrnim direktorom; (b) Da koordinira rad svih komisija odbora (ukoliko su formirane) sa predsjednikom tih komisija, da obezbijedi da se vri samoevaluacija rada svih komisija na godinjoj osnovi, kao i da razmatra eventualne izmjene komisija odbora direktora; (c) Da nadzire distribuciju informacija ka lanovima odbora kako bi obezbijedio odgovarajue i blagovremene izvjetaje; (d) Da najmanje jednom godinje razmatra sveukupnu efektivnost etikog programa kompanije, interne revizije, itd; (e) Da organizuje i nadgleda efektivnost odbora i doprinosa svakog pojedinog lana najmanje jednom godinje; (f ) Da organizuje i nadgleda godinji izvjetaj poslovanja izvrnog direktora i da vri sva dodatna ovlaenja i odgovornosti odbora; Osnivakim aktima kompanije ili statutom treba propisati obaveze, ovlaenja i odgovornosti neizvrnog direktora kako bi se izbjegle nesigurnosti i konfuzije moguih uloga. Vidi: Restoring Trust. Report to the Hon. Jed S. Rakoff, The United States District Court For the Southern District of New York: On Corporate Governance For The Future of MCI, Inc., Prepared by: Richard C. Breeden, Corporate Monitor
2. Komisije odbora direktora

Nezavisnost lanova odbora direktora i zahtjevi da u lanstvu odbora direktora bude i odreeni broj neizvrnih direktora (koji nijesu i lanovi menadmenta) doveo je do jo jednog problema korporativnog upravljanja slabog protoka informacija od izvrnih ka neizvrnim direktorima, ime je uzrokovana slaba informisanost lanova odbora direktora. Kako bi se obezbijedila bolja informisanost odbora, vea efikasnost rada, vea djelotvornost nadzora nad menadmentom, unapreenje kvaliteta upravljanja i odluivanja, danas se javlja vrlo zastupljena praksa formiranja razliitih komisija (komiteta) unutar odbora direktora. Formiranje komisija (komiteta) odbora direktora ne znai i prenoenje nadlenosti odbora direktora na ove komisije, ve odbor direktora u svakom sluaju ostaje odgovoran za zakonom utvrena ovlaenja.
5.
odbor dIreKtora
Zakon o privrednim drutvima Crne Gore nije prihvatio koncept obaveznosti postojanja ovih komisija, ve je ostavio svakoj kompaniji da statutom regulie ovo pitanje.
Preporuka Komisije EU insistira na postojanju, po pravilu, najmanje tri komiteta u kotiranim akcionarskim drutvima: komitet za imenovanja, komitet za naknade i komitet za reviziju. Izuzetno, drutvo moe grupisati funkcije ovih komiteta u manje od tri, sa tim to tada mora obrazloiti motive takvog grupisanja. U kotiranim drutvima sa malim brojem lanova upravnog ili nadzornog odbora, pod uslovom da su odgovarajueg sastava i da raspolau adekvatnim informacijama, sami ovi organi mogu vriti funkciju ovih komiteta.
Zakon ne propisuje obavezu postojanja bilo kojih komisija. U praksi i zakonodavstvu drugih zemalja se osim komisije za reviziju srijeu i komisije za naknade i komisije za imenovanja. Potreba za postojanjem ovih komisija nije neophodna u malim kompanijama koje imaju svega nekoliko direktora. Umjesto toga, moda treba samo razmotriti potrebu da se statutom utvrdi da izvrni direktor ne treba da prisustvuje sastancima odbora direktora na kojima se diskutuje o njegovoj naknadi. Imenovanje posebnih komisija odbora direktora je iroko primijenjeno. Posmatrajui regulative i praksu irom svijeta, moe se zakljuiti da je ustanovljavanje komisije za reviziju od kljunog znaaja za poboljanje supervizije.
2.1. Komisija za reviziju

Poloaj komisije za reviziju se razlikuje od jednog pravnog sistema do drugog, ali je cilj formiranja ove komisije u veini sluajeva isti.
U emu je osnovni cilj postojanja komisije za reviziju?

Namjera je da se uoe sve nepravilnosti u raunovodstvu kompanije.
Ukoliko nezavisni direktori sa finansijskim iskustvom, koji nijesu pod pritiskom menadmenta ili direktora sa finansijskim interesima ne mogu sprijeiti raunovodstvene prevare, postavlja se pitanje ko moe?
99
Posmatrano sa aspekta sistema koji zahtijevaju postojanje ove komisije, svrha komisije za reviziju odbora direktora je da: a) pomae odboru direktora da vri nadzor nad: - kvalitetom i integritetom finansijskih iskaza kompanije; - potovanjem pravnih i regulatornih zahtjeva; - kvalifikacijama nezavisnosti nezavisnih revizora kompanije; - obavljanjem interne revizije i postupanjem nezavisnih revizora; b) priprema bilo kojeg izvjetaja po zahtjevima regulatornog organa za trite hartija od vrijednosti.
2.1.1. sastav i kvalifikacije

Preporuke u vezi sa sastavom Komisije za reviziju najee ukljuuju sljedee: - Komisija za revizuju treba da se sastoji od najmanje tri lana koji treba da zadovoljavaju zahtjeve nezavisnosti; - Svaki lan Komisije za reviziju treba da ima radno iskustvo i da je upoznat sa finansijskim i raunovodstvenim praksama, a najmanje jedan lan treba da ima strunost i iskustvo u raunovodstvu i reviziji ili finansijskom menadmentu; - Ni jedan lan Komisije za reviziju ne smije primati od kompanije ili sa njom povezanih lica naknade koje su u suprotnosti sa standardom transparentnosti ili zakonima i propisima o hartijama od vrijednosti; - Svakog lana Komisije za reviziju imenuje odbor direktora, i njegov mandat je vezan za mandate odbora direktora koji ga je imenovao. lanovi Komisije za reviziju mogu biti opozvani, bez posebnog razloga, od strane odbora direktora; - Ukoliko predsjednika nije imenovao odbor direktora, lanovi Komisije za reviziju sami izmeu sebe biraju predsjednika veinom glasova. Uloga predsjednika je da predsjedava sjednicama komisije za reviziju; - Komisija za reviziju se sastaje najmanje kvartalno, a po potrebi i ee, u zavisnosti od okolnosti; periodino se ova komisija sastaje sa menadmentom, rukovodiocem interne revizije, nezavisnim revizorom kako bi razmotrila bilo koje pitanje koje je potrebno raspraviti kao i razmatranja finansijskih iskaza kompanije; - Svi direktori koji nijesu zaposleni u kompaniji, a koji nijesu lanovi Komisije za reviziju mogu prisustvovati sastancima, ali bez prava glasa. Uz to, Komisija za reviziju moe pozvati na svoje sjednice bilo kojeg direktora ili lana menadmenta koje smatra neophodnim kako bi odgovoriila zadacima.
5.
odbor dIreKtora
2.1.2. ovlaenja i odgovornosti

Kada se kompanija opredijeli za formiranje Komisije za reviziju, statutom treba da utvrdi ovlaenja i odgovornosti ovog organa. Pri tome treba postupati vrlo paljivo, kako bi se izbjeglo dupliranje ovlaenja i odgovornosti, a i omoguio nesmetan i efikasan rad komisije. Komisija za reviziju treba da bude ovlaena za ispitivanje bilo kojeg pitanja od interesa, a koje smatra adekvatnim. U tom cilju, Komisija za reviziju treba da ima ovlaenje da imenuje spoljne pravne, raunovodstvene ili druge savjetnike kao i da daje saglasnost na njihove naknade i trokove, vrijeme angaovanja. Svi ovi trokovi smatraju se trokovima kompanije. Komisija treba da ima potpun i slobodan pristup svim knjigama kompanije, odjeljenju za interno raunovodstvo i reviziju, odboru direktora, izvrnim direktorima kompanije i nezavisnim revizorima kako bi ostvarila svoje nadlenosti.
Ipak, bitno je naglasiti da Komisija za revizuju nije odgovorna za verifikovanje finansijskih iskaza kompanije ili garantovanje podataka sadranih u izvjetajima nezavisnih revizora. Osnovna odgovornost za finansijske izvjetaje kompanije i objavljivanje podataka i dalje ostaje na menadmentu kompanije. Nezavisni revizori su odgovorni za revidiranje finansijskih iskaza kompanije i za razmatranje i pregledanje nerevidiranih periodinih finansijskih iskaza.
Obaveze Komisije za reviziju ukljuuju obavezu razmatranja sljedeih dokumenata: 1. Provjerava unutranju reviziju i izvjetaj nezavisnog revizora prije javnog objavljivanja revidiranih godinjih finansijskih iskaza i periodinih finansijskih iskaza i razmatra sa nezavisnim revizorom sva potrebna pitanja; Razmatra i diskutuje obavjetenja kompanije o profitu, usklaenost izvjetaja kompanije sa meunarodnim standardima, kao i finansijske informacije koje se pruaju analitiarima i rejting agencijama; Razmatra izvjetaje menadmenta o znaajnim zakljucima do kojih se dolo od strane regulatornih agencija, i konsultuje se sa unutranjom revizijom i nezavisnim revizorima kako bi diskutovali o ovim pitanjima; Daje predlog za imenovanje, upoljavanje i opoziv nezavisnih revizora kompanije; Nadzire rad spoljnih revizora koji su imenovani od strane kompanije za pripremanje i sainjavanje izvjetaja o reviziji;
2. 3. 4. 5.
101
6. 7. 8.
Rjeava ili daje izvjetaje u sluaju postojanja nesaglasnosti izmeu menadmenta i revizora u vezi sa finansijskim izvjetajima; Kontrolie preduzimanje drugih aktivnosti koje nijesu vezane za reviziju raunovodstvenih iskaza od strane nezavisnih revizora i preduzima mjere sa tim u vezi; Najmanje jednom godinje razmatra kvalifikacije, uinak i nezavisnost nezavisnih revizora (ukljuujui finansijske, radne i poslovne veze izmeu nezavisnih revizora kompanije, kao i rotaciju i naknade osoblja nezavisnog revizora koji je angaovan).
Meutim formiranje komisije za reviziju, osim pozitivnih ima i neke negativne strane. S obzirom da je lanstvo u komisiji za reviziju posao koji zahtijeva puno angaovanje, imenovanje lanova ima za posljedicu poveane trokove kompanije. U Crnoj Gori sada ne postoji zahtjev za imenovanjem komisija odbora direktora, pa ni komisije za reviziju. Zakon o privrednim drutvima Crne Gore zahtijeva samo imenovanje nezavisnog revizora.94 Iako su po zakonu ovlaene da formiraju komisiju za reviziju, imenovanje komisija za reviziju nije rairena praksa meu crnogorskim kompanijama. Iako ima svoje pozitivne strane, kada je rije o formiranju komisija za reviziju mora se voditi rauna o sljedeem: formiranje komisije za reviziju ne iskljuuje i ne abolira odgovornost odbora. Iako nije rije o zakonskim zahtjevima, vee kompanije sa meunarodnim ambicijama trebalo bi svakako da razmisle o imenovanju posebnog finansijskog eksperta. U SAD zakonom se zahtijeva da svaka kompanija ima komisiju za reviziju koju sainjavaju iskljuivo nezavisni direktori, kao i da ova komisija ima barem jednog nezavisnog eksperta. Komisija za reviziju je odgovorna za izbor revizora i njoj se dostavljaju njeni izvjetaji. Drugim rijeima, zakonom se osnovne obaveze odbora u vezi sa revizijom prebacuju na tijelo koje se sastoji od nezavisnih revizora, ukljuujui i finansijskog eksperta. U Njemakom pravu odredbe nijesu toliko detaljne. Zahtijeva se da kompanija formira komisiju za reviziju u zavisnosti od strukture kompanije kako bi se poboljala njena efikasnost. Jedina dalja odredba u vezi sa komisijom za reviziju propisuje da predsjednik ove komisije ne moe biti predsjednik nadzornog odbora iste kompanije, niti bivi lan upravnog odbora.
5.
odbor dIreKtora
2. 2. Komisija za naknade
Zakon o privrednim drutvima ne zahtijeva formiranje komisije za naknade, kao ni drugih komisija odbora direktora. Uporednopravna praksa nam pokazuje da se samim zakonom zahtijeva imenovanje komisije za naknade kao posebnog organa odbora direktora. Poloaj komisije za naknade se razlikuje od jednog pravnog sistema do drugog, ali je cilj formiranja ove komisije u velikom broju sluajeva isti.
U emu je osnovni cilj postojanja Komisije za naknade?

Svrha Komisije za naknade je da: Nadzire procjenu menadmenta kompanije; Vri ovlaenja odbora direktora u vezi sa programom naknada i zarada izvrnih organa kompanije; Saini godinji izvjetaj o naknadama izvrnih organa (menadmenta) kompanije.

Preporuke u vezi sa sastavom Komisije za naknade najee ukljuuju sljedee: Komisija za naknade treba da se sastoji od najmanje tri lana koji treba da zadovoljavajuju zahtjeve nezavisnosti; Svakog lana komisije za naknade imenuje odbor direktora, i njegov mandat je vezan za mandate odbora direktora koji ga je imenovao. lanovi Komisije za reviziju mogu biti opozvani, bez posebnog razloga, od strane odbora direktora; Ukoliko predsjednika nije imenovao odbor direktora, lanovi Komisije za naknade sami izmeu sebe biraju predsjednika veinom glasova. Uloga predsjednika je da predsjedava sjednicama komisije za naknade; Komisija za naknade se sastaje najmanje dva puta godinje, a po potrebi i ee, u zavisnosti od okolnosti. Kao dio svojeg rada na ustanovljavanju kriterijuma za utvrivanje efikasanosti rada izvrnih organa, komitet za naknade treba da se sastaje odvojeno, najmanje jednom godinje, sa izvrnim direktorima, direktorom odjeljenja za ljudske resurse i svim ostalim slubenicima sa kojima smatra da je potrebno.
103
2.2.2. obaveze Komisije za naknade:

Ustanovljavanje politike naknada kompanije u cjelini; Razmatra i utvruje, odnosno saglaava se sa ciljevima kompanije u vezi sa naknadama izvrnih direktora i drugih lanova menadmenta, odnosno odbora direktora; Periodino razmatra sva pitanja od interesa za rad ovog komiteta; Razmatra i saglaava se, na godinjoj osnovi, sa procesom utvrivanja naknada menadmenta i upravnog odbora; Procjenjuje uinak menadmenta u svjetlu utvrenih kriterijuma, i na osnovu takve evaluacije, odreuje i potvruje godinje zarade, bonuse, naknade u obliku akcija i opcija, druge dugorone motivacione naknade, i druge naknade koje se plaaju menadmentu; Razmatra i daje preporuke Odboru direktora u vezi sa naknadama direktora i slubenika, kao i o pitanjima osiguranja; Sainjava prijedlog programa naknada u kompaniji, i to kako u novcu tako i u obliku akcija i opcija, kao i penzione planove; Sainjava godinji izvjetaj o naknadama i podnosi ga Odboru direktora.
2.3. Komisija za imenovanja

Zakon o privrednim drutvima ne zahtijeva formiranje komisije za imenovanja, kao ni drugih komisija odbora direktora. Uporednopravna praksa nam pokazuje da se zakonom zahtijeva imenovanje komisije za imenovanja kao posebnog organa odbora direktora. Poloaj komisije za imenovanja se razlikuje od jednog pravnog sistema do drugog, ali je cilj formiranja ove komisije u velikom broju sluajeva isti.
U emu je osnovni cilj postojanja komisije za imenovanja?

Svrha Komisije za imenovanja je da: Ukae na lica koja su kvalifikovana za direktora kompanije i izabere, saini preporuku za Odbor direktora da izabere kandidate za sve pozicije menadmenta; Razvije i preporui odboru direktora niz principa korporativnog upravljanja koje se odnose na kompaniju u cjelini; Preuzme vodeu ulogu u nadzoru korporativnog upravljanja u Kompaniji..
5.
odbor dIreKtora

Preporuke u vezi sa sastavom Komisije za imenovanja najee ukljuuju sljedee: Komisija za naknade treba da se sastoji od najmanje tri lana koji treba da zadovoljavajuju zahtjeve nezavisnosti; Svakog lana komisije za naknade imenuje odbor direktora, i njegov mandat je vezan za mandate odbora direktora koji ga je imenovao. lanovi komisije za reviziju mogu biti opozvani, bez posebnog razloga, od strane odbora direktora; Ukoliko predsjednika nije imenovao odbor direktora, lanovi Komisije za naknade sami izmeu sebe biraju predsjednika veinom glasova. Uloga predsjednika je da predsjedava sjednicama komisije za imenovanja; Komisija za naknade se sastaje najmanje dva puta godinje, a po potrebi i ee, u zavisnosti od okolnosti.
2.3.2. obaveze Komisije za imenovanja:

Sainjava preporuke odboru direktora u vezi sa uslovima za lanstvo u odboru direktora; Preporuuje pojedince za koje smatra da su kvalifikovani za lanstvo u odboru direktora (birajui izmeu pojedinaca koji su preporueni od strane akcionara), i sva direktorska mjesta u kompaniji; Ustanovljava procedure za podnoenje takvih predloga od strane akcionara u uslovima kada smatra potrebnim; Prilikom sainjavanja preporuka za lanstvo u odboru direktora ima u vidu kriterijume za lanstvo i sve druge inioce koje smatra adekvatnim, a koji mogu ukljuivati zrelost, specijalizaciju u karijeri, relevantne tehnike vjetine i nain na koji to lice zadovoljava potrebe odbora direktora u cjelini; Razmatra i utvruje potrebu za opozivanjem lanova odbora direktora; Sprovodi sva neophodna i odgovarajua ispitivanja u vezi sa kvalifikacijama moguih kandidata i vri procjenu da li ti kandidati imaju posebna interesovanja koja ugroavaju ili ograniavaju njihovu mogunost da efektivno predstavljanju interese svih akcionara; Razmatra pitanja nezavisnosti i potencijalnih konflikata u vezi sa moguim kandidatima za lanstvo u odboru direktora i direktora koji su predloeni za ponovno imenovanje u lanstvo; Prua uputstva u vezi sa kriterijumima na osnovu kojih se procjenjuje nezavisnost odbora direktora,
105
Sainjava preporuke u vezi sa veliinom i sastavom odbora direktora; Daje preporuke za izbor odreenog lica za lana odbora direktora i kriterijuma za lanstvo u odboru; Preporuuje koji lanovi odbora direktora treba da budu predsjednici neke od komisija, Periodino razmatra sastav svakog komiteta (komisije) odbora direktora u svjetlu svrhe njihovog postojanja i njihove strukture, i kriterijume za lanstvo u ovim komisijama.
3. Potreba formiranja posebnog odbora kao logian potez?

Interesantno je da li je imenovanje drugog nezavisnog odbora, umjesto Komisije za reviziju, logino pitanje. Svrha komisije za reviziju je da nadzire menadment. Ako lanovi odbora direktora ne bi sainjavali komisiju za reviziju, oni bi bili mnogo vie nezavisni i vrlo vjerovatno bi kritikovali odluke odbora ukoliko nijesu ukljueni u svakodnevno odluivanje. Potreba za uvoenjem posebnog drugog odbora nije diskutovana u mnogim zemljama. Sistem sa dva odbora ima neke znaajne prednosti. Ideja je da se unaprijedi i kontroliu odluke menadmenta preko grupe bez skrivenih interesa. Ovim se poboljava zatita akcionara. Ipak, formiranje drugog odbora ima neke negativne implikacije. Najprije, zbog veliine samog odbora donoenje odluke je komplikovano. Na primjer, njemaki nadzorni odbor ima 18 lanova. Takoe, nadzorni odbor je slabo informisan. S obzirom da je nezavistan, oslanja se na menadment za prikupljanje informacija. Ipak, u praksi, informacije se ne dijele kako je oekivano i zahtijevano to za posljedicu ima nedostatak materijala na raspolaganju kako bi se kontrolisao odbor direktora.
5.
odbor dIreKtora
e. radne ProCedure odbora dIreKtora

1. Predsjednik i sjednice odbora direktora
Odbor direktora je kolegijalni organ koji odluuje na sjednicama. Zakon o privrednim drutvima propisuje da: Sjednicu odbora direktora imaju pravo da zakau predsjednik odbora direktora, kao i drugi lanovi odbora, pod uslovom da se sa tim saglasilo vie od polovine lanova. Sjednica odbora direktora moe se odrati ako joj prisustvuje vie od polovine lanova, a odluke se donose ako najmanje polovina prisutnih lanova odbora direktora glasa za njih. lanovi odbora direktora imaju jednako pravo glasa. U sluaju jednakog broja glasova, glas predsjednika odbora direktora je odluujui. lan odbora direktora nema pravo glasa kada odbor odluuje o pitanju njegove materijalne odgovornosti ili njegovog rada u drutvu.95
Zakon propisuje da odbor direktora odluuje na sjednicama. Detaljnijih odredbi o tome da li odbor direktora moe odluiti i van sjednice, da li lanovi odbora moraju biti lino prisutni sjednicama odbora direktora nema u samom tekstu zakona. Ova pitanja treba urediti poslovnikom o radu odbora direktora. Zakon o privrednim drutvima propisuje da izvrni direktor prisustvuje svim sjednicama odbora direktora, ukoliko odbor direktora ne odlui drukije.
2. Ko ima pravo da sazove sjednicu odbora direktora?

Sjednicu odbora direktora ima pravo da zakae: - Predsjednik odbora direktora, - Drugi lanovi odbora pod uslovom da se sa tim saglasilo vie od polovine lanova. Dakle, prvenstveno pravo sazivanja sjednica odbora direktora pripada predsjedniku odbora. U situacijama kada predsjednik odbora direktora ne sazove sjednicu, pravo da sazovu sjednicu pripada lanovima odbora direktora. Ostali lanovi odbora direktora mogu da zahtijevaju od predsjednika odbora direktora da sazove sjednicu odbora, a mogu da je zakau i drugi lanovi direktno, pod uslovom da se sa tim saglasilo vie od polovine lanova.
radne ProCedure odbora dIrektora
107
3. Kvorum za sjednice odbora direktora

Sjednica odbora direktora moe se odrati ako joj prisustvuje vie od polovine lanova, a odluke se donose ako najmanje polovina prisutnih lanova odbora direktora glasa za njih. Zakon propisuje dva kvoruma kada je rije o odluivanju odbora direktora i to: Kvorum prisutnih tj. broj lanova koji je potrebno da prisustvuje sjednici da bi odbor mogao punovano zasijedati i on iznosi najmanje polovinu ukupnog broja lanova odbora;
Kvorum za odluivanje tj. broj prisutnih lanova koji mora glasati za odreenu odluku da bi odluka bila punovana i on iznosi najmanje polovinu prisutnih lanova odbora direktora. Statutom se moe propisati da su odluke odbora direktora valjane ako su donijete veom veinom od one propisane zakonom, ali ne i manjom veinom. Ova zakonska odredba o utvivanju kvoruma prisutnih i kvoruma potrebnog za donoenje odreene odluke je imperativne prirode. Statutom se ne moe propisati da neke odluke donosi neki ui organ sastavljen od samo nekih lanova odbora direktora, jer bi to bilo suprotno principu da se odluke donose voljom veine, a ne voljom manjine.
4. zapisnici sa sjednica odbora direktora

Zakon o privrednim drutvima propisuje da drutvo u svom sjeditu vodi sljedeu evidenciju i dokumentaciju: knjigu zapisnika koja sadri zapisnike sa svih sjednica odbora direktora ili tijela koja je formirao odbor.96 Dakle, odbor direktora je obavezan da vodi zapisnike o sjednicama.
5. nain izraavanja volje lana odbora direktora

lanovi odbora direktora mogu donositi odluke usmeno, telefonom, telefaksom i drugim nainima kojima se volja izraava. Potrebno je da lan odbora svoje protivljenje izrazi na odreeni nain nesaglasnost sa odlukom mora se unijeti u zapisnik. Takoe, svoje neslaganje sa odlukom lana odbora direktora moe izraziti iako nije prisustvovao sjednici. lan odbora direktora koji nije prisustvovao sjednici odbora direktora, a svoje neslaganje sa odlukom je izrazio pismenim putem odboru direktora odmah nakon saznanja o donesenoj odluci nee odgovarati za tetu koja proizie iz te odluke.
5.
odbor dIreKtora
lan odbora direktora ne moe saglasnost dati paualno za budue radnje koje nijesu tano predviene.
6. Poslovnik odbora direktora

Odbor direktora donosi poslovnik o svom radu.97 Odbor direktora je obavezan da donese poslovnik, kojim se ureuje nain sazivanja sjednica odbora direktora, nain glasanja, glasanje u odsustvu, nain voenja zapisnika, vrijeme sazivanja i odravanja sjednica i mnoga druga pitanja za ijim se regulisanjem ukae potreba.
Statutom drutva se mogu propisati neka pitanja koja se inae ureuju poslovnikom. Ovdje treba imati u vidu da se time ne bi smjela potpuno oduzeti organizacijska elastinost djelovanja odbora direktora, jer bi, kada bi se to dogodilo, skuptina akcionara takvim suavanjem ovlaenja odbora direktora prekoraila zakonom ustanovljene nadlenosti.
Poslovnik se donosi u pisanom obliku. Ne moraju ga potpisati svi lanovi odbora direktora, ve samo predsjednik, iako se, po pravilu, odluka o usvajanju poslovnika donosi jednoglasno. Ista veina potrebna je i za donoenje odluke o izmjenama poslovnika. Poslovnikom je vezan i lan odbora direktora koji je to postao nakon usvajanja poslovnika. Poslovnik vai sve dok se ne ukine ili se ne izmijeni.
obaveze I odgovornostI lanova odbora dIrektora
109
F. obaveze I odgovornostI Lanova odbora dIreKtora

Zakon propisuje obaveze odbora direktora. Po Zakonu o privrednim drutvima, obaveze lanova odbora direktora su naroito da: 1) postupaju savjesno i rade u korist drutva kao cjeline; 2) postupaju sa dunom panjom i uz primjenu pravila struke prilikom odluivanja; 3) obezbijede primjenu odgovarajuih mjera radi kontrole poslovanja i preuzimanja obaveza od strane drutva; 4) uestvuju u razmatranju svakog pitanja o kojem odbor odluuje; 5) koriste ovlaenja samo u korist drutva, ukljuujui da: a) ne koriste imovinu drutva za vlastite potrebe, kao da je njihova lina svojina; b) ne koriste povjerljive informacije drutva radi sticanja line dobiti; c) ne zloupotrebljavaju funkciju u cilju linog bogaenja na raun, odnosno na tetu drutva; d) ne iskoriavaju mogunosti koje drutvo stekne za zakljuivanje poslova, a radi zakljuivanja vlastitih poslova; e) izbjegavaju konflikt interesa izmeu njih i drutva kojim upravljaju; 6) prijave skuptini akcionara svaku korist ili privilegiju koju imaju u drutvu, pored naknade za svoj rad.98
Zakon o privrednim drutvima propisuje obavezu odbora direktora da postupaju savjesno i rade u korist drutva kao cjeline. Zakon ne navodi obavezu odbora direktora da postupaju u interesu akcionara drutva ni u interesu drugih nosilaca interesa (povjerilaca ili drugih lica). Obaveza odbora direktora da postupa u interesu akcionara, iako se ne navodi ovom odredbom, moe se posredno izvesti iz drugih zakonskih odredbi. Tako je Zakonom propisano da akcionar drutva ili njegov nasljednik moe pokrenuti postupak kod Privrednog suda, ako postoje dokazi da se poslovanje drutva vodi ili da odbor direktora koristi ovlaenja na nain da ugroava prava tog akcionara ili drugih akcionara, ne potujui njegove ili njihove interese kao akcionara, iako su takve radnje uinjene u dobroj vjeri.
5.
odbor dIreKtora
1. dunost panje
Zakon o privrednim drutvima propisuje, izmeu ostalog, i obavezu odbora direktora da postupaju sa dunom panjom i uz primjenu pravila struke prilikom odluivanja.99
to podrazumijeva obaveza odbora direktora da postupa sa dunom panjom?

Vanost postupanja sa dunom panjom podrazumijeva da lan odbora direktora mora postupati na nain na koji bi postupao samostalni privrednik koji je svjestan svojih dunosti i koji ne upravlja svojim nego tuim sredstvima onako kako to ini lice kojem je povjerena briga o tuim imovinskim interesima. lan odbora direktora obavezan je postupati najmanje sa panjom prosjenog strunjaka. Ako lan odbora direktora posjeduje posebne vjetine i znanja, duan ih je upotrebljavati kako bi se izbjegla teta po drutvo.
U emu se sastoji dunost potrebne pane?

Pridravanju pravila kojima se ureuje unutranji ivot drutva Potovanje odredbi o ovlaenjima organa u drutvu kako ne bi dolo do sukoba, obaveze da se ne primjene nitave ili ruljive odluke drugih organa drutva, urednog voenja poslovnih kljiga i finansijskih izvjetaja Potovanje propisa svih grana prava sa kojima se dolazi u kontakt, kako se drutvu ne bi nanijela teta, npr. davanjem mita, uestvovanjem u zabranjenoj trgovini, neplaanjem poreza, itd. Pruanje potpunih obavjetenja lanova odbora direktora, neograniavanje na svoja uska podruja, nadziranje obavljanja poslova od strane drugih, nezaustavljanje donoenja odluka, korektno sprovode odluke i protiv kojih su bili u odluivanju, aktivno uestvovanje u odluivanju ne smiju preduzimati rizine poteze izvan onoga to se smatra razumnim; davanja izvan okvira poslovanja drutva ne smiju biti takva da nijesu na dobrobit drutva; obaveza da dri tajnim sve to kao lan odbora sazna
Pridravanju pravila u odnosu drutva prema treim licima
obavezi meusobne saradnje lanova odbora direktora
Pokazivanju prosjene mjere panje u struci u kojoj kompanija djeluje
111
lan odbora direktora upravlja poslovanjem drutva sa panjom dobrog privrednika, u razumnom uvjerenju da djeluje u najboljem interesu drutva. On ne odgovara drutvu za greke prilikom donoenja uobiajenih poslovnih odluka, ukoliko je postupao sa panjom dobrog privrednika i potovao pravila struke.100 Da bi lan odbora direktora bio u obavezi da nadoknadi tetu koja je proizila iz neke odluke odbora direktora neophodno je da druga strana dokae da lan odbora direktora: - Nije postupao sa panjom dobrog privrednika, tj. nije potovao pravila struke; - Nije postupao u uvjerenju da djeluje u najboljem interesu drutva, tj. da je znao ili morao znati da postupak odbora direktora nije u najboljem interesu drutva; - Nije postupao savjesno u korist drutva kao cjeline. Standard dune panje odbora direktora utvruje sud u svakom konkretnom sluaju. Standard dune panje odbora direktora obuhvata, naelno, dvije dunosti: - Dunost nadzora nad menadmentom; - Dunost donoenja savjesnih odluka u interesu drutva. Dakle, da bi bio osloboen odgovornosti, direktor mora dokazati da je postupao sa dunom panjom. Duna panja je pravni standard ija se sadrina utvruje u svakom konkretnom sluaju, to znai prilikom procjene svakog konkretnog postupka odbora direktora.
Kako sud utvruje da li je direktor postupao sa panjom?

Sud prilikom odreivanja ovog standarda da li je direktor postupao sa dunom panjom polazi od toga da li je direktor postupao onako kako je trebalo, tj. onako kako se osnovano moglo oekivati od razumnog ovjeka njegove struke. Direktor se ne moe nikakvim ugovorom, odlukom ili bilo kojim drugim aktom osloboditi odgovornosti i obaveze da postupa sa panjom dobrog strunjaka, prema pravilima struke. Direktor moe, naelno, da se osigura od odgovornosti kod neke osiguravajue kue. U tom sluaju on se ne oslobaa odgovornosti, ve samo rizik odgovornosti za eventualnu tetu prenosi na osiguravajuu kuu.
5.
odbor dIreKtora
Prijave skuptini akcionara svaku korist od svog lanstva u odboru Preduzimaju mjere radi kontrole poslovanja drutva savjesno rade u korist drutva kao cjeline
koriste ovlaenja samo u korist drutva
obaveze odbora dIreKtora
Postupaju sa dunom panjom prema pravilima struke
Postupaju u razumnom uvjerenju da rade u interesu drutva
Izbjegavaju konflikt interesa izmeu njih i drutva kojim upravljaju
uestvuju u razmatranju svakog pitanja o kojem odbor odluuje
2. obaveza lojalnog postupanja

Obaveza lojalnog postupanja podrazumijeva obavezu odbora direktora da postupa u interesu drutva kao cjeline. Postupanje u korist drutva kao cjeline podrazumijeva da odbor direktora nee stavljati svoje interese ispred interesa drutva, radi sticanja line dobiti i slino. Zakonom ustanovljena, imperativna dunost lojalnosti podrazumijeva da lanovi odbora direktora: a) ne koriste imovinu drutva za vlastite potrebe, kao da je njihova lina svojina; b) ne koriste povjerljive informacije drutva radi sticanja line dobiti; c) ne zloupotrebljavaju funkciju u cilju linog bogaenja na raun, odnosno na tetu drutva; d) ne iskoriavaju mogunosti koje drutvo stekne prilikom zakljuivanj poslova, a radi zakljuivanja vlastitih poslova; e) izbjegavaju konflikt interesa izmeu njih i drutva kojim upravljaju.101
113
to znai da odbor direktora treba da koristi svoja ovlaenja na nain da izbjegava konflikt interesa? Kada, u stvari, postoji konflikt interesa?
Konflikt interesa postoji u svim situacijama kada lini (privatni) interes lana odbora direktora na bilo koji nain utie na interes kompanije kao cjeline. Konflikt interesa postoji u situacijama kada lan odbora direktora preduzima radnje ili ima interese koji mogu oteavati njegov posao ili oteavaju ili onemoguavaju da svoj posao obavlja objektivno i efikasno. Kompanija treba da ima politiku koj spreava postojanje ovih konflikta interesa i da prui lanovima odbora direktora sredstva koja omoguavaju lanovima odbora direktora da objelodane postojanje ovog konflikta interesa. lanovi odbora direktora duguju kompaniji da unapreuju njene legitimne interese, kada za to postoje mogunosti.
to znai da imaju obavezu:

obaveza podrazumijeva da se do privilegija ne dolazi manipulacijama, zloupotrebama, pogrenim predstavljanjem informacija.
Potenog PostuPanja
zatIte I adeKvatne uPotrebe IMovIne KoMPanIje
Krae, neadekvatna upotreba i neodgovarajue troenje imaju direktan uticaj na profitabilnost kompanije. sva imovina kompanije treba da se upotrebljava za legitimne poslovne ciljeve.
Potovanja svIH zaKona
odbor direktora treba proaktivno da promovie potovanje svih zakona, propisa i pravila.
5.
odbor dIreKtora
dobre prakse:
Svaki direktor bi trebalo da ima u vidu i da bude osjetljiv na sve interese koje ima, a koji bi mogli biti u konfliktu sa interesima kompanije. Kada direktor ima direktan ili indirektan finansijski ili lini interes u ugovoru ili transakciji u kojoj je sa druge strane kompanije, ili kada lan odbora direktora razmatra zakljuenje transakcije koja ukljuuje upotrebu sredstava, imovine kompanije ili konkurenciju samoj kompaniji, smatra se da je direktor u konfliktu interesa. U ovom sluaju takvu transakciju treba da odobri direktor koji je nezainteresovan u tom predmetu, ili akcionari. U ovoj situaciji direktor koji je u konfliktu interesa treba da objelodani svoj interes u vezi sa konkretnim predmetom lanovima odbora koji e u njemu postupati i da opie sve injenice od znaaja koje su mu poznate. Nakon takvog obavjetenja, taj lan odbora direktora treba da se uzdri od glasanja u konkretnom predmetu. Statuti nekih kompanija sadre opis postupaka koji se mogu koristiti kako bi se direktor, koji je obavijestio kompaniju o konfliktu, ovlastio na zakljuenje transakcije ili za ratifikaciju takvih ugovora. Vidi: 2004 ABA Guidebook str 15.
U cilju obezbjeivanja potenog postupanja sa imovinom kompanije, Zakon o privrednim drutvima propisuje da je iskljuivo pravo skuptine akcionara da donosi odluku o raspolaganju imovinom drutva (kupovini, prodaji, zakupu, zamjeni, sticanju ili na drugi nain raspolaganju) ija je vrijednost vea od 20% knjigovodstvene vrijednosti imovine drutva (imovina velike vrijednosti), ukoliko statutom nije utvreno nie uee.102 U cilju izbjegavanja konflikta interesa zakon sadri imperativne zabrane preduzimanja odreenih transakcija. Drutvo ne moe, sa lanom odbora direktora ili lanom odbora direktora svog matinog drutva ili drugog drutva u kojem lan odbora ima lini finansijski interes ili sa suprunikom ili srodnikom prvog stepena srodstva sa lanom odbora direktora, zakljuivati sljedee ugovore: 1) zajmove ili fiktivne zajmove u formi transakcije koja stvara obavezu zajmoprimaocu da plati zajmodavcu; 2) kreditne transakcije; 3) obezbjeenje za zajmove, fiktivne zajmove ili kreditne transakcije iz ta. 1 i 2 ovog stava.103
115
3. odgovornost lanova odbora direktora

Ako se prava akcionara, utvrena zakonom i statutom drutva, ostvaruju u sudskom postupku, lanovi odbora direktora zajedniki e nadoknaditi trokove postupka i tetu koju su pretrpjeli akcionari zbog nepotovanja njihovih prava.104 Zajednika odgovornost lanova odbora direktora podrazumijeva da su svi direktori lanovi odbora direktora odgovorni za prouzrokovanu tetu, a da akcionar moe da bira da li e za naknadu tete tuiti jednog ili sve lanove odbora, do potpunog namirenja.
PozItIvnI asPeKtI
Pospjeava odgovoran meusoban nadzor lanova odbora i odvraa od delegiranja ovlaenja u cilju izbjegavanja odgovornosti soLIdarna odgovornost Lanova odbora dIreKtora
negatIvnI asPeKtI
odvraa od lanstva u odboru struna lica usljed prevelikog rizika odgovornosti za radnje manje odgovornih i strunih lica
Da bi ostvarili pravo na naknadu tete od lana odbora direktora potrebno je dokazati: da je lan odbora direktora preduzeo neku radnju, ili propustio da preduzme neku radnju u situaciji kada je na njeno preduzimanje bio obavezan; da je preduzimanjem, odnosno nepreduzimanjem te radnje prekrio dunost paljivog postupanja, tj. postupanja prema pravilima struke i obiajima; da je usljed takvog postupanja lana odbora direktora dolo do nastanka tete za drutvo; da postoji uzrona veza izmeu radnje, odnosno proputanja preduzimanja neke radnje i nastale tete, tj. da do tete ne bi dolo da nije bilo te radnje/proputanja.
5.
odbor dIreKtora
4. Kada su lanovi odbora direktora osloboeni odgovornosti?

Za tetu i trokove postupka nee odgovarati lan odbora direktora koji je: - svoju nesaglasnost sa odlukom po osnovu koje je akcionar pretrpio tetu, unio u zapisnik, kao i lan odbora direktora - koji nije prisustvovao sjednici odbora direktora, - koji je svoje neslaganje sa odlukom izrazio pismenim putem odboru direktora, i to odmah nakon saznanja o donesenoj odluci. lanovi odbora direktora su osloboeni odgovornosti i ukoliko nijesu postupali sa dunom panjom ako se u postupku utvrdi: - da su lanovi odbora direktora postupali u razumnom uvjerenju da postupaju u interesu drutva; - da su lanovi odbora direktora postupali u skladu sa standardom dune panje; - da iz postupanja lanova odbora direktora nije proizila teta po drutvo, iako lanovi odbora nijesu postupali sa dunom panjom; - da lanovi odbora nijesu postupali sa dunom panjom, da je do tete dolo, ali da teta nije uzrokovana tim injenjem ili neinjenjem, ve nekim treim uzrokom (npr. poremeajem ekonomskih okolnosti). Takoe, lanovi odbora direktora su osloboeni odgovornosti ukoliko se radnja preduzima na temelju valjane odluke skuptine akcionara. Radnja lana odbora mora se zasnivati na odluci skuptine akcionara, to znai da ta odluka mora postojati prije nego to se radnja preduzme. Naknadno donesena odluka ne bi uklonila odgovornost. Ipak, odgovornost lana odbora direktora nee biti iskljuena ako je odluka skuptine akcionara donijeta na osnovu pogrenih informacija, koje je odbor direktora dao skuptini akcionara ili je nije obavijestio o onome to mu je bila dunost.
5. Ko moe da podnese odtetni zahtjev protiv lanova odbora direktora?

Kada se utvrdi da je dolo do nepravilnosti u upravljanju ili poslovanju drutva, drutvo ima pravo da tui odgovorno lice kod Privrednog suda. U sluaju da drutvo ne tui odgovorno lice, akcionar ima pravo da u svoje ime, a za raun drutva tui odgovorno lice u drutvu koje je odgovorno za nepravilnosti u upravljanju ili poslovanju drutva (derivativna tuba).
117
Akcionar drutva ili njegov nasljednik moe pokrenuti postupak kod Privrednog suda, ako postoje dokazi da se poslovanje drutva vodi ili da odbor direktora koristi ovlaenja na nain da ugroava prava tog akcionara ili drugih akcionara, ne potujui njegove ili njihove interese kao akcionara iako su takve radnje uinjene u dobroj vjeri. U tom sluaju, akcionari zastupaju interese svih slino ugroenih akcionara, a ne samo sopstvene.105
Nae pravo je zauzelo veoma liberalan stav kada je u pitanju ulaganje akcionarskih tubi, jer pravo na podnoenje individualnih akcionarskih tubi nije vezano za procenat uea u kapitalu akcionarskog drutva. Sa druge strane, pravo na ulaganje akcionarske tube nije priznato povjeriocima drutva, niti imaocima zamjenljivih hartija od vrijednosti koji imaju pravo da te hartije od vrijednosti zamijene za akcije.
6. osiguranje od odgovornosti lanova odbora direktora

U naelu, lanovi odbora direktora mogu da se osiguraju od odgovornosti za tetu koja moe nastati pri obavljanju njihove profesionalne djelatnosti. Interesantno je da zakoni nekih drava propisuju da lanovi odbora direktora moraju poloiti obezbjeenje od potencijalne odgovornosti u iznosu koji odredi skuptina akcionara, a koji ne moe biti manje od iznosa njihove tromjesene zarade. Ovo obezbjeenje se moe dati u akcijama ili obveznicama.106
7. samoprocjene odbora direktora

Postoje tri aspekta efektivne procjene nivoa odbora, od kojih svaki predstavlja kljunu komponentu za ostvarivanje profesionalizma i efektivnosti odbora direktora: evaluacija izvrnog direktora, evaluacija odbora i evaluacija svakog pojedinog lana odbora direktora. Sve ove tri procjene treba da se vre prema unaprijed utvrenim kriterijumima i da prue izvrnim direktorima i odboru direktora kritine informacije u vezi sa njihovim kolektivnim i individualnim poslovanjem, i oblasti u kojima je napredak mogu. NACD Report Svaki odbor direktora mora da ima razvijenu trostepenu kontrolu koja obuhvata: poslovanje odbora u cjelini, poslovanje svakog pojedinog komiteta i poslovanje svakog pojedinog direktora. Odbor treba da usvoji postupak za procjenu. Conference Board Recommendations
5.
odbor dIreKtora
Odbor treba da bude mjeavina vjetin i iskustava koje direktori donose u kompaniju. U svakom trenutku treba provjeravati da li odbor direktora raspolae sredstvima neophodnim za vrenje svoje nadzorne funkcije. Znaajna samoevaluacija odbora zahtijeva procjenu efektivnosti odbora u cjelini i svih komisija, kao i procjenu svakog pojedinog lana odbora. BRT Principles
tehnike vjetine
strategijske vjetine
upravljake (razvojne)
Line/Meuljudske (osnovne)
Donji dio ovog trougla, a ujedno i njegov najiri dio predstavlja interpersonalne sposobnosti koje treba da posjeduje svaki lan odbora direktora. Upravljake vjetine, predstavljene u sredinjem dijelu trougla, trebalo bi da posjeduje veina, ako ne i svi lanovi odbora direktora. Najui dio, vrh trougla, oznaava da ne moraju svi pojedini lanovi odbora da posjeduju tehnike ili posebne strategijske vjetine, ali su one potrebne u ukupnom nizu vjetina kojima odbor direktora treba da raspolae.
119
Napomene:
51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 Vidi: lan 34 stav 4 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 18a stav 4 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 34 stav 3 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 43 stav 2 Zakona; Vidi: lan 43 stav 3 Zakona; Vidi: lan 35 stav 2 Zakona; Vidi: lan 22a stav 2 Zakona; Vidi: lan 24 stav 4 Zakona; Vidi: lan 36 stav 2 Zakona; Vidi: lan 36 stav 6 Zakona; Vidi: lan 37 stav 3 Zakona, Vidi: lan 46 stav 1 Zakona; Vidi: lan 46 stav 2 Zakona; Vidi: lan 53 stav 9 Zakona; Vidi: lan 57 stav 8 Zakona; Vidi: lan 35 stav 2 Zakona; Vidi: lan 35 stav 2 taka 9 Zakona; Vidi: lan 60 stav 4 Zakona; Vidi: lan 36 stav 2 i 4 Zakona; Vidi: lan 37 stav 3 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 40 stav 2 taka 2 i 7 Zakona; Vidi: lan 40 stav 3 Zakona;
73 74 75 76 77 78 79 80
81
82 83 84 85 86 87
Vidi: lan 36 stav 2 Zakona; Vidi: lan 56 stav 8 Zakona; Vidi: lan 55 stav 2 Zakona; Vidi: lan 32 stav 6 Zakona; Vidi: lan 42 stav 5 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 40 stav 2 taka 2) pod d); Vidi: lan 35 stav 2 taka 2) Zakona; U Francuskoj, ukoliko vea starosna granica nije propisana podzakonskim aktima, broj direktora starijih od 70 godina ne moe prevazilaziti vie od jedne treine ukupnog broja direktora. Kad je rije o dvodomnoj strukturi, ova starosna granica se smanjuje na 65 godina. U Velikoj Britaniji direktor moe nastaviti svoj mandat i nakon navrenih 70 godina uz saglasnost skuptine akcionara. lan 42 stav 9 Zakona; Vidi: lan 42 stav 6 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 42 stav 6 Zakona o privrednim drutvima; lan 42 stav 1 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 44 stav 4 Zakona; Vidi: lan 42 stav 5 Zakona o privrednim drutvima;
88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106
lan 43 stav 3 Zakona o privrednim drutvima; lan 46 stav 5 Zakona; lan 42 stav 8 Zakona; lan 42 stav 9 Zakona; lan 42 stav 6 Zakona; lan 44 stav 8 Zakona; Vidi: lan 47 stav 1 Zakona; Vidi: lan 44 stav 8 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 48 stav 1 taka 4 pod a); Vidi: lan 43 stav 4 Zakona; Vidi: lan 44 stav 3; Vidi: lan 44 stav 3 taka 2; Vidi: lan 44 stav 6 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 44 stav 3 taka 5; Vidi: lan 35 stav 4b Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 44 stav 4 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 44 stav 7 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 30 stav 6 Zakona; Vidi: lan 240 stav 3 Turgovski Zakon [Law on Commerce], DURZHAVEN VESTNIK No. 48 (1991), u: 1 CENTRAL AND EASTERN EUROPEAN LEGAL MATERIALS (Vratislav Pechota ed., 1993)
BELEKE
6.
IzvrnI dIreKtor I njegove nadLenostI
Poglavlje
6. |
sadraj
e. naKnade IzvrnoM dIreKtoru 124 125 126 127 128
a. Ko IMenuje Izvrnog dIreKtora drutva?
b. usLovI za IMenovanje Izvrnog dIreKtora drutva
C. ovLaenja I obaveze Izvrnog dIreKtora drutva
d. duna Panja sa KojoM treba da PostuPa IzvrnI dIreKtor drutva
F. dobre PraKse u vezI sa IMenovanjeM Izvrnog dIreKtora KoMPanIje 129
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
odbor dIrektora
oPta akta drutva
6.
Izvrni direktor i sekretar drutva obavezno se biraju u svakom akcionarskom drutvu. Drutvo moe odrediti da isto lice bude i izvrni direktor i sekretar drutva.108
a. Ko IMenuje Izvrnog dIreKtora drutva?

Odbor direktora ima diskreciono pravo da imenuje i razrijeava izvrnog direktora i sekretara drutva.109 Mandat izvrnog direktora nije propisan Zakonom o privrednim drutvima, kao kada je rije o mandatu lanova odbora direktora. Naime, dok se kod lanova odbora direktora zakonodavac opredijelio da maksimalnu duinu mandata propie zakonom, propisivanje mandata izvrnog direktora ostavljen je diskrecionoj ocjeni odbora direktora.
Inostrana praksa:
U inostranoj praksi se srijeu tzv. evergreen ugovori sa izvrnim direktorima koje karakterie zakljuivanje ugovora sa izvrnim direktorom na, npr., trogodinji period uz klauzulu da se ugovor automatski produava za jednu godinu nakon isteka jednogodinjeg mandata. Ovakvi ugovori su nepoeljni kada je rije o izvrnim direktorima, jer oni obavezno ukljuuju obavezu plaanja naknade za sluaj raskida ugovora, tj. obavezu plaanja dodatnih naknada u sluaju izmjene kontrole u kompaniji ili promjene uloge izvrnog direktora. to je jo znaajnije, ovi evergreen ugovori su sredstvo putem kojih postojei odbor direktora preuzima diskreciono ovlaenje prema buduem odboru direktora, to je nezdravo za kompaniju. Interesi kompanije se najbolje zadovoljavaju stvaranjem mogunosti da se ovi ugovori periodino preispituju, na primjer, prilikom isteka svakog pojedinog ugovornog perioda, kako bi se ocijenila pojedinana uinkovitost izvrnog direktora u svjetlu postojeih trinih uslova. Stoga, statutom kompanije ne bi trebalo dozvoliti ovakve obnovljive ugovore ili bilo kakvo utvrivanje mandata sa ukupnim trajanjem duim od tri godine. Vidi: Restoring Trust. Report to the Hon. Jed S. Rakoff, The United States District Court For the Southern District of New York: On Corporate Governance For The Future of MCI, Inc., Prepared by: Richard C. Breeden, Corporate Monitor
uslovI za ImenovanJe Izvrnog dIrektora drutva
125
b. usLovI za IMenovanje Izvrnog dIreKtora drutva

Zakon ne propisuje uslove koje odreeno lice treba da ispuni da bi bilo imenovano za izvrnog direktora akcionarskog drutva. Izuzetno, Zakon o investicionim fondovima, Zakon o dobrovoljnim penzionim fondovima, Zakon o osiguranju i Zakon o bankama propisuju dodatne uslove koje odreeno lice treba da ispuni da bi bilo imenovano za izvrnog direktora. Zakon o investicionim fondovima propisuje da za izvrnog direktora drutva za upravljanje investicionim fondom moe biti imenovano lice koje ima visoku kolsku spremu, tri godine radnog iskustva na istim ili slinim poslovima, i koje nije osuivano za krivina djela protiv platnog prometa i privrednog poslovanja i protiv slubene dunosti.110 Za izvrnog direktora drutva za upravljanje dobrovoljnim penzionim fondom moe biti imenovano lice koje: 1) ima visoku kolsku spremu; 2) ima najmanje pet godina radnog iskustva na poslovima upravljanja i raspolaganja finansijskim sredstvima; 3) nije osuivano za krivina djela protiv platnog prometa i privrednog poslovanja i protiv slubene dunosti.111
6.
C. ovLaenja I obaveze Izvrnog dIreKtora drutva

Odbor direktora sa izvrnim direktorom zakljuuje poseban ugovor kojim se utvruju prava, obaveze i odgovornosti izvrnog direktora, kao i uslovi za prestanak funkcije prije isteka roka utvrenog ugovorom.112 Za razliku od skuptine akcionara i odbora direktora, Zakon ne propisuje optom odredbom nadlenosti i ovlaenja izvrnog direktora. Ovlaenja i odgovornosti izvrnog direktora utvruju se ugovorom izmeu odbora direktora i izvrnog direktora. Meutim, iako nije naelnom odredbom definisao ovlaenja i obaveze izvrnog direktora, u nekoliko sluajeva zakon posebnim zakonskim odredbama ustanovljava obaveze izvrnog direktora. Tako Zakon propisuje da: - izvrni direktor i sekretar drutva obavezno prisustvuju skuptinama akcionara, osim ukoliko nijesu u mogunosti zbog okolnosti koje su izvan njihove kontrole;113 - izvrni direktor predsjedava skuptinom akcionara, ukoliko drukije ne odlui veina prisutnih ili zastupanih akcionara;114 - u odsustvu sekretara drutva, izvrni direktor imenuje drugo lice za sekretara sjednice skuptine akcionara;115 - izvrni direktor prisustvuje svim sjednicama odbora direktora, ukoliko odbor direktora ne odlui drugaije.116 Obaveze izvrnog direktora propisane su zakonom o privrednim drutvima. Tako, Zakon propisuje da je izvrni direktor duan da izvrava naloge odbora direktora i sprovodi njegove odluke u vezi sa: poslovanjem drutva, zastupanjem interesa drutva, upravljanjem imovinom drutva, zakljuivanjem ugovora, otvaranjem rauna u bankama, zapoljavanjem lica u drutvu, izdavanjem naloga i uputstava koja su obavezna za sve zaposlene u drutvu, i izvravanjem drugih obaveza koje su neophodne za dobrobit drutva, u okviru ogranienja ovlaenja izvrnog direktora utvrenih ugovorom i statutom drutva.117
duna PanJa sa koJom treba da PostuPa IzvrnI dIrektor drutva
127
d. duna Panja sa KojoM treba da PostuPa IzvrnI dIreKtor drutva

Izvrni direktor i druga lica odgovorna za poslovodstvo drutva duna su da postupaju s panjom dobrog privrednika, u razumnom uvjerenju da djeluju u najboljem interesu drutva. Standard panje izvrnog direktora propisan je na isti nain na koji je propisan standard panje lana odbora direktora, kao i odgovornost u vezi sa vrenjem ovlaenja propisanih zakonom i ugovorom sa odborom direktora.118
6.
e. naKnade IzvrnoM dIreKtoru

Zakon o privrednim drutvima ne ureuje pitanje naknada izvrnom direktoru. Kako se izvrni direktor imenuje diskrecionom odlukom odbora direktora, to je odbor direktora ovlaen da naknadu za rad izvrnog direktora propie ugovorom koji zakljuuje sa izvrnim direktorom. Kada je rije o naknadama lanova odbora direktora, Zakon o privrednim drutvima propisuje da, ako lan odbora direktora zakljui ugovor sa drutvom o naknadi za njegov rad u odboru ili je u radnom odnosu sa drutvom, sve bitne odredbe tih ugovora moraju se prikazati u godinjem finansijskom izvjetaju drutva.119 Zakon ne propisuje ovakvu obavezu kada je rije o naknadama izvrnih direktora, ali zakonsku obavezu o dunosti objavljivanja ovih naknada treba analogno primijeniti i kada je rije o naknadama izvrnih direktora, jer je ratio legis ovih zakonskih odredbi isti.
dobre prakse:
Dobre prakse korporativnog upravljanja zahtijevaju da se utvrdi poseban plan naknada za izvrne direktore. Po ovim praksama, ne manje od 50%, a idealno 60-75% ukupnog iznosa naknade izvrnog direktora treba da bude u novanom obliku, a ostatak u formi ogranienih opcija za akcije, uz uslov dugoronog dranja opcija u vlasnitvu. Po diskrecionoj ocjeni, naknada se moe uiniti zavisnim od odreenih pokazatelja uspjenosti poslovanja, kao npr. (I) profitabilnost; (II) neto vrijednost; (III) veliina pokazatelja bilansa stanja, itd. Putem upotrebe novanih sredstava kao glavnog oblika naknade, akcionari i odbor e biti u mogunosti da tano izraunaju iznos naknada koja se daje izvrnom direktoru, za razliku od situacija kada se naknada daje prvenstveno u obliku opcija za akcije. Vidi: Restoring Trust. Report to the Hon. Jed S. Rakoff, The United States District Court For the Southern District of New York: On Corporate Governance For The Future of MCI, Inc., Prepared by: Richard C. Breeden, Corporate Monitor
dobre Prakse u vezI sa ImenovanJem Izvrnog dIrektora komPanIJe
129
F. dobre PraKse u vezI sa IMenovanjeM Izvrnog dIreKtora KoMPanIje

Kodeks korporativnog upravljanja Holandije, Principi dobrog korporativnog upravljanja i odredbe o najboljim praksama, Komitet za korporativno upravljanje, 9. decembar 2003. godine120 II.1.1. lan izvrnog odbora se imenuje na period od najvie etiri godine. lan moe biti ponovo imenovan na period ne due od etiri godine odjednom. II.1.7. lan izvrnog odbora ne moe biti lan nadzornog odbora vie od dvije kotirane kompanije. Takoe, ne moe biti predsjednik nadzornog odbora listirane kompanije. lanstvo u nadzornim odborima drugih kompanija unutar grupe kojoj kompanija pripada ne uzima se u obzir u vezi sa ovim pitanjem. Prihvatanje lanstva u nadzornom odboru od strane lana izvrnog odbora listirane kompanije zahtijeva odobrenje od strane nadzornog odbora. O drugim znaajnim pozicijama koje obavlja lan izvrnog odbora e se obavijestiti nadzorni odbor. II.3. Konflikt interesa Princip: Svaki konflikt interesa ili oigledan konflikt interesa izmeu kompanije i lanova izvrnog odbora treba izbjegavati. Odluke da se preduzmu transakcije u kojima bi lanovi odbora direktora imali konflikt interesa, koji je od sutinskog znaaja za kompaniju i/ili odnosnog lana izvrnog odbora, zahtijeva odobrenje nadzornog odbora.
odredbe o najboljim praksama

II.3.1. lan izvrnog odbora nee: (a) biti konkurencija sa kompanijom; (b) zahtijevati ili prihvatati poklone od strane kompanije u svoju korist ili za svog suprunika, registrovanog partnera ili drugog saradnika, usvojeno dijete ili krvnog ili tazbinskog srodnika do drugog stepena; (c) pruati neosnovane prednosti treim licima na tetu kompanije; (d) koristiti prednosti iz poslovnih mogunosti koje pripadaju kompaniji za svoj rain ili raun svojeg suprunika, registrovanog partnera ili drugog saradnika, usvojenog djeteta ili krvnog ili tazbinskog srodnika, srodnika do drugog stepena; II.3.2. lan izvrnog odbora e odmah informisati predsjednika nadzornog odbora i ostale lanove izvrnog odbora o svim konfliktima interesa ili potencijalnim konfliktima interesa koji je od sutinskog znaaja za kompaniju i/ili njega, i pruie sve relevantne informacije, ukljuujui i informacije o svom
6.
supruniku, registrovanom partneru ili drugom saradniku, usvojenom djetetu ili krvnom ili tazbinskom srodniku do drugog stepena. Nadzorni odbor e odluiti, bez prisustva odnosnog lana izvrnog odbora, da li postoji konflikt interesa. Konflikt interesa postoji, u svakom sluaju, ukoliko kompanija namjerava da preduzme transakciju sa pravnim licem (I) u kojem lan izvrnog odbora ima lini znaajan finansijski interes; (II) koja ima lana nadzornog odbora koji je u porodinopravnoj vezi sa lanom izvrnog odbora kompanije, ili (III) u kojem lan izvrnog odbora kompanije ima izvrne ili nadzorne funkcije. II.3.3. lan izvrnog odbora nee uestvovati u bilo kojim raspravama ili odluivanju koje se vodi o predmetu ili transakciji u vezi sa kojom postoji konflikt interesa sa kompanijom. II.3.4. Sve transakcije u kojima postoji konflikt interesa sa lanovima izvrnog odbora e se sklapati pod uslovima uobiajenim u odgovarajuem sektoru. Odluke da se sklope transakcije u kojima postoji konflikt intreresa sa lanovima izrnog odbora koji je od sutinskog znaaja za kompaniju i/ili odgovarajue lanove izvrnog odbora zahtijevaju odobrenje nadzornog odbora. Takve transakcije e se objaviti u godinjem izvjetaju uz izjavu postojanja konflikta interesa i izjavu da se postupalo u skladu sa odredbama koje se odnose na najbolje prakse II 3.2. do II. 3.4. ukljuujui i nju.
Principi korporativnog upravljanja i preporuke o njihovoj implementaciji, berza u rigi, Litvanija, 2005
Izvrni odbor je izvrni organ kompanije, koji upravlja emitentom i predstavlja ga u svakodnevnom poslovanju, pa stoga emitent treba da obezbijedi da je izvrni odbor efikasan, sposoban da donosi odluke i orijentisan ka stvaranju profita, zbog ega treba jasno definisati obaveze izvrnog odbora. 4. Sastav izvrnog odbora i uslovi za lanove izvrnog odbora Sastav izvrnog odbora koji je emitent odobrio treba da bude takav da obezbijedi dovoljno kritiki i nezavistan stav u procijenjivanju i donoenju odluka. 4.1. Prilikom sainjavanja izvrnog odbora, treba voditi rauna da svaki lan izvrnog odbora ima odgovarajue obrazovanje i radno iskustvo. Emitent e propisati reime uslova za svakog lana izvrnog odbora, u kojem se navode vjetine, obrazovanje, prethodno radno iskustvo i drugi kriterijumi za imenovanje za svakog pojedinog lana izvrnog odbora. 4.2. Na web site-u emitenta na internetu, sljedee informacije o svakom lanu izvrnog odbora emitenta treba objaviti: ime, prezime, godinu roenja, obrazovanje, mandate, poziciju, opis profesionalnog iskustva u posljednje tri godine, broj akcija emitenta ili njegove majke-kompanije koje posjeduje lan izvrnog odbora i informacije o pozicijama u drugim drutvima kapitala.
131
4.3. Kako bi uspjeno ispunio obaveze, lanovi izvrnog odbora moraju imati blagovremen pristup tanim informacijama o aktivnostima emitenta. Izvrni odbor mora imati mogunost da prui objektivnu procjenu o aktivnostima emitenta. lanovi izvrnog odbora moraju imati dovoljno vremena za vrenje svojih funkcija. 4.4. Ne preporuuje se da se jedan isti lan izvrnog odbora imenuje u vie od etiri sukcesivna mandata. Emitent treba da procijeni da li e njegov razvoj biti olakan usljed toga i da li e biti mogue izbjei situacije kada se vea mo koncentrie u rukama jednog ili vie posebnih lica usljed njihovog dugoronog rada u emitentu. Ukoliko je, meutim, takav izbor dozvoljen, predlae se da se razmotri promjena oblasti poslovanja odnosnog lana izvrnog odbora u emitentu. 5. Plaanje lanova izvrnog odbora Za svakog lana izvrnog odbora treba utvrditi pravinu i odgovarajuu naknadu. Principi za utvrivanje iznosa naknada e biti jasni i transparentni. 5.1. Plaanje lanova izvrnog odbora treba da bude jasno propisano i transparentno. Nadzorni odbor emitenta treba da preispita iznos naknade na redovnoj osnovi u skladu sa politikama naknada koje usvaja emitent 5.2. Pri procjenjivanju naknade lanova izvrnog odbora i varijabilnog dijela u strukturi plaanja, predlae se da se ona povee sa prethodno utvrenim dugoronim i kratkoronim ciljevima. Ukoliko se varijabilni dio naknade povee samo sa kratkoronim rezultatima, njime se nee uskladiti interesi lanova izvrnog odbora sa dugoronim razvojem emitenta i poboljanjem rezultata. Predlae se da iznos i struktura naknade bude uslovljena poslovnim rezultatima kompanije, cijenom akcija i drugim dogaajima u vezi sa emitentom. 5.3. Pri procjenjivanju naknade lanova izvrnog odbora Nadzorni odbor Emitenta e postupati u skladu sa politikama naknada koje je usvojio emitent. Prilikom procjene rada lanova izvrnog odbora Nadzorni odbor e imati u vidu radne zadatke svakog lana izvrnog odbora, finansijsku poziciju emitenta i druge pokazatelje koji se smatraju znaajnim za procjenu rada lanova izvrnog odbora. 5.4. Ukoliko lan izvrnog odbora dobija opcije koje daju lanu pravo da stekne akcije emitenta kao naknadu, emitent e se pridravati uslova za izdavanje opcija koje su propisane regulativom Berze. 5.5. Prilikom objavljivanja ukupnog iznosa naknada plaenih lanovima izvrnog odbora emitenta, od emitenta e se, ukoliko je mogue, zatraiti da objavi informacije o prethodnim godinama ukoliko takva informacija nije prethodno objavljena. Objavljivanje informacija o prethodnim godinama je naroito znaajno kako bi investitori mogli da procijene politike naknaivanja lanova izvrnog odbora na dugoronom planu i povezanost faktora razvoja emitenta sa izmjenama politika nagraivanja.
6.
Preporuke o korporativnom upravljanju, berza hartija od vrijednosti, budimpeta

1.4.2. Imenovanje treba da se zasniva ne samo na afilijacijama kompanije ili linom miljenju, ve na kompetentnosti i kvalifikacijama. Odgovornost je kandidata da prihvati lanstvo i da bude svjestan obaveza i dunosti koje proistiu iz lanstva. Preporuuje se da se ustanovi odbor direktora i nadzorni odbor na nain da omogui efikasnu realizaciju zadataka. Odjeljak 22. (1) Isto lice moe biti imenovano kao izvrni direktor u najvie tri privredna drutva. Odjeljak 24. (1) Izvrni direktor se imenuje ili bira na osnovu odredbi (akata osnivanja, statuta) za odreeni period vremena, ali ne due od pet godina. Ukoliko nema odredbi u aktima kompanije (aktima o osnivanju, statutu) o duini trajanja mandata izvrnog direktora, smatra se da se izvrni direktor imenuje na period od pet godina, osim ukoliko je privredno drutvo osnovano na krai period. (2) Mandat izvrnog direktora otpoinje od dana njegovog prihvatanja od strane imenovanog lica. Izvrni direktor moe biti ponovo imenovan i moe biti razrijeen od strane najvieg organa kompanije. Odjeljak 25. (1) Izuzetno od sticanja akcija u javnom akcionarskom drutvu, izvrni direktor ne moe sticati akcije u drugom privrednom drutvu koje sprovodi istu aktivnost kao aktivnost matinog privrednog drutva, ne moe biti izvrni direktor u drugom privrednom drutvu, osim ukoliko to nije omogueno u aktima privrednog drutva (aktima o osnivanju, statutu) ili ukoliko najvii organ kompanije da svoju saglasnost. (2) Izvrni direktor i njegovi bliski roaci (paragraf B odjeljak 685 Graanskog kodeksa) ne mogu zakljuiti transakciju iz oblasti poslovanja privrednog drutva u svoje ime ili za svoj sopstveni raun, ukoliko to nije izriito dozvoljeno aktima kompanije (akti o osnivanju, statut). (3) Izvrni direktor i njegovi bliski roaci (paragraf B odjeljak 685 Graanskog kodeksa) ne mogu biti izabrani za lana nadzornog odbora u istoj kompaniji.
133
Principi korporativnog upravljanja, odbor za trite kapitala turske, jun 2003

6.4. Izvrni direktor treba da bude ovlaen da vri svoju funkciju. 6.5. Izvrni direktor treba da ima zahtijevane profesionalne kvalifikacije kako bi izvrio povjerene dunosti. 6.5.1. Lice koje je imenovano na funkciju izvrnog direktora/generalnog direktora, mora biti strunjak u svojoj oblasti i imati odgovarajue menadersko iskustvo. 6.5.2. Izvrni/generalni direktor ne treba da prihvata bilo koju dunost izvan kompanije. Ipak, izvrni direktor/generalni direktor moe biti lan odbora direktora ili menader u institucijama koje su sa kompanijom povezane upravljanjem ili kapitalom, kako bi zatitio interese kompanije. 6.11. Lice koje je kanjeno za nepostupanje u skladu sa regulativom trita kapitala, osiguranja, bankarskog trita, regulative protiv sprijeavanja pranja novca i pozajmljivanja ili osuen na dugorone kazne zatvora ili zatvora na period dui od pet godina, izuzev prekraja koji su nainjeni iz nemara, ili za teka djela poput pronevjera, kvalifikovanih pronevjera, ucjena, podmiivanja, krae, obmanjivanja, falsifikovanja, zloupotrebe povjerenja, bankrotstva, krivinih djela u vezi sa krijumarenjem, svaki nezakonit akt u vezi sa javnim tenderima izuzev u vezi sa zapoljavanjem i potronjom, pokuaj ili uestvovanje u poreskoj evaziji, nije podobno da bude imenovano za izvrnog direktora. 6.12. Ugovor o radu treba jasno da naznai da izvrnom direktoru ne treba dozvoliti da radi za konkurentske kompanije, a u sluaju da izvrni direktor otkae svoju funkciju, treba da titi interese kompanije za izvjestan period vremena i propie sankcije koje e se primijeniti u sluaju krenja takve odredbe.
6.
Napomene:
107 Vidi: lan 34 stav 3 Zakona o privrednim drutvima; 108 Vidi: lan 34 stav 5 i 6 Zakona o privrednim drutvima; 109 Vidi: lan 46 stav 2 Zakona o privrednim drutvima; 110 Vidi: lan 11 stav 1 Zakona o investicionim fondovima (Sl. list RCG, br. 49/04);
111 Vidi: lan 14 stav 1 Zakona o dobrovoljnim penzionim fondovima (Sl. list RCG, br. 78/06 I 14/07); 112 Vidi: lan 46 stav 3 Zakona o privrednim drutvima; 113 Vidi: lan 35 stav 1 Zakona o privrednim drutvima; 114 Vidi: lan 38 stav 2 Zakona o privrednim drutvima; 115 Vidi: lan 38 stav 3 Zakona o privrednim drutvima;
116 Vidi: lan 43 stav 5 Zakona o privrednim drutvima; 117 Vidi: lan 46 stav 5 Zakona o privrednim drutvima; 118 Vidi: lan 46 stav 6 Zakona o privrednim drutvima; 119 Vidi: lan 42 stav 7 Zakona o privrednim drutvima; 120 Glavni izvrni direktor (chief executive officer) je predsjednik izvrnog odbora kompanije;
7.
seKretar drutva
Poglavlje
7. |
seKretar drutva
sadraj
a. Ko IMenuje seKretara drutva?
b. usLovI za IMenovanje seKretara drutva C. ovLaenja I obaveze seKretara drutva 139 139 139
d. dobre PraKse u vezI sa obavLjanjeM PosLova seKretara drutva 141
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
odbor dIrektora
oPta akta drutva
7.
seKretar drutva
Kako bi se obezbijedilo adekvatno i efektivno upravljanje procesom korporativnog upravljanja, naroito aktivnostima odbora direktora, imenovanje sekretara kompanije se pokazalo uspjenim u brojim nacionalnim modelima korporativnog upravljanja. U anglosaksonskim dravama, kao i u Crnoj Gori, dunost imenovanja sekretara kompanije je ustanovljena zakonom. Sekretar kompanije ima brojne dunosti, iji se obim razlikuje u zavisnosti od obima kompanija i predmeta poslovanja. Sekretar kompanije je odgovoran za sprovoenje procesa upravljanja, pruanja pripreme sastanaka odbora direktora i njegovih komisija, prua predsjedniku odbora i njegovim lanovima savjete i podrku, koordinira njihove aktivnosti, priprema sastanke odbora i nadzire ispunjavanje zadataka koje daje odbor direktora. Sekretar kompanije, takoe, obezbjeuje usaglaenost izvravanja dunosti i obaveza odbora sa pravnim propisima, statutom kompanije i etikim kodeksom. On uestvuje na sastancima odbora direktora i obino vri funkciju sekretara komisija koje obrazuje odbor. U anglosaksonskom modelu korporativnog upravljanja, sekretar se smatra sutinskim partnerom neizvrnih lanova odbora direktora kojima prua obimnu i nepristrasnu informaciju i savjete u vezi sa pravilima i procedurama odbora direktora i njihovih komiteta, i zahtjevima koji proistiu iz zakona i dobrih praksi korporativnog upravljanja. Dunost sekretara kompanije, po dobrim praksama korporativnog upravljanja je da upoznaje nove lanove odbora sa aktivnostima odbora i sa procesom korporativnog upravljanja. Sekretar kompanije imenovan od strane odbora direktora odgovoran je odboru direktora. Upravo iz ovih razloga, prilikom imenovanja sekretara treba posvetiti dunu panju u vezi sa njegovim profesionalnim kvalitetima i integritetom. Odbor direktora je organ upravljanja i rukovoenja drutva, ije odluke izvravaju sekretar drutva i izvrni direktor.121 Izvrni direktor i sekretar drutva obavezno se biraju u svakom akcionarskom drutvu. Drutvo moe odrediti da isto lice bude i izvrni direktor i sekretar drutva.122
ko ImenuJe sekretara drutva?
139
a. Ko IMenuje seKretara drutva?

Odbor direktora ima diskreciono pravo da imenuje i razrijeava sekretara drutva.123 Mandat sekretara nije propisan Zakonom o privrednim drutvima, kao kada je rije o mandatu lanova odbora direktora. Naime, dok se kod lanova odbora direktora zakonodavac opredijelio da maksimalnu duinu mandata propie zakonom, propisivanje mandata sekretara drutva ostavljen je diskrecionoj ocjeni odbora direktora.
b. usLovI za IMenovanje seKretara drutva

Zakon ne propisuje uslove koje odreeno lice treba da ispuni da bi bilo imenovano za sekretara akcionarskog drutva. Ovi uslovi propisani su statutom drutva.
C. ovLaenja I obaveze seKretara drutva

Izvrni direktor sa sekretarom drutva zakljuuje poseban ugovor kojim se utvruju prava, obaveze i odgovornosti sekretara drutva, kao i uslovi za prestanak funkcije prije isteka roka utvrenog ugovorom. Za razliku od skuptine akcionara i odbora direktora, Zakon ne propisuje optom odredbom nadlenosti i ovlaenja sekretara drutva. Ovlaenja i odgovornosti sekretara drutva utvruju se ugovorom izmeu izvrnog direktora i sekretara drutva. Meutim, iako nije naelnom odredbom definisao ovlaenja i obaveze sekretara drutva, u nekoliko sluajeva zakon posebnim zakonskim odredbama ustanovljava obaveze sekretara drutva. Tako Zakon propisuje da: - Izvrni direktor i sekretar drutva obavezno prisustvuju skuptinama akcionara, osim ukoliko nijesu u mogunosti zbog okolnosti koje su izvan njihove kontrole;124 - Akcionarsko drutvo je duno da CRPS-u dostavi sve izmjene i dopune ugovora o osnivanju, statutu ili drugog dokumenta ili podatka utvrenih odredbama ovog zakona, u roku od sedam dana od dana njihovog donoenja. Sekretar drutva je odgovoran za dostavljanje navedenih dokumenata i podataka;
7.
seKretar drutva
Po nalogu odbora direktora, sekretar drutva organizuje skuptinu akcionara; Listu prisutnih potpisuju predsjedavajui skuptine i sekretar drutva; Sekretar drutva je sekretar sjednice skuptine akcionara; Zapisnik sa skuptine akcionara potpisuju predsjedavajui skuptine, sekretar i najmanje jedan akcionar kojeg ovlasti skuptina akcionara; Sekretar drutva, u ime odbora direktora, dostavlja obavjetenje o sazivanju vanredne skuptine akcionara, u skladu sa postupkom utvrenim zakonom i statutom, a najkasnije 30 dana prije dana odravanja skuptine.
dobre Prakse u vezI sa obavlJanJem Poslova sekretara drutva
141
d. dobre PraKse u vezI sa obavLjanjeM PosLova seKretara drutva

Odbor direktora treba da imenuje sekretara kompanije koji izvjeava lanove o tome kako se procedure koje donosi odbor, pravila i pravilnici prate i primjenjuju. Kada je neophodno, sekretaru kompanije u ovom pomae glavni pravnik kompanije. Pojedinani direktori trebalo bi da imaju pristup sekretaru kompanije (Belgijski kodeks korporativnog upravljanja, taka 2.8). Svi direktori treba da imaju pristup savjetima i uslugama sekretara kompanije, koji je odgovoran odboru direktora za obezbjeenje potovanja procedura odbora i postupanja u skladu sa vaeim pravilima i regulativom. O izmjeni sekretara kompanije odluuje se na nivou odbora. (Kodeks korporativnog upravljanja Kipar, taka A.1.5). Odboru direktora pomae sekretar kompanije. Sekretar kompanije treba da garantuje da se prate ispravne procedure i da nadzorni odbor postupa u skladu sa zakonskim obavezama i svojim obavezama koje su propisane statutom. On e pomagati predsjedniku odbora u stvarnoj organizaciji poslovanja kompanije (informisanje, dnevni red, evaluacija, program obuke, itd). Sekretar kompanije e, ili na predlog nadzornog odbora ili na drugi nain, biti imenovan i razrijeen od strane izvrnog odbora, nakon saglasnosti nadzornog odbora. Aktivnosti sekretara kompanije ne treba da budu ograniene na pruanje podrke nadzornom odboru. On moe takoe da obavlja poslove za izvrni odbor. Sekretar kompanije ne mora neizostavno da bude zaposlen u kompaniji. Posao sekretara moe da obavlja pravnik imenovan u tu svrhu. (Kodeks korporativnog upravljanja Holandije, Principi dobrog korporativnog upravljanja i odredbe o najboljim praksama, Komitet za korporativno upravljanje, 9. Decembar 2003. godine, taka III.4.3). Treba ustanoviti sekretarijat pod odgovornou predsjednika odbora kako bi sluio odboru i vodio dokumenta koja se odnose na sastanke odbora. Sekretarijat treba da se u osnovi angauje u komunikaciji izmeu lanova odbora; priprema sastanke odbora kompanije i komisija odbora; vodi zapisnike sa sastanaka; registruje i arhivira svu prepisku odbora, ukljuujui i javna saoptenja. Zapisnici koje vodi sekretarijat treba da budu na raspolaganju lanovima odbora radi kontrole (Principi korporativnog upravljanja, Odbor za trite kapitala Turske, jun 2003, taka 2.19). Odluke u vezi sa sadrajem dnevnog reda pojedinanih sastanaka odbora i u vezi sa prezentacijom taaka dnevnog reda treba da donese predsjednik odbora u konsultaciji sa sekretarom kompanije.(ICSA Kodeks, Velika Britanija, 8).
7.
seKretar drutva
Sekretar kompanije treba da bude odgovoran predsjedniku odbora za odgovarajue sprovoenje sastanaka kompanije, odbora i bilo koje komisije odbora. Kako bi sproveo ovu svoju odgovornost sekretar kompanije treba da bude ovlaen da prisustvuje (ili da bude zastupljen) ili bude ukljuen u pripremanje zapisnika sa svih ovakvih sastanaka (ICSA Kodeks, Velika Britanija, 9). Bez obzira na injenicu da nije na formalnom dnevnom redu, predsjednik odbora treba da dozvoli svim direktorima kompanije i sekretaru kompanije da na svakom sastanku odbora direktora postave pitanje u vezi sa potovanjem Kodeksa dobrih praksi, sporazuma i akata o osnivanju i sa svim drugim pravnim ili regulatornim zahtjevima. (ICSA Kodeks, Velika Britanija, 13). Sekretar kompanije treba da nadzire odgovarajue sprovoenje sastanaka odbora direktora, posveujui posebnu panju da se direktorima prue odgovarajui savjeti i informacije. (Olivencia izvjetaj, 3.3).
Napomene:
121 122 123 124 Vidi: lan 34 stav 3 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 34 stav 5 i 6 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 46 stav 2 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 35 stav 1 Zakona o privrednim drutvima;
8.
uvod u Prava aKCIonara
Poglavlje
8. |
C. CentraLna dePozItarna agenCIja
168
dIvIdende
b. Posebna Prava aKCIonara 1. ekonomska (imovinska) prava akcionara 1.1. Pravo na dividendu 1.2. Pravo pree kupovine akcija i zamjenljivih obveznica 1.3. Pravo prodaje akcija 1.4. Pravo nesaglasnih akcionara da zahtijevaju otkup akcija od strane drutva 2. neimovinska prava akcionara 2.1. Pravo glasa, tj. pravo na kontrolu 2.2. Pravo akcionara na informacije 3. koja prava akcionari nemaju 4. obaveze akcionara 5. Pravo akcionara na sudsku zatitu svojih prava 5.1. Pravo na direktne akcionarske tube 5.2. Pravo na derivativne akcionarske tube 5.3. koji su to najznaajniji sluajevi kada akcionar moe zahtijevati odluku suda o spornom pitanju 6. sporazum akcionara o glasanju
164 166
152 155 155 158 161 162 163 163 163
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
147 147 148 149 152
odbor dIrektora
oPta akta drutva
a. oPte odredbe o PravIMa aKCIonara
146
sadraj
8.
a. oPte odredbe o PravIMa aKCIonara

Utvrivanje prava akcionara ima znaajne posljedice na mogunost kompanije da odgovori na promjenljivo trino okruenje i njenu mogunost da inovira i prilagodi se kompetitivnom okruenju. Iako su akcionari vlasnici kompanije, to ne znai da imaju neograniena prava u kompaniji. Odvajanje vlasnitva od kontrole je upravo odgovor na pitanje efektivnog upravljanja kompanijama. Kada doe do odvajanja vlasnitva od kontrole nastaje pitanje koliko prava treba da zadre akcionari, a koliko prava treba prenijeti direktorima. U evropsko-kontinentalnim pravnim sistemima, pa tako i u Crnoj Gori, zakonom se ustanovljavaju obavezujue strukture upravljanja sa jasno definisanom podjelom ovlaenja izmeu skuptine akcionara, kao organa vlasnika, i direktora. U korporativnim zakonima ovih zemalja, pobrojana su iskljuiva ovlaenja skuptine akcionara, tj. pitanja o kojima odluuju iskljuivo akcionari, a koja se ne mogu delegirati odboru direktora. Ovlaenja koja nijesu ukljuena u listu smatraju se ovlaenjima odbora direktora. To znai da je akcionarima oduzeto pravo da uestvuju u donoenju odluka o poslovanju, osim ukoliko odbor direktora odlui da zahtijeva saglasnost skuptine u vezi sa nekim odreenim pitanjem. Korporativno upravljanje ukljuuje raspodjelu ovlaenja za upravljanje poslovima kompanije. Kako bi se ostvarila odgovarajua ravnotea, znaajno je razumjeti uloge mjerodavnih strana. Uloga kako akcionara, tako i direktora u kompaniji je jasno definisana. Kompanijski zakoni generalno daju definiciju koja pretpostavlja odreena ovlaenja skuptine akcionara, kao i odreena ovlaenja odbora direktora. Stoga, ni akcionari ni odbor direktora nemaju neograniena prava i ovlaenja u kompaniji. Zakoni najee definiu da se posao i djelatnost svake kompanije vodi od strane ili po uputstvima odbora direktora. Ove odredbe se interpretiraju iroko kako bi dale direktorima znaajna ovlaenja i iroku diskreciju. Opte je poznato da su direktori upravljai kompanije. Uloga akcionara, s druge strane, je mnogo manje jasna.
Posebna Prava akCIonara
147
b. Posebna Prava aKCIonara

Zakon o privrednim drutvima polazi od principa da svi akcionari pod jednakim uslovima moraju imati i jednaka prava. U cilju garantovanja ovih prava Zakon ih je podijelio na imovinska i neimovinska prava i pobrojao prava koja pripadaju akcionarima. Akcionari imaju mnogobrojna zakonska prava, ali nijesu sva jednakog znaaja. Dva prava - pravo izbora direktora i pravo prodati akcije su vanija nego bilo koja ostala, pa se ova prava nazivaju i temeljnim pravima akcionara i, kao takva, zasluuju mnogo zakonske zatite. Akcionarska prava mogu se razvrstati i na sljedei nain, u etiri grupe. To su: ekonomska (imovinska) prava, pravo na kontrolu, pravo na informisanost i pravo na sudsku zatitu.
1. ekonomska (imovinska) prava akcionara

Akcionari ulau u kompaniju primarno zbog ostvarenja profita, odnosno ekonomskog cilja. Postoje dva glavna naina na koja akcionari mogu profitirati od kompanije: primajui raspodjelu profita od kompanije u vidu dividende i od prodaje svih ili dijela svojih akcija u kompaniji. Ove metode korespondiraju sa dva glavna ekonomska prava akcionara: pravom na dividendu i pravom na prodaju akcija. Pravo na dividendu je ogranieno pravo, kako zakonski, tako i faktiki. Direktori nemaju obavezu da raspodjeljuju dividende i mogu reinvestirati profit kompanije umjesto da ga distribuiraju kao dividendu. Zakon navodi da akcionari imaju sljedea imovinska prava: - da uestvuju u profitu drutva u obliku dividende kada se objavi da se dividende dijele; - da dobije dio preostale imovine drutva nakon likvidacije; - da dobije besplatno akcije za sluaj poveanja kapitala utvren statutom iz sredstava drutva; - prioritetna prava u sticanju nove emisije akcija i zamjenljivih obveznica, - da proda ili pokloni sve ili dio svojih akcija.
8.
1.1. Pravo na dividendu

S obzirom na ekonomska prava, pravo na dividendu je daleko manje znaajno nego pravo za prodaju akcija. Zato to je odluka o raspodjeli dividende u okviru diskrecije skuptine, zakonsko pravo na dividendu je apstraktno pravo. Pravo na dividendu je apstraktno pravo, dakle pravo koje je vezano za akciju, ali koje se ne moe sudski ostvariti. Dakle, akcionar se ne moe obratiti sudu ako je akcionarsko drutvo ostvarilo profit, ali nije donijelo odluku o isplati dividende. Pravo na dividendu postaje sudski ostvarivo tek kada drutvo donese odluku o raspodjeli dividende, jer je od tog trenutka pravo na dividendu postalo konkretno pravo akcionara, odnosno akcionar je stekao potraivanje prema drutvu koje moe ostvariti sudskim putem. Ogranienja za isplatu dividende propisana su zakonom. Tako se dividenda moe isplatiti samo iz akumuliranog neto profila, i samo ako neto vrijednost aktive drutva nije manja od vrijednosti osnivakog kapitala i pod uslovom da isplata dividende nee smanjiti neto vrijednost imovine ispod osnivakog kapitala. Pravo na isplatu dividende ima samo lice koje je bilo akcionar na dan kada je donijeta odluka o isplati dividende.
Princip da svi akcionari treba da imaju ista prava pod jednakim uslovima ne znai da svaka akcija mora imati ista prava. Iz tog pravila proizilazi da i pod nejednakim uslovima akcionari moraju imati nejednaka prava. Akcije se prema pravima koje nose dijele na obine i povlaene. Ovdje je bitno uoiti da se izdavanjem povlaenih akcija akcionarima ne mogu dati povlaena upravljaka, ve samo povlaena imovinska prava. Na primjer, odredba Zakona da svaka akcija nosi samo jedan glas je imperativna, i izdavanjem povlaenih akcija se akcionaru ne mogu dati npr. dva glasa.
Obine akcije daju pravo na isplatu dividende i srazmjeran dio imovine drutva u sluaju likvidacije, nakon to se izvri raspodjela vlasnicima povlaenih akcija. Dividende povlaenih akcija mogu biti kumulativne (vlasnik kumulativne akcije ima garantovano pravo na dividendu utvrenu za tu akciju, a ako profit nije dovoljan za plaanje svih dividendi, neisplaeni dio isplauje se tokom narednih poslovnih godina kada profit bude dovoljan za isplatu) ili nekumulativne (neisplaena dividenda ili dio neisplaene dividende se ne moe prenijeti u sljedee poslovne godine). Meutim, povlaenost akcija ne treba shvatiti u doslovnom smislu. Ni vlasnik kumulativne akcije nema apsolutno garantovano pravo na dividendu, tj. niko mu ne garantuje da e drutvo donijeti odluku o isplati dividende, niti da e drutvo ostvariti profit. Njemu se garantuje samo da e imati prvenstvo prilikom
149
raspodjele dividende kada se objavi da se dividende dijele. Kada bi akcionaru pravo na dividendu bilo garantovano onda ne bi mogli govoriti da akcionar snosi rizik za poslovanje akcionarskog drutva, jer tu zapravo nema nikakvog rizika. Akcija se tada ne bi razlikovala od obveznice, iji vlasnik ima pravo da dobije vrijednost na koju obveznica glasi o dospjelosti, pa i po cijenu da drutvo ostvari gubitak u poslovanju.
1.2. Pravo pree kupovine akcija i zamjenljivih obveznica

Kada akcionari odlue da izdaju nove akcije, postojei akcionari imaju pravo da budu prvi koji e te novoizdate akcije kupiti, tj. pravo da prvi upiu i uplate te akcije, prije nego se one ponude na prodaju drugima. To pravo naziva se pravom pree kupovine. Dakle, pravo pree kupovine je pravo kupovine akcija prije ostalih, bez obzira na cijenu po kojoj se akcije nude, i kao takvo se smatra apsolutnim pravom pree kupovine. To znai da, kada se kapital poveava novanim ulozima, akcije moraju biti ponuene po osnovu prava pree kupovine postojeim akcionarima, i to srazmjerno broju akcija koje posjeduju.125 Postojeim akcionarima smatraju se samo oni akcionari koji su imali taj status na dan donoenja odluke o poveanju kapitala, sa tim da, ukoliko postojei akcionari prodaju svoje akcije, oni gube pravo pree kupovine i to pravo se ne prenosi na kupca akcija.126 Svrha postojanja prava pree kupovine je omoguavanje postojeim akcionarima da zadre proporcionalno uee u kapitalu kompanije. Pravo pree kupovine je, dakle, samo sekundarno pravo koje nastaje da bi se zatitila druga, primarna prava akcionara od krenja. Meutim, to ne znai da akcionar ima pravo pree kupovine samo ako se ta, sekundarna prava, kre novom emisijom akcija. Kada kompanija ima dvije ili vie klasa postojeih akcija, ukupnost interesa koje predstavlja svaka klasa akcija razlikuje se od ukupnosti interesa druge klase. Usljed toga, u veini sluajeva, nije mogue izdati vie akcije jedne klase ili akcije nove klase bez ugroavanja jednog ili vie proporcionalnih interesa druge klase ili klasa, bez obzira na to kako se dodatne akcije raspodjeljuju meu postojeim akcionarima. Specifini interesi u ostvarivanju kontrole putem prava glasa i prava na dividendu ne mogu se spajati u pokuaju da se doe do ukupnog interesa kompanije. Stoga je zakonom propisano da, kada upisani kapital drutva ima nekoliko klasa obinih akcija ili drugih vlasnikih hartija od vrijednosti, prava tih drugih klasa moraju biti zastupljena na nain da im se ponude akcije kojima e se odrati proporcionalno vlasnitvo kapitala u drutvu.127 Pravo pree kupovine postoji samo kada se kapital drutva poveava novanim ulozima. To znai da pravo pree kupovine ne postoji kada se akcije
8.
izdaju u zamjenu za nenovani ulog nekog lica, ili kada kompanija svoj dug prema nekom licu, tj. potraivanje nekog lica prema kompaniji pretvara u akcije.
Zakon o privrednim drutvima ne sadri odredbe o dunosti akcionara da akcije prije prodaje ponudi drugim akcionarima drutva, pa takve odredbe ne moe sadravati ni Statut. Dakle, statutom se ne moe uslovljavati prenos akcija na ime pravom pree kupovine ostalih akcionara. Ukoliko statut drutva sadri odredbe o pravu pree kupovine, takve odredbe nijesu pravno valjane i ne mogu se primijeniti.
Postoje situacije kada pravo pree kupovine akcija moe negativno uticati na kompaniju, kao u sluajevima kada postoji konflikt interesa izmeu akcionara, koji su zainteresovani da odre ili uveaju svoje uee u kompaniji i same kompanije. Stoga je Zakonom o privrednim drutvima propisano da se pravo pree kupovine ne moe ograniiti ili ukinuti statutom, a moe se izmijeniti ili ukinuti samo odlukom skuptine akcionara. Odbor direktora dostavlja skuptini akcionara pisani izvjetaj sa razlozima za ograniavanje ili ukidanje prava pree kupovine i objanjenjem predloene poetne cijene akcija. Zakon ne propisuje obavezne uslove koji se moraju ispuniti da bi skuptina akcionara mogla donijeti punovanu odluku o ukidanju prava pree kupovine.
Dakle, samo odlukom skuptine akcionara moe se ukinuti ili ograniiti pravo pree kupovine. To znai i da, kada skuptina prenese na odbor direktora ovlaenje da izvri novu emisiju akcija, tj. da donese odluku o novoj emisiji akcija, to ne znai da se sa tim ovlaenjem na novu emisiju prenosi i ovlaenje na ukidanje prava pree kupovine akcija. Upravo suprotno, jedino skuptina akcionara moe donijeti odluku o ukidanju ili ograniavanju prava pree kupovine, i tek u tom momentu moe delegirati ovlaenje na donoenje odluke o emisiji akcija na odbor direktora. Ovlaenje za donoenje odluke o ukidanju ili ograniavanju prava pree kupovine ne moe se delegirati na odbor direktora kompanije. Sa druge strane, skuptina akcionara moe da ukine pravo pree kupovine akcionara u svim sluajevima kada interesi kompanije zahtijevaju iskljuenje ili ograniavanje prava pree kupovine.
Pravom pree kupovine ne moe se trgovati, tj. pravo pree kupovine ne moe se prenijeti na drugo lice. Pravo pree kupovine pripada samo licima koja su akcionari na dan donoenja odluke o poveanju kapitala. Ako ta lica prodaju svoje akcije, a nijesu iskoristila pravo pree kupovine, pravo pree kupovine se gasi i ne prenosi se na kupca akcija.
151
KaraKterIstIKe Prava Pree KuPovIne
Pripada licima koja su akcionari na dan donoenja odluke o poveanju kapitala njime se ne moe trgovati ne moe se prenositi bez prenosa akcije lice koje je akcionar na dan donoenja odluke o poveanju kapitala ne prenosi na drugog pravo pree kupovine sa prenosom akcije, ve se to pravo gasi ako ga akcionar ne iskoristi Pravo pree kupovine moe se iskoristiti najmanje u roku od 30 (trideset) dana od dana objavljivanja javnog obavjetenja Pravo pree kupovine ne zavisi od potvrde postojanja ovog prava ono je akcionarima zakonom priznato i ni jedan organ akcionarskog drutva ne potvruje postojanje ovog prava skuptina akcionara je jedini organ akcionarskog drutva koji moe donijeti odluku o ukidanju ili ograniavanju prava pree kupovine
Da bi akcionar iskoristio pravo pree kupovine potrebno je da se preduzmu odreene radnje. Postupak za ostvarivanje prava pree kupovine zahtijeva preduzimanje radnji kako sa strane emitenta, tako i sa strane akcionara, ne bi li se stvorili uslovi za ostvarivanje prava akcionara. Radnje koje treba preduzeti prikazane su donjim ematskim prikazom:
eMatsKI PrIKaz PostuPKa ostvarenja Prava Pree KuPovIne
emitent objavljuje oglas o javnom obavjetenju postojeim akcionarima da mogu iskoristiti pravo pree kupovine akcija (objavljuje se u novinama) emitent akcija otvara poseban bankarski raun koji je namjenjen plaanju akcija po osnovu prava pree kupovine. emitent akcija dostavlja bankama spisak lica koja imaju pravo pree kupovine sa brojem akcija koje ima pravo da kupi svaki pojedini akcionar po osnovu prava pree kupovine, a to je srazmjerno ueu u akcionarskom kapitalu emitenta. u roku odreenom u javnom obavjetenju (koji ne moe biti krai od 30 dana od dana objavljivanja javnog obavjetenja o korienju prava pree kupovine) akcionar koji je bio akcionar na dan kada je donijeta odluka o dokapitalizaciji ima pravo da kupi akcije nove emisije srazmjerno ueu u akcionarskom kapitalu kompanije uplatom sredstava na prolazni raun (raun posebne namjene koji emitent otvori kod banke). akcionar moe kupiti sve akcije na koje ima pravo (iskoristiti pravo pree kupovine u potpunosti) odjednom, ali i iz vie puta, sve do isteka roka odreenog u javnom obavjetenju za kupovinu akcija po osnovu prava pree kupovine.
emitent objavljuje javni oglas o javnom pozivu za upis i uplatu akcija, u kome se navodi i koliki je broj od emitovanih akcija, poslije korienja prava pree kupovine, ostao za javnu prodaju u roku utvrenom odlukom o emisiji, a najdue tri mjeseca od dana objavljivanja ovog oglasa.
8.
nakon isteka roka za korienje prava pree kupovine emitent dostavlja komisiji za hartije od vrijednosti spisak kupaca akcija, sa navedenim brojem akcija koje je kupio pojedini kupac i potvrdom banke o uplati sredstava za kupljene akcije od strane svakog pojedinog kupca (u kojem se navode lica koja su akcije kupila po osnovu prava pree kupovine i broj akcija koje su kupila po osnovu ovog prava, kao i lica koja su akcije koje su preostale nakon korienja prava pree kupovine kupila u postupku javne ponude). Komisija za hartije od vrijednosti donosi rjeenje o uspjenosti emisije akcija, a Centralna depozitarna agencija registruje akcije na raunu hartija od vrijednosti koji se na ime kupca akcija vode u Cda
1.3. Pravo prodaje akcija

Akcionari takoe mogu ostvarivati ekonomske koristi od prodavanja svojih akcija uz ostvarivanje profita. Jedna od kljunih karakteristika kompanija je slobodna prenosivost akcija: akcionari mogu prodati akcije po slobodnoj volji kada god to ele. Zakon o privrednim drutvima ne sadri odredbe kojima se drutvu omoguava da statutom utvrdi ogranienja slobodne prenosivosti akcija. Dakle, statutom se ne moe uslovljavati niti ograniavati prenos akcija. Ukoliko statut drutva sadri odredbe kojima se ograniava ili uslovljava prenos akcija, takve odredbe nijesu pravno valjane i ne mogu se primijeniti.
1.4. Pravo nesaglasnih akcionara da zahtijevaju otkup akcija od strane drutva

Rizik ugroavanja prava manjinskih akcionara usljed spajanja i drugih fundamentalnih korporativnih transakcija smanjuje se postojanjem odredbi koje se nazivaju pravom disidenata, (dissenters rights). Ove odredbe ovlauju akcionara koji se ne slae sa odreenim transakcijama da zahtijeva od kompanije da otkupi njegove akcije po prosjenoj trinoj cijeni tih akcija. Ovo pravo je ustanovljeno kako bi se oni akcionari koji se ne slau sa odlukama veine zatitili od pritiska da prihvate lanstvo u kompaniji koja je sutinski razliita od one u koju su investirali svoj novac, ili od uestvovanja u kompaniji na osnovama koje su fundamentalno razliite od one koja je postojala kada su uli u kompaniju. Ovim pravom na neslaganje se dozvoljava akcionarima da izraze svoje nezadovoljstvo odlukom koju je donijela veina akcionara i da se uzdre od
153
nastavljanja daljih korporativnih aktivnosti, a da pri tome dobiju prosjenu trinu vrijednost akcija. Dakle, ovo pravo otkupa je izlaz akcionarima kada se ne slau sa upravljanjem kompanije. Zakon o privrednim drutvima, meutim, ne ovlauje na vrenje ovog prava u svim situacijama u kojima veinski akcionari utiu na donoenje odluka kojima se ostvaruju fundamentalne promjene u kompaniji. Naime, akcionar koji se protivio donoenju odluke moe zahtijevati od kompanije da otkupi akcije po pravinoj cijeni u sluajevima: 1) promjene ugovora o osnivanju, odnosno statuta drutva kojim se ugroavaju njegova prava; 2) kada nije zadovoljan raspodjelom akcija drutava koja nastaju podjelom akcionarskog drutva koja nije izvrena proporcionalno vlasnikoj strukturi drutva koje se dijeli; 3) kada nije zadovoljan usvojenom srazmjerom zamjene akcija i novanom naknadom u postupku restrukturiranja; 4) kada je skuptina ograniila ili ukinula prioritetno pravo akcionara da upie akcije ili stekne zamjenljive obveznice; 5) donoenja odluke o raspolaganju (kupovini, prodaji, zakupu, zamjeni, sticanju ili drugom raspolaganju) od strane drutva imovinom velike vrijednosti. Da bi akcionar ostvario svoje pravo otkupa akcija u ovim sluajevima neophodno je da se potuju izvjesni proceduralni koraci. Najprije, pravo otkupa akcionar moe ostvariti ako je do dana odravanja sjednice skuptine akcionara dostavio drutvu pisano obavjetenje o namjeri da koristi to pravo ukoliko skuptina donese odluku sa kojom nije saglasan. Potom, akcionar je duan da poslije sjednice skuptine akcionara na kojoj je donijeta odluka sa kojom nije saglasan podnese pisani zahtjev za otkup akcija, i to u roku od 30 dana od dana odravanja skuptine akcionara. Drutvo je duno da akcionaru uplati vrijednost akcija u roku od 30 dana od dana prijema pisanog zahtjeva. Ako akcionar smatra da uplaeni iznos vrijednosti akcija ne odgovara prosjenoj trinoj vrijednosti akcija ili ako drutvo ne izvri plaanje naknade u roku, ili ako se na dan kada je odluka skuptine donijeta prosjena trina cijena nije mogla utvrditi, zbog odsustva prometa akcijama, moe pokrenuti spor kod nadlenog suda u roku od 30 dana od dana uplate sredstava od strane drutva ili od dana docnje u isplati. Sud je ovlaen da u ovim sluajevima utvrdi prosjenu trinu cijenu na osnovu vjetaenja nezavisnih ovlaenih procjenitelja.
8.
Predlog odluke sa kojom akcionar nije saglasan
obavjetenje o namjeri da koristi pravo otkupa
sKuPtIna aKCIonara (donosi odluku sa kojom se akcionar ne slae)
akcionar dostavlja pisani zahtjev za otkup akcija drutvu
drutvo isplauje akcionaru akcije po prosjenoj trinoj vrijednosti akcija
akcionar moe pokrenuti spor kod suda ako: - uplaeni iznos vrijednosti akcija ne odgovara prosjenoj trinoj vrijednosti akcija; - drutvo ne izvri plaanje naknade u roku; - prosjena trina cijena se nije mogla utvrditi
Cijena: Drutvo je duno da otkupi akcije po prosjenoj trinoj vrijednosti koju su akcije imale na dan kada je donijeta odluka kojoj se akcionar protivio. To znai da nikakve promjene cijena, od dana kada je donijeta odluka do dana isplate ne mogu uticati na ovu obavezu drutva. Utvrivanje prosjene trine cijene po kojoj e se izvriti otkup akcija, po prirodi stvari, pripada odboru direktora.
155
2. neimovinska prava akcionara

Zakon priznaje akcionarima sljedea neimovinska prava: da prisustvuju skuptinama akcionara i da glasaju, pravo na obavjetenje, tj. pravo da zahtijevaju da im se bez nadoknade dostave kopije poslednjeg bilansa stanja i bilansa uspjeha drutva, kopije izvjetaja odbora direktora ili izvjetaj revizora, pravo da ostvare uvid u kopije finansijskih izvjetaja u sjeditu uprave, najmanje 30 dana prije dana odravanja skuptina, kao i, pravo da imenuju predstavnika koji e ispitati poslovanje drutva ili raunovodstvo drutva.
2.1. Pravo glasa, tj. pravo na kontrolu

Iako akcionari mogu posjedovati kompaniju, nisu nuno lanovi Odbora direktora, odnosno nemaju uvijek pravo da upravljaju poslovima kompanije. Ovlaenje upravljanja kompanijom dodijeljeno je odboru direktora. Meutim, bilo bi pogreno zakljuiti da akcionari nemaju kontrolna prava. Akcionari imaju pravo glasa u vezi sa vanim pitanjima u vezi sa poslovanjem, to im daje pravo kontrole nad kompanijom. S obzirom da je glasanje jedna od nekoliko pravnih metoda kojima akcionari mogu direktno uticati na odluke kompanije, korporativno upravljanje se fokusira na to o kojim pitanjima akcionar odluuje. Samo akcionarsko drutvo koncentrie odluivanje na centralizovan i specijalizovan menadment koji mora biti slobodan da upravlja poslovanjem kako bi ostvario cilj poslovanja kompanije. Usljed toga, pitanja o kojima akcionari mogu glasati su ograniena i sastoje se u odluivanju o: - izmjenama i dopunama statuta drutva; - izboru i razrijeenju lanova odbora direktora i imenovanje revizora i likvidatora; - politici naknada i o naknadama lanova odbora direktora; - usvajanju godinjih finansijskih iskaza i izvjetaja o poslovanju drutva; - raspolaganju imovinom drutva (kupovini, prodaji, zakupu, zamjeni, sticanju ili na drugi nain raspolaganju) ija je vrijednost vea od 20% knjigovodstvene vrijednosti imovine drutva (imovina velike vrijednosti), ukoliko statutom nije utvreno nie uee; - raspodjeli dobiti; - poveavanju ili smanjenju kapitala drutva koji je utvren statutom, zamjenjivanju akcije jedne klase akcijama druge;
8.
dobrovoljnoj likvidaciji drutva, restrukturiranju ili podnoenju predloga za pokretanje steajnog postupka; odobravanju procjene nenovanih uloga; odobravanju zakljuenja ugovora u vezi sa kupovinom imovine od osnivaa ili veinskog akcionara drutva, u svim sluajevima kada isplata prevazilazi jednu desetinu kapitala drutva utvrenog statutom i kada ugovor treba zakljuiti u roku od dvije godine od registracije drutva; izdavanju obveznica, odnosno zamjenljivih obveznica ili drugih zamjenljivih hartija od vrijednosti; ograniavanju ili ukidanju prioritetnog prava akcionara da upiu akcije ili steknu zamjenljive obveznice, uz saglasnost dvotreinske veine glasova akcionara na koje se ta odluka odnosi.
Pravo glasa podrazumijeva ovlaenje akcionara da uestvuje u stvaranju volje akcionarskog drutva donoenjem odluka na njegovoj skuptini. Akcionar se prava akcionara ne moe odrei, ali moe odluiti da se njime ne koristi. Ni jedno drugo lice ne moe primorati akcionara da se koristi svojim upravljakim pravima npr. pravom glasa. Pravo glasa je ire pravo od prava na prisustvovanje skuptini. Svaki akcionar, bez obzira da li posjeduje akciju sa pravom glasa ili ne, ima pravo da prisustvuje skuptini i da raspravlja, a pravo glasa ima samo akcionar koji posjeduje akciju sa pravom glasa. Pravo glasa je ire jer ono ukljuuje i pravo raspravljanja. U pravu Crne Gore vai pravilo: jedna akcija jedan glas.
Pravilo jedna akcija jedan glas bilo je sporno u XIX vijeku. Per capita (glasanje po glavama) bilo je uobiajena praksa u mnogim dravama i bilo je iroko prisutno miljenje da je ono demokratskije od pravila jedna akcija jedan glas. U sutini, rani francuski komentatori su smatrali neophodnim da opravdaju korporativnu praksu upotrebe pravila jedna akcija jedan glas i da utvrde da se takvim pravilom ne vrijea javna politika. Francusko pravo 1867. godine propisuje pravilo jedna akcija jedan glas, ali istovremeno propisuje ogranienje na deset akcija po glavi. Slini stavovi u Engleskoj vodili su ka usvajanju regresivnog sistema glasanja. Za prvih deset akcija, akcionari su dobijali jedan glas po akciji. Dodatni glas je dobijao za svakih pet akcija, sve do prve stotine glasova. Nakon prvih sto glasova, akcionari su dobijali jedan glas za svakih deset akcija.
157
Francuska je dugo bila jedina drava koja je omoguavala da se statutom kompanije iskljue akcionari koji imaju samo nekoliko akcija da uestvuju u glasanju. Takoe statutima su se predviala viestruka prava glasa iako se nakon 1930. godine dvostruka prava glasa mogu vriti samo ako su akcije registrovane najmanje dvije godine. Njemaka je omoguavala ogranienja maksimalnog broja glasova u zakonu od 1884. i dozvoljavala viestruko pravo glasa do 1937. godine, kada je ono proglaeno nezakonitim. Od 1998. godine utvrivanje maksimalnog broja glasova zabranjeno je za kompanije koje se listiraju na berzi. U SAD, pravilo jedna akcija jedan glas je postalo uobiajeno ranije nego u drugim dravama, ali nikada nije postalo obavezno u kompanijskom pravu. Pritisak za usvajanjem pravila jedna akcija jedan glas izvrila je Njujorka berza (NYSE) nakon 1926. godine.
O kojim pitanjima odluuju akcionari, tj. o kojim pitanjima akcionari imaju pravo glasa, a po kojima ne, propisano je Zakonom o privrednim drutvima. Najvanije pravo meu pravima glasa je pravo izbora direktora, koji upravljaju poslovanjem kompanije. Iako se akcionari suoavaju sa mnogim preprekama u vrenju svoga prava izbora direktora, injenica je da jedino akcionari mogu birati direktore. Kako nezadovoljstvo akcionara sa postojeom upravom raste, postaje lake uvjeriti ostale akcionare da glasaju protiv postojeih direktora. Prava glasa akcionara nisu ograniena na izbor direktora. Akcionarima je takoe doputeno da glasaju u vezi sa odreenim fundamentalnim transakcijama. Pravo glasa akcionar ne mora ostvarivati lino, ve ga moe prenijeti na drugo lice. Prenos prava glasa i prava na prisustvovanje skuptini se prenosi potpisivanjem punomoja. Zakon nije detaljnije odredio ostvarivanje prava akcionara po punomoju, osim da ono mora biti u pismenoj formi (jer je propisano da mora biti ovjereno) kao i da revizor drutva ne moe biti punomonik.
Zakon o privrednim drutvima propisuje da se kopije punomoja i glasaki listii uesnika na skuptini akcionara, koji su glasali unaprijed i na skuptini akcionara, prilau uz zapisnik. Zakon o privrednim drutvima ne sadri odredbe kojima propisuje mogunost drugaijeg ureenja pitanja zastupanja, to znai da nije doputeno ni odreivanje posebnih uslova za davanje punomoja u odluci o sazivanju skuptine. Akcionaru se ne smije oteavati ostvarivanje njegovih prava, pa ni na nain da mu se odreuje kada e dostaviti punomoje, koje ionako moe opozvati u svako doba. Stoga, ima pravo da uestvuje na skuptini akcionara, bez obzira na uslove sadrane u odluci o sazivanju skuptine.
Punomoje za ostvarivanje prava glasa moe biti opte (kada se daje za glasanje po svim takama dnevnog reda) ili specijalno (samo za pojedine take dnevnog reda); moe da vai samo za jednu sjednicu (kada se smatra i da vai za
8.
ponovljenu sjednicu ako se na prvoj sjednici ne postigne kvorum) ili neogranieno (kada vai do opoziva, a akcionar se ne moe punovano odrei prava na opoziv).
Koje su to situacije u kojima se pravo glasa moe iskljuiti i na koji nain se vri iskljuenje prava glasa u tim situacijama?
U Zakonu o privrednim drutvima propisano je da akcionar ne moe glasati o pitanjima o kojima je direktno zainteresovan. Na skuptini akcionara ne moe glasati osoba koja takvim glasanjem za sebe pribavlja neku korist ili se oslobaa obaveze. Postojanje sukoba interesa mora biti vidljivo iz zapisnika, a u protivnom iskljuenje prava glasa nije valjano. Pravo glasa na skuptini iskljuuje se u konfliktnim situacijama u kojima se to pravo ne podvrgava unutranjem nadzoru drutva, nego se zatitni cilj postie tako da akcionar ne moe ostvariti svoje pravo glasa. Tada se pravo akcionara iskljuuje bez potrebe to se u konkretnom sluaju dokazuje da e se takvim glasanjem nanijeti teta drutvu. Zakonom nije propisano koje su to odluke skuptine u ijem se donoenju iskljuuje pravo glasa. U svakom sluaju postoje dva pravila, tj. dvije grupe situacija u kojima se pravo glasa akcionara iskljuuje: odluivanje o poslovima koji se sa njim sklapaju i zabrana uestvovanja u sopstvenoj stvari. Iskljuenje prava glasa ne iskljuuje pravo uestvovanja u radu skuptine. Kada e se smatrati da postoji sukob interesa odluuje se od sluaja do sluaja.
2.2. Pravo akcionara na informacije
Kompanija treba da ustanovi strukture komunikacije koje prevazilaze pravno obavezujue zahtjeve kako bi zadovoljili potrebe za informacijama na blagovremen i adekvatan nain. Kompanija treba da objavi sve nove injenice koje je saoptila finansijskim analitiarima u isto vrijeme za sve akcionare. U rezervama uz finansijske iskaze, kompanija treba da detaljno navede rizike kao to su: sektorski rizici, geografski rizici, rizici u vezi sa kamatnim stopama, derivativnim instrumentima i vanbilansnim transakcijama, i treba da objasni intrumente upravljanja rizikom koje upotrebljava kompanija. Kompanija treba da objavi bez odlaganja sve nove injenice u vezi sa svojom oblau poslovanja, ukoliko takve injenice imaju uticaja na imovinu i finansijsku situaciju kompanije ili njeno poslovanje i iz toga mogu sutinski uticati na cijenu akcija kompanije (ad hoc izvjetavanje).
159
Izvrni odbor treba da objavi bez odlaganja bilo koje ad hoc izvjetaje koje primi u skladu sa pravilima berze u vezi sa sticanjem i prodajom akcija od strane lanova odbora na website-u kompanije. Ova informacija treba da bude na web site-u najmanje tri mjeseca. Kalendar korporativnih finansijskih dogaaja treba da bude objavljen odmah nakon okonanja posljednje poslovne godine na web site-u kompanije i treba da potom bude objavljen u godinjem izvjetaju. On treba da obuhvati sve datume koji su investitorima i ostalim nosiocima interesa znaajni u narednoj poslovnoj godini. Tu mogu, izmeu ostalog, biti: objavljivanje godinjih i periodinih izvjetaja, godinje skuptine akcionara, datum donoenja odluke o dividendi, isplate dividende itd. Kompanija treba da istovremeno objavi na svom website-u sve finansijske informacije o kompaniji koje su publikovane u drugim medijima (npr. tampani izvjetaji, javna obavjetenja, ad hoc izvjetaji). Ukoliko su dodatne informacije na raspolaganju samo na internetu, ova informacija se mora posebno naglasiti. Ukoliko su samo izvodi objavljenih dokumenata dostupni na website-u, ova injenica se mora navesti kao i izvor gdje se moe pristupiti cijelom dokumentu. Kompanija treba da podstakne svoje akcionare da uestvuju u redovnim skuptinama akcionara i da vre svoja prava u mjeri u kojoj je to mogue. Ovo treba razmotriti prilikom planiranja mjesta i vremena skuptine. Akcionarima bi trebalo dati blagovremenu i preciznu informaciju o svim kljunim pitanjima u vezi sa kompanijom, ukljuujui njene finansije i, vlasnitvu u korporativnom upravljanju. Ova informacija bi trebalo da ukljui, ali da se ne ograniava samo na kljune informacije, kao npr: a) b) c) d) e) f) g) h) Finansije kompanije i operativna pitanja; Ciljeve kompanije; Veinske akcionare i prava glasanja; lanove odbora direktora i njihove naknade; Osnovne predvidive rizike; Osnovna pitanja koja se odnose na zaposlene i na akcionare; Strukture i politike upravljanja; Neobine transakcije kompanije.
Akcionari takoe imaju pravo na informacije oko poslovanja kompanije. U skladu sa zakonom, ovo pravo nije vrlo iroko. Naime, akcionari nemaju opte pravo na informaciju tek odreena tano navedena prava. Iako je pravo akcionara na informisanost vano, ono je samo pomono pravo, odnosno samo podrka ekonomskim i kontrolnim pravima akcionara. Informacija nije dobro sama po sebi ve sredstvo za ostvarivanje prava. Ono omoguava akcionaru da odlui da li da investira ili da ne investira u kompaniju. Nesumnjivo, ekonomska i kontrolna prava akcionara bi bila znaajno manje vrijedna bez informacije. Meutim, prava na informaciju bi bila besmislena bez neke mogunosti da se postupa shodno njoj.
8.
Bez investitora u akcije, nema kompanije. Ovaj argument ne treba prenaglaavati, jer se isto moe rei za ostale, na primjer zaposlene. Meutim, pravila korporativnog upravljanja vrlo vjerovatnije e imati za posljedicu smanjenu spremnost da se investira od strane akcionara, nego smanjenu spremnost da se zaposli u odreenoj kompaniji. Prema tome, samo zbog relativnih ekonomskih poloaja ulagaa i zaposlenih, pravila korporativnog upravljanja koja nijesu naklonjena akcionarima vrlo vjerovatno e imati negativan uticaj na nacionalnu privredu, nego pravila koja su naklonjena akcionarima. U obimu u kojem je ulaganje u akcije neatraktivno, utoliko e ga biti manje. Ukratko, nepotovanje osnovnih prava akcionara nije dobar nain unapreenja interesa drutva u cjelini.
Prava akcionara mogu koegzistirati sa drutveno odgovornom upravom. Pravo izbora direktora ne vodi ka pravu da se njima daju instrukcije: direktori su slobodni da sprovode svoje sopstvene odluke u vezi sa poslovanjem kompanije, i to mogu raditi na drutveno odgovoran nain. Svakako, akcionari mogu uspostaviti ogranienja mogunosti direktora da zastupa interese neakcionara, ali samo u obimu u kojem se takvim postupanjem ugroavaju interesi akcionara. Racionalna apatija ukazuje da se akcionari vrlo rijetko ukljuuju u poslovanje kompanije, samo u izuzetnim sluajevima.
Pravo aKCIonara na InForMIsanje
uvIdoM u aKte KoMPanIje I to: - kopije finansijskih izvjetaja, - Izvjetaj revizora, - Posljednji bilans stanja i bilans uspjeha drutva, - kopije izvjetaja odbora direktora, - materijale sa predlozima odluka koji treba da se razmotre na skuptini akcionara. svaki akcionar ima pravo da zahtijeva da mu se, bez nadoknade, dostavi kopija posljednjeg bilansa stanja i bilansa uspjeha drutva, kopije izvjetaja odbora direktora ili izvjetaj revizora. svaKI aKCIonar IMa Pravo da: unaprijed, putem pisma ili na samoj skuptini kod razmatranja pojedinih taaka dnevnog reda, trai objanjenje i informacije od odbora direktora u vezi sa materijalom u pitanju i predloenim odlukama. Predstavnik odbora direktora duan je da odgovori na postavljeno pitanje, potpuno i istinito, odmah na samoj skuptini kod raspravljanja odgovarajue take dnevnog reda.
Pravo aKCIonara na InForMIsanje
akcionari koji posjeduju najmanje 5% akcionarskog kapitala imaju pravo da imenuju predstavnika koji e ispitati poslovanje ili raunovodstvo drutva. trokove ispitivanja plaaju akcionari koji su to zahtijevali, osim kada rezultati ispitivanja ukau da postoji opravdan razlog da trokove snosi drutvo. u tom sluaju drutvo nadoknauje trokove ispitivanja.
161
3. Koja prava akcionari nemaju?

Akcionari imaju manje ili vie puna svojinska prava nad svojim akcijama, ukljuujui pravo da je prodaju, upotrebljavaju, zaloe bez obzira na opte miljenje. Akcije predstavljaju imovinu kao i svaku drugu, tako da se svojinska ovlaenja na akciji vre i kao svojinska ovlaenja na drugim stvarima. Meutim, akcionari nemaju svojinska prava prema kompaniji, ve samo svojinska prava na akciji. To znai da akcionari nemaju: - Pravo da kupe, prodaju, zaloe, steknu, naslijede, podijele imovinu kompanije; - Pravo kontrole nad kompanijom; - Pravo da iskljue druge iz kompanije ili iz njene imovine; - Pravo da koriste imovinu radi dobiti akcionara ili sopstvenog zadovoljstva; - Pravo da unite imovinu kompanije; - Pravo da ogranie svojinu kompanije na odreena lica; - Pravo da odrede ili izmijene svrhu u koju se upotrebljava imovina kompanije; - Pravo da zahtijevaju podjelu imovine kompanije ili unovavanje imovine kako bi pojedini vlasnik izaao iz kompanije; - Pravo da sklapaju ugovore u ime kompanije; - Pravo zaloge imovine kompanije u korist povjerilaca samih akcionara. Kao to nemaju svojinska prava, akcionari nemaju: Obavezu da plaaju poreze na imovinu i prihod kompanije; Obavezu da obetete lica kojima je nanijeta teta od strane kompanije; Obavezu da izvravaju ugovore kompanije ili da naknade tetu usljed neispunjenja ovih ugovora.
Jedno od osnovnih svojinskih ovlaenja jeste ovlaenje vlasnika da uniti stvar koja je predmet svojine. Vlasnik ima pravo da uniti stvar koja je predmet svojine, bez obzira na opte miljenje drugih o takvom njegovom postupanju. Meutim, po naem kompanijskom pravu, niko nema pravo da unitava imovinu kompanije. Lica koja donose odluke u ime kompanije obavezna su da postupaju u interesu kompanije, nezavisno od njihovih linih interesa ili vrijednosti. Kompanija zadrava svoju personalnu odvojenost od akcionara ak i u situacijama kada je rije o jednolanim kompanijama, tj. kompanijama koje imaju samo jednog vlasnika. Meutim, i u tim kompanijama samo odbor direktora ima ovlaenja da donosi odluke u ime kompanije, a direktori imaju dunost da postupaju u interesu kompanije ak i kada ona ima samo jednog akcionara.
8.
aKCIonarI IMaju Pravo
aKCIonarI neMaju Pravo
Pravo da kupe, prodaju, zaloe, steknu, naslijede, podijele akcije koje posjeduju. Pravo da iskljue druge iz upravljanja akcijom (odluivanju o prodaji, otuenju, zalaganju akcija, itd.). Pravo da unove (prodaju) akcije po sopstvenoj volji, kako bi izili iz kompanije. Pravo da sklapaju ugovore u svoje ime i za svoj raun. Pravo zaloge sopstvene imovine, kao i sopstvenih akcija kompanije u korist svojih povjerilaca. Pravo na dividendu kada se objavi da se dividende dijele. Pravo pree kupovine akcija novih emisija kada se kapital kompanije poveava novanim sredstvima.
Pravo da kupe, prodaju, zaloe, steknu, naslijede, podijele imovinu kompanije. Pravo da iskljue druge iz kompanije ili iz njene imovine. Pravo da zahtijevaju podjelu imovine kompanije ili unovavanje imovine kako bi pojedini vlasnik izaao iz kompanije. Pravo da sklapaju ugovore u ime i za raun kompanije. Pravo zaloge imovine kompanije u korist sopstvenih povjerilaca. Pravo da sudskim putem zahtijevaju isplatu dividende od kompanije kada nije donijeta odluka o raspodjeli dividende. Pravo pree kupovine akcija novih emisija kada se kapital kompanije poveava nenovanim ulogom, ni pravo pree kupovine pri prodaji akcija drugih akcionara (u sekundarnoj trgovini). Pravo da zahtijevaju otkup akcija samo uz ispunjenje zakonskih uslova.
Pravo da zahtijevaju da im kompanija otkupi akcije uvijek bez ikakvih uslova.
4. obaveze akcionara
Akcionari nemaju druge obaveze prema drutvu, osim obaveze da uplate, na utvreni nain, poetnu cijenu svih akcija koje su upisali. Odluka skuptine akcionara koja obavezuje sve ili samo neke od akcionara da daju dodatne uloge bie nevaea, ukoliko nije donijeta jednoglasno. Akcionar moe preuzeti neke obaveze prema drutvu, ali ih on tada preuzima lino, kao i svako drugo lice, a ne u svojstvu akcionara. U svojstvu akcionara moe preuzeti obavezu prema kompaniji samo ako su se svi akcionari sa pravom glasa saglasili za preuzimanje obaveza prema kompaniji.
aKCIonarI IMaju obaveze
aKCIonarI neMaju obaveze
obavezu da plaaju porez na sopstvenu imovinu i prihod. obavezu da obetete lica kojima je nanijeta teta njihovim postupcima. obavezu da izvravaju svoje ugovore ili naknade tetu usljed neispunjenja.
obavezu da plaaju poreze na imovinu i prihod kompanije. obavezu da obetete lica kojima je nanijeta teta od strane kompanije. obevezu da izvravaju ugovore kompanije ili da naknade tetu usljed neispunjenja ovih ugovora
163
5. Pravo akcionara na sudsku zatitu svojih prava 5.1. Pravo na direktne akcionarske tube
Pravo na individualnu akcionarsku tubu propisano je lanom 30, stav 5, taka 3 i lanom 30, stav 6, Zakona o privrednim drutvima kojima je propisano da akcionar drutva ili njegov nasljednik ima pravo da kod Privrednog suda podnese tubu, u sluaju ako su povrijeena prava akcionara, odnosno ako postoje dokazi da se poslovanje drutva vodi ili da odbor direktora koristi ovlaenja na nain da ugroava prava tog akcionara ili drugih akcionara, ne potujui njegove ili njihove interese kao akcionara iako su takve radnje uinjene u dobroj vjeri. Na primjer: individualna tuba se podnosi zbog povrede prava na uestvovanje u radu skuptine, stavljanja akcionara u neravnopravan poloaj prilikom upisa nove serije akcija. Tuba iz ovog lana moe se podnijeti u roku od pet godina od dana nastanka tetne radnje, u ijem roku se moe pokrenuti tuba i protiv odgovornih lica, kojima je prestala dunost (funkcija) ili lanstvo u drutvu.
Pravo ima svaki akcionar nezavisno od procentualnog uea u akcionarskom kapitalu drutva. Dakle, i akcionar koji posjeduje samo jednu akciju drutva ima pravo na ulaganje ove tube.
Ako Privredni sud ocijeni da je tuba osnovana, donijee odgovarajuu odluku kojom se otklanjaju nepravilnosti, a u sluaju da su akcionari pretrpjeli tetu nadleni sud donijee odluku o naknadi tete. U ovom sluaju, Privredni sud moe naloiti otkup akcija tih akcionara od strane drugih akcionara ili samog drutva, po cijeni koju bi akcije imale da nije bilo nepravilnih radnji.
5.2. Pravo na derivativne akcionarske tube

Zakon o privrednim drutvima priznaje i pravo na tzv. derivativne akcionarske tube, kao izuzetne akcionarske tube. Zakon o privrednim drutvima kao pravilo postavlja da je akcionarsko drutvo to koje ima iskljuivo pravo na tubu radi zatite interesa samog drutva, tj. propisuje da, kada se utvrdi da je dolo do nepravilnosti u upravljanju ili poslovanju drutva, drutvo ima pravo da tui odgovorno lice kod Privrednog suda, a ne njegovi akcionari (Vidi: lan 30 stav 4 Zakona o privrednim drutvima).
8.
Tek u sluaju da drutvo ne tui odgovorno lice, akcionar ima pravo da u svoje ime, a za raun drutva tui odgovorno lice u drutvu koje je odgovorno za nepravilnosti u upravljanju ili poslovanju drutva (derivativna tuba). Akcionar ima pravo na derivativnu tubu samo ako je prethodno u pisanom obliku zahtijevao od drutva da tui odgovorno lice, a drutvo je taj zahtjev odbilo ili nije podnijelo tubu u roku od 30 dana od dana podnoenja zahtjeva. Ostvarena naknada tete po derivativnoj tubi pripada drutvu, a akcionar koji je podnio derivativnu tubu ima pravo na naknadu trokova.
5.3. Koji su to najznaajniji sluajevi kada akcionar moe zahtijevati odluku suda o spornom pitanju?
Sporno pitanje lan Zakona o privrednim drutvima koji ovlauje na podizanje tube lan 20 stav 11 lan 22a stav 12
1. Naknada trokova osnivanja 2. Visina novane naknade vlasnicima hartija od vrijednosti preuzetih drutava, kojima nijesu obezbijeena ista prava koja su imali kod preuzetih drutava 3. Akcionar koji je glasao protiv ili nije prisustvovao skuptini koja je usvojila ugovor o spajanju ili povjerilac drutva moe traiti da Sud poniti spajanje ukoliko nijesu potovane bitne odredbe postupka spajanja i ako povjeriocima, na njihov zahtjev, nije obezbijeena odgovarajua zatita potraivanja, a spajanjem je bitnije ugroeno namirenje njihovih potraivanja. 4. Akcionari, povjerioci i druga lica koja imaju pravni interes mogu, u roku od 30 dana od dana donoenja odluke o prestanku drutva po skraenom postupku, pokrenuti postupak za ponitenje odluke pred sudom.
lan 22a stav 20
lan 24 a stav 3
165
Tuba za ostvarenje prava iz stava 1 ovog lana moe se podnijeti u roku od tri godine od dana upisa drutva u CRPS-a. 6. Ako akcionar smatra da uplaeni iznos vrijednosti akcija kada zahtijeva ostvarenje prava otkupa akcija ne odgovara prosjenoj trinoj vrijednosti akcija ili ako drutvo ne izvri plaanje naknade u roku ili ako se na dan kada je odluka skuptine donijeta prosjena trina cijena nije mogla utvrditi, zbog odsustva prometa akcijama, moe pokrenuti spor kod nadlenog suda u roku od 30 dana od dana uplate sredstava od strane drutva ili od dana docnje u isplati. Sud je ovlaen da u ovim sluajevima utvrdi prosjenu trinu cijenu na osnovu vjetaenja nezavisnih ovlaenih procjenitelja 7. Akcionar moe traiti od Privrednog suda da donese odluku o sazivanju skuptine akcionara ili vanredne skuptine akcionara, ako: skuptina nije sazvana u roku od tri mjeseca od zavretka poslovne godine, a akcionar je o tome obavijestio Privredni sud; ako se lice koje ima pravo da zahtijeva sazivanje skuptine obratilo Privrednom sudu, jer je odbor direktora odbio njegov zahtjev ili po njegovom zahtjevu nije u propisanom roku zakazao sjednicu skuptine akcionara; povjerioci drutva to zahtijevaju od Privrednog suda zbog nesazivanja vanredne skuptine u jednom od sluajeva. 8. Akcionar, lan odbora direktora ili izvrni direktor moe traiti od Privrednog suda da poniti odluke skuptine akcionara ako: pitanje o kojem je donijeta odluka nije bilo uvrteno u dnevni red skuptine u skladu sa odredbama ovog zakona; akti ili odluke koje se obavezno registruju kod CRPS-a nijesu registrovane u roku utvrenom ovim zakonom; nijesu potovane odredbe ovog zakona o sazivanju i odravanju skuptine akcionara; odluka nije u saglasnosti sa ovim zakonom, statutom drutva i drugim propisima.
lan 30 stav 4
lan 40
lan 41
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
odbor dIrektora
5. Akcionar moe traiti od Privrednog suda da poniti osnivanje akcionarskog drutva iz sledeih razloga: ako nije zakljuen niti izvren ugovor o osnivanju i statut drutva, odnosno nijesu ispunjeni uslovi vezani za donoenje i sadrinu ovih akata utvrenim ovim zakonom; ako prospekt o javnoj ponudi akcija nije objavljen u skladu sa zakonom; ako su ciljevi drutva nezakoniti, a djelatnosti suprotne propisima; ako ugovorom o osnivanju ili statutom nije utvren naziv drutva, iznos akcionarskog kapitala, sjedite uprave ili adresa za prijem slubenih dopisa ili djelatnosti drutva; ako nijesu primijenjene odredbe koje se odnose na iznos minimalnog kapitala; u sluaju da postoji pravna i poslovna nesposobnost svih osnivaa.
lan 26
oPta akta drutva
8.
9. Akcionar ima pravo da podnese tubu sudu ako postoji spor o pitanju predloenog sticanja imovine od osnivaa ili akcionara drutva, u roku od dvije godine od dana registracije drutva, a za koje je predloeno plaanje iznosa veeg od jedne desetine akcionarskog kapitala. 10. Sporovi vezani za dodatna obezbjeenja za obaveze drutva.
lan 50
lan 59 stav 5
6. sporazum akcionara o glasanju

Sporazum akcionara o glasanju je ugovor/sporazum izmeu izvjesnog broja akcionara drutva sa ciljem da se unaprijed odredi kako da glasaju po osnovu svojih akcija, na odreeni nain i o odreenim pitanjima na skuptini akcionara, bilo da je zakljuen uz podrku organa drutva, kluba (udruenja) akcionara ili samoorganizovanjem akcionara. Sporazum obavezuje samo akcionare koji su ga potpisali. Sporazum o glasanju moe se zakljuiti za jednu skuptinu i ponovljenu sjednicu skuptine ili za odreeno vrijeme koje ne moe biti due od pet godina. Kada je sporazumom postignut dogovor o glasanju, akcionari prisustvuju sjednici skuptine da bi glasali kako je dogovoreno ili imenuju zajednikog punomonika sa ovjerenim punomojem u skladu sa zakonom. Ako je sporazum zakljuen za dui vremenski period, u sporazumu se predvia nain postizanja dogovora, odnosno usaglaavanja akcionara unaprijed o glasanju za predstojee skuptine, kao i rjeavanje moguih sporova izabranom arbitraom ili od zajedniki prihvaenog treeg lica. Primjerak sporazuma o glasanju se predaje drutvu radi evidencije, odnosno upisuje u registar drutva, a ako se radi o drutvu ije se akcije prodaju na organizovanom tritu, sporazum se dostavlja Komisiji za hartije od vrijednosti.
Najea vrsta sporazuma o glasanju zahtijeva od ugovornih strana da glasaju pri izboru lanova odbora direktora ili za odreene kandidate ili za kandidata koga predloi jedna ili vie ugovornih strana u ovom sporazumu. Mnogo rjei su sporazumi koji zahtijevaju glasanje, odnosno uzdravanje od glasanja u vezi sa izvjesnim fundamentalnim promjenama u kompaniji.
Nezavisno od toga koji akcionar zadrava pravo upravljanja nad kompanijom, ugovorne strane u akcionarskim sporazumima posmatraju sebe kao partnere i ele da zadre slobodu koju partneri imaju da odrede ko e kontrolisati kompaniju. Stoga, akcionari koji zakljuuju ove sporazume ele da budu akcionari za spoljni svijet ili partneri izmeu sebe.
167
Akcionarskim sporazumom akcionari se obavezuju: kako e glasati na skuptini akcionara; ili da uopte nee glasati; ili da e glasati prema uputstvima koje daje tree lice ili neko od akcionara; da e se dogovarati o stavovima koje e zauzeti u pogledu odreenih odluka pojedinano, prema skupovima takvih odluka ili uopte o svakom glasanju. Akcionarskim sporazumom akcionari se obavezuju na obligaciono pravnoj osnovi. To znai da sporazum djeluje samo izmeu akcionara koji su ga zakljuili, obavezuje samo akcionare koji su ga zakljuili, a ne i drutvo ili bilo koja trea lica. Ako akcionar proda akcije, i tako svoje lansko pravo prenese na drugo lice, time gubi i pravo glasa po akcijama. Sporazum o glasanju i prava i obaveze iz tog ugovora ne prenose se na kupca akcija.
Kakve su obaveze akcionara koji glasa suprotno onome kako se obavezao glasati?
Ako akcionar glasa suprotno onome kako se obavezao glasati, njegov glas je valjano dat i ne moe uticati na donesenu odluku. Ova odluka se ne bi mogla ponitavati zbog tako datog glasa. Obaveze iz ugovora o glasanju mogle bi se utuiti i izvrnim putem sprovoditi odlukom suda. Meutim, kako se radi o tome da se ostvaruje obaveza tuenog da d izjavu volje kakvu se obavezao dati, smatra se da je data izjava volje na dan pravosnanosti izvrne odluke suda. To u praksi gotovo da nema nikakvo znaenje, pa se u krajnjim sluajevima svodi na naknadu tete koja bi nastala drugim akcionarima zbog postupanja suprotno ugovoru. Naknadu tete akcionar koji bi potpisao ovaj ugovor duguje i u sluaju da ne doe na skuptinu akcionara.
8.
C. CentraLna dePozItarna agenCIja

Centralna Depozitarna Agencija obavlja poslove registrovanja dematerijalizovanih hartija od vrijednosti, poslove kliringa i saldiranja sklopljenih transakcija s tim hartijama i druge poslove u vezi sa dematerijalizovanim hartijama od vrijednosti. Vlasnik hartija od vrijednosti duan je da otvori raun hartija od vrijednosti kod Centralne Depozitarne Agencije. Vlasnik rauna hartija od vrijednosti ima pravo uvida u svoj raun. Centralna Depozitarna Agencija je obavezna da podatke o stanju pojedinog rauna uva kao poslovnu tajnu. Centralna Depozitarna Agencija vodi jedini registar hartija od vrijednosti u Crnoj Gori. Vlasnikom dematerijalizovane hartije od vrijednosti smatra se vlasnik rauna kod Centralne Depozitarne Agencije na kojem se vodi hartija od vrijednosti, koji to svojstvo stie registracijom hartija od vrijednosti. Izvod iz registra Centralne Depozitarne Agencije je jedini i iskljuivi dokaz o vlasnitvu nad hartijama od vrijednosti. Centralna Depozitarna Agencija vodi registar hartija od vrijednosti, i prava i obaveze akcionara po osnovu vlasnitva na hartijama od vrijednosti nastaju tek danom registracije. Osim prava vlasnitva, sva prava treih lica u vezi sa hartijama od vrijednosti nastaju danom registracije u Centralnoj Depozitarnoj Agenciji. Dakle, tek upisom u Centralni registar Centralne Depozitarne Agencije nastaje: - Pravo vlasnitva nad hartijama od vrijednosti; - Pravo ugovorne zaloge na hartijama od vrijednosti; - Pravo zakonske zaloge na hartijama od vrijednosti; - Prava fiducije na hartijama od vrijednosti. Upis u registar Centralne Depozitarne Agencije ima konstitutivno djejstvo, to znai da tek trenutkom upisa nastaju prava i obaveze po osnovu hartija od vrijednosti i na hartijama od vrijednosti.
Napomene:
125 Vidi: lan 53 stav 2 Zakona o privrednim drutvima; 126 Vidi: lan 53 stav 3 i 4 Zakona o privrednim drutvima; 127 Vidi: lan 53 stav 5 Zakona o privrednim drutvima;
9.
sKuPtIna aKCIonara
Poglavlje
9. |
sKuPtIna aKCIonara
d. dobre PraKse u vezI sa KorPoratIvnIM uPravLjanjeM 1. dobre prakse u vezi sa postupkom koji prethodi odravanju skuptine akcionara 2. dobre prakse u vezi sa odravanjem skuptine
199 199 200
C. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
odravanje sKuPtIne aKCIonara ko prisustvuje skuptini akcionara liste prisutnih Poslovnik o radu skuptine Predsjedavanje skuptinom akcionara otvaranje skuptine akcionara Postupanje po dnevnom redu nain glasanja Prekid, trajanje i zakljuenje skuptine akcionara odravanje reda na skuptini akcionara zapisnik sa skuptine akcionara
185 185 186 187 188 190 192 193 194 195 197
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
b. 1. 2. 3. 4.
sazIvanje sKuPtIne aKCIonara Pravo i obaveza sazivanja skuptine vrijeme i nain sazivanja skuptine dnevni red Predlozi odluka
179 179 181 182 183
odbor dIrektora
a. 1. 2. 3.
oPte odredbe vrste skuptine akcionara nadlenost skuptine akcionara Prenoenje nadlenosti
172 174 176 178
oPta akta drutva
sadraj
9.
sKuPtIna aKCIonara
Skuptina akcionara treba da se koristi radi komunikacije sa akcionarima i da se podstie njihovo uee na skuptini. Akcionarima koji nijesu prisutni na skuptini treba da bude omogueno da glasaju u odsustvu. Kompanija treba u ovom aspektu da vodi rauna o specifinostima vrenja prava od strane akcionara koji ne ive u mjestu odravanja skuptine. Unutar datog okvira, kompanija treba da razmotri da li bi moderna tehnologija mogla dati solucije na neka praktina pitanja i da li se odgovarajui odgovor moe razviti u ovom aspektu. Kompanija treba da sve informacije uini dostupnim elektronskim putem prije skuptine akcionara. Prilikom sazivanja skuptine, kompanija bi trebalo da prui odgovarajua obrazloenja taaka dnevnog reda i odluka koje predlae odbor. Uz formalnosti propisane Zakonom o privrednim drutvima u vezi sa ovima, kompanija treba da upotrebljava svoj website kako bi objavila sve relevantne informacije i dokumentaciju neophodnu za ostvarivanje prava akcionara. Predsjedavajui treba da preduzme neophodne mjere da se d odgovor na pitanja akcionara. Na skuptini akcionara, direktori treba da odgovore na njima upuena pitanja od strane akcionara u vezi sa godinjim izvjetajem ili o takama dnevnog reda. Kompanija treba da objavi rezultate glasanja i zapisnike sa skuptine akcionara na svom website-u to je prije mogue nakon okonanja skuptine. Dobro korporativno upravljanje zahtijeva puno uee akcionara u odluivanju na skuptini akcionara. U interesu kompanije je da to vei broj akcionara uzme uea u glasanju na skuptini akcionara. Kompanija e, koliko god je mogue, dati akcionarima mogunost da glasaju preko punomonika i da komuniciraju sa drugim akcionarima. Skuptina akcionara treba da bude u mogunosti da vri takav uticaj na politiku odbora kompanije na nain da ima svrsishodnu ulogu tea i protivtea u kompaniji.
a. oPte odredbe
Zakon o privrednim drutvima, kao uostalom i drugi zakoni kojima se regulie ova materija, ne definiu skuptinu akcionarskog drutva. Iako nema definicije date u zakonu, definicija skuptine proizilazi iz samog zakona da je to organ u kojemu akcionari kao lanovi akcionarskog drutva ostvaruju svoju volju.
oPte odredbe
173
Skuptina se najee odreuje kao najvii organ akcionarskog drutva. To znai da na samoj skuptini kao organu akcionari izraavaju svoju volju i da bez skuptine kao organa nema akcionarskog drutva. Akcionari odluke donose u tom organu, i kada je rije o odlukama koje su u nadlenosti skuptine, to znai da se te odluke ne mogu donositi izvan skuptine ak i kada se svi akcionari sloe da e to uiniti. Zato se i kae da je skuptina akcionara mjesto na kojem se ostvaruju upravljaka prava akcionara.
Po emu se skuptina akcionara razlikuje od drugih organa drutva? Skuptina akcionara nije stalan organ, to znai da ona nije stalno u zasijedanju. Skuptina se odrava po potrebi, a najmanje jednom godinje; Skuptina akcionara se ne bira, kao to je rije o drugim organima (odbor direktora imenuje skuptina, a odbor direktora imenuje izvrnog direktora); Skuptina akcionara se ne moe opozvati to je organ vlasnika koji niko ne bira i ne imenuje, pa se ne moe ni raspustiti.
skuptina akcionara se ne bira, kao to je rije o drugim organima i postoji u svakom akcionarskom drutvu
nije organ koji zasijeda u kontinuitetu sjednice se odravaju po potrebi, a najmanje jednom godinje
sKuPtIna aKCIonara
skuptina akcionara se ne moe opozvati
9.
sKuPtIna aKCIonara
1. vrste skuptine akcionara

Zakon o privrednim drutvima Crne Gore razlikuje redovnu i vanrednu skuptinu akcionara. Osim terminoloke razlike, koja se ispoljava u tome da se redovna skuptina obavezno odrava najmanje jednom godinje, a da je vanredna svaka skuptina koja nije redovna, drugih znaajnih razlika izmeu redovne i vanredne skuptine nema. Zakon o privrednim drutvima propisuje izvjesne situacije kada je sazivanje vanredne skuptine akcionara obavezno. Zakonodavac je utvrdio da je sazivanje vanredne skuptine obavezno u sluajevima kada: 1) akcionari koji posjeduju najmanje 5% glasakih prava dostave u sjedite uprave drutva pisani zahtjev za odravanje skuptine; 2) odbor direktora ili akcionari predlau da se: (a) mijenja djelatnost drutva; (b) mijenja akcionarski kapital drutva; (c) prije isteka ugovorenog roka mijenja revizor; (d) mijenja lan odbora direktora prije isteka njegovog mandata. 3) je potrebno razmotriti ozbiljne gubitke drutva; potrebno dati odobrenje drutvu da kupi sopstvene akcije; 4) se odobrava reorganizacija, spajanje, dobrovoljna likvidacija ili podnoenje predloga za pokretanje steajnog postupka drutva; 5) to zahtijeva revizor koji je podnio ostavku; 6) se broj lanova odbora direktora smanjio ispod propisanog minimuma, odnosno ako je nastao paran broj lanova odbora direktora zbog podnoenja ostavke nekog lana prije isteka mandata; 7) odbor direktora smatra da odreeno pitanje treba razmotriti na vanrednoj skuptini akcionara.
Kod primjene ove odredbe vano je imati u vidu da propisivanje sluajeva kada se mora sazvati vanredna skuptina ne znai, kao to je to sluaj u nekim drugim pravima, da se ove odluke ne bi mogle donijeti i na redovnoj skuptini drutva. Dakle, Zakonom o privrednim drutvima nijedna odluka nije stavljena iskljuivo u nadlenost redovne, odnosno vanredne skuptine, ve se sve odluke mogu sa jednakom pravnom valjanou usvajati kako na redovnoj, tako i na vanrednoj skuptini akcionara. injenica da li je odluka donijeta na redovnoj ili vanrednoj sjednici skuptine akcionara nema nikakvog pravnog znaaja u pogledu pravne valjanosti navedene odluke.
oPte odredbe
175
Osim to razlikuje redovnu i vanrednu skuptinu akcionara, Zakon o privrednim drutvima razlikuje i optu i specijalnu skuptinu akcionara, iako ne upotrebljava ove pojmove. Opta skuptina akcionara je skuptina kojoj imaju pravo prisustva svi akcionari, a da glasaju samo akcionari sa pravom glasa. Specijalna (posebna) skuptina je skuptina kojoj imaju pravo da prisustvuju samo vlasnici odreene klase akcija (npr. samo vlasnici povlaenih akcija). Naime, Zakon o privrednim drutvima propisuje u nizu situacija da je za donoenje odluke o izvjesnim pitanjima potrebna saglasnost svake klase akcija (ako postoji vie klasa akcija za odluku skuptine potrebna je traena veina glasova svake klase akcija)128. Meutim, to ne znai da se za odluivanje o ovim pitanjima mora uvijek sazvati posebna skuptina akcionara, jer ovi akcionari mogu glasati i odvojenim glasanjem na redovnoj skuptini akcionara.
redovna godInja sKuPtIna aKCIonara odbor direktora saziva redovnu godinju skuptinu akcionara u roku od tri mjeseca nakon zavretka svake finansijske godine, sa izuzetkom prve godine od osnivanja drutva.
oPta sKuPtIna svi akcionari imaju pravo da prisustvuju skuptini akcionara i da glasaju
Posebna sKuPtIna samo vlasnici odreene klase akcija (npr. samo vlasnici povlaenih akcija) imaju pravo da prisustvuju ovoj skuptini
vanredna sKuPtIna aKCIonara svaka skuptina koja nije redovna. saziva se kada je odreeno pitanje potrebno razmotriti na skuptini akcionara, ali i u zakonom propisanim sluajevima, kada je odbor direktora obavezan da je sazove
9.
sKuPtIna aKCIonara
Osim ovih, Zakon o privrednim drutvima govori i o osnivakoj skuptini kao posebnoj. Znaaj izdvajanja osnivake skuptine kao posebne proizilazi iz znaaja odluka koje se na njoj donose.
2. nadlenost skuptine akcionara

Nadlenosti skuptine akcionara utvruju se na dva naina: - Izriitom odredbom Zakona o privrednim drutvima; - Statutom drutva.
U emu je znaajno propisivanja nadlenosti skuptine akcionara zakonom?

Kada su izvjesne odluke izriitom zakonskom odredbom stavljene u nadlenosti skuptine akcionara o tim odlukama samo i iskljuivo moe odluivati skuptina akcionara. Ni odredbom statuta ni drugih akata akcionarskog drutva odluivanje o ovim odlukama ne moe se prenijeti na druga lica.
Zakonom o privrednim drutvima skuptina akcionara je iskljuivo ovlaena da odluuje o sljedeim pitanjima: 1) vri izmjene i dopune statuta drutva; 2) bira lanove odbora direktora i imenuje revizora; 3) razrijeava lanove odbora direktora i revizora koje je izabrala skuptina akcionara; 3a) imenuje i razrijeava likvidatora; 4) odluuje o politici naknada i o naknadama lanova odbora direktora; 4a) usvaja godinje finansijske iskaze i izvjetaj o poslovanju drutva; 4b) donosi odluku o raspolaganju imovinom drutva (kupovini, prodaji, zakupu, zamjeni, sticanju ili na drugi nain raspolaganju) ija je vrijednost vea od 20% knjigovodstvene vrijednosti imovine drutva (imovina velike vrijednosti), ukoliko statutom nije utvreno nie uee; 5) donosi odluku o raspodjeli dobiti; 6) poveava ili smanjuje kapital drutva utvren statutom, zamjenjuje akcije jedne klase akcijama druge; 7) donosi odluku o dobrovoljnoj likvidaciji drutva, restrukturiranju ili podnoenju predloga za pokretanje steajnog postupka; 8) odobrava procjenu nenovanih uloga;
oPte odredbe
177
9) na zahtjev odbora direktora, razmatra pitanja iz njegove nadlenosti koja se odnose na poslovanje drutva; 10) odobrava zakljuenje ugovora u vezi sa kupovinom imovine od osnivaa ili veinskog akcionara drutva, u svim sluajevima kada isplata prevazilazi jednu desetinu kapitala drutva utvrenog statutom i kada ugovor treba zakljuiti u roku od dvije godine od registracije drutva; 11) donosi odluku o izdavanju obveznica, odnosno zamjenljivih obveznica ili drugih zamjenjivih hartija od vrijednosti; 12) ograniava ili ukida prioritetno pravo akcionara da upiu akcije ili steknu zamjenljive obveznice, uz saglasnost dvotreinske veine glasova akcionara na koje se ta odluka odnosi.129
Kada se statutom drutva mogu skuptini dati dodatne nadlenosti?

S obzirom da su odredbe Zakona o privrednim drutvima mandatorne (obavezujue), one se ne mogu mijenjati statutom drutva. Statutom drutva se mogu skuptini dati dodatne nadlenosti ili propisati drugaiji nain rjeenja ovog pitanja samo u sluajevima kada je drutvo, izriitom zakonskom odredbom, ovlaeno na takvo postupanje. Skuptini se mogu dati vee nadlenosti od zakonom propisanih samo u sluajevima kada: zakon izriito doputa da se takvim propisivanjem zae u nadlenost nekog drugog organa; kada zakonom nije propisana nadlenost nekog drugog organa drutva (npr. odluivanje o formiranju tijela drutva koje nijesu organi, imenovanje lanova, itd.).
Skuptina akcionara ni u kojem sluaju ne moe imati ulogu sudije u sporovima izmeu akcionara, drutva i lanova organa. Sa stanovita drutva to bi znailo odluivanje o sopstvenoj stvari.
9.
sKuPtIna aKCIonara
3. Prenoenje nadlenosti
Skuptina akcionara, iako je po Zakonu, najvaniji organ u akcionarskom drutvu, ne smije prisvajati nadlenosti drugih organa. To znai da skuptina akcionara ne bi mogla odluivati o pitanjima koja su stavljena u nadlenost drugog organa, npr. odbora direktora po sopstvenom nahoenju. Zato Zakon o privrednim drutvima propisuje da skuptina akcionara moe odluivati o pitanjima iz nadlenosti odbora direktora ako to od nje zatrai odbor direktora.130 Skuptina akcionara ne smije odbiti svoju nadlenost. Meutim, o ovim pitanjima skuptina akcionara ne moe odluivati samoinicijativno, ve samo na predlog odbora direktora. Skuptina akcionara ima pravo, ali ne i obavezu da odluuje o pitanjima voenja poslova drutva. To znai da ona ne mora da donese odluku o pitanju koje zahtijeva odbor direktora. Ako skuptina akcionara odbije da odlui, odbor direktora mora samostalno donijeti odluku.
odbor dIreKtora
skuPtIna akCIonara moe odbItI da odluI o PItanJIma Iz nadlenostI odbora dIrektora. ako skuPtIna tako PostuPI, odbor dIrektora mora o nJemu sam odluItI
mora PostavItI skuPtInI zaHtJev da odluI o nekom PItanJu Iz nadlenostI odbora dIrektora
sKuPtIna aKCIonara
sazIvanJe skuPtIne akCIonara
179
b. sazIvanje sKuPtIne aKCIonara

1. Pravo i obaveza sazivanja skuptine
Pravo sazivanja skuptine ima odbor direktora i akcionari ije akcije predstavljaju najmanje 5% akcionarskog kapitala, ukoliko statut ne predvia da akcionari sa manjim dijelom kapitala imaju pravo na sazivanje skuptine.131 Pravo sazivanja skuptine akcionara u izvjesnim, zakonom propisanim sluajevima prerasta u obavezu sazivanja skuptine akcionara. Skuptina akcionara nije organ koji se moe sm sazvati. Zakon o privrednim drutvima propisuje da skuptinu akcionara mogu sazvati: - Odbor direktora; - Akcionari ije akcije predstavljaju najmanje 5% akcionarskog drutva; - Likvidator, jer od dana imenovanja likvidatora prestaju ovlaenja lanova odbora direktora, tako da je likvidator ovlaen na sazivanje skuptine. Odbor direktora saziva skuptinu akcionara svojom odlukom, i on je u prvom redu ovlaen da sazove skuptinu. Ako odbor direktora ne sazove skuptinu akcionara u okviru roka propisanog zakonom, pravo da sazovu skuptinu imaju akcionari, ali ne direktno. Akcionari svoje pravo da sazivaju skuptinu akcionara ostvaruju na nain da odboru direktora upuuju saziv za odravanje skuptine akcionara. Akcionari upuuju odboru direktora zahtjev za sazivanje sjednice skuptine akcionara, dnevni red skuptine i predloge odluka koje na skuptini treba da se donesu. Odbor direktora duan je da sazove skuptinu akcionara u roku od 30 dana od dana dobijanja zahtjeva za sazivanje sjednice skuptine akcionara na teret sredstava drutva. Zahtjev za sazivanje skuptine akcionara se mora odboru direktora dostaviti u pisanom obliku. Taj zahtjev za sazivanje skuptine moraju potpisati akcionari ili njihovi punomonici, kako bi se utvrdilo da li akcionari koji ga dostavljaju ispunjavaju zakonom propisane uslove za podnoenje ovog zahtjeva. Uz ovaj zahtjev treba dostaviti i dokaze o ispunjavanju uslova, tj. posjedovanje najmanje 5% akcionarskog kapitala. U zahtjevu za sazivanje skuptine akcionara treba navesti razlog sazivanja skuptine akcionara, kako bi odbor direktora utvrdio da nije rije o neozbiljnom zahtjevu za sazivanje skuptine. Upravo iz ovog razloga propisuje se da se uz zahtjev za sazivanje skuptine akcionara odboru direktora dostavlja i dnevni red skuptine i predlozi odluka koje na skuptini treba da se donesu.
9.
sKuPtIna aKCIonara
Puko navoenje dnevnog reda nije dovoljno, ve se uz zahtjev mora dostaviti i predlog odluka koje treba usvojiti na skuptini akcionara. Iako Zakon to izriito ne propisuje, akcionari mogu povui svoj predlog za sazivanje skuptine akcionara. Ako akcionari povuku predlog za sazivanje skuptine akcionara prije nego odbor direktora objavi obavjetenje o sazivanju skuptine akcionara, zahtjev otpada, a odbor direktora mora sazvati skuptinu samo ako smatra da je treba sazvati, ali to nije duan uiniti. Ako akcionari povuku zahtjev nakon toga, Odbor direktora moe odluiti da se skuptina odri, a moe je i otkazati. Ovdje je interesantno da Odbor direktora moe odluiti da sazove skuptinu i onda kada joj zahtjev upute akcionari koji imaju manje od 5% akcija tog akcionarskog drutva, dakle koji ne raspolau pravom da zahtijevaju sazivanje skuptine. Meutim, tada je rije o tome da odbor direktora koristi svoja sopstvena ovlaenja na sazivanje skuptine, pa je takav saziv skuptine pravno valjan.
ako zahtjev za sazivanje skuptine akcionara odboru direktora upute akcionari koji imaju najmanje 5% akcionarskog kapitala, odbor direktora je duan da sazove skuptinu akcionara.
odbor dIreKtora
ako zahtjev za sazivanje skuptine akcionara odboru direktora upute akcionari koji imaju manje od 5% akcionarskog kapitala, odbor direktora nije duan da sazove skuptinu akcionara, ali moe da je sazove - tada se koristi svojim pravom na sazivanje skuptine.
Pravo odbora dIreKtora da sazIva sKuPtInu aKCIonara Prerasta u obavezu aKo to zatrae aKCIonarI KojI Posjeduju najManje 5% aKCIonarsKog KaPItaLa. ovI aKCIonarI osIM to Mogu PostavItI zaHtjev za sazIvanje sKuPtIne, od ovog zaHtjeva Mogu I odustatI.
Odbor direktora duan je da sazove skuptinu akcionara u roku od 30 dana od dana dobijanja zahtjeva za sazivanje sjednice skuptine akcionara na teret sredstava drutva. U uporednom pravu se najee zakonom ne propisuje rok u kojem je odbor direktora duan da sazove skuptinu akcionara, nego se samo propisuje da je duan da sazove skuptinu u primjerenom roku. Koji se rok smatra primjerenim a koji ne, u sluaju spora, odreuje nadleni sud. Uporednopravna praksa stoji na stanovitu da je rok od 15 dana primjeren rok.
181
Odbor direktora je po pravilu organ koji saziva skuptinu. Ako Odbor direktora donosi odluku o sazivanju skuptine, sainjava dnevni red i predloge odluke koje treba dostaviti skuptini akcionara. Meutim, kada je rije o sazivanju skuptine na predlog akcionara, utvren je izuzetak od odredbe da odbor direktora sainjava predloge odluka i utvrena je obaveza akcionara da dostave odboru direktora predlog odluka koje treba staviti na dnevni red.
2. vrijeme i nain sazivanja skuptine

Obavjetenje o sazivanju skuptine akcionara dostavlja se najkasnije 30 dana prije dana odravanja skuptine. Obavjetenje se dostavlja putem pote, a za drutva koja imaju 100 i vie akcionara, odbor direktora je duan da obavjetenje o sazivanju skuptine objavi dva puta u najmanje jednom dnevnom tampanom mediju koji se izdaje u Republici.132 Rok od 30 dana koji mora protei od dana sazivanja do dana odravanja skuptine akcionara se statutom moe produiti, ali ne i skratiti. Dobre prakse korporativnog upravljanja upuuju da taj rok ne smije biti predug, jer se moe desiti da doe do tzv. ranog sazivanja skuptine, kada akcionari moraju uloiti neprimjeren napor da ne zaborave kada se skuptina akcionara odrava. Prerano sazivanje skuptine akcionara moglo bi se iskoristiti da se sprijei dolazak akcionara.
Zakon propisuje minimalan rok za saziv glavne skuptine kako bi se svim akcionarima obezbijedila mogunost da na vrijeme saznaju za odravanje glavne skuptine i da se pripreme za uestvovanje na skuptini (na primjer, da se na vrijeme obavijeste o okolnostima o kojima se moraju izjasniti da bi mogli valjano raspravljati i odluivati). Ako se poziv za glavnu skuptinu akcionara objavi u vie dnevnih listova, rok se rauna od dana kada je izvreno posljednje objavljivanje. Treba voditi rauna o tome da ne bude oteen akcionar koji je igrom sluaja proitao poziv za glavnu skuptinu u dnevnom listu koji je kasnije izaao. I ovom akcionaru se mora pruiti zakonom, odnosno statutom, odreeno vrijeme za razmiljanje i prikupljanje potrebnih obavjetenja. Takoe, ovdje treba imati u vidu da se kao datum izlaska smatra datum koji je otisnut na dnevnom listu, a ne datum kada je taj dnevni list stvarno bio dostupan itaocima. Ako je akcionarsko drutvo objavilo poziv za odravanje skuptine u dva dnevna lista (iako je zakonom obavezano da ga objavi samo u jednom) rok od 30 dana od dana sazivanja do dana odravanja skuptine akcionara rauna se od dana objavljivanja kasnijeg.
9.
sKuPtIna aKCIonara
Sadraj obavjetenja o sazivanju skuptine akcionara propisan je zakonom. Tako, zakon propisuje da obavjetenje o sazivanju skuptine sadri: 1) mjesto odravanja skuptine; 2) datum i vrijeme odravanja skuptine; 3) dnevni red skuptine sa obavjetenjem gdje akcionari mogu izvriti uvid u materijale i predloge odluka koje e se razmatrati na skuptini akcionara133. Vrijeme odravanja skuptine akcionara odreuje se navoenjem dana i sata odravanja skuptine akcionara. O danu i satu odravanja skuptine akcionara odluuje onaj ko je saziva. Dobre prakse korporativnog upravljanja zahtijevaju od sazivaa skuptine da je sazovu u, za akcionare, razumno vrijeme. Na primjer, skuptina akcionara, po dobrim praksama korporativnog upravljanja, ne smije se sazivati isuvie rano ujutru, niti isuvie kasno uvee. U obavjetenju o odravanju skuptine se mora naznaiti da li e skuptina akcionara trajati due od jednog dana. Ako se navede da e se skuptina akcionara odrati odreenog dana, ona se mora i zavriti toga dana, ali ako se navede da e poeti odreenog dana, ona se moe nastaviti i narednog. Mjesto odravanja skuptine akcionara moe se odrediti statutom. Ako statutom nije odreeno mjesto odravanja skuptine akcionara, skuptina akcionara se odrava u sjeditu drutva.
3. dnevni red
Dnevni red je popis predmeta o kojima e skuptina odluivati i njime se odreuje redosljed kojim e skuptina odluivati o ovim pitanjima. Znaaj dnevnog reda je veoma veliki, jer se na skuptini akcionara moe odluivati samo o pitanjima koja su na dnevnom redu. Skuptina bi mogla raspravljati i o pitanjima koja nijesu na dnevnom redu, ali ne moe odluiti o tim takama. Meutim, predsjedavajui skuptine akcionara moe ograniiti raspravljanje o pitanjima koja nijesu na dnevnom redu, jer osnovni cilj skuptine akcionara nije da raspravlja o pitanjima koja nijesu na dnevnom redu, ve da odluuje. Skuptina odluuje po dnevnom redu, to znai da skuptina ne odluuje o dnevnom redu. Dnevni red skuptine postavlja onaj ko skuptinu saziva, a ne sama skuptina. Akcionari su na skuptini akcionara vezani predloenim dnevnim redom. Samo u sluaju da akcionari sa pravom glasa prisustvuju skuptini, dnevni red se moe promijeniti u toku odravanja skuptine.
183
Koliko dnevni red mora biti detaljan?

Dnevni red mora biti dovoljno detaljan, to znai da se predmeti moraju pojedinano odrediti kako bi akcionari, i njihovi zastupnici, mogli bez postavljanja pitanja znati o emu e se raspravljati i odluivati.
Iako su na samoj skuptini vezani dnevnim redom, akcionari mogu izmijeniti dnevni red nakon sazivanja skuptine akcionara, ali prije njenog odravanja. Zakonom o privrednim drutvima je propisano da akcionari koji posjeduju najmanje 5% akcionarskog kapitala imaju pravo da zahtijevaju od odbora direktora proirenje dnevnog reda skuptine akcionara najkasnije 15 dana prije dana odravanja skuptine akcionara. Uz zahtjev za proirenje dnevnog reda skuptine akcionara, akcionari dostavljaju i predloge odluka uz predloene take dnevnog reda. Odbor direktora je duan da proiri dnevni red skuptine. To znai da odbor direktora nije ovlaen da raspravlja o zahtjevu za proirenjem dnevnog reda, tj. treba li ili ne proiriti dnevni red skuptine akcionara ve ga moe proiriti. Zakon govori samo o proirenju dnevnog reda, to znai da akcionari ne bi mogli da zahtijevaju od odbora direktora koji je sazvao skuptinu akcionara da neke od taaka brie iz dnevnog reda. U cilju zatite interesa ostalih akcionara, kako bi im omoguio da na vrijeme budu informisani o promjenama dnevnog reda, Zakon propisuje da se: - zahtjev za proirenje dnevnog reda mora postaviti najkasnije 15 dana prije dana odravanja skuptine akcionara;134 - u sluaju izmjene dnevnog reda, akcionari se obavjetavaju o izmjenama dnevnog reda na isti nain na koji se obavjetavaju o odravanju skuptine akcionara i to najkasnije 10 dana prije dana odravanja skuptine.135
4. Predlozi odluka
Predlozi odluka koje treba donijeti na skuptini akcionara ne objavljuju se kao sastavni dio obavjetenja o sazivanju skuptine. Zakon propisuje da se objavljuje samo obavjetenje koje sadri: 1) mjesto odravanja skuptine; 2) datum i vrijeme odravanja skuptine; 3) dnevni red skuptine sa obavjetenjem gdje akcionari mogu izvriti uvid u materijale i predloge odluka koje e se razmatrati na skuptini akcionara.136
9.
sKuPtIna aKCIonara
Dakle, objavljuje se samo obavjetenje o sazivanju skuptine, ali ono mora sadrati dovoljno podataka o mjestu gdje akcionari mogu izvriti uvid u predloge odluka. Svakako, objavljivanje predloga odluka ne bi imalo za posljedicu nitavost ili ruljivost odluka, ali drutvo, tj. odbor direktora koji saziva skuptinu obavezan je da ima predlog odluka i da akcionarima omogui ostvarivanje uvida u ove odluke. Ukoliko akcionari dostave odboru direktora predlog za proirenje dnevnog reda, uz taj predlog su obavezni da dostave i predloge odluka. One bi se morale staviti na uvid akcionarima najkasnije na dan objave obavjetenja o proirenju dnevnog reda skuptine, tj. najkasnije 10 dana prije dana odravanja skuptine.
Predlozi odluka na skuptini akcionara se mogu uiniti na nain da se: za svaku taku pitanje predloi po jedna odluka; za svaku taku pitanje predloi alternativa, pa i redoslijed glasanja (jedna odluka je glavna, prioritetna, a o drugom predlogu se glasa samo ako prvi nije usvojen).
Po svakoj taki dnevnog reda akcionar moe imati svoje protivpredloge. Te protivpredloge moe dati prije dana odravanja skuptine akcionara ili na samoj skuptini akcionara. Akcionar koji nije dao protivpredlog prije skuptine akcionara nije se odrekao svoga prava da ga d kasnije.
odravanJe skuPtIne akCIonara
185
C. odravanje sKuPtIne aKCIonara

1. Ko prisustvuje skuptini akcionara
Skuptini akcionara mogu prisustvovati akcionari. To je njhovo pravo koje oni mogu, ali ne moraju vriti. To znai da sami akcionari odluuju da li e prisustvovati skuptini akcionara i glasati. Meutim, dok akcionari sami odluuju da li e prisustvovati skuptini akcionara, to pravo nije dato izvrnom direktoru i sekretaru drutva. Izvrni direktor i sekretar drutva obavezno prisustvuju skuptinama akcionara, osim ukoliko nijesu u mogunosti zbog okolnosti koje su izvan njihove kontrole.137 lanovi odbora direktora po pravilu prisustvuju skuptini akcionara. To je i razumljivo, jer je rije o licima koja vode poslovanje drutva i nadziru njegovo voenje. Revizor ima pravo da prisustvuje godinjoj skuptini drutva i da daje objanjenja i odgovore na postavljena pitanja u vezi sa ocjenama i miljenjem u podnesenom izvjetaju, kao i da bude pozvan, kao i akcionar drutva.
Obaveza izvrnog direktora, sekretara drutva i lanova odbora direktora je line prirode, to znai da ih niko ne moe zastupati na skuptinama akcionara i time ispuniti ovu zakonsku obavezu. Ako ova lica ne prisustvuju sjednicama skuptine akcionara, to ne utie na punovanost ovih odluka, i one ostaju valjane. Posljedice neprisustvovanja ovih lica skuptini akcionara mogu se sastojati u opozivanju ovih lica, ali se ne mogu odraziti na punovanost odluka skuptine acionara.
LICa Koju Mogu PrIsustvovatI sKuPtInaMa aKCIonara
akcionari imaju pravo, to znai da mogu ali ne moraju prisustvovati skuptini
Izvrni direktor i sekretar drutva moraju prisustvovati skuptini akcionara
lanovi odbora direktora po pravilu prisustvuju skuptini akcionara. revizor ima pravo da prisustvuje skuptini akcionara
nePrIsustvovanJe ovIH lICa na skuPtInI akCIonara nema za PoslJedICu nItavost odluka koJe su na skuPtInI donIJete
9.
sKuPtIna aKCIonara
2. Liste prisutnih
Prisustvo akcionara ili njihovih punomonika na skuptini akcionara dokazuje se potpisivanjem liste prisutnih. Na listi prisutnih iskazuje se i broj glasova koje poseduje svaki akcionar. Listu prisutnih potpisuju predsjedavajui skuptine i sekretar drutva. Sekretar drutva je sekretar sjednice skuptine akcionara.
Zbog ega je bitno utvrditi listu prisutnih?

Zakon o privrednim drutvima propisuje kvorum prisutnih i kvorum za odluivanje, da bi se odluka skuptine akcionara smatrala valjanom. Od svih lica koja mogu biti prisutna na skuptini (izvrni direktor, sekretar drutva, lanovi odbora direktora, revizor) samo su akcionari ovlaeni da glasaju na skuptini akcionara. Zato je potpisivanje liste prisutnih obavezna radnja koja se mora izvriti u svakoj skuptini akcionara.
Za svaku skuptinu akcionara, bez obzira da li je rije o glavnoj (redovnoj) skuptini akcionara, jednolanom akcionarskom ili vielanom akcionarskom drutvu, mora se napraviti lista prisutnih akcionara. Naime, samo je potpisivanje evidencione liste prisutnih valjan dokaz o prisustvu akcionara na skuptini.
Ko potpisuje listu prisutnih akcionara?

Listu prisutnih potpisuju predsjedavajui skuptine i sekretar drutva, to znai da su oni odgovorni za izradu evidencione liste prisutnih akcionara. Evidenciona lista prisutnih valjana je tek kada je potpiu predsjedavajui skuptine i sekretar, koji to uobiajeno ine na samoj skuptini akcionara. Za izradu evidencione liste prisutnih treba da, osim ovih lica, odgovara i odbor direktora drutva, koji u tehnikom smislu ogranizuje izradu ove liste. Od predsjedavajueg skuptine se ne moe oekivati da provjerava prisustvo akcionara na skuptini. Pravo akcionara da prisustvuje skuptini podrazumijeva njegovo pravo da na skuptinu akcionara doe kada hoe, kao i da je napusti po sopstvenom nahoenju. Ovo pravo, meutim, podrazumijeva da se u evidencionu listu prisutnih moraju navesti svi odlasci i dolasci sa skuptine akcionara, kako bi se ispravno utvrdilo koja lica su bila prisutna kada se glasalo po odreenoj taki dnevnog reda.
187
Ako akcionar d punomoje za zastupanje na skuptini akcionara, u evidencionoj listi prisutnih se mora navesti punomonik. Kada je rije o davanju punomoja, Zakon o privrednim drutvima izriito propisuje da se punomoje smatra opozvanim ako akcionar lino prisustvuje skuptini. Meutim, akcionar moe izjaviti da on prisustvuje skuptini samo kao posmatra, dok e njegova prava vriti punomonik u skladu sa datim punomojem. U tom sluaju u evidencionu listu prisutnih upisuje se samo punomonik. Kako akcionar, tako i punomonik, moraju aktivno uestvovati u upisivanju podataka u evidencionu listu prisutnih.
3. Poslovnik o radu skuptine

Poslovnik o radu skuptine je akt kojim se propisuje nain pripremanja i sprovoenja skuptine akcionara, kako se pripremaju i sprovode posebne (specijalne) skuptine akcionara i druga pravila kojima se ureuje postupanje na skuptini akcionara iji je cilj da se uesnicima skuptine akcionara omogui da uestvuju na skuptinama akcionara i ostvare svoja prava. Poslovnik o radu skuptine nije obavezan akt koji se mora usvojiti u akcionarskom drutvu. Obavezni akti koji se moraju donijeti u akcionarskom drutvu su Ugovor o osnivanju i Statut. Ovi akti se moraju donijeti i dostaviti Centralnom registru Privrednog suda. Poslovnik o radu skuptine se ne mora donijeti, a ako se donese onda je to po hijerarhiji pravnih akata akt nie pravne snage od statuta. Posljedica injenice da je Poslovnik o radu skuptine hijerarhijski nii akt od statuta je u sljedeem: - Poslovnik se ne mora donijeti, ve se pitanja koja se ureuju Poslovnikom o radu skuptine mogu propisati i Statutom drutva. Obrnuto nije mogue pitanja koja se ureuju statutom ne mogu se urediti poslovnikom; - U sluaju da postoji suprotstavljenost odredbi statuta i poslovnika o radu skuptine akcionara, mjerodavne su odredbe statuta, s obzirom da je to hijerarhijski vii akt.
9.
sKuPtIna aKCIonara
PrI saInjavanju PosLovnIKa treba IMatI u vIdu da:

-
Cilj poslovnika nije da se prepisuju odredbe statuta ili zakona; Poslovnikom treba propisati pravila koja se odnose na postupak sazivanja skuptine i pravila koja se odnose na tehniku sazivanja skuptine akcionara, nain slanja predloga akcionarima, da li e se i koji materijali slati uz dnevni red, preporuenom potom ili na drugi nain, koje pomonike treba da ima odbor direktora pri sazivanju skuptine; ko i na koji nain e obavljati tehnike radnje prilikom organizacije skuptine; ko e pripremati glasake listie; da li ima pomonika predsjednika skuptine, i ako ima to on radi, itd.
PrI ProPIsIvanju PosLovnIKa treba obratItI Panju da se:

-
Odredbama poslovnika ne smiju mijenjati odredbe statuta ili zakona, to znai da se prava i obaveze akcionara i drugih uesnika na skuptini akcionara (predsjedavajueg, izvrnog direktora i sekretara drutva) ne smiju ograniavati poslovnikom o radu skuptine akcionara; Poslovnikom mogu regulisati samo ona pitanja koja se po izriitoj zakonskoj odredbi ne moraju urediti statutom. Ako se zakonom propisuje da se odreeno pitanje regulie statutom, ono se ne moe regulisati poslovnikom; Izbjegava donoenje isuvie krutih pravila koja se ne mogu sprovesti u svakodnevnom radu skuptine i time oteavati rad skuptine akcionara; Poslovnik o radu skuptine akcionara usvaja i ukida samo odlukom skuptine akcionara.
4. Predsjedavanje skuptinom akcionara

Predsjednik skuptine akcionara je neophodan kako bi preduzeo brojne formalnosti koje je potrebno preduzeti da bi skuptina punovano odluivala i donosila odluke o pitanjima koja su na dnevnom redu.
Ko imenuje predsjedavajueg skuptine akcionara?

Zakon o privrednim drutvima propisuje da skuptinom akcionara predsjedava izvrni direktor, ukoliko drukije ne odlui veina prisutnih ili zastupanih akcionara.138 Odredba Zakona o izboru predsjedavajueg skuptine akcionara je dispozitivne prirode, to znai da e skuptinom akcionara predsjedavati izvrni direktor samo u sluaju da skuptina akcionara ne donese odluku da skuptinom predsjedava neko drugo lice.
189
Statutom, odnosno Poslovnikom o radu skuptine moe se propisati da skuptinom predsjedava izvrni direktor, ili neko drugo lice koje imenuje skuptina akcionara. Pri tome, moe se propisati: da skuptina akcionara bira predsjednika za svaku pojedinu skuptinu akcionara. Tada je bitno propisati da predsjednik izabran za jednu skuptinu akcionara predsjedava i narednom dok ona ne izabere novog ili istog predsjednika. mandatni period, tj. period na koji se bira predsjednik skuptine akcionara. Prije isteka mandata predsjedavajueg skuptine akcionara mora se izabrati novi predsjedavajui. rjeenje u sluaju da predsjednik skuptine akcionara odbije ili da nije u stanju da predsjedava skuptinom akcionara, a da za to ne odredi drugo lice; uslovi koje mora ispunjavati predsjednik skuptine akcionara: npr. propisivanjem strune spreme, godina iskustva, dravljanstva, znanja jezika, itd. Ako statut akcionara ne sadri odredbe o tome koje lice predsjedava skuptinom akcionara, primijenie se zakonska odredba da skuptinom akcionara predsjedava izvrni direktor.
Na koji nain prestaje funkcija predsjedavajueg skuptine akcionara?

Funkcija predsjedavajueg skuptine akcionara prestaje: Istekom mandata, tj. perioda na koji je izabran; Prestankom funkcije na kojoj je izabran (npr. ako vie nije izvrni direktor); Opozivom; Ostavkom.
Ako se desi da mandat predsjedavajueg skuptinom akcionara prestane izmeu dvije skuptine akcionara, a statutom nije propisano da traje do izbora predsjedavajueg nove skuptine, treba dopustiti da predsjedavajui kojem je istekao mandate otvori skuptinu akcionara i predsjedava skuptinom akcionara, do izbora novog predsjedavajueg skuptine akcionara. Ovdje naroito treba imati u vidu da istek mandata predsjedavajueg skuptine akcionara nema nekog prevelikog pravog znaaja, jer okolnost da mu je istekao mandat nema znaaja na valjanost odluka skuptine akcionara. Ipak, kao prvu taku dnevnog reda skuptine akcionara treba staviti izbor predsjedavajueg skuptine.
9.
sKuPtIna aKCIonara
Dunosti predsjedavajueg skuptine akcionara?

Zakon o privrednim drutvima propisuje samo dvije dunosti predsjedavajueg skuptine akcionara i to: Potpisivanje zapisnika sa sjednice skuptine akcionara;139 Nakon glasanja po svakoj pojedinanoj odluci obavjetava skuptinu i o glasanju za ili protiv akcionara koji imaju pravo glasa na skuptini, a koji su to uradili pisanim putem.140
Ovlaenja predsjedavajueg skuptine akcionara?

Ovlaenja predsjedavajueg skuptine akcionara proizilaze iz poslovnika o radu skuptine akcionara ili iz prirode stvari onoga koji je zaduen za voenje i ureivanje rada skuptine akcionara. Iako nijesu propisane zakonom, osnovne dunosti predsjedavajueg skuptinom akcionara koje proizilaze iz samog poloaja predsjedavajueg skuptine akcionara su: Da se brine o urednom i pravnovaljanom postupanju po dnevnom redu skuptine akcionara, Da preduzme sve radnje neophodne da se na skuptini akcionara uredno obavi ono zbog ega je ona sazvana.
5. otvaranje skuptine akcionara

Skuptinu akcionara otvara predsjedavajui skuptine najranije u zakazano vrijeme i na zakazanom mjestu. Nakon otvaranja, dunost predsjedavajueg skuptine je da utvrdi jesu li ispunjene sve pretpostavke za odravanje skuptine, tj: Da li je skuptina akcionara uredno sazvana, tj. da li je sazvao onaj ko je na to zakonom ovlaen, jesu li poziv i dnevni red uredno objavljeni i da li su akcionarima bili na raspolaganju materijali i predlozi odluka u zakonom propisanom roku prije dana odravanja skuptine; Da li je protekao zakonom propisani rok od 30 dana ili dui rok propisan statutom izmeu dana sazivanja i dana odravanja skuptine akcionara; Utvruje da se skuptina saziva i odrava u zakazano vrijeme i na zakazanom mjestu;
191
Da li je ispunjen uslov kvoruma koji je statutom propisan za donoenje odluka na skuptini akcionara; Da li su skuptini prisutni izvrni direktor i sekretar drutva koji obavezno moraju prisustvovati skuptini, kao i lanovi odbora direktora koji po pravilu prisustvuju skuptini akcionara; Odreuje koje lice e potpisati zapisnik u ime akcionara; Odreuje koje lice e mu pomoi prilikom brojanja glasova.
Provjerava da li je skuptina akcionara uredno sazvana da li su skuptini prisutni izvrni direktor i sekretar drutva koji obavezno moraju prisustvovati skuptini, kao i lanovi odbora direktora koji po pravilu prisustvuju skuptini akcionara
odreuje koje lice e mu pomoi prilikom brojanja glasova PredsjednIK sKuPtIne Provjerava odreuje koje lice e potpisati zapisnik u ime akcionara
da li je protekao zakonom propisani rok od 30 dana ili dui rok propisan statutom izmeu dana sazivanja i dana odravanja skuptine akcionara da li je ispunjen uslov kvoruma koji je statutom propisan za donoenje odluka na skuptini akcionara
ako predsjedavajui utvrdi da nijesu ispunjene ove pretpostavke, zakljuuje skuptinu akcionara
Znaaj provjeravanja da li su ispunjene ove pretpostavke za odravanje skuptine akcionara sastoji se u injenici da se sprijeava da, ukoliko eventualno nijesu ispunjene pretpostavke za odravanje skuptine akcionara, doe do nitavosti odluka koje su na njoj donijete. Meutim, prilikom otvaranja skuptine treba imati u vidu da postoje odreeni propusti u sazivanju skuptine i druge pretpostavke koje se mogu konvalidirati, tj. ispraviti na samoj skuptini akcionara. Tako na primjer, ako obavjetenje o sazivanju skuptine nije objavljeno na zakonom propisan nain, predsjedavajui treba da utvrdi jesu li na skuptini prisutni svi akcionari ili njihovi zastupnici, jer bi tada odluke skuptine akcionara, iako je bilo propusta u njenom sazivanju bile valjane.
9.
sKuPtIna aKCIonara
Ako nijesu ispunjene pretpostavke za odravanje skuptine, ona se zakljuuje odmah nakon otvaranja, jer nijesu ispunjene osnovne pretpostavke za njeno odravanje. Meutim, ovdje treba biti obazriv. Ako se radi o zakljuenju skuptine zbog nedostatka kvoruma, ona se mora zakljuiti samo po nekim takama dnevnog reda (npr. po onim za koje se trai vei kvorum) a ne i po svim takama dnevnog reda. Predsjedavajui skuptine akcionara mora utvrditi koji su akcionari, odnosno njihovi punomonici prisutni na skuptini akcionara i jesu li ispunjeni uslovi za njihovo prisustvovanje skuptini akcionara.
6. Postupanje po dnevnom redu

Predsjedavajui skuptine akcionara treba da se stara da se na skuptini donese odluka o onome to je na dnevnom redu koji je objavljen, i njegovim kasnijim izmjenama i dopunama. Predsjedavajui skuptine se stara i: - da se na skuptini akcionara svim uesnicima omogui raspravljanje po svim takama dnevnog reda; - da se akcionarima koji imaju pravo glasa omogui glasanje po svim takama dnevnog reda; - da se po okonanju glasanja prebroje svi glasovi i proglase doneene odluke.
Po pravilu se na skuptini akcionara raspravlja i glasa po redosljedu taaka objavljenih u dnevnom redu. Meutim, predsjedavajui skuptine akcionara nije vezan objavljenim dnevnim redom, pa moe raspravljati i drugim redosljedom, odluiti da se raspravlja o vie taaka zajedno ili o svim takama odjednom, ili na kraju kad se zavri rasprava o svim takama dnevnog reda. Predsjedavajui skuptine akcionara je vezan dnevnim redom samo u sluaju kad je redosljed glasanja odreen prirodom stvari o kojoj se odluuje ne moe se odluiti o raspodjeli dobiti prije nego to se usvoje finansijski izvjetaji, ili ne moe se glasati o izboru lanova odbora direktora, prije razrijeenja postojeih lanova.
Predsjedavajui skuptine akcionara je ovlaen da uskrati glasanje o takama dnevnog reda koje su oigledno nezakonite, nemoralne, itd. O tome odluuje po slobodnoj, diskrecionoj odluci. Slobodna ocjena predsjedavajueg skuptine akcionara ograniena je u sluajevima kad:
193
je predloeno da se opozove izbor predsjedavajueg skuptine akcionara, jer se o tome mora najprije odluivati; o svim procesno-pravnim pitanjima mora se odluiti prije onih materijalno-pravnih (odgaanje ili skidanje taaka sa dnevnog reda, prijevremeno zakljuenje skuptine akcionara, itd.); po prirodi stvari o nekim takama mora da se odlui prije drugih, i predsjednik je obavezan da o tome odluuje.
7. nain glasanja
Akcionari ostvaruju pravo glasa glasanjem na skuptini akcionara. Da bi ostvarili pravo glasa na skuptini akcionara akcionari moraju biti prisutni na skuptini lino ili preko punomonika. Akcionar ima pravo da opunomoi drugo lice da glasa kao njegov punomonik na skuptini akcionara ili da obavlja druge pravne radnje. Punomoje mora biti ovjereno. Punomonik daje na uvid svoje punomoje na skuptini akcionara. Lice odgovorno za evidenciju punomoja evidentira punomoje u registracionoj listi prisutnih ili zastupanih akcionara na skuptini. Drutvo zadrava punomoje. Punomonik vie akcionara na skuptini akcionara moe biti jedno fiziko ili pravno lice. Ukoliko nije izriito navedeno u punomoju da je dato za jednu sjednicu i ponovljene sjednice skuptine akcionara, smatra se da je punomoje dato za sve sjednice skuptine akcionara koje se odravaju do trenutka opoziva punomoja. Punomonik je duan da postupa u skladu sa datim uputstvom, a ako punomoje ne sadri uputstvo punomonik e glasati savjesno, po svom nahoenju i u najboljem interesu akcionara koji je dao punomoje. Glasanje punomonika obavezuje akcionara kao da je sm glasao. Punomoje moe biti u svakom trenutku opozvano. Smatra se da je punomoje opozvano i ako akcionar kasnije d drugo punomoje ili lino glasa na sjednici skuptine akcionara. Prije glasanja o svakom predlogu, predsjedavajui skuptine akcionara mora jasno utvrditi predlog o kojemu se glasa na nain da akcionar u svakom trenutku zna koji se predlog stavlja na glasanje. Stoga se smatra da se predlog koji se stavlja na glasanje mora proitati. Predsjedavajui skuptine akcionara mora uputiti akcionara, odnosno njihove punomonike o tome na koji nain e glasati (ne kako e glasati). Predsjedavajui moe uputiti akcionare i njihove punomonike o nainu glasanja i prije glasanja o predlogu odluke, ali i tako da im prije glasanja o prvom predlogu odluke saopti nain glasanja o svim predlozima na skuptini akcionara.
9.
sKuPtIna aKCIonara
Predsjedavajui skuptine akcionara moe, ali nije obavezan, da obavijesti akcionare o tome sa koliko akcija raspolau u vrijeme glasanja o predlogu odluke, koliko je kapitala prisutno na skuptini, sa koliko ukupno glasova raspolau svi akcionari.
Glasanje na skuptini akcionara mora biti javno. Tajno glasanje nije mogue, jer bi se sa tajnim glasanjem onemoguilo utvrivanje sa koliko je glasova svaki akcionar glasao, ima li on pravo na te glasove, da li mu je pravo glasa po nekim takama dnevnog reda iskljueno, itd. Glasati se mora na takav nain da se uvijek u vrijeme glasanja jasno vidi sa koliko glasova glasa svaki akcionar ponaosob. Zato se najee glasa podizanjem ruku sa kartonima na kojima je upisan broj glasova koje svaki akcionar ima.
8. Prekid, trajanje i zakljuenje skuptine akcionara

Predsjedavajui skuptine akcionara odluuje o prekidu skuptine zbog razliitih opravdanih razloga. Tako, predsjedavajui skuptine akcionara moe donijeti odluku o prekidu rada skuptine akcionara, npr. jer nije mogue odravati red na skuptini akcionara, zbog predugog trajanja skuptine, itd. Prilikom prekida rada skuptine mora se voditi rauna i odrediti kada skuptina akcionara nastavlja sa radom. Predsjedavajui skuptine je duan da tako postupa da skuptina akcionara donese odluke o svim pitanjima koja su na dnevnom redu. Ipak, predsjedavajui skuptine ne odluuje o tome koje take dnevnog reda e se skinuti sa dnevnog reda i odloiti za narednu skuptinu akcionara, kao ni o predlaganju taaka dnevnog reda za narednu skuptinu akcionara. Predsjedavajui skuptine akcionara zakljuuje skuptinu akcionara kada se za to steknu svi uslovi, tj. kada vie nema osnova da bi se skuptina dalje odravala. Npr. predsjedavajui skuptine akcionara e tako postupiti kada: a) je skuptina akcionara donijela odluke o svim takama koje su na dnevnom redu, pa vie nema taaka o kojima bi trebalo odluivati; b) skuptina akcionara odlui da preostale take dnevnog reda predloi za narednu sjednicu skuptine akcionara pa vie nema taaka dnevnog reda o kojima bi se na ovoj skuptini trebalo raspravljati i odluivati; c) kada se tokom glavne skuptine uvidi da ona nije valjano sazvana pa se ne bi mogla ni valjano odrati, jer je dunost predsjedavajueg skuptine da pazi da su odluke skuptine valjane;
195
d) skuptina akcionara odlui da odloi odravanje skuptine akcionara, jer ne eli nastaviti sa radom; e) skuptina akcionara nema potreban kvorum za odluivanje. Pravne posljedice zakljuenja skuptine akcionara sastoje se u tome da ona vie ne moe valjano odluivati nakon to je predsjedavajui skuptine akcionara donio odluku da zakljui skuptinu akcionara.
9. odravanje reda na skuptini akcionara

Predsjedavajui skuptine akcionara obavezan je da se stara o odravanju reda na skuptini akcionara, kao i da preduzima mjere koje smatra primjerenim da bi se omoguilo da skuptina akcionara donese odluke koje su na dnevnom redu. Preduzimanje mjera u cilju odravanja reda na skuptini akcionara, iji je krajnji cilj da se obezbijedi da skuptina akcionara donosi valjane odluke u iskljuivoj je nadlenosti predsjedavajueg skuptine. Predsjedavajui skuptine moe preduzeti mjere u cilju odravanja reda na skuptini samo kada neki akcionar ometa rad skuptine akcionara i tako ometa ostale akcionare da uestvuju u radu skuptine akcionara. Najei naini ometanja ostalih akcionara da uestvuju u radu skuptine akcionara su: a) Neprimjereno dugo govorenje na skuptini akcionara i prekoraenje uobiajeno razumnog vremena za raspravu; b) Neprimjereno korienje prava na informisanost koje ima za posljedicu da se ugroava mogunost da skuptina donese odluku o svim pitanjima koja su na dnevnom redu; c) Kada se akcionar ne pridrava dnevnog reda nego govori o neemu to nije taka dnevnog reda o kojoj se raspravlja; d) Nepridravanje uobiajenih normi pristojnog ponaanja koje vodi ka ugroavanju reda na skuptini akcionara. Kada se utvrdi da je dolo do ometanja rada skuptine akcionara od pojedinog akcionara, predsjedavajui skuptine akcionara moe preduzeti mjere koje su propisane statutom drutva. Najee mjere koje se mogu preduzeti prema akcionaru ili akcionarima koji postupaju protivno uobiajenim normama pristojnog ponaanja i/ili na drugi nain ugroavaju rad skuptine akcionara su sljedee: a) Opte ogranienje vremena raspravljanja na skuptini akcionara za svakog uesnika u raspravi; b) Zakljuenje rasprave; c) Upozorenje svim uesnicima u raspravi da se pridravaju vremena za raspravu i taaka dnevnog reda.
9.
sKuPtIna aKCIonara
Predsjedavajui skuptine akcionara je, kako bi obezbijedio da skuptina u vremenu koje je predvieno za trajanje skuptine donese sve odluke o svim takama dnevnog reda, ovlaen da unaprijed trai popis svih uesnika koji ele da uzmu uea u raspravi po pojedinim takama dnevnog reda, pa na osnovu toga odredi vrijeme koje daje svakom pojedinom uesniku za raspravu o odreenoj taki dnevnog reda.
najbolja praksa:
Najbolje prakse upuuju da bi trebalo da se utvrdi da izlaganje po pojedinoj taki dnevnog reda ne smije biti due od 10 minuta, to je primjereno kod velikih akcionarskih drutava. Vidi: Barbi, Jaka, Pravo drutava, Knjiga druga, Drutva kapitala, str. 717.
Osim mjera koje se mogu preduzeti prema svim uesnicima na skuptini akcionara, propisuju se i mjere koje se mogu preduzeti prema samo pojedinim uesnicima na skuptini akcionara. To su npr: a) Nedavanje rijei; b) Oduzimanje rijei; c) Oduzimanje prava na postavljanje pitanja; d) Udaljavanje iz prostorije u kojoj se odrava skuptina akcionara. Predsjedavajui skuptine akcionara je ovlaen da oduzme rije akcionaru koji je uzeo uea u raspravi, npr. ako je prije toga prekoraio vrijeme odreeno za raspravu o pojedinoj taki dnevnog reda, ako se pak prijavio za raspravu nakon to je ve zakljuen popis govornika po toj taki dnevnog reda, ili je ve zakljuena rasprava kada je doao na red da mu se prepusti rije, kada se govornik ne pridrava postavljenih ogranienja vremena za raspravu i nastavlja i nakon opomena sa takvim postupanjem. Uesniku na skuptini se moe oduzeti rije i kada zloupotrebljava pravo postavljanja pitanja na skuptini, npr. na nain da vodi raspravu sa lanovima odbora direktora itd. Mjera udaljavanja iz prostorije u kojoj se odrava skuptina akcionara je najotrija mjera koja se primjenjuje samo kada se odravanje reda ne moe ostvariti ni jednom drugom mjerom. To se ini u naroito tekim sluajevima naruavanja dnevnog reda i ometanja skuptine akcionara bukom, fizikim ometanjem ili sprijeavanjem predsjedavajueg skuptine i ostalih uesnika u radu, nastavkom obavljanja radnji za koje je prethodno izreena opomena, itd. Dobre prakse upuuju da je prije izricanja mjere udaljavanja iz skuptine neophodno najprije izrei opomenu, pa prijetnju da e se primijeniti spomenuta najotrija mjera i, konano, zamoliti lice prema kojem se ova mjera izrie da napusti prostoriju.
197
10. zapisnik sa skuptine akcionara

O radu skuptine akcionara mora se napraviti zapisnik. Zapisnik nije u rukama samo predsjedavajueg skuptine akcionara. Po obavezujuim odredbama Zakona o privrednim drutvima, zapisnik sa skuptine akcionara vode: predsjedavajui skuptine, sekretar i najmanje jedan akcionar koga ovlasti skuptina akcionara. Predsjedavajui skuptine akcionara je duan da skuptinu akcionara vodi tako da je omogueno voditi zapisnik. Zapisnik se sainjava o radnjama koje se zbivaju na skuptini akcionara, i time dokazuje da su odreene radnje sprovedene i odreene odluke donijete.
Zapisnik sa skuptine akcionara obavezno sadri: datum, mjesto i vrijeme odravanja skuptine akcionara, imena predsjedavajueg, sekretara skuptine, lica koje ovjerava zapisnik, lanova radnih tijela skuptine ako su bila formirana, kvorum, dnevni red, podatke o nainu i rezultatima glasanja, usvojene odluke na skuptini akcionara. Zakon o privrednim drutvima propisuje obavezan sadraj zapisnika o odravanju skuptine akcionara, tako da zapisnik mora sadrati ove obavezne elemente. U zapisnik se ne smije unijeti manje podataka od ovih zahtijevanih Zakonom o privrednim drutvima, ali nema ogranienja da se u zapisnik unese vie podataka i navedu i druge okolnosti koje bi mogle biti vane za ocjenu ispravnosti postupka na skuptini akcionara. S obzirom da Zakon o privrednim drutvima ostvarenje odreenih prava akcionara uslovljava njihovim protivljenjem, tada je ove injenice neophodno unijeti u zapisnik o odravanju skuptine akcionara.
Prema dobrim praksama korporativnog upravljanja, u zapisnik se moraju unijeti sve odluke skuptine akcionara, bez obzira na to jesu li pozitivne ili negativne, odnose li se samo na procesna ili materijalno-pravna pitanja, ili samo na odravanje reda na skuptini akcionara. Ipak, nema obaveze u zapisnik unositi neformalna obraanja predsjedavajueg skuptini akcionara. Za obavezu unoenja u zapisnik bitno je da je rije o odluci skuptine akcionara. Obaveza unoenja u zapisnik skuptine akcionara postoji, iako nije izriito propisana Statutom u sljedeim sluajevima: a) Svaki akcionar ima pravo da u zapisnik unese svoje protivljenje odluci donijetoj na toj skuptini, jer od toga zavisi ostvarenje njegovog prava na osporavanje skuptinskih odluka. Ukoliko protivljenje akcionara usvajanju odreene odluke skuptine akcionara ne bi bilo unijeto u zapisnik, to bi znailo poricanje prava akcionara na osporavanje odluke i svih eventualnih drugih prava koja iz toga proizilaze; b) Akcionar koji na skuptini akcionara zahtijeva od lanova odbora direktora odreena obavjetenja ima pravo na njih, pa ako lanovi odbora
9.
sKuPtIna aKCIonara
direktora ne daju odgovor, akcionar ima pravo da se njegovo pitanje i razlog zbog kojeg mu je uskraen odgovor navedu u zapisniku; c) Svi zahtjevi akcionara koji zajedno posjeduju najmanje 5% akcionarskog kapitala drutva.
Kada je akcionarsko drutvo izdalo akcije razliitih klasa, akcionari koji posjedujuju akcije razliitih klasa o ovim pitanjima glasaju odvojeno na skuptini akcionara. U zapisniku se mora jasno navesti broj akcija kojim se glasa, predlog odluka o kojima se glasa, nain i rezultati glasanja, na isti nain na koji je to propisano za skuptinu akcionara u cjelini.
U zapisniku se mora tano navesti predlog odluke o kojoj se glasalo na skuptini akcionara kako bi se moglo znati na koju odluku se odnosi rezultat glasanja, tj. koji je predlog prihvaen, odnosno odbijen. Predsjedavajui skuptine akcionara utvruje rezultat glasanja i doneenu odluku, a takva njegova radnja ima konstitutivno djejstvo. Kopije punomoja i glasaki listii uesnika na skuptini akcionara koji su glasali unaprijed i na skuptini akcionara prilau se uz zapisnik. Zapisnik sa skuptine akcionara sainie se najkasnije u roku od 15 dana od dana odravanja skuptine akcionara.
dobre Prakse u vezI sa korPoratIvnIm uPravlJanJem
199
d. dobre PraKse u vezI sa KorPoratIvnIM uPravLjanjeM

1. dobre prakse u vezi sa postupkom koji prethodi odravanju skuptine akcionara
Poziv za skuptinu akcionara i objavljivanje dokumentacije i dnevnog reda sjednice treba da se obavi u skladu sa zakonom i propisima, imajui u vidu interese akcionara, na nain da se omogui svakom akcionaru da se pripremi za sastanak na odgovarajui nain. Preporuuje se da kompanija obezbijedi pristup pravilima u vezi sa odravanjem skuptine akcionara i vrenjem glasakih prava akcionara; Ukoliko kompanija ima website, sve relevantne informacije je preporuljivo objavljivati na website-u, kako akcionarima, tako i drugim zainteresovanim licima. Informacije o sastanku ukljuuju: ugovor o osnivanju, zvanino obavjetenje o odravanju skuptine, dnevni red sa predlogom odluka, doneene zakljuke i zapisnike sa sastanka. Kompanija treba elektronski da poalje sve relevantne informacije o sjednici skuptine svakom akcionaru koji to zahtijeva, nakon identifikacije; Website kompanije treba da bude forma preko koje akcionari i druga zainteresovana lica olakavaju komunikaciju, kako meusobno, tako i sa kompanijom; Mora se obezbijediti da svi odsutni akcionari mogu vriti svoja prava i imati adekvatno zastupanje svojih interesa putem odgovarajuih ovlaenja. Ukoliko kompanija zahtijeva posebne uslove, osim onih zahtijevanih propisima, oni se moraju obavezno objaviti u zvaninom pozivu; U sluaju da akcionari zahtijevaju izmjene dnevnog reda u skladu sa propisima, odbor direktora treba da o tome odlui u roku od tri dana i da izmjene objavi u roku od dva dana. Ukoliko Odbor direktora odlui da odbije zahtjev akcionara, preporuuje se da se odluka o odbijanju i obrazloenje takve odluke objave u roku od dva dana; Preporuuje se da se skuptine akcionara odravaju u vrijeme i na mjestu koje obezbjeuje najvee uee akcionara na najednostavniji nain.
9.
sKuPtIna aKCIonara
Preporuuje se da skuptina akcionara pone rano ujutru ili rano poslije podne tokom radnih dana; Kompanija treba da izvri neophodne pripreme za glasanje na blagovremen i adekvatan nain, kako bi se obezbijedilo da se odluke koje donose akcionari jasno i nedvosmisleno definiu. Ukoliko Odbor direktora oekuje da skuptini prisustvuje vie od 25 akcionara, kompanija treba da razmotri mogunost elektronskog glasanja za iju je integrisanost i pouzdanost odgovoran odbor direktora; Kompanija ne smije izdati zahtjeve za ueem koji mogu blokirati uee odreenih akcionara.
2. dobre prakse u vezi sa odravanjem skuptine

Predsjedavajui skuptine akcionara je odgovoran za usaglaavanje sa propisima, za nesmetano sprovoenje skuptine akcionara i za omoguavanje akcionarima da samostalno i u potpunosti vre svoja prava. Predsjedavajui skuptine akcionara treba da bude upoznat sa poslovanjem kompanije, ugovorom o osnivanju i svim odredbama koje se odnose na skuptinu akcionara. Vrlo je preporuljivo da predsjedavajui skuptine akcionara bude lan odbora direktora ili lice koje je imenovao odbor direktora. Predsjedavajui skuptine akcionara bira se od strane skuptine prije njenog poetka i razmatranja dnevnog reda. Ukoliko se ne imenuje predsjedavajui skuptinom akcionara, skuptina ne moe donositi odluke po pitanjima dnevnog reda; Odbor direktora i nadzorni odbor treba da budu prisutni na skuptini akcionara kako bi odgovarali na pitanja uesnika. U sluaju da pojedinci iz odbora nijesu prisutni na skuptini akcionara, predsjedavajui treba da objavi tu injenicu i prui objanjenje za njihovo odsustvo, prije otpoinjanja diskusije o takama dnevnog reda; Predsjednik Odbora direktora moe pozvati bilo koga na sjednicu skuptine akcionara i ovlasti ga da daje izjave, a prisustvo tog lica i njegovo struno miljenje je znaajno za efektivno odluivanje. U sluaju da akcionari ele da pozovu tree lice kako bi diskutovali dodatne take koje su zahtijevali da budu unijete u dnevni red, Odbor direktora e pozvati ta lica i ovlastiti ih da uestvuju u diskusiji;
dobre Prakse u vezI sa korPoratIvnIm uPravlJanJem
201
S obzirom da je skuptina akcionara najvanije mjesto za komuniciranje sa akcionarima i razmjenu miljenja, kompanija ne moe ograniiti pravo akcionara da zahtijeva informacije, daje izjave i predloge, i ne moe ustanovljavati posebne uslove za vrenje ovih prava. Akcionari koji prisustvuju skuptini treba da imaju jednaka vlasnika prava u skladu sa istim principima. Kako bi se rad skuptine uinio efektivnijim, akcionari mogu biti obavijeteni o mogunosti da podnose pismene zahtjeve i izjave. Meutim, pravo akcionara da raspravlja ne smije se ograniiti ili ukinuti usljed nepostojanja pismenog zahtjeva. Ipak, vodei rauna o pravima akcionara, predsjedavajui skuptine mora imati u vidu da primjedbe, predlozi, komentari, itd., ne opstruiraju nesmetano sprovoenje skuptine akcionara i nemaju za posljedicu njeno odugovlaenje. Zbog toga se preporuuje da pravo predsjedavajueg skuptine da odrava red na skuptini akcionara bude definisano statutom; Ukoliko na neka pitanja lanovi odbora direktora ne mogu dati zadovoljavajui odgovor, predsjedavajui treba da obezbijedi da se odgovori objave u roku od tri dana, osim ukoliko drugaije zahtijevaju interesi kompanije. Ukoliko se kompanija uzdrava od odgovora, zvanina izjava koja treba da bude objavljena i to u roku od tri dana nakon dana odravanja skuptine akcionara, sadri detaljno objanjenje; Predstavnicima medija treba omoguiti da uestvuju na skuptini akcionara. U situacijama kada se radi o povjerljivim informacijama, mediji se mogu iskljuuti, ali se mora odrati pres-konferencija u roku od jednog sata nakon zakljuenja skuptine akcionara kako bi se uesnici na tritu informisali o odlukama.
9.
sKuPtIna aKCIonara
Napomene:
128 Vidi: lan 22 stav 4 Zakona o privrednim drutvima; 129 Vidi: lan 35 stav 2 Zakona o privrednim drutvima; 130 Vidi: lan 35 stav 2 taka 9) Zakona o privrednim drutvima; 131 Vidi: lan 36 stav 2 Zakona o privrednim drutvima;
132 Vidi: lan 36 stav 6 Zakona o privrednim drutvima; 133 Vidi: lan 36 stav 7 Zakona o privrednim drutvima; 134 Vidi: lan 37 stav 3 Zakona o privrednim drutvima; 135 Vidi: lan 37 stav 2 Zakona o privrednim drutvima; 136 Vidi: lan 36 stav 6 i 7 Zakona o privrednim drutvima;
137 Vidi: lan 35 stav 1 Zakona o privrednim drutvima; 138 Vidi: lan 38 stav 2 Zakona o privrednim drutvima; 139 Vidi: lan 38 stav 4 Zakona o privrednim drutvima; 140 Vidi: lan 39 stav 4 Zakona o privrednim drutvima;
10.
IMPLIKaCIje osnovnog KaPItaLa na KorPoratIvno uPravLjanje
Poglavlje
10. |
d. 1. 2. 3. 4. a. PojaM osnovnog KaPItaLa Poveanje osnovnog KaPItaLa Poveanje kapitala novim ulozima uslovno poveanje osnovnog kapitala odobreni (ovlaeni) kapital Poveanje osnovnog kapitala iz sredstava drutva 211 211 214 215 219 209 207 206
sadraj
C. uLoga osnovnog KaPItaLa
e. sManjenje osnovog KaPItaLa 222
b. najnII Iznos osnovnog KaPItaLa
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
odbor dIrektora
oPta akta drutva
10.
a. PojaM osnovnog KaPItaLa

Osnovni kapital je u novcu izraena vrijednost onoga to lanovi akcionarskog drutva (akcionari) moraju unijeti u drutvo na ime uplate dijelova tog kapitala koji se odnose na sve izdate akcije. Jedna od osnovnih karakteristika akcionarskog drutva, po kojoj se akcionarsko drutvo razlikuje od svih ostalih drutava kapitala je u tome to je osnovni kapital akcionarskog drutva podijeljen na akcije.
Gdje se odreuje osnovni kapital akcionarskog drutva?

Osnovni kapital akcionarskog drutva odreen je: u statutu drutva; u poslovnim knjigama drutva; u Centralnom registru Privrednog suda.
naJnII Iznos osnovnog kaPItala
207
b. najnII Iznos osnovnog KaPItaLa

Najnii iznos osnovnog kapitala akcionarskog drutva propisan je Zakonom o privrednim drutvima i iznosi 25.000 .141 Za pojedina akcionarska drutva kao to su: drutva za upravljanje investicionim fondovima, drutva za upravljanje penzionim fondovima, banke, drutva za osiguranje, ovlaeni uesnici na tritu hartija od vrijednosti (brokeri, dileri, investicioni menaderi, preuzimaoci emisije, itd.) i berze, drugim zakonima su propisani vei iznosi najnieg osnovnog kapitala i to:
nazIv aKCIonarsKog drutva
MInIMaLnI Iznos novanog dIjeLa osnovnog KaPItaLa
berze Investicioni savjetnik broker diler Investicioni menader Preuzimalac emisije drutvo za upravljanje investicionim fondovima Investicioni fond drutvo za upravljanje penzionim fondovima Centralna depozitarna agencija banke drutva za osiguranje
100.000 142 10.000 143 25.000 144 125.000 145 125.000 146 250.000 147 125.000 148 500.000 149 250.000 150 250.000 151 5.000.000 152 1) za ivotna osiguranja 800.000,00 eura 2) za neivotna osiguranja: - osiguranje od nezgode i dobrovoljno zdravstveno osiguranje 500.000,00 eura - obavezno osiguranje u saobraaju 1.250.000,00 eura - ostala osiguranja imovine, ukljuujui osiguranje vozila kasko 1.000.000,00 eura - sve vrste neivotnih osiguranja 2.250.000,00 eura 3) za re-osiguranje 2.000.000,00 eura.
Posljedica odreivanja osnovnog kapitala statutom je u tome da svaka promjena osnovnog kapitala zahtijeva i izmjenu statuta drutva. Zbog toga svaku odluku skuptine akcionara o poveanju ili smanjenju osnovnog kapitala drutva prati i odgovarajua odluka o promjeni statuta. Osnovni kapital, moe
10.
se mijenjati samo odlukom skuptine akcionara drutva. Na osnovu te odluke upisuje se promjena osnovnog kapitala u sudskom registru. Osnovni kapital drutva u poslovnim knjigama se ne moe mijenjati, a da se o tome ne donese odluka o izmjenama statuta. Osnovni kapital se moe poveati bez izmjene statuta u sluaju kad je rije o poveanju kapitala kod tzv. Ovlaenog kapitala, kada to ini Odbor direktora na temelju ovlaenja koja su data skuptinom drutva.154 Takvo je poveanje mogue u roku koji nee biti dui od 5 godina po svakom odobrenju. Poveanje kapitala i u ovom sluaju je u rukama skuptine, jer samo skuptina akcionara moe ovlastiti odbor direktora za poveanje kapitala i to: - odredbom sadranom u statutu drutva, ili - odlukom doneenom na skuptini akcionara. Odbor direktora je ovlaen da donese odluku o emisiji akcija, ali nije ovlaen da donese odluku o emisiji obveznica koje daju pravo sticanja akcija (zamjenljive obveznice).
uloga osnovnog kaPItala
209
C. uLoga osnovnog KaPItaLa

Iako se najee istie da je osnovni kapital garancijski kapital drutva koji slui zatiti povjerilaca drutva i svojevrsna je naknada za to to akcionari ne odgovaraju za obaveze drutva, on ne prua sigurnost da e povjerioci biti podmireni od strane drutva. Osnovni kapital je samo znak treima da su u drutvo jednom bile unesene najmanje vrijednosti koje odgovaraju iznosu tog kapitala.
S obzirom da osnovni kapital, kao raunovodstvena kategorija, ulazi u pasivu drutva, tim se kapitalom ne odgovara za obaveze drutva. Drutvo za svoje obaveze odgovara samo onim to se nalazi u njegovoj aktivi, a u nju ulazi sve to se u drutvo unese na osnovu uplate vrijednosti osnovnog kapitala. Osnovni kapital se, dakle, razlikuje od imovine kojom drutvo raspolae i koja je bitna za sigurnost povjerilaca. Imovina drutva ini njegovu aktivu. Vrijednost aktive mijenja se poslovanjem drutva i ne utvruje se statutom. Ona nije stalna veliina, jer je zbog poslovanja drutva podlona promjenama. Promjene u aktivi znae njeno prestrukturiranje, tj. iz imovine drutva izlazi jedna imovina, koju zamjenjuje druga imovina.
to kazuje osnovni kapital povjeriocima?

Osnovni kapital kazuje povjeriocima da im je data sigurnost da drutvo ima ime da podmiri njihova potraivanja prema drutvu samo ako drutvo zaista ima najmanje onoliku imovinu koja po vrijednosti odgovara osnovnom kapitalu. Zato u akcionarskom pravu vai naelo odranja kapitala.
Naelo odravanja kapitala odraava se u nizu zakonskih odredbi kojima se drutvu zabranjuje da: - akcionaru vrati ono to je unio kao ulog i plati kamate na ulog; - stie sopstvene akcije, osim u zakonom dozvoljenim sluajevima; - da upotrebljava dobit suprotno propisanom redosljedu. Posljedica odredbi o ouvanju osnovnog kapitala je da akcionar nema pravo da se pojavi u ulozi povjerioca prema drutvu, na osnovu uplaenog uloga u drutvo, jer se akcionaru ne smiju vratiti uplaeni ulozi. Akcionar se u sluaju steaja drutva, moe pojaviti kao steajni povjerilac samo po osnovu prava na dobit, ako je dobit prethodno utvrena prije otvaranja steajnog postupka. Dakle, u postupku
10.
steaja, akcionar ne moe kao steajni povjerilac zahtijevati isplatu nominalnog iznosa akcije.
Zakon sadri odredbe koje imaju za cilj da se u drutvo unesu odreene vrijednosti i ouva ono to je drutvu prenijeto na ime uplate osnovnog kapitala. Meutim, zakonskim odredbama se povjeriocima ne moe garantovati da e biti zatieni od smanjenja imovine drutva do kojeg moe doi drugim raspolaganjima drutva. Ne moe se propisati, niti propisivanjem garantovati da drutvo nee upasti u gubitke. Odbor direktora je u obavezi da sazove vanrednu skuptinu akcionara ako je potrebno razmotriti ozbiljne gubitke drutva.155
Osnovna svrha osnovnog kapitala u drutvu je da se preko njega odreuju odnosi u drutvu. S obzirom da je osnovni kapital podijeljen na akcije, zbir svih nominalnih vrijednosti akcija odgovara iznosu osnovnog kapitala. Uestvovanjem preko nominalnih iznosa akcija, kao dijelova osnovnog kapitala, akcionari stiu prava u drutvu (kako upravljaka, tako i imovinska).
Svrha osnovnog kapitala u drutvu: prisiljava osnivae, odnosno one akcionare koji stiu akcije pri poveanju osnovnog kapitala da moraju u drutvo unijeti najmanje onoliko koliko odgovara iznosu tog kapitala; prisiljava osnivae da javno objave koliki je prvi kapital sa kojim drutvo raspolae u vrijeme osnivanja; sprijeava akcionare da zahtijevaju povraaj onoga to su uplatili na ime stvaranja osnovnog kapitala; sprijeava akcionare da odlue o plaanju dividende ako bi to plaanje ilo na tetu osnovnog kapitala.
PoveanJe osnovnog kaPItala
211
d. Poveanje osnovnog KaPItaLa

Akcionarsko drutvo finansira se svojim i tuim kapitalom. Sopstveni kapital potie od unosa uloga akcionara u drutvo izdavanjem akcija na koje se odnosi njegov cijeli osnovni kapital. Ako su izdate akcije sa nominalnim iznosom osnovni kapital odgovara zbiru nominalnih iznosa svih akcija. Tui kapital drutvo pribavlja kreditima, raznim obveznicama, tj. spoljni kapital drutvu dolazi iz izvora izvan onoga to po raznim osnovama u akcionarsko drutvo unose akcionari. Zakon o privrednim drutvima propisuje tri naina poveanja osnovnog kapitala drutva: - Poveanje kapitala novim ulozima; - Uslovno poveanje osnovnog kapitala; - Ovlaeni kapital; - Poveanje osnovnog kapitala iz sredstava drutva (koje znai samo unutranju preraspodjelu ve postojeeg kapitala drutva).
1. Poveanje kapitala novim ulozima

Osnovni kapital poveava se ulozima na osnovu odluke skuptine akcionara. Poveanje osnovnog kapitala na ovaj nain mogue je samo izdavanjem novih akcija, a ne poveanjem nominalnih iznosa ve izdatih akcija ili zadravanjem istog broja akcija bez nominalnog iznosa. Ako je drutvo izdalo akcije bez nominalnog iznosa mora se poveati ukupan broj akcija u srazmjeri poveanja osnovnog kapitala i osnovnog kapitala prije poveanja. Drutvo nema zakonske obaveze da izvri ovakvo poveanje osnovnog kapitala. Ipak, drutvo moe preuzeti obavezu da izvri poveanje osnovnog kapitala na obligaciono-pravnoj osnovi (ugovorom) pod uslovom da odluku o takvom nainu finansiranja donese skuptina akcionara i da takvu odluku konkretizuje. Na osnovu takve odluke, odbor direktora drutva bi mogao sa treim licima sklopiti ugovor kojim se drutvo obavezuje da povea kapital izdavanjem novih akcija. Posljedica krenja ovakve ugovorne obaveze svakako bi bila odgovornost za tetu. Bilo koji akcionar sm ne moe preuzeti obavezu da e poveati osnovni kapital drutva, ali nema ogranienja za to da akcionar sa bilo kim sklopi ugovor kojim se obavezuje da e na skuptini akcionara glasati za predlog odluke o poveanju osnovnog kapitala. Osnovni kapital ne moe se poveati ulozima sve dok se akcije u potpunosti ne uplate. ak i ako nije uplaen neznatni dio kapitala ne moe se poveati osnovni
10.
kapital. Odluka o poveanju osnovnog kapitala koja bi se donijela iako nijesu uplaeni svi dotadanji ulozi u osnovni kapital ne moe se sprovesti tek kada se uplati sve to je trebalo uplatiti. Za donoenje odluke o poveanju osnovnog kapitala ne treba navesti neki poseban razlog. Kapital drutva se moe poveavati iz potrebe da se sanira drutvo, da se krene u neki preduzetniki poduhvat za koji treba pribaviti dodatna sredstva.
Odluku o poveanju osnovnog kapitala donosi skuptina akcionara, i ona ne moe prenijeti ovlaenje na poveanje osnovnog kapitala ni na koji drugi organ drutva. Istovremeno sa odlukom o poveanju kapitala mora se donijeti i odluka o izmjenama statuta drutva. Osnovni kapital je jedan od bitnih i obaveznih elemenata statuta, pa svaka promjena osnovnog kapitala zahtijeva i izmjenu statuta. Kapital drutva e se poveati pod uslovom da skuptina, kojoj prisustvuju akcionari koji posjeduju najmanje dvije treine akcija, donese odluku o novoj emisiji akcija i, shodno tome, izmijeni statut.156 Statutom drutva se moe odrediti i neka druga veina (ali vea od dvotreinske veine) i ispunjenje dodatnih pretpostavki.
Ako postoji nekoliko klasa akcija, posebnu odluku o poveanju kapitala donosi svaka klasa akcionara ija su akcionarska prava ugroena. To znai da se moraju sa navedenom veinom donijeti odluke akcionara koji imaju akcije tih klasa u odvojenim, posebnim skuptinama ili oni moraju glasati odvojeno na skuptini akcionara. Sve dok se ne donesu odluke akcionara svih klasa akcija, odluka o poveanju osnovnog kapitala nije valjana. Za odluku o izdavanju novih povlaenih akcija moraju glasati i povlaeni akcionari ije akcije ne daju pravo glasa ako se novim akcijama daje pravo povlaenog uestvovanja u podjeli dividende, jer se time ograniavaju njihova prava.
213
Koje elemente sadri odluka o poveanju kapitala?

U odluci o poveanju kapitala navodi se: Iznos za koji se kapital poveava, i to tako da se odredi kako se postojei osnovni kapital u odlukom navedenom iznosu poveava za u odluci naveden iznos na novi iznos osnovnog kapitala koji se odreuje odlukom. Na primjer, odredba treba da glasi: Osnovni kapital drutva u iznosu od 2.000.000 poveava se za iznos od 1.000.000 na iznos od 3. 000.000. Moe se odrediti i najmanji i najvei iznos za koji se kapital poveava, ili samo najvei iznos, i ostaviti da to u nekom primjerenom roku zavisi od stanja upisa akcija. U tom sluaju moraju se odrediti mjerila za odreivanje konano poveanog kapitala drutva, ali tako da se odboru direktora ne ostavlja prostor za slobodno odluivanje, jer je odluka o poveanju kapitala u nadlenosti skuptine. Na primjer, moglo bi se odrediti da e iznos poveanog osnovnog kapitala biti onoliki koliko se novih akcija upie u roku koji se odredi odlukom, ali se ni u kom sluaju odboru direktora ne moe prepustiti da slobodno odredi iznos poveanog kapitala, jer skuptina akcionara nije odboru direktora prepustila donoenje odluke o poveanju kapitala, ve odbor direktora samo sprovodi odluke skuptine.
Za poveanje osnovnog kapitala potrebno je: a) donijeti odluku na skuptini akcionara o poveanju osnovnog kapitala i odluku o emisiji akcija; b) podnijeti odluke Komisiji za hartije od vrijednosti na odobrenje/evidentiranje u zavisnosti od toga da li se akcije emituju javnom ponudom, zatvorenom ponudom ili se evidentiraju; c) izdati i objaviti prospekt za javnu ponudu akcija ili skraeni prospekt ako se akcije izdaju zatvorenom ponudom; d) upisati i uplatiti akcije; e) dobiti rjeenje o uspjenosti emisije akcija od Komisije za hartije od vrijednosti; f ) evidentirati poveanje kapitala u Centralnoj Depozitarnoj Agenciji; g) prijaviti Centralnom registru Privrednog suda da je sprovedeno poveanje osnovnog kapitala.
Ako je drutvo izdalo akcije bez nominalnog iznosa, poveanjem kapitala moe izdati samo nove takve akcije.
10.
Poveanje osnovnog kapitala moe se izvriti novim ulozima, koji osim u novcu, mogu biti i u stvarima i pravima. U Odluci o poveanju osnovnog kapitala ulaganjem stvari ili prava moraju se navesti: stvari i prava koje treba uloiti, ako se predvia takvo ulaganje; lica koja e ih uloiti, kao i nominalni iznos akcija koje se stiu takvim ulaganjem, ili njihov broj ako se izdaju akcije bez nominalnog iznosa.
2. uslovno poveanje osnovnog kapitala

Uslovno poveanje osnovnog kapitala je takvo poveanje koje treba sprovesti samo da bi se iskoristilo pravo akcionara koje je drutvo dalo odreenim licima bilo: - Izdavanjem zamjenljivih obveznica koje se mogu pretvoriti u akcije, ili, - Ostvarivanjem prava pree kupovine novih akcija kada se kapital poveava novanim ulozima.
Zato se ovo poveanje osnovnog kapitala naziva uslovnim?

O uslovnom poveanju kapitala je rije zbog toga to se ne zna koliko e vlasnika zamjenljivih obveznica, te obveznice pretvoriti u akcije, ili koliko e se akcionara koristiti svojim pravom pree kupovine, jer imaoci toga prava mogu ali nijesu duni to da uine. Jedino je sigurno da uslovno poveani kapital stvara mogunost da se stekne ili povea lanstvo u drutvu, a hoe li do toga doi uslovljeno je izborom onih koji imaju pravo da odlue.
Povjerioci drutva koji su vlasnici zamjenljivih obveznica imaju pravo da zamijene obveznice koje im je drutvo izdalo za akcije tog drutva. Ta lica vlasnitvom nad takvim akcijama stiu pravo da dobiju lanstvo u drutvu da postanu akcionari. Da bi imaoci zamjenljivih obveznica povjerioci stekli pravo lanstva u drutvu neophodno je da povjerilac d izjavu volje da se koristi pravom koje mu je dato, pa i pravom da sa drutvom sklopi ugovor kojim svoje potraivanje pretvara u akcije. Do sticanja lanstva u drutvu vlasnik zamjenljive obveznice je povjerilac, poslije sticanja lanstva u drutvu on je akcionar. Dakle, umjesto da naplate svoja potraivanja prema drutvu, oni svoja potraivanja pretvaraju u akcije i tako preuzimaju na sebe rizik poslovanja drutva.
215
3. odobreni (ovlaeni) kapital

Odobreni (ovlaeni) osnovni kapital je nain poveanja osnovnog kapitala akcionarskog drutva na osnovu ovlaenja datog odboru direktora da moe poveati osnovni kapital drutva u iznosu i roku odreenom statutom ili odlukom skuptine akcionara. Dakle, po optim zakonskim odredbama, iskljuivo je pravo skuptine akcionara da donese odluku o poveanju kapitala. Skuptina akcionara moe: - usvojiti odluku o poveanju kapitala, odnosno odluku o emisiji akcija, koju sprovodi odbor direktora drutva; - ovlastiti odbor direktora da donese odluku o emisiji akcija, u iznosu i roku koji utvrdi skuptina akcionara.
PrednostI ovLaenja odbora dIreKtora da donese odLuKu o eMIsIjI aKCIja sastoje se u sLjedeeM: ODBOR DIREKTORA
izbjegavaju se nepotrebni trokovi sazivanja skuptine akcionara prema potrebama osnovni kapital se moe poveavati u djelovima i postupno, pa se izbjegava da se zbog ve donesene odluke o poveanju kapitala nepotrebno poveava kapital ak i ako je u meuvremenu prestala potreba za novim kapitalom
SKUPTINA AKCIONARA
dobija se na brzini i elastinosti odluivanja o poveanju osnovnog kapitala drutva
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
odbor dIrektora
Za razliku od obinih obveznica koje nose obavezu drutva da davaocu kapitala imaocu obveznice nakon proteka odreenog roka vrati nominalni iznos onoga to je dao sa kamatom, kod zamjenljive obveznice uz to mu se daje pravo da u nekom odreenom periodu te obveznice zamijeni za akcije i time stekne lanstvo u drutvu. Pored akcija i zamjenljivih obveznica, drutvo moe izdati obveznice koje glase na donosioca sa svrhom pribavljanja kapitala, sa obavezom da davaocu kapitala nakon proteka odreenog roka vrati nominalni iznos onoga to je dao sa kamatama. Uz to mu se dodaje i dodatno pravo da u nekom odreenom vremenu, uz plaanje odreenog iznosa, stekne odreen broj akcija drutva (opcija, warrant)
oPta akta drutva
U emu se zamjenljive obveznice razlikuju od obinih obveznica?
10.
Kod ovlaenog kapitala bitno je da je tu rije samo o odluci ovlaenju odbora direktora da donese odluku o poveanju kapitala, ime se kapital jo ne poveava. Do poveanja kapitala dolazi tek kada Odbor direktora odlui da donese odluku o poveanju kapitala i emisiji akcija i kada te odluke sprovede. Iznos odobrenog poveanja kapitala, tj. iznos ovlaenog kapitala, iako se navodi u statutu drutva, ne unosi se u poslovne knjige drutva. Da li e se ovlaeni kapital unijeti u poslovne knjige drutva, kada i koliko e se osnovnog kapitala na osnovu toga unijeti u drutvo, zavisi od odluke odbora direktora i sprovoenja ove odluke. Ovlaeni kapital predstavlja samo mogunost da doe do poveanja kapitala, a ne i poveanje toga kapitala. Tek nakon svakog sprovedenog poveanja kapitala upisuje se stvarno stanje osnovnog kapitala drutva. Ako su u drutvu izdate akcije vie klasa, za odluku je potrebna saglasnost akcionara svake klase akcija, koja se daje na posebnim skuptinama akcionara na kojima se odluuje 2/3 veinom ukupnog broja akcija ili odlukom donijetom posebnim glasanjem na skuptini akcionara drutva.
Odlukom glavne skuptine kojom se mijenja statut ili ovlauje odbor direktora da izvri emisiju akcija mora se propisati: za koji se iznos ukupno moe poveati osnovni kapital drutva (na primjer, za iznos od najvie 100.000); do kolikog se ukupnog iznosa osnovnog kapitala drutva to moe uiniti (na primjer, da tako poveani osnovni kapital drutva ne prelazi vie od 100.000); rok u kojem je odbor direktora ovlaen da donese odluku o emisiji akcija.
za Poveanje osnovnog KaPItaLa na osnovu odobrenog (ovLaenog) KaPItaLa Potrebno je:

da skuptina akcionara statutom ovlasti odbor direktora da povea kapital i donese odluku o emisiji akcija da odbor direktora odlui da izda emisiju akcija, tj. donese odluku o emisiji akcija da se izda i objavi prospekt za javnu ponudu hartija od vrijednosti ili skraeni prospekt ako se hartije od vrijednosti izdaju zatvorenom ponudom, kao i da komisija za hartije od vrijednosti odobri/evidentira emisiju hartija od vrijednosti
da se upiu i uplate emitovane akcije i utvrdi uspjenost izvrene emisije akcija
da se podnese prijava Centralnom registru Privrednog suda i sprovedeno poveanje kapitala upie u Centralni registar Privrednog suda
217
Odluka odbora direktora o poveanju osnovnog kapitala i emisiji akcija spada u poslovodne odluke. Za poveanje osnovnog kapitala nije dovoljno da se samo izdaju akcije nego odbor direktora o tome mora donijeti i formalnu odluku. Na odluku odbora direktora o emisiji akcija nije potrebno da skuptina akcionara niti bilo koji drugi organ akcionarskog drutva daje saglasnost.
Na koji nain prestaje ovlaenje dato odboru direktora?

Ovlaenje dato odboru direktora prestaje istekom vremena na koje je ovlaenje dato. Do isteka tog roka (koji ne moe biti dui od 5 godina) odbor direktora mora u Centralni registar Privednog suda upisati poveanje kapitala. Ako odbor direktora sprovede poveanje osnovnog kapitala nakon isteka perioda u kojem je to bio ovlaen da uini, ili ako odbor direktora uopte nema ovlaenje za donoenje odluke o poveanju kapitala, ili ako se poniti (ospori) odluka skuptine akcionara kojom je dato takvo ovlaenje, na osnovu takve odluke o emisiji akcija ne mogu se emitovati akcije i sprovesti poveanje kapitala u Centralnom registru Privrednog suda. Eventualno izdate akcije su nitavne i ne daju nikakva prava, a osoba kojoj su izdate ne stie lanska prava u drutvu. Za tetu licima kojima su takve akcije izdate odgovaraju lica koja su ih izdala.
Ako se odbor direktora ovlasti na donoenje odluke o poveanju kapitala i novoj emisiji akcija u odluci skuptine akcionara kojom se daje takvo ovlaenje, mora se navesti da li je odbor direktora ovlaen da novu emisiju akcija i poveanje kapitala sprovede samo novanim ulozima ili i ulaganjem stvari i prava. Ovlaenje za poveanje kapitala mora sadrati odreenje o kojoj vrsti poveanja kapitala je rije: poveanju ulaganjem novanih sredstava ili poveanju na osnovu ulaganja nenovanih sredstava, ali moe biti samo uopteno ne treba navoditi sve pojedinosti. Te pojedinosti (npr. o kojim stvarima i pravima je rije) mora propisati odbor direktora u odluci o poveanju kapitala i/ili odluci o emisiji akcija (predmet uloga u stvarima i pravima, lice od kojeg je drutvo stie, nominalni iznos akcija koje se stiu takvim ulaganjem, a ako se emituju akcije bez nominalnog iznosa, samo njihov broj, itd.). Pri emitovanju akcija radi poveanja kapitala novanim ulozima, koje se vri na osnovu odluke odbora direktora, akcionari imaju pravo pree kupovine, na isti nain i pod istim uslovima kao i kada je rije o emisiji akcija koja se vri na osnovu odluke skuptine akcionara. Zato odbor direktora mora dati akcionarima pravo pree kupovine koje ovi mogu iskoristiti u roku od najmanje 30 dana od dana objavljivanja obavjetenja o pravu pree kupovine. U ovlaenju sadranom u statutu drutva ili posebnoj odluci skuptine akcionara da moe izvriti novu emisiju akcija i poveati kapital nije sadrano i ovlaenje odboru direktora da
10.
ograniava ili ukida pravo pree kupovine. Odluku o ograniavanju ili ukidanju prava pree kupovine moe donijeti iskljuivo skuptina akcionara.157 Pravo pree kupovine skuptina akcionara moe ograniiti ili iskljuiti i u odluci kojom odboru direktora daje ovlaenje da izvri novu emisiju akcija. Ako u ovlaenju odbora direktora da izvri novu emisiju akcija nema o tome rijei, sm odbor direktora je ovlaen da odluuje o sadraju prava iz akcija i o uslovima za izdavanje akcija. Dakle, odbor direktora je ovlaen da odlui: - o vrsti akcija koje se izdaju (hoe li izdati redovne ili povlaene akcije, sa pravom glasa ili bez prava glasa); - koliki e biti nominalni iznos emitovanih akcija, ako drutvo izdaje akcije sa nominalnim iznosom; - o vremenu izdavanja akcija, iznosu za koje se one izdaju, do kada se taj iznos mora uplatiti, itd. Ako drutvo ve ima povlaene akcije, odbor direktora moe odluiti da izda povlaene akcije koje daju prednost pri isplati dividende samo ako je to predvieno u ovlaenju koje mu je dala skuptina. Ovakvo pravilo proizilazi iz injenice da se ovlaenje daje odlukom o izmjenama statute za koju se trai saglasnost svake klase akcija, kao i zbog injenice da se ovakvim odluivanjem moe uticati na ouvanje prava imaoca povlaenih akcija. U suprotnom, ovakvom odlukom bi se prava povlaenih akcionara mogla umanjiti, ako se ne bi traila njihova saglasnost.
odbor dIreKtora IMa Pravo
odbor dIreKtora neMa Pravo
da odluuje o sadraju prava iz akcija i o uslovima za izdavanje akcija i to: - o vrsti akcija koje se izdaju (hoe li izdati redovne ili povlaene akcije, sa pravom glasa ili bez prava glasa); - koliki e biti nominalni iznos emitovanih akcija, ako drutvo izdaje akcije sa nominalnim iznosom; - vremenu izdavanja akcija, iznosu za koje se one izdaju, do kada se taj iznos mora uplatiti itd. da odlui o pojedinostima (npr. o kojim stvarima i pravima je rije, lice od kojeg drutvo stie stvari/prava, nominalni iznos akcija koje se stiu takvim ulaganjem, a ako se emituju akcije bez nominalnog iznosa njihov broj, itd.). da utvrdi rok u kojem postojei akcionari imaju pravo pree kupovine ukoliko se kapital poveava novanim ulozima, na nain propisan zakonom.
da odlui o ukupnom obimu emisije akcija na nain da prevazilazi ukupan obim utvren u ovlaenju skuptine akcionara. Izdavati povlaene akcije ako akcionari ove klase akcija nijesu na specijalnoj skuptini akcionara glasali za izdavanje takve klase akcija. da odlui da li poveanje kapitala moe sprovesti kroz ulaganje novanih sredstava ili kroz ulaganje stvari i prava. da ogranii ili ukine pravo pree kupovine postojeim akcionarima. ovlaenje na ukidanje je iskljuivo dato skuptini i ne prenosi se na odbor direktora sa ovlaenjem da izvri novu emisiju akcija.
219
4. Poveanje osnovnog kapitala iz sredstava drutva

Osim novim ulozima, osnovni kapital moe se poveati i iz sredstava drutva, i to pretvaranjem rezervi i nerasporeene dobiti u osnovni kapital. Ovakvim ulaganjem se u drutvo ne unosi novi kapital, pa to ne znai pribavljanje novih sredstava za rad drutva, nego se imovina drutva prestrukturira tako da se na raun jednog njegovog dijela poveava osnovni kapital. Ipak, rije je o pravom poveanju osnovnog kapitala kojim nastaju nova lanska prava.
Zbog razliite pravne prirode poveanja kapitala novim ulozima lanova i poveanja osnovnog kapitala iz sredstava drutva, ne moe se istom odlukom skuptine akcionara poveati osnovni kapital po raznim osnovama, tj. uplatama i iz sopstvenih sredstava. S obzirom da za takva poveanja kapitala vae razliita pravila, ako se ele izvriti poveanje kapitala po raznim osnovama treba na skuptini akcionara donijeti razliite odluke koje bi se mogle sprovesti jedna za drugom, a svaka po pravilima kojima se ureuje odgovarajui nain poveanja osnovnog kapitala. Meutim, ni u kojem sluaju ne moe se raditi o kombinovanom poveanju kapitala.
Za poveanje osnovnog kapitala iz sredstava drutva potrebno je: na skuptini akcionara donijeti odluku o poveanju osnovnog kapitala iz sredstava drutva, tj. odluku o emisiji akcija po ovom osnovu; evidentirati emisiju akcija kod Komisije za hartije od vrijednosti; evidentirati poveanje kapitala kod Centralne Depozitarne Agencije; podnijeti prijavu Centralnom registru Privrednog suda za upis poveanja kapitala u CRPS.
10.
Da bi drutvo donijelo odluku o poveanju kapitala iz sredstava drutva neophodno je da se ispune i dodatni uslovi, tj. odluka se moe donijeti tek nakon to se: usvoje finansijski izvjetaji drutva za poslovnu godinu koja je prethodila onoj u kojoj se donosi odluka o poveanju kapitala; izmijeni statut, jer se odredba o osnovnom kapitalu smatra bitnom i obaveznom odredbom statuta, a ovom odlukom se utvruje novi osnovni kapital, broj akcija koje se izdaju, njihova nominalna vrijednost, itd; utvrdi da u finansijskim iskazima drutva nije iskazan gubitak. Koje radnje izostaju kada je rije o poveanju osnovnog kapitala iz sredstava drutva u poreenju sa radnjama poveanja kapitala novim ulozima akcionara? izdavanje i objavljivanje prospekta za javnu ponudu akcija ili skraenog prospekta ako se akcije izdaju zatvorenom ponudom jer nema novih akcionara; upisivanje i uplaivanje akcija nema uplata, pa nema ni potrebe obraanja licima da postanu lanovi akcionarskog drutva; utvrivanje rjeenja o uspjenosti emisije akcija od Komisije za hartije od vrijednosti - Akcije koje se izdaju po osnovu poveanja osnovnog kapitala iz ovog stava dijele se licima koja su bila akcionari drutva na dan kad je skuptina akcionara donijela odluku o poveanju osnovnog kapitala drutva iz sredstava rezervi drutva ili nerasporeene dobiti drutva, proporcionalno njihovom ueu u ukupnom broju akcija drutva.
Odluka o poveanju kapitala iz sredstava drutva (rezervi i nerasporeene dobiti) mora da sadri sljedee elemente: - taan iznos za koji se poveava kapital drutva i koliki e osnovni kapital biti nakon to se odluka upie u sudski registar; - tane iznose nerasporeene dobiti ili rezervi koji se pretvaraju u kapital; - godinje finansijske izvjetaje na kojima se zasniva odluka o poveanju kapitala; - podatke o akcijama koje se izdaju (njihov broj i nominalna vrijednost, ako je utvrena).
221
Koji akcionari imaju pravo na akcije po osnovu poveanja kapitala iz sredstava drutva?
Akcije koje se izdaju po osnovu poveanja osnovnog kapitala iz ovog stava dijele se licima koja su bila akcionari drutva na dan kad je skuptina akcionara donijela odluku o poveanju osnovnog kapitala drutva iz sredstava rezervi drutva ili nerasporeene dobiti drutva, proporcionalno njihovom ueu u ukupnom broju akcija drutva.158 Ova lica ne uplauju akcije, niti za njih daju novana sredstva. Akcije emitovane po osnovu poveanja kapitala iz sredstava drutva dijele se licima koja su akcionari na dan kad je skuptina akcionara donijela odluku o poveanju kapitala besplatno.159
svi akcionari drutva na dan donoenja odluke imaju pravo da besplatno dobiju akcije
akcionari imaju pravo da dobiju akcije proporcionalno njihovom ueu u ukupnom broju akcija drutva
Poveanje KaPItaLa Iz sredstava aKCIonarsKog drutva (rezervI I nerasPoreene dobItI)
akcije se dobijaju po sili zakona bez obzira na njihovu izraenu volju, tako da nije potrebno da oni daju izjavu volje
akcionarsko drutvo ne smije imati gubitak ako vri emisiju akcija po ovom osnovu
10.
e. sManjenje osnovnog KaPItaLa

Zakon o privrednim drutvima ne propisuje razloge smanjenja kapitala drutva. To znai da je smanjenje kapitala mogue da bi se ostvario svaki cilj koji se moe postii njegovim smanjenjem. Za smanjenje kapitala neophodno je: a) da skuptina akcionara donese odluku o smanjenju kapitala; b) da se smanjenje kapitala registruje kod Komisije za hartije od vrijednosti; c) da se podnese prijava za upis smanjenja kapitala u Centralni registar Privrednog suda. Odluka o smanjenju kapitala donosi se na skuptini akcionara. Kad je rije o poveanju kapitala, skuptina akcionara moe ovlastiti odbor direktora da donese odluku o poveanju kapitala i o novoj emisiji akcija, a kada je rije o smanjenju kapitala, skuptina svoje pravo da odluuje o smanjenju kapitala ne moe prenijeti na odbor direktora. Iskljuivo je pravo skuptine akcionara da odluuje o smanjenju kapitala akcionarskog drutva.160 Akcionarski kapital moe se umanjiti na osnovu odluke skuptine akcionara, za koju su glasali akcionari koji posjeduju najmanje dvije treine ukupnog broja akcija, a koji su prisutni ili zastupani na skuptini preko punomonika ili putem glasakih listia.161 Statutom se moe propisati da je za donoenje odluke o smanjenju kapitala potrebna veina od ove zakonom propisane, kao i ispunjenje dodatnih pretpostavki. S obzirom da svako smanjenje kapitala znai i promjenu statuta, uz odluku o smanjenju kapitala mora se sainiti i odluka o izmjenama statuta. Kada je drutvo izdalo akcije razliitih klasa, odluka skuptine akcionara uslovljena je posebnom odlukom svake klase akcionara ija su prava ugroena.162
Odluka o smanjenju kapitala mora sadrati sljedee elemente: a) Iznos kapitala nakon smanjenja; b) Cilj smanjenja kapitala Ovaj cilj se mora navesti tako da se tano zna zato se to ini; npr. radi pokria gubitka, unoenja odreenog iznosa u rezerve drutva, povraaja uloga akcionarima; c) Nain na koji e se smanjiti kapital Kapital drutva se moe smanjiti ponitenjem srazmjernog broja akcija, koje se vri srazmjerno ueu svakog akcionara u ukupnom broju akcija ili smanjenjem nominalne vrijednosti akcija.
smanJenJe osnovnog kaPItala
223
Zakonom o privrednim drutvima propisano je da se kapital drutva moe smanjiti ponitenjem srazmjernog broja akcija, koje se vri srazmjerno ueu svakog akcionara u ukupnom broju akcija ili smanjenjem nominalne vrijednosti akcija.
Bez obzira o kojoj vrsti (nainu) smanjenja kapitala je rije bitno je da se to smanjenje odnosi na sve akcije akcionarskog drutva tako da se tim nainima smanjenja kapitala ne remete odnosi izmeu akcionara. Osnovno pravilo u akcionarskom drutvu je da zbir nominalnih vrijednosti akcija mora biti jednak vrijednosti kapitala akcionarskog drutva. Od toga pravila nema izuzetka, tako da ako akcionarsko drutvo eli da smanji akcionarski kapital, promjena se mora sprovesti na svim akcijama akcionarskog drutva kako bi se zadovoljilo to pravilo. Naime, svako smanjenje kapitala znai zadiranje u lanska prava u drutvu i on ne smije biti takav da se: - odnosi na samo neke akcionare; - odnosi na samo neke akcije akcionarskog drutva.
Dakle, smanjenje kapitala akcionarskog drutva mora se odnositi srazmjerno na sve akcije akcionarskog drutva, nezavisno od toga da li te akcije daju pravo glasa ili ne. Bitan je nominalni iznos tih akcija, a svaka akcija, bez obzira na klasu (bez obzira da li je rije o akcijama sa pravom glasa ili ne) mora glasiti na neki iznos. Pravo glasa samo je jedno od prava koje ima akcionar na osnovu akcije. Kada je drutvo izdalo akcije razliitih klasa, odluka skuptine akcionara uslovljena je posebnom odlukom svake klase akcionara ija su prava ugroena.163 Zakon o privrednim drutvima ne propisuje najmanji nominalni iznos akcije akcionarskog drutva, to znai da se nominalni iznos akcije moe smanjivati vie puta za iznos koji utvrdi skuptina akcionarskog drutva. O nainu smanjenja kapitala, tj. da li e smanjenje kapitala izvriti ponitenjem akcija ili smanjenjem njihove nominalne vrijednosti odluuje sama skuptina akcionara, kao i o iznosu nominalne vrijednosti akcija poslije izvrenog smanjenja. S obzirom da zbog smanjenja kapitala mogu biti oteeni povjerioci drutva, Zakon o privrednim drutvima propisuje obezbjeenja koja se moraju dati povjeriocima prije sprovoenja odluke o smanjenju kapitala. Tako, Zakon o privrednim drutvima propisuje da: - drutvo ne moe izvriti smanjenje kapitala ukoliko ne ponudi dodatne garancije za svoje obaveze svakom povjeriocu koji to zahtijeva, a ija su potraivanja pravovaljana prije dana objavljivanja odluke o smanjenju kapitala; - ne obavijesti svakog povjerioca pisanim putem o odluci o smanjenju kapitala.
10.
Povjerioci mogu zahtijevati isplatu svojih potraivanja u roku od 60 dana od dana dostavljanja takvog obavjetenja ili od dana objavljivanja obavjetenja u Slubenom listu CG, koji god je od ta dva dana kasniji u vremenu. Da bi zatitio povjerioce i pruio im odgovarajuu pravnu sigurnost, Zakon o privrednim drutvima propisuje da je smanjenje kapitala nitavno, a isplate se ne mogu vriti akcionarima dok se povjerioci ne izmire ili dok Privredni sud ne utvrdi da su njihova potraivanja neosnovana.164 Drutvo ne moe izvriti smanjenje kapitala ukoliko ne ponudi dodatne garancije za svoje obaveze svakom povjeriocu koji to zahtijeva, a ija su potraivanja pravovaljana prije dana objavljivanja odluke o smanjenju kapitala. To znai da drutvo nije obavezno povjeriocima da prui dodatna obezbjeenja za svoje obaveze ukoliko povjerioci to ne zahtijevaju, ali mora dati osiguranje ako to povjerioci zatrae. Postoje izvjesni, zakonom propisani, sluajevi kada drutvo nije u obavezi da prui dodatna obezbjeenja za svoje obaveze i to: - ako ukupna potraivanja povjerilaca nakon smanjenja kapitala drutva prelaze vrijednost neto imovine drutva procijenjene od strane nezavisnog procjenjivaa; - ako su njegova potraivanja ve u potpunosti i na pouzdani nain obezbijeena; - kada je svrha smanjenja kapitala pokrivanje gubitka.
eMatsKI PostuPaK sManjenja KaPItaLa:
skuptina akcionara donosi odluku o smanjenju kapitala. odluka skuptine akcionara o smanjenju kapitala dostavlja se CrPs-u, koji je podnosi slubenom listu rCg na objavljivanje. drutvo obavjetava svakog povjerioca pisanim putem o odluci o smanjenju kapitala.
Povjerioci imaju pravo da zahtijevaju, a drutvo da daje dodatna obezbijeenje za svoje obaveze.
kapital drutva se smanjuje ponitenjem srazmjernog broja akcija, koje se vri srazmjerno ueu svakog akcionara u ukupnom broju akcija ili smanjenjem nominalne vrijednosti akcija. smanjenje se registruje kod komisije za hov i Cda. kapital drutva se smatra umanjenim kada se izmjene statuta registruju u CrPs.
PoJam osnovnog kaPItala
225
Napomene:
141 Vidi: lan 17 stav 6 Zakona o privrednim drutvima; 142 Vidi: lan 51 stav 1 Zakona o hartijama od vrijednosti; 143 Vidi: lan 67 Zakona o hartijama od vrijednosti; 144 Vidi: lan 67 Zakona o hartijama od vrijednosti; 145 Vidi: lan 67 Zakona o hartijama od vrijednosti; 146 Vidi: lan 67 Zakona o hartijama od vrijednosti; 147 Vidi: lan 67 Zakona o hartijama od vrijednosti; 148 lan 10 stav 1 i 2 Zakona o investicionim fondovima; Novani dio osnovnog kapitala drutva za upravljanje koje upravlja samo jednim investicionim fondom ne moe biti manji od 125.000 eura. Ako drutvo za upravljanje upravlja sa vie investicionih fondova, novani dio osnovnog kapitala mora poveati za 75.000 eura prije podnoenja zahtjeva za upravljanje svakim sljedeim investicionim fondom.
149 Vidi: lan 27 stav 3 Zakona o investicionim fondovima; 150 Vidi: lan 11 stav 1 Zakona o penzionim fondovima; 151 Vidi: lan 90 stav 1 taka 2 Zakona o hartijama od vrijednosti; 152 Vidi: lan 8 Zakona o bankama; 153 Vidi: lan 21 Zakona o osiguranju; 154 Vidi: lan 54 stav 8 Zakona o privrednim drutvima; 155 Vidi: lan 40 stav 2 taka 3 Zakona o privrednim drutvima; 156 Vidi: lan 57 stav 5 Zakona o privrednim drutvima; 157 Vidi: lan 35 stav 2 taka 12 Zakona o privrednim drutvima;
158 Vidi: lan 57 stav 4 Zakona o privrednim drutvima; 159 Vidi: lan 31 stav 1 taka 3) Zakona o privrednim drutvima; 160 Vidi: lan 35 stav 2 taka 6) Zakona o privrednim drutvima; 161 Vidi: lan 59 stav 1 Zakona o privrednim drutvima; 162 Vidi: lan 59 stav 1 Zakona o privrednim drutvima; 163 Vidi: lan 59 stav 1 Zakona o privrednim drutvima; 164 Vidi: lan 59 stav 6 Zakona o privrednim drutvima; 165 Vidi: lan 63 stav 4 Zakona o privrednim drutvima;
BELEKE
11.
dIvIdende
Poglavlje
11. |
dIvIdende
sadraj
d. u KojeM obIMu se IsPLauje dIvIdenda
e. KojI aKCIonar IMa Pravo IMa dIvIdendu
F. Koje aKCIje ne daju Pravo na dIvIdendu
H. datuM IsPLate dIvIdende 238 237 236 235 241 239 232 231
a. oPte odredbe o dIvIdendI
b. usLovI za IsPLatu dIvIdende
g. razLIKovanje Prava na dIvIdendu od PotraIvanja za IsPLatu dIvIdende
I. dobre PraKse u vezI sa IsPLatoM dIvIdende 242

skuPtIna akCIonara uvod u Prava akCIonara sekretar drutva odbor dIrektora IzvrnI dIrektor I nJegove nadlenostI oPta akta drutva
C. PostuPaK rasPodjeLe dIvIdende aKCIonarIMa
dIvIdende
11.
dIvIdende
a) b) c) d) -
Kompanija treba da ima jasno definisanu i konzistentnu politiku isplate dividende. Ova politika treba da bude objavljena akcionarima na skuptini akcionarskog drutva i ukljuena u godinji izvjetaj kompanije, prospekt i druge materijale. Sljedea pitanja treba da budu ukljuena u politike kompanije o isplati dividende: Godinji profit, iznos i izvori raspoloivog profita; Kriterijume u skladu sa kojima kompanija priprema politiku raspodjele dividende; Iznos dividende po akciji, uz naznaku razliitih vrsta akcija; Lokacija, vrijeme i uslovi isplate dividende. U sluaju da odbor predlae da se ne raspodjeljuje dividenda akcionarima na skuptini akcionara, osnov za takav predlog i informacije o metodu upotrebe dividende treba da budu objavljene akcionarima i sadrane u godinjem izvjetaju, prospektu i drugom materijalu; Raspodjela dividende treba da bude izvrena u periodu koji je propisan zakonom i to je prije mogue nakon skuptine akcionara; Politika kompanije o izdvajanju u rezerve i o dividendi (iznos i svrha izdvajanja u rezerve, iznos dividende i vrsta dividende) treba da bude raspravljanja i o njoj odluivano kao o posebnoj taki dnevnog reda na skuptini akcionara. Odluka o raspodjeli dividende mora biti posebna taka dnevnog reda na skuptini akcionara; Bitno je obezbijediti da svi vlasnici akcija iste klase imaju ista prava, ukljuujui i pravo da dobiju dio profita akcionara u obliku dividendi ili na drugi nain u srazmjeri sa brojem akcija koje posjeduju; Prilikom pripreme politike raspodjele dividendi preporuuje se da se uzmu u obzir ne samo direktne neposredne koristi akcionarima kompanije usljed isplate dividendi ve i cjelishodnost reinvestiranja profita, koja moe voditi ka poveanju vrijednosti emitenta u budunosti. Predlae se da se razmatra politika raspodjele profita na skuptinama akcionara i time obezbijedi da to vei broj akcionara ima mogunost da se upozna sa njom i da iskae svoje miljenje. Informacija o politici raspodjele profita treba da bude ukljuena u izvjetaj i objavljena na website-u kompanije na Internetu.
oPte odredbe o dIvIdendI
231
a. oPte odredbe o dIvIdendI

Dividenda je isplata dijela dobiti drutva njegovim akcionarima. Odluka o isplati dividende koju je donijela skuptina akcionara predstavlja obavezu drutva prema njegovim akcionarima.
to znai da je odluka o isplati dividende obaveza drutva prema njegovim akcionarima?

To znai da drutvo nije zakonski obavezno da isplati dividendu akcionarima sve dok skuptina akcionara ne donese odluku o isplati dividende. Tek od tog trenutka akcionar moe sudskim putem tubom zahtijevati od drutva da isplati dividendu. Prije nego to drutvo donese odluku o raspodjeli dividende, pravo akcionara na dividendu se ne moe ostvariti sudskim putem.
11.
dIvIdende
b. usLovI za IsPLatu dIvIdende

Akcionari imaju pravo da uestvuju u dobiti koju ostvari akcionarsko drutvo. To im pravo pripada po Zakonu. Zakon o privrednim drutvima ustanovljava brojna ogranienja u vezi sa pravom na isplatu dividende akcionarima. Osnovno ogranienje za isplatu dividende je da se dividende mogu jedino isplaivati iz akumulirane neto dobiti. 165 Zakonsko ogranienje da se dividenda moe jedino isplaivati iz akumulirane neto dobiti ne znai da to mora biti dobit iz poslovne godine u kojoj je ostvarena, ve da se dividenda moe isplatiti i nakon poslovne godine u kojoj nije ostvarena dobit. Ali, u svrhu isplate dividende mogu se koristiti samo sredstva iz dobiti proistekle iz bilansa uspjeha, bez obzira na to za koju se godinu takva dobit obraunala. To znai da se dividenda moe isplatiti iz dobiti ostvarene u nekoj prethodnoj poslovnoj godini, ako je rije o sredstvima koja su u takvom pravnom reimu da se mogu koristiti za isplatu dividende. Smisao ove odredbe je da se dividenda ne moe isplatiti iz sredstava koja nijesu ostvarena kao rezultat poslovanja drutva, i to je zbog toga to drutvo mora ouvati svoj kapital. Polazna osnova da bi drutvo moglo da isplati dividendu je da postoji dobit podobna da se iz nje isplati dividenda. Zakon propisuje u koje se namjene moe upotrijebiti neto dobit ostvarena u nekoj poslovnoj godini i redosljed po kojem se u propisane namjene dobit moe upotrijebiti. Naime, Zakon o privrednim drutvima propisuje hijerarhiju namjene u koje se moe koristiti neto dobit drutva. To znai da se dobit mora upotrijebiti najprije za prvopropisanu namjenu, pa zatim redom kako Zakon spominje. Nije doputeno dobit podijeliti tako da se dijelovi koriste za vie namjena, ako je nema dovoljno za to da se u potpunosti koristi za namjenu koja je hijerarhijski nie rangirana u mjeri u kojoj to za namjenu propisuje Zakon. Zakon za upotrebu dobiti propisuje ovaj redosljed namjena: a) pokrie gubitka prenesenog iz prethodnih godina; b) unoenje u zakonske rezerve ili rezerve utvrene statutom.
uslovI za IsPlatu dIvIdende
233
to znai ovaj hijerarhijski odnos?

I Dobit se mora najprije upotrijebiti za pokrie svih akumuliranih gubitaka iz prethodnih godina koji do tada nijesu pokriveni. To znai da drutvo ne moe isplaivati dividendu, ni dobit upotrijebiti u neku drugu svrhu sve dok ima nepokrivenih gubitaka. Takvo rjeenje propisano je da sprijei akcionare u izvlaenju sredstava iz drutva i smanjenje kapitala drutva. Smisao odredbe je da se drutvu nametne takvo voenje poslovne politike kojom nee voditi brigu samo o interesima akcionara, nego i o tome da drutvo uredno posluje o zatiti treih lica povjerilaca izvan drutva. Zatim, drutvo mora upotrijebiti dobit za unoenje u rezerve. Iznos koji je obavezno unositi u rezerve se odreuje za naroite vrste akcionarskih drutava posebnim zakonima. Ako iznos rezerve nije utvren zakonom, moe se utvrditi statutom drutva. Ako raspolae sa dovoljno dobiti, nakon to se ona upotrijebi za spomenute namjene, potrebno je da se ispuni i dodatni uslov propisan Zakonom o privrednim drutvima. Drutvo ne smije akcionarima isplatiti dividendu ako u godinjim finansijskim izvjetajima za poslednju poslovnu godinu neto imovina drutva iznosi ili bi nakon raspodjele dobiti akcionarima iznosila manje od vrijednosti kapitala drutva, zajedno sa rezervama koje se ne mogu raspodjeljivati prema zakonu ili statutu drutva. Iznos namijenjen za raspodjelu akcionarima ne moe prelaziti iznos dobiti ostvaren na kraju posljednje finansijske godine, uvean za prenijetu dobit iz prethodne godine i raspoloivi iznos rezervi, umanjen za gubitke koji su prenijeti iz prethodne godine i za iznose odreene za rezerve, u skladu sa zakonom i statutom drutva. U sluaju da skuptina akcionara usvoji godinje finansijske izvjetaje, Zakon o privrednim drutvima skuptini akcionara daje ovlaenje da preostalu dobit, nakon to je upotrijebi za neku od gore navedenih namjena, upotrijebi na neki od sljedeih naina: Unos u ostale rezerve iz dobiti; Vodi kao nerasporeenu dobit; Isplati akcionarima u obliku dividende.
II
III
IV
To znai da drutvo nema obavezu da raspodjeljuje dividendu akcionarima, iako je ostvarilo dobit i ima zakonskih uslova da se raspodjeljuje dividenda. Akcionar ima pravo na dividendu, ali je njegovo pravo na dividendu apstraktno pravo koje nastaje samo ako skuptina akcionara donese odluku o raspodjeli dividende. Dakle, skuptina akcionara je jedina ovlaena da donese odluku o raspodjeli dividende. Skuptina akcionara donosi odluku o nainu upotrebe dobiti (da li e je rasporeivati akcionarima u obliku dividende ili staviti u rezerve drutva) na predlog Odbora direktora, ali Odbor direktora nije ovlaen da samostalno donese odluku o rasporeivanju dobiti i/ili odluku o raspodjeli dividende akcionarima.
11.
dIvIdende
DOBIT
Iznos namijenjen za raspodjelu akcionarima ne moe prelaziti iznos ostvaren na kraju posljednje finansijske godine, uvean za prenijetu dobit iz prethodne godine i raspoloivi iznos rezervi, umanjen za gubitke koji su prenijeti iz prethodne godine i za iznose odreene za rezerve, u skladu sa zakonom i statutom drutva.
- GUBICI
Odbor direktora utvruje finansijske izvjetaje, i uz izvjetaj revizora predlae skuptini na usvajanje i utvrivanje iznosa profita u tekuoj poslovnoj godini.
- REZERVE
Cjelokupan iznos dobiti ostvaren u poslovnoj godini ne moe se raspodjeljivati akcionarima. Dobit se mora najprije upotrijebiti za pokrie svih akumuliranih gubitaka iz prethodnih godina koji do tada nijesu pokriveni.
NVI> KAPITAL+REZERVE
Drutvo mora od preostalog iznosa dobiti izdvojiti jedan dio u rezerve u iznosu utvrenom zakonom i/ili statutom.
PostuPak rasPodJele dIvIdende akCIonarIma
235
C. PostuPaK rasPodjeLe dIvIdende aKCIonarIMa
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
Odbor direktora predlae odluku o raspodjeli dobiti drutva Skuptini akcionara
Odbor direktora priprema spisak akcionara na dan odravanja skuptine spisak lica koja imaju pravo na dividendu
Skuptina akcionara donosi odluku o raspodjeli dividende akcionarima u novanom obliku ili u akcijama
Akcionarima se isplauje novac ili se akcije emitovane po osnovu raspodjele dobiti registruju na raunu hov akcionara
odbor dIrektora
oPta akta drutva
11.
dIvIdende
d. u KojeM obIMu se IsPLauje dIvIdenda?

Dobit se dijeli akcionarima srazmjerno njihovom ueu u akcionarskom kapitalu drutva. Meutim, statutom drutva se moe odrediti i drugaiji nain raspodjele dividende. To je naroito sluaj sa povlaenim akcijama. S obzirom na imovinsko pravo na dividendu Zakon o privrednim drutvima propisuje svojstvo povlaenosti na nain da povlaenost odreuje kao prvenstvo isplate dividende i ostatka imovine nakon likvidacije drutva, u odnosu na obine akcije. S obzirom na oblik povlaenosti, povlaene akcije mogu biti kumulativne i nekumulativne. Njihov oblik utvruje se statutom prije njihovog emitovanja. Vlasnik kumulativne povlaene akcije ima garantovano pravo na dividendu utvrenu za tu akciju. Ako dobit nije dovoljna za plaanje svih dividendi, neisplaeni dio isplauje se tokom narednih poslovnih godina kada dobit bude dovoljna za isplatu. Akcionar, pa i imalac povlaene akcije mora snositi rizik poslovanja drutva. U tome se akcija razlikuje od obveznice, jer drutvo izdavanjem akcije, pa i ako je rije o povlaenim akcijama, ne preuzima obavezu da akcionaru isplati dividendu, bez obzira na uspjeh drutva. Obavezu na dividendu akcionarsko drutvo ne mora podmiriti po cijenu da zbog toga pretrpi tetu u poslovanju, kao to mora isplatiti, recimo, obavezu povjeriocu. Dakle, obaveza na isplatu dividende nije apsolutna u smislu da ne zavisi o stvorenoj obavezi drutva. Moe se dogoditi da zbog poslovnih rezultata drutva dividenda ne moe biti isplaena jednu ili vie poslovnih godina. Kumulativnost tada omoguava da se, kada se prvi put bude isplaivala dividenda, iznos koji je za to namijenjen najprije koristi za isplatu svih ostataka imaocima kumulativnih povlaenih akcija, a da se tek ono to preostane isplauje preostalim akcionarima na ime dividende. Ako nakon namirenja dividende vlasnicima povlaenih akcija ne preostane dobiti za raspodjelu dividende imaocima ostalih akcija, za njih e isplata dividende za tu godinu izostati.
Prednost akcionara koji imaju povlaene akcije samo je u tome da oni, ako to doputa poslovni uspjeh drutva, imaju povlaeno pravo naplate dividende, a ako nema mogunosti da se dividenda isplati, nema ni povlaenog prava na isplatu dividende. Imaoci povlaenih akcija, bez obzira da li je rije o kumulativnim ili nekumulativnim akcijama, nemaju pravo da dva puta uestvuju u raspodjeli dobiti u obliku dividende: kako sa imaocima povlaenih, tako i sa imaocima obinih akcija. Oni samo imaju pravo na prvenstvo u isplati dividende.
koJI akCIonar Ima Pravo na dIvIdendu?
237
e. KojI aKCIonar IMa Pravo na dIvIdendu?

Dividende se jedino mogu isplatiti licima koja su bila akcionari drutva na dan kada je skuptina akcionara donijela odluku o isplati dividende. Ako akcionaru nije isplaena dividenda on zadrava pravo na dividendu i ako je otuio akcije nakon dana odravanja skuptine akcionara na kojoj je donijeta odluka o isplati dividende.166 Kao vlasnik akcije (akcionar) na dan donoenja odluke o isplati dividende smatra se ono lice koje je toga dana upisano kao akcionar u registru akcionara, odnosno licu na ijem je raunu dematerijalizovanih akcija u kompjuterskom sistemu Centralne Depozitarne Agencije akcija zabiljeena.67
Za pravo na isplatu dividende nijesu odlune injenice: koje lice je akcionar na dan kada se vri isplata dividende; koliko vremena je neko lice bilo akcionar u godini za koju se isplauje dividenda; da li je akcionar bio akcionar posljednjeg kalendarskog dana u godini za koju se isplauje dividenda;
za ostvarIvanJe Prava na dIvIdendu
NEBITNE INjENICE
za ostvarIvanJe Prava na dIvIdendu
BITNE INjENICE
KOjE LICE jE AKCIONAR NA DAN KADA SE VRI ISPLATA DIVIDENDE KOjE LICE jE AKCIONAR NA DAN KADA SKUPTINA DONESE ODLUKU O RASPODjELI DIVIDENDE KOLIKO jE VREmENA NEKO LICE BILO AKCIONAR U GODINI ZA KOjU SE ISPLAUjE DIVIDENDA NI SKUPTINA AKCIONARA, NITI ODBOR DIREKTORA NE mOGU UTVRDITI DA jE DAN DIVIDENDE NEKI DRUGI DAN, A NE DAN KADA jE DONIjETA ODLUKA O RASPODjELI DIVIDENDE
DA LI jE AKCIONAR BIO AKCIONAR POSLjEDNjEG KALENDARSKOG DANA U GODINI ZA KOjU SE ISPLAUjE DIVIDENDA
11.
dIvIdende
F. Koje aKCIje ne daju Pravo na dIvIdendu?

I obine i povlaene akcije daju pravo na dividendu. Pravo na dividendu ne nose tzv. sopstvene akcije, jer sva prava iz tih akcija miruju, pa drutvu ne pripada pravo na dividendu. Dividenda se ne bi mogla obraunati ni kasnijim prenosom tih akcija poslije dana donoenja odluke o raspodjeli dividende, a prije dana isplate dividende. Sticalac takvih akcija ne stie zahtjev za isplatom dividende prema drutvu. Za odluku da li je rije o sopstvenim akcijama drutva, mjerodavan je dan odravanja skuptine akcionara na kojoj je donijeta odluka o isplati dividende. Sopstvene akcije tako omoguavaju da se ostalim akcionarima isplati vea dividenda, jer se isti iznos dijeli na manji broj akcija. Ako drutvo stekne akcije nakon to se donese odluka o raspodjeli dividendi, pravo na isplatu dividende ne prestaje ono pripada licu koje je akcionar na dan kada je drutvo donijelo odluku o raspodjeli dividende, a ne drutvu. Ovdje je mjerodavan trenutak, tj. bitna injenica koje je lice vlasnik akcija drutva na dan kada skuptina akcionara donese odluku o raspodjeli dividende, a ne koje lice je akcionar na dan kada se vri isplaivanje dividende.
Sopstvene akcije ne daju pravo na dividendu ako je na dan kada je skuptina akcionara donijela odluku o isplati dividende drutvo vlasnik akcija, tj. ako se na taj dan te akcije smatraju sopstvenim. Povlaenjem akcije zamrzavaju se prava koja iz nje proizilaze. Ako je to uinjeno prije nego to je skuptina akcionara donijela odluku o isplati dividende povuene akcije ne uzimaju se u obzir za odreivanje dividende. Ako drutvo stekne akcije na dan kada se vri isplata dividende, akcije se ne smatraju sopstvenim (nijesu povuene) na dan kada je odluka o raspodjeli dividende donijeta, tako da se uzimaju u obzir za raspodjelu dividende. Pravo na dividendu pripada licu koje je bilo akcionar na dan kada je odluka o raspodjeli dividende usvojena na skuptini akcionara.
razlIkovanJe Prava na dIvIdendu od PotraIvanJa za IsPlatu dIvIdende
239
g. razLIKovanje Prava na dIvIdendu od PotraIvanja za IsPLatu dIvIdende

Od prava na dividendu treba razlikovati potraivanje za isplatu dividende. Pravo na dividendu nije odvojivo od lanstva u drutvu pripada samo akcionaru. To znai da se pravo na isplatu dividende ne moe prenijeti na lice koje nije akcionar na dan donoenja odluke o raspodjeli dividendi. Meutim, potraivanje za isplatu dividende moe se prenijeti na drugoga ustupanjem (cesijom). Pravo na dividendu prenosi se samo prenosom akcije, a potraivanje za isplatu dividende i bez prenosa akcija. Lice kojem je potraivanje prenijeto (cesionar) ostvaruje svoja prava prema drutvu (cesusu) izvodei ga iz lanskog prava cedenta (akcionara) i ulazi u njegov pravni poloaj Potraivanjem za isplatu dividende moe se slobodno raspolagati zavisno od ugovora kojim je ono ustupljeno prenijeto treem licu. Ovo potraivanje nastaje tek kada skuptina donese odluku o raspodjeli dividende, ne prije toga, a gasi se sa isplatom dividende od strane drutva. Akcionar ovo potraivanje moe ustupiti (prenijeti) drugome, moe ga zaloiti radi osiguranja nekog drugog potraivanja. Bitno je da je tu rije o osamostaljenju potraivanja izvedenog iz lanskog prava na isplatu dividende.
Dakle, prije nego to nastane potraivanje za isplatu dividende, akcionar nema prava da sudskim niti vansudskim putem zahtijeva od drutva isplatu dividende. U tom sluaju (prije donoenja odluke o isplati dividende) akcionar ima pravo da: Trai od odbora direktora da sazove skuptinu akcionara, a ako odbor direktora ne sazove skuptinu akcionara zahtijevati od Privrednog suda sazivanje skuptine; Na dnevnom redu skuptine mora se nai usvajanje godinjih finansijskih iskaza drutva, jer se odluka o raspodjeli dobiti moe donijeti tek nakon to se utvrde godinji finansijski izvjetaji drutva. Ovdje treba imati u vidu vrijeme potrebno da se, po pravilima struke i obiajima, ostavi dovoljno vremena za pripremu i utvrenje godinjih finansijskih iskaza drutva kako revizoru, tako i odboru direktora.
11.
dIvIdende
akcionar do dana odravanja skuptine akcionara na kojoj je donijeta odluka o raspodjeli dividende ima samo apstraktno pravo na dividendu. to znai da ovo pravo ne moe ostvariti sudskim ni vansudskim putem
akcionar poslije dana odravanja skuptine akcionara na kojoj je donijeta odluka o raspodjeli dividende ima konkretno pravo na dividendu. to znai da ovo pravo moe ostvariti sudski podnoenjem tube sudu, ako drutvo ne isplati dividendu u roku utvrenom u odluci.
dan odravanja sKuPtIne aKCIonara
drutvo nije u obavezi da isplati dividendu akcionarima ak ni u sluaju da ostvari dobit dovoljnu za isplatu dividend akcionarima. odluku o tome da li e se raspodjeljivati dividenda akcionarima odluuju sami akcionari na skuptini akcionara.
skuptina akcionara poslije donoenja ove odluke ne moe je staviti van snage i odluiti da se dividenda ne raspodjeljuje akcionarima, pa ak ni pozivajui se na loe finansijske prilike drutva. danom donoenja odluke nastaje obaveza drutva prema akcionarima da isplati dividendu.
datum IsPlate dIvIdende
241
H. datuM IsPLate dIvIdende

Dividenda se, shodno zakonskoj odredbi, po pravilu, isplauje u novcu. Dividende se, takoe, mogu isplatiti u obliku akcija drutva ili drugih hartija od vrijednosti.168 Po Zakonu o privrednim drutvima nije mogue donijeti odluku da se: - dividenda isplauje u stvarima (proizvodima drutva ili robi sa kojom posluje); - dividenda isplati u akcijama, ako akcionari ne glasaju za takav nain raspodjele dividende. Pravo akcionara je da mu se dividenda isplauje u novcu, osim ako se on sloi sa time da mu se dividenda isplati u akcijama. Kada se dividenda isplauje u novcu, mora se odrediti dan isplate, koji je nakon dana odravanja skuptine na kojoj je donijeta odluka o raspodjeli dividendi. Zakon o privrednim drutvima propisuje da se prema svim akcionarima postupa jednako u jednakim okolnostima.169 To znai da se pri isplati dividende akcionari ne bi mogli razliito tretirati i odrediti da se jednima dividenda isplauje prije drugih, osim ako nije rije o povlaenim akcijama. Postupanje protivno tome znailo bi da se postupa suprotno pravilu da pod jednakim okolnostima svi akcionari moraju imati jednaka prava.
11.
dIvIdende
I. dobre PraKse u vezI sa IsPLatoM dIvIdende

Odbori treba da imaju fleksibilnost da planiraju glavne budue izdatke. Meutim, akcionari (koji zapravo posjeduju zaradu kompanije) bi trebalo da imaju poboljan stav u formulisanju politike dividendi. ini se razumnim za kompaniju da utvrdi politiku dividendi, i objavi tu politiku ulagaima. Iako bi uprava i odbor trebalo da imaju znatnu fleksibilnost u ovom podruju, ta fleksibilnost ne bi trebalo da bude neograniena. Stoga u budunosti kompanija treba da objavi svoje namjere u vezi sa dividendama unaprijed, i pristanak akcionara trebalo bi traiti za promjenu bilo koje takve politike. Kao predloeni poetni nivo, kompanija bi trebalo da utvrdi cilj isplate dividende svake godine u iznosu od najmanje 25% njenog neto prihoda. Dok e ovo ograniavati mogunost kompanije da stvori visoko poluna struktura kapitala, to nee sprijeiti kompaniju od ostvarivanja bilo kojih ciljeva kroz finansiranja putem trita kapitala kako bi pribavila novi kapital ako je potrebno. Kompanija bi trebalo da uzme u obzir druge mjere gotovinske raspoloivosti i razviti politiku dividendi koja zahtijeva godinju isplatu dividendi unutar zakonskih ogranienja zakona, ali obim takvih plaanja ostavi razumno predvidljivoj diskreciji odbora. Kompanija bi trebalo da utvrdi i objavi politiku isplate dividende. Na poetnom nivou, kompanija treba da postavi cilj isplate dividende na godinjem nivou od najmanje 25% neto prihoda kompanije. Vidi: Restoring Trust. Report to the Hon. Jed S. Rakoff, The United States District Court For the Southern District of New York: On Corporate Governance For The Future of MCI, Inc., Prepared by: Richard C. Breeden, Corporate Monitor
166 167 168 169 Vidi: lan 63 stav 6 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 100 stav 1 Zakona o hartijama od vrijednosti; Vidi: lan 63 stav 5 Zakona o privrednim drutvima; Vidi: lan 30 stav 2 Zakona o privrednim drutvima;
Napomene:
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
odbor dIrektora
oPta akta drutva
243
BELEKE
12.
utICaj HartIja od vrIjednostI na KorPoratIvno uPravLjanje
Poglavlje
12. |
b. vrste HartIja od vrIjednostI C. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Izdavanje HartIja od vrIjednostI Pojam emisije Pojam emitenta vrste emisija hartija od vrijednosti Postupak javne ponude hartija od vrijednosti Postupak zatvorene ponude hartija od vrijednosti razlika izmeu emitovanja hartija od vrijednosti javnom ponudom i zatvorenom ponudom 7. ematski prikaz postupka emisije akcija javnom i zatvorenom ponudom d. KorPoratIvno uPravLjanje I razLIKovanje vLasnIKIH I dunIKIH HartIja od vrIjednostI 1. na koji nain se odraava razlika interesa akcionara i vlasnika dunikih hartija od vrijednosti? 2. Poreenja prava akcionara i prava imalaca dunikih hartija od vrijednosti a) razlikovanje pravnog poloaja vlasnika akcija i dunikih hartija od vrijednosti b) slinosti pravnog poloaja vlasnika akcija i dunikih hartija od vrijednosti
250 252 252 252 252 255 256 258 259 260 261 262 262 262
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
odbor dIrektora
oPta akta drutva
a. PojaM HartIje od vrIjednostI
249
sadraj
12.
Nosioci interesa imaju koristi od dobrog upravljanja kompanijom i ouvanja kapitala kompanije. Obavjetavanje o poslovanju kompanije treba na poten, pouzdan i transparentan nain da omogui nosiocima interesa da budu informisani o statusu kompanije. U ovom kontekstu, jasno pridravanje principu korporativnog upravljanja je kako vitalno tako i od kljunog znaaja iz aspekta nosioca interesa. Imajui u vidu injenicu da efikasna komunikacija i saradnja izmeu kompanije i nosioca interesa ima, dugorono posmatrano, mnogo prednosti za kompaniju, kompanija bi trebalo da potuje prava nosioca interesa koja titi zakon i meusobnim ugovorima i sporazumima ugovornih strana, i obezbijedi prava nosilaca interesa. Kako bi minimizirao mogue konflikte interesa do kojih moe doi izmeu kompanije i nosilaca interesa i unutar same grupe nosilaca interesa, treba da se usvoji dobro uravnoteeni pristup i ova prava smatraju nezavisnim.
Prakse korporativnog upravljanja treba da garantuju i ouvaju prava nosilaca interesa koja su regulisana ili nijesu regulisana propisima
Efikasna i brza kompenzacija treba da se ponudi u sluaju prava nosilaca interesa, koja su propisana relevantnim propisima i zatiena ugovorima koji su prekreni. Kompanija treba da obezbijedi da se sve neophodne mjere, poput naknade u skladu sa propisima, primjenjuju kako bi se pomoglo akcionarima da izvuku koristi iz ovih mehanizama. Nosioci interesa treba da budu dovoljno informisani o politikama i procedurama kompanije, koje imaju za cilj da zatite prava nosilaca interesa. Kompanija treba da postupa kao lider u prevazilaenju i rjeavanju svih moguih konflikata i sporova do kojih moe doi izmeu kompanije i njenih nosilaca interesa. Kada doe do konflikta interesa izmeu nosilaca interesa ili kada nosilac interesa pripada ne samo jednoj interesnoj grupi, kompanija treba da nastoji da usvoji uravnoteen pristup sa ciljem da zatiti prava nosilaca interesa. tovie, svako posebno pravo nosilaca interesa treba da bude zatieno nezavisno od drugih.
PoJam HartIJe od vrIJednostI
249
a. PojaM HartIje od vrIjednostI

Zakon o hartijama od vrijednosti je definisao to se smatra hartijom od vrijednosti i odredio da je hartija od vrijednosti isprava koja vlasnicima daje prava u odnosu na emitente, u skladu sa zakonom i pod uslovima emisije. Definicija ne treba da znai da hartije od vrijednosti koje se izdaju i ije se trgovanje obavlja na osnovu Zakona o hartijama od vrijednosti imaju materijalizovan oblik, tj. da postoje u vidu isprave. Sasvim suprotno, Zakon je usvojio koncept dematerijalizacije hartija od vrijednosti pod kojim se podrazumijeva da hartije od vrijednosti postoje u obliku elektronskog zapisa u kompjuterskom sistemu Centralne Depozitarne Agencije. Koncept dematerijalizacije je promijenio ne samo nain na koji hartije od vrijednosti postoje ve je imao i druge posljedice. Usljed usvojenog koncepta dematerijalizacije hartije od vrijednosti: - glase na ime, a ne na donosioca Raun hartija od vrijednosti se vodi na ime vlasnika hartije od vrijednosti u kompjuterskom sistemu Centralne Depozitarne Agencije, dakle na ime vlasnika. Hartije na donosioca, u kojem sluaju prava iz hartije pripadaju onome ko je imalac hartije i prenose sa predajom hartije u Crnoj Gori se ne mogu izdavati; - prenose se sa rauna na raun u kompjuterskom sistemu Centralne Depozitarne Agencije Vlasnik hartije od vrijednosti nema samu tu hartiju ve samo izvod sa rauna u Centralnoj Depozitarnoj Agenciji i prenosom tog izvoda ne moe prenijeti samu hartiju od vrijednosti. Hartija od vrijednosti se prenosi u kompjuterskom sistemu CDA; - ne mogu se amortizovati Hartije od vrijednosti se ne mogu amortizovati i mijenjati po tom osnovu kao kada su bile u pismenom obliku koje se vremenom troilo. - trenutak upisa ima konstitutivno djejstvo Prava i obaveza iz hartija stiu se tek upisom u Registar hartija od vrijednosti CDA, a sve radnje usmjerene na prenos, npr. zakljuenje transakcije na berzi nema nikakvo pravno djejstvo u smislu sticanja vlasnitva, sve do trenutka upisa u Registar CDA. - izvrenje na akcijama i zalaganje na akcijama Sva prava i obaveze iz akcija nastaju momentom registracije u kompjuterskom sistemu CDA i prije upisa ne proizvode nikakva pravna djejstva. Zbog toga se svi tereti na akcijama i sve zabrane raspolaganja akcijama moraju upisati u Registar hartija od vrijednosti, koji se vodi kod Centralne Depozitarne Agencije.
12.
b. vrste HartIja od vrIjednostI

Zakon o hartijama od vrijednosti pravi razlikovanje izmeu vlasnikih i dunikih hartija od vrijednosti. Podjela na vlasnike i dunike hartije od vrijednosti izvrena je prema pravima koje daju. Vlasnike hartije od vrijednosti su akcije koje glase na dio kapitala akcionarskog drutva i jedinice kolektivnih investicionih ema izdate u skladu sa posebnim zakonom, kao i hartije od vrijednosti koje daju pravo sticanja ovih hartija od vrijednosti (zamjenljive obveznice, opcije, fjuersi, i sl.). Dunike hartije od vrijednosti su hartije od vrijednosti izdate u seriji, koje imaocu daju pravo na isplatu vrijednosti na koju glase, sa ili bez kamate, kao i druga prava u skladu sa propisima i odlukom o emisiji. Dunike hartije od vrijednosti, u smislu Zakona o hartijama od vrijednosti, su: 1) obveznice kojima se emitent obavezuje da imaocu obveznice, u roku njene dospjelosti, isplati iznos vrijednosti na koji ona glasi i ugovorenu kamatu; 2) certifikati o depozitu kojima se emitent obavezuje da imaocu certifikata isplati iznos deponovanih sredstava sa pripadajuom kamatom u utvrenom roku; 3) dravni zapisi koje emituje Crna Gora; 4) drugi finansijski instrumenti koji se propisima Komisije za hartije od vrijednosti Crne Gore (u daljem tekstu: Komisija) odrede kao hartije od vrijednosti, osim: - eka i mjenice; - komercijalnih hartija od vrijednosti (uputnice, kreditna pisma, konosmani, tovarni list, skladinice); - drugog instrumenta za koji Komisija utvrdi da nije hartija od vrijednosti u smislu ovog zakona. Dunike hartije od vrijednosti dijele se na kratkorone i dugorone, i to: kratkorone ako im je rok dospijea krai od godinu dana od dana emitovanja i dugorone ako im je rok dospijea dui od godinu dana od dana emitovanja.
kratkorone dunIke dugorone dunIke
dunIke HartIJe od vrIJednostI vlasnIke
vrste HartIJa od vrIJednostI
251
vLasnIKe HartIje od vrIjednostI
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
dunIKe HartIje od vrIjednostI
nijesu vezane sa kapitalom akcionarskog drutva ne daju pravo na uee u upravljanju nemaju pravo glasa imaoci imaju status povjerilaca danom dospijea dunike hartije od vrijednosti emitent dunikih hartija od vrijednosti ima obavezu povraaja uloga drutvo mora isplatiti kamatu imaocima dunikih hartija od vrijednosti
sekretar drutva
odbor dIrektora
oPta akta drutva
glase na dio kapitala akcionarskog drutva daju pravo na uee u upravljanju pravo glasa akcionari nemaju status povjerilaca drutva, nego svojinska prava emitent akcija ne vraa akcionaru ulog drutvo ne mora isplatiti dividendu akcionarima
12.
C. Izdavanje HartIja od vrIjednostI

1. Pojam emisije
Emisija hartija od vrijednosti (issue of securities) je ukupnost radnji koje odreeno lice (emitent, dunik) preduzima kada prodaje hartije od vrijednosti prvim imaocima (kupcima, povjeriocima) ime prikuplja sredstva za sopstvene potrebe, obavezujui se svakom od njih da, pod istim uslovima, ispuni obeanu inidbu (novanu isplatu, omoguavanje uea u upravljanju, dodjelu novih hartija). Sa stanovita ekonomije emisija je jedan vid pozajmljivanja kapitala, jer putem nje emitent koji nema dovoljno sredstava za ulaganje u odreene investicione poduhvate pozajmljuje kapital od drugih lica koji ga imaju. Tom prilikom im daje hartije od vrijednosti u zamjenu za pozajmljeni novac, kao potvrdu svojih dugova. Pozajmljeni kapital emitent ulae u namjeravani poduhvat, uveava ga, a zatim ostvareni prihod dijeli sa zajmodavcima (stoga se akcionari i nazivaju zajmodavcima na neodreeno vrijeme, a vlasnicima obveznica zajmodavcima na odreeno vrijeme).
2. Pojam emitenta
Emitent je lice koje u svoje ime, lino ili preko drugih lica emituje hartije od vrijednosti. Emitent hartija od vrijednosti po naem zakonu moe biti drava Crna Gora, jedinica lokalne samouprave, preduzee i drugo pravno lice. Drugi zakoni, meutim, dozvoljavaju da emitent bude i privredno drutvo koje nema status pravnog lica (npr. ortako drutvo). Tako, strana prava dozvoljavaju da emitent bude i fiziko lice, to nae pravo ne dozvoljava. Svakako, bez obzira da li je emitent pravno lice, privredni subjekt koji nema svojstvo pravnog lica ili fiziko lice, on mora zadovoljiti uslove iz emisije da bi stekao pravo da emituje hartije od vrijednosti.
3. vrste emisija hartija od vrijednosti

Brojne su podjele emisija na razliite vrste. Svaka od ovih podjela je nastala zbog odreene potrebe u praksi na koju je pravo moralo da odgovori.
IzdavanJe HartIJa od vrIJednostI
253
Serijska i pojedinana emisija Podjela na serijsku i pojedinanu emisiju zasniva se na broju hartija koje su istovremeno ponuene na prodaju. Serijska (masovna emisija, serial issue) postoji kada emitent jednom ponudom prodaje itavu seriju hartija od vrijednosti. U suprotnom, emisija je pojedinana. Ona postoji kada emitent izdaje odreenu hartiju od vrijednosti jednom licu (mjenicu, ek) ili kada izdaje vie hartija od vrijednosti nekolicini lica, od kojih je svaka hartija pojedinano odreena (vie obveznica od kojih svaka glasi na razliite iznose). Zakon o hartijama od vrijednosti odnosi se samo na serijske emisije. Javna i privatna emisija Javna emisija postoji kada emitent javno nudi na prodaju hartije od vrijednosti unaprijed neodreenom broju lica, tako da svako ponueno lice ima pravo da ih kupi pod jednakim uslovima. Svaka druga emisija je privatna (Zakon o hartijama za ove emisije upotrebljava pojam: zatvorena emisija). Sredstvo pretvaranja emisije iz nejavne u javnu je javna ponuda, kao posebno ureena vrsta opte ponude. Na Zakon je do skoranjih izmjena i dopuna poznavao samo javnu ponudu, a ne i zatvorene emisije. S obzirom da zatvorene emisije ne zahtijevaju objavljivanje prospekta, to su one jeftinije i blae regulisane. Zakon stoga propisuje posebne uslove koje je potrebno ispuniti da bi se emisija mogla emitovati kao zatvorena emisija. Emisija akcija po osnovu zatvorene ponude vri se u sluajevima kada emitent nudi hartije od vrijednosti na prodaju samo: - postojeim akcionarima po osnovu prava pree kupovine; - osnivaima pri simultanom osnivanju akcionarskog drutva; - profesionalnim investitorima, kojima se, u smislu zakona, smatraju: investicioni fondovi, penzioni fondovi, ovlaeni uesnici koji obavljaju dilerske poslove, banke i drutva za osiguranje; - prema najvie 30 unaprijed odreenih lica koja su se obavezala da kupe cijelu emisiju i koja su dobro upoznata sa investicionim rizicima i rezultatima poslovanja emitenta; ili, - u obimu ne veem od 40.000 eura.
Prilikom emitovanja zatvorenih emisija emitent je duan da saini prospekt, ali nije duan da ih objavi.
a)
b)
Jednokratna i stalna emisija Prema trajanju emisije, ili prema postojanju roka za upis i uplatu ponuenih hartija od vrijednosti, emisija moe da bude jednokratna i stalna (trajna ili neprekidna, eng. Tap issue, issue on tap). Jednokratna emisija postoji kada emitent sve hartije od vrijednosti nudi na prodaju odjednom (istovremeno) tako da imaju
c)
12.
pravo da ih upiu i uplate najkasnije u roku iz javne ponude. Po isteku roka emitent utvruje broj prodatih hartija od vrijednosti. Stalna emisija postoji kada u ponudi nije odreen krajnji rok za njeno prihvatanje, nego ona vai unaprijed neodreeno vrijeme, ili ako je krajnji rok i odreen, on je dui od zakonskog roka. U ovoj emisiji emitent nudi hartije od vrijednosti postepeno. Zakon o hartijama od vrijednosti propisuje da Upis hartija od vrijednosti iz javne ponude moe trajati najvie tri mjeseca od dana objavljivanja oglasa o javnom pozivu za upis i uplatu hartija od vrijednosti. Zakonom o hartijama od vrijednosti je propisano da, izuzetno od pravila da javna ponuda moe trajati najdue tri mjeseca, Komisija moe u odreenim sluajevima utvrditi rok dui od propisanog. Zakon o hartijama od vrijednosti dozvoljava da ovaj rok moe samo da prekorauje krajnji rok emisije, utvren zakonom (to proizilazi uim tumaenjem navedene zakonske odredbe), ali ne dozvoljava da emitent u emisiji unaprijed ne odredi rok emisije. S obzirom da se akcionarstvo razvilo u dovoljnoj mjeri od perioda usvajanja Zakona o hartijama od vrijednosti 2000. godine, nema potrebe da se investitori u hartije od vrijednosti tite propisivanjem krajnjeg roka emisije. Stoga bi zakonom navedenu odredbu trebalo ostaviti samo kao dispozitivnu, a omoguiti emitentu da emituje i tzv. stalne emisije. Takoe, zakonska pravila bi trebalo da omoguavaju emitentima i da: utvrde da emisija hartija poinje ne danom dobijanja odobrenja od strane regulatornog organa, odnosno objavljivanja prospekta, ve od dana u kome je stvarno poela prodaja investitorima; da ne odrede ukupan obim emisije, odnosno investicionog poduhvata koji se finansira emisijom; da ne odrede cilj emisije; pravo emitenta da nema obavezu utvrivanja uspjenosti emisije i povraaja uloga njenim ulagaima, ali utvrditi obavezu emitenta da redovno, u propisanom vremenskom intervalu, obavjetava o bilansu emisije; da utvrdi da emisija prestaje istekom roka, ako je krajnji rok emisije utvren, kao i odustajanjem emitenta od emisije, prestankom emisije, zabranom regulatora. Svakako za ovu emisiju postoje posebna ogranienja.
Paritetna, diskontna i premijska emisija Podjela na paritetne, diskontne i premijske emisije izvrena je prema kriterijumu odnosa emisione cijene i nominalne vrijednosti akcija. Paritetna je kada emitent prodaje ulagaima hartije po cijeni koja je jednaka njihovoj nominalnoj vrijednosti. Ako je emisiona cijena nia od njihovog nominalnog iznosa emisija je diskontna, a ako je via od nominalne vrijednosti emisija je premijska. Na Zakon nije zabranio izdavanje hartija od vrijednosti po emisionoj cijeni koja je nia od nominalne vrijednosti, ve emitent moe samostalno utvrivati emisionu cijenu.
d)
255
Pokrivena i nepokrivena emisija Podjela na pokrivenu ili nepokrivenu emisiju izvrena je s obzirom na kriterijum obezbijeenosti potraivanja ulagaa prema emitentu. Pokrivena emisija postoji kada emitent u ponudi za prodaju svojih hartija ponudi i obezbjeenja ispunjenja svojih obaveza koje preuzima ovim hartijama od vrijednosti. Kupovinom ovih hartija, investitori stiu i ponueno sredstvo obezbjeenja. Zakon o hartijama od vrijednosti ne predvia mogunost izdavanja pokrivenih (obezbijeenih) emisija hartija od vrijednosti, ali ga ni ne zabranjuje. Stoga ostaje otvoreno pitanje da li je u naem pravu dozvoljeno obezbjeenje imovinskih prava iz akcija stvarnopravnim ili linim sredstvima obezbjeenja. Neka prava zabranjuju izriito obezbjeenje dunosti emitenta na isplatu dividende bankarskom garancijom, osiguranjem, jemstvom ili drugim slinim sredstvima obezbjeenja. Ostaje otvoreno pitanje da li je naim Zakonom o privrednim drutvima dozvoljeno izdavanje obezbijeenih (pokrivenih) emisija.
e)
4. Postupak javne ponude hartija od vrijednosti

Zakon propisuje sukcesivnu emisiju i utvruje striktan redosljed radnji koje je potrebno ispotovati da bi se realizovala emisija. Radnje koje se preduzimaju tokom emisije su: 1. Usvajanje Odluke o emisiji Poetna radnja prilikom emitovanja hartija od vrijednosti, kojom se emitent odluuje da sprovede emisiju, utvruje iznos emisije, emisionu cijenu, rok u kojem e se emitovati hartije od vrijednosti, broj hartija koje je potrebno uplatiti da bi se emisija smatrala uspjenom, itd. Ranije je Zakonom bio propisan prag uspjenosti (65% svim prospektom ponuenih hartija od vrijednosti), dok po sadanjem zakonskom rjeenju emitent sm u javnoj ponudi odreuje broj akcija koje je potrebno prijaviti da bi se emisija akcija smatrala uspjenom. 2. Sainjavanje prospekta - Prospekt je javni poziv za upis i uplatu hartija od vrijednosti, koji sadri informacije neophodne da investitor moe stvoriti realnu sliku o imovini i obavezama, gubitku i dobitku, finansijskom poloaju i perspektivama emitenta, kao i o pravima sadranim u hartijama od vrijednosti na koje se odnosi prospekt. Emitent mora sainiti prospekt za javnu ponudu koji odobrava Komisija i ne smije ga objaviti prije odobrenja od strane Komisije za hartije od vrijednosti. 3. Zahtjev za odobrenje javne ponude Akcije se ne mogu emitovati ako emitent ne dobije odobrenje za emisiju od nadlenog regulatornog organa
12.
Komisije za hartije od vrijednosti. Prilikom podnoenja zahtjeva emitent podnosi i prospekt za javnu ponudu hartija od vrijednosti. 4. Objavljivanje javnog poziva - Najbitnije podatke iz prospekta emitent objavljuje u vidu javnog poziva za upis i uplatu akcija. Javni poziv za upis i uplatu akcija se moe objaviti tek kada Komisija odobri prospekt i javni poziv, tj. kada donese rjeenje o odobrenju prospekta. 5. Utvrivanje uspjenosti emisije Nakon isteka roka za javnu ponudu, koji ne moe biti dui od tri mjeseca, emitent u daljem roku od 8 dana obavjetava Komisiju o broju uplaenih hartija. Komisija donosi rjeenje o uspjenosti emisije i dostavlja ga emitentu. 6. Prenos vlasnitva nad hov nakon utvrivanja uspjenosti emisije investitori stiu pravo vlasnitva nad hartijama upisom hartija od vrijednosti na raun hartija od vrijednosti u registru Centralne Depozitarne Agencije.
5. Postupak zatvorene ponude hartija od vrijednosti

Zakon propisuje sukcesivnu emisiju i utvruje striktan redosljed radnji koje je potrebno ispotovati da bi se realizovala emisija. Radnje koje se preduzimaju tokom emisije su: 1. Usvajanje Odluke o emisiji je poetna radnja prilikom emitovanja hartija od vrijednosti, kojom se emitent odluuje da sprovede emisiju, utvruje iznos emisije, emisionu cijenu, rok u kojem e se emitovati hartije od vrijednosti, broj hartija koje je potrebno uplatiti da bi se emisija smatrala uspjenom, itd. 2. Sainjavanje skraenog prospekta Skraeni prospekt je poziv za upis i uplatu hartija od vrijednosti koji sadri informacije neophodne da investitor moe stvoriti realnu sliku o imovini i obavezama, gubitku i dobitku, finansijskom poloaju i perspektivama emitenta, kao i o pravima sadranim u hartijama od vrijednosti na koje se odnosi prospekt. Emitent mora sainiti skraeni prospekt za zatvorenu ponudu koji evidentira Komisija. Pri emitovanju hartija od vrijednosti putem zatvorene ponude emitent je duan pripremiti skraeni prospekt hartija od vrijednosti, koji mora sadravati tane i potpune informacije o emitentu i pravima
257
sadranim u hartijama od vrijednosti, u skladu sa zakonom i propisima Komisije. 3. Zahtjev za evidentiranje skraenog prospekta za zatvorenu ponudu hartija od vrijednosti Akcije se ne mogu emitovati ako emitent ne evidentira emisiju od nadlenog regulatornog organa Komisije za hartije od vrijednosti. Prilikom podnoenja zahtjeva emitent podnosi i skraeni prospekt za zatvorenu ponudu hartija od vrijednosti. 4. Objavljivanje ili dostavljanje skraenog prospekta - Pri emitovanju hartija od vrijednosti putem zatvorene ponude emitent nije duan da objavi skraeni prospekt. Emitent moe skraeni prospekt objaviti ili besplatno dostaviti potencijalnim investitorima na uvid poslije evidentiranja tog prospekta od strane Komisije. Ako emitent objavi skraeni prospekt u njemu mora biti jasno naznaeno da objavljivanje tog prospekta ne predstavlja javnu ponudu hartija od vrijednosti, nego samo obavjetenje o zatvorenoj ponudi hartija od vrijednosti. 5. Utvrivanje uspjenosti emisije Nakon isteka roka za javnu ponudu, koji ne moe biti dui od tri mjeseca, emitent u daljem roku od 8 dana obavjetava Komisiju o broju uplaenih hartija. Komisija donosi rjeenje o uspjenosti emisije i dostavlja ga emitentu 6. Prenos vlasnitva nad hov Nakon utvrivanja uspjenosti emisije investitori stiu pravo vlasnitva nad hartijama upisom hartija od vrijednosti na raun hartija od vrijednosti u registru Centralne Depozitarne Agencije.
12.
6. razlika izmeu emitovanja hartija od vrijednosti javnom ponudom i zatvorenom ponudom

javna Ponuda HartIja od vrIjednostI zatvorena Ponuda HartIja od vrIjednostI
emitent donosi odluku o emisiji akcija javnom ponudom emisija akcija upuena svim zainteresovanim licima. svako lice koje eli moe kupiti akcije ove emisije emitent sainjava prospekt za javnu ponudu u koji uvid mogu izvriti sva zainteresovana lica. Javni poziv za upis i uplatu akcija objavljuje se u tampanim medijima
emitent donosi odluku o emisiji akcija zatvorenom ponudom utvruje kojim licima je ponuda upuena. lica kojima ponuda nije upuena ne mogu kupiti akcije ove emisije emitent sainjava skraeni prospekt i ne mora ga javno objaviti, ve ga dostavlja licima kojima je ponuda upuena. ako ga objavi, naznaava da se objava prospekta ne smatra javnom ponudom, ve samo ponudom u njoj navedenim licima ako je ponuda upuena unaprijed odreenim licima, kojih ne smije biti vie od 30, ova lic se unaprijed obavezuju emitentu na kupovinu akcija ove emisije zakon propisuje da ako se zatvorena ponuda upuuje unaprijed neodreenim licima (dakle, nepostojeim akcionarima po osnovu prava pree kupovine, osnivaima pri simultanom osnivanju, profesionalnim investitorima ili unaprijed odreenim licima kojih je manje od 30) maksimalni obim emisije moe biti 40.000 zakonom je na neki nain (izuzev u sluaju emisije iji obim ne prelazi 40.000) unaprijed ogranien broj kupaca: brojem postojeih akcionara, brojem osnivaa, brojem postojeih investitora, brojem lica kojima je emitent odredio da e uputiti ponudu za kupovinu akcija te emisije, itd.
lica kojima je ponuda upuena ne zakljuuju nikakav prethodni ugovor sa emitentom kojim se obavezuju da kupe akcije ove emisije zakon ne ograniava maksimalni obim emisije akcija po osnovu javne ponude
zakon ne ograniava maksimalni broj kupaca akcija ove emisije
259
7. ematski prikaz postupka emisije akcija javnom i zatvorenom ponudom

odLuKa o eMIsIjI aKCIja javnoM PonudoM odLuKa o eMIsIjI aKCIja zatvorenoM PonudoM
emitent sainjava prospekt za javnu ponudu hartija od vrijednosti
emitent sainjava skraeni prospekt za zatvorenu ponudu hartija od vrijednosti
komisija za hartije od vrijednosti odobrava prospekt za javnu ponudu
komisija za hartije od vrijednosti evidentira skraeni prospekt
emitent objavljuje javnI PozIv za upis i uplatu akcija emitovanih javnom ponudom
emitent moe, ali ne mora objaviti skraeni prospekt. ako ga objavi, u njemu mora biti naznaeno da objavljivanje ne predstavlja javni poziv na kupovinu akcija ove emisije
sva zainteresovana lica mogu kupiti akcije emitovane javnom ponudom
samo lica kojima je upuena ponuda za kupovinu akcija ove emisije su ovlaena da kupe akcije ove emisije
komisija za hartije od vrijednosti utvruje uspjenost emisije akcije se prenose na vlasniki raun kupaca; ili, komisija za hartije od vrijednosti utvruje neuspjenost emisije novac se vraa licima koja su ga uplatila na ime kupovine akcija ove emisije
12.
d. KorPoratIvno uPravLjanje I razLIKovanje vLasnIKIH I dunIKIH HartIja od vrIjednostI

Jedan od najtrajnijih pravnih problema korporativnog finansiranja je problem moralnog hazarda sa kojim se investitori u korporativne dunike hartije od vrijednosti susrijeu zbog univerzalnog kompanijskog pravnog naela ograniene odgovornosti akcionara. S obzirom da akcionari obino nijesu pojedinano odgovorni za dugove kompanije, oni mogu imati motiva da u odreenim okolnostima sprovode poslovanje kompanije na nain da utiu suprotno interesima vlasnika dunikih hartija od vrijednosti. U krajnjem, imovinu insolventnog ili drutva na pragu insolventnosti, mogu prenijeti kompanije na svoje ime i na taj nain imaoci dunikih hartija od vrijednosti mogu tuiti kompaniju koja se redukovala na praznu ljusku. Meutim, ovaj problem nije karakteristian samo sa krajnje situacije insolventnog drutva. Imaoci dunikih hartija od vrijednosti susrijeu se sa problemom da kompanija moe preduzeti radnje koje kompaniju ne ine insolventnom, ali koji uveavaju rizik insolventnosti.
Na koji nain akcionari mogu ugroziti interese imalaca dunikih hartija od vrijednosti i postupati nasuprot njihovih interesa?
Dva su osnovna naina na koji akcionari mogu postupati suprotno interesima imaoca dunikih hartija od vrijednosti, i to: Distribucijom sredstava kompanije putem dividende, otkupom akcija, itd., ili, Preduzimanjem riskantnijih radnji od onih koje je kompanija preduzimala u vrijeme prodaje dunikih hartija od vrijednosti. Distribuiranjem sredstava kompanije putem dividende mogu se ugroziti interesi imalaca dunikih hartija od vrijednosti, jer se time sredstva uklanjaju van dohvata imaoca ovih hartija od vrijednosti. Preduzimanje riskantnijih poslovnih poteza (npr. izlaganje kompanije u mnogo veem obimu) moe takoe ugroziti imaoce dunikih hartija od vrijednosti, jer ako se ovi riskantniji potezi pokau kao profitabilni, akcionarima pripada sav profit u vezi sa uveanim rizikom, dok imaoci dunikih hartija od vrijednosti ne dobijaju nita zbog uveavanja rizika kompanije kao cjeline. Ukoliko riskantniji potezi kompanije ne uspiju, imaoci dunikih hartija od vrijednosti nose znaajan dio gubitaka. U stvari, po samoj prirodi svojeg poloaja da kontroliu kompaniju, akcionari mogu prebaciti dio bogatstva od imaoca hartija od vrijednosti sa fiksnim prihodom ka sebi, uveavanjem rizika kojem se kompanija izlae u odnosu na rizik koji je postojao u vrijeme izdavanja dunikih hartija od vrijednosti i putem distribucije imovine kompanije.
korPoratIvno uPravlJanJe I razlIkovanJe vlasnIkIH I dunIkIH HartIJa od vrIJednostI
261
S obzirom da dunike hartije od vrijednosti ne daju imaocima pravo da povrate uloena sredstva prije dana dospjelosti, kupovina, recimo, obveznice moe se posmatrati kao specifina transakcija. Ovakve transakcije stvaraju nastojanje/motiv strane da se ukljui u oportunistika ponaanja zbog nemogunosti investitora da odustane od transakcije.
1. na koji nain se odraava razlika interesa akcionara i vlasnika dunikih hartija od vrijednosti?
Konflikt interesa akcionara i vlasnika dunikih hartija od vrijednosti prepoznaju uesnici na tritu kapitala. Vlasnici dunikih hartija od vrijednosti se najbolje mogu zatiti putem uoavanja motiva i namjera akcionara. Oni moraju razumjeti da nakon izdavanja dunikih hartija od vrijednosti, svaka radnja kojom se uveava dobit akcionara moe se oekivati prilikom utvrivanja cijene imaoca obveznica. Ovi imaoci ine procjene mogueg ponaanja akcionara, imajui u vidu investicije, cijene i politiku isplate dividendi. Cijena koju su spremni da plate za obveznicu, u stvari, odraava mogunost budue eventualne distribucije sredstava ka akcionarima.
Kako se rjeava postojanje konflikta interesa vlasnika vlasnikih i dunikih hartija od vrijednosti?
Veliki povjerioci, tj. vlasnici znaajnog dijela emitovanih obveznica, utiu na kompaniju zahtijevajui svojeg predstavnika u odboru direktora. Uee u odboru direktora se uvijek posmatra kao modalitet da se utie na korporativno odluivanje. Za veinskog akcionara ili povjerioca, uee u odboru je svakako dobar modalitet.
12.
2. Poreenja prava akcionara i prava imalaca dunikih hartija od vrijednosti

Razlikovanje pravnog poloaja vlasnika akcija i dunikih hartija od vrijednosti Razlikovanje prava akcionara i vlasnika dunikih hartija od vrijednosti je naroito znaajno u situacijama kada trite ne daje adekvatnu zatitu investitorima. Postoji nekoliko osnovnih strukturnih, trinih i institucionalnih snaga koje djeluju prilikom korporativnog i ugovornog definisanja prava akcionara. U izvjesnom smislu imaoci dunikih hartija od vrijednosti i akcionari su u istom poloaju, jer su u pitanju pasivni investitori u javnim kompanijama koje je potrebno zatititi od oportunistikog ponaanja. Dok se akcionari tite propisivanjem fiducijarnih dunosti odbora direktora, potrebno je ustanoviti odgovarajui sistem zatite i za vlasnike dunikih hartija od vrijednosti. Trite obveznica moe, i najee jeste, manje aktivno od trita akcija, s obzirom da obveznice podrazumijevaju da se dre do dospjelosti i na taj nain su konzumirane, kao i zbog injenice da su neke okolnosti vezane za samog emitenta, manja motivacija vlasnicima obveznica da trguju nego vlasnicima akcionara. Slinosti pravnog poloaja vlasnika akcija i dunikih hartija od vrijednosti Mnogi tvrde da se poreenje pravnog poloaja akcionara i vlasnika obveznica i ne moe napraviti jer su obveznice dunika hartije od vrijednosti, dok su akcije vlasnike hartije od vrijednosti jednostavno, ne mogu se porediti jabuke i pomorande. Meutim, i pored svih razlika, obje vrste hartija od vrijednosti imaju i neke zajednike karakteristike. Slinosti se, uglavnom, sastoje u tome da su obje vrste hartija od vrijednosti izloene riziku kompanije koja ih je emitovala, tj. obje zavise od prihoda kompanije i iz toga se od strane trita posmatraju kao alternativni naini investiranja koji su prilagoeni potrebama investitora. Slinost obveznica i akcija se najbolje ogleda u sluaju tzv. junk bonds, tj obveznica sa visokom kamatom i visokim rizikom. S obzirom da su one subordinirane ostalim vrstama dugova kompanije, obveznice su samo na jedan korak od vlasnikih hartija od vrijednosti. b) a)
13.
znaajne KorPoratIvne transaKCIje
Poglavlje
13. |
267 268 268 268 269 271 272 272 273 274 274 276 278 280
C. 1. 2. 3. 4.
dIvIdende
PravnI PosLovI s PovezanIM LICIMa (KonFLIKt Interesa) definisanje konflikta interesa Prava akcionara u sluaju postojanja konflikta interesa kako se izbjegava konflikt interesa u kompaniji dobre prakse korporativnog upravljanja u vezi sa konfliktom interesa direktora
skuPtIna akCIonara
b. stICanje KontroLnog KaPItaL-uea PreuzIManje aKCIonarsKog drutva 1. u emu je cilj zakona o preuzimanju akcionarskih drutava 2. obaveza sprovoenja javne ponude za preuzimanje 3. osnovni principi zakona o preuzimanju akcionarskih drutava 4. Iskljuenje manjinskih akcionara tzv. squeeze out 5. break-through pravilo 6. konkurentska ponuda za preuzimanje 7. Pravne posljedice sprovedenog postupka preuzimanja akcionarskog drutva
sekretar drutva
odbor dIrektora
oPta akta drutva
a. vanrednI PravnI PosLovI stICanje I rasPoLaganje IMovInoM veLIKe vrIjednostI
sadraj
13.
Pravila i procedure koje se odnose na sticanje korporativne kontrole na tritu kapitala i vanredne transakcije kao tu su spajanja i prodaje znaajnog dijela imovine kompanije treba da budu objavljena. Najbolje prakse sugeriu da znaajan dio transparentnosti prije preuzimanja kontrole, ukljuujui obavjetenje o namjeri sticanja kontrole, i shodnih squeeze out/sell out prava znaajnih za manjinske akcionare. Druga tipina obavjetenja ukljuuju identitet ponuaa, bivi kontakti, transakcije i sporazumi izmeu kompanija ukljuenih u spajanja (ili sticaoca i mete, u zavisnosti od sluaja) i razmatranje konsekvenci kontrolnih transakcija za akcionare kompanija ukljuenih u transakciju, kao i objavljivanje finansijske institucije ponuaa i njegov izvor sredstava za preduzimanje kontrolne transakcije. Objavljivanje treba da ukljui mjere protiv preuzimanja, ustanovljene unutar kompanije. Ona takoe treba da pokrije politike utvrivanja naknada viih izvrnih organa koji naputaju kompanije usljed spajanja ili pripajanja. Najbolje prakse u vezi sa prodajom znaajnog dijela imovine kompanije ukljuuju obavjetenje svim akcionarima (obino na skuptini akcionara), koje prati nezavisni izvjetaj o procjeni.
Podijeljena ovlaenja izmeu odbora direktora i skuptine akcionara u vezi sa znaajnim ulozima ili prodajom imovine ili biznisa
Odbor direktora mora obratiti panju da se ne mijea u specifina ovlaenja akcionara ukoliko je transakcija koju predlae po svojoj prirodi takva da mijenja, injenino ili pravno, ciljeve kompanije koji su utvreni ugovorom o osnivanju. ak i kada nije ukljuena promjena ciljeva kompanije, odbor direktora treba da prenese ovlaenja na skuptinu akcionara ukoliko se transakcija odnosi na dio imovine kompanije koja je od sutinskog znaaja.
Legitimnosti dozvola (odobrenja) odboru direktora da se koristi delegacijom ovlaenja odluivanja o uveanju kapitala tokom postupka preuzimanja
Preporuuje se da ubudue odbori direktora ne podnose vanrednoj skuptini akcionara odluku da se dozvoli delegacija ovlaenja odluivanja o poveanju kapitala tokom postupka preuzimanja.
vanrednI PravnI PoslovI stICanJe I rasPolaganJe ImovInom velIke vrIJednostI
267
a. vanrednI PravnI PosLovI stICanje I rasPoLaganje IMovInoM veLIKe vrIjednostI

Zakonom o privrednim drutvima propisano je da se imovinom velike vrijednosti smatra imovina drutva ija je vrijednost vea od 20% knjigovodstvene vrijednosti imovine drutva. Raspolaganje imovinom drutva je u nadlenosti odbora direktora. Kada je rije o imovini velike vrijednosti, skuptina akcionarskog drutva je ovlaena da donosi odluku o raspolaganju imovinom drutva (kupovini, prodaji, zakupu, zamjeni, sticanju ili na drugi nain raspolaganju) ija je vrijednost vea od 20% knjigovodstvene vrijednosti imovine drutva (imovina velike vrijednosti). Statutom drutva se ova odredba ne moe ukinuti, niti se odrediti vie uee. Statutom drutva se ne moe odrediti vie uee, u smislu da se propie da skuptina donosi odluke o raspolaganju imovinom drutva ija vrijednost iznosi 50% knjigovodstvene imovine drutva. Sa druge strane, statutom se, prema izriitoj zakonskoj odredbi, moe propisati samo nie uee, tj. samo da skuptina akcionara donosi odluke o raspolaganju imovinom koja iznosi 20% ili manje od knjigovodstvene vrijednosti imovine drutva.
13.
b. stICanje KontroLnog KaPItaL-uea PreuzIManje aKCIonarsKog drutva

1. u emu je cilj zakona o preuzimanju akcionarskih drutava
Zakon o preuzimanju akcionarskih drutava usmjeren je na zatitu akcionara kojima se moe bitno smanjiti uticaj u drutvu time to sticanjem akcija jedne osobe ili vie njih koji zajedniki djeluju ne mogu vie uticati na izbor organa u drutvu, voenje politike isplate dividende i uopte upotrebe dobiti, tako da njihovi interesi mogu biti ugroeni. Osim prava koja su im priznata Zakonom o privrednim drutvima, prava manjinskih akcionara se dalje tite i odredbama Zakona o preuzimanju koji ide korak dalje, jer daje pravo akcionarima da izau iz drutva ako smatraju da je veinsko uee drugog akcionara takvo da ugroava njihove interese. Osnovni cilj zakona je omoguiti akcionarima uslove raspolaganja akcijama identine uslovima pod kojima su njima raspolagala lica koja su akcije prenijela sticaocu.
2. obaveza sprovoenja javne ponude za preuzimanje

Kada sticalac, samostalno ili sa povezanim licem, po bilo kojoj osnovi, stekne akcije jednog akcionarskog drutva ijim sticanjem broj glasova koji, zajedno sa brojem glasova koje ve posjeduje, prelazi 40% od ukupnog broja glasova, duan je da sprovede postupak javne ponude za preuzimanje. Sticalac ne mora da sprovede postupak preuzimanja ako namjerava da otui viak akcija. Pravo na otuenje uslovljeno je: rokom (45 dana) nakon kojeg slijedi, obavezom otuenja po cijeni koja je jednaka polovini prosjene cijene akcija emitenta na berzama u Republici u periodu od est mjeseci prije prijema obavjetenja.
stICanJe kontrolnog kaPItal-uea PreuzImanJe akCIonarskog drutva
269
obavezno kada sticalac i sa njim povezano lice stekne 40% ukupnog broja akcija
objavLjIvanje javne Ponude za PreuzIManje aKCIonarsKog drutva
dobrovoLjno od strane svakog lica koje to eli, bez obzira ima li, ili nema, akcije kompanije.
Sticalac nije duan da sprovede postupak preuzimanja, ako: 1. 2. 3. 4. 5. akcije emitenta stekne na osnovu javne ponude za upis i uplatu akcija prilikom poveanja akcijskog kapitala emitenta; namjerava da viak akcija iznad 40% akcija sa pravom glasa, odnosno viak iznad broja akcija koji je posjedovao na dan stupanja na snagu ovog zakona, otui u roku od 45 dana od dana prijema obavjetenja; stekne viak akcija iznad 40% u postupku restrukturiranja emitenta; akcije emitenta stekne kao steajni povjerilac u steajnom postupku nad emitentom; akcije emitenta stekne po osnovu nasljeivanja.
3. osnovni principi zakona o preuzimanju akcionarskih drutava

Zakon o preuzimanju je u potpunosti koncipiran da titi prava manjinskih akcionara a da pri tome u potpunosti zanemaruje prava veinskog vlasnika. Javna ponuda za preuzimanje koju daje sticalac daje se svim vlasnicima akcija sa pravom glasa i ne moe se ni na koji nain utvrditi da se daje samo vlasnicima koji posjeduju odreeni broj akcija, odnosno procenat od ukupnog broja akcija; Javna ponuda mora biti otvorena do tano odreenog datuma, tako da moe trajati najkrae 15, a najdue 45 dana od dana objavljivanja prospekta za preuzimanje; Po zakljuenju javne ponude sticalac mora kupiti sve ponuene akcije. Sticalac je duan deponovati novani iznos ili bankarsku garanciju kao obezbjeenje. Zakon o preuzimanju nije u skladu sa osnovnim konceptom razvijene trine privrede, jer ne omoguava akcionaru sticaocu da
13.
- - - - -
deponuje likvidne hartije od vrijednosti kao garanciju za ispunjenje obaveza iz javne ponude, ve obavezuje sticaoca da na posebnom raunu kod CDA deponuje sredstva za plaanje svih akcija koje su predmet javne ponude za preuzimanje, ili da priloi odgovarajuu bankarsku garanciju; Ista cijena mora biti plaena za sve akcije prijavljene u skladu sa javnom ponudom i tu cijenu utvruje sm sticalac u ponudi za preuzimanje, tako da: ako je stekao akcije emitenta u periodu od est mjeseci prije ponude, duan je ponuditi najmanje najviu cijenu po kojoj je u tom periodu, kroz bilo koju transakciju, platio te akcije na berzi, ako nije stekao akcije emitenta u periodu od est mjeseci prije ponude, duan je ponuditi najmanje prosjenu cijenu na berzama u Republici u tih est mjeseci, ako tom akcijom nije trgovano na berzi u periodu od est mjeseci prije ponude, slobodno u ponudi utvruje cijenu koju nudi; Sticalac ne moe sniavati ponuenu cijenu niti mijenjati javnom ponudom odreen nain i rok plaanja, ali moe poveati ponuenu cijenu, tako da za svaku akciju iste klase mora platiti istu cijenu; Isplata cijene kupljenih akcija moe se izvriti samo u novcu; Elementi javne ponude ne mogu se mijenjati dok je ponuda otvorena; Akcije sa pravom glasa u emitentu preko 40%, odnosno preko procenta koji je posjedovao na dan stupanja na snagu zakona, sticaocu ne daju pravo glasa dok ne sprovede postupak preuzimanja. Ovo pravilo predstavlja naruavanje prava sticaoca tj. umanjenje prava koje je stekao ulaganjem kapitala. Naime, sa jedne se strane od sticaoca zahtijeva da strogo postupa po pravilima o preuzimanju, a sa druge strane se svim ostalim licima omoguava da slobodno poveavaju kapital i omogue nekom drugom da preuzimanjem i uplatom akcija bez sprovoenja javne ponude za preuzimanje praktino preuzme akcionarsko drutvo; Zabrana daljeg sticanja akcija van javne ponude Sticalac moe sticati akcije samo u javnoj ponudi za preuzimanje od dana usvajanja odluke o preuzimanju; ako sticalac kroz javnu ponudu za preuzimanje stekne vie od 75% akcija sa pravom glasa emitenta, vlasnici preostalih akcija sa pravom glasa imaju pravo da, u roku od 15 dana od dana objavljivanja rezultata javne ponude za preuzimanje, ponude akcije sticaocu na otkup. Sticalac je duan da izvri plaanje preostalih ponuenih akcija.
Jedini izuzetak od pravila da je Zakon o preuzimanju u potpunosti koncipiran da titi prava manjinskih akcionara a da pri tome u potpunosti zanemaruje prava veinskog vlasnika, nalazi se u pravilu da je sticanje akcija
271
nakon sprovoenja javne ponude za preuzimanje slobodno. Sticalac koji jednom sprovede postupak preuzimanja, moe nastaviti da stie akcije emitenta po kojima je izvrio preuzimanje.
u javnoj PonudI za PreuzIManje aKCIonarsKog drutva
stICaLaC Mora stICaLaC ne sMIje
Javnu ponudu za preuzimanje dati svim vlasnicima akcija sa pravom glasa Javnu ponudu drati otvorenom do tano odreenog datuma Po zakljuenju javne ponude kupiti sve ponuene akcije
odrediti da se javna ponuda za preuzimanje daje samo nekim akcionarima, tj. samo vlasnicima povlaenih ili samo vlasnicima obinih akcija odreivati da se javna ponuda prekida nakon ispunjenja nekog uslova, a prije isteka roka vaenja ponude odrediti da e po zakljuenju javne ponude kupiti samo 50% ukupnog broja akcija, ili da e kupiti akcije dok stekne npr. 66% uea u kapitalu odrediti da e za akcije ponuene npr. u prvih 10 dana platiti veu cijenu u odnosu na kasnije ponuene akcije sniavati ponuenu cijenu niti mijenjati javnom ponudom odreen nain i rok plaanja, ali moe poveati ponuenu cijenu, s tim da za svaku akciju iste klase mora platiti istu cijenu Isplatu cijene izvriti na bilo koji drugi nain osim novcem (ugovoriti izvrenje neke inidbe, prenos akcija druge kompanije i sl).
Platiti istu cijenu za sve akcije prijavljene u skladu sa javnom ponudom za svaku akciju iste klase mora platiti istu cijenu
Isplatu cijene kupljenih akcija izvriti samo u novcu
4. Iskljuenje manjinskih akcionara tzv. squeeze out

Zakon o preuzimanju akcionarskih drutava u lanu 32 stav 1 propisuje obavezu Sticaoca koji je u javnoj ponudi stekao vie od 75% akcija sa pravom glasa da u dodatnom roku od 15 dana od dana objavljivanja rezultata javne ponude nudi akcije na ponudu akcionarima, kao i da je sticalac obavezan da otkupi sve akcije ponuene u dodatnom roku. Ovim pravilom Zakon je ustanovio obavezu otkupa akcija od strane manjinskih akcionara prijavljenih u tom dodatnom roku. Sa druge strane, Zakon nije na adekvatan nain postupio u suprtnoj situaciji opet kada je rije o zatiti svojinskih prava sticaoca veinskog vlasnika, jer nije propisao pravo sticaoca na squeeze out, tj. pravo sticaoca da zahtijeva od manjinskih akcionara da mu ponude akcije na otkup, kada su oni obavezni da to uine.
13.
5. break-through pravilo
Zakon preuzimanju nije na zadovoljavajui nain ustanovio odredbu o zatiti svojinskih prava sticaoca ni kada je rije o ustanovljavanju tzv. break-through pravila. Ovo pravilo ovlauje akcionara sticaoca da sazove skuptinu akcionarskog drutva koje preuzima u kraem roku od roka koji vai za sazivanje skuptine akcionara, a koji je propisan kompanijskim pravom. I drugim odredbama pogoran poloaj sticaoca, akcionara, najugroeniji je nepriznavanjem ovog prava sticaca. U uslovima kada sticalac stekne veinsko vlasnitvo, na njega se odnose odredbe o sazivanju skuptine propisane Zakonom o privrednim drutvima. Naime, shodno ovim odredbama, od dana kada stekne vlasnitvo nad akcijama u veinskom procentu do dana kada sazove skuptinu i faktiki preuzme kontrolu nad kompanijom treba da proe najmanje 30 dana.
6. Konkurentska ponuda za preuzimanje

Konkurentska ponuda za preuzimanje (u daljem tekstu: konkurentska ponuda) je ponuda koju moe podnijeti svako pravno ili fiziko lice u skladu sa ovim zakonom. Konkurentska ponuda moe se dati samo nakon objavljivanja i u periodu trajanja javne ponude za preuzimanje akcija emitenta, a najkasnije deset dana prije isteka roka za prihvatanje javne ponude za preuzimanje. Na konkurentnu ponudu za preuzimanje shodno se primenjuju odredbe ovih pravila o javnoj ponudi za preuzimanje. U sluaju konkurentne ponude rok za prihvatanje prvobitne javne ponude za preuzimanje produava se do isteka roka za prihvatanje konkurentne ponude, osim u sluaju kada sticalac odustane od prvobitne javne ponude za preuzimanje. U konkurentnoj ponudi ne smije biti ponuena ista ili nia cijena od cijene ponuene u prvobitnoj ponudi. U sluaju konkurentne ponude za preuzimanje, lica koja su prihvatila prvobitnu javnu ponudu za preuzimanje, imaju pravo da odustanu od prihvata prvobitne ponude i prihvate konkurentnu ponudu za preuzimanje. U toku trajanja konkurentske ponude sticalac i davalac konkurentne ponude ne mogu mijenjati uslove iz datih ponuda, osim to mogu poveavati cijenu koju nude za kupovinu akcija na nain to e promjeniti cijenu u nalogu koji je evidentiran na berzi i tu promjenu istog dana javno objaviti u najmanje dva dnevna lista koja se izdaju na teritoriji Crne Gore i o tome, naravno, obavijestiti Komisiju.
273
7. Pravne posljedice sprovedenog postupka preuzimanja akcionarskog drutva

Sticalac koji jednom sprovede postupak preuzimanja akcionarskog drutva nije u obavezi da ponovo sprovodi postupak preuzimanja akcionarskog drutva. Sticalac koji jednom sprovede postupak preuzimanja akcionarskog drutva moe nastaviti da potpuno slobodno stie akcije akcionarskog drutva, bez potrebe da ponovo sprovodi postupak preuzimanja u skladu sa zakonom o preuzimanju akcionarskih drutava. Dakle, sticalac koji jednom sprovede postupak preuzimanja akcionarskog drutva ima na raspolaganju dvije opcije, bez obzira na broj akcija koje je stekao u postupku javne ponude za preuzimanje (bez obzira da li kupio i jednu akciju u postupku preuzimanja akcionarskog drutva): Moe nastaviti da stie akcije tog akcionarskog drutva na berzi, bez obaveze da ide u postupak preuzimanja ponovo, bez obzira na procenat vlasnitva koji stekne kupovinom akcija na berzi; Moe dati javnu ponudu za preuzimanje akcija tog akcionarskog drutva, bez obzira to je jednom ve sproveo postupak preuzimanja. Meutim, ovdje nije rije o obavezi sticaoca da sprovede javnu ponudu za preuzimanje akcionarskog drutva, ve o njegovom pravu da sprovede taj postupak.
sticalac koji jednom sprovede postupak preuzimanja emitenta nije u obavezi da ponovo sprovodi postupak preuzimanja emitenta bez obzira na procenat vlasnitva u kapitalu akcionarskog drutva
obaveze stICaoCa KojI jednoM sProvede PostuPaK PreuzIManja aKCIonarsKog drutva

sticalac moe sprovesti javnu ponudu za preuzimanje, iako je jednom ve sproveo postupak preuzimanja akcionarskog drutva, ali je sprovoenje tog postupka preuzimanja dobrovolJno
13.
C. PravnI PosLovI s PovezanIM LICIMa (KonFLIKt Interesa)

1. definisanje konflikta interesa
Odredbe o konfliktu interesa su izraz jedne od osnovnih dunosti direktora dunosti lojalnosti. Dunost lojalnosti zahtijeva od direktora da budu lojalni kompaniji i njenim najboljim interesima i da ne zloupotrebljavaju svoju organizacionu poziciju ili znanje za svoje interese, a na tetu drutva. Dunost lojalnosti direktora propisana je Zakonom o privrednim drutvima odredbom kojom se propisuje da lanovi odbora direktora treba da koriste ovlaenja samo u korist drutva, ukljuujui da: a) ne koriste imovinu drutva za vlastite potrebe, kao da je njihova lina svojina; b) ne koriste povjerljive informacije drutva radi sticanja line dobiti; c) ne zloupotrebljavaju funkciju u cilju linog bogaenja na raun, odnosno na tetu drutva; d) ne iskoriavaju mogunosti koje drutvo stekne za zakljuivanje poslova, a radi zakljuivanja vlastitih poslova; e) izbjegavaju konflikt interesa izmeu njih i drutva kojim upravljaju; f) prijave skuptini akcionara svaku korist ili privilegiju koju imaju u drutvu, pored naknade za svoj rad. Zakonom se, meutim, ne daju opsena objanjenja konflikta interesa. Odredbe zakona o konfliktu interesa su mnogo ue. Pravne odredbe koje se odnose na konflikt interesa imaju za cilj da se fokusiraju na odreene vrste konflikata: - line; - finansijske.
PravnI PoslovI s PovezanIm lICIma (konFlIkt Interesa)
275
Zakoni ne definiu ove konflikte ve nastoje da reguliu kako se postupa u situacijama koje ukljuuju konflikt interesa. U tom sluaju zakonom se konflikt interesa rjeava na jedan od sljedea dva naina: 1) 2) zakonom se dozvoljava odobravanje takvih ugovora ili transakcija od strane nezainteresovanih strana koje su upoznate sa okolnostima transakcije, tako da su odluke koje donose, kako informisane, tako i nepristrasne; zakonom se jasno propisuje da takvi ugovori ili transakcije izmeu kompanije i direktora, lana odbora direktora i slino, ne mogu biti osporavani, nezavisno od okolnosti koje prate odobravanje ugovora ili transakcije i nezavisno od shvatanja pravinosti takvog ugovora.
Kada je rije o situacijama koje ukljuuju potencijalni sukob interesa, Zakon o privrednim drutvima propisuje dvije vrste situacija:
Situacije u kojima je zabranjeno zakljuivati ugovore sa odreenim krugom lica koji se smatraju pristrasnim, tj. koja zbog svojeg znanja ili poloaja u kompaniji ne mogu donositi odluke kojima e dati prevagu interesima kompanije nad interesima drutva. Tako Zakon o privrednim drutvima propisuje: Drutvo ne moe, sa lanom odbora direktora ili lanom odbora direktora svog matinog drutva ili drugog drutva u kojem lan odbora ima lini finansijski interes ili sa suprunikom ili srodnikom prvog stepena srodstva sa lanom odbora direktora, zakljuivati sljedee ugovore:
1) zajmove ili fiktivne zajmove u formi transakcije koja stvara obavezu zajmoprimaocu da plati zajmodavcu; 2) kreditne transakcije; 3) obezbjeenje za zajmove, fiktivne zajmove ili kreditne transakcije iz ta. 1 i 2 ovog stava.
I)
Situacije u kojima je odreene ugovore mogue zakljuiti, ali je potrebno da oni budu odobreni od strane skuptine akcionarskog drutva. U ovim situacijama samo zakljuenje ovih ugovora nije nezakonito, ali oni vae samo ako ih skuptina akcionara odobri. U protivnom, oni nijesu pravno valjani. Tako, Zakon o privrednim drutvima propisuje da je skuptina akcionara akcionarskog drutva nadlena da:
II)
13.
a) donosi odluku o raspolaganju imovinom drutva (kupovini, prodaji, zakupu, zamjeni, sticanju ili na drugi nain raspolaganju) ija je vrijednost vea od 20% knjigovodstvene vrijednosti imovine drutva (imovina velike vrijednosti), ukoliko statutom nije utvreno nie uee; b) odobrava zakljuenje ugovora u vezi sa kupovinom imovine od osnivaa ili veinskog akcionara drutva, u svim sluajevima kada isplata prevazilazi jednu desetinu kapitala drutva utvrenog statutom i kada ugovor treba zakljuiti u roku od dvije godine od registracije drutva.
2. Prava akcionara u sluaju postojanja konflikta interesa

Zakonom o privrednim drutvima se propisuju dva naina na koji se tite prava akcionara u sluajevima koji ukljuuju potencijalni sukob interesa. Tako, Zakon o privrednim drutvima propisuje da: 1) akcionar moe traiti od skuptine da odlui o odobravanju ovih ugovora, ako je rije o ugovorima za koje je potrebno odobrenje skuptine, tj. ako je rije o transakcijama velike vrijednosti; 2) akcionar moe traiti od drutva da mu otkupi akcije po prosjenoj trinoj vrijednosti koje su akcije drutva imale na dan kada je donijeta odluka na skuptini akcionara, ako je na skuptini akcionara glasao protiv, u sluajevima donoenja odluke o raspolaganju (kupovini, prodaji, zakupu, zamjeni, sticanju ili drugom raspolaganju) od strane drutva imovinom velike vrijednosti.
KonFLIKt Interesa
Lini Finansijski
LInI
zabranjeno je zakljuivanje ugovora o zajmu i kreditu sa lanovima odbora direktora i sa njima povezanim licima
FInansIjsKI
odbor direktora ne moe donositi odluku o raspolaganju imovinom velike vrijednosti
Dakle, zakljuenje ugovora izmeu drutva sa jedne strane i lanova odbora direktora sa druge strane nije iskljuivo zabranjeno, i samo po sebi nezakonito. Samo je zakljuenje ugovora o zajmu ili fiktivnom zajmu u formi
277
transakcije, koja stvara obavezu zajmoprimcu da plati zajmodavcu; kreditnih transakcija i obezbjeenje za zajmove, fiktivne zajmove ili kreditne transakcije, sa lanom odbora direktora ili lanom odbora direktora svog matinog drutva ili drugog drutva u kojem lan odbora ima lini finansijski interes ili sa suprunikom ili srodnikom prvog stepena srodstva sa lanom odbora direktora, uvijek zabranjeno. Samo ovi ugovori i samo sa ovim licima su nezakoniti sami po sebi. To znai da se oni ne mogu ozakoniti naknadnim odobrenjem ovih ugovora od strane skuptine akcionarskog drutva.
ugovori o raspolaganju imovinom velike vrijednosti nijesu sami po sebi nezakoniti. skuptina odluuje o zakljuenju ovih ugovora, s obzirom da je rije o imovini koja prevazilazi 20% knjigovodstvene vrijednosti kompanije
ugovori o zajmu i kreditu i ugovori o obezbjeenju ovih ugovora ne mogu se zakljuivati sa lanovima odbora direktora i sa njima povezanim licima. ovi ugovori su nezakoniti i ne mogu se odobravati od skuptine akcionarskog drutva
zakljuivanje svih ostalih ugovora sa lanovima odbora direktora nije samo po sebi nezakonito. ovi ugovori se zakljuuju u skladu sa procedurama za rjeavanje konflikta interesa
Kada je rije o svim drugim ugovorima i transakcijama koje se zakljuuju izmeu drutva, sa jedne strane, i odbora direktora, sa druge strane, sama injenica da je ugovor zakljuen sa ovim licima nije osnov za izbjegavanje zakljuenja ovih ugovora. Ovi ugovori vae pod uslovom da ih odobri skuptina akcionara. Meutim, samo odobrenje ovih ugovora od strane skuptine akcionara ili odbora direktora, u situacijama kada je statutom za odreene situacije propisano odobravanje ovih ugovora od strane odbora direktora, ne znai da se ovi ugovori ne mogu osporavati iz drugih razloga, niti oslobaaju odbor direktora od odgovornosti. Ovi ugovori se mogu i tada napadati iz drugih razloga npr. zbog injenice da je ugovor
13.
nepravian, ili zbog injenice da je odbor direktora prekrio neku drugu dunost, npr. dunost paljivog postupanja. Ali, ovi ugovori ne mogu se osporavati samo zbog postojanja konflikta interesa, ukoliko ih je odobrila skuptina akcionara. Ovi ugovori, naime, mogu biti i u interesu lana odbora direktora koji ih zakljuuje, i u interesu drutva.
3. Kako se izbjegava konflikt interesa u kompaniji?

S obzirom da zakon ne propisuje koja postupanja, osim samog glasanja, od strane zainteresovanog lana odbora direktora mogu imati za posljedicu onemoguavanje kompaniji da se koristi prednostima odredbi o konfliktu interesa, kompanije nastoje da svojim politikama detaljno propiu procedure odluivanja u osjetljivim stvarima i procedure postupanja u situacijama koje ukljuuju konflikt interesa. Ne postoji jedinstveno rjeenje koje bi se moglo primijeniti u svim kompanijama ne postoji jedan pravi odgovor. Ipak, postoje neki znaajni principi koje bi trebalo imati u vidu. Tako: a) Zainteresovana lica ne bi trebalo da budu ovlaena da glasaju o stvarima koje se tiu njihovih interesa; b) lanovima odbora direktora ne bi trebalo da bude omogueno da uestvuju aktivno ili agresivno kao zastupnici svojih interesa, bilo formalno na sastanku odbora, bilo neformalno, putem komunikacije i diskusije; c) Odbori direktora ne bi trebalo da budu prisutni na sastanku kada se odluuje o takvim pitanjima; d) Zainteresovani lanovi odbora direktora mogu odgovarati na zahtjeve u vezi sa faktikim situacijama neophodnim za donoenje informisane odluke; e) Razmotriti pravinost ovakvih ugovora, s obzirom na standard potrebne panje.
to znai razmotriti pravinost ugovora?

To znai ispitati da li kompanija plaa vie ili dobija manje nego to bi dobila od strane nepristrasnog prodavca ili kupca slinih dobara ili usluga.
279
Kako Odbor direktora utvruje i saznaje za ovu injenicu?

Odbor direktora treba da utvrdi da li je ugovor pravian, tj. da utvrdi sa sigurnou koliko bi kompanija dobila ili izgubila ukoliko ugovor zakljui sa nepristrasnim licem. Ovo je faktiko pitanje u kojem nema jedinstvenog pristupa. Kada su sredstva kojima kompanija raspolae mala, skromna, manje opsena i skupa poreenja su potreba i moe presuditi neformalnost. Kada je rije o kritinom pitanju, vie vremena, panje i sredstava je neophodno kako bi se dolo do informacija koliko bi kompanija dobila kupovinom slinih proizvoda. Ovdje treba imati u vidu da je posjedovanje informacije skupo (formalna ispitivanja, dostavljanje konkurentskih ponuda, testiranje trita) imajui u vidu da odreeni izbori imaju i vremensku dimenziju.
Odbori direktora su osjetljive organizacije, svaki sa svojom specifinom kulturom. U uspjenim odborima, direktori moraju potovati jedni druge. Oni su takoe ovlaeni da se oslanjaju jedni na druge svoje pojedinane snage, vjetine, umijea i strunost. Situacije koje ukljuuju konflikt interesa mogu unititi uzajamno povjerenje neophodno za operativno funkcionisanje odbora. U isto vrijeme, takva pitanja zahtijevaju rigorozna i ozbiljna ispitivanja. Ozbiljna pitanja mogu i treba da budu postavljena. Radi izbjegavanja konflikta interesa neophodno je preduzeti sljedee: Ustanoviti politike za rjeavanje konflikta interesa koje treba da definiu to predstavlja konflikt interesa i kako e se postupati u situacijama kada doe do konflikta interesa; Odluite kako elite da postupate u situacijama koje ukljuuju konflikt interesa i koliko obazrivi elite biti; Provjerite da je sainjen zapisnik koji dokazuje da je odbor postupao u skladu sa standardom potrebne panje prilikom razmatranja pravinosti sprovedene transakcije, tj. da pod datim okolnostima predloena transakcija ima opravdanja. I pored svih koristi koje proizilaze iz dobrih standarda, postoje ipak odreena pitanja koja nije mogue definisati pravnim dokumentima. Postoji, takoe, i dinamika komponenta korporativnog upravljanja koja se sastoji u tome da efektivni odbori i sprovodivi sistem tea i protivtea moraju postojati ne samo u svakom trenutku ve moraju biti odravani od strane kompanije sa razvojem biznisa. Stoga je znaajno imati specifian set pravila, internu regulativu, kako bi se sprijeilo postupanje koje stvara najozbiljnije rizike akcionarima, kao to je poslovanje sa povezanim licima. Izvjesni osnovni principi, kao npr. potreba sprijeavanja konflikta interesa, treba da budu ukljueni u interna pravila kojima se kontrolie odnos slubenika kompanije i direktora. Takoe, ova pravila moraju
13.
pruati odreenu fleksibilnost i omoguiti odluivanje od sluaja do sluaja. Ovdje je vano identifikovati rukovodee principe i standarde za mjerenje diskrecije. Analiza svakog sluaja zasebno naroito onih koji su kompleksni i koji se deavaju u odreenom vremenskom ciklusu su alternativa izriitom zabranjivanju.
Svaki direktor trebalo bi da je svjestan i osjetljv na bilo koji interes koji ima a koji moe biti u konfliktu sa najboljim interesima kompanije. Kada direktor ima direktan ili indirektan finansijski ili lini konflikt interesa sa kompanijom u ugovoru ili transakciji u kojoj je kompanija jedna od ugovornih strana, ili direktor razmatra ukljuivanja u transakciju koja ukljuuje upotrebu sredstava kompanija ili moe biti konkurentna samoj kompaniji, smatra se da je direktor zainteresovan za odreeno pitanje. Transakcija u kojoj bilo koji od direktora ima takav interes treba da bude odobrena od strane nepristrasnih direktora ili akcionara. Zainteresovani direktor bi najprije morao da objavi postojanje svog interesa drugim lanovima odbora a zatim da opie sve sutinske injenice u vezi sa tim koje su mu poznate. Nakon takvog objavljivanja, zainteresovani direktori trebalo bi da se uzdre od glasanja u vezi sa tim pitanjem. U veini situacija, nakon objavljivanja postojanja interesa, opisa relevantnih injenica i odgovora na pitanja, zainteresovani direktori bi trebalo da napuste sjednicu odbora dok nepristrasni direktori okonaju svoju raspravu i glasaju. Statutima se obino propisuju procedure koje se mogu koristiti da ovlaste ili ratifikuju transakcije za lanovima odbora direktora, i ove procedure treba pratiti kako bi se zatitili interesi kompanije i zainteresovanog direktora. 2004 ABA Corporate Directors Guidebook
4. dobre prakse korporativnog upravljanja u vezi sa konfliktom interesa direktora

Dobre prakse korporativnog upravljanja sadre razliite naine tj. propisuju razliite procedure za rijeavanje potencijalnih sukoba interesa. Ove procedure se razlikuju od kompanije do kompanije, s obzirom da je kompanija u mogunosti da sama propisuje ove procedure.
281
dobre prakse:
ALI Principles & Recommendations
Direktor, vii slubenik ili veinski akcionar objavljuju postojanje svog konflikta interesa ukoliko direktor, vii slubenik ili veinski akcionar obavijeste ovlaeno lice koje prethodno ovlauje ili ratifikuje transakciju o kljunim injenicama u vezi sa konfliktom interesa koje su poznate direktoru, viem slubeniku ili veinskom akcionaru, ili ovlaeno lice koje zna za ove injenice u vrijeme kada autorizuje ili ratifikuje transakciju. ( 1.14(a)) Vidi: 3.04, Kada direktor javne ili privatne kompanije razmatra pitanje postojanja konflikta interesa, adekvatno je pretpostaviti pravo na strunu pomo. Vidi: Part V, Duty of Fair Dealing.
dobre prakse:
The Business Roundtable (BRT), Principles of Corporate Governance (may 2002)
Dobra je praksa direktora da obavijeste kompaniju u ijem su odboru direktora prije prihvatanja mjesta u odboru druge kompanije, kako bi se izbjegao potencijalni konflikt interesa. S vremena na vrijeme, moe biti adekvatno da odbor i komiteti odbora trae savjete od spoljnih eksperata, koji su nezavisni od menadmenta, u vezi sa pitanjima u okviru njihove odgovornosti. Na primjer, mogu postojati situacije konflikta interesa za koje odbori direktora ili komiteti odreuju da bi bio potreban savjet strunjaka. The Business Roundtable (BRT), Principles of Corporate Governance (May 2002). http:// www.brt.org/pdf/704.pdf
dobre prakse:
NACD Report
Kandidati za lanove odbora direktora treba da objave sve postojee poslovne veze izmeu njih i njihovog poslodavca i kompanije u ijem su odboru direktora. Odbori bi zatim evaluirali obim u kojem druge aktivnosti kandidata mogu uticati na nezavisnost tog kandidata, i utvrde kada su odnosi takvi da kandidat vie ne moe biti lan odbora direktora zbog konflikta interesa. Odbor bi trebalo da zahtijeva objavljivanje svakog odnosa koji ugroava nezavisnost direktora. 2003-2004 Survey Data on Actual Board Practices Compiled by Korn/Ferry International and the National Association of Corporate Directors (NACD), and other information.
BELEKE
14.
objavLjIvanje InForMaCIja
Poglavlje
14. |
b. KorIstI objavLjIvanja InForMaCIja Po saMu KoMPanIju C. Koje InForMaCIje su Potrebne InvestItorIMa d. PrInCIPI objavLjIvanja e. Koje su PosLjedICe neobjavLjIvanja ILI Pogrenog objavLjIvanja InForMaCIja F. PrePoruKe u vezI sa KorPoratIvnIM uPravLjanjeM g. obaveza Izvjetavanja s CILjeM Poveanja transParentnostI trIta 1. objavljivanje finansijskih informacija kompanije 2. objavljivanje informacija o najveim vlasnitvima akcija i glasakim pravima 3. objavljivanje informacija o lanovima odbora i glavnim izvrnim licima i njihovim zaradama 4. objavljivanje podataka o transakcijama povezanih lica 5. obezbjeivanje fer, blagovremenog i jeftinog pristupa relevantnim informacijama 6. obaveza emitenta na kontinuirano izvjetavanje H. dobre PraKse KorPoratIvnog uPravLjanja u vezI sa objavLjIvanjeM InForMaCIja
288 290 291 292 294 295 295 295 296 297 297 299 301
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
odbor dIrektora
oPta akta drutva
a. dobrovoLjno ILI PrInudno FInansIjsKo Izvjetavanje
286
sadraj
14.
a. dobrovoLjno ILI PrInudno FInansIjsKo Izvjetavanje

Finansijska trita koja dobro funkcioniu imaju sutinsku ekonomsku ulogu da privuku sredstva od strane pojedinaca i kompanija koje nemaju produktivnih investicionih mogunosti ka onima koji ih imaju. Tako postupajui, finansijska trita doprinose veoj produktivnosti i efikasnosti ekonomije u cjelini. Pouzdana informacija je klju koji omoguava finansijskom tritu da ostvari tu svoju ulogu. Kljuna prepreka efikasnom funkcionisanju finansijskog sistema su asimetrine informacije, tj. situacija kada jedna strana finansijskog ugovora ima manje pouzdane informacije od druge. Npr. menaderi drutva obino imaju mnogo bolje informacije o potencijalnim prinosima i rizicima vezanim za investicione projekte koje planiraju da preduzmu nego potencijalni investitori u akcije toga drutva. Asimetrine informacije vode ka dva osnovna problema u finansijskom sistemu: nepovoljnoj selekciji i moralnoj teti. Prije nego to su zakonom natjerani da tako postupe, korporativni menaderi nijesu objavljivali mnogo informacija investitorima. to su radili, zaradili, kolika sredstva kontroliu, bila su pitanja koja su oni smatrali isto privatnim. Dozvoliti javnosti ili sopstvenim akcionarima da znaju ak i najosnovnije detalje u vezi sa finansijskim poslovanjem bilo je nezamislivo. Menaderi su donosili odluke koliko informacija o firmi treba da saopte i uvijek su donosili odluke s obzirom na uticaj takve odluke na sopstvenu korist menadera. Brojne teorije objanjavaju zbog ega menaderi svojevoljno ne objavljuju optimalan obim informacija, ak i ukoliko je to u najboljem interesu kompanije. U skladu sa svim postojeim, menaderi zahtijevaju to je mogue nii nivo periodinog izvjetavanja. Manje izvjetavanje smanjuje efektivnost sredstava koja ograniavaju diskreciju menadera i time prua vei prostor menaderima da ostvare sopstvene ciljeve na tetu akcionara. Ovakvo nastojanje e postojati ak i kada je dobit koju ostvare menaderi manja od tete po akcionare. Transparentnost i otvorenost u vezi sa aktivnostima kompanija su kljuni element politika korporativnog upravljanja. Prakse i politike kompanije u vezi sa objavljivanjem informacija mogu biti od kljunog znaaja za percepciju kompanije. Za adekvatnu evaluaciju kompanije, akcionari i potencijalni investitori trebaju adekvatne, duboke, regularne, pouzdane i uporedive podatke. to je vea transparentnost poslovanja kompanije, cijene akcija kompanije se mogu bolje procijeniti. Objavljivanje o efikasnosti poslovanja kompanije ima strategijsku ulogu jer osnaava povjerenje akcionara i nosilaca interesa u kompaniji. Dodatno, strategija objavljivanja informacija pokazuje u kojem stepenu su direktori i menadment spremni da sarauju sa uesnicima na tritu i vlasnicima kompanije. Nedovoljne
dobrovolJno IlI PrInudno FInansIJsko IzvJetavanJe
ili ambiciozne informacije mogu poljuljati povjerenje u kompaniju, njene direktore i menadment, u obimu da nedovoljno objavljivanje moe imati nepovoljan efekat na prikupljanje sredstava.
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
odbor dIrektora
oPta akta drutva
287
14.
b. KorIstI objavLjIvanja InForMaCIja Po saMu KoMPanIju

U teoriji su identifikovane brojne prednosti koje proizilaze od objavljivanja informacija od strane kompanije, koje ukljuuju smanjene agencijske trokove, poveanu likvidnost akcija kompanije i brojne druge prednosti. Jedan od naina da se shvati kako vee objavljivanje informacija moe smanjiti agencijske trokove (trokove zastupanja) je da se razmotri do ega moe doi u sluaju nedovoljnog obavjetavanja. Npr. u sluaju nedovoljnog obavjetavanja menaderi se fokusiraju na poboljanje ogranienog broja indikatora poslovanja koje sami investitori mogu uoiti, ak i u situacijama kada poveavanje ovih indikatora nema za posljedicu poveavanje vrijednosti same kompanije. Neodgovarajui znaaj koji menaderi javnih kompanija daju objavljivanju pozitivnih kratkoronih finansijskih rezultata je jedan primjer ovih trokova.
Skandali u kompanijama kao to su Enron i Global Crossing pokazali su da kompanije ulaze u transakcije koje imaju materijalno znaajan uticaj na obavjetavanje o finansijskom poslovanju nego na vrijednost kompanije. Dok su neke transakcije koje su preduzele ove kompanije bile sasvim nelegalne, iznenaujui je zakljuak da su mnoge od ovih transakcija, iako su preduzete sa ciljem da se poboljaju finansijski podaci koji se objavljuju, u skladu sa GAAP. Vidi: Randall Smith, GAO Finds Hurdles to Linking Financial Firms to Fraud, Wall. St. J., Mar. 17, 2003, at C1. But see Deborah Solomon & Randall Smith, SEC Accuses Merrill of Fraud in Enron Deal, Wall St. J., Mar. 18, 2003, C1. Na primjer, mnogi izvrni direktori su pridavali veu panju na upravljanje cijenama akcija svoje kompanije nego na upravljanje svojom kompanijom. Kompanije su tehniki postupale u skladu sa raunovodstvenim principima, dok su praktino otkrivale to je manje mogue o svojem stvarnom poslovanju. Navodno nezavisne raunovodstvene kompanije radile su ruku pod ruku kako bi obesmislili raunovodstvene standarde. Arthur Levitt, Take on the Street: What Wall Street and Corporate America Dont Want You To Know 8 (2002); Alex Berenson, The Number: How the Drive for Quarterly Earnings Corrupted Wall Street and Corporate America (2003).
Javno objavljivanje informacije takoe smanjuje obim informacija kojima samo i iskljuivo menaderi imaju pristup. Menaderi mogu imati koristi od poznavanja neobjavljenih informacija kompanije, na utrb investitora na nekoliko naina. Na primjer, menaderi mogu nanijeti tetu kompaniji na nain da sve informacije ponesu sa sobom u konkurentsku kompaniju. Cijene transfera informacija putem trita rada su izuzetno velike. Takoe, i firma u kojoj je
korIstI obJavlJIvanJa InFormaCIJa Po samu komPanIJu
289
menader zaposlen moe imati tete ako samo menader zna te informacije, jer u tim sluajevima kompanija postaje talac tog zaposlenog zato to je on sasvim realna prijetnja da se informacije saopte konkurenciji. U oba scenarija, objavljivanje informacija moe smanjiti potencijalne probleme eksproprijacije infomacija od strane menadera kompanije. Takoe, jae objavljivanje informacija od strane kompanije olakava razvoj trita korporativne kontrole. Potencijalni kupac akcija moe upotrijebiti objavljenu informaciju kako bi ponovo procijenio dobit koju moe ostvariti od kupovine akcije. Objavljivanje informacija poboljava tanost utvrivanja cijene akcija. Poboljanje smanjuje trokove investitorima, jer im prua pouzdaniji indikator poslovanja menadera. Tako, insajderi imaju manje mogunosti da trguju profitabilno akcijama svoje kompanije.
KorIstI javnog objavLjIvanja InForMaCIja
troKovI javnog objavLjIvanja InForMaCIja
smanjenje agencijskih trokova, pojaani monitoring menadera olakavanje trita korporativne kontrole manje mogunosti za insajder trgovanje tanije cijene akcija manji trokovi kapitala vea likvidnost
direktni trokovi pripremanja i diseminacije informacija o kompaniji teta po konkurenciju na tritu
Objavljivanje korporativnih informacija u praksi

Dvije vrste empirijskih analiza ukazuju da uslovi konkurencije postaju znaajan ograniavajui faktor u vezi sa izvjetavanjem i objavljivanjem informacija. Jedno je istraivanje informacija koje sofisticirani investitori upotrebljavaju da bi procijenili vrijednost kompanije. Ukoliko kompanije objave veinu informacija koje sofisticirani investitori upotrebljavaju kako bi utvrdili vrijednost kompanije, tada bi pad trita usljed eksternalija same kompanije bio malog znaaja. Nekoliko studija sprovedenih tokom 80-tih i 90-tih imalo je za cilj da utvrdi koje informacije sofisticirani investitori upotrebljavaju kako bi procijenili kompaniju. Ove studije su pokazale da investitori upotrebljavaju operativne informacije o kompaniji, kao i da se veina ovih informacija javno ne objavljuje. Ovim studijama se pokualo utvrditi zbog ega se ove vrste informacija, iako su interesantne investitorima, samo sporadino objavljuju. Kompanije su objasnile da je neobjavljivanje ovih informacija motivisano kompetitivnim nedostacima do kojih moe dovesti objavljivanje ovih informacija. Ove studije su pokazale da objavljivanje kompetitivno osjetljivih informacija je osnovna briga kompanije. Am. Inst. of Certified Pub. Accountants, Improving Business Reporting-A Consumer Focus (1994) [hereinafter Jenkins Report]; Assn for Inv. Mgmt & Research, Financial Reporting in the 1990s and Beyond (1993)
14.
C. Koje InForMaCIje su Potrebne InvestItorIMa

Studije koje su sprovele raunovodstvene kompanije i grupe investitora tokom 80-tih i 90-tih koje su imale su za cilj da utvrde kako sofisticirani investitori procjenjuju kompaniju su instruktivne. Cilj ovih studija bio je da utvrde koje informacije, osim onih koje su objavljene od strane kompanija, bi bile od pomoi sofisticiranim investitorima. Prvu od ovih studija, koja je objavljena 1993. godine pod nazivom Finansijsko izvjetavanje u 90-tim i kasnije, a koju je sprovela Association for Investment Management and Research (AIMR). AIMR je asocijacija koja ima preko 50,000 lanova, profesionalnih investitora iz vie od 100 drava i jedna je od najveih i najznaajnijih grupa investitora na svijetu. AIMR studija je pokazala da lanovi ove organizacije ele da kompanije objavljuju vie informacija o internom menadmentu kompanije. The American Institute of Certified Public Accountants (AICPA) je 1994. godine objavio tzv. Jenkins Izvjetaj. AICPA je sprovela istraivanje meu 1200 sofisticiranih investitora kako bi se utvrdilo koje vrste informacija korisnici smatraju najkorisnijim prilikom procjene kompanije. U Jenkins-ovom izvjetaju istaknuto je da, kako bi zadovoljilo potrebe korisnika, poslovno izvjetavanje treba da: (a) prui vie informacija sa dugoronom perspektivom, ukljuujui planove menadmenta, mogunosti rizika i procjenu svih mogunosti; (b) se vie fokusira na inioce koji stvaraju dugoronije vrijednosti, ukljuujui nefinansijske mjere koje pokazuju kako se formiraju kljuni poslovni procesi; (c) bolje usklaivanje informacija koje se objavljuju eksterno sa informacijama koje se dostavljaju menadmentu kako bi upravljao kompanijom. Financial Accounting Standards Board (FASB) je 1998. godine nastavio istraivanje AIMR, i nakon okonanja istraivanja u 2001. godini FASB je objavio etiri izvjetaja FASB Studije od kojih se jedna fokusirala na poboljavanje poslovnog i finansijskog izvjetavanja kompanija (Upton izvjetaj). Ovim istraivanjem se pokazalo da korisnici cijene objavljivanje nefinansijskih informacija. Prezentacije nefinansijskih informacija na nain da se mogu uporeivati iz jednog perioda u drugi poveava korist dobijenih informacija. Takoe, sofisticirani investitori ele da imaju pristup informacijama o poslovanjima koja se objavljuju i upotrebljavaju unutar same kompanije.
PrInCIPI obJavlJIvanJa
291
d. PrInCIPI objavLjIvanja
Principi korporativnog upravljanja OECD-a (Principi OECD-a) sugeriu da se: vri blagovremeno i tano objavljivanje svih pitanja od materijalnog znaaja koja se odnose na akcionarsko drutvo, ukljuujui finansijsko stanje, uspjenost, vlasniku strukturu i upravljanje drutvom.170 Kljuni koncept koji je u osnovi OECD-ove preporuke jeste koncept materijalnog znaaja informacije. Informacija od materijalnog znaaja jeste informacija ije bi izostavljanje ili pogreno prikazivanje moglo da utie na ekonomske odluke koje donose korisnici informacije. Materijalni znaaj informacije moe da se definie i kao karakteristika informacije ili sluaja koja ih ini dovoljno vanim da imaju uticaj na cijenu akcija drutva.
dobre prakse:
Principi OECD-a zahtjevaju objavljivanje svih informacija od materijalnog znaaja iz sljedeih oblasti: finansijski i poslovni rezultati drutva; ciljevi drutva; akcionarska i vlasnika struktura; lanovi upravnog odbora i kljuni izvrni rukovodioci, kao i njihove naknade; predvidljivi faktori rizika od materijalnog znaaja; pitanja od materijalnog znaaja koja se odnose na zaposlene i druge nosioce rizika poslovanja drutva; strukture i politike korporativnog upravljanja.
Ovaj spisak, iako naelnog karaktera, sveobuhvatan je. Tehniki komitet Meunarodne organizacije komisija za hartije od vrijednosti (IOSCO) razvio je detaljnije principe kontinuiranog objavljivanja i izvjetavanja o kretanjima od materijalnog znaaja za kotirana drutva. Ovi principi su: materijalni znaaj informacija za odluku investitora o investiranju; blagovremeno objavljivanje trenutno ili periodino; istovremeno i identino objavljivanje u svim dravama u kojima su hartije od vrijednosti drutva kotirane; irenje informacija korienjem efikasnih i blagovremenih sredstava; poteni kriterijumi za objavljivanje, bez varljivog ili obmanljivog sadraja i bez propusta od materijalnog znaaja; ravnopravan tretman objavljivanja izbjegavanje selektivnog objavljivanja informacija investitorima i drugima prije javnog objavljivanja; i, potovanje obaveza objavljivanja.
14.
e. Koje su PosLjedICe neobjavLjIvanja ILI Pogrenog objavLjIvanja InForMaCIja

U svojoj opsenoj istoriji savezne regulative hartija od vrijednosti, profesor Joel Seligman istie da nekoliko akademskih studija SEC-a ukazuje da su zakonske odredbe o obaveznom izvjetavanju akata iz 1933. i 1934. smanjile trokove preuzimanja emisija i da su se programi izvjetavanja uveali. Profesorica Patricia Dechow i njene kolege istiu: Postojea istraivanja ukazuju da postoje dugorone koristi za izgradnju reputacije pruanjem pouzdanih i blagovremenih izvjetavanja. Ipak, izvjestan broj kompanija obuhvaen istraivanjem ima sklonost da riskira (i u konanom izgubi) ove koristi kako bi ostvarili kratkoronu dobit. U svom istraivanju sluajeva finansijskih prevara, profesori Irving Kellogg i Loren Kellogg istakli su 13 razloga zbog kojih firme pogreno predstavljaju svoje finansijsko stanje. Kompanije imaju razloge koji se ine racionalnim (makar kratkorono) da sakriju finansijske informacije i ak i svjesno naine prevaru. Ove prevare su obino znaajne. Ispitivanje akcija SEC-a u vezi sa sprovoenjem radnji u vezi sa primjenom raunovodstvenih standarda ukazuje da je srednjeroni efekat preispitivanja nezakonitih raunovodstvenih postupaka bilo smanjivanje prihoda kompanije za 50%. Razmotrite spektakularni hod ka bankrotstvu Enrona. Putem gotovo opakog izvjetavanja o svojim neuobiajenim, sloenim i agresivnim poslovnim praksama, menadment Enrona napumapao je svoje akcije na gotovo 90$ po akciji i tvrdio analitiarima da treba da se prodaju po 126$. Analitiari koji su plaeni da istrauju teksake grupe, alili su se sa novinarima u vezi njihove nemogunosti da razumiju njihove knjige i nastavljali su da izdaju nova uputstva kupuj. Nakon ne mnogo mjeseci od tvrdnje da cijena treba da bude 126$, akcije Enrona pale su sa 90$ na manje od 90 centi i firma je pala pod bankrot.
koJe su PoslJedICe neobJavlJIvanJa IlI Pogrenog obJavlJIvanJa InFormaCIJa
293
Zbog ega kompanije ne ele da dobrovoljno objavljuju informacije?

Unutranji trokovi mogu uiniti da firma koja vri izvjetavanje gubi prednost na tritu. Na primjer, ukoliko kompanija izvjetava da je jedna od njenih proizvodnih linija posebno profitabilna, njeni konkurenti mogu joj preuzeti proizvodnu liniju. Iako su operativni trokovi, trokovi firme koja izvjetava i trokovi cijelog drutva, unutranje trokove firme snosi samo firma. Iako neregulisano trite stvara neke stimulacije da se vri izvjetavanje, osobito za kompanije koje dobro posluju, firme koje ne posluju na zadovoljavajui nain imaju manju stimulaciju i njihova pasivnost, iako je signal na tritu, inferiorna je u odnosu na puno informisanje. Potpuno dobrovoljno izvjetavanje rijetko e se desiti u stvarnosti, i kompanije obino ne objavljuju vie nego to zahtijeva regulative.
14.
F. PrePoruKe u vezI sa KorPoratIvnIM uPravLjanjeM

Odbor direktora usvaja uputstva kako bi obezbijedio da se sve relevantne informacije o poslovanju kompanije i okolnostima koje utiu na cijenu akcija objavljuju tano, blagovremeno i potpuno. Cilj ovoga je da se investitorima prue pouzdane i uporedive informacije kojima mogu razumjeti i procijeniti poslovanje kompanije i njene poslovne aktivnosti, i mogu napraviti izbor meu investicionim mogunostima. Menadment kompanije treba da obezbijedi da su prakse objavljivanja u skladu sa uputstvima Odbora direktora. Prilikom ustanovljavanja osnovnih principa objavljivanja informacija, treba se potruditi da sistemi i procedure objavljivanja, ustanovljeni na osnovu ovih principa, obezbjeuju objavljivanje informacija u najkraem moguem roku. Odbor direktora treba da ustanovi metode kojim mjeri znaaj dogaaja u kompaniji kako bi u kontinuitetu objavljivao informacije. U toku godinjeg preispitivanja, odbor direktora treba da procijeni efikasnost procedure objavljivanja i o njima izvijesti akcionare u godinjem izvjetaju kompanije. Javnost treba da bude informisana o korporativnim strategijama kompanije, osnovnim poslovnim aktivnostima kompanije, poslovnoj etici i politikama prema nosiocima interesa. Objavljivanje finansijskih informacija mora odraavati stvarno stanje kompanije. Sve objavljene informacije moraju biti uniformne i, u skladu sa zakonom i drugim propisima, moraju biti garantovane od strane odbora direktora putem sistema internih kontrola. Odbor direktora e, u godinjem izvjetaju, objaviti prirodu i obim svih drugih ugovora sa revizorskom kuom u vezi sa revidiranjem finansijskih izvjetaja. Odbor direktora treba da objavi informacije o profesionalnoj karijeri lanova odbora direktora i izvrnog menadmenta, kao i uputstva za procjenu njihovog uinka i ustanovljavanje njihove naknade. Kompanija mora objaviti svoja uputstva u vezi sa insajder trgovanjem. lanovi odbora direktora su obavezni da prijave svoje trgovanje akcijama kompanije. Uee ovih pojedinaca u hartijama od vrijednosti kompanije i obim njihovog uea u motivacionim sistemima zasnovanim na akcijama treba da budu prikazani u godinjem izvjetaju. Bez krenja pravila povjerljivosti, u godinjem izvjetaju, sve veze lanova odbora direktora i izvrnog menadmenta, kao i treih lica koja mogu uticati na poslovanje kompanije, treba da budu objavljivane.
obaveza IzvJetavanJa s CIlJem PoveanJa transParentnostI trIta
295
g. obaveza Izvjetavanja s CILjeM Poveanja transParentnostI trIta

1. objavljivanje finansijskih informacija kompanije
Pravni sistem zahtijeva da kompanija saini godinji finansijski izvjetaj koji pokazuje finansijsko poslovanje kompanije i finansijsko stanje kompanije. Drutvo dostavlja godinje finansijske izvjetaje CRPS-u. Izvjetaji se podnose u roku od 60 dana od zavretka finansijske godine drutva (Vidi: lan 71 stav 2 i 3 Zakona o privrednim drutvima). Akcionarsko drutvo dostavlja CRPS-a, koji dostavlja Slubenom listu RCG na objavljivanje finansijske izvjetaje, ukljuujui izvjetaj revizora (Vidi: lan 28 stav 1 Zakona o privrednim drutvima) Akcionarska drutva su obavezna da izaberu ovlaenog nezavisnog revizora drutva (Vidi: lan 34 stav 7 Zakona o privrednim drutvima). Revizija finansijskog izvjetaja drutva vri se po isteku finansijske godine, a prije odravanja skuptine akcionara. Reviziju vri nezavisni revizor. Revizora bira skuptina akcionara, na rok utvren statutom, koji ne moe biti dui od jedne godine (Vidi: lan 47 stav 1 Zakona o privrednim drutvima).
2. objavljivanje informacija o najveim vlasnitvima akcija i glasakim pravima

Drave esto zahtijevaju objelodanjivanje podataka o vlasnitvu kada se pree odreeni prag vlasnitva. Zakonom o hartijama od vrijednosti propisano je da kada fiziko ili pravno lice, sticanjem ili otuenjem hartija od vrijednosti, pribavi ili izgubi glasaka prava na sjednici skuptine akcionarskog drutva i kad zbog toga sticanja ili otuenja srazmjerni broj glasova kojima raspolae postane vei ili padne ispod 10%, 20%, 33% ili 50%, Centralna Depozitarna Agencija je obavezna o toj promjeni obavijestiti emitenta i Komisiju u roku od sedam dana od sticanja vlasnikih prava nad akcijama (lan 30 stav 1 i 2 Zakona o hartijama od vrijednosti). Ranijim Zakonom o hartijama od vrijednosti je obaveza izvjetavanja bila povjerena emitentu i sticaocu akcija akcionaru. U cilju osnaivanja prava akcionara na objelodanjivanje podataka o vlasnitvu, Zakonom o hartijama od vrijednosti je ova obaveza na Centralnoj Depozitarnoj Agenciji.
14.
3. objavljivanje informacija o lanovima odbora i glavnim izvrnim licima i njihovim zaradama

U skladu sa principima OECD-a od kompanije se zahtijeva da objavi informacije o pojedinim lanovima odbora direktora i izvrnim licima kako bi omoguila akcionarima procjenu njihovih podobnosti za posao i bilo koji konflikt interesa do kojeg moe doi. Zakonom o privrednim drutvima je udovoljeno ovom principu. Odredbom lana 21 Zakona o privrednim drutvima je propisano da se CRPS-u dostavljaju i objavljuju prilikom prve registracije drutva: imena, prezimena i, u sluaju da je dolo do promjene imena/prezimena, prethodno ime/prezime lanova odbora direktora i datum i mjesto njihovog roenja; njihov matini broj; prebivalite, odnosno boravite lanova odbora direktora; izjave lanova odbora direktora o tome koje dravljanstvo posjeduju; zanimanja lanova odbora direktora; podatke o lanstvu u drugim odborima, funkcijama na kojima se nalaze u Republici ili van nje, kao i o mjestu registracije tih drutava, ukoliko nijesu registrovana u Republici; ime i adresu izvrnog direktora, sekretara drutva i revizora; CRPS objavljuje u Slubenom listu CG podatke o nazivu i sjeditu drutva, imena lanova organa uprave, izvrnog direktora, sekretara drutva, revizora i datum zakljuivanja ugovora o osnivanju, usvajanja statuta i registracije (Vidi: lan 21, Zakona o privrednim drutvima). U skladu sa principima OECD-a od kompanije se moe zahtijevati da objavi informacije o naknadama lanova odbora i kljunih izvrnih lica (bilo pojedinano ili agregatno). Ovaj princip je ispotovan odredbom lana 42 stav 7 Zakona o privrednim drutvima kojim je propisano da se, ako lan odbora direktora zakljui ugovor sa drutvom o naknadi za njegov rad u odboru ili je u radnom odnosu sa drutvom, sve bitne odredbe tih ugovora moraju prikazati u godinjem finansijskom izvjetaju drutva (Vidi: lan 42 stav 8 Zakona o privrednim drutvima). Nadalje, lanom 44 stav 3 taka 6 Zakona o privrednim drutvima propisano je da su lanovi Odbora direktora obavezni da prijave skuptini akcionara svaku korist ili privilegiju koju imaju u drutvu, pored naknade za svoj rad (Vidi: lan 44, stav 3, taka 6, Zakona o privrednim drutvima). U skladu sa principima OECD-a da naknadu za rad lana odbora odreuju akcionari, Zakon o privrednim drutvima propisuje da je iskljuivo pravo skuptine akcionara da utvruje nadoknade za lanove Odbora direktora (Vidi: lan 35, stav 2, taka 4, Zakona o privrednim drutvima).
297
4. objavljivanje podataka o transakcijama povezanih lica

Sticanje imovine od osnivaa ili akcionara propisano je lanom 50 Zakona o privrednim drutvima kojim je propisano da za svako predloeno sticanje imovine od osnivaa ili akcionara drutva, u roku od dvije godine od dana registracije drutva, a za koje je predloeno plaanje iznosa veeg od jedne desetine akcionarskog kapitala, moraju biti ispunjeni sljedei uslovi; 1) sticanje mora biti ispitano na nain propisan lanom 52 zakona; 2) izvjetaj procjenjivaa dostavlja se skuptini akcionara, a skuptina akcionara odluuje dvotreinskom veinom akcija iji su vlasnici lino prisutni ili preko punomonika, odnosno koji su glasali putem glasakih listia da li e prihvatiti transakciju; 3) u sluaju spora, akcionar ima pravo da podnese tubu sudu; 4) izvjetaj procjenjivaa dostavlja se u CRPS-a. Zatita prava akcionara u sluaju prodaje imovine od strane drutva u veim transakcijama osnauje se novom odredbom po kojoj je iskljuivo pravo skuptine akcionara da donosi odluku o kupovini, prodaji, zakupu, zamjeni i sticanju, ili na drugi nain raspolaganju od strane drutva imovinom ija je vrijednost vea od treine, ili statutom utvrenog nieg uea u knjigovodstvenoj vrijednosti imovine drutva. U cilju sprijeavanja konflikta interesa drutvo ima obavezu da vodi spisak ugovora koje su sa drutvom zakljuili lanovi odbora direktora, odnosno ugovora u kojima oni imaju interes (lan 48 stav 11 Zakona o privrednim drutvima).
5. obezbjeivanje fer, blagovremenog i jeftinog pristupa relevantnim informacijama

Blagovremen pristup informacijama nastoji se ostvariti propisivanjem frekventnosti distribucije informacija akcionarima i regulatornim organima, kao npr. Komisiji za hartije od vrijednosti i berzi, kao i propisivanjem koje informacije emitent treba da objavljuje. Kao jedan od osnovnih naina distribucije informacija propisuje se i pravo na uvid koji ostvaruju akcionari. Ovo pravo akcionara se najee osnaava propisivanjem pitanja: koja dokumentacija je na raspolaganju za inspekciju od strane akcionara ili treeg lica u kancelarijama kompanije ili regulatornog tijela; prava akcionara i treih lica da imaju mogunost da jednostavno i po niskim trokovima pregledaju dokumentaciju koja se dri u kancelarijama kompanije ili od strane regulatornog organa kao npr. Komisija za hov i berza.
14.
Po odredbama vaeeg Zakona o privrednim drutvima propisano je da drutvo u svom sjeditu vodi sljedeu dokumentaciju: knjigu zapisnika koja sadri: a) zapisnike sa svih sjednica odbora direktora ili tijela koja je formirao odbor; b) zapisnike sa svih skuptina akcionara; c) zapisnike sa skuptina akcionara odreenih klasa akcija; knjigovodstvo koje se, u skladu sa meunarodnim raunovodstvenim standardima, vodi stalno i koja: a) tano evidentira i objanjava materijalne transakcije drutva; b) omoguava da se ustanovi finansijska pozicija drutva sa prihvatljivom tanou; c) omoguava lanovima odbora direktora da osiguraju da su finansijski izvjetaji saglasni sa odredbama ovog zakona; d) omoguava da se bez odlaganja i na odgovarajui nain izvri revizija raunovodstva drutva; kopiju svakog instrumenta kojim se uspostavlja ili evidentira neki pravni teret na imovini drutva; spisak akcionara (CDA); spisak lanova odbora direktora; evidenciju o akcijama drutva koje posjeduju lanovi odbora direktora i izvrni direktor drutva; spisak vlasnika obveznica koje je emitovalo drutvo; spisak ugovora koje su sa drutvom zakljuili lanovi odbora direktora, odnosno ugovora u kojima oni imaju interes (Vidi: lan 48 Zakona o privrednim drutvima). Usvojenim izmjenama Zakona o privrednim drutvima propisano je da se uz ovu dokumentaciju, obavezno u sjeditu drutva uvaju i ugovor o osnivanju, statut drutva, finansijski izvjetaji, izvjetaji o poslovanju drutva i izvjetaje revizora drutva. Takoe, znaajna izmjena se odnosi na izriito propisivanje obaveze drutva da omogui akcionaru ili ranijem akcionaru, za period za koji je bio akcionar u drutvu, uvid u knjigu zapisnika skuptine akcionara i evidenciju i dokumentaciju, najkasnije u roku od sedam dana od dana podnoenja pisanog zahtjeva. Uvid u knjigovodstvo koje se, u skladu sa meunarodnim raunovodstvenim standardima, vodi stalno i kopiju svakog instrumenta kojim se uspostavlja ili evidentira neki pravni teret na imovini drutva, ostvaruje se na nain propisan lanom 32 stav 7 koji propisuje da akcionari koji posjeduju jednu desetinu ili vie akcionarskog kapitala imaju pravo da imenuju predstavnika koji e ispitati poslovanje ili raunovodstvo drutva. Trokove ispitivanja plaaju akcionari koji su to zahtijevali, osim kada rezultati ispitivanja ukau da postoji opravdan razlog da trokove snosi drutvo. U tom sluaju drutvo nadoknauje trokove ispitivanja. Takoe, lanom 32 stav 5 i 6 propisano je da kopije finansijskih izvjetaja, ukljuujui izvjetaj revizora, moraju biti dostupne na uvid akcionarima u sjeditu uprave drutva u toku radnog vremena i to najmanje 30 dana prije odravanja skuptine, kao i na samoj skuptini akcionara, kao i da svaki akcionar ima pravo da zahtijeva da mu se, bez nadoknade, dostavi kopija posljednjeg bilansa stanja i bilansa uspjeha drutva, kopije izvjetaja odbora direktora ili izvjetaj revizora (Vidi: lan 32 stav 5 i 6 Zakona o privrednim drutvima).
299
6. obaveza emitenta na kontinuirano izvjetavanje

Emitent hartija od vrijednosti, koje se javno nude, duan je da izvjetava Komisiju, osnivae emitenta, druge vlasnike istih hartija od vrijednosti i javnost uopte o informacijama koje: 1) omoguavaju procjenu finansijske pozicije emitenta ili njegovog dijela; 2) mogu izazvati nelojalno trgovanje tim hartijama od vrijednosti; 3) potencijalno mogu uticati na trinu cijenu tih hartija od vrijednosti. Pored ovog, emitent je duan dostavljati i druge informacije koje propie Komisija. Sva akcionarska drutva sa sjeditem u Crnoj Gori obavezna su da dostavljaju periodine i godinje finansijske i poslovne izvjetaje.
Izvjetaji koje akcionarska drutva obavezno dostavljaju su: tromjeseni (za period 01.01-31.03 tekue godine) estomjeseni (za period 01.01-30.06. tekue godine) devetomjeseni (za period 01.01-30.09. tekue godine) godinji izvjetaj i nalaz revizora (za period 01.01.do 31.12 )
Tromjeseni, estomjeseni i devetomjeseni izvjetaji dostavljaju se Komisiji i berzama u roku od 30 dana od isteka perioda na koji se izvjetaj odnosi. Godinji izvjetaji dostavljaju se Komisiji i berzama u roku od 120 dana od isteka perioda na koji se izvjetaj odnosi, a nalaz revizora najkasnije do 30.06. tekue godine za prethodnu godinu. Lica koja sainjavaju konsolidovane izvjetaje tromjeseni, estomjeseni i devetomjeseni izvjetaj dostavljaju u roku od 45 dana od isteka perioda na koji se izvjetaj odnosi.
a) Objavljivanja finansijskih izvjetaja: Izvjetaji se objavljuju na Internet stranicama Komisije u roku od 5 (pet) dana od dana dostavljanja Komisiji. Javna informaciona knjiga obuhvata: izvjetaje koji se dostavljaju Komisiji u skladu sa ovim pravilima i posebnim propisima; prospekt sainjen u postupku javne ponude hartija od vrijednosti; skraeni prospekt sainjen u postupku zatvorene ponude hartija od vrijednosti; odluku o simultanom osnivanju akcionarskog drutva; ostalu dokumentaciju po odluci Komisije.
14.
Javna informaciona knjiga vodi se u elektronskom obliku na Internet stranicama Komisije.
b) Sadraj finansijskih izvjetaja: Izvjetaji obuhvataju: a) Osnovne podatke; b) Bilans stanja; c) Bilans uspjeha; d) Bilans novanih tokova; e) Izvjetaj o promjenama na kapitalu; f) Pojanjenja i komentare odbora direktora; g) Izvjetaj o bitnim dogaajima; h) Napomene uz finansijske izvjetaje.
dobre prakse:
Po dobrim praksama korporativnog upravljanja, potencijalnim informacijama od materijalnog znaaja sa moguim posljedicama na finansijski status i poslovanje kompanije, koje moraju odmah biti javno objavljene, smatraju se sljedee informacije: a) Tube pokrenute protiv kompanije ili od strane kompanije sa velikom vrijednou spora, ili njihovo okonanje; b) Bilo koji ugovor potpisan izmeu kompanije i pojedinaca ili institucija koji su ovlaeni za potpuno ili djelimino izvrenje odreenih poslova (outsourcing); c) Neizvjesnost u pogledu isplate znaajnih iznosa kredita; d) Bilo koja znaajna izmjena upravljake ili svojinske strukture kompanije osnivaa, aflijacija ili kompanija pod zajednikim upravljanjem; e) Bilo koje promjene objavljenih informacija koje su se desile prije izdavanja instrumenata na tritu kapitala nakon njihove registracije; f ) Sva poveanja ili smanjenja cijene akcija za vie od 25% tokom posljednih pet dana; g) Sve izmjene osnovne djelatnosti kompanije; h) Sve izmjene ili otkazivanje ugovora o reviziji; i) Izmjene odredbi ugovora o osnivanju ili internih akata; j) Sve izmjene ili raskid ugovora sa najbitnijim klijentom koji ima najvaniju ulogu u ostvarivanju prihoda ili izmjene ugovora izmeu kompanije i glavnog snabdjevaa koji ima znaajnog udjela u poslovanju kompanije, u poreenju sa prethodnim obraunskim periodom; k) Bilo koja vrsta informacije koja moe imati za posljedicu znaajne gubitke ili uticati na profitabilnost kompanija; l) Izmjene u kriterijumima za kotaciju berze na kojoj se trguje akcijama kompanije; sluajeve kada kompanija nije u mogunosti da zadovolji uslove za kotiranje; kada su akcije kompanije delistirane ili suspendovane; m) Kada kompanija ne moe ispuniti svoje finansijske obaveze, pokazuje insolventnosti, kada se odlae isplata zajma ili postavljaju zahtjevi za njihovo restrukturiranje; Capital Markets Board of Turkey, Corporate Governance Principles, Jun 2003
dobre Prakse korPoratIvnog uPravlJanJa u vezI sa obJavlJIvanJem InFormaCIJa
301
H. dobre PraKse KorPoratIvnog uPravLjanja u vezI sa objavLjIvanjeM InForMaCIja

U svrhu efektivnog objavljivanja, preporuuje se da kompanija razvije oblike elektronskog objavljivanja informacija. Website kompanije mogao bi se projektovati na nain da se prilagodi informisanju akcionara. Postojee preporuke sugeriu da se informacije objavljuju na website kompanije, u izvjesnim sluajevima, objavljivanje u godinjem izvjetaju. Informacije koje imaju uticaja na poslovanje kompanije treba da se, u najboljem interesu investitora, objave im prije i time promoviu efikasnost trita i eliminie ansa za insajder trgovanje. Politike objavljivanja informacija treba da pokriju barem sljedee oblasti: - Ciljeve kompanije; - Operativne i poslovne rezultate; - lanove odbora direktora i izvrnog odbora, principe utvrivanja njihovih naknada; - Faktore rizika koji utiu na kompaniju i principe upravljanja rizikom; - Prakse korporativnog upravljanja i strukture sistema korporativnog upravljanja; - Svojinsku strukturu. Finansijski izvjetaji kompanije i poslovni izvjetaji su najire upotrebljavana sredstva za procjenu kompanije. Kompanija treba da upotrijebi razuman napor da prui pouzdane i istinite informacije. CORPORATE GOVERNANCE RECOMMENDATIONS, pripremljen od Budapest Stock Exchange Company Limited by Shares uz saradnju Ernst & Young Advisory Ltd.i Kapolyi Law Office
dobre prakse:
Objavljene informacije treba da budu tane, kompletne, razumljive, i lako pristupne uz niske trokove, kao i sainjene da pomognu licima i institucijama prilikom odluivanja, kao i predstavljene na jednak nain. Najmanje dva slubenika se moraju zaposliti kako bi bili odgovorni za javna objavljivanja i imati ovlaenja da potpisuju slubena dokumenta, sa tim da svoje funkcije obavljaju u bliskoj saradnji sa komitetom za reviziju i komitetom za korporativno upravljanje;
14.
Informacije koje treba javno objaviti ne treba da budu saoptene odreenim investitorima ili zainteresovanim stranama prije javnog objavljivanja. Revizorske kompanije, lica i institucije koje pruaju konsultantske usluge, rejting institucije, kao i sve druge koje su sposobne da procijene povjerljive informacije kompanije usljed svog poslovanja, su izuzete od primjene ovog pravila. Lica koja dou u posjed odreenih informacija prije javnog objavljivanja moraju podatke uvati kao povjerljive u skladu sa pravilima o poslovnoj tajni. Politike objavljivanja informacija od strane kompanije treba da sadre dodatne informacije, pored informacije zahtijevanih odnosnim zakonima, oblik, uestalost i metode objavljivanja informacija; uestalost obraanja lanova odbora i menadmenta medijima; uestalost odravanja pres-konferencija; metode odgovaranja na pitanja postavljenih kompaniji.
Koje injenice se objavljuju?

Svaki dogaaj koji moe uticati na cijenu instumenata kompanije na tritu kapitala treba da bude javno objavljen bez ikakvog odlaganja i u okviru rokova zahtijevanih vaeim zakonima; Ukoliko doe do znaajnih promjena finansijskog statusa i/ili poslovanja kompanije, ili u sluaju oekivanja takve znaajne promjene finansijskog statusa i/ili poslovanja kompanije, informacije treba objavljivati javno; Sve izmjene ili novo razvijanje ve objavljenih informacija treba da bude regularno aurirano i javno objavljeno; Jednostrane izjave odbora direktora, koje pokrivaju informacije o potovanju principa, razloge nepotovanja i sve mogue konflikte interesa usljed neadekvatne primjene principa, treba da budu sastavni dio izvjetaja odbora direktora; Politika isplate dividendi treba da bude ukljuena u godinji izvjetaj kompanije i javno objavljena u okviru politike javnog informisanja; Kompanija treba da objavi svoja etika pravila u sklopu politike javnog informisanja; Kompanija iji se instrumenti na tritu kapitala listiraju na inostranim berzama treba da simultano objavljuju informacije u dravi sjedita i u inostranstvu, uz sva dodatna obavjetenja koja su potrebna da bi se olakalo razumijevanje objavljene informacije, ak i ukoliko te informacije ne treba objavljivati po domaim propisima; Budue informacije koje treba objaviti, pro forma finansijski izvjetaji treba da budu objavljeni sa statistikim podacima i dokazima. Ova informacija ne smije sadrati bilo kakva pretjerivanja ili zbunjujue informacije koje mogu voditi netanim tumaenjima finansijskog stanja kompanije i poslovnih rezultata. Capital Markets Board of Turkey, Corporate Governance Principles, Jun 2003 -
Napomene:
170 Principi OECD, IV princip o objavljivanju i transparentnosti. Vidi: www.oecd.org/dataoecd/32/18/ 557724.pdf.
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
odbor dIrektora
oPta akta drutva
303
BELEKE
15.
PostuPCI nadzora I revIzIje
Poglavlje
15. |
PostuPCI nadzora I revIzIje
a. Interna KontroLa
b. KoMIsIja za revIzIju 1. uloga komisije za reviziju 2. Ispitivanje interne kontrole
d. 1. 2. 3. 4. 5. 6. nezavIsnI sPoLjnI revIzor koja pravna lica su obavezna da izvre reviziju u emu je svrha zahtjeva da revizor treba da bude nezavisan kada se smatra da je revizor nezavisan Izbor revizora Prava i dunosti revizora odgovornost revizora 314 311 311 313 308 317 317 317 318 323 324 325
sadraj
C. odnos KoMIsIje za revIzIju I sPoLjnjeg revIzora
dIvIdende
skuPtIna akCIonara
sekretar drutva
odbor dIrektora
oPta akta drutva
15.
Postupci nadzora i revizije
a. Interna KontroLa
to je interna kontrola?
Najprihvaenija definicija interne kontrole data je od strane Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission (COSO): proces, koji sprovodi odbor direktora kompanije, menadment i drugo osoblje, koji ima za cilj da prui razumno obezbjeenje u vezi sa ostvarivanjem ciljeva u sljedeim kategorijama: Efektivnost i efikasnost poslovanja; Pouzdanost finansijskog izvjetavanja; Postupanje u skladu sa zakonima i regulativom.
COSO kategorie efektivnu internu kontrolu u pet meusobno povezanih komponenata. Dijelei internu kontrolu u ove elemente, COSO pojednostavljuje zadatak menadmenta u sprovoenju i nadziranju svih aktivnosti koje vode ka stvaranju uspjenije strukture interne kontrole. - Kontrolno okruenje koje ukljuuje svaki oblik interne kontrole je univerzum u kojem postoje svi ostali elementi; - Procjene rizika ukljuuje identifikaciju i analizu relevantnih rizika za ostvarenje poslovnih ciljeva. Cilj procjene rizika je da se dokumentuje svaki poslovni cilj od najviih do najniih, i ukae na svaki rizik koji bi mogao zaustaviti ili blokirati takav cilj; - Kontrolne aktivnosti se razvijaju tako da utiu na svaki kontrolni cilj kako bi smanjili identifikovane rizike. Postoje posebne politike, procedure i prakse koje su dizajnirane da obezbijede da se ostvaruju poslovni ciljevi i razvijaju strategije smanjenja rizika; - Informacija i komunikacija podrava interne kontrole sprovoenjem uputstava menadmenta ka zaposlenim, koje im omoguava da efektivno sprovode efektivno; - Monitoring je proces koji treba da vodi ka procjeni kvaliteta interne kontrole tokom vremena putem trajnih i specifinih procjena. Monitoring moe ukljuivati kako interne tako i eksterne kontrole od strane menadmenta zaposlenih. American Institute of Certified Public Accountants Committee on Auditing Procedure definisao je internu kontrolu na nain da obuhvata: plan organizacije i sve metode koordinacije i mjere usvojene u cilju ouvanja imovine, provjere tanosti i pouzdanosti raunovodstvenih podataka, unapreenja efikasnosti i pospjeavanja postupanja u skladu sa politikama menadera.171
Interna kontrola
309
Dakle, interna kontrola je sveobuhvatan pojam koji ukljuuje ne samo raunovodstvenu kontrolu, ve i administrativnu kontrolu. Raunovodstvena kontrola je jedan dio, segment interne kontrole koji se direktno odnosi na obezbjeenje sredstava i pouzdanosti finansijskih izvjetaja. Na primjer, sistemi autorizacije transakcija i davanja saglasnosti, fizike kontrole sredstava i organizacioni plan razdvajanja dunosti u vezi sa voenjem knjiga od dunosti uvanja sredstava. Administrativna kontrola obuhvata uglavnom operativnu efikasnost i postupanje u skladu sa politikama menadera. Na primjer, statistike analize, izvjetaje o poslovanju, planove obuke, procedure kontrolisanja kvaliteta, itd.
administrativna kontrola
Interna KontroLa
raunovodstvena kontrola
Dakle, administrativna interna kontrola obuhvata organizacioni plan, plan postupaka i zapisnika koji se odnose na proces odluivanja u kompaniji, koji za krajnji cilj ima potvrdu odluka od strane menadmenta. Raunovodstvena kontrola zahtijeva postojanje organizacionog plana koji za krajnji cilj ima obezbjeenje sredstava i pouzdanosti finansijskih podataka koji treba da obezbijedi da se: a. Transakcije izvravaju u skladu sa optim i posebnim uputstvima menadera; b. Transakcije biljee na nain da omoguavaju pripremu finansijskih izvjetaja u skladu sa raunovodstvenim standardima i na nain da se ouva odrivost sredstava; c. Pristup sredstvima omoguava u skladu sa odlukom menadmenta. Interna kontrola ima sljedee ciljeve:172 a. Ouvanje pouzdanosti i integriteta informacija; b. Postupanje u skladu sa politikama, planovima, procedurama i regulativom; c. Ekonomska i efikasna upotreba sredstava; d. Ostvarivanje ustanovljenih ciljeva i zadataka.
15.
deFInICIja Interne KontroLe Po Coso-u

Informacija je neophodna za sve tri objektivne kategorije: kako bi se efektivno upravljalo poslovnim operacijama, pouzdano pripremili finansijski izvjetaji i ostvarilo zakonito postupanje
MonItorIng
InForMaCIja I KoMunIKaCIja
Interna kontrola je relevantna za cjelokupnu kompaniju i za svaki od njenih djelova
KontroLne aKtIvnostI
ProCjene rIzIKa
svih pet komponenata su znaajne za ostvarenje ciljeva
U Zakonu o privrednim drutvima nije propisana dunost interne kontrole akcionarskog drutva ni specifini zadaci u vezi sa internom kontrolom finansijskih izvjetaja. U ovom domenu interesantno je sagledati osnovne inostrane prakse koje se, u najkraem, dolje opisuju. Ameriki SarbanesOxley zakon zahtijeva od menadmenta kompanije da procijeni efektivnost internih kontrola kompanije nad finansijskim izvjetavanjem na kraju svake fiskalne godine i da u godinji izvjetaj o poslovanju kompanije ukljui stav menadmenta u vezi sa procjenom interne kontrole. Takoe, zakonom se zahtijeva da kompanija dostavi izvjetaj nezavisnog spoljnjeg revizora kojim se razmatra miljenje menadmenta. Komisija je 2003. godine usvojila pravila kojima se zahtijeva da javne kompanije ukljue u svoje godinje izvjetaje procjenu internih kontrola finansijskog izvjetavanja kao i miljenje spoljnjeg revizora o toj procjeni.
komIsIJa za revIzIJu
311
b. KoMIsIja za revIzIju
1. uloga Komisije za reviziju
Komisija za reviziju treba da nadzire, a ne upravlja procesom finansijskog izvjetavanja. Komisije za reviziju ne pripremaju finansijske izvjetaje i ne donose odluke u vezi sa pripremanjem finansijskih izvjetaja. lanovi Komisije za reviziju, izuzev u sluajevima kada postoji neki izriit razlog, mogu se osloniti na strunost nezavisnih spoljnih revizora. Nadzorna uloga komisija za reviziju je prvenstveno u tome da se obezbijedi da su procedure, postupci i kontrole koje sprovodi menadment i spoljni revizor takve da obezbjeuju uoavanje i sprijeavaju greke i neregularnosti, tako da su i menadment i revizori uvjereni da su finansijski rezultati kompanije pravino i adekvatno sainjeni i objavljeni. Nema strogih pravila kako se ova funkcija nadzora treba obavljati. Naprotiv, sudovi u svakom konkretnom sluaju utvruju da li komisije za reviziju ispunjavaju svoje funkcije i ovlaenja. Jedna od osnovnih preporuka u vezi sa komisijama za reviziju je da se ustanove dodatne dunosti onima koji su odgovorni za sainjavanje finansijskih iskaza finansijskom menadmentu i spoljnim revizorima. Amerika komisija, tzv. Blue Ribbon Committee173 predlae da se izmijeni uloga komisija za reviziju na nain da je stepen diligencije i istraivanja koje sprovode komisije za reviziju u vrenju svoje funkcije nadzora isuvie nizak i da je oslanjanje na menadment i spoljnje revizore isuvie velik. Komisije za reviziju ne treba, po stanovitu Blue Ribbon Committee, da budu pasivni supervizori koji se u velikoj mjeri oslanjaju na integritet i strunost onih koji pripremaju finansijske izvjetaje, ve ih treba transformisati u ekspertske finansijske policajce koji se ne mogu oslanjati na menadment i spoljne revizore bez prethodnih adekvatnih ispitivanja.
Blue Ribbon Committee Preporuke:

Osnovne preporuke Blue Ribbon Committee u vezi sa Komisijama za reviziju odnose se na: (a) nezavisnost; (b) strunost; (c) postupanje i (d) naine obezbjeenja odgovornosti spoljnih revizora i menadmenta.
Nezavisnost Prednosti nezavisnih komisija za reviziju su oigledne. U stvari, zahtjev da je veina lanova komisija za reviziju nezavisna postavljen je u svim javnim kompanijama. NYSE zahtijeva da svi lanovi komisije za reviziju budu nezavisni. Blue Ribbon Committee zahtijeva da NASD usvoji NYSE zahtjeve u vezi sa
(a)
15.
potpunom nezavisnou svih osim malih kompanija (< $200 miliona). Blue Ribbon Committee predlae strou definiciju nezavisnosti lanova koja iskljuuje: bive zaposlene; povezana lica sa bivim slubenikom; povezana sa znaajnim poslovnim partnerom; slubenici kompanije u kojoj je slubenik listirane kompanije lan komiteta za naknade.
Strunost Blue Ribbon Committee preporuuje da sve kompanije, osim malih kompanija, imaju najmanje tri lana komisije za reviziju od kojih su svi (ili e postati svi) finansijski pismeni i od kojih je najmanje jedan ekspert za raunovodstvo i finansijski menadment. Finansijski menadment se definie kao sposobnost da ita i razumije fundamentalne finansijske izvjetaje, ukljuujui bilans stanja, bilans uspjeha i novanih tokova. Finansijska strunost se definie kao prolo zaposlenje u finansijama, raunovodstvu, profesionalnu strunost u raunovodstvu, ili bilo koje drugo slino iskustvo koje ima za posljedicu u individualnom finansijskom usavravanju, ukljuujui da su bili izvrni direktori ili drugi vii slubenici sa odgovornostima u finansijskom nadzoru. Postupanje Blue Ribbon Committee preporuke da se unaprijedi proces nadzora komisija za reviziju je, po svojoj sutini, zahtjev da komisije za reviziju definiu i objave svoje procese supervizije. Uviajui da proces koji odgovara svim kompanijama ne postoje, Blue Ribbon Committee zahtijeva od svake kompanije da razvije svoj poslovnik za komisiju za reviziju. U tom aktu ustanovljava se obim odgovornosti Komisije za reviziju, nain sprovoenja svojih funkcija, ukljuujui strukturu, procese i zahtjeve za lanstvo. Ovaj akt mora biti formalan, u pismenoj formi, razmotren i odobren od strane odbora direktora, godinje razmatran i verifikovan, i objavljen najmanje jednom svake tri godine. Blue Ribbon Committee daje listu najboljih praksi koje treba da budu usmjeravajui principi. Ove prakse ukljuuju kvartalne sastanke komisije za reviziju, koji treba da razmotre: a) Finansijske izvjetaje i objavljivanje prije dostavljanja regulatoru; b) Promjene u raunovodstvenim principima i politiku finansijskog izvjetavanja; c) Raunovodstveno tretiranje znaajnih transakcija, neobinih trendova; d) Odgovor menadmenta na izvjetaje internih i spoljnih revizora; e) Regularno odravanje sastanaka sa internim revizorima, bez menadmenta; (c)
(b)
komIsIJa za revIzIJu
313
f) Regularno odravanje sastanaka sa spoljnim revizorima, bez menadmenta; g) Rizina pitanja na koja ukau interni ili spoljni revizori; h) Uticaj spoljanjih faktora na finansijsko izvjetavanje i proces revizije. Iako ove prakse, po stanovitu, Blue Ribbon Committee-a ne treba uzeti kao obavezujue, vrlo je vjerovatno da e se pojaviti u aktu svake kompanije.
(d)
-
Odgovornost Kako bi se obezbijedila odgovornost izmeu komisije za reviziju, spoljnjih revizora i menadmenta, Blue Ribbon Committee predlae sljedee mjere: Spoljni revizori treba da budu izabrani, procijenjeni, opozvani, ukoliko je neophodno, i u krajnjem odgovorni komisiji za reviziju, a ne menadmentu; Spoljni nezavisni revizori moraju dati komisiji za reviziju pismeni izvjetaj i periodine izvjetaje u vezi sa odnosima prema kompaniji i potencijalnom uticaju na nezavisnost i objektivnost spoljnjeg revizora i kvalitetom finansijskog izvjetavanja kompanije; Spoljni revizori treba da vre periodine finansijske provjere i diskutuju o znaajnim prilagoavanjima.
2. Ispitivanje interne kontrole

Sadanji raunovodstveni standardi zahtijevaju da nezavisni revizori testiraju i procijene unutranje kontrole samo ukoliko ele da se pouzdaju, oslone na te procedure i ogranie broj testova koje sprovode tokom revizije. Ispitivanje interne kontrole od strane spoljnog revizora odnosi se primarno na raunovodstvene kontrole. Ove kontrole oslanjaju se na pouzdanost sistema finansijskog izvjetavanja, koja imaju neposredan efekat na finansijske izvjetaje. Po preporukama Blue Ribbon Committee-a, razmatranje i procjenjivanje internih kontrola od strane spoljnjeg revizora je kost-efektivno. Razmatranjem i procjenjivanjem internih kontrola, revizor bi mogao dobiti znaajne informacije u vezi sa organizacijom i strukturom kompanije ije finansijske izvjetaje revidira. Istie se da je zahtijevanje od revizora da javno objave informacije o adekvatnosti internih kontrola dobro, jer su koristi od takvog izvjetavanja znatne. Sadanji standardi zahtijevaju od spoljnjeg revizora da obavijesti menadment i odbor direktora o svim znaajnim slabostima sistema interne kontrole.
15.
C. odnos KoMIsIje za revIzIju I sPoLjnjeg revIzora

Primarna uputstva koja se odnose na interakciju izmeu spoljnjeg revizora i komisije za reviziju ukazuju na dunost spoljnjeg revizora da obavjetava komisiju za reviziju o sljedeem: - Znaajnim raunovodstvenim politikama kompanije; - Procjenama menadmenta; - Raunovodstvenim prilagoavanjima; - Miljenju o kvalitetu raunovodstvenih principa u vezi sa finansijskim izvjetajima; - Drugim injenicama sadranim u revidiranim finansijskim izvjetajima; - Neslaganjima sa menadmentom; - Konsultacijama sa drugim raunovoama; - Glavnim pitanjima diskutovanim sa menadmentom; - Tekoama na koje se nailo tokom revizije.174 U svojim preporukama Blue Ribbon Committee istakla je da je osnovni zadatak komisije za reviziju da bude direktno odgovorna za imenovanje, odreivanje visine naknade i nadzor nad radom nezavisnog spoljnjeg revizora kompanije, kao i rjeavanje svih neslaganja izmeu menadmenta i nezavisnog spoljnjeg revizora kompanije.175
odnos komIsIJe za revIzIJu I sPolJnJeg revIzora
315
dobre prakse i koraci koje treba preduzeti:

Mnoge javne kompanije ve su formirale komisiju za reviziju koja ima izriito ovlaenje da imenuje, utvruje naknadu, nadzire rad i po potrebi raskida ugovor sa nezavisnim revizorom. Ukoliko Odbor direktora nije dao takva ovlaenja komisiji za reviziju, to treba da uradi. Odbor direktora i komisija za reviziju treba da preduzmu korake u cilju omoguavanja nezavisnom revizoru da direktno komunicira sa komisijom za reviziju u vezi sa bilo kojim pitanjem do kojeg moe doi u toku njegovog rada, bilo usmeno ili pismeno. Deloitte & Touche je utvrdio da u mnogim sluajevima, neformalna komunikacija sa komisijom za reviziju moe biti jednako znaajna kao i formalni sastanci u cilju odravanja otvorenih komunikacionih linija. Privatni sastanci sa nezavisnim revizorom, koji bi po NYSE preporukama trebalo da budu odravani periodino, treba da budu dovoljno esti i dugi da omogue temeljnu diskusiju. Ovakvi privatni sastanci su znaajni za ustanovljavanje otvorene komunikacije izmeu ovih strana. Najbolja je praksa da se ovi sastanci odravaju barem kvartalno. Second Annual Directors Institute on Corporate Governance, What Board Members Need to Know to Be Effective Today & Tomorrow, J. Michael Cook, AUDIT COMMITTEE RESOURCE GUIDE, FEBRUARY 2003;
Prisutan je stav i preporuka da komisija za reviziju, u saradnji sa revizorima kompanije i menadmentom, treba da radi na promovisanju povjerenja investitora u integritet procesa finansijskog izvjetavanja. Uz to, poveanje stepena ispitivanja kvartalnih finansijskih izvjetaja od strane nezavisnih revizora vodi ka manjem broju promjena na kraju finansijske godine i stoga ka pouzdanijim finansijskim informacijama o kompanijama tokom finansijske godine. Novim pravilima zahtijeva se da: Nezavisni revizor kompanije pregleda finansijske informacije sadrane u kvartalnim izvjetajima prije podnoenja ovih izvjetaja Komisiji; Kompanije ukljue izvjetaje komisije za reviziju u svojim konanim izvjetajima u kojim komisija za reviziju treba da se izjasni o tome da li je: (I) razmatrala i diskutovala revidirane finansijske izvjetaje sa menadmentom; (II) diskutovala sa nezavisnim revizorom obavezna pitanja i (III) komisiji za reviziju dostavljen dokaz revizora u vezi sa zahtjevom nezavisnosti spoljnjeg revizora; Izvjetaj komisije za reviziju ukljui stav o pitanju da li je, na osnovu navedenih diskusija, komisija za reviziju preporuila odboru direktora da se revidirani finansijski izvjetaji ukljue u godinji finansijski izvjetaj kompanije i dostave Komisiji;
15.
Kompanije objave da li je Odbor direktora usvojio pisani dokument kojim se ustanovljava komisija za reviziju i utvruju njeni zadaci, i, ukoliko jeste, ukljue kopiju tog dokumenta bar jednom u svake tri godine, uz ostale izvjetaje; Kompanije, ukljuujui i male kompanije, ije se akcije kotiraju na Nasdaq-u ili Amex-u, ili NYSE u svojim izvjetajima navedu da li se lanovu komisije za reviziju smatraju nezavisnim u skladu sa standardima kotacije i da objave izvjesne informacije u vezi sa svim direktorima lanovima komisije za reviziju koji nijesu nezavisni.176
nezavIsnI sPolJnI revIzor
317
d. nezavIsnI sPoLjnI revIzor

1. Koja pravna lica su obavezna da izvre reviziju?
Zakon o raunovodstvu i reviziji definie da je revizija ispitivanje finansijskih iskaza radi davanja miljenja o tome da li finansijski iskazi obuhvaeni revizijom istinito i fer prikazuju stanje imovine, kapitala i obaveza, kao i rezultate poslovanja primjenom Meunarodnih standarda revizije i Kodeksa etike.177 Revizija finansijskih iskaza je obavezna za akcionarska drutva, kao i za drutva sa ogranienom odgovornou koja na dan sastavljanja finansijskih iskaza ispunjavaju najmanje dva od ukupno tri slijedea kriterijuma: 1) da imaju iznos ukupnih sredstava (aktiva) iznad 2 miliona eura; 2) da imaju ostvareni godinji prihod iznad 4 miliona eura; 3) da imaju prosjean broj zaposlenih u toku poslovne godine iznad 50 radnika.178 Revizija finansijskih iskaza je obavezna i za osiguravajua drutva, banke i druge finansijske institucije, Centralnu depozitarnu agenciju (CDA), ovlaene uesnike na tritu hartija od vrijednosti, investicione fondove i druge kolektivne investicione eme. Zakon o privrednim drutvima propisuje da reviziju finansijskog izvjetaja drutva, po isteku finansijske godine, a prije odravanja skuptine akcionara, vri nezavisni revizor. Revizora bira skuptina akcionara, na rok utvren statutom, koji ne moe biti dui od jedne godine.179 Nezavisnost revizora nastoji se obezbijediti ovom zakonskom odredbom na dva naina: direktno (izriitim propisivanjem da revizor mora biti nezavisan), i indirektno (propisivanjem da se revizor bira svake godine, jer mu mandat ne moe biti dui od godine dana).
2. u emu je svrha zahtjeva da revizor treba da bude nezavisan?

Zahtjev da revizor bude nezavisan slui ostvarivanju dva povezana, ali meusobno razliita cilja. Najprije, cilj je da se obezbijedi visokokvalitetna revizija putem smanjivanja mogunosti da bilo koji spoljni inilac utie na miljenje revizora. Revizor mora pristupiti reviziji sa profesionalnim skepticizmom i mora imati kapacitet i spremnost da donosi odluke na vrijednosno neutralan nain, ak i u sluajevima
15.
kada odluke revizora idu protiv interesa menadmenta kompanije klijenta ili ak i same revizorske kue. Zatim, cilj je da se pospjei povjerenje investitora u finansijske izvjetaje javnih kompanija. Povjerenje investitora u integritet javno dostupnih finansijskih informacija je kamen temeljac trita hartija od vrijednosti. Stvaranje kapitala zavisi od spremnosti investitora da investiraju na trite hartija od vrijednosti. Investitori su mnogo spremniji da uloe novac ukoliko je vea vjerovatnoa da su finansijske informacije koje kompanija objavljuje pouzdane. Zakon i pravila trita hartija od vrijednosti zasnivaju se na shvatanju da se sigurnost u pouzdanost finansijskih informacija moe izvesti iz injenice da su te finansijske informacije podvrgnute rigoroznom ispitivanju od strane strunih i objektivnih revizora.
Ova dva cilja: objektivna revizija i povjerenje investitora da su revizije objektivne se preklapaju u znaajnoj mjeri, ali nijesu sutinski ista. S obzirom da se objektivnost vrlo rijetko moe objektivno procijeniti, povjerenje investitora u objektivnost revizora u velikoj mjeri je prava mjera njegove nezavisnosti. Zbog toga se u preporukama istie da revizori ne treba samo da su faktiki nezavisni, ve i da izbjegavaju situacije koje mogu dovoditi u sumnju njihovu nezavisnost. AICPAs Statement on Auditing Standards (SAS) No. 1 Nije dovoljno da su finansijski izvjetaji tani javnost ih mora smatrati tanim. Povjerenje javnosti u pouzdanost finansijskih izvjetaja kompanije zavisi od percepcije javnosti o spoljnjem revizoru kao nezavisnom strunjaku. Ukoliko investitori revizora posmatraju kao advokata svojeg korporativnog klijenta, vrijednost funkcije revizora moe se izgubiti. U.S. Securities and Exchange Commission, SEC RELEASE 33-7919 (NOVEMBER 21, 2000) REVISION OF THE COMMISSIONS AUDITOR INDEPENDENCE REQUIREMENTS
3. Kada se smatra da je revizor nezavisan?

Zakon o raunovodstvu i reviziji ne govori izriito o nezavisnosti revizora, ali propisuje da reviziju ne moe vriti revizor: 1) koji je akcionar, lan ili osniva pravnog lica kod kojeg se vri revizija; 2) koji za potrebe pravnog lica koje je obuhvaeno revizijom obavlja raunovodstvene poslove ili prua savjetodavne usluge; 3) u drugim sluajevima utvrenim Kodeksom etike.180 Zakon o privrednim drutvima Crne Gore postavlja samo zahtjev da revizor bude nezavisan, ali ne definie uslove koje revizor treba ispuniti da bi se smatrao nezavisnim, niti situacije koje bi mogle voditi ka tvrdnji da revizor nije nezavisan.
319
Zakon, meutim, propisuje da revizor drutva ne moe biti lan odbora direktora drutva, punomonik akcionara na skuptini. U cilju ostvarivanja zahtjeva za nezavisnou revizora Zakon o privrednim drutvima propisuje da odbor direktora ne smije ograniavati ovlaenja revizora niti, na bilo koji nain, uticati na njegov rad. U uporednom pravu, jedan od naina na koji se pokuava ostvariti zahtjev za nezavisnou revizora, sastoji se u ograniavanju obima usluga koje revizor moe pruati svojim klijentima, na nain da usluge koje revizor prua klijentu, a koje nijesu neposredno vezane za reviziju, ne utiu na njegovu nezavisnost u vezi sa tim klijentom. Proirenje obima usluga koje nijesu neposredno vezane za reviziju je dugo vremena, u inostranoj praksi, smatrana kao potencijalna opasnost za nezavisnost revizora. Interes revizora za ustanovljavanje ili odravanje odnosa sa klijentom kompanijom koji nijesu neposredno vezani za pruanje usluge revizije finansijskih iskaza vode ka dvije mogue grupe pitanja: Izvjesne usluge koje nijesu direktno vezane za usluge revizije finansijskih iskaza stvaraju ekonomske motive koju mogu neadekvatno da utiu na reviziju finansijskih iskaza. to je korist koju revizor ima u tim ugovorima vea, to su i trokovi revizora ukoliko ne zadovolji klijenta vei, naroito u sluajevima kada takav ugovorni odnos ima potencijal da vodi ka znaajnim prihodima revizora; koliko je evidentan trend porasta pruanja ovih usluga vidi se iz tvrdnje da revizori postaju sve vie brini savjetnici svojih klijenata.181 Izvjesne vrste nerevizorskih usluga, bez obzira na profit, su takve da stvaraju inherentne konflikte koji ne mogu voditi ka objektivnim revizijama. Izvjesne usluge, nezavisno od naknade koja se za njih dobija, stvaraju potencijalni konflikt interesa koji nije konzistentan sa neophodnom objektivnou (npr. voenje knjiga), stavlja revizora u poziciju da kasnije revidira sopstveni posao. Previe je zahtijevati od revizora koji vodi knjige odreene kompanije da bude u mogunosti da revidira iste knjige sa objektivnou. Isto tako, revizor koji je procjenjivao imovinu kompanije na polugodinjoj osnovi je malo vjerovatno da e dovesti u pitanje svoj rad na kraju godine. Takoe, revizor koji prua usluge klijentu na nain da oekuje da bude zapoljen kao slubenik u kompaniji ije finansijske izvjetaje revidira ne moe biti objektivan pri revidiranju finansijskih izvjetaja kompanije.
15.
PrImJerI kada se revIzor ne moe smatratI nezavIsnIm I obJektIvnIm
voenje knjiga kompanije iji se finansijski iskazi revidiraju stavlja revizora u poziciju da kasnije revidira sopstveni posao
Pruanje usluga koje nijesu direktno vezane za usluge revizije finansijskih iskaza uz velike naknade revizor postaje biznis savjetnik klijenta ije finansijske izvjetaje revidira
Pruanje usluga revizije klijentu na nain da oekuje da bude zapoljen kao slubenik u kompaniji ije finansijske izvetaje revidira
Procjena imovine kompanije na polugodinjoj osnovi od strane revizora zar e revizor dovesti u pitanje svoj rad na kraju godine?
Skoranja istraivanja pokazuju da postoji rastue nezadovoljstvo meu investitorima kao korisnicima finansijskih izvjetaja u vezi sa nezavisnou revizora u svjetlu mnogobrojnih i viestrukih odnosa izmeu klijenta i revizora.
321
Nedavno je Earnscliffe svojim istraivanjima doao do podatka da veina investitora vjeruje da evolucija revizorskih kua koje sve vie postaju biznis konsultantske kue predstavlja izazov mogunosti revizora da odri realnost i nezavisnost. U drugoj fazi istraivanja pokazano je da veina investitora smatra da rizik neobjektivnih revizija raste u velikoj mjeri usljed pruanja usluga koje nijesu neposredno vezane za reviziju. Earnscliffe, Report to the United States Independence Board: Research into Perceptions of Auditor Independence and Objectivity OMalley Panel doao je do stava da mnogi investitori smatraju da pruanje nerevizorskih usluga ugroava nezavisnost. Skoro 2/3 ispitanika dolo je do ovog zakljuka. The Panel on Audit Effectiveness: Report and Recommendations (the OMalley Panel Report), 5.20 (Aug. 31, 2000). Brand Finance plc u istraivanju sprovedenom 2000. godine, koje je obuhvatilo kompanije listirane na Londonskoj berzi, pokazalo je da su investitori uvjereni da obavljanje usluga koje nijesu vezane za reviziju vrlo vjerovatno ima za posljedicu ugroavanje nezavisnosti revizora. 94% analitiara vjeruje da znaajne naknade za ove usluge vrlo vjerovatno ugroavaju nezavisnost revizora; 76% kompanija je u to uvjereno, a ak 83% analitiara vjeruje da je objektivnost revizora ugroena, ak i kada je naknada za ove usluge manja od naknade za usluge revizije. Brand Finance plc, The future of audit Back to the Future, ch. 1 (June 2000).
S obzirom da uslovi pod kojima se revizor smatra nezavisnim nijesu propisani Zakonom o privrednim drutvima, drutvo ih moe propisati statutom. U tom sluaju drutvo se moe opredijeliti za: - Potpunu zabranu da se za revizora izabere lice koje prua i druge usluge kompaniji ili je na drugi nain povezano sa kompanijom. U tom sluaju revizor nikada ne moe doi u situaciju koja predstavlja potencijalni konflikt interesa, jer nema nikakve ekonomske motive, osim motiva da produi ugovor o reviziji sa kompanijom; - Nabrajanje posebnih uslova koje revizor mora ispuniti, odnosno situacija koje predstavljaju konflikt interesa koje treba izbjegavati. Sve situacije koje mogu predstavljati potencijalniji konflikt interesa se ne mogu predvidjeti i nabrojati unaprijed. Meutim, mogu se pobrojati one situacije koje se najee dogaaju, tako da u prvom redu treba obratiti panju na sluajeve, tj. situacije koje: (a) Predstavljaju uzajamne ili konfliktne interese izmeu revizora i kompanije-klijenta; (b) Dovode revizora u poziciju da kontrolie (vri reviziju) sopstvenog posla; (c) Dovodi do situacije da revizor postupa u svojstvu menadera ili slubenika kompanije-klijenta; (d) Dovodi revizora u poziciju da bude advokat kompanije-klijenta.
15.
Povezanost revizora i kompanije-klijenta se naroito smatra jakom u situacijama kada postoji: (a) Finansijska veza revizora i kompanije-klijenta; (b) Radnopravna veza revizora i kompanije-klijenta; (c) Poslovna veza revizora i kompanije-klijenta, koja nije vezana za reviziju; (d) Povezanost putem transakcija koje nijesu vezae za reviziju:
Finansijska povezanost revizora i kompanije klijenta
revizor nije nezavisan ukoliko tokom perioda obavljanja revizije finansijskih iskaza kompanija ima direktan i finansijski interes u klijentu, i to: - Putem investiranja u kompaniju iju reviziju vri (akcije, obveznice, opcije ili druge hartije od vrijednosti); - sama revizorska kua ili sa njom povezana lica nadziru ili uestvuju u donoenju investicionih odluka kompanije;
radnopravna povezanost revizora i kompanije - klijenta
revizor nije nezavisan ukoliko tokom perioda obavljanja revizije finansijskih iskaza: - revizor ima zaposlenje u kompanijiklijentu, ili ukoliko je postojei partner, akcionar ili slubenik revizorske kue zaposlen u kompanijiklijentu, ili je lan odbora direktora ili nekog upravljakog organa; - neki srodnici revizora su zaposleni u kompanijiklijentu, ili lanovi odbora direktora ili drugog upravljakog organa; - bivi slubenik revizorske kue je zaposlen u kompanijiklijentu na poslovima finansijskog izvjetavanja;
Poslovna veza revizora i kompanije - klijenta
revizor nije nezavisan ukoliko, u bilo kojem periodu tokom vrenja revizije i profesionalnog angaovanja u kompanijikiljentu, revizorska kua ili sa njom povezano lice ima direktni ili znaajan poslovni odnos sa klijentom iju reviziju vri, ili takvu vezu ima sa osobama koje su povezane sa klijentom putem odluivanja npr. direktori ili najvei akcionari kompanije. ova veza, meutim, ne ukljuuje vezu koju revizor ostvari u kompaniji na nain da revizor, ili sa njim povezano lice, biva potroa (muterija) u redovnom poslovanju klijenta.
nerevizorske usluge revizora kompaniji - klijentu
revizor nije nezavisan ukoliko, u bilo kojem periodu tokom vrenja revizije i profesionalnog angaovanja u kompaniji-klijentu iju reviziju vri prua i knjigovodstvene ili druge usluge vezane za raunovodstvenu evidenciju ili finansijske izvetaje klijenta kod koga vre reviziju; bilo koje druge usluge koje ukljuuju odravanje ili pripremanje raunovodstvenih evidencija; usluge ocjenjivanja ili procjene vrijednosti, miljenja o adekvatnosti cijene preuzimanja ili pripajanja, aktuarske usluge; usluge povjerene (prenesene) interne revizije;
323
4. Izbor revizora
Zakon o privrednim drutvima propisuje da revizora bira skuptina akcionara. Po Zakonu o privrednim drutvima revizora iskljuivo pravo skuptine akcionara je da bira revizora, to znai da skuptina akcionara ne moe prenijeti ovlaenje za izbor i imenovanje revizora na druge organe, pa ni na odbor direktora.182 Revizora bira skuptina akcionara, na rok utvren statutom, koji ne moe biti dui od jedne godine. Akcionari koji posjeduju najmanje 5% akcionarskog kapitala imaju pravo predlaganja kandidata za revizora drutva.183
Odredba da se revizor bira na godinu dana ima za cilj da se ostvari zahtjev propisan Zakonom o privrednim drutvima da revizor bude nezavistan. Ovakvim propisivanjem drutvo mora na svakoj godinjoj skuptini akcionara izabrati novog revizora. Zakon, meutim, ne zahtijeva da svake godine reviziju finansijskih iskaza kompanije obavlja drugi revizor, ve samo zahtijeva da se svake godine, a na redovnoj godinjoj skuptini akcionara, izabere revizor, tj. da akcionari svake godine glasaju o revizoru. Rotacija revizora Inostrana praksa pokazuje tzv. zahtjev za rotacijom revizora kako bi se obezbijedila nezavisnost u procjeni i miljenju revizora, i revizor sauvao svoju objektivnost. Naime, inostrana praksa pokazala je da trajan odnos izmeu revizora i njegovih klijenata stvara profesionalne, a katkada i line veze koje se razvijaju do sve vee kompleksnosti. Zahtjev za periodinom rotacijom revizora smanjuje ovaj rizik, omoguavajui da revizije budu objektivnije. Rotacija revizora ima i preventivni efekat, jer revizori znaju da e njihov rad biti vrlo vjerovatno preispitivan od strane drugih revizora. Takoe, klijent-kompanija koja bi eljela da prikrije neke nepravilnosti, mnogo tee e ubijediti revizora da zamiri na njih, posebno kada zna da te nepravilnosti moe uoiti kasniji revizor. Postoje dvije vrste rotacije revizora: revizorska kua ili revizor. Ove dvije vrste rotacije revizora mogu biti alternativne (kompanija se moe opredijeliti za jednu ili drugu vrstu) ili komplementarne (kompanija se moe opredijeliti za obje vrste rotacije). U SAD, Kongres je ustanovio period od pet godina u kojem se vri rotacija revizora (Odjeljak 203 SOX-a) dok je u Direktivi EU propisano da se glavni revizor, slubenik revizorske kue koja vri reviziju rotira u maksimalnom periodu od nekoliko godina, ili, alternativno, revizorska kua rotira u okviru maksimalnog perioda od sedam godina. Rotacija revizora (fizikih lica odgovornih za reviziju) nije toliko efektivna koliko rotacija revizorskih kua, jer je malo vjerovatno da bi jedan revizor bio cinkaro u sluaju nezakonitog postupanja drugog revizora iste revizorske kue, ali je mnogo jeftinija. Rotacija revizorskih kua znaajno poveava trokove usluga revizije, koje moraju od samih poetaka da se upoznaju sa radom klijenta. Postavlja se pitanje da li je poloaj akcionara time poboljan jer se poveavaju trokovi i time smanjuje profit akcionara, tako da oni na kratkoronoj osnovi gube sredstva.
15.
5. Prava i dunosti revizora

Revizor je duan da izvri reviziju godinjih finansijskih izvjetaja drutva u skladu sa meunarodnim raunovodstvenim standardima, i da o toj reviziji podnese izvjetaj skuptini akcionara.184 Revizija finansijskog izvjetaja drutva vri se po isteku finansijske godine, a prije odravanja skuptine akcionara.185 Izvod iz izvjetaja revizora proitae se na godinjoj skuptini akcionara i bie dostupan za uvid svim akcionarima na toj skuptini. Revizor moe pripremiti dodatni pisani izvjetaj koji je odbor direktora duan da dostavi (skuptini), na propisan nain, a taj izvjetaj se razmatra na sazvanoj skuptini ili na sljedeoj skuptini zavisno od sluaja.186 Revizor ima pravo uvida u sve poslovne knjige drutva u ugovoreno vrijeme i ima pravo da zahtijeva od lanova odbora direktora i menadmenta drutva da bude upoznat sa svim podacima i objanjenjima o kojima oni imaju saznanje ili ih mogu pribaviti, a koji su mu potrebni da saini izvjetaj.187 Revizor ima pravo da prisustvuje godinjoj skuptini drutva i da daje objanjenja i odgovore na postavljena pitanja u vezi sa ocjenama i miljenjem u podnesenom izvjetaju, kao i da bude pozvan, kao i akcionar drutva. Dakle, revizor nije obavezan da prisustvuje skuptinama akcionara, to je samo njegovo pravo. Posebna prava revizora zakonom su propisana za sluaj otkaza ugovora o reviziji. U tom cilju Zakon o privrednim drutvima propisuje: Revizor moe raskinuti ugovor prije isteka ugovorenog roka uz dostavljanje pisanog obavjetenja drutvu o raskidu ugovora; Obavjetenje o raskidu ugovora sadri izjavu da se ugovor ne raskida iz razloga o kojima se moraju obavijestiti akcionari ili povjerioci, ili slinih razloga; Revizor je duan da, u roku od sedam dana od dana dostavljanja obavjetenja o raskidu ugovora drutvu, dostavi kopiju obavjetenja CRPS-a; Ako obavjetenje o raskidu ugovora sadri izjavu da se ugovor raskida zbog okolnosti o kojima se moraju obavijestiti akcionari ili povjerioci, drutvo je duno da, u roku od sedam dana od dana prijema obavjetenja, dostavi kopiju obavjetenja svakom licu koje ima pravo da dobije kopije finansijskih izvjetaja; Ako obavjetenje sadri izjavu o okolnostima o kojima se moraju obavijestiti akcionari ili povjerioci, revizor moe zahtijevati sazivanje skuptine akcionara da bi obrazloio te okolnosti. Odbor direktora je duan da sazove skuptinu u roku od 28 dana od dana prijema obavjetenja.
325
Revizor koji je podnio ostavku ima pravo da zahtijeva sazivanje vanredne skuptine akcionara. Vanredna skuptina akcionara moe se sazvati ako odbor direktora ili akcionari predlau da se prije isteka ugovorenog roka mijenja revizor.188
6. odgovornost revizora
Revizor odgovara zbog zloupotrebe svojeg poloaja i ovlaenja, posebno ako namjerno ili nepanjom doprinese prevarnoj aktivnosti menadera, ili protivno zakonu objavi ili otkrije neovlaenim licima poslovne tajne klijenta, ili na drugi nain doprinese nastanku tete za drutvo, a moe biti tuen za naknadu tete zajedno sa lanovima odbora direktora i izvrnim direktorom.189 Kod ove odredbe bitno je da se odgovornost revizora ustanovljava samo u sluaju da: - namjereno ili nepanjom doprinese prevarnoj aktivnosti menadera; - protivno zakonu objavi ili otkrije neovlaenim licima poslovne tajne klijenta ili - na drugi nain doprinese nastanku tete za drutvo. To znai da se Zakonom o privrednim drutvima ne ustanovljava odgovornost revizora za tetu koju pretrpi akcionar koja se sastoji u razlici izmeu vie emisione i nie trine (stvarne) cijene hartija od vrijednosti. Zakonom je ustanovljena odgovornost revizora samo za tetu koju pretrpi drutvo, a ne i akcionari. Ipak, lice koje je pretrpjelo tetu usljed manjkavog izvjetaja revizora ima pravo na naknadu tete u smislu odredbi Zakona o obligacionim odnosima i to po pravilima deliktnog prava (odgovornosti za delikt), a ne po pravilima ugovornog prava. Lice koje je pretrpjelo tetu usljed podataka iz izvjetaja revizora ne moe se pozvati na pravila ugovorne odgovornosti, jer ugovor o reviziji postoji samo izmeu kompanije (drutva) i revizora, a ne i izmeu revizora i akcionara koji je pretrpio tetu usljed oslanjanja na podatke iz izvjetaja revizora. Zakon o obligacionim odnosima propisuje dva opta pravila koja su od znaaja za postavljanje zahtjeva za naknadu tete u sluaju manjkavog, nepotpunog izvjetaja o izvrenoj reviziji finansijskih iskaza kompanije, i to: - Pravilo da je svako duan da se uzdri od postupaka kojima se drugome moe nanijeti teta; - Ko drugome prouzrokuje tetu duan je nadoknaditi je, ukoliko ne dokae da je teta nastala bez njegove krivice; - Strana u obligacionom odnosu duna je da u izvravanju obaveze iz svoje profesionalne djelatnosti postupa s poveanom panjom, prema pravilima struke i obiajima (panja dobrog strunjaka). Kako revizor obavlja svoju profesionalnu djelatnost pri sastavljanju revizorskog izvjetaja, duan je da postupa sa poveanom panjom.
15.
Postojanje tete i njenu visinu utvruje sud u svakom konkretnom sluaju.

Rjeenja pitanja odgovornosti usljed nepotpunih, netanih, neistinitih ili obmanjujuih podataka iz prospekta su veoma razliita. U nekim pravnim sistemima se odgovornost, na primjer, revizora za podatke iz prospekta odbacuje, u drugim se ova odgovornost smatra problematinom, dok se u treim odgovornost ustanovljava bez ikakvih problema.190 Osnovno i kljuno pravno pitanje je, sa jedne strane, u injenici da investitori trpe iskljuivo materijalnu tetu koja se sastoji u razlici izmeu vie emisione i nie trine (stvarne) cijene hartija od vrijednosti, a sa druge strane, u injenici da ne postoji nikakav ugovorni odnos izmeu revizora i investitora. Usljed ovih injenica, zahtjevi za naknadu tete upueni direktno prema revizoru se odbacuju u onim pravnim sistemima koji prihvataju princip da izvan ugovorne odgovornosti ne postoji odgovornost za tetu ukoliko je oteeni pretrpio samo materijalnu tetu koja nije namjerno nanijeta. Ovaj princip se primjenuje u engleskom, amerikom, austrijskom, grkom, portugalskom, vedskom i vajcarskom pravu.191
Opti principi odgovornosti revizora za manjkav prospekt u uporednom pravu:

ini se da ne postoje principijelni razlozi koji vode ka iskljuenju odgovornosti revizora za podatke iz prospekta i time uzrokovanu tetu, kao i da je mogue pronai jedinstveno rjeenje po svim pravnim sistemima. U vezi sa pravnom prirodom ove odgovornosti, rjeenje se nalazi ili proirenjem deliktne odgovornosti ili modifikacijom pravila ugovorne odgovornosti. Meutim, u vezi sa relevantnim uslovima za ustanovljenje odgovornosti, treba imati u vidu sljedee relevantne aspekte:192 (a) Bliskost uzrone veze: to je kontakt izmeu revizora ili drugog lica koje je sainjavalo prospekt intenzivniji, to je vea i odgovornost za nainjenu greku. to je kontakt intenzivniji, to je tree lice vie obuhvaeno zatitnim ciljem ugovora. Pravni sistemi najee ustanovljavaju pretpostavku da postoji bliskost uzrone veze ustanovljenjem namjere izvjetaja revizora da utie na raspolaganja treih lica. Zakoni najee ustanovljavaju pretpostavku da uzrona veza postoji ukoliko je izvjetaj revizora objavljen; Zavisnost od informacije: to su trea lica vie primorana da se oslone na informaciju iz revizorskog izvjetaja, oni u veem obimu uivaju pravnu zatitu. Iz tog razloga se ustanovljava dunost paljivog postupanja revizora prema velikom broju malih investitora koji se dezinformisanim objavljivanjem netanih ili pogreno upuujuih informacija; Ekonomski interesi: Odgovornost revizora se ustanovljava samo ukoliko on postupa u sopstvenu korist, tj. ukoliko za svoj rad dobija naknadu. Ukoliko revizor postupa bez ikakvog ekonomskog interesa, njegova odgovornost se ustanovljava samo ukoliko je znao da su podaci u izvjetaju neistiniti; Finansijske okolnosti: Odgovornost revizora je opravdanija ukoliko se revizor moe osigurati od rizika odgovornosti, ili ukoliko je njegova odgovornost ograniena do utvrenog maksimalnog iznosa.
(b)
(c)
(d)
327
Napomene:
172 Institute of Internal Auditors, Standards for the Professional Practice of Internal Auditing 24 (1978) 173 The Report of the NACD Blue Ribbon Commission on Audit Committees: A Practical Guide; http://www.nasd.com i http:// www.nyse.com. 174 Vidi: Statement on Auditing Standards (SAS) 61, Communications with Audit Committees; 175 Vidi: Blue Ribbon Committee on Improving the Effectiveness of Corporate Audit Committees 176 John F. Olson, Michael J. Sanlon, Gibson, Dunn & Crutcher LLP, Washington, D.C., Corporate Governance Developments with Respect to Audit Committees;
177 Vidi: lan 12 stav 1 Zakona o raunovodstvu i reviziji (Slubeni list RCG, br. 69/05); 178 Vidi: lan 12 stav 2 Zakona o raunovodstvu i reviziji; 179 Vidi: lan 47 stav 1 Zakona o privrednim drutvima; 180 Vidi: lan 13 stav 4 Zakona o raunovodstvu i reviziji; 181 Vidi: AICPA Make Audits Pay: Leveraging the Audit Into Consulting Services; 182 Vidi: lan 35 stav 2 taka 2 Zakona o privrednim drutvima; 183 Vidi: lan 47 stav 2 Zakona o privrednim drutvima; 184 Vidi: lan 47 stav 8 Zakona o privrednim drutvima; 185 Vidi: lan 47 stav 1 Zakona o privrednim drutvima; 186 Vidi: lan 47 stav 7 Zakona o privrednim drutvima; 187 Vidi: lan 47 stav 9 Zakona o privrednim drutvima;
188 Vidi: lan 40 stav 2 taka 2 pod (c) Zakona o privrednim drutvima; 189 Vidi: lan 47a stav 2 Zakona o privrednim drutvima; 190 Vidi:Koziol, Helmut, The Audtor-Case, u: Spier, Jaap et alt, The Limits of Expanding Liability: Eight Fundamental Cases in a Comparative Perspective, Kluwer Law International, 1998, str.25; 191 Vidi: Koziol, Helmut, Ibid; 192 Koziol, Helmut, The AuditorCase, u: Spier, Jaap et alt, The Limits of Expanding Liability: Eight Fundamental Cases in a Comparative Perspective, Kluwer Law International, 1998, str.35;

Korporativno Upravljanje - Prirucnik

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Korporativno Upravljanje - Prirucnik

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

Kancelarija u Beogradu Bulevar kralja Aleksandra 86 11000 Beograd Srbija Tel: (+381-11) 3023 750 Fax: (+381-11) 3023

740 Kontakt: Katarina Djuli E-mail: KVeljovic@ifc.org

Korporativno upravljanje | Prirunik

Izjava o odbIjanju odgovornostI

Erwin Hofer, ambasador vajcarske u Crnoj Gori

Dr. Zoran ikanovi Predsjednik Komisija za hartije od vrijednosti Crne Gore

o Programu za unapreenje korporativnog upravljanja:

Korporativno upravljanje Prirunik

1. PogLavLje uvod u korPoratIvno uPravlJanJe

d. MoguI ProbLeMI sIsteMa Potuj ILI objasnI e. ModeLI KorPoratIvnog uPravLjanja

C. IndeKs Prava aKCIonara

PostuPCI nadzora I revIzIJe

znaaJne korPoratIvne transakCIJe

utICaJ HartIJa od vrIJednostI na korPoratIvno uPravlJanJe

2. PogLavLje oPte karakterIstIke Pravnog okvIra korPoratIvnog uPravlJanJa u CrnoJ gorI

ImPlIkaCIJe osnovnog kaPItala na korPoratIvno uPravlJanJe

C. MandatornI vs. ovLaujuI sIsteM KorPoratIvnog uPravLjanja

uvod u Prava akCIonara

IzvrnI dIrektor I nJegove nadlenostI

oPta akta drutva

oPta struktura uPravlJanJa akCIonarskog drutva

3. PogLavLje oPta struktura uPravlJanJa akCIonarskog drutva 41

4. PogLavLje oPta akta drutva

5. PogLavLje odbor dIrektora

6. PogLavLje IzvrnI dIrektor I nJegove nadlenostI

7. PogLavLje sekretar drutva

8. PogLavLje uvod u Prava akCIonara

9. PogLavLje skuPtIna akCIonara

10. PogLavLje ImPlIkaCIJe osnovnog kaPItala na korPoratIvno uPravlJanJe

e. sManjenje osnovog KaPItaLa

11. PogLavLje dIvIdende

12. PogLavLje utICaJ HartIJa od vrIJednostI na korPoratIvno uPravlJanJe

272 272 273 274 274 276 278 280

13. PogLavLje znaaJne korPoratIvne transakCIJe

14. PogLavLje obJavlJIvanJe InFormaCIJa

15. PogLavLje PostuPCI nadzora I revIzIJe

uvod u KorPoratIvno uPravLjanje

e. ModeLI KorPoratIvnog uPravLjanja

PostuPCI nadzora I revIzIJe

znaaJne korPoratIvne transakCIJe

utICaJ HartIJa od vrIJednostI na korPoratIvno uPravlJanJe

ImPlIkaCIJe osnovnog kaPItala na korPoratIvno uPravlJanJe

d. MoguI ProbLeMI sIsteMa Potuj ILI objasnI

C. MandatornI vs. ovLaujuI sIsteM KorPoratIvnog uPravLjanja

uvod u Prava akCIonara

IzvrnI dIrektor I nJegove nadlenostI

oPta akta drutva

oPta struktura uPravlJanJa akCIonarskog drutva

uvod u KorPoratIvno uPravLjanje

U emu je cilj kompanije?

uvod u KorPoratIvno uPravLjanje

1. definicija korporativnog upravljanja

uvod u KorPoratIvno uPravLjanje

2. Kodeksi korporativnog upravljanja irom svijeta

2.1. britanski pristup Potuj ili objasni

uvod u KorPoratIvno uPravLjanje

2.2. evropska unija/oeCd

KodeKsI KorPoratIvnog uPravLjanja:

uvod u KorPoratIvno uPravLjanje

eFektI korPoratIvnog uPravlJanJa na PoslovanJe drutva

b. eFeKtI KorPoratIvnog uPravLjanja na PosLovanje drutva

1. Poveavanje izvora raspoloivog kapitala putem efikasnog korporativnog upravljanja

uvod u KorPoratIvno uPravLjanje