M.

Glasser O metodzie pracy Karola Marksa

Padziernik 26, 2010

M. Glasser O metodzie pracy Karola Marksa

Wyjtek z pracy M. Glassera pt. O metodzie pracy klasykw marksizmu-leninizmu, Moskwa 1931, str. 12 i nast. Red.

Historia pracy Marksa nad Kapitaem jest szczeglnie pouczajca. W myl wasnego systemu, w myl wydoskonalonej przez siebie metody naukowej pracy badawczej, Marks pisze przed opublikowaniem swego dziea najpierw szereg wikszych prac w formie monografii nie do druku, lecz dla wasnego zrozumienia. Napisane przez Marksa na pocztku pracy nad Kapitaem monografie obejmuj 7 zeszytw okoo 50 arkuszy druku. By to pierwszy zarys Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej pomylany przez niego jako pocztek szeroko planowanego badania. Dla tego

dziea, ktre Marks zacz pisa dopiero w r. 1857 wykona on od r. 1843 gigantyczn przygotowawcz prac badawcz. Do kadej ze swoich prac gromadzi Marks kolosalny materia przygotowawczy wycigi, konspekty, tablice, wszelkie moliwe obliczenia, surowe projekty, bibliografie itd. i porzdkuje ten cay materia przez systematyczne sporzdzanie spisw rzeczy w ten sposb, e moe go z atwoci wykorzysta w dalszej pracy. W tym samym celu ukada take indeks dla rkopisu swojej wasnej ksiki. W cigu picioletniej pracy od 1843 do 1847 Marks przestudiowa i opracowa krytycznie ca podstawow literatur ekonomiczn. Nie wolno przy tym zapomina, e Marks w tym okresie zajmowa si intensywnie studiowaniem materiaw i dokumentw z okresu rewolucji francuskiej i nie zaniedbywa rwnie studiw filozoficznych. Na ten okres przypada te wsplna jego praca z Engelsem nad ksikami: wita rodzina, czyli krytyka krytycznej krytyki oraz Niemiecka ideologia. W r. 1847 Marks pisze Ndz filozofii, skierowan przeciwko drobnomieszczaskim, reakcyjnym pogldom Proudhona, w ktrej daje materialistyczn analiz ekonomiki buruazyjnej. Jesieni 1847 r. Marks wygasza historyczne odczyty na temat Pracy najemnej i kapitau. I wreszcie w tym samym 1847 i oku Marki i Engels pisz na zlecenie zaoonego przez nich Zwizku Komunistw sawny Manifest Komunistyczny, pie nad pieniami marksizmu, tak nazwa go Stalin. W tym samym czasie pisa Marks wiele artykuw w caym szeregu gazet i w Rocznikach Niemiecko Francuskich. To bya w najoglniejszych zarysach owa szeroko zakrojona praca wykonana przez Marksa w okresie, w ktrym przystpi do przygotowania swojego gwnego dziea, Kapitau. Wypracowana przez Marksa metoda naukowej pracy badawczej wymaga penego opanowania wszelkich dotyczcych danego zagadnienia materiaw zanim przystpi si do sformuowania wnioskw i uoglnie: Badanie pisze Marks musi szczegowo opanowa materia, musi zanalizowa jego formy rozwojowe i wyledzi ich wi wewntrzn. Dopiero po dokonaniu tej pracy moe by waciwie przedstawiony rzeczywisty ruch [1]. Po picioletnich studiach nad literatur ekonomiczn i jej krytycznym przerobieniu uwaa Marks za waciwe opublikowa swoje dzieo Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, ktre jest wykadem dwch pierwszych rozdziaw pierwszego tomu Kapitau. Aby przygotowa do druku te dwa pierwsze rozdziay, Marks zrobi nie mniej ni 200 arkuszy wycigw z caej olbrzymiej przerobionej przez niego literatury. Dopiero gdy opanowa zupenie i wszechstronnie cay materia ekonomiczny, i gdy mia gotowy plan wszystkich trzech tomw Kapitau, w 24 lata po rozpoczciu pracy opublikowa pierwszy tom Kapitau. Rozpaczliwa sytuacja materialna rodziny Marksa zmusia go do roztrwonienia wielu si na prac wycznie zarobkow. Jeeli poza tym wemie si pod uwag, jak ogromn prac wykonywa stale Marks jako przywdca i organizator partii rewolucyjnej, jak intensywn,

bezustann walk prowadzi z rnymi wrogami partii, prdami drobnomieszczaskimi walk, ktra kosztowaa go wiele si i czasu, to wydaje si, e caa ta wstpna praca nad Kapitaem musiaa absolutnie przerasta siy jednego czowieka. A jednak Marks da sobie z ni rad. Wystarczy tu napomkn, e wedug bardzo niekompletnych danych przestudiowa dla napisania swego Kapitau ponad 1500 ksiek i sporzdzi z nich konspekty. Marks przywizywa wielk wag do sporzdzania konspektw jako do procesu pracy, niezbdnego dla opanowania przeczytanego materiau, czego dowodem jest choby to, e sporzdza konspekty nawet z ksiek, ktre mia u siebie w domu, w swojej prywatnej bibliotece. Przy tym przyswaja sobie tre ksiek krytycznie, sprawdza przytaczane w nich fakty, poddawa je cisej analizie i studiowa niekiedy w tym celu cae stosy materiaw statystycznych. Marks nigdy nie korzysta z jakichkolwiek niesprawdzonych rde, nie przyjmowa niczego z drugiej rki, jak to powiadcza Engels, lecz wyszukiwa zawsze rda oryginalne. Nawet drugorzdne daty sprawdza wedug oryginalnych rde i nie aowa trudu, by specjalnie w tym celu pj do biblioteki Muzeum Brytyjskiego. Stosownie do wymaga metody dialektycznej Marks przy badaniu kadego Przedmiotu ledzi jego przeszo historyczn i jego przesanki. Kiedy na Przykad opracowa rozdzia o rencie gruntowej w trzecim tomie Kapitau, studiowa specjalnie prehistori, agronomi, rosyjskie i amerykaskie stosunki rolne, geologi i cay szereg innych gazi wiedzy. Marks pracowa dziesi godzin dziennie w bibliotece Muzeum Brytyjskiego. W jednym te swoich listw do Weydemeyera a 27 czerwca 1851 r. Marks opisuje te prac w sposb nastpujcy: [2] Jestem najczciej od 9 rano do 7 wieczorem w Muzeum Brytyjskim. Materia. ktry opracowuje, jest tak przeklcie rozgaziony, e przy caym wysiku nie uda mi si zakoczy pracy wczeniej, ni za 6 8 tygodni; dochodz do tego cige praktyczne trudnoci nieuniknione przy systemie londyskim, w ktrym si tu wegetuje. Pomimo tego wszystkiego sprawa zblia si do zakoczenia. Trzeba to wreszcie gwatownie przerwa. Demokratyczni simpletons (prostaczkowie), na ktrych z gry spywa owiecenie, nie potrzebuj oczywicie czyni podobnych wysikw. Po c ci wybracy mieliby si mordowa nad ekonomicznymi i politycznymi materiaami! Wszystko jest przecie takie proste, mawia zwykle dziarski Willich. Wszystko takie proste! W tych pustych gowach. Bardzo proste chopy! Ta gryzca ironia, z jak Marks wyraa si o bardzo prostych chopach, ktrym wszystko wydaje si atwe i zrozumiae, gdy wcale nie myl zamcza si powanie prac wiadczy o wielkim poczuciu odpowiedzialnoci za sw prac t wysokich wymaganiach, jakie Marks stawia sobie samemu. S to cechy, ktre posiada on w wysokim stopniu i ktre uwaa za nieodzowne dla kadego naukowca. W jednym ze swych listw do Engelsa Marks pisze z t sam gryzc ironi, e Lassalle owiadczy mu pewnego razu, e ma na warsztacie wielkie dzieo ekonomiczne i e przeznacza na nie dwa lata. Z mojego wykadu o pienidzu powinien on si przekona pisze wtedy Marks e albo ja nie mam pojcia o przedmiocie, chocia wwczas grzeszyaby wraz ze mn caa historia teorii pienidza, albo te, e on sam jest osem, gdy jest na tyle zarozumiay, e przy pomocy paru abstrakcyjnych frazesw jak abstrakcyjna jednostka wypowiada sdy o rzeczach empirycznych, ktre trzeba studiowa i to intho the bargain (na dodatek) dugo, aby mc o nich myle [3].

Nie mniej zdecydowanie wypowiada si w tych sprawach rwnie i Engels. Krytykujc Kautskiego, zauway on np. w jednym z listw do Bebla. ju po mierci Marksa, e zasadnicz wad Kautskiego jest jego modziecza skonno do przedwczesnego wyrokowania, i wymyla na parszyw metod nauczania historii na uniwersytetach w szczeglnoci austriackich, na ktrych systematycznie uczono studentw robi prace historyczne na podstawie materiau, o ktrym wiedziano, e jest nie wystarczajcy. Kautsky, wedug niego, robi to naturalnie brawurowo, nie majc absolutnie pojcia, co to jest prawdziwa praca naukowa. Wreszcie Engels pisze dalej w tym licie, e sam nauczy si dopiero od Marksa, jak naley pracowa [4]. Marks posiada elazn wol, ktra pomnaaa jego siy dziesiciokrotnie. Ani zy stan zdrowia, podkopanego przez nieludzko cik prac, ani materialny niedostatek nie byy w stanie zama jego woli i zmusi go do przerwania pracy. Musia sobie dosownie wykrada godziny i minuty dla swojej waciwej pracy, jak nazywa prac nad Kapitaem. Z korespondencji Marksa i wspomnie jego wspczesnych wida, z jakimi niewiarygodnymi trudnociami bya zwizana praca nad Kapitaem. W r. 1867. kiedy praca nad pierwszym tomem Kapitau bya ju zakoczona, Marks pisze o tym S. Mayerowi w odpowiedzi na jego pytanie, dlaczego nie odpowiada na listy: Dlaczeg wic Wam nie odpowiadaem! Dlatego, e cay czas znajdowaem si nad grobem. Musiaem przeto wykorzysta kady moment zdolnoci do pracy, eby wykoczy moje dzieo, dla ktrego powiciem zdrowie, szczcie i rodzin. Mam nadziej, e to wyjanienie nie wymaga uzupenie. miej si z tak zwanych praktycznych ludzi i ich mdroci. Jeliby si chciao by woem, mona by naturalnie odwrci si plecami od cierpie ludzkoci i dba jedynie o wasn skr. Ja jednak uwaabym si naprawd za niepraktycznego, jelibym mia zdechn nie wykoczywszy mojej ksiki przynajmniej w rkopisie [5]. Caa dziaalno Marksa przepojona bya najwiksz mioci do uciskanej ludzkoci, mioci, ktra nie cofaa si przed adn osobist ofiar. Trudno sobie dzisiaj wyobrazi, w jak cikich warunkach y Marks w okresie tworzenia Kapitau. W r. 1858 Marks pisa w jednym z listw, e jego praca ekonomiczna postpuje bardzo powoli,poniewa zagadnienia, ktre od wielu lat s gwnym przedmiotem moich studiw, z chwil kiedy ostatecznie powinienem z nimi skoczy, ukazuj si cigle w nowych aspektach i wywouj nowe wtpliwoci. Przy tym pisze Marks dalej - nie jestem panem swego czasu, lecz rather (raczej) jego parobkiem. Pozostaje mi dla siebie tylko noc, a bardzo czste ataki i nawroty choroby wtroby przeszkadzaj mi znowu w tej nocnej pracy [6] Historia pracy Marksa nad Kapitaem jest histori heroicznego, rewolucyjnego wysiku, ktry kad rzecz doprowadza do koca i przezwycia wszelkie przeszkody na swej drodze. W cigu wielu lat Marks pracuje przez cae noce. W korespondencji Marksa i Engelsa czytamy: Pracuj nocami jak szalony nad oglnym opracowaniem moich studiw ekonomicznych (list z 8 grudnia 1857 [7]) Pracuj wprost kolosalnie, przewanie do 4 rano (list z 15 grudnia 1857 [8])

Zbyt przesadziem w nocnej pracy [9] pisze Marks do Engelsa 14 stycznia 1858, kiedy na skutek nadmiernej pracy powanie zachorowa. Zreszt znajduj pikne rozwinicia; np. obaliem cakowicie ca nauk o zysku, tak jak bya dotychczas. W metodzie opracowania wielce przysuyo mi si to, e by mere accident (zupenie przypadkowo) przewertowaem znowu logik Hegla [10]. Naley zauway, e mimo choroby i niezwykego wyczerpania wskutek nocnej pracy Marks jeszcze raz przerzuca Logik Hegla, e stare, kilkakrotnie przeczytane ksiki, z ktrych dawno ju zrobi konspekty, czyta cigle od nowa za kadym razem z nowego punktu widzenia i zawsze wyciga z nich now korzy dla swojej pracy. Przy opracowaniu kadego dziea przygotowanego przez niego do publikacji, dy on do tego, aby da co doskonaego, zarwno pod wzgldem treci, nienagannej dokadnoci przytoczonych faktw i susznoci wnioskw, jak i pod wzgldem formy i stylu, ktry zawsze bardzo cyzelowa przerabiajc wielokrotnie rkopisy, aby osign jasno, prostot i zrozumiao wykadu. Engels pyta czsto Marksa w swoich listach, jak postpuje praca nad Kapitaem, czasami przynagla Marksa, aby prdzej koczy, radzi nie zatrzymywa si tak dugo nad szczegami i sformuowaniami. Na jedno z takich pyta Engelsa, jak si przedstawia Kapita, Marks odpowiedzia (w r. 1865): Nie mog si zdecydowa na wysanie czegokolwiek, pki nie mam gotowej caoci Whatever shortcomings they my have (jakiekolwiek mogyby by ich braki), zalet moich pism jest to, te tworz one artystyczn cao, a to jest osigalne tylko przy mojej metodzie nieoddawania ich do druku, pki nie s gotowe w caoci [11].

Przypisy: 1. K. Marks, Kapita, t. I, str. 15, 16. Wyd.Ksika i Wiedza 1950 r. 2. Urywek przytaczamy wg fotokopii oryginau. 3. Listy Marksa i Engelsa, tom II, str. 454 4. K. Marks i F. Engels: Listy do A. Bebla, W. Liebknechta, K. Kautskiego i innych, Cz I, Moskwa-Leningrad 1933, str. 400 5. K. Marks i F.Engels: Listy wybrane, Moskwa-Leningrad, 1934, str. 177-178 6. Ferdynand Lassalle: Listy i pisma, tom III, Stuttgart-Berlin 1922, str. 116 7. Marks-Engels: Korespondencja, Moskwa, 1937, tom. II, str. 314 8. Tame, str. 320

9. Tame, str. 341 10. Tame 11. Tame