Sie sind auf Seite 1von 151

D.

LUIZ DE PORTUGAL
NETO DO PRIOR DO CRATO
(QL'ADRO HISTOHICO)
H>Ol-1660
SEGUNDA EDIAO
PORTO
LIVRARIA CHARDRON
Le/lo !f I1mo
18!JG
Td>:s os direitos reservados
l'I'OJif'ilrl:ult tios eclilol't'.'
1'01:"1"0- )lUL'EilXA
a tapljt
.\ PALtl.\
T1es dos sel.s iJJ'lll'Wi
tjHC ho de lt''' impruidame11fe ,._,,,,
lil'linhn" alt' an fim,
11/f.
O AUTOR-
ADVERTENCIA
.---5!
IWIIERTEX<'E e'<' quadro gal<ri,a ],j,_
' , toriea <lo Prior rio Oato. E
tantc proYan_l que cn, por muitn
l'lll a1mos IX'la infl'l'-
J
mi<lade, no eun('lnir a tarefa pla-
lll:jada e estmla<la <lesde muito. F'oi nm
de:-;banlte <le tempo. <lc pacieneia c <le in-
teresses.
Entre os llll'Us papeis tieam lllls
c;o:-; de outros <puulms <ptl' podento Rl'nir
l'Olllo iwlieulo a <ptein algum <lia <Inizer
8 A D\"ERTEl\CIA
<le prmnpto reunir os elementos organitos
<la lllOIH>gmphia <h l>. _.\ntonio. () ;tSSlllll-
pto (. enrioso <mno exemplo (le miseria
hm11awt, e mistria de ta] porte jlll' os es-
t-riptnres naeionaes, Hutis por patriotiswo
qm por igwwa.neia. o <leixanutt. no tnm--
s<mso- 1h l'l'Zentos annos. :anuir--sl' eJH
um esenreeido es<pleeiiueltto.
l'llt <lia S(-:ja (liflienltoso 1lestaenr das tre-
Yas a traLa lho::;a biographia <los c le:-stell-
<lentts 1k \'iolmth GunH_'s. p/Hle o leitor
a\a]ial-o pelos flocmlleHtos t'Oill)>l'O\'<tti-
\'os (la deslumra(la Yicla pnl>lica 1l'este :-;eu
hi:mc-to .. ll;uo se tento ,-isto assim proemi-
llt'lltcs os re].._".,os t:ttaes de mua m<;a <k-
JH'aYada!
D. L UIZ DE PORTUGAL <
1
>
F(: as le ma<l.
, I de Samt'Ong-e, mmto eonsultada
nas cspeeil'H rcferentl'R fmnilia
do pretemlente, n .. Lniz pos:mia fei(;oens
mnlhcri:.; to deliea.(las <pll' se (lizia ter sido
homem por lapso da natureza. Era (le uma
hra11enm llitentC', lonro, olhos ruti-
(1) Filho de D. :\Iamwl, prinwgenito do Prior do
Crato, e da princeza Emilia de Nassau, filha do prin-
cipe de Orange, Guilhernw, o Taciturno. Veja NOTA
FINAL.
JO
D. LUIZ DE I'ORT!.CGAL
lantes, mn grande ar esltelto e. tle a
llHt;, mn <'spirito finif..;Hilno C).
A(p prineipia o r;mm1ee da fhtlll'l'Za
-a.ndorid;Hk pela igtJoran-
eia dos ]Ji:storiadores (Illl' lhe f(nTagea.mllo
fri\olo li\Tinlw emn uma hoa te immHli-
eional. Aos desoito annoH-collta a podi-
sa-D. Lni;r, dt Portugal ,iajaYa i11eognito
em Jtalia. e dt'JllormH.;e l'lll Xapolls.
eaptinl de uma dama, eqjo non1e se w1o
tli;r, nas Jlcmuin.'l sccrf'fts, a tplal era Yinnt
e tle to extraonlinaria austNi<laclt para
italiana, f{llL' n<io <Hlmittia 1lo ge-
Jll'r IwtsenliJJo. Qnmulo frl'tllll'Hbrnt as
egrc:_ja:-;, le,aya uma eanda de pretenden-
tes, enft.itit;ados por egnal da.
t' fortuna. Tm1to st' 1leixon a napolitana
('apti,ar do ineognito prineipl' que rPgti-
ton a crtl Yiolenta de um rieo fitlalgo
romano. Basta tlizer qnt lenulta,a llllla
llt'Rga do y{o para l]lll' elle. quando Hl' l'll-
(I) Jlistoire de Dom Antoinr. rny dr l'or
lllf!al, lire des menwires de Dom
r/( Piyutirrdo . .\ r.1. DC. LXXXX\'L
D. LUIZ DE PORTUGAL 11
---------- ----
eontranuu. lhe eutrevis:se u rosto <le re-
lanee. mad. (le Saint"Onge que
uma fineza <l'estas cm Kapoles era motivo
para extaRis: Celui qui la reco'it en est exta-
si. Por parte da canta Yinnt ha.Yia grande
vigilaucia que o ronmuo lhe no
ta::-:se a dumnna, reeeamlo flUe o :-;eumy:-;-
terioso allut<lo foRRe vietima do:-;
Pelo qu, amando-o muito, no o <Hlmit-
tia cm ea:-;a, por mais qm elle, em
lhe a fiueza.
afinal, eeden em eondioc11:-; to austeras
(IUC mal se podern eontar sem nm grande
prologo <le ronecdcn-lhe
e11trar alta noite, a hora cpK' ningnl'lll o
visse. para cpw a RUa h oura. nc.; e,
afin de mneyer sa rputation. E o que po-
deriam tzer, eom acri:-;olado pmlor roma-
no, Ponia e Lnencia anteR <lo
1 lesw.;tre.
O leitor est a. sorrir por <llll' no salll'
como a:-; l se ck a
clentro. Ella era mn phenm11e1JO <ll' fmuea
naqndla ltalia (llil' aiwla se e:-;preguic::a-
va, na (leYaRI-iilol'lls, uo
12 D. LUIZ OE PORTl'GAL
leito at<.mtiulo dos Borgias. dos
das I mperias, e <la littlratnra <lm; Areti-
e Dnni. Liam-se ailHla as tlceimas
cdi<;oens <lm; lnhrieos l'Ollo<Iuios <la Namw
c <la Antonia C). E, t<laYia. a YinYiuha
apenas lht a tontl'mplao da
sna pessoa c pomo mais: dnnyhontez, lbe
dtama a. honesta dtmllista 1l"este caso
1 lhel tOllll'IIico.
Connm saher-st' <Jll'-' ella w1o o eo-
nllt'eia. e reecant s nzes qnl' o scn pla-
tonieo mwulor f(lssl' algmn f(mtsl'ro P'-'-
lintm, quclquc miscrblc etrangrr. Um <lia.
on uma noih', a dmna >Yl' a cora-
g-em <le lh'o insinuar <lelie<t<lamente. posto
qne o tiYesse reed1i<lo sem pnYias inf(n-
m<u;ocns. Hastank esquisita para YinYa
hontsta!
I>. Lniz ofti.ndtn-se: 111as no se <le-
elaron, l' sal1in irritcHlo.
Entrt'tant11. o fidalgo romano. inl'l'-
(
1
) Rayyionamento dl'lt Xwwa I' dell'Antonifl
fatto iu Homrt sotto 111UL Ficara dai divino
.lretino. etf'. Paris 15:34.
O. Lt:JZ llE POBTUGAL 1:1
nado em einme:-:, o
preferi<lo <la italiana em num:-:; ollmdellafi
trocadas 110s e nos tl>mplos. Por
iuculcas <k nm trl'a<lo ladino, <pw se fez
tll' grra <:om nm <los laeaio:-; do ineognito
e o emLcl>P<lou, ptl<. tlescohrir <tne o fo-
rasteiro era Heto do rti de Portugal n .
. Antonio. Esta,a o romano Yiug<Hlo. De-
nunciou ao viee-ni tlt :Xapolcs a
<lo inimigo tle Castdla, e, sem
H. Luiz, HPto <lo prl'ttn< leu te. f( i tm:ar-
eerado 110 castdlo.
A dama. posto <llH.' muito aftligi<la,
1m ecrtesa <le qut> o seu mna-
tlo era prineipe; c. to amantt. <pmnto
velhaea, ofterccen-lhe :.;alval-o <lo eareerc
t das garras <lc Filippe, com a eowli<;o
<le a reccher como No respo1Hleu
o altivo pn'zo. Pareetn-lhc ahsunla a pru-
po:..;ta, em vista <la < <lo:..; wts-
eimentos. HegniHlo aftirma a :-;nr."
Onge, elle, quando nqtwstant a viuva, tra
eom o t>lEgante proposito <le a :-ma
amantt de passat<.mpo, <le alHlar))
-quodquc samf'l tangas, corno diz (hi<lio,
D. LITI. DE POI'ITUGAL
l' a fnwceza 1:0111 nmis ckccJlcia: 11nc mai-
trcR.o;;r de JHts.<m,qe. Como elle llO respondeu
proposta elo contrado, a matreira clci-
xon-o rctlexiouar entre f<..rros, c>, pass:ulo
tempo, Yoltou earga, pintaiHlo-lhe a
pcrspectint horrorosa do seu destiuo, se o
Yice-rei o enYiassc a Castdla. O prezo
...;mcmuhiu, rcn<lcn-sc inteiramente a tro-
co da lihcnhHlt <los pulsos. c <l'um }ll'OI'
<ple a salYa<lom 11o
possua bens <lc f(ntnna de fliffieil trans-
porte, por cpw a 1-'aint'Ongc conta que d-
Ia. a cmHlesecn<kmia <lo prin-
eipc>, aooif fait 11u de fouf ('(' qu'ellr
avuil dr plus ('ousid,.,.ablc. o
llll'lhor <los seus haYens. o qne se inteiHk.
O outro, o romano. n'esta eonjunl'tu-
ra, et Homa a li<pti<lnr a hcram;a
paterlla. :--;c Ho inteiTiessC' to prospero
i nei<ll'ntt'. mal poderia a solcrk da ma cs-
<plnu-se sua espionagem, Ill<lltohran<lo
liYI'<'llWll<.' na fitga do primip<. scm eon-
tirmm a < < lc sua honesti< la<le j:
ntlnenula pela depmY:t<la lngua do rintl.
Comprou as scntindlas tpte limamm
D. LGIZ DE PORTUG.\L
as de mna janella ao
mar. D. Lniz tleseeu por csentla <le corda,
e achon-s< nos braos lll'l"H>sos <la napo-
litana que o esperava e1n uma <halupa a
haloiar-se wts Yagas que chofravam de
encontro fortaleza. As sentindlas
'-
mm com clles, uo <.liz a historia<lom para
omle; mas tl como certo que, t:l'lebratlo
o matrimonio, os noivo:.; passaram Hayn.
onde esta v a a (lo printpl'. a qna I
lhe desculpou o nto casameuto, pelo mui-
to que l1w queria. se mio foge tanto a
tempo, irin L'alTL'gado <le ferros para Cas-
tella tm emnprimeuto dt or<leHs ehega-
<hu.;, no mesmo dia, ao Yicc-rei de
D'cl'lte coJlsorcio uascerm 11 dois formo-
si-;silnos mpazes. A_ fhtnecza 11o reza as
mais agrculaYeis coi:.;as da esposa de ] >.
Luiz, nem janmis lhe <ledara o nome.
Conta Lllll' mna parenta sua a e<mhet:m
tm Paris. aimla bcllas ruiuas. ma:-; Lle ge-
nio to L'xtnL\agantc e tal mo<lo <lL J>L'H-
sar que s<'> a pat:ieneia <lo marido a podia
soffrer, e :-;o L"Olll nm grawlt esfon;o para
agr:ular pudia eseond<J' as 1m.s <tnali<latles.
D. I.UIZ OE PORTL:GAL
------
ella <"Olll o mari<lo l'llt Paris
por 1641 <ptawlo <"hegon a Frmu;a o pri-
llH:iro emhaix<Hlm de 1> . Joo IY reeente-
mente . at'dmwu lo. Petli n o 11do <lo Prior
do Crato a D. Frmwi:-:eo < le Mello <pu. oh-
tiYessc do llOYo mowueha lieen<;a para
entrar em Portugal l' YiYer eom(l parti-
enlar l'Olll mwt O em haixa<lor ts-
(reYen l' . ,J O<LO n.
powleu <pte JH.>lll
sequer deYiam a<hnittir-se.
D. Lniz rt>signon-se. pe-
saro:-:<LilK'llte qne f()ra a esposa qnem o
eompellira a tentar semdha11te ahitre.
J)etew-se algum tempo em Paris IHL in-
timi<lade ele nm irmo de Cypriauo <lt> Fi-
gnli redu qnt> D . J oo n- reenson :tl'l't>itar
110 nino por yne se da n1 ('Olll o ueto
<lo eompdi<lor <la easa <le Bra.gan<;a ao
throuo Yago por morte do <"anleal. He-
poi:-: o primipe a Hollall<la emn
lllllllu:r e E aqui tl'l'lllinou o ro-
111aJI<'e ellgellh<Hlo por 1nad. <le :-;ainf-
()nge.
lwlagarl'TilllS a :ma hiographia
D. LVIZ DE PORTUGAL 1
correcta e <locnmeutada-complexo <lc
eorrnpo e miscria de Vio-
lantc
*
D. Luiz, 2B toi ncccitc ca-
Yall<'iro <la onlem de Malta. Quando a me
diYorcion, de tcto, do marido, parece
que e:-;tc filho a acompanhou a Genebra,
onde ponco <letl'\'C, por que a cidaclc O
por Yi<la como <li-
Zl'lll umas por Hegnicr
Chalon C). Procurou o amparo (lo pai, c
tiJi gencro:-;amente acolhido pela princcza,
Yicc-rainha. n. Izahel Clara Engenia, fi-
lha <lc Filippc u c de Elisahcth <lc Valois,
Yiunt <lo Alberto, que ain<la com
titulo ele (ardcal goYemara
(I) D. Antonio, Roi de Portugal. Son ltistoire ed
:if'S rnonaies. Bruxellas, 1868. As pmticularidades hio-
graphicas dos pacs de D. J.uir. formam outro Quadro
no menos feio e gafado do Yirus hereditario do Prior
do Crato. YPja XOTA FIX.\L.
t8 D. LIJIZ DE POIITIJG H.
tL Portugal at L:>m. Favoreei<lo tamhcm
por :-;eu tio, o princ:ipc _l\lauricio, alemu:ou
do gro-mesti-e de Malta o rendoso balia-
<lo de 8nta Cathariua de Utreehet, na
Hollall<la; ma:-; a rcpuLliea imvugnou-lhL
a rLpuhmndo-o como eatholico, eo-
mo amigo de HeRpanha e um ingrato a
<}lll'm os Estados apa<lrinharmn, dando-lhe
uma penso annual de mil lihral', e por
que era filho <le outro ingrato a tinem os
hollandezes haviam recebido hizarramen-
te e se vciHlera aos
A prinecza <lc Flancles, D. lzaLd, in-
vocou o fit,or do :-;eu parente L' patroeinio
<lo papa lTrbano nu. E:-;creveu-lhe expon-
do <rue D. Luiz Guilherme <le Portugal.
L'stant, desde alg-mn tLmpo, ao :-;etT<;o tlo
HL'U rei c sobrinho tl'clla; L', a rog-os <lo tio
)fanrit'io. priueipe ele Orauge,ji thllecido.
ohtinra o baliato eom todas as suas <om-
llH'IHlas; mas qm os hollawlLzes, qmuulo
ellc aprese11tou, lhe reeusaram a posse,
e <ksprezarmn as lmllas do griLo-mestre,
repelliiHlo as iw;taneias e a<lmoesta<;oen:-;
paeificas do lmlio. I<:m vi:-;ta do c1ne, en-
D. LUIZ DE PORTUGAL
tendia a Yee-minha que o unico remedio
reLeldia das Provncias uulas era se-
<Inestrar e aprezar as mercadorias dos hol-
lamlezes, comprehendi<lm; no territorio do
haliato, e para isso pede a sua santidade
lieem;a e ordem explicita se o
aresto, no s por que <l'ahi re:mlta or-
<lem maior incremento; mas pela parti-
cular estima que ella dedica pessoa de
l>. Luiz. Em slmmut o que ella roga l'
muito deseja que o Lalio possa auferir
<l'essa preza o maximo Imn1ero de vanta-
gens. Por fim, a filha de Filippe I r pro-
mette pe<lir ineessautemente ao Senhor a
dilat<la couseiTa<;o da vida de r-;ua san-
ti<lade, ua espcrau<;a <ll' ser servida C).
Qualquer que fosse a ignonula respos-
ta < 1e F rlJano n LI, o ea ntlleiro llHtltez no
Lowwguiu :-;er iuvestido <la posse, e reuun-
eion por tanto a professar ua ordem. Cou-
setTou-se na crte <la princez:a d'.Austria.
pensionado e l'Olll patente no seiTio dl'
() Documento r.
20 D. LUIZ DE PORTl"GAL
HeHJHmlm, por esp<u;o <le ciuco annos; ate
<plC, cm 1()29, com lmtas quatro mil libras
tornezas <lo mesquinho leg:Hlo <la me, f(>i
<le passeio a Napoles, onde rc<1neston uma
senhora <le 11aseimento illnstrc, mas <k pt-
<pteuo ou nenhum patrimonio, com quem
e asou tm 1 H2, <pta 11( lo tinha triu ta e um
aunos. Era Anua )laria Capeei Gal<.oti.
ti lha do prineipc .Joo Baptista de 1\Ion-
telcon e da princeza Diana filha
tlo princip< <k R. .Jorge.
*
EstLs prineipes <le .i\lonteleon l' S. ,Jor-
pceuuiosainente mio Yaliam 11ada. Eram
um; symulatro:-; <lc fewlali:-;mo ena<los pe-
los reis dt ... \ntgo, Jayme L' Fre<lerieo.
jmra :-;e eseorarL'Ill JllPs eontra a ea:-;a 1le
O rti ,J aymt enara <InatroePntos
eantlleiros <Ill<llHlo se eoroo11, l' Fre(hrieo
mais <le trezento:-;. intluiwlo eoll<les. mar-
qtkzp:-; c prncipes. ( ):-; aJltcpassado:-; <h
. \ nna l\laria Captei tiuham si< lo uma Ya-
ltnte ra<;a ealahrez ,It emulotitri ao sl'r-
D. LUIZ DE PORTUGAL
21
vio de naoens J ayme Galeoti
::;erviu (1474) principeH e
no Heculo xv C).
O pareutc que ella tinha <le mais va-
lia n'aquelk tempo era o juriHcowmlto Fa-
bio Capeei Galeoti prefdente do eonHelho
<le Italia em l\Iadri<ll muito ela privana
de Filippc IY.
D. Luiz <le Portugal fc>i reHidir em
Binch, na Helgiea, recebeudo annualmen-
te 12:000 lilmu; tornczas que lhe deu a vi-
cc-rainha; mas, pouco <lepois, em <lczem-
hro < le 16i33, morreu a sua parenta, e ces-
sou o suL:->i<lio. Quatro annos ileeorridos,
em 1637, talvez violentado pela nccessi-
da<lc, Rahia D. Luiz com um teHtemnnho
publico da Hua fidcli<lade a Filippe IV e:;;-
crevcndo ao celehre ehronista <le Espa-
nha, Joo Caranmcl, uma carta qnc f(>i
impressa 110 in-flio com que o partidario
<le Car-;tclla propngwwa os <lireitoH de Fi-
(
1
) LeR ducs de Bowrgogne, par Valcntin.
22 D. LUIZ DE PORTUGAL
lippe coroa de Portugal C). li\To
appareeia para oppng11ar e os
portnguezcs (jllC instigannn os alnno<;oH
< le Evora, precur:;;;orcs <la de
16-0; e por tanto < le pcor effeito <le,ia
eutrc os portuguezes a carta e
alecta <lo n<'to dt n. Antonio. Dizia l>.
Luiz que naturac:-; e estranhos o honra-
nun com titulo <h principt'; Hlls qne elle
11o os entendia; por quanto, :-;e prn-
cipe t'ra htnlar sangue nal de
t' a ohriga<;o <lt o verter l'lll
servi<;o <lo Hl'U ni n. Filippe, o Grande,
--!." t'lll Uastella e it" ut sna patria. uuma
ntgar a tilo gtmroso titulo;
com affnmta <los portngnezts
<pie l'lle finge solieitanm-no-se os adu-
ladores prl'te]l(liam sigllificar outro inten-
to, no a<lmittir titulo tilo mal adaptado.
pois s reconhcte o rt'i H<'ll stnhor eomo
principt <1< Portugal. qne
(
1
) Philippus prudcns Caroli v Imp. Filius Lusi--
tanire ... IPgitimus re:-. <iemonstratus a n .. Joanne Ca--
1amuel ... Antuerpim, 1 ():1!).
D. LUIZ ng PORTUGAL
apoiar esta Yer<ladc f'empre com a:-;
mas, procurando conserYar, aimla em
rigo de vida, o credito de sua JWSHoa.
de encarecidamente a Canunuel que
forme por escriptura o mundo d'umas con-
fidencias que os dois hasiam cmwersaclo
algmnas Yezes-para qne a todos
tasse o sen bom zelo. no senio de D.
lippc, o SaLio, stu..:cesHor ligitimo <lo rei
D. Henrique. E no contente com
torar o proprio aY do direito ao Hceptro
que temporarunentc usurpon, e <le
cluir a caHa <le Bragana, n'esse anno
to suspeita a Filippe n-, offerecc-se pcs-
Hoalmente, e os Hens haYercH, que no ermn
nenhuns, c mais os linw; c papeis que
dessem seiTr <lemonstrao dos direitos
<le Espanha, e d' sen senhor a (1nem
C).
A carta apparccen imprc:.;sa cm 1GH8.
meHmo mmo morren-lhc o pae, I>.
:J[anoel de Portugal, cm BrnxcllaH; e tal-
(
1
) Doe. 11.
D. LUIZ DE PORTIJfiAL
vez para haver <lm; de Orauge.
seus primo:-;, uma <}llantia <le <fUe seu pae
era credor, D. Luiz Haya, owle
foi preso.
A eausa <la priso por nntma
n'esHa impnulente carta que o <lmia. tor-
nar O<liul-\U aoH Est<ulos ini-
migos de Filippc. Sua irman, :Manricia
Leonor <le Portugal, eaRa<la <om o prin-
eipc de em lt) <le setemLro
de cHcrevia a Zuilestin, <lo
conselho <lo principe de Orang-e, pe<limlo
instantemente <pw cmnpra a
que lhe fez <1<. euviar-lhl noticias de scn
iruuto, liberdade estant esperando
eo1 a maior aueie<l<ule C).
Livrou-se <la nw<liantl as inter-
ce<lonms diligencias da pri11ceza; mas de-
via ser a Hna <lc meios
quando, ent < lezlmlm> dl 1()-l-L elle h in
dos Paizls-haixos, eomo t(wagi<lo, <'
(
1
) . Cathalogo dos portugue;ws exis-
tC'ntC's no 1\lu!'eu britannieo, por F. F. de la Figanii:rp,
pag. 314.
D. LUIZ DE PORTUGAL 27>
::;ou com a mulher e os filho:-: a Roma para
tlc l agcneiar com D. Joo I\' a r-;ua vinda
para Portugal, ou mover sentimentoR de
compaixo no rei para com a sua miseria.
Em 27 <le janeiro de 164-2 escrevia cl-
le de Homa ao embaixador Fmneiseo de
l\Iello, residente em Paris, (lizeiHlo que se
vivera at cuto soL a protee<;o do rei de
Castella fui por no haver rei em Portu-
gal; agora, porm, que .Deu:-; se dignra
dar-lhe por eleio aquelle a quem a c o ~
ra tocava por ju:-;tia, cllc almndonra o
partido castelhano para cumprir as obri-
gaes do seu :.;augue, dclntixo da protc-
e<;o de sua magestadc. Termiua pedindo
ao emhaixador <Iue lhe faa merc de par-
ticipar a ~ m a magestadc o:-; seuf:oi ile:-;cjos, e
lhe fita sal>er que clle est em Homa li-
vre da sugeio (los hespauhoc:.;. Ac(;res-
eenta <IlH.' uo lhe es(;rent, por que em
hrcve iria a Paris heUar-lhe as mos C).
D. Franeis(;o de 1\Iello j tinha sahido
(
1
) Doe. III.
D. LI"IZ DE PORTU!;AL
1le Paris qnanflo estct carta l ehegon. Ft,-
ra snb:-:titui<lo pdo emHle <la \Tidigueira a
qnmu D. Lniz L'streYia de l\larselha em 10
1le jnuho tlo mesmo anno. Lemlm1-lhl' a
notoria amR<ttle <los Gama:-; ao n.
Luiz :-;eu l,i:-;ay() e a seu aYt> D .. Antonio.
11'oiHk inftre a <trteza <k <IUe o coiHle.
imitm;o <los Rl'llR <llll'Jm:-;sadm;, rL'lH"l'Sl'll-
tar ao rei o amor L' zdo eom <pw elle I).
Lniz aba11donon o sL'ITieo <lo rei <1( Cas-
'
tdla para tmttprir com as ohriga<._;OL'ns 1lo
sen :-:angm no rea 1 Rl'1T_;o 1 le sua mages-
tad<:>; <; <l parte IJUC o hispo <k Lamego,
emhaixmlor em Homa,j f('z a D. ,Joo'n
identiea npre:-:Lnt<u:o C).
D. Luiz <om a sua passaram a
l' <lL'lllOI"HI"Hlll algum tempo 11a tntl'
<le XI\" <pll' se L'lll}H'llhon tom I> .
Joo n a fitnn 1lo tles\ali<ln neto de 1> .
. Antonio. Parel"l' <llll' o rei portugnez no
se nwnn aos primeiros rogo:-: 1lo bispo <le
Lamego Hl'lll aos tlo emule da \ri<ligm'I'<l;
(
1
) Doe. IY.
D LUJZ TlE PORTIJGAL 2i
por quanto smcnte cnt 1G4G, 11a
ida .do cmule da Vidigueira para Frana,
se manifestmn as disposioens fhYoranis
de D. ,Joo IY cm lhe prestar alguns soe-
COITOs. Em 27 d'ahril <l'este amw o em-
baixador de Nantes a D. Luiz de
Portugal. Exhaurido (le recursos c taln:>z
de esperanas, o filho de D. l\fanod pro-
cnrra nm abrigo na
Hollanda, c .residia ento na Haya, cm si-
tuao muito cortada de eo-
mo depois Ycremos. O cm baixado! pro-
vavclmeHte inst<ulo por carta:-; que Ho se
archi,aram emn as outras, confinnant-lhe
a sinceridade eom que em lhe pro-
mettra alvogar a SUa eausa Clll
perante cl-rei, c- asscy(rma que sua nta-
gestaclc no faltaria ao que promettra,
embora tenha tar(la<lo. O emule parte
para L;Loa, c leva eomfo;igo para mostrar
a cl-rci a carta que recLhc, talnz muito
cmnmoventc pela exposi<;o da sua po-
breza C).
(
1
) Doe. v.
28 O. Lnz DE PORTUGAL
l\lm; IJ. ,J OO I\-, a::;
<li n. Lniz, o <lia 8 tle
maio <l"este anno de lG-!6, proYi<leneiado
<lesdl 1 ()-! 1. K'a-
<pwlla <lata eram <pultro eartas
aos <le Lisboa, Bra-
-
ga, Enmt e 'Tizeu, wts <1naes dizia d-rei:
Por parle de D. Luiz de Portugal, neto do Prior
do Crato, se me representou com toda a instancia man-
dasse acudir s grandes necessidades que padecia, fa-
zendo-lhe merc de alguma coisa, com que podesse
pass;u competentemente; e, tendo respeito a seu san-
gue e aos merecimentos d'aquelles de que descende,
houve por bem fazer-lhe mercc de tJUalro mil crusa-
dos de penso nos bispados vagos do reino.
E 1lHttt<la que logo l'Ontinmm o paga-
llleiLto pl]o:-; 111e:-;mos l'l'IHlillll'Htos l' eom
a me:mm ohriga<;o <'Olll <Jlll' se tobrmn
por l'lll]ll"t'stillw para as <llspezas da guer-
ra. E l"<'<'OlllllleJHla a <"atla mn <los <aLiclos:
E por que d'aqnella quantia couberam a esse ar-
cebispado mil crusados vos encommendo muito lhe
mandeis pagar esta quantia, fJUe comear a correr
D. LllJZ DE PORTUGAL 2!)
do dia da data d'esta carta com a maior pontualidade
que for possivel, por que me consta que so 11uasi
extremas as necessidades de D. Luiz.
Os eaLidm; sahiram com algumas n-
pngnaneias ao cumprimento das earta:-<
regias; c H eonecclcnt!ll os quatro mil
ernsa<los como Cinprcstinw, ao tim <lc
1nezes de terginrsaocns bem aehieana<la:-;
<lc tJieas c manhas elericacs; L', eom ou-
tras <lelongas na junta de Fazell(la, s cm
27 d<. BetemJwo n. T..ui/1 de Portugal l'l'-
ecbcu a 1.
3
prestao c a 2.
3
em 4 <lc ou-
tnhro, por intcrmc<lio <lo seu proeura<lol'
Franeis(o Bmndii.o Homano C).
(
1
) e outros documentos referentt>s penso
de D. Luiz de Portugal exhumou-os e estampou-os Jos
Anastacio de Figueiredo na Nova Historia da Ordem
de Malta em Portngal, tom. a." pag. 189 e seg. Esta
obra d'um lavor extraordinario foi condemnada ao
mais iniquo desprezo desde que nasceu nas trevas do
principio d'este seculo XIX.
lia uma anecdota bocagiana que ajunta irriso
uma injustia digna de lastima por esses ignoranto.'n,;
que ento se chamavam os grandes poetas . Jos Anas-
tacio presenteou Bocage com o primeiro tomo da NoNt
30 D. LVIZ DE PORTUGAL
Em 21 <le janeiro <le 1()-!7, D. Luiz fe-
licita o emlmixador pela merc que el-rci
lhe fez <lo marquez<ulo de N"iza, e accnsa
recehi<los os filYOres <le sua magest<ule.
Promctte escrever de negocios, offerece os
. . . . . .
seus sl'rnos, e aqm prmc1p1a a ensmar-se
para lliplomatico e).
A 2D do mesmo mez, accustt receLi<los
<lom.; llll'Zes da penso, a <IUC elle ehama
orrleuado, e pe<lc que h < ~ j a pontnali<huk
nos snLse<Iuentes pagamentos Yisto que to-
< los o consicleram ministro de sua mages-
tade; e, para o lnsi.meuto de tallmprego,
tiYera de empenhar-se gramlemcntc,j cm
;ulornos <le resideneia eomo e1n outros por-
meu ores, pois mio seria <lccente a cl-rei que
ellc D. Lniz tinsse <le retrogra<lar <ls HWIS
'--
/lislori'.t de II/alta; P, passados dias, perguntou-lhe se
a tinha liclo. O poeta rcsponclra que lra tres paginas,
P ninguem seria capaz de Jlir mais. Como o nw1wrotw
Elmano entraria vaidoso no Nicola a contar a facPeia !
E o erudito ancio com que amargura deixaria de eon-
duir o Indice da maior parte dos exemplares, por min-
gua .de recursos para a impresso de quarenta paginas!
(') Doe. n.
D. LUIZ DE PORTl'GAL 31
Quauto <t
em tple j He adm intrometti<lo, reporta-
ao <iUe na meHlmt <lata partieipa o em-
lmixador, e elle no o por que no tem
cifia, e reeeia que aH SlmH cartas sejam in-
terecptadas (
1
).
Prineipiara o de pa-
ra o qual D. Joo IV nomeara n. Luiz seu
primeiro plenipotcneiario resol
no de emnprir-se a Re-
:-;olm;o regia tle 26 ele ele 164-(}
<iUC mandant tlar H00$000 meusa.es t
8:000 eruzaclos de t0uda de ensto ao em-
laixtulor, l>em eomo 100$000 ris
a eatla mn dos do eongresso ele
Osnabrnc e Dinamarca.
A eseolha de n. Luiz de Portugal pa-
ra ple11ipoteneiario tlemom;tra a estulticia
<lo rei e <los sens conselheiros. de-
viam eoithecer os KeiTicos do neto do Prior
>
a e a carta a U .. Joo Cammuel
<lnas vezes n1lgarisada. Que importamia
(') Doe. vn.
O. LIJIZ DE POR rUGA L
de paht\Ta podia ter no nm tal
ea.raetcr <le homem, alli em presl'IH.;a <lo:-;
le Hespanha <iUl' lhe ha-
Yiam de atirar ao a perfidia,
<lc haver tanto:-; annos yj,i<lo <las liherali-
<la<lcs <los Filippls'? O eonde da Erieeira,
muito prolixo na historia <liplomatiea <la
Paz de Yesthphalia, nem sl'qner Homeia
o plenipotl'IH'ario.
D. ,J oo 1 ,. ou ern i Jl(lift<-nHte ao pro-
te<kr <los seus emhaixa<lon:-; <'lll l\Innsr
para eom V. Lniz, ou elll'S nspeitannn
IHe<lioenml'lltc as suas onlens. O eerto (.
qm Franeiseo <k f'onsa
Coutinho, J Juiz Pereira <ll' Castro,
Bote11w de l\loraes e Franeiseo <lt
< lra< k Leito < leseonsi< llramm o hnliro
11l'to tl'Pl-rei I>. )lmwel eom Jn:mit<-sto
<l<'s}H'l'ZO. J'l'<usando-lhe os <linhtiros <pte
lbt eram e aunnlalHlo-lhl' a in-
tlueneia iiuleeorosa nas assemhhas. 1:: o
que Sl' eoliil' <ln <arta de 11 de t(yereiro
de W-!7.
1 >iz ao marqnez que no telll IIOti-
<ias :tlgumas de .!\hmster, por < pw os em-
D. LUIZ DE PORTCGAL
l,aix<vlores mula lhe emnmunicam, no
ob:-;tante tlle os ter aYisa<lo que em uma
real <le :-;na de li) de ou-
tubro el-rei f()ra senlo dizer-lhe <pte OH
tmlmix<:ulores lhe dariam H:OOO cruzados,
e no lh"os <laYam, <lepois ele elle HC' ter
empenluu lo tm aWt ia r uma resiclencia
com to(lo o lusime11to; e, por tanto, pede
ao marqnez ernHosamentc que os eom-
pilla a pagarem-lhe C). Dias <lepois, em
18 de fenreiro ele H1-+7, snppllca ao mar-
<llll'Z que i:te;a cmn <llll' no se cui<le que
HUa magestadc lhe fLz merc to somente
pam o tO< los disiam que,
sendo Homeatlo pelo sen rei embaixador
e prilllciro plenipoteneiar, no congre:-:Ho
<lc 1\lm1Hter. e sendo ('Oll10 tal eom;i<le-
nulo, <leYia tratar-se ('Olll o lm>iuwnto com-
petente a tanumlm <lig11id<:ule; e muito lhe
peHaYa <IlK' se disses:-:e <IUC a sua penuria
era resultado <la polnl'Za <lo rei, t' (l'ahi
lH'O(e<lia ni11guem dar te s pnm1tr-;sas que
(
1
) Doe. vm <' rx.
34. D. LUIZ DE POHTL:GAL
, se fitziam para grangear nmt;ules. Exem-
plifica as pompas <lo coiHle <le
plenipote11ciario f'<mcez, 11tostnuulo as-
sim tlue os thesonros da nn l'H-
tanuu extenuados. Por <liz elle. des-
carrega a sua conscieucia, expondo se-
melhantes coisas.
l\Ias, antes <l'esta exposi<;o, ha outra
egualmeute e dolorosamente eoHseieneio-
H<L em que D. Luiz eonta ao marquez que
pediu ao rei mais 10:000 crnza<lns. dt
tk custo; c os cmbaix;u lons nem
se<pter lhe pagaYam os 8:000 tomtlli<los.
Em 1() de llmr<;o. continuam os em-
baixadores a bigodeai-o. :Xo lht <Jlll'l'l'lll
rlar <linheiro para pagar a Laixtlla t' eolga-
dnnu> que eompron a fim de molltar easa
e1_n 1\[uuskr. ] )izem-lltt' <JHC ,-, que l SL'
a easa; <pmuto a tliuheiro, so lhe
do o lll'etssario para qnt outra
ordem Ho tem {(Isto t' impos-
siYd !-txelama o pknipoteneiario bur-
lado-por <Jlll' ::\Lm1ster no {_. uma ti<l<ule
de Paris on Amsttnlam tm qnt :-;e encon-
tre o neccssario, stwlo isto de mais a
D. LUIZ DE PORTUGAL
(outra as reaes Instrucoem;: Que se aeltc
prevenido para poder partir com o primeiro
aviso. <(Prevenido>> entendeu D. L u i ~ <1ue
em ter Laixella, alfaias, colga<luras, etc. C)
At 9 de clezemhro tl'este anuo de 4-7
no sal>emos o <lue se passou entre os
emhaixadmes e o primeiro plenipoteucia-
rio in absentia. N'esta data pe<le D. Luiz
ao marquez que <los dinheiros <le S. 1\Ia-
gestadc lhe numde pagar dois mil cruza-
<los que se lhe devem <la ~ ~ j m l a de custo.
Parece pois que o:-; teimosos de )Iunstel
cumpriram a pouco c pouco m; onlens
rcaes (2). O marquez responde-lhe que
no pfHle <lar-lhe os 2:000 eruzulos por
que o <linheiro que tem no deve ser des-
viado elo destino que sua 1na.g-estade lhe
<leu e).
Os recur:-;os adelgaavam-se de dia para
dia, quando a esposa <lc D. Luiz inteneio
na correspowle11cia elo nutrido com o nuu-
(1) Doe. x.
e> Doe. XI.
(3) Doe. xn.
<plez tle Niza. Em :li', dezembro de l<i-t-1 <li-
rigin-llu uma earta em italiaHu. Lembra-
lhe a exposio que lhe tizera em
mmos e
<pte o espo:-;o pratiem por :;;na
<llixmulo tmlo qne
<Jlll' sahira de Homa, tiwla ua
palaHa qne, l'lll 110111e <l"el-rei lhe <lera o
padn )lonteiro C) qnl' lhe pronwttera
logo que corte
efticazlm'llte u <Im' todo Jlllm<lo <le
modo que Sl' lhe <lesse uma posi<;o eou-
digwL.: sewlo. porlll. deeorri<los dons an-
HOS sen1 algum Slll"<'l'sso. l' simples espe-
rall<;as. <le lllalH'ira que o llllllldo os es<'ar-
ne<'ia illwlidos na l'seolha <JUL' tizenu11; <'.
(
1
) E,;te pad1e :\Ionteiro devia ser o dttwis ceh-
J,rado bispo do Porto, mestre ds filhos de D. Jno IY.
Os histnriadores se) o HOIUeiam eH\"iado a H.oma em
1645 para representar a lnHoeenPio x a injustia com
que denegava o provimento nos bispaclos dt> Portugal;
, porPlll, certo -lJUP elle j tinha estado em Roma, por
1641, tratando na Ctirtt romana 11111 1/PfJOCn grn1e dr
J1f'Hsoa tuttlmriHada, diz Barhnsa :\!achado- mgocio
que dteeito era a eonniveucia uo pontifit'l' : rC'staura-
dP Portug-al.
D. LIJIZ DE PORTIJGAL
37
lmhl<ulas a:; tla eoroa de Fra11a
e < l' potenciaR, ao passo qnc seu ma-
rido se cmpLnlJra at tocar o ultimo gro
<le uma iucrinlneec:;sidatle, ella, fon;all<lo
a sua altinz, ,inha suppliear ao emhaixa-
<lor para <pw lhe pagasse os 2:000 eruza-
<los <IUC lhe <leYia <los G:OOO qnc el-rei lhe
mmHlara dar. Lembra-lhe, fiualmeHtc, <pw
dle marqnez <lcYc tomar :-;olne si a reH-
ponHahilicl<ule <la pala\Ta <lo rei C).
O nutrqnez respowle a D. Anua Galeo-
ti c eucmTL'ga o padre Antonio Yiea que
Yac partir para Hollanda <lc lhe
tar as partieulari<lade:; que omitte ua ear-
ta C).
O pa< Ire Yieira fez saher a J>. A una
qne um mereador lhe daria 2:000 flo-
rins C), L' qne o emhaix<Hlor lhe tlaria
(
1
) Doe. xm.
(
2
) Doe. XIY.
(3) O mercador devia Rer um Henriques
que acompanhava o padre Yieira e levava credito de
cem mil cruzados para comprar na Hollanda na\ ios
com que os portuguezes haviam de sustentar a guerra
com os mesmos hollandezes.
D. IXIZ PORTUGAL
1 :f>OO florins, dos <Imtes csperaYa reecber
1:000 por conta no dia 2:1 <ll <lezcmhro.
Appclla a prin<:cza para a :-;ua gcnlrosidade
a fim de <!Ue lhe eompktc o pagamc11to
dm; 2:000 eruza<los per esscre molto graudf'
no.stri ucccssit C).
Em <lc jauciro <lc 1G-H, D. Luiz par-
ticipa ao 1ltanpll'Z <1ne sua magcsta<k foi
:-;eiTido 11mncal-o cm1mixaclor cxtraordi-
nario nos Estados <lc Hollamla, c tcneiona
tomar e). o pobre ho-
mem esta nt eondemnado a Hlllll'<L se < lcs-
emharac:ar <la hmlcnta\el fig-ura a <IUC o
' '
f(waram as ellmla<;ol'lls e talnz o <lisl'leto
jnizo <los
Em <le f(_ycreiro, esercn affiidis-
:-;iino ao l'lll 1 )iz <Illl' o cm-
baix:ulor Frami:-;co <ll Coutinho,
<h-pois que e lll ft>i 11omca< lo embaix.aclor
xtraonlinario. o trataYa nwl, l' w1o salw
por<pl. I )c::;('ollfia qm sc:ja cmnlao por
(
1
) Doe. X\".
(li) Doe. XVI.
D. Ll:IZ DI': PORTUGAL
3!)
<1ue, segumlo a sua <leseemlencia <le reiR,
era tratatlo eomo priucipe; nutR clle, pre-
venindo o aze<lnmc, fora pessoahnentc a
casa dos representantes <le Portugal, re-
nunciou o titulo, c pediu certido d'cssa
renuncia. Tratava-se depois da entrada do
novo nas audiencias. D. Fran-
eisco de promctteu-lhe carruagem,
libr c cavallos; mas. quanto a dinheiro,
<liRsc que m1o o lHt\ia. Tratou n. Luiz
<lc arranjar dinheiro de emprestimo; e,
quando cllc estava <lc ponto cm branco
para entrar na audicncia, apparece-lhc D.
Franciseo < le Sousa Coutinho em casa a
fitJo:er-lhe 1muts certas perguntas insidiosas
eom o fim caYilloRo <le o <lcsviar <la posse.
perguntas YcrsaYam Robre suspeitas
ele infitleli<ladc <lc D. Luiz, alliando-sc ao
prncipe <le Orange <}UC plamjaYa pazes
com Castella, l'Hl grawle <leterimento <le
Portugal. de suppor qne os emhaixa-
<lorcs neeassem que o f(nagi<lo ele Hcs-
panha voltasse para l com os primos de
Orangl'. No entanto I>. LniJo: mostraY<L-Sl'
muitissimo i11juriado. Na nspera ela an-
40 O. J.UIZ DE 1'01\Tt.:GAJ.
<lieneia, apesar <las aftiontmms iuterroga-
oens, 1 ). Lniz mmulon o sen euntessor
avisar o secretario <la elnl>aix;ula, o <les-
emlmrg<ulor Felieiano DonrcHlo, que se
apresentasse para o aeompanhar. () st'<:l'l'-
tario responckn qnt' no queria ir, com
palavras to desahri<las <Jlle por fim arran-
cou <la <.'S}HHla para aentilar o padn. U
do prineipe f(Ji queixar-se espa-
vorido ao emlmixa<.lor <tne, <'lll nz <le rc-
prchcmlcr o tiu;aulwso secretario. tolerou
qne ellc na sua pnseJI<t tentasse nont-
llH'ntc cspa<leirnr o padrt-mestn. fe-
rozes trmn oH tlestmharga<lorcH na<Iuellc
tempo! FinahmHtt'. I). Luiz. o
>eaHdalo qnasi <.'Olllieo, p<<le ao mar<ptcz
qnc lhe n1llm n'csta eonjmtdnra C).
O manptcz t's<.ren a Fran<.sto <h
Sonsa Coutinho: lll<lstra-st senti< lo <.om
as tacs p<rgnntas e l'l'spostas; mas n<.o-
nhct't' que OH dois primos de I). Lui;r., OH
<l'Ora11ge so os inHtiga<lorts e at{> os no-
(
1
) Doe. XVII.
D. Lt:JZ 01<: POH1TGAL 41
------------------------------- ---------
tadore:-; <las suas <arta:-;. (( E da 1 mu lL'ncia
de V. Ex. que eu eH]K'l'O que as atalhe
(as perguntm;) para <pw pnu;a 11o pos-
smn chegar outras <lcsan'n<;a:-; toJno as <le
l\Iunst<r C).)>
1:: daro que D. Luiz taml>em tez per-
guntas, das <pmes mandou tra:-;lado ao
Hutrqnez. Y-se que ainda tem
de 1-il'l" admittido ao em que
est de to<lo re:-:olYi<lo que a representa-
o de Portugal seja exdui<la eom a tacita
comleseemleneia de urnas mttoens, e ex-
' -
repnguaucia de ontras (
2
).
O marqnez, respon<lewJo aos queixu-
mes do emhtixa<lor, <lesculpa Housa Ccm-
tinlw, attrilmiudo-lhe os iuterrogatorios
a zelo grawle do HelTio dl' cl-rei. Quanto
ao procedimento do togallo acntiht(li(;o que
resolYia a:-; com o glculio, es-
tranha o Laso, e nli dar parte <la sua cs-
(
1
) Carta datada em Sail\t-Germain cm 20 ue mar-
o de 1649. No se transcreve integrahnf'nte pela sua
pouca importancia ao nosso caso.
(
2
) Doe. XVIII.
D. LVIZ DE PORTVGA L
tranheza au emhaixador. \'-se <Jlll' zom-
haYam do iufiwte <lc Yio-
lantc C).
D. Lniz. na ultima emta que
ao marqncz, parece que tambem zumba.
Diz que tem no melhor co11eeito a
lio <luYida <lw; bow.; tcm_;ocns
<lc de e applawle que o
erbaixador lW<linario zele as Yantagcns
<l'el-rei; Ho H<' exime D. Luiz <ll' ze-
lar as 1:: a ultima carta que escrc-
,.e (2). O manpl('Z rceollHncnto ao reino,
e foi interimuuentc por
tovam <le ..Abreu. nut <liploma-
tas que 110 <lc haviam
I). Lniz; com
torvo:-; sua ra tinha 1H lo-I h e
que I) . J oo n llu.
*
I o uwmento em qnL' I). Lniz; <le
Portugal
(
1
) Doe. XIX.
Do<'. xx.
O. Ln7. DE POHTUGAL
,.,

<1ne furam muita:-:; nu
Tractado de paz rle TVestltrpltalia, a sua re-
eondueo ao partido contra a
restaurao de Portugal era uma passa-
gem logiea, iueYitaYel e at. . . d;ereta.
Os interesses grangea<.los pela dl'
Orange explanam-se em grande parte dos
artigos do tratado, assigll:ulo pelos repre-
sentantes em a <lc janeiro <lc lGJ-8. Estes
artigos so confirmados por Filippe IY que.
pela graa de Deus, se assigna Hei de Cas-
tella, de Leo, de Arago, elas Duas Seei-
lias, de .Jerusalem, de Portuyal, de Navar-
ra, de Uranada, de rroledo, ete. No era
emial que D. Lniz, vcnllo D. Joo de Bra-
gana apeado do throno pela excluso da
sua imlivicluali<hule soberana no congres-
so, o eonsi<lerassc duradouro na plmntas-
magorica realeza. Alm <l'isso, as grosseiras
afli-outas e suspeitas, nem sempre injurio-
saR, de ele Sonsa Coutinho se-
riam impulso l,astaute n que o neto <lo
Prior <lo Crato, cxeessiYamcnte
proejassc outra vez o seu baixel desarYo-
mdo para Cm;tclla. Af(na e:-;tes peu<.'tran-
D. LUIZ DE POfiTUGAL
-- ----------
tes estmulos. haYia a ptmgeute espora <la
meessi<ladc e at <la penuria; por <planto.
j qualifiea<lo como primeiro plenipoten-
eiario de D .. Joo I\-, o priueipl' D. Lniz
soffria na Haya uma })('Hhom qne lhe :t-
ziam o eern:jeiro <' o pa<kiro. A oppmtu-
nidade erit dL molde para regatear a mer-
cadoria a l'ilippe n-, <lcs<le <IllC o Bragan-
a, mais por inepto <pw por earita ti n>,
nomeou sl'n primtiro reprcsentantl na
ltcpnbliea ltollan<kza um homem sl'm erc-
<lito, sem eapaci<la<ll, e sem respeito <los
ellY<t<los ao tougycsso. Dc-
m-lhe assim posi<;o geitosa para dwmar
a atteuu do l'Olllprador, sl'lll tt-r <lc Sl'
humilhar proposta.
Em W-:l-H. D. ,J oo n- ordeura aos stu:-;
l'l'pnsentantls qul' ni'io commmtieassem
eom o e111haixador hespanhol .. \ Htonio
H nm, < p1e teHtra <'OIT<>IllJWl' Fm miseu de
Housa ContiHho, ll.l'lll eollt qualquer outro
ministro <k Castl'lla. O e:mleal
ao Hwsmo telllpo. partieip;ira ao agente de
Fnm<a <Illl' Bnm tinha relmotns seln-
, '
tas l'Olll algum dos emhaix:ulores portu-
(), LUIZ DE PHIITUGAI. 4:->
g-nezes afim de alliciar m; SL'lTlures de
n. J mlo IV. K"tsta :mspeita. () mais acees-
sivcL talYez o nnieo, era o antigo parti-
dario e soldado de Flawlres, agora em-
baixtulor extraordinario <lo rebel<le <lnqne
<le O Q.lthinete <k l\fa<lri<l f()-
c ' u
mentant intrigas para indispr a Hol-
landa eontra Portugal, <lepois de a:-;si-
gnado o Trartado de paz, cm lG-!-R. E'
hem de vr f)He D. Luiz, liga<lo aos intc-
re:-;ses dos prineipes <lc Kassau e espe-
rana de ser galanloado por Filippe n,
commm1icasse a Antonio os planos
dos embaixadores de Portugal, c se rl'tra-
hisse com apparencias na
misso de repr as Pro\iueias Uni<las em
harmonia eom Portugal.
Com D. Luiz estant passando o <pw,
pouco.; am1os <lepois, sneee<len eom ouo
pleuipotl'11eiario portngnez ua mesma Ue-
publica. D. Femando Telles <lc Fai-o H\'en-
<;on-se eom o <lc Castella. Fi-
lippe L\' mandm-lhe a<lnrtir qne, tingiu-
( lo-se leal a D. ,Joo <le Bragan<_;a, estor-
,assl' quanto podesse a paz emu as Pro-
JJ. Ll"l7. DE PORTUCAL
vi11eim; F11itlas, lenmta]l(lo atritos, eunt
h L si taoem; e ( litti('ul<laclef', sol' e a pa tle
zelo c patriotnno. D .. Fernanclo Hum obrou
perfidamente sob a inspirao clt Hcspa-
nha; e, <pmwlo <'hegou a termos tll' no
pu<ler a maseara, fl1giu para )la-
t lri< l, cm companhia <lo duque t l' ..:-\ vciro.
E. se fidalgos, rieos c respeitado:--,
assim procederam. menor tfamia pratieon
D. Luiz <lc Portugal, pobre, Yi]ipcwlia<lo
c esLarnceido pelo:-; cmhaixadorcs portu-
c pelos estranl10s qtw lhl' remo-
(pleanun a pelintraria das penhoras, a mi-
seria <la sna vida partienlar, a mingua de
recursos para apresentar-se 110 eo11gnss(l,
c o chasqm'aYmn eomo <ligno rcprcscn-
tanh (l'nm
. ,
.Alm !l'isso, logo que o marqnl'Z <le
:Kiza retirou <lc Paris, penli<las as l'S}H'-
rallas <h 'r t'lll Luiz XI\" um alia<lo sill-
eero, l' qna:-;i eerto de <Illl' l'ntre F'raw:a e
Castclla se f:uimn pazes, a iwlLpcwleneia
<le Portngaleonsiderava-se pcnli<la. es-
ta:-; pn'Y_isoellH clcpoi:-; <la Paz (los
PHcncus. f(>i isso mn milagTc de cora-
" '
O. LVIZ DE PORTt;GAL 47
gem e de patriotismo <pll' o ndo (lo
prior do Crato no anteviu, nem o proprio
D . Joo IY tivera a heroiea tenaei(lade d(
prever.
E, reconquista< lo Portugal, que de
si o pobre plenipotenciario. se no con-
tm;;se emn qualquer expe<lieute readquirir
a commiscrao do vencedor'? Quem lhl
daria o po de cada dia e o futuro dos
seus dois filhos? Ellc possuiu-se, tal vez.
do terror que a)ga OH dietames <le cmu;-
cienciaH mais honradas; e <lilaet>ra a mais
robusta honra nas garras <la miseria. Ven-
deu-se de novo'? Que tem isHo para as-
somlnos ou, se quer, para eensmas? Ven-
deu-se a si por amor da sua (lesntlirla fa-
mlia; mas o que nmis espanta e revolta
que, ao mesmo tempo, D. J OLO IY, tras-
passado de iclcntico pavor, mui-
to cm :-;egre<lo passar a cor)a portugneza
a uma filha ele Filippe c Haerificar a li-
herda<lc de milhares de homens que o ti-'-
nlmm condama<lo. Este, sim, que abriu
na historia d'aquellc cyclo, mixto de he-
roismos e infamias, a uniea pagina negra
D. l.L:IZ DE POIITI"G \1,
<IUC 11o tem nm pouto branco owle :-;c
pu:-;:-: a esennr uum in terrogao de <ln-
,-i<la ou uma <ll'H('Ulpa indulgeute.
O jesnita Vieira, Hill earader
<lepranulis:-;imo etrt politiea, se m1o ineu-
tiu e11t U. J oo n a inieiatint <lo rl'tro-
<c:-;:-;o <lo reino :-;nbJ. eico dos
J
;mno:-;. o rijo eyni:-;mo de a omir <lc
:-;cu real aJIIO e applawlil-a. Foi clle o cn-
earrcgado de negoeiar, por intermedio <le
outros je:-;nitas l'span h<ws qnc <llnwr;nam
Clll Hollla, o ('Hfo\HllielltO <lo prncipe n.
rl'lwodo:-;io eout a iutimt;t de Espanha soh
.as seguinte:-; dausnla:-;:
] ). The<Hlosio e a iutimta HUlTC<lcriam
110 tlnollu das dnas llH<;oeus. uo tendo
Filip]K' n filho lmn1o; mas. sp Yt'HHl' a
t<.."l-o, Portugal. l'Olll gonr11o proprio. fi-
emia allian<;a<lo eom a Hl:-;panha c:-;treita-
mente. Se l'ilippe no <ptize:-;:-;e ntouht-
eer a legalidade de I) . Joo <le Bragam;a,
e:-;te lllllle<liatauH'lil' ahdiearia 110 filho,
l'asaflu <'Ollt a infilllta hlspanhola.
O jcsuita. para desarmar a:-; deseon-
fiaw;as <los :-;cus atila<los emtfbulcs, pin-
D. LUIZ DE PORTUGAL 4U
taYa-lhes eom inglmw <leKvergouhmnento
as vanta!!cm; <lo cnlaec nas eondicocu:-;
< ' >
propoKtas-a fuso <los dois povos com
uma eohlso intenmeional, que no ha-
Yia antes de lG-!0; maK a <liplomacia pre-
vidente padres uo moveu a ertc <lc
E (FlC l ) . foo n- a esse tempo
no iw;pimva ain<la reecio nem respeito
a Filippe. A proposta pareeen to inepta
e atrevida <rue o cml1aixador castelhano
em Homa <lant cabo <lo jesuta portngnez,
se lhe 11o fngisse s eil<ulas.
Qnawlo este il.thnw cpisotlio passant
em Roma (1();")0), J ). Lniz de Portugal,
tahez aternulo pela significao da pro-
l 10sta, eva<lin-se para Hespanha l'Olll a mu-
lher c filhos. No l1a notieia impressa ou
ltuum:-;eripta, qtw cu :-;aiha,-<lc que o dn<rne
<lc Bragall(;a on os sLus representantes lhe
estnmha:-;sem a traieo. O neto do Prior
>
tinha cm sua ddeza a dalHlcstina perfidia
<le ]) . Joo 1\- <pa sacrificava uma nao
pam salvar a smt casa. O outro tereciro
neto <l'd-rei n. i\lanoel apenas inunolava
o sen HOinl' j mancha<lo ncecssi<ladc
;,o
D. LUIZ DE PORTUGAL
urgente <le gnmgear 110 <las perfi-
<lias o p<to <la Entre os dois
}). Luiz gmtba muito na eom-
1 mrao.
Em fins <le 1(),)() ou prin<"ipio <le 1();)1,
o neto do Prior, plenipotcneiario, <lo rei
<le Portugal, H]H'<-senton-sc a Filippe n. 1::
natural que se al1onassc reeommeutlado
pelo cmlmixa<lor hespanbol a quem pres-
tra (( Hl'ITios )J. O rei cl<- Hespanhn, cm rc-
mHncrau de suprriores sr'I'I'os prestados
com lcaldadc,-<liz um seu atlminulor toe-
Yo aniigo pessoal C) em 1 (),)B fez-lhe
mere do manprezado <l<- Tramoso, tk
gentil-homem <la sua cm11ara, <lo scn con-
:-;elho de guerra l' tratalltl'llO <le .
.Algmts I 1 ehamam-llte man1uez
fle Tranwso, como o eaYalltl'ro tle Olini-
ra. Me11des f?ilnt. que YiYia em ao
mesmo tempo, diz Tra mv:w, < le Portugal;
t' o lnetor <lo l>icf'iouario de
(
1
) Catalogo l'l'al y gtnealogico <le Jlcf;paiia por
Hodrigo :\ll'ndes Rilva.
D. LUIZ DE PORTI-GAL 5!
<l-lhe (lois <le 'Tramoso e
Trancor-;o r-;imultaneamente. D. Luiz lmra
l'Olllsigo a L'r-;po:-;a e clons filhos,
Eugenio, rHtscido cm 1 GB3, e Fernando
Alcxamlre em l():l.J-. Anna 1\faria Capechi
Galeoti vivia em 1();)(); c, n'c13te an-
110, o filho segundo milit:wa em Flandres.
eom a patente de capito de conracciros c
o titulo de conde de Sendim. C)
D. Luiz <le Portugal, 1." marqnez fle
Traneoso, morreu em 1G60, cmn ein-
eoenta e nove ele itl<Mle. O seu pri-
mogcnito, D. :\Ianocl cle Portugal, nsidin
(
1
) Deve ter uma explicao de desairosas proba-
bilidades o silencio de dois genealogicos, coevos de D.
Luiz, e um (l'elles seu particular amigo, a respeito de
Anna :\Iaria Capechi Galeoti. Joo Caramuel, em 1638,
faz a arvore de gerao de D. Luiz de Portugal, nomeia-
lhe os filhos, e omitte o nome da mulher, embora seja
filha de um principe e sobrinha de outro, irmo ,le sua
me. ::\Ianuel de Faria e Souza, quando D. Luiz, j de-
pois de 1650, vivia em ::\Iadrid, escreveu a Europa por-
tugueza onde tambem lhe no diz o nome da mulher,
mencionando os filhos. E' possivel que o silencio do
primeiro esconda factos obscuros, talvez ao
casamento, 1ue viriam desluzir a prosapia de um des-
D. I.UIZ DE POnTUfiAL
tm Homa. tcn<lo ccdi<.lo as honnts <ln pri-
mogellitnra e o titulo ilo inro. rpm1ulo
se inicm na carreira cedcsiastica.l\forrcn
solteiro e sem filhos, tm 8Ctemhro (le
1H87, em Homa. n. Fcmall(lo Alcxawlrc.


nwrquez <h TrmH:Oso, IHOlTCll l'llt
1GG8, cm :Ma<lri(l. Dcprehlmle-Sl' que os
sem; haYcres eram er-;eassos, por qnc. tns
anuos antes. ('llY<tYa de Hruxellas o sl'll
secretario Jeall ,Jacques G<Hlart ao prlsi-
tlcutc elo (ons<lho do prineipe de range
pe<lindo n este pruH.:l})C um <linheiro qnl'
cendente _dr d-rf'i D. l\Iauuel, drnegrida por uma mu-
lher infamada na Italia.
O silf'IH'O do Regnudn querer dizer JtH' ella, ea>:a-
da, no readquiriu OR creditoR perdidos em Roltf'ira. O
certo (> que uma Vf'lha fidalga que a conheceu Pm Pal"iz
em 1 641 no dPu da pl"inccza boa,; informa;rs a l\lad.
de Saint'Onge. Xo obstantr, o auetor das arvoreR dP
gerao introduzidas na verRo lwspanhola do flit. dP
:\lonF.RI, nomeia a mulhrr dP D._ Luiz d1 Portugal, e o
lli!'Sillo Re Pncontra na Grnrnlnyin Real de Hodrigo
1\lcnles Silva, outro contemporaneo do nrto do prior
lo Crato, e notavrl encare<"rdor dos >:rus mcritos. E RI
hPbreu de Celol'ico, l\lrndes Silva, chamava a D . Joo
rv u,rH tyrrmno 1\':io e>:tava longr da ju;:ti-
:a 111'111 ,Ja legaJi,JadP.
O. LUIZ liE PORTUGAL
-;e lhe deYia de senios militares. C) A
4 de maro de 1GG8 sahiu da Belgiea para
:Jfa<lrid, onde morreu em 2 de dezembro
<lo mesmo anno, ta1nhem solteiro e sem
dtsccndencia. A linha masenlina ele I).
Antonio, prior do Crato, extinguiu-se pela
morte de D. l\lannel.
Ao fechar este quadro historito, intei-
ramente restaura<lo e muito <liYerso <ln
que ~ - : c acha escripto por historiadores con-
:-:ultadm; c reputadas auctorida<les, no me
eR<JUCccrei, em obsequio memoria ele
D. Luiz de Portugal, de citar o uuico elo-
gio que encontro impresso cm um ~ - : <loR
cscriptores seus contcmporaneos . . tllar
,cnhulc, o louvor proee<le <le anetori<lacl<'
indigna de fe ; por que o cisteniensc ,Joo
Caramuel perdeu a eRtima elos portnguc-
zcs por justos motivos de patriotisnw, e
tamlJem desmereceu a do:-: hcsp:tnhO<'s
pela sua vida descomposta e assignalacla-
mente <Itvas:-:a. ~ o ohstaute, Cmamnel
(
1
) Catalogo dos manuscriptos portuguezes exi;;-
tcn tcs no :\1 useu llritannico, por Frederico Franciseo
de la Figaniere. Lisboa, 1853, pag. 314 e 315.
51 O. IXIZ DE PORTCGAL
t'SL'l'C\"t' a }'('f'lWito <le n. Luiz, <Illl' pri-
meiro se ehamra Guilherme, o
Tem O. Guilherme Luiz prestante engenho, cos-
tumes exemplares, e grandiosamente liberal em re-
lao a suas tenues posses; heroe inclylo por qnem,
querendo Deus a Hespanha ha de alcanar felizes vi-
clorias. (I)
Este elogio ( anterior passagem <h
n. Luiz para o SC'lTi\O <lc n. Joo Xo
. pois, f1teil ilit(:rir qual scria a upiuio
<lo bcllicoso fnHle e Lispo eerea do trans-
t1Jga, nem to pomo podlmos dar como
rcalisada a profecia sohrc as felizes Yido-
rias que o indyto heroe ha ,-ia <le propi-
ciar i Hespanha. \'" cnladc qm o fiml<'- ti-
rou a rpsa.lnt da Yontcule tlc Dtns- <Illl'
a nosso Yl: ft)i to imliftcrente s aYiltau-
hs mis(rias como aos inelytos lwroismos
do deseeH<lentc <la tiwmosa Pclirana.
(l) Est fl. Guillieimuf<-Ltlllovirus ingrnio prres-
tans, prwditus morum vrnustatr, f'tiam, rinn in trnur
fortun, mag-nifirus Pt liberalis. Urros inelytus, Jlf'l'
quem Deo auspire invirta Ilispania vietorias frlicrs oh-
tinrbit. PIIII.II'PYS PHUDENS, pag. :303.
DOCUMENTOS
I
a carta cm fbmccz
IIJI ) eomo ella fj archinula nos Ar-
\ I cltivrs de l'Etat, <m Hrnxclle:-;:
Audirnrr, liasse ;)7k:
Trs-Saint l're. II y a quelque temps que don
Louys de Portugal, chevalier de l'ordre de Malta, es-
lant prsenlement icy au service du roy monseigneur
et nepveu, et, la rquisition du feu comte Maurice,
prince d'Oranges, son onde, est ponrveu, par le
grand-maislre dn dict ordre, du bailleagH de Utrecht
em llollande, avec toutes les commendes, biens, ac-
tions et dependences d'icellny, sur l'asseurance qu'il
luy bailla qtie les estats rebelles y presteroienl leur
:JG D. LUIZ n.,; I'OHTI'fiAL
consentement sans aucune diiTicull, pout en r
doiz le jour de lenr rebellion .insqnes ;\ prsent, et en
dclarant que si d'aventure les dicts estaz ne missent
son nepveu en possession, qn'il estoit content qne sans
aucune dlay ii pourroit reclamer et se prvaloir de la
favem et armes des roys ei princes chrestiens pour l'ohte
nir. Sm quoy apnl le dict dou Lou.'s prins l'hahit du
dict ordre, et s'eslanl lransport en personne vers les
dicts rehelles ponr avo i r d' enx la possession, icelle luy a
est refuse, sans qu'ilz a}PIIl voulu obir ni recognois-
tre les hnlles du grand-maistre, ni dfrer aux f'xhor-
tations et plusieurs autres debvoirs par luy renduz
ponr les y faire condescendre. C e q1I\ anl esl miz
en considration, et mesme le peu d'apparence qu'il
y a de venir a hout de celle prtention par VO}e doulce
et amiahle, ii a semhl qne pour, ohliger les estatz re-
belles de donner au dict don la dn
dicl hailliage ii n'y a remed plus puissant et propre
qne de faire arrester an quartier de levanl les biens
et marchandises appartenans ;i ceux qui sont de lenr
obissance. C'est pour qnoy et pour les grandes rai-
sons qu'il y a d'assister le dict don Louys en ce qu'il
demande, j'aj creu que \'ostre Saintet n'anroit ponr
dsaggrable si, tan pou r I e bien et accroissement d11
dict onire que ponr la parli!'nlire volont qne je luj
porte el !'estime que je faiz de sa personne, je vins ;l
Ia supplier, comme je faiz en toute humilit, qu'elle
se daigue de faire une favoravelrllexion sur cest afTaire
el le prendre souhz sa buigne proteccion, en l'avan-
D. LiZ DE POnTUGAL 57
anl par son aulorit atilant que faire se peull et en
donnanl te! ordre pour l'excution du prtendu arrest
qu'il en lirer tout le fruicL et advantage que
sera aucunement possihle .. J'attendray tloncq qu'il plaise
\'oslre Saintet luy faire cette grce mou interces-
sion, el ontre la souvenance que j'en anray jamais
grave en mon ;lme, j'en feray l'estat qne je doihs et
ne cesseray de prier Dieu qu'il veuille conserver lon-
guement vostre personne, Pre, ponr le
bien et rgime de son Eglise. De Saint-Omer, ,14 no-
vembre 1625.
Df>C. fl
Nuehas de la salud de V. P. estimo, aunque mas
su buena compal.ia: CU.) o servi cio no f,lltare, siem-
pre que quisiere mandar-me.
Hazeme V. r. tanta honra, que ;\ no conocer lo
P.) gmeo de mis miricimientos, luhiera la merced por
deuda, y esluuiera en peligro proximo de vana gloria.
Honranme naturales y estral.os com nomhre de
Prncipe de Portugal, pero esloy muy le\os de enten-
derlos. Porque si ser Prncipe de aqueste ReJnO, es
heredar sangte Real de Monarcas invictamente Lusita-
nos, y con ella obligaciones grandes de derramaria en
servicio de mi Hey y Sel.or Don Filipe el Grande,
Quarto de este nombre en Castilla, y Tercer en m1
Patria, nunca tan generoso titulo.
5R D. LI"IZ DE PORTU(;AL
Pero si con el pretende la adnlacion de Gente
menos cuerda significar otra cosa, no admitire renom-
hre tan desencaminado, pues solo conosco ai Hey
nuestro Sr por Principe de Lusitania. Esta verdad no
e dexado de apoyat con las armas, procurando con-
servar coo riesgos de mi vida el credito de mi Persona.
Gustaria infinito, que V. P. como quien tan de
rayz conoce los terminas de esta difficultad, me hi-
ziese merced de inrormar ai mundo por escrito de
puntos que en confidencia emos tratado algnnas
vezes, parque conste ;\ lodos mi huen zelo, y la jus-
ticia de las armas de Don Filipe el Sabio sucesor le-
gitimo de Hey Henrirrue, en orden ;l esto te o!Tresco
;i V. P. assisti de con mi Petsona, hazienda, lihros, y
qualesttuier papeles que Ie puedan ser de provecho
para hazerle este servicio ai Rey nnes to Seor. r
quanto es de mi parle, quedarc yo mny ohligado it ser-
virle mucho ;i \'. 1'. cnya Persona de Dios el puesto,
que sns Letras mereccn, y guarde por largos y relices
aos, .de Bins, Oclubre 4 de I 637.
I IOl'. III
_A:-; eartas (ll I>. Luiz tle Portn,!!.al. as
'-
(ll' l:ina nmlher. e (lo eolHk alllliraute, (ll'-
pois marqne'. (ll .Xiza. silo trasl<uhHlas das
que exi:-;tem t>ntn os llJallllstriptos da Bi-
D. LlliZ DE PORTUGAL
5U
hliotheea <le Evora, Cod.



lwlieon-Hts
o tom. H.". pag. H18 c HJH do Cathalogo das
mapwwriptos da Bibliotlteca publica eboren-
se. pomo apenas Yem cathalogadas pelas
suas <la tas. eom a sim1)les in<li eaco <C J).
' J
Lns DE Pm:n;<Lt\.L l' A:-;xA (de
::mspeitei qne pertencessem ao neto do
prior do Crato e asna mulher, attendo-IIIC
s latas. Consultei o snr.
Barata. em En)l"a c meu inean-
:-;aYcl olH;eqniador, qne confirmou m; mi-
suspeitas, c em segni<.la mP enviou
tmsla<lo das dezesete eartas, doemneutos a
meu y(r nunca explontclos, e inteiramente
l'strauhos aos historiadores <.la politica ex-.
terna do reinado <lc D. ,Joo n descnrio-
so:-; de miwle:r.as hiogmphieas. Encontro
no 1nesmo Catlutlogo algumas eOITCHpon-
<leHeias <pte pockriam illnei<lar os pontos
da hiographia <lc D. Lni:r. n'ess<' <leplora-
vcl accidl'llte <la sna earreim tortuosa:
lllas no me permittem a <listancia nem a
sande a min<la cxplorac;o que ... tornaria
maiH impertintnh o lini11ho.
()()
D. LUIZ DE PORTUGAL
Ex."'
0
Sem.
El aver asta agora vivido tlebaxo la prolt)Sion 1lel
Hey de Castilla era por no aver oiro Hey de Portugal;
pero agora que Dios a sido servido dar-nos por elecion
ai que de justicia toque, he tlexado el partido tle los
castellanos para venir a cumplir con las obligaciones
de mi sangre, tlebaxo la protesion y amparo de Sn
Mag." que Dios guarde; y sienrlo V. E. to selante
dei servicio rle Su Mag.". y sns antepasados de V. E.
an sido to apasionados dei seior infante Don Luis de
gloriosa memoria, mi bisabuelo, necesito el fabor de
V. E. para que me haja merce dar parte a Su )Jag."
de mis deseos, y de como quelo ya en Homa entera-
mente libre de la sngection de los caslellanos. V. E. no se
quanse en responder-me, que qnanlu antes en
Paris a besar a \'. E. la mano qnia (cnja) persona
garde Dios como deseo. Homa '21, henero, G
ilfl( . l\"
Faltava a mis sy no diese a Y. E." la bien
venitla a esa corte, y tantas obligasiones a
desear los huentls sucessos drl He}' my seior me fuelgo
de la elect ion que tiene echo de la persona de \. Ex."
para serca de la tlel Christianissimo no tengo
que pedir a \'. Ex." tome por sn qnenla fi) persona
) cosas, por que es tan propio tle su casa assistir a
D. LCIZ fiE: PORTCGAL
(jl
la mia como lo a echo com los seiiores Infantes Don
Luis y don Antonio mis hisabuelo y abuelo que me d
certeza que V. Ex.a seguir las pisadas de sus ante-
pasado, com representar a Su i\Jag." que llios guarfle
el amor y zelo con que yo he dexado el aderir al Rei
de Castilla para ir a complir com las obligasiones de
mi sangre e nel Real senicio de Su i\Jag.'' La mesma
testeficacion he echo a senor Ohispo de Lamego Em-
taxador de Su .\Iag. en la corte de Roma. V. Ex.
me hara favor de mandare muchas cosas de su gusto
a quien Dios guarde como puede, y yo cleseo. 1\lar-
sella y .Junio 1 O de 1 G.i-2 annos.
o. r.lJiz. c)
EX.
1110
Sm.
Kantes 2 de al)l'il.
Em Paris segurei a \'. E:-...a as veras com que re-
presentaria, chegado a Portugal, a El-llei Hos:;o Se-
nhor todas as rasoens qne V. Ex. a po1 vezes foi ser-
(
1
) Tanto nas cartas em castelhano como nas por-
tuguczas, D. Luiz llf'nota ~ u p ~ r i o r ignorancia das duas
linguas. Yerdatle t> <I nP as cartas s6 se podem conside-
rar autographas quanto s assignatnras;- o que, a
lllf'U vr, denota <}li(' elle C'ra mais ignorantf' que oRe-
t'l"etario.
D. LUIZ DE PORTUGAL
vido communicar-me em ras:io dos seus particulares, e
a verdade com 4ue procuraria servir a V. Ex.a, tendo
por sem duvida no faltaria sua magestade em fazer a
V. Ex. a e sua casa a merc qne r a so, a qual po-
demos ter por certo da grandez:t de sua magestarle,
que, ainda que parece ter tardado, no poder faltar.
E Ludo o que disse a V. Ex. a em Paris tocante a este
particular, e da vont:.Hle com que hei de servir a r.
Ex."' tomo a assegurar a r. Ex."' a quem Leijo as
mos pela merc que me fez com esta sua carta tle 20
1lo conente que levo comigo para poder ler a sua ma-
gestade, e por que tle Lis!Joa escreverei a r. Ex. com
mais largueza, rematarei esta pedindo a r. Ex."' creia
de mim que em toda a parte serei sempre o mais certo
servirlor que V. Ex. a ter. Guarde lleos a V. Ex.a como
desejo. Nantes, e a!Jril 2S de 1816.
)li)('. \" [
E.c."'
0
Senor.
. Doi a Y. E. mil parabienes de las merces 4ue Su
l\lag." le a hecho, son mui proprias de tan grande Hey
conoser lo mucho que deve a lo sangre y servicios de
V. E. el qual a de ser el espejo en lo qual.todos nos
avemos de mirar para acertar ai Heal servicio de Su
Mages." Na tiene V. E. maior st>rvitl,,r que yo ni quiem
D. LCIZ DE PORTGAL 63
mar gustera de averle de dar parabienes de maiores
mercedes.
La que V. E. me hize merce escrivirme de la
Rochela he recivido com los inclusos de Su l\lag." fie-
mito de escrivir de negocios por el otro coreo que lie-
garam a tiempo para la venida de V. E. a Paris. V. E.
vea en que soi bueno para servirle o que yo buscare
todas .las vias' possibly para bailar las ocasiones de
mostrar a \'. E. lo mucho que me hallo su obligado.
G: Oeos a Y. E. como tleseo. Haya 21 de henero HH7.
nue. Yll
E,c. mo Se no r
La venida de V. E. a empessado a aliviar mis tra-
valos pues con ella he recivido dos meses de mi orde-
denado de Lopes Hamires; confio tanto a la protection
de V. E. que este pagamento wnti nu era pues todos
me lralan como ministro de Srt ~ r a g . que Oios guarde
y para empessar de lusirme como tal me a sido for-
soso empelar me mucho tanto en alax:es de casa como
en otras cosas, siendo justo que e! lusimento corres-
ponda a ht dignidad que Su l\lag." me ha dado y no
seria decente a la grandesa dei Rey mi S.r ui a la
protection que V. E. tiene de mi persona que yo hrt-
viece de Lolvet a mis necesidades; en quanto a los
negocws me remilo por este coreo a lo que el S!
04 O. LUIZ 01.; P0111TGAL
Ernbaxador esc ri v e a \'. E. y de lo que aqua tratamos
com la s.r Princesa de Orange, y esso !leso ai hacer
por no tener Chifra y no querer que tnis quartas pu-
dieren ser intercetas. V. E. me mande lo que tengo
de hacer que siguere sus ordenes con mucha puntua-
lidad. IJd,l' Deus a V. E. como deseo. liam '.20 de
Henei'O I G41.
JlO('. \"III
Es tan solicito el Sr. Embaxador fran.o de sonsa
Coutinho en avisar a \'. E. lo que por aqua se pus a
!{tle yo me remito a l qtte Su Ex.a escrive a \'. E.
si bien a tener chifras de Su tjue llios guarde
aviseria de mt1chas particularidades a V. E. lo que
djo de hazer por no Lenerlas y ansi supplico a S.
l\lag. de emhiarmelos quanto antes; tanbien supplico
a Su :\lag. hazerme m. aumentar la njiula tle costa
1le dies mil Crusados de mas de los ocho mil que me
ha hed10 su ma! Supplico a V. E. ap<ulrinarme en
esta piticion pues es jusl<l para el deco1'o de Su
y de su Heyno como para poder yr ai par a los oiros
mmrslros tJLte estan en )Junster de francia Caslilla.
En execntiou de las Heales ordenes de Su soltre
D. LllJZ DE POHTUGAL
tlisirme que los Senores Embaxadores de Su Mag.
que estan en Munster tenian onlen de darme ocho
mil crussados para ajuda de adereso de mi Casa como
para el viage de aqua a Munster, des dei dia que V.
E. fui servido avisanne por su carta la m. que Su
l!ag. me avia hecho en nombrarme por su ministro
luego procurei ponerme con el lusimento que es justo
en tan gande Dignirlad tanto en al<ijos de casa como
en cumentacion 'de criados; el Sr. Embaxador es ver-
dadero testigo de esso y ansi, senor, no tengo menes-
ter que se me compre nadie em sin hazerme
toquar aqua la ajuda de custa para paga en parte a
quien devo; e assi supplico a V E. ampararme para
que estos Snres. que estan a }lunster no pongan difi-
cultades para haze1 lo que es justo y por la repulacion
rlel Hey mi Senr, ele! Reyno e mia: yo le he escrito
sobre esso, pero hasta agora no me han respondido;
deve de ser que la carta es mui cara en M unster; por
ser um aviso iJIIe mucho importa ai Real Servicio de
Su :\lag." me atrevo a supplicar a \'. E. me haja merc
r-emitiria e mandarme muchas cosas de su servicio.
Guarde Dios a V. E. como deseo. Haya i. de febrero
de Hi-7.
D. LUIZ llE I'OIITno.\L
J)O('. l X
El no haver tenido e.;te coreo cartas de V. E. lo
atribuio a las muchas ocupasiones que V. E. tiene
no a voluntad pues estoi cierto que mis deseos ai ser-
vicio de V. E. y su grande generosidad no me ajam
de poner en olvidio.
Los negocios de aqua los sabra V. E. dei Sr. Em-
baxador, y los de Mnnster de estes S.c
8
que alia es-
tan, si bien dire a V. E. que me occupo atJLia en
todo lo que el Sr. Embaxador hallare convenir ai Heal
servicio de Su Mag.J que Dios guarde com la mucha
obligacion que devo a las m.'b que el Hry my Seiwr
me haze.
Soy forsado snpplicar a r. E. mire por la gran-
desa y auctoridad de Su .Mag.'' y por mi re.pulation
(de Su Mag." es V. E. ministro, vassallo, y amigo;
de mi es V. E. pmtelor) para que remedi e a que no
se entienda por aqua qne Su me a hecho m.''
solo para desaqreditarme y: disen los enemigos que ya
que soi nombrado de mi Hey por su Emha\ador y
primero Plenipolenciario en el Congreso de
y sendo conosido y tratado de todos como tal
lro, devia de andar con el lusirniento que convenga a
la tal dignidad, y lo que mas me pesa, es que entre
los maiores de esta gente se disse que es de imposi-
D. fXIZ DE POIITl'(;AL
(j/
Llilidad y tJUe po1 isso no creen a las t]tie
hacemos para grangear voluntades
..\qua esta el Sr. Conde de Serviens con la maior
austentacion que es possillle con la qual mostra que
los tesoros de Francia no son tan estemiados como sns
enemigos disen, y con essa crena grangean volunta-
des; a nos otros non es meneste1 otra cosa si no qreer
en. esso y hazer amigus que los tenemos meneste1 en
el tiempo eu que estamos.
Yo discargo mi couciencia en di ser ess.o a V. E.
el qual como tnn selante ai servicio de Su )lag.l dam
las ordenes qe mas conveng; las (jUales siguire con
el amor y fidelidnd e selo que convenga a mi sangre.
fiuarde Di os a r. E. como deseo. Haya 18 de fe-
brero lfH";.
Ey.mo SenfJ.
Coo grandisimo contento l1e rece\ ido la de V. E.
dei primero d'este mes por ver que V. E. ha hah!ado
con el Sr. Cardeal; espero ade ser para grandes au-
mentos dei Hey mi Sr. y de sus Re)nos.
Las novedades de aqua las entendera V. E. d ... l
Sr. Embaxador y me allargaria a avisar a V. E. de
algumas particulares; pero como no tengo chifra lo
dechare de hazer hasta que la mia lhega que he pe
O. LI'IZ DE PORTUGAL
dido a Su Mag.d que Oios guarde: de Munster no
lengo ninguna nueva ni estos Snrs. Embaxadores
nuestros no me comunican cosa alguna; les avise
como en sua lteal Carta de Su Mag.d de fJUinse de
Otuhre Su 1\fag. d foi servido dizir me en e lia que avia
ordenado a estas Snrs. me huviesen de dar ocho mil
crnsados de essa manera, lo que yo luviera menester
para el camino y que de lo deamas me compraen
alaxas de Casa como si l\lunster fuera una Ciudad de
Amslerdam: y como yo tuve las nuevas por una Carla
de \'. E. de la m. quel Hey mi Sr. me avia echo de
nombrar me su ministro luego me pnso en aderesat
mi casa de todo lo necessario de manera que ninguno
Ministro estara mas bien posto que JO, y de esso po-
dra V. E. informare dei Sr. Embaxador que aqui esta,
por tanto supplico a V. E. hazerme a escriYir
a essos Snrs. que dificultan em darme lu que Su
Mag." me ha dado, J tambien faborecerme de stl cre
dito em Portugal para que el Sr. Conde de :\lira acabe
de pagarme los dos mil Crusados que Stl )lag.
4
por
tantos ordenes a mandado se me pagasen. Perdone
V. E. el infadarle que como \'. E. es mi protetor
Sr. es fuersa que ) o me valga de \'. E: guarde llios
a V. E. como deseo lLna 11 de febrero 1G4i.
I Ltil:-0.
D. LUIZ DE PORTL:GAL
DOC'. X
Ex.mo Sor.
:No es bastante mi pluma para sinnificar las obli-
gaciones en que V. E. me pone; procurare avantajar
la pluma con mis servicios pues conosco todos mis
)menos subcesos venir da la intercetion de V. E. Por
la que V. E. me hizo m.d dei primero de Marso veo
las m.d" que me haze embiar las copias de mis car-
tas a el Secretario Pedro Viera da Silva con particula-
res encomiendas de V. E. para que el Rey mi Seiior
sea servido conceder me las justas m.""' que le pido;
y como V. E. es todo mi arimo no puedo dejar de
supplicarle me faboresa a aconseguarme lo que devo
hazer pata apresentar me por la ida de 1\'1 uns ter;
stante que a las primeras nuevas que tuve de V. E.
lo he empesado a hazer con tomar a credito colgadu-
ras, plala y otras cosas necesarias para lusimiento de
tal officio; y por que estos S."" Emhaxadores de Muns-
ter que dizen que no tienen orden de Su illag." sino
para remeterme lo que Luvem menesler por el camino
daqna a )f nnster; y que de lo restante me adreserian
mi casa : esto s i npossivel porque l\1 uns ter no es una
Ciudad de Paris Amslerdam adonde se halle el ne-
sesario, a de mas que esso me parece contra a lo que
me dise Su Mag:' con su Real instruction con estas
propias palabras (que se ache prevenido para poder
70 D. LlHZ I! E PORTL't.A L
partir ron o primeiro avizo) esso parece no ha-
zer sin aparagare aqua dei todo como lo he empes-
sado a hazer a mi credito; ansi supplico a \. E. de
uuevo avisar-me lo que tengo de hazer en este parti-
cular. Aqua estoi mui travasado con la gravssima en-
fermedad dei Seior Prncipe de Orange mi tio la qual
es tanta que los medicos no le dan mas vida qne asla
toda mana na, pero Dios puede remediar todo; guarde
llios a V. E. como deseo. 11 de Marso 164-7.
UeH'. XI


Srnor
l'or una que r. E. foi sen'ilio escri,irme de Lis-
IIOa datado de -10 de Julio clel anno HH-7 en la qual
me disse Y. E. que por la semana entrante se me pa-
garian los dos mil Crusados que se me queda\an de-
'iendo de los seis mil que Su l'tlag.'' que Oios g.d me
mando dar de ajuda de consto, .' como asta agora no
los he covrado por mala voluntad dei Sr. t:oncle de
1\1 ira ser mi necessiclad estrema por tanto supplico
a V. E. hazerme m." c1ue ele los llineros ele Su l'tlag."
fjUe \. E. hai tiene o de los que estan aqua mandar
se me pague la dicha contidade, estoi sierto \. E. me
hara este fahor pues con hazerlo hara \. E. el seni-
)), LLIZ DE PORTl"G.-1.1.
io de Su Mag." que no se entiende que sus ministros
passen los aprietos de necessidades que yo passo. G _de
Dios V. E. como tleseo Haya 9 de X.hre 1647.
Do:\ LlliK.
fl()( '. Xll
Ex. mo Senor
Assim que escrevi de Lx." a V. Ex. o que V. Ex.
me refere em esta sua tle 9 do corrente por aquillo que
referia a vontade de S. mag.P e a ordem que se mim-
tlou ao conselho rla fazenda, e sinto eu dizer-me V.
Ex.a que at agora se no tem dado execuo, e o
padre confessor de Y. Ex. sabe muito bem se
tJUe a tivesse. A S. mag.'' avisarei de tudo, domingo,
por que parte navio, ticando-me o sentimento de no
poder dar execuo u que V. Ex. me mandava,
sendo a causa de o no potler fazer ter despendido al-
gum dinheiro que S. mag. mandou que viesse a meu
poder conforme as ordens que se me deram as quaes
me no possvel alterar, nem tenho jurisdio sobre
o que est conta de outros ministros, sentindo com
todas as veras os aprtos de Y. Ex., desejando em
toda a occasio servil-o com a promptido que V. Ex."'
sempre experimentar em mim. Guarde Deus a V. Ex."
como desejo. Paris, e dezembro 20 de
72 D. LlliZ DE POR'lTGAL
Jllll'. XIJJ
Duppo che in heLLe fortuna di parlare a V. Ex."
in l'arigi, dove gli rappresento una parte di tant'anni
di nostri uavagli, e grande linezze de mio )Jarito, che
haueva falto per sua l\J.ta lasciando quan Lo tenevamo,
e che io era partita da Roma sopra la parola dei R
per quanto mi haueva ditto in suo nome l'Abbate !\lon-
tero, lei mi f favore di promellermi, che subito, che
era d'arrivo avant ii R di reppresentarglile con elli-
cacia, conform' evidente a tutlo ii ed anco a
nostri inimici, dai che rr. E. sperava nostro accom-
modamento ed essendo passali incirca doi anni per
nostra mala fortuna sin hora non si t: visto akuno
successo, si non speranze, ed acci che ii Mondo co-
gnoscesse, che per l'eleLLione, che hallevamo falto, non
ci e ramo ingannali e eh e l'istanze falte Sua .M. a dai-
la corona di francia, e d'altri havessero havuto eiTetto,
ci conveniva mantencrei, con quel decoro che convie-
ne per ii servizio dei Hl, che perci ci semo grande-
mente impegnati, ed anivati ad una extrema neccessi-
t, che non credihile, conforme credo, che ii .\m-
basciatore di qui lo cognosce con la sua prudenza, e
contra mia natura me forzo di dommandare snpplicand
\'. E. di dar ordine, eh e ci siano paga ti li doi mi la
O LUIZ llE PORTUGAL
cruciadi che reston a pagarei delli sei mila, che ii H{
fece grazia darmi; cinque anni sono, che lei serisse a
mio l\larito da Lisbone che l'averebbe falto subito pa-
gare, il che non dubito ricevere questo favore con ogni
preslezza di quelli danari, che sono qui, conforme ri-
cerea la nostra necessit, havendo lei l'authorit di po-
terlo fare, per essere V. E. nn Ministro tanto zelante
d'ella parola dei suo R t ~ , e Cavaliere, tanto generozo
ed essendo la prima grazia, che gli h demmandato;
mentre all'E. V. f riverenza. Haya 23 Decembre
167.
De L E.
sua all'.ma
n. A ~ x A .
DOC. XIY
Excellentissima Senhora
Os desejos que em mim ha de servir a casa de
V. Ex. a merecem a honra que V. Ex. a me faz com
esta sua carta de '.23 do passado, podendo segurar a
V. Ex." com toda a verdade que hei procurado em
toda a occasio mostrar que sou verdadeiro servidor do
snr. D. Luiz, e poderei dar disto mui ahonadas teste-
71 D. Ll'lZ DE P(IITU;.\L
rnunhas, e em resposta dP.sta carta de r. Ex." me re-
rnello ao que o padre Antonio \'ieira, Pregador de El
Hei meu Sir me far merce representar a V. Ex."
a quem peo creia que rne no d a occasio presente
Jogar a poder obedecer em tudo o que Y. Ex.a me
manda ficando-me o sentimento devido, pois em toda
a uccasio quisera que r. Ex." experimentasse quo
disposto estou a seu servio. Guarde Deus a r. Ex."
muitos annos como desejo. Paris, e janeiro 3 de 16HL
IHH'. X\"
lll."'
0
et Ecc."'
0
Sig.'i
H riceuto la letlra de \'. E.za deli i tr dei cor-
rente in risposla della mia, ed h inteso lu ii che mi
ll<l deuo in suo nome ii 1\lolto Heverendo Padre An-
tonio Viera Predica tore da Sua M .
1
a ii t)tlale mi h :i
rappresentalo, che I' E. , .. mi f;'i favore, che si trom
qui nn l\Jercante. che mi paga doi miJa florini, e che
ii Sig.rc Ambasciatore di qui mi dehha ancora dare
1300 fiorini delli quali si compiaggue darme alli 23
di llecemhre mille fiorini avanti, che serisse ;I \'. E.
dei che vingrazio grandemente \'. E. che per essere
tanto generoso non np crede\'O ii contrario, e speramo
alia sua magnanimit che si -degnarit ben presto ac-
complie alli 2000 cruciadi per e ~ s e r e molto grande
D. LFIZ DE POlllTGAL
7.-.
uostri necessit; rnentre a \'. E. f nverenza. HHa
13 Gennaro 16i-8.
D. r. E.'"
:-i "" AIL .,, ..
ltO( '. X \"1
seiio1.
Tenha vossa Ex.a rnuy boas entradas de annos
crn as prosperidades, e saude que lhe dezejo, e nos
chegue Deus aoutras milltoradas.
Sua l\lag."" que Deos guarde foy servido nornearrne
seu embaixador extraonlinario, nestes Estados o que o
seior embaixador fran.co de sonsa coutinho fez saber
aos siores Estados, em tomando o posse:lo que creo
sera em pOUIJUOs dias, darey parte a Y. Ex. e de tudo
o que se oferecer na generozidade de \'. Ex.
estara rnuy serto, no deixarey cuirlado, trabalho e de-
I igencias, para alcansar os rlezejos e satisfao de sua
Mag. nestes negoios, guarde Lleos a vossa Ex. como
rlesejo. i- .lan.'
0
I fii.!l.
71)
O. I.VIZ DE PORTUGA I.
00('. XYJJ
Ex."'
0
Senho1.
Acolheme a r. E.'"ia nesta tormenta pellindolhe
seu favor, e porque espero de seu muito zello
no servisso lle S. l\lag.de que Deus guartle que
V. Ex.a o Santo por cujo meyo sPja eu livre deste tra-
balho. No posso negar a \'. Ex.
8
que sendo eu muito
familiar amigo domestico do Sr. Embai\ador Francisco
de Souza Coutinho, n:lo ache) nelle o agrado que en-
tendi dPpois t)Ue S. me fez merse nomear para
seu embaxador extraordinario; a cauza no posso adi-
vinhar, mas posso anirmar que tenho a consciencia se-
gura de qualquer que seja: os primeiros indicias d'este
dissabor, que entendi topavo no tratamento de minha
calidade, pretendi logo atalhar; estes de o co-
mum uso tl'estes payses que he de tratar por prncipes
a todos que v ed cazJs reaes, do que )a tenho pe-
dido o remPdio a S. \lag!<: e para satisfazet a o zello,
e sentimento do Sr. Embaxador nesta matetia, me fui
a sua caza, e presente o Secretario, e o \gente me es-
cuzei daquella nota declarandolhe que entre meus do-
mesticas a onde o havia podido remetliar o tinha emen-
tlado e t]Ue o titulo de que me prezava e onrava era o
de Emhaxador de sua Mag!<, e que lhe pedia que assi
o ouvesse entendido, e no outm conza, e ao Secreta-
rio pedi me tlesse disto certido pois no mais n<lo po-
dia eu ser culpatlo: passado este accidente sohrevehio
D. LIJIZ DE PORTUGAL 77
o da minha audiencia aos Estados; antes da ultima con-
ferencia que tivero co o Sr. Embaxador approvou a
elle por palavras por lhe paresser necessaria, confri-
mou a com me offresser muito do necessario para ella
como a carrossa, cavallos, libr, e outras couzas exce-
pto dinheiro porque affirma no ter de S. l\1ag.d; no
ouve elfeito o ter aurliencia antes da conferencia porque
a Inateria della a divertio, dipois de responder o Sr.
Embaxador a ella o que V. Ex.a ja deve Ler entendido;
tornou a aprouar que eu fosse a ella porque ero e so
patentes as reses do sen'isso de S. Mag: attesta e
me offresseo de novo concorrer co as ditas couzas por
me no aver ainda chegado dinheiro de S. Mag.d com
que as poder suprir, e minha estreiteza prezente no
dar lugar a fazei lo; nesta certeza a insinuey a o Sr.
Prncipe de Oranges, e S.' estados que ma aprovaro
e a espero valendome de hum amigo para o dinheiro
que em semelhantes cazos se no escuza sendo isto no-
torio e constante ao Sr. Embaxador e avendo sempre
approvad o entrar eu na posse do meti logar: estando
a couza n"este termo sem outra nova caur.a vehio mi-
nha caza com o avisandose Lamb a o Agente
para qne se achasse prezenle, e me fes por escrito
hiias perguntas encaminhadas a divertirme da dita pos-
se, e conforme seu paresser a o servisso de S. l\1ag.d
segundo nelles propos; respondi lhe coa verdade como
Y. Ex.a vera da copia das perguntas e minhas respo5-
tas que co esta vay, sendo para mim o principal fnn-
danwuto o servisso de S. i\lag: porque a no
der I videntemente fJue n hP, tudn atropPIIara e no
D. Ll'IZ DE PORTI'GAL
fizera na1la: seguios e ultimamente vespora do efTeilo
avisei a o Secretario da Embaxada pelo meu confessor
IJUe viesse a Ler com migo para ir toma o dia aos
tados para esta cerimonia da parte do Sr. Embaxador,
respondeule no queria porque no o queria o dilo Sr.
y olras palav1as lo desabridas que o Pa1lre correspon-
dendo a ellas como lhe pareceu que le convinha, no
achou ja nelle repliqua de palavras, seno de espada
fJUe furiosamente arrancou, e vindo-se o Padre a fazer
'}ueixa ao Sr. EmLaxador e estando com elle na sua ca-
mara veo lambem o Secretario; onde se travou uma
contenda de palavras e o dito Secretario tornou a re-
meter a espada apunhan,Jo. ella em prezensia do dito
Sr. Embaxador: do teho1 d'esta averssom c que sou
tratado pode entender-se o poco agrado com que mP
recebero neste logar: valhame r. Ex. a porqnem he.
pois o chamo por meu protector sewlo servido que
baste so o chamallo para \'. Ex. a ,dever por servisso
de S. Mag.''' no negarme este favor. para com o Sr.
Embaxador Francisco lle Souza coutinho: lho pesso por-
que sou muito seu se1vidor. Em quanto ao Secretario
baste o dizer a V. Ex. IJUe dipois de me haver dado o
parahem de minha nomeas;io fim vinte dias no me en-
trou em caz;t e dipois seno chamado, isto he o qne de
prezente se passa e para acertar em tntlo pesso a \.
Ex.a me n;io falte com a1lvertirme mandandome sem-
dre em seu servisso, cuja Pessoa guarde Deus
aiios. llaya 23 1le fehreiro I
..
i H
Snr.
Pelas cartas que \'. Ex." e;:creveu ao Snr. Fran-
cisw de Souza Coutinho entendia eu que as minhas no
achassem a V. Ex." n'essa corte; mas por esta ultima
vt>jo que V. E. a determina fazer ainda de tensa nella at
os 20 tlo cMrente. Como no Lenho feito minha en-
tmda que espero fazer. tenho pouco que dizer a V. Ex.a
como por tjue o Snr. Francisco de Sousa lambem o faz
e tlar largos avisos. Envio a\". Ex." a copia das per-
guntas que eu fiz ao dito Senhor Embaixador ordinario
e de sua resposta, as quaes fazer foi movido com as
suas que me fez; e que o fizesse por meu des-
cargo, no que minha teno fosse esta. V. Ex.a veriL
umas e outras, e creio que logo julgar quem leve a
causa mais natural para o fazer, se elle se eu em res-
posta das suas; mas de todo o modo sou muito sPu
servidor, creia-o V. Ex. assim tle mim, e que qual-
tfuer minha vai toda encaminhada ao servio tle
sua !\lagestade, que t! o lim de minhas tenes de que
estou certo no duvitla V. Ex.
8
nem menos que o de-
zPjo servir com particular afl"ecto de seu servidor.
Deos a V. Ex." muitos annos.
Ha)a !) de de 16i-9.
D. LiiiZ.
(
1
) visivel, pela J.esegualdade dos e;;tylos c <la
hrthographia, que D. Luiz se ,-alia de diversos
rios, cada qual melhor.
EO
D. LUZ DE I'ORTL'GAL
]Hlt'. XIX
n. a de Y. E. de 23 do passado com ella a copia
do que o Snr. Emlmixador Ordinario propos a r. E.
e do que r. E. lhe respondeo e sinto eu Snr. que da
chegada do Agente francisco ferreira resultasse ver a
V. E. um pouco sentido do Snr. francisco de Souza
Coutinho e levantada esta tormenta porque possa afir-
mar a V. E. com toda a verdade que tem \'. E. nes-
te fidalgo muito verdadeiro amigo, e servidor e aque
\'. E. deve fi nezus como eu poderei mostrar por mi-
nhas cartas e papeis que estam em meu poder. Eu
creo que tudo o que propos a \". E. foi nacido de
hum zelo grande do senio de El Hei e das veras
com que se professava servidor de V. E. E se r. E.
hem considerar no 4.
0
arl.
0
das propostas acha-
r fJUe nam h e mui to desarresoado. Eu espero que a
prudenci<l e acertos de V. E. junta com a do Snr.
ordinario dispor;io tudo de maneira fjlle o
servio de sua magestade se adiante muito e Y. E.
tenha toda a satisfaam que he rat.am lhe prot:uremos,
e se nam diga que em avendo dous ministros juntos
de l'ortugal logo lm differenas, e o que se deve a
pessoa e qualidades de V. E. o conhecemos todos e
confessamos.
O que \. E. me relata pa!:sou o l'adre Cvnfessor
D. LUIZ DE PORTCGAL 81
com o Dezembargador Feliciano Dourido sen1o na-
quella f01ma como deve ser como V. E. mo refere nam
posso deixar de estranhar muito; assi o aviso ao Snr.
Embaixador e crea V. E. de my e do animo com que
o desejo servir que em toda a occasiam procurarey
mostrar que mereo a V. E. Lratarme com grande con-
fiana occupandome sempre em seu servio, desejando
ver a \'. E. gr-andes aumentos e nam menores con-
tentamentos.
..
Porque o Snr. Embaixador deve comonicar a V.
E. particularmente o que por ca se passa de que lhe
dou conta o nam rertro nesta carta. Guarde Deus a V.
E. muitos annos corno dezejo.
San Germain em 6 de '16Hl. (Maro).
DOC . .\.X
Ex."'
0
Snr.
ReceLi a de V. Ex." de 6 do passado. Todo o
animo que \'. Ex.a me representa de me fazer merc,
pelo qual lhe dou muitas graas, mui coul'orme ao
conceito que sempre d'elle tive. Do meu estPj't V. E.
certo deste conhecimento, o que em toda a o c < ~ < ~ s i o lhe
no faltar com o devido fructo em sPu sPrvio. Do
Snr. embaixador Fraucisco de Souza Coutiuho mio du-
6
04)

D. LUIZ DE POIITUGAL
v ido; antes por essa certeza me raz Lo a novida-
de das perguntas; e, se o zelo do servio de sua ma-
grslaile o levou a ellas, \'. Ex.a. de entender
que o mesmo moveu a mim quelle sen:imenlo. Do 4.
0
af'L.
0
torna r. Ex.a occasio por lhe niio parecer des-
o intento d'ellas; a elle u 6.
0
das ljlle eu lhe propuz em correspondencia das suas
(perynntas) para minha descarga; sendo a ma teria do
meu a mesma e o mesmo fundamento da duvida do
seu (1). O agente Francisco F.t>rrei1a Rei.Jello n'estat>
torm"utas no Leve parte, e em qnnnto for possvel da
miuha procurarei render as tormentas em
como j<'t llz. As novas qne \'. Ex.a mandou ao snr.
embaixador ordinario me communicou. Espero ua
seguinte termos os dos accrdo;; e qnita<io des-
sa c.1u:.:a que o qne convem a Portugal. lleos (;uar-
de V. E." muitos annos como desrjo. llaya I de
de I 9.
J >n:-; Lns.
(I) Achei impossibiliuade em averig-uar q na! fosse
a ma teria das perguntas e re><pnstas; mas acct>itavel
a de que todas versavam sobre a suspeita
<lesbaldade de D. Luiz de Portugal que se encostra
vL,ivelmente aos intPresses da Hnllanda, e assim pro-
pendia a reconciliar-se com llespanha.
NOTA FINAL
11
lpnoUEl\ITOll <lc D. Luiz, D.
, noel (lc Porttwal filho lwimooe--
, o
i nito <lo Prior do Crato, cstawlo -
em Fntlla, em cntron n'nma con-
jum<;o eontra o pai, e tentou passar-:-;e
para Filippc u. Antonio Peres, o celclm
:-;ccrctario de estado cl'estc monarclt, cs-
ta\a ento cm Fram;<i, f(wagiclo Yingan-
<;a do real amante tmhido da princeza de
El>oly. Foi Peres quem <lcuunciou a D.
Antouio c a lzabel rlc Inglaterra a COIIjn-
rao em que a ,ida tla rainha eorria peri-
go. D. l\lanocl fui prezo na Torre (lc Lo11-
84 D. LUIZ DE PORTUGAL
juntamente com Of' Frau-
eisco Caldeira lle Brito. dontor Hu:
nm hebreu medico <la rainha. Fer-
reira da Gama c scn filho Francisco, 1\la-
nuel Lniz c l\Ianocl <l'Andraclc, espio por
parte <le Castclla. O tillto <lo prior foi ab-
sohi<lo, a instancias <lo pac; o medico Hny
Lopes, Francisco Ferreira da Gama e 1\Ia-
Hoel foram na Torn;
F'raneisco Caltleim <lc Brito. que proYa-
Yelmeu <lemmcion os cnmplices, sahin
<lo carccre, depois da morte de n .... \nto-
llio cm 150;). ao eaho <ll' cs owlc
a rainha o snsteutaYa lautamente para
tYitar qnt D .. Antonio o llUUHlasse matar,
como fizera a Esten1o Ferreira da Gama
a <1ncm <leu sua ('asa por lwnu.nagem. l'
o fi..z; mOITl'l' por a:-;pltixia mandamlo-lhP
abrir as nias. Do espio )[anoel
drade wio sei o <lesti11o: anrignei
que f(Ji t'lll Dieppe e <l'ahi rPmtt-
tido a Lonclres (r).
(
1
) Consulte-se a Ilistoria de Inglaterra por Lin-
gard;- Felicifies Quene Elizabetlt"s Rcign, por Lord
Bacon - Carta de Francisco Caldeira de Brito. e.scri-
D. L(]JZ DE POHTUGAL 85
Lingard relata passageiramente a eon-
j mao dos exilados portngnezes, intluen-
pta em Madrid, n(t qual se relatam alguns fctctos in-
teressantes para a Historia de D. Antonio, Prior do
Crato. Aores, Ilha de S. Miguel, 1880. (*) Catalogo
dos Manuscriptos do ~ M u s e u Britannico, pag. 45 e 144
-Quadro Elem. pag. 516, tom. III-e pag. 228, t.
XVI.- Carta de Bvrl (Burleigh) a D. Antonio a pag.
298 do livro intitulado E.rcellent et libre discovrs dv
droict de la succession Royale au Royaume de Portu-
_r;al ... A Paris, 1607.
(*) Este documento foi desfalcado no seu lfUilate
historico, por um lapso da typographia ou de reviso,
se o traslado se no fez de um manuscripto incorrecto.
Duas vezes ahi se menciona um Antonio Pires, ministro
de Filippe II. claro que no Pires, mas sim Peres.
Restaurado o appellido, esta carta vem a ser o docu-
mento unico impresso em que se provam as relaoens
de.D. Antonio Prior do Crato e Antonio Peres, em Fran-
t;a e Inglaterra- relaoens que no podiam deixar de
ser as da intriga e da espionagem. Estes dois homens
temerarios, corruptos e violentos, atrahiam-se impulsio-
nados j pela homogeneidade da indole, j pela allian-
a do odio do inimigo commum. Ambos morreram men-
digando, em Paris, o po dos seus ultimos dias, depois
de se fazerem aborrecidos e suspeitos s naoens 4ue
os protegeram. O versadissimo litterato, o snr. Eugenio
do Canto, em ulterior edio da Carta de Francisco Cal-
deira de Brito, decerto corrijir este lapso, e outros
menores na contextura do precioso documento.
8()
D. LUIZ DE PORTEGAJ.
eiatlm; por Christonto de 1\Ioura, <"outra
a vi<la de Isabel Twlor. o his-
toriador Hoberto ,John!-iton que em lGi)i)
pnhlieu a HISTOHL'" HERlL\l BIU"L'":\:\"If'.'"-
Ht::\l t:T ET :\li:L'L\.RDI G.\LLic.uu;:u. BEL-
wr.\.u.ur, ET GEIDL\XH'ARI":\L T.\:\I POLITH'.\-
m;:\1, ECCLE:SL\.fiTIC.\RL\1 \B .\:\:\0 l,);):l,
.\n .\:\XDL 1G:28. Como est<_ livro 11o <kn
ter gran<le eircnhu:;o entre os latinistas
portuguezes, tra nscrl'Yo, l'Olll algumas tor-
rcc<;oens <le 11omes lletnrpatlos. em ob:-;e-
<plio ao:; mesmos o tredw correspowllntL
ao referitlo. Ahi apparcccm
<lc:.:;eonhceiclos a Linganl: Erat in .Ln.'flia,
slirprs judaica Jlcdicus, Lusitmms, nomine
Jlodcricus Lopcsius Lop<;s) ; .Lula' .I n-
gcl ica', intrr .lrlis insrrricns.
ab .Ldrada ct Chrisfofcro Jioro
(.:\lanoel .... \ n<lr:ttlc l' Christmo <ll'
:\fonra) l'ltilippi C'ou . ..;i/iario, intimo, J!lwr-
rilms J.llar.'Ji"Tifis, !1''1111/!isqnr coJTL']Jfns; i/nu
C'omitc Foulauo d l'ctro dr Ibera ( eon<ll'
lle Fnc11t<..s <' EshYan <l"lharra). . ..;
.wl'pe liff'1"i8 nf l'hilijJ}JO R('rJi
Junarcf opaam, ,,. digna ]JJ'U'IItia f'.rp('cfa-
D. LUIZ DE PORTUGAL
rei; hmc in comm uni. Ca:termn occultt:us pre-
tio corruptus, ut Reginam Veneno intPrci"pe-
ret. Hic Prinecps tardi sccleris: ParUeipis et
J.1!inistri idonci dilecti, Emmanuel Luduvicus
Timocus (l\fanoel Lniz Tinoco ). Steplwnus,
Ferea de Gama (EsteYam Ferreira da Ga-
llut) Emanuel Audrada, Bernardini de JJ/en-
lloza C) familiarium intimus. Lopezius, fa:dus
1
et 11/aculosu.<;, non pro Jlagnitudine
patrandi, et Cupiditate su remuncratus, aut
JVefarii (Uf's -'Yoetesque obsersanti Con-
,.;cienti, volutat seeum modo Faci-
noris et supplicii Jllagnitudinem; modo im-
nwnsam Pceuui(l}n, et potenfia, si Impunitas
congisset. Scd Fontamts, lcnti secleris, ct
Morre impatiens, literis Lopcsium admonuit,
11f Promissa perpftraret, ctrapidllm rcncnum
ad pra'cipitem parct; .JussitquP Pecu-
uimn large snbmiw:strari,per Institorem Con-
salumn Gomcsi11m (Gonalo Gomes): et
ampliara Prwma Perfidiw, iu posterum, tan-
ti Jlluncris prmnisit .. l{mnmi.'i, Fran-
(1) D. Bernarrlino de 1\Iendoa era :Ministro de
Castella em Paris.
O. LUIZ DE PORTUC:AI.
ctsco Torrrsio Lopes i iutimo, nu-
111f'1'atis Pamam, spcm, Vitmn Jnctio rrudital
ct Venenwu, fliluit. Inte1im, beniyuitate
minis, intcreeptis Ntmbii lileris, et
inde suspiciouibus; pctilam vewJw Priuci-
pcnt, in nofuit Plcb.<? conspirai iouc pa lcfact,
Reginwn periculo Cl"l'Jdam yari.wt
et diris rxrcntfionilms fraudem incessil. Er-
!JO acciti Lopcsius, Ferrcra, iuffnnuzci11s in-
tcr eum et Fontanum, lbaram quf', ct Ema-
nuel Lwlovicus, cousciu.; a c di1er.'ii iulerro-
yonlur Senaforiblf.'? de rrvdc RC[JW', de
Litcris, de ('OJUu:iis, de Scrmone cum Chri...:to-
foro Fontano Ibera habito. Lopc::ius
pzulorc dcpreltcusi quod infhiari
nou j)Otirat, fatdur f'apfam l'cmllliam, rece-
!Jf'lllnuts, l'ai'J"i<lium abruit, Ff'l'n'ra cl
Emanuel Luduvh'lls, uihil profutur111n .<?ill'n-
tium f'f'l'llcules objata, erimiuinal fassi, .Ju-
difia, lillcrm:, cf 1lfadwnes dctulcnmt. J>era-
cf questioue, rapiti ad tribunal. Lopn.:ins,
palefacta LitcriR, judiciis, d confl's.;;ionibu.<:
iu l'crliuatid prcstitit: f'onl'iucilln
eou.wiis, lfi"!Jf'llfr couff'ssionc Jll'fjllr'
obsliuafio profunf. Sin.rJuli damnuutlfr; et
U. Ll:IZ Dl:c PORTUG.-\L
8D
post Trcs Jfcnses ad Furcas, more
Proditorwn; suppliciwu siimptum. (Pag.
2kH e 2R).
*
lzahel, re('eosa tla lmixa ndole de D.
lllanoel, reten-o em Lomlres at que
pai morreu cm Paris. Henrique 1 ,. pcn-
:-;ionra-o em L)H3 ('0111 1:200
Existem <locmncntos no .:\Inseu Hrit<m-
uico pelos quacs se aYerigua que 1 ). l\Ia-
nod pediu <linheiro emprestado a Baeon
para pm;sar a Hollanda. Ahi nqueston
E mi lia de N ass<m, filha (lo prineipe de
Orangc, j eouheci<la des<le 1;)8(),
<pmll(lo f()ra, Haya pc<lir SO('COrros para
o pai. Elia cm j senhora <le Yinte e oito
annos. O prncipe .:\Ianricio, irmo fle
Luiza, eontrariou o ('asamcnto.
No ol,stantc, c psto que clln tossL'
protestante, honYc um pa< lre ('cttlw1 i e o
<JUC OS ('USOU, Clfl 7 <lc 110\"Clllbro de
Depois fugiram, e \"i\eram de uma pem;<to
a1umal de 4::500 cruz:Hlos qm lhe dant a
90 O. IXIZ DE PORTUGAL
,]ec-raiuha <k a arC'hi-<lnqneza
J >. lzabel Clara Engenia, sua prima, filha
<k Filippe 11. 1:: pm: tanto daro <rnc o fi-
lho <lo prdcwleute pa:-;son ao S<-'lT<;o <le
apenas p<le ,igi-
laueia de Izahd Tudor.
Em Himl, 11w<liant<- o eonde Filippe <lc
Xassan, l\Ianricio rcconeiliou-sc eom a ir-
man, c admittin-o:-; nos D.
)Ianocl f()i habitar o eastcllo <le \\Tiehcn,
arrallal<ks <le Nim(gne. rui na:-;
<lo eastcllo e<litieon o filho de n .. Antonio
outro caf't<-llo originalnwntc arehitcctatlo.
Um eseriptor hollalHlcz esse
e<lifieio e mn hdoa modernamcHte nr-
'
tPn a La de
('(' clttca, qu'ou offrilJ/fe dou
Rmmnuuf'l, dn; parfirulariffs
mrnfr oriyinalc.o;;. A iusi, lr 110mhrr drs Cfll'c.-:
('sl f!Jal ,; 1'clni mois cclni df's
cha111brrs d rf'lui df's snnoinf'S: le . .;; kurlrr.-:
,'!onl fflf nomhrr drs jours, ct lcs rarrrau.c dr
l'ifJ'('8 (f Cf'llfi drs /tCifJ'('S. rf'.'! !JiZ({J'J'CJ'i('H fjlf'Oil
trolfl'f'l'aif, d ]Jrc.-:rnt, purrils cl rrdiculcs onl
}Jit passrr }Jom for/ fJIUIIId d/c.-:
D. LUIZ DE POHTl"GAL !li
Naient la 111ode. Le clwteu de TVychcn ap-
JWrlient rwjonrd'lwi 11f. Osy, d' .AIIt'f'7'S, que
ajoufe ri .'!oll 11om cclui de TVyche11, bicn que
cclie proprit, n'ait jamais l n11e srigilcuric
on in ficf (1).
D. J\Tanod, por esse tempo militou in-
gloriosa,mente nas fileiras de Frederieo
Henrique. Os Paizes-Baixos ahorreciam-
Ho pela sua religilo que era a romana, c a
mulher mmca transigiu com elle, a J ~ u r a n
do o lutheranismo. A discorclia domestica
leYou-os a nm cliYorcio Yiolento depois de
trinta annos de casados, com oito filhos,
seis senhoras c dois rapazes. D. l\Ianoel
passou ao sciTio de Castdla, e lenm com-
sigo os dois filhos, D. l\fanocl rr c D. Lniz
ele Portugal. D. ::\'Innocl vestiu o hahito
earmelita; depois apostatou, dcscalson m;
smHlalias l' casem cm IGG com .Tomma,
comlessa de Hanau, de quem tcvP cpmtro
filhos: trcz morreram solteiros, c a outra
(
1
) Te Nim('yen. 1846. Devo o conhecimento do
opusculo de Renier Chalon (Don Antonio, Roi de Por-
. tugal. Sou histoire et ses monnaies, Bruxelles, 186R)
ao eminente archeologo e numismatico, o sm'. A. C.
Teixeira de Arago.
!)2
D. LUIZ DE POHTCfiAL
pooremente com o lmro <le Gheut.
Do outro filho, D. Luiz, est o
bastante para se YCr que cm eoHstancia.
de icleias politieas no <leslnzin a linha ca-
racterstica do m;. O caracter <lo Prior
<lo Crato, nas danclestinas
com Filippc H, ahriu mn IwmaHcial de
torpesas hcrcditarias para larga
dade.
A princcza, m<le <k D. Lniz. {> l1em-
mcrita quadro de famlia pelo juizo
e honestidade eom qne expiou heroica-
mente a culpa <lc se haYer fHlcrifiea<lo ao
aYcntnrciro portuguez, pohre, na
eonspirao eoutra o pai, <ksligado da
estima <le seu irmo I>. Christon1o ele
Portugal, <JUe no Yalia mais clo qm elle.
Este, l'Olllo l'l'a syharita pl'nsionaclo es-
l>anJ aTa mczadas do rei <h' Franl'a na
J
<lenlssa Paris, <' <h' nz l'tn <Iumulo assi-
gnaYa-sc Rei de PortuyaJ, nas :mas snppli-
eas aos potenbulos <ple o soceorrimn mt>:-:-
<Jll I1luu nen te .
... \parbllla <lo lll<ll'i<lo, nllta dos tin-
coenta e sete annos cle e<la<ll' l'Olll as seis
O. LIJIZ DE PORTUGAL 93
tillmt5, Emllia de Xat5sau-Orange foi residir
cm. Gcnelmt, mHle t:omprou o eastello flp
Prangius que em 18!6 pertencia ao prin-
eipe Napoleo Bonaparte. Em 1-! <l'agosto
<le 1626 comprou tamhem em Genebra um
palaeio com floresta e jardim, situado en-
tre a rua do Collegio-V elho e a rua Ver-
<lainc, a Anna Bithod, mulher de .Jean
Sarrasin, primeiro syndico, auctor elo
Citadiu, e irmo de Luiz Sarrasin c<nm
<los phenomenos littenuios do seculo xvn
diz Henier Chalon. Consta da escriptura
lavra<la na nota do tahcllio <let Cha-
pins, que a priuccza deu pelo palacio
~ 2 : 0 0 0 florins, moe<la gcncl>rina, e mai:-; 20
pistolas; moeda de Hespanha para alfine-
tes, o que tudo foi pago pelo mordomo de
sua alteza D<n'i<l Dumont.
Trez annos dcpoit5, a nora (lo Prior do
Crato fez testamento, em 22 ele fevereiro
< lc 162D. Ao filho mais velho. D. l\lanocl
' '
<fllC aincla era carmelita, no deixou um
eeitil, por que. lendo-se retirado do mundo
}J(tra ser frade, Jutda tinha que 'l'Cr com o
mundo. Esta razo est empconluula <lc
!H D. Ll"IZ DE POilTUf;AL
lnt.berani:;;mo e ele l10lll Hl'ltso. A l>.
legqu como :-;mple:-; llmhrana uns
780:1;000 reis; ao mariclo- raro marido,
lhe ehama ella,-nm anueleoin dons clia-
mantes; c, finalmente, deixou s filhas a
:-;na easa aincla importante . . 1() clo mcz
ele maro fallceen a princcza. c foi sepul-
tada na cathc<lral com m; cxtraorclinarias
pompas e1ne :-;c rclata1n no Portugal antigo
c JJiodcrno elo Rnr. Pinho Leal. ( l)
n. )fanoel, O caro \'U\'0
1
l'HSOll 110 llll'S-
lllO anno, oranclo j pelo:-; sessenta amws.
com I>. Lniza (h;orio, dama ele sna prima
a arehi-dnqncza Clara Englni<t. e aiwla
YYcn dez anno:-;, <le .Junho ele J()n,...;.
Das inna11s de D. Lniz clc Portugal,
cpmtro Yinram polnlmenh cm Hollanda
l' .lllUl'l'Cl'Hlll solteiras SClll l'l'SlWtal'l'Jll a.
,irgiwlaele . .::\lanrieia--Lemior eason tom
.Jorge Frcclerieo prineipc ell Nassau-:..;it.-
gl'll, e mmTen em 1G7-t. Maria Dt>lgia en-
sou por mnores c a sua Yontacle toln nm
(1) T. 2.
0
, pag. 4-!4.
D. LUIZ DE POBTUGAL
eoroncl, baro de Croll.
<luawlo tratavam de divoreio, em
. mento a escamlalos o baro foi
asRassina<lo em Italia. D'eRte fimesto enla-
ee ficou um filho e quatro meninas que
easaram HO paiz rle Vaml. ramo
hoje degenera< lo, rcinamlo D. Joo v, veio
a I \n'tugal um Mr. de la Porte que Re di-
zia reprcr::entar pela linha feminina D. An-
tonio, rei de Portugal. Vinha pe<lir ao Sa-
lomo portugnez, no o throno, mas algu-
ma eoisa, porque era pobre. D. Joo Y re-
eebcu-o tlc p para o no umwlar
e <lcspecliu-o eom esperanas.
Depois, ouvido o seu eom;elho de
mandou-lhe dar cem m.oedas! Um rei que
dava a Homa c aos fi-ades, que da-
va de coutos a fieiras, a eomi-
c a <:iganas bonitas, esmollon o repre-
sentante <le um neto <l'el-rei D. l\anoel
<:om 480$000 reis em pintos eom a sua real
cfigie! A esta extrema iguominia <levia
ehegar, deri nmdo no enclmrro de
mes miscrias, a <lermdcira Yergontea eo-
nhceida <la raa do Prior <lo Crato.
O. LUIZ OE PORTUGAL
Em <pmnto de Emilia
e D . .Jlanod <lepcreciam ohseummenk em
alliaiH;as s<'m riqueza 11cm jerarchia, mn
<l"aqnella prineeza, (}nilhermL'.
easaYa Lom Hellriqneta <le Inglaterra, ti-
lha <le 1, e ma fillto (;uilher-
me HL'Hrique, era. em H1RH. ada-
Bta<lo rei <la Gmn-Bretanha.
<la princeza de ncta
de D. Antonio, cm 170:2, o
prineip<t<lo <lL Orange, i)(H" mortl de <;ui-
lhLrme lli, rei <lc Inglaterra c principl' <h
Orange: o n'i da Prnssia eorton a
oppositores ee<lelHlo L'lll li l
Frana o prineipft<lo. TriHta aHnos dL-
eorridos. em 17 -1-H. o ramo
,_
*
Eshn1o Fern'ira <la (;ama (\\:j. pag.
X-l-) f(>i mn fi<lalgos exelui<los <lo per-
do <lc Filippe u, L' enf(H"e<Hlo L'lll cstatllit
<lcpois qnL' l>. Antonio tentou. <'Olll a es-
<pHulra iTtp:lLza, <'111 lf>SD. le,-ar Lisboa <le
D. LUIZ Dr<; POHTUGAL 97
. a:-;salto. A esposa que ento fugira eom o
mari<lo f(>i tambem clegola<la em cstatua.
Xas listas conhecidas dos fidalgos no
per(loado:..; falta aquelle nome bem como o
de Francisco Cal<leira <le Brito que muito
figurou n'este processo. Darei noticia do
rol menos imperfeito dos fidalgos e clere-
:-;a a quem o rei intruso no perdoou.
X o exercito do duqne de Alba que
eoll(luistou facilmente Portugal em 1580,
Yiuha nm official polaco chamado Erich
Las:-;ota. Este aYeutureiro era tambern es-
criptor, (' morreu velho e muito conside-
rado como homem de lettras. A respeito
(la conquista cm que clle teve o seu qui-
nho na gloria c talvez no saque dos ar-
mlml<lcs de Lisboa, escreveu Erich Lasso-
ta, cm polaco, alguns captulos que um
eastclhano traduzr ha poucos armos, e
o iutelligcnte <lirector <lo Arclvo dos Ao-
rc.<: rqno<lnziu ultimamente C).
(
1
) Duas linhas a respeito d'este diarista.
Etich Lassota de Steblovo, polaco, era gruduado
nas universidades de Leipzig e Padua. Em 1579 teve
7
!)8
D. LCIZ DE PORTCG!I.L
O tU<lesco rdere espceies ignoradas:
inteiramente dcseouheeitlas aos chronis-
tas coevos. Lembra-se <le uma filha do
Prior do Crato (1ue, dlpois da tle
Aleantara, f(>i preza em um couYcnto de
Guimarcs eom a l'<lllHtreira, l' eou-
duzitla a Castclla. Devia ser uma D. Luiza.
que professou eom outra irman. Conta qm
D. Antonio este,e n'fngiatlo e por pouco
no foi prezo na quinta <le mn fitlalgo <pw
morava na Falperra, alm <k Braga. Esta
noticia de que Filippe n se preparava para conqui,.;-
tar Portugal, e que, a beneplacito do imperador de Al-
lemanha, o rPi de Castella levantava bandeiras de tu-
descos. Alistou-se aventureiramente na bandeira do
conde Jeronimo de Lodron, militou quatro annos pot
Espanha e assistiu a todas as infan<:tas tentativas por
mar e por terra, do prior do Crato. Escreveu um Dia-
rio 11ue E'StPve inPdito at 18fi6, E' foi f'nto publicado
Pm polaco, e traduzido E'lll allemo, e depois vertido
para hespanhol por F. R. O erudito snr. Eugenio do
Canto collector do periodieo intitulado Arcltivo do11
Aores, e bPnemerito da gratido dos l'studiosos por
lhes haver aberto ensejo de conheelrem o depoimento
d'uma testNnunha presencial das !netas inglorias do
Prior do Crato, envolvendo partienlaridades de todo
em toda desconhecidas.
D. LUIZ DE PORTl:G.-\L
<Iuinta ehamada da Portella era de J oo
Teixeira d'Azevc<lo, casado com uma filha
do snr. ele Felgueiras. Extinguiu-se esta
L'asa no fim llo seL'ulo xnn cm. um Anto-
nio 'l'cixcira Coelho, rico morgado que
arredondava G:OOO cruzados de renda.
D'cstc 'l'eixeira Coelho escreve um linha-
gist<t: ccNo eazon, lmvcmlo tido uma vi-
<la libertina e estragada, cohal>itando t>
tendo filhos das proprias filhas c netas.
pelo qnc chegou a estar prezo por ordem
d'el-rci a instancias do arcebispo de Bra-
ga.)> (JJ!outarmyo.)
Lassota cl-nos a lista menos incom-
pleta elos portngnczes partidarios ele n.
Antonio, cxcluielos elo indulto geral de Fi-
lippc IL
No Pittoresco, t. u, pag. 100.
encontra-se uma lista lllCllos extensa t>
cgualmcnte incorrecta nos appcllidm;, tras-
laclacla pelo malogrado Lopes <lc l\Ien-
clona cic um codice hespanhol ele Diogo
Gncippu <lc Sotomayor, nutnnscripto ela
Hcal das Sciencias.
Transcrevo o rol elo allcmo, corrigin-
100 D. LUIZ OE PORTUGAL
elo ckturpaelos, l' aeeresccntan-
clo o de:-;tino (Jlle tinmm algmtR doR cx-

LEIGOS FIDALGOS
1." D. Antonio, prior do Crato.-l\[or-
reu cm Pari:-; cm
2." D. Fl'ancisco df' Portugal, eowle ele
Vimioso. -3lorren Ha batalha naYal elos
Arores em L')82.
'
D. Jllanoel de Portugal.- Prezo: le-
vado para Castclla c pereloado.
4." n. Pedro d, Jllcnezes.-((Foi nxa-
clo e atormeHtado )> diz o Prior <lo Crato
na carta ele Gregorio XIII.

;)," D. Ferno df' .. llcnf'::f's.- Prezo ai-
gnw; a llll
()." Jlauud da Silra.-Fcito ecmclc ele
Torres \r edra:-; pelo (' degolado na
Terceira en1 L)kH.
7." Diogo flofd/w.-Prezo 110 Castel-
ln de ii.Jgin para Frall(:a. c f'Ohre-
VIH'H ao Prior ha:-;bmtes
D. LUIZ DE PORTUGAL 101
8." D. Antonio Ber,:gra (Pereira).-
Prezo em Bclcm.
9." D. Jeroniuw Cautilan (Coutinho).
-Prezo em Bel cm.
10.
0
D. Jor.fJe de Jleueze.<; lle Castanltedn
(Cantanhede).-Prczo algum; mezcs l'
Lani<lo da crte.
11." D. Antonio de llfeuezes. -Refugia-
do em Frana, do com;clho de estado dt>
D. Antonio.
12." Febos 11/artines ( Phelms :l\Ionis ).
-Preso alguns mezcs, c reconci-
liado com Filippc II, de c1uem recebeu o
f()ro <le fidalgo.
13." Antonio Nunes (::\Iouiz) Barreto.
-Feritlo, e morto 110 carcere <le Be-
lem.
14." Joo Rodriglfes de Sosa (Sou--
sa).
li)." DuaTte de Lenws da Trosa (da Tro-
fit).-Prezo alguns mezcs.
1().
0
Antonio de Sosa (Sonsa), <lc La-
mego.
17." Duarte de Castro.-Degola<lo por
ordLm do Prior do Crato. eomo trai<lm:
em Angra, 1,)82.
102 O. LUIZ DE PORTUG.\L
18." Antonio de Brito Pimeutcl.-He-
fngi:ulo em Fraw_:a.
l." Pedro Lopes Girou df'
(Girou <le Santarem).
20." .Amador de Qll'iro:: ( <ll Queiroz).
-Era eorregetlor de Coimlmt e dumecl-
kr-mr do reino por D. Antonio. Reco-
llteu-sl' inqnme ::;ua quinta do Outeiro,
perto de Amarante, onde YiYen ea:-:a<lo
eom (lescendencia.
21." Joo Gonalt,es drt Gamara, filho
<le Lniz GonalYes tle Atltni<le.
:22.
0
tutonio da Sil1a de .A::cnoda ( dt'
.Azen<lo) <ommemla<lor de .. .Algoso.
2i3." Jlanuel '"llrudes, filho <1e Seha:-;tio
::\I eiH les.
:2.
0
Jllmwcl da Costa Boryrs.-::\lorwn
110 carcere.
2;)." ,Joryc d'Ocinwml (<LAmaral).-
Leute <la lTniYersi<la<k, JH'<'Zn e knulo
pam Castella.
2G." .Antonio Bamrho e seu irmo (Ga-
lniel).-Antonio Haradw f()i nssa:-:simulo
pelos l'l'C':Hlos <le nnarh' <le Castro nos
..... \<;m<s <'lll Era <lo eousc.lbo <le l'S-
O. LUIZ llE PORTUGAL 103
taclo ele D. Antmtio, c f()i o primeiro que
...;olton o grito de aedamao.
27.
0
JoH Barba da Silva.
28.
0
An:as ( Ayres) GoJlalves dr Jlface-
do, de Coimbra.
2D.
0
.Manuel da Fonseca (doutor), ele
CoimLra.-Tinha morrido na batalha de
..:\Jean tara.
30.
0
Manoel Pegas de Voya (ele Beja).
31.
0
Joo Rosario (Bocarro) de Serpa.


Podes Sybeyra (Pedro <lc Sequei-
ra).
33.
0
,Juan PJ'(tncisco da Costa (Dom
Francisco ela Costa).
34:.
0
Scipio de J<Vgucircdo. -1\'lorreu
cm Frana cm 1 (:)07. Testamenteiro de
D. Antonio.
CLERIGOS
1.
0
D. Joo de Portugal, bispo (la Guar-
, ela, dcntsso.- Pen;egnido c pre-
zo depois no Castello <lc S. Torqnaz, em
Hespauha.
104
D. LUIZ DE PORTUGAL
2." D. Affonso llcnriques.-Deo <la
Real Capella. rrre:-; annm; prezo em Coim-
bra, Campomayor e ..Arronche:-;.
3.
0
Joo Rodrigues de Bagomellos (de
VH$COIH:ellm;).-:Morren no carcl're.
4.
0
Simo J.Iascarcnltas. - Prezo enl
Vianna, encarcerado no Porto, e em
ronches, por tres mmos.
5." .Antonio de Quiroz (de Queiroz).
-Era irmo do eorreoe<lor .Amador <le
I - t""
Queiroz. Viveu em Amarante.
G." Fr. J.Ianuel da Costa.
7." Fr. Estcvo Leito. -Snspeitso <las
ordenR.
8." Fr. Lui:: Sotomayor.- Per:-;egui<lo.
,_
e afinal restitni<lo :ma e;Hleira na Uni-
Yersi<hule.
U." Fr . Dic:: (Dias).- PriYa<lo
das ordens e rlesternulo.
] 0. Fr . .Antonio de St'nna.-
D. Antonio l'lll. Fra!ll;a.
11. Fr. lft>itor Pinto. - Eittareera<lo
em Castclla owle mmTen.
12." Fr. Damitio llachado.- Foi alge-
lll<Hlo para Hespanlw; a preza mm-no os
piratas. e lllOITcn captiYo. em Fez.
D. LUI7. DE POI\TUGAL
13." }'r. ndr, prior tle ::\[areos.
14-." O doutor frei AgosUnlto.-Era frei
AgoHtinho tla Trindade. Fugiu para Frau-
a, e professou Theologia na U niversi-
dade de Tolosa.
l." Fr. Diogo CaTlos, fianeiseano.-
Era primo de D. Antonio, por ser filho
<le Clara, irman ele Violante Gumes. Fugiu
para Frana. Foi testamenteiro de D. An-
tonio, e a:-;si:-;tin-lhe ao passamento.
l6.
0
D. LoltTeno, geral de Santa Cruz
<le Coimbm. -Eneareerado tm Castella,
onde morreu.
*
A iuclole de D. Antonio
Humifeston-se <ler-:;de a infancia at ao pt-
nultimo amw da vida. Durante u des-
terro, plam:jm dle o assassnio de al-
guns do:-; seus adversarios, tendo para
isso <le os espiar l'Ill Portugal. Duartt
.Nunes <le Le.o, por lm,er eseripto uma
genealogia ao pl'eteiHlentL.
awlava amea<;ado por Hicario:-; as:;;oldada-
tOli
D. Lt.:IZ DE PORTUGAL
por V . .._\ntonio em Em nm
(los do Iu.'{tituto d( Coimbra, eu-
contra-se nma representao elo eelchrcjn-
risC'onsnlto ehr;to-noyo ptdiiHlo a Fi-
lippe H de Castdla que o
w1o s e jnridi(os
mas <lO IWI'ig"O L'lll qnc <tll(lHYH
sol> o punhal (los enYi<ulos elo Prior <lo
Crato.
Pelo tiUC respeita eomplei-
<;o do soLrinho <le V. ,Joo m, Ycm aqui
(le mol<le lllll rapi<lo episodio <la m-
.
.._\m<mhetermn-lhe
cla Yingan('a sauguinaria, Plll
j ( ,, (
meio clos lums exemplos
<cuol>itas ck ,J eronnno.
(loz:e Pra .eat;a<lor, lllOH-
jaYalis e tinha os
110 . \ L' a
teroeid<uk <losjaYalis tra tamanha n'<Htnel-
le tempo, : ,olta <k P na
111aior parte <l"Entn I >ouro t l\[inho qm.
para se eolmaYallJ as
uias tlt homPns c qm fl'eqnen-
tPmPllk Pram dilaeenulm; 1wlas
D. LUIZ DE PORTUGAL 107
Havia fi<lalgo:-; to vicia(los na altena-
ria-c o senhor (l'Entre Homem e Cavado
era lnn no corao do in-
ver_no, qnamlo as neves, enrijeciclm; pelo
caramlo, eryHtalisavam as escarpas es-
corregadias das montanhas impraticaveis,
passavam os <lias cm caza monta-
ria s aranhas com engodo de moscas es-
pctadas en1 palhas. )las como arranjariam
ellcs a caar mosccts cm janeiro? A im-
mundicic dos solares eomo un1 ja.r-
<lim de aclimao perpetua ele sevamli-
j as? On a mosca portugueza, no sceulo
xn, era um inseeto invernio mantido
pr<_rviclcneiahneutc para <lesln1star as ara-
nhas de negro c purulento? Revolu-
<;cs tl natureza C).
O filho <lo infante D. Luiz sahim um
tlia <'aca eom os sens n10nteadores. Al-
,
guns foram no rasto <le um javali que se
emhrenhou na coutada de Gonalo Coelho.
(
1
) Vida de lllanoel llfachado de Azmedo. pelo
marquez de l\Ionteuello. 1660.
10S D. LIJIZ DE POHTt;GAL
s<nhor de Felgueiras e Yicira, mn 11cto <ln
<lc IgnPJr. tle Castro. Estl fi<lalgo.
:-;el ntgem <:o mo a:-; suas <:outa<las e os :-;eus
ja,alis, YiYia no pao de Cergwle a <luas
legnas de (;uiHutrcs, -pao de rp1e mlo
resta algum. Os ea<;aclores de n.
Antonio ousaram penetrar no matagal <la
Honra tle Cergudc, 11a pista da fcra, e qua-
debaixo <las jauellas do fi<lalgo conse-
guiram matal-a. Gonalo Coelho, ouYiudo
o estrow lo affrm1 toso ao:-; seus pri Yileg-ios
insultou os tlo sohri-
nho <le D. ,Joo 11r, c apossou-se dojaYa.li.
Os monteiros qmixaram-Sl' a D .. Antonio.
IHL' ahtfi.m a Yinga]}(;a por w"'io poder
exercl-a eontra. os 1lirt>itos imiolanis 1k
Gom;alo Collho. )[a:-;, eorritlos alguns dias.
f()i preso em GnimarPs um tria<lo <le
Cergwle, talnz por instiga<;o mculta k
JJ . .Antonio. O udo <k I )ero Coelho lLs-
ten ,-illa, f()i <allia, <' plrg-mtton or-
km 1le IHL'lll o scn 1-il'l'\"O ti)m preso.-.\
ordem <l'cl-rci ((Pois
sc..:ja solto minha onll'lll )l -repli<on
GolH;alo Coelho. <.> le\(m l'om:-:igo o triado.
D. LUIZ DE PORTl"GAL
1(J.I
Immecliataull'nte, o filho ele Violante Go-
mes escreYe para a crte ao pae, ao rei.
aos ministros, contanclo o e pe<linclo
justia. O senhor ele Felgueiras preso.
couduziclo crte e sentenciado morte,
decapitao.
O senteuciado, no lance extremo, lem-
hrou-se que seu primo l\ianoel l\tfacha-
<lo ele Aze\edo, senhor de Entre Homem
e Cant<lo, possua um Alvar de Lmnbmn-
a pelo qual o rei se ohrigra a fazer-lhe
a merc que elle pedisse. Gonalo Coelho
escreveu ao primo, rogando-lhe que o sal-
nlsse da morte. poz-se a
caminho <la crte; mas f(Ji no primeiro dia
pernoitar ao mosteiro <la Costa, afim <le
solicitar a pieclack elo menino de doze an-
nos que tinha em sua mo o cutello da ele-
capitao elo velho fidalgo. O ,senhor <le
Entre Homem e Cavtulo havt hospeda-
do einco annos antes, na sua eaza ele Cas-
tro, em Carrazeela ele Honro, os
D. Lniz. D. Fernando e D. Henricpw <pw
depois foi rei.
O menino rcfiiou a sua ira <liante elo
110 O. LI"IZ og PORTUGAL
mais venerado fi<laloo de Entre Douro t
o
:Jiinho; e, mai:-; ou menos disi'iimula<la-

1nente e arrrJJelldido dos mos ufficios que ti-
nlw feito a Gonalo rorlho, CSl'CYCU eartas
aos juii'.es que o tinham sentenciado.
::\lanod no entn.gou as
cartas, ne1n ehcgon a entrar na e()rk.
Disseram-lhe qut> l'l-rei andant l't<;ando
nas montanha:-; tle Almeirim. Ewlirciton
para a seiTa, a eantllo no seu Rnyallw, mn
cavallo de grande ra(_,'a. D. ,Joo TII avis-
tou-o, recouheeeu-o, e <li:-;se aos (la comi-
tint: <<Aqudlc :?\fanod l\lachallo ou o :-;eu
esprito)). Aplaram-Hl' o fidalgo e o rei.
<Illl' moiltava um emallo hraneo ehamallo o
C'ysnc. Qui': :-;na alkza ea,algar o Hugalho,
c tanto lhe agradou tpw tro<on pelo
Hd<._re o hi:-;nl'to dl )lanod .Jiaeha-
do <IUC seu hisavtl nunltlara retratar em
grande tela, ao natural, o C'y:wc, l'lUO pai-
lld Sl'cnlo e meio <hpois ainda l'stava em
um :m lo <la eaza < h C astro, pnny nl-
llH'lll' l'lltre o:-; retratos< l( E por-
<pw aquellc ('[JSIIC canta Nt (t/1/ts de morir y
dt'li}Jilt'S de mucrto las !florias dc..;;le iusi!Jne
D. LUIZ DE PORTUGAL Hl
varon gozadas en rtquella gloriosissima es-
plwrn de Princ'pes que tanto le lwnraron a el
y a snu ca:;a (1).
Em seguida troea <los eavallos, lUa-
noel :Maehado, proferidas umas pala \Tas
muito diseretas, beijando-lhe a mo, c
joelho em terra, apresentou ao rei o Alva-
r de Lcmraaa e um memorial pedindo
a vida de seu primo Gonalo Coelho. D.
Joo ur, li<lo o memorial, mandou soltar
o condemnado, sem dar sati::-;fho aos
juizes que tinham sentenciado t;:Ll vez cons-
trangi< lamente para obe<lecer ao filho do
infhnte D. Luiz.
Entretanto, D. Antonio, em attitude
de scraphim, ajudava s missas no templo
do mosteiro, c murmurava com sancto ju-
bilo de menino de cro: Ad Dcllm qui lcti-
ficat jnventutem meam.
No altar fronteiro tamhcm ~ u d a v a
missa <lo monge de S. ,Jeronymo um bas-
tardo de cl-rci, aquclle D. Duarte que aos
(I) Obra citada, pag. 79-82.
112 D. LUlZ DE PORTCGAL
vinte e <lois morreu <le
Braga, ao mesmo tempo que sua me lza-
1el _l\Ioniz, a harrcgan eontrieta, morria
Inn eonYcnto auBtcro. St'lll ter ,iBto o
filho.
Em grawlc o seio <le Dcns para alni-
gar a (ltslwnra da )Iulher. a ingratido
<lo real amante, c a sawladt
<lo filh incognito! an-
e <la mesma rnortl'. acahon
,_
lantc, a Pelicrma, a C) judia. no
mosteiro de Almostr.
(
1
) Digo supposta judia, por qur, apesar da quasi
unanimidade dos historiadores, creio que Yiolante Go-
mes era christ velha. O pap de Yiolante era Pero Go-
mes 11 ue rrsidia em E v ora em junho de 1554. Tinha
outra filha, chamada Clara, qm casou eom Franeiseo
Carlos. D'estes nasceu Diogo Carlos, que foi fradP
franciscano, doutor Plll theologia, lPnte na sua ordem,
p acompanhou seu primo D .. \ntonio, eujo testamentn
esereveu Plll Paris, em 159f. Re- YiolantP era ehristii-
nova, tambem rigorosamente o N'a sua irman Clara; e,
n'Psta hypothese, seu filho Carlos seria exeluido do
saerrdoefo, ronforme o rigor das inquirit;es de gl'ncre
qur lrvavam as suas pesquizas at quintos avs para
as profisses nas ordens 1le cavallaria e mais austera-
mrnte pam as monasticas. Os inquiridores no pode-
D. LUi'. DE PORTUGAL 113
A idade, a circumspeco monacal do
officio, o diploma de Licenciado cm Ar-
tes na universidade de Coimbra no lhe
despontaram os espinhos da condio
bravia. O meio ascetico, a convivcncia
com fiades at aos vinte c um annos,
nada modificou o que lhe vinha de ata-
Yisnws insanaveis. Em Almada, pizoava
corn valentes cachciradas as costellas a
certo cozinheiro que se passra do seu
selTio para o elos rravoras. n. Antonio,
ento ('Tll vesporas de embarcar-se para
riam enganar-se ou dissimular a procedencia judaica de
pessoa to conhecida como a amante de D. Luiz irmo
d'el-rei. Os que dizem que Violante professou em Al-
mostr, e ao mesmo tempo a reputam judia, no repa-
ram na incompatibilidade da profisso com o sangue
inquinado. certo, porm, que Violante nunca profes-
sou. Esteve alguns annos recolhida em Vairo, e d'ahi
passou para Almostr, onde morreu, sobrevivendo
quatorze annos o infante.
Para muita gente, se muita a gente que se preoc-
cupa com estas velharias, est ainda indeciso se D. Luiz
casou ou no casou com a me de D. Antonio. Os do-
cumentos officiaes, isto as bulias de dispensa illegi-
timidade do prior do Crato e o testamento do pai, con-
. vencem de que no houve um casamento canonicamen-
8
114 D. LUIZ DE PORTUGAL
Alcacer-KiLir, queria por fun;a lentr eom-
sigo aquelle cozinheiro. Pen:::;ava no:::; tim-
bale:::; c nos cmpacloens comidos em .Jiar-
roco:::;. Rodeado ele criados acntila<lios.
experimenta<los pimpoens <la hor<la faci-
nom de lacaio:::; da crte, malHlou pelo mais
attrevi<lo matar a ferro fiio, porta do
hospital de I.isLoa, Ferno de Pyna, um
provedor da 1\Iisericonlia, na ultima velhi-
ce, por que lhe impugnant sensatamente
a camlidatura ao throno. Em 10 (k Se-
temLro de com a artilheria <JUe f\.>z
te vlido; mas eu pendo a crer que houve um casamen-
to simulado, uma fraude pouco menos de infame, uma
perfidia para remover as difficuldades que Violante pu-
nha a deixar-se possuir. As minhas suspeitas -esteiam-
se em um documento coevo em que Pedro ou Pero Go-
mes, pai de Violant, nomeado sogro do infante D.
Luiz. No livro dos baptisados de uma freguezia de Evo-
ra l-se o seguinte assento: Em 15 de julllo de 15.J.J.
baptisou o bac!tarel della (da parochii1) o Padre Diogo
Vidal. a Luiz fil/10 de WJta. escrava de Pero Gomes so-
gro do infante D. Luiz, fm'ftm padrinhos. digo compn-
Estevam Rodrigues e comadre
Gracia Rodrigues, e por verdade assigney. Diogo ri-
da! Cura.
Diz-me o curioso investigador, snr. Antonio Fran-
D. Lt:l7. DE PORTUGAL 115
desmontar do Castello da Feira mandou
v a r ~ j a r Aveiro, a rel>eltle, que ardia em
peste; lieenciamlo o saque, levantava pa-
tbulos para alguns adversarias. Procedia
assim, peor que o duque ele Alva, para se
penitenciar de ter mandado, em odio aos
lisbonenses, al>rir as cadeias c tlerrmnar
os sceleraclos pela cidade. Vinha elle en-
to ferido no rosto por equivoco <le um
negro das suas milicias, e fginclo a unhas
de cavallo. Era muito acautellado com a
integridade da sua pessoa orgauica. Em
cisco Barata que este assento no s est no livro com-
petente, mas tambem se encontra copiado na Bibliothe-
Clll f
ca de Evora no CodiCe i-=! a olhas 56.
Se aqui no ha falsificao contemporanea a fim de
fortalecer as pretenes de D. Antonio legitimidade
em 1580, este documento tem grande valor para justi-
ficar a desmoralisao do infante e a resistente virtude
de Violante, enganada vilmente pelo apparato de um
cazamento em que tambem foi enganado o pai da atrai-
oada e o cura que baptisou o filho da escrava. E esta
crena no se desvaneceu com a posse, por que D. An-
tonio nascera (1534) dez annos antes da data do assen-
to transcripto, e no em 1531 como erradamente es-
crevem o conde de Vimioso, D. Antonio Caetano de
Sousa e outros. Estes casamentos feitos com falsos pa-
116
D. LUIZ DE PORTUGAL
Alcaeer-Kiuir, pehjando a handeira
real, sahin sem uma contuso por entre
centenas de c, soceorremlo-se
a ardilosas trtas, foi o primeiro que se
baratinho, enganaiHlo o <lono
como qnal<JUer alahanlciro dos mcrcena-
rios tmlescos. Na hatalha nantl dos A<;o-
res, a sua covanlia pflc citar-se como
exemplo. Aos primeiros alvores <las in-
fladas velas castelhanas, vogou para a
Terceira, a pedido dos seus cousellteiros.
Para ao pedi<lo, previamente
dres clandestinamente no eram extraordinarios na sua
sociedade. Um conde de S. 1\liguel, cem annos dl'pois,
assim logrou uma formosa e esquiva moa de Lisboa,
de alcunha a Castanha. Em Frana no se escrupulisa-
va muito mais n'estrs expl'dientes. Beaumatchais no seu
drama EngfniP d-nos copiado da realidadr, un spigneur
libertin ltabillant ses 1alets de prtres, et feignrmt d'-
pmtBrr u11e jeune prsone qui parait eucrinte au t!tftre
sans avo ir ft 11w ric;e:
Quanto :. illegitimidade de D. Antonio, no ha na-
da prob!Cmatico: era illcgitinw, mas o que parece legi-
timamente demonstrado a patifaria do pai. Uma sim-
ples nota no prrmitte desemolvcr as provas que se
rrforam com a sua ridicula paixo, em anno!< muito
dccadcntrs, pela sobrinha D. !\laria qtw r"'snu rom Fi-
D. LUIZ DE PORTUGAL 117
escolhra para si o galeo mais veleiro,
com estandarte real ppa. A parodia,
do mestre d' A viz !
E ento patriota! Um fidalgo de La-
mego, preso sua ordem como philippis-
ta, j tinha vestida a alnt de padeccntl'
quando os seus parentes o arrancarm do
carcere. E este sectario de Castella de
certo no seria menos patriota- que o prior,
que, desterrado pelo cardeal, offcrecia a
Filippc n os seus servios, eom promessa
de desempenhar-se bem. Depois, desem-
Iippe, filho de Carlos v. Possuo em boas rimas os ma-
goados queixumes do velho, mal disfarados sob a
mascara de rases de estado. Este prncipe amava apai-
xonadamente Ignacio de I,oyola, e sentiu muito que o
jesuta no quizesse acceitar as redeas da Inquisio
que elle e D. Joo III lhe offereceram instantemente; a
final, Ignacio acceitava, mas o infante a esse tempo
(1555) morreu, e os dominicanos prevaleceram. Estes
casos vem ingenuamente referidos na Chronica da
Companhia pelo padre Balthazar Telles (T. 2.
0
pag. 10
e 11 ). Confira-se este chronista com o conde de Vimio-
so, biographo bem conceituado do infante D. Luiz. Ahi
se faz alarde das diligencias que o infante virtuoso em-
pregou para investir os jesuitas no santo officio e ves-
tir a roupeta a D . .Antonio. (Vida do infante D. Luiz,
pag. 127.)
118 O. LUIZ DE PORTUGAL
pc>s!-iimamentc> offerecc>ndo os
mesmos scnios ao duque de Bragana.
Por ultimo, a mercadejar com o
ri de Espanha. Essas Ycniagas so a um
tempo denunciadas e desculpadas pelos
nossos historiadores com uma critica chc>ia
(lc> eortezias e romanesca sensihili1ladc,
contra-pczan(lo as Yillanias do carader
do prctcwlentc> com as do lles-
tcrro, como essas medianas a(hersi<la-
des correspondessem aos seus grandes de-
lictos polticos c aos r-;cus Yieios particu-
lares. Quem lhe conhecia a indolc era o
seu mestre, o arcchispo Bartholomen <los
J'\Iartyrcs, que fugiu para Tui, quamlo clle
sahia do Porto, como em desapo-
derada fuga, c> se Yestia <lc <le
llois, para cYitar qnestl'S l'Om a tropa.
Sempn (lc>sgTaaclo e ridculo!
Dir-sc-lm (JUC D. ..\ ntonio grangeon
1lcoica<_;es i(hmeas a desnwntirem os prc-
tlieados nu.os que llw eont(n a historia
joeinula (le commis<'raOl'lls banaes. Es-
se:-; :-;cqnas<'S (lo prior que se atropdlaram
iwliseiplinados soh as h:uHllirolas (los
D. LUIZ DE PORTUGAL 119
eonventos c dos escravos em Alcantara
eram uns extravagantes ela sua camara-
flagem, como o libertino bispo da Guarda,
o folgaso D. Francisco ele Portugal,. ele-
pois chamado conde de Vimioso e seu
conclestavcl, 1V1anocl da Silva Coutinho,
chamado conde de Torres V cdras, Duarte
de Castro e os dois valorosos Barachos
que assumiram na lcn<la da nacionalidade
a primasia gloriosa cl'uma estouvada ern-
pre:za digna de outro caudilho. Se, tem-
porariamente, outros fidalgos se bandea-
ram com o prior, symbolo de imlepcn-
dencia, leia-se a Lista- que D. Antonio
escreveu dos seus confederados (Provas da
Ilist. Gen. da C. Real) e vr-sc-ha que o
maior numero o desamparou antes da es-
caramua <le Alcantam; parte dos qnc o
procnranm em Frana regressaram ao
reino eom o perdo de Filippc n, e al-
guns tentaram matai-o, como Duarte de
Cm;tro, A maclor Vieira c l\Ianoel de An-
chadc. E os contnmascs na lealdade bc-
h<.ram na terra estranha o trago da mor-
te cm pobreza, sem ao menos o dulcifica-
120 D. Lt:IZ DE PORTUGAL
rem com a gloria dos sacrifieados ao
lemma Lastante sagrado, mas asss me-
taphysico de patria com rei portuguez.
Os seus prosclytos mais consagnulos ao
ideal de patria que personalidade <lo
cyuico frascario, foram D. Diogo de )fe-
nezes, Henrique Pc1:cim de Laecnla, e o
dr. Pedro de Alpoem, to<los estrangula-
dos, antes de conhceerem a ineapacitlade
do homem por quem se immolaram, has-
teando o guio esfarrapado das quinas.
que como em todas as religiorns, e::;sen-
ciali11Cnte amlulcntas, no ha politiea
funesta sem o seu honrado martyrologio.
Dizia IsaLel rrudor que D. Antonio <le
Portugal tinha o tragieo sestro <lc conta-
giar tla sua m sina quantas pessoas lhe
esten<liam a mito eompadcei<la.
*
Da imlole <k D. l\lanoel Eugenio <h
Portugal, bisneto do prior do Crato, achei
umas amostnts, poucas, e Yenlade; mas
D. LUIZ DE PORTCGAL
121
qnasi bastantes para lhe bosquejar o per-
fil, c considerai-o na posse da herana
moral do pai, do av e do bisav. Quanto
a seu terceiro av D. Luiz, e ao quarto, o
grande D. lVIanoel, isso historia que
transcende os estreitos limites d' esta mo--
nographia e). No me parece, todavia,
paradoxal nem difficultoso persuadir que
o punhal de D. Joo n, quando abriu as
veias do duque ele Vizeu, no com;eguiu
desangrar a poro do sangue ferino que
repuchava nas elo duque de Heja. Como
se descuidou ou o brao lhe can-
ado da lucta, D . r oo n vasquejou nos
paroxismos lentos da peonha. A perse-
guio e matana dos hebreus no per-
(I) O snr. Fernando Palha est formando um li-
vro referente ao condestavel, duque de Beja, D. Luiz,
pai do prior do Crato. As estreias historicas do versa-
dissimo academico, Casamento do Infante D. Duarte.
A Marca de Ango e O Conde de Castel Melhor no ex-
lio, abonam o valor do livro promettido, em que os
documentos ineditos hode ser aquilatados pela critica
exegetica do snr. Fernando Palha, to discretamente
experimentada nas tres obras referidas.
122 D. Lt::IZ DE PORTUGAL
mitte que hesitemos nas f()rnmlas <lo ca-
racter fero <le D. l\Ianocl, que nem ao
menos era fanatieo: sacrificava sua lu-
xuria por uma prineeza de C astella as
vidas dos hebreus, a melhor artcria <la ri-
queza nacional; c, para contemporisar o
crario eom a pie<hulc, matar sum-
marinmcnte os jl.Hlcus depois qne cllc os
l'spoliava. ::\Ias trata-se agora d'cstc outro
D. l\Ianoel Eugenio, quarto neto <lo gran-
de monarcha.
Contrahira clle cm Hespanha
eom o famigcnulo linhagista n .. Toscph
Pdliccr de l'ear c Tovar, tahcz l'Olll o
proposito <k o encarregar da enxertia da
sua arYore <lc gcrari. on<le haxia uns
galhos Yerminados que lhe <'OilYinha cs-
uoear. D . Joseph escreveu c imprimiu o
.Mcmorinl !/f'IINtloyicn de D. Jllannrl En!Jrnio
df' Portugal, Sl'gmulo as notas <JUC lhe mi-
nistrou sen amigo, o filho <l<' n. Luiz.
Ora, estas notas eram. ao mesmo tempo,
estnpi<las l' prillleiro, pl'los alla-
ehronismos; <kpois, pela ealnmnia que
iHfitmava a llll'moria d<' uma a lt<l senho-
ra, virtuosa c mnito inft liz.
O. LGIZ DE PORTUGAL 123
Assenta o genealogista que a me (le
D. Antonio se chamra D. Violante da
Cnnha. No diz se era ela casta dos Cunhas
fidalgos, se elas raas subalternas; parece,
porm, querer espoqjar da seric das suas
avs o appellido Gornes do plebeu Pero
Gomes, de EYora, pai da Violante, ama-
sia do duque de Beja, D. Luiz. Por parte
do linhagista Pellicer imperdoavel a
ignorancia ou u m f. Elle devia conhe-
cer os chronistas portnguezes e os hespa-
nhoes que todos uma, desde Luiz Ca-
lnera de Cordoba at :Munoel Faria c
Sousa, testemunharam que a me do prior
do Crato se chamava Violante Gomes, e
das sentenas comlcmnatorias do prior
rcl,el<le consta a mesma filiao, que o
proprio D. Antonio se d na Carta a Gre-
gorio XIII que j corria impressa cm. trcz
lnguas; e no menos concludente a
illegal Legitimao de D. Antonio-ins-
trumento que o seu bisneto deYia possuir
-onde, duas vezes, a e.'lposa <le D. Luiz
se chmna riolante Gomes.
Depois <la fian<l< elo appelli<lo mater-
124 D. LUIZ DE PORTUGAL
no, vem a dos ttulos do prior <lo Crato.
que clle foi duque de Beja c condcs-
tavel do reino, como seu pai. :No foi dn-
qrie nem condestavel. Pcllicer tinha a seu
favor, na !listaria da casa de Frana, pe -
los Sainte-JJiartlw, a affirmativa (le que o
filho do infante D. suceedera nas
honras de mas os mesmos
genealogistas, na mesma ohra, se eorri-
gem dando-lhe como succcssor ao infantt'
seu sobrinho D. Duarte, tluquc de Gui-
mares, f::tllecido cm 1576; e cm 1.378, na
acclamao do Cardeal, era eondestavcl o
duque tlc Bragana. Jt certo que D. Anto-
nio granrlcs esforos por ohtcr aquclla
<lignidadc, mas D. SeLastii'io recnson-lh'a.
Jt o proprio rei que nos eonta na Relalio
da sua primeira l'iagcm a ..._\.fiica as instau-
cias de spn primo c a sna resistcncia s
grandes rasocus tlo prctcwlentt>. Estas :-;o
as tcxtuacs palmTas de 1 >. Sehastio:
... E nrsfa ronjuntio, rourorrcndo o q11r do
officio dt condfsfatel JJU'll primo com cstr
prrhndia r mr prd ia; r meu primo
JJ. Antonio ao rfrcfo n'isfo pretendido, c
O. LUIZ DE PORTUGAL 125
tando por se achar n' aquelle tcnipo em Tan-
gere ao efecto da mesuw preteno e requeri-
mento com grandes rasoens, que por o que
rne pedia offencia, me pareceu dilatar e de-
ferir a final dete1'1ninao que com tantn
instancin n'isto requeria e pretendia, resol-
vendo-me por esta causa e po1 muitas ra-
soens da cousa e dos !touze.ns em me no sm-
virmn nem meu primo D. Antonio mas em
attender aos acidentes que se offereccssmn (1).
Emburilhado estylo ! Parece querer dizer
que se descartou 'das impertinencias e elos
servios elo primo e d'outros, tratando de
cumprir com o officio de capito corno e ra-
:;;o (2). De mais a mais, D. Sebastio
n'estc mesmo relatorio precioso e quasi
na(la conheclo da sua primeira ida a
Africa, a pag. 36 c 43, queixa-se da in-
disciplina ele D. Antollio que ahandonnt
um posto que o rei lhe manclra guardar.
(
1
) Memorias para a historia de D. Sebastio, por
Diogo Barbosa 1\'lachado, tom. IV.
(2) Pag. 17 infine.
12(j
D. Lt:IZ DE PORTUGAL
PeHsima opportuniclade para lhe pe-
dir o estoque de condcstaYel! A tLmeri-
dade do rei rwHte feito d'armas cn1. que o
primo se mostrou indiHciplimulo, den lo..,..
gar a que o grande orador c bispo Anto-
nio Pinheiro, lhe queima-
roupa mn sermo, cmn o texto ..
tibi dica, surge! O adolescente, irritmlo
pl'la aH<lacia do bispo, mandou recolher
o exercito, c escreYcn a esse rcspl'ito es-
tas phrascs em que respira o tlcspcito e o
tlcsgraado proposito que realisou. Conta
que conYocra os do S('U conselho para
lhes fazer saber que fra e vinha pam lut-
'i'cr de tornar corno era nzso, e que lh'o di-
sia astdm por que cstma em Africa c lar!Ja-
mente por o eomo fura e esta-r j cm
podia dizer que fnt a .Africa c vinha da
.A (rica para, tornar a A frha, porque se mio
fra a .. 1 frica, esliN;ra cm Pmt n,qal; ma i:;
pondcrra dizer que h a via de ir a A frica, c
o podiol)('JJ/ crer pois o c
que o podiam rcr, pois 1inio o que mio Cl'f'-
nio c q uc pant h::w se d isposessem. ( Pag.
Parece uma l'lemwa amima<la eheia ele
.
D. LUIZ DE PORTUGAL 127
perricc a teimar que est em Afiiea para
vir a Afiica e tornar a Africa, que snn e
que srm.
*
V amos muito desviados da linha ge-
nealogica de D. l\1anoel Eugenio de Por--
tugal. Desculpem. Os tolos c as tolices
resultam debaixo da penna quando a gen-
te remeche com ella a trraparia velha
d' estes proccres.
D. Joseph Pclliccr soube (lo bisneto
do prior do Crato que D. l\fanoel, filho
rnais velho d'aquelle rei dcsthronisado,
era filho de D. Guiomar Coutinho, con-
dessa de l\Iarialva. Aqui que est a
infame aleivosia dcstruida pelo mais cs-
tolido e destcm perado anachronismo.
D. Guiomar Coutinho foi casada com
D. Fernando, irmo de D. Joo III c tio
de D. Antonio. ] ; ~ bem conhecida da his-
toria, <lo drama e do romance a trageclia
d'csta fi:tmilia, pela parte que teve 11'ella
D. ,Joo de Alencastrc, marqnez de Tor-
128 O. LUIZ DE PORTt:GAL
ns :X neto tle D. ,Joo n. V erclatle
que a tragedia no implica.Ya que hou-
Ycssc uma scena incestuosa em que D. An-
tonio, prior do Crato, tivesse amores com
a sua tia; mas as datas insurgem-
se contra a calumnia, c attcstam que a
<le 1\Iarialva, viuva de D. Fcr-
nawlo,. fallecido elit 15B4-, me-
nos <lc' dons mczes a scn mariclo; e o prior
do Crato, flllC D . .l\Ianocl Eugenio fanta-
siou amante <le D. Guimnar Coutinho, ou
tinha trez annos quando sua tia morreu,
como pretewle o eommmn (los historia-
dores, on nasceu no mesmo anno 1 :m,
como eu Inl' persuado C).
(
1
) difficil assignar incont('stav('lmente o anuo
em que nasceu o filho de Yiolante Gom('s. A maioria
diz 15:31. Um Breve, copiado por Fr. BNnardo da
Cruz, na Chronica de D. Sebastiam. pag. 430, datado
em l!"i79, diz que D. Antonio tinha cineo('nta annos.
'ft'ria nas('ido portanto em 1529. As datas de Fr. Ber-
nardo da Cruz so suspeitas, porque se acham muito
dPturpadas pelos eopistas do rodice. Adwim que A.
IIPrcul:mo, editor da Clironira, as no corrigiss!'.
D. Antonio, na Cartn enviada de Fra.l'a a Grego-
D. LUIZ llE PORTUGAL
*
A historia conta 1ne o prolitico D. An-
tonio cngemlron (kz filhos em mulheres
1le diYersats naoeus; mas uem chronicas,
nem impressas e manuscriptas
nomeiam uw.a 8 d'essas mulheres. Este
:-;ilencio tanto poderia significar que ellas
eram :..;enhorus de primeira nu;a corno crea-
turas muitll onlinarias, de uma corrupo
auonvma. Va me de nm filho natural de
o/
eerto dnque ele Yizen, (lia-se ser ella to
fidalga (Iut' ningnem ousava proferir-lhe o
nome; mas dns rnmll'ehas do prior do Crato
p(lc 1p1e o:-; genealogistas
rio XIII, diz que entr1a para o mosteiro da Costa, em
Guimares, antP. dos oito annos, e sahira. aos doze
para o mosteiro de Santa Cruz.
Os chronistas dizem que elle fra para Santa Cruz
em 1548. Teria, pois, nascido em 15:J6; mas o clfpoi-
mento de D. Antonio pouco decide: quer( ria fazer-se
doiR annos mais novo, t4?ndo nascido em 1534. O do-
,.nmento 11ue mais credito nwrcce a Buila da conces-
sii.o do priora1lo datada cm 1551, na qual se diz que
130 D. Lt:IZ DI<: PORTtH;AL
supereiliosos honn.ram grfw
<liriam no c:-;tylo de auazarea-
dc lhes inscrever nos immor-
tnes os nonH'S rde:-;.
Era D. Antonio muito earoa.vel < lc
}Jl'aticar C'Olll lnl'l'('trzcs, SClll vergonha 1lo
sen habito tle g-ro prior. Fr. Bernardo 1la
Cruz, IHL Cluouica, pag. mH, <li. lJlW aro-
da predileeta do filho do iumtc l>. Lniz;
tra a eanalha; l' Diogo de Paiva.: ua.s Lnu-
brrwrw: eonta que clle parava a
eom t(.mlas prm;tilmlarias. de
dia, na rua Nova l' nas prm;as mais pu-
hlicas de Lisboa. Seria talvez para as wo-
ralisar. O Aretino. eoe,o do prior, tam-
h(m as coUVl'l'sa ,.a uas pra<jas <> hoi"Jil'cla v a,
D. Antonio contava Pnto dezPsete e t'Stava a
c,;se tt>rnpo g-raduado em philosophia. Efcctivamente
Plll 1 i51 foi n. Antonio graduado em arws,
eomo consta da CIonira -conegos reyrauft'..Q, por
D. Fr. Nicolau dt> Santa :\laria .. \ Bulia Iue n faz
C'ido em t 534 <'Jltontra-se intpgralmente nu t.m. 3.
0
da
Nova Historia d Ordl'm d1 Malta, por .Jos AI;Jasta
cio de Figu .. iro>do, om outros documentu;; da maiot
validade para a monographia dn Prior do Crato.
. -
O. LIJJZ DE PORTUGAL
131
para as
orientar na emeiHla da vla. E a expliea-
(j que o arehi-dentsso <lava a Rani-!oYino
1nc o arguia de se emporcalhar com taes
O nosso prior tambcm entendia
na moriguao interna <los claustros.
noel tle Faria e Sonsa chronica esean-
lalosa suas ameijoadas com as ticiras
los A\ores. Era, pois, um porlll!JIU'Z de ra-
como diria o meu esclareeitlo amig-o
irrigamlo eom a. icsca,
agua lustral ela sua imlulgencia sociolog-i-
ca temperamentos ealidos como o <lo gran-
<le nHtrquez 1c Pomhal. Para contrariar
com exemplos e anecdotas a impwliea
talilale tios meus eonterrancos lllnstres,
t; pena 1ne cu no possa nomear heroes e
lusitanos que viessem rua <.m
mang-as le por haverem deixa<lo
11s b"tqnes em mos <le lubrieas Zuleikas.
eomo acm1te(en ao virgin,al .Tos, ministro
la itzen<la lo Phara. E exemplo nnico
de na Hihlia; c, prcgo
t.terno para ministerios na sc-
Vtuleira <le Epicuro, a Bihlia )sse uma
el.!rouiea. e aqnPll<- .r os nm ministro an--
IJ. I.UIZ DE PORTl'GAI.
thentifo. O pruitlo erotieo do:-; Hossos g-ran-
des hmuelts ineontinente:-; no sei :-;c pro-
cede do mozarahi:-;mo, se <lo turallismo, se
<la orelha de pono.
*
J). Antonio assit.-itia pom.:o na ertl'. pa-
ra esquintr-se s et'Tisnras <lo tio lanleal.
s esquisitas Hautimona:-; do primo Sebas-
tio, l' s picuinhas intriguista:-; da raiuha
D. Catharina. Como amlaYa sempre fora
da terra, cm eal:Culas e f()lias eom os par-
ceiros do seu paladar, natural <ptc as tlif-
mitl'H de Sl'ns filhos t' outras mtnol"
fe.euwlas \'in:ssem nas provineias por owle
ellc fha altC'rmulamente. A 1-
gmnar:- tfessaR mulhcns slriam hC'spanho-
las ou moiras.
Entre l;){)f) e lf>G8 estaHtiou pot Uas-
h lla. H a doemmHtos tla sua larg-a eorru-
p,o de eostmucs cm Ma<lri<l. a tal po1tto
que o em baix:ulur portugnez pediu <le l
f!UC chama:-:sl'm a Portug-al o prior e::-..pa-
D. LUIZ DE POHTUGAL 133
triatlo pur desavenas tlc dinheiro, e tran-
sigi:-;sern com elle pagando-lhe a:-> enor-
mes dividas e augmentamlo-lhe OR rendi-
mentos (9:000$000) para assim evitar-se
a m figura que elle awlava fitzenrlo cm
terras alheias.
Em com eerte:-;a elle algu-
ma suas proezas genesicas. O filho D.
Christovo que nasceu em Tanger pro-
vavelmente (le uma mulher que elle levou
comsigo j gravida de Hespanha, por que
no houve intermittencia de tempo na
sahi(la para Africa nem l Re deteve mais
de quatro mezes. Em 1571 voltou a Tan-
ger, com as honras de governador, onde
mereeeu ser (lepo:->to do cargo por D. Se-
hastio. Ha liH:'morias d( clle ahi ahu-
:->atlo da sua auctoridade, ap<;ssando-se da
filha ou das filhas de um rei .moiro que se
acolhera proteco dos portuguezes seus
alia( los.
As suas paragens em Portugal eram
Ahmula, L\lemqner, Almmtcs, na casa on-
de o pai 11ascera, na Covilham em uma
casa eampestre ehmnada RscarrirJo, da sua
or(hm, em Pnnhete, l\Iafht,
'131 D. IXIZ POIITI'G \L
P Ho bosqne de (\rna(he do Hom
.Jardim <}Ul' tambl'lll plrteneia ao priora-
do tlu Crato, sitio muito ameno. (le tioH-
doso atToredo, um l'Heanto para d(_)is :-:oli-
tarios amantes. ,J ali i tinham passado
eml>oseados em outro prior. pai
do eondestaYel D. :Kmw .AJYares. l' mai:-.
a formoRa lria Gon<;alns de Carntlhal,
ml' (lo cele1errimo li<la<lor l' santo.
Houn alli, em uma clareira do Los<lue,
uma estatua de cera. retrato do eonde:-;ta-
Yel que l nascera; porm, o po,o,
rimentando que a cera da sauta estatua
cnraYa d(_ Inallitas, eo111eu a estatna a
poneu c poueo. _l\Iignel Leih1o de AIHlra-
na lamenta semmtameute
ql' os sasonaticos dssl'lll (_statna do
hero<' um de:-;tino to sqjo por interme-
<lio da degln6<;o.
Tcunhl'lll florestas mnnnu-
rosas l' aplnmlysiacas se eseomlen D,
,Joo n eom D. ::\faria dP l\lemlom;a, e
l fillniearam um menino que por nm triz
m1o foi rei de Portn!!,'al, c Ying-aria talYez,
. -
He a pe<;onha se tl<:morasse a l'l'r mais
D. J.UIZ DE PORTUGAl
a}guma:-. semamtH OH intestinos du pai.
pois, aeeeitaYel intni<;o que n'aqnelle:
Hinho de reaes tradi<;es luhrieaH vagisse
algum ck's dez filhos do prior do Crato.
*
Alguma:; das mes ll'esta raa infeli'J
<leviam viver ainda quando elle fez testa-
mento em PariR, no a uno 1595. N' este
inutil e rol de legados encar-
rega elle Diogo Botelho, seu veador, de
entregar a pessoas secretamente indicadas
certas quantias, a que elle ehama ohriga-
r.o.; oc('ultaH para as qnaes applica mna
tera parte tlos seus rendimentos vencitlos
em Portugal. Ora, o pohre vonario no
tinha que dispr. Os rewlimentos das
eonmltudas do Crato que Filippt n hon-
nulamentl' rnamlon arrecadar por espa<;o
de annos, furam applieados a pagar divi-
<las de D. Antonio, umas a mosteiros, ou-
a 1mrticulares e meeanicos.
Talvez seja menos eonhecido este honesto
O. lXIZ DE PoRTUGAL
------
alvitre. do rei intrw.;o; e tamlem me pa-
rece no ser noticia eorrente. haYer sido
Filippe II <jlH'm pagou <la sna tlgiheira o
resgate dl' n . .r\Jttonio: preso t.'ln .Alcacer:
por qne o resgatalo, feliciHsimo nas
snas manhas etrieas <ll' henetieia<lo pobn.
apenas dera em . .Arzila Bti cmzados por
conta dos i3:000 do n'sgate.
Quanto heram;a qnc dlP mandava
<l;tribuir, o que lw via a liJn]dar em o
constante do sen l'spolio na resideneia
onde expirou em :-l d(' lf)f);),
mna casa, eonYisinha dos n'um
recanto <lo miscran'l bairro du Jlmais,
onde OH portngm'zes tinhm t()I"In:t<lo uma
esfiurapada eolonia <tlW pedia esmolas a
eatholieos e moiros e eahini:..:tas iwlisttl-
etamcnte, < semclhmu;a lo f;l'll real amo.
mnito pomo tsernpuloso ('Jll materia a.\
religio, apl:-m.r dl' kr eseripto, se esen-
nn, os P:wlmo.'i. l}('llilcnchtcs. Ellc }W<lira
auxilio lc armas P linheiro aos hebreus
<ll Lisboa e h HollalHla, aos hugucnott>s
da Hoehdla. aos lntheranos dos Paizes-
htixos. a Henrique 111 tne t'ra
D. LUJZ DE PORTCUAL
a Henrique IV que era ealvinista, ao rei
ele i\'Iarroeos que era mahometano, aGre-
g:orio XIII que era o que ns sabemos, e
a l:-;ahel Tudor c1ue era filha de Henri-
(1ue VIII. Serviam-lhe as adaga:-; e os di-
nheiros de todos. Voltaire rin-:-.;c do esp-
rito religim;amente cosmopolita do in-
prctewlente.
Quanto ao seu o que vamos
inventariar depois 1lo descalabro <le al-
guns milhoens, proceclentes de brilhantes
vendidos e de dividas nunca salcladas.
No tomem eomo eneareeido o cal-
enio de milhoens. S com as clespezas da
expedio a Cascues, mallogmda e ver-
gonhosa, em gastou D. Antonio
;)B:HOU libra:-; e8terlinas. N'esta occasio
vendeu o melhor brilhante que levra <los
da -Ribeira, a Isabel de Inglaterra.
conheeido pelo Dia ma ntc do rei de Por-
fH!Jal. Nos manuseripto:-; do "Museu (le
Londres CRt uma Disserta<;fto ingle:.r,a e1n
que se por milhoens o ca.lcul do va-
lor <l'aquella p<-<ha. Inf(rior em quilate
era outro <limnalltl qm 1 ). Antonio nJt-
'1:38 D. urz IJIC PORTL'l<AL
deu a um Saney que lhe <ll'U o seu nonw,
e pas:o;ou a ser proprit,lwll da crte (le
Frana. Ha menos_ de viut aunos que
esta joia, suhtrahi(la ao tltcsonrh da c>rte
tiaucc7.:a, foi H'IH.lida por uma prmecsa
Demidoft: ligada a Bonapartes.
No se cnll, podm, que D . ..Antoni<
levra <lc Lishoa a riqnissima sela crave-
jada tle pedraria, presente qm D.
reeehera da lmlia. Os surs. Hehello da
Silva e Pinheiro Chagas. nas suas esti-
mavcis Historias, prolessmn o prior pelo
d'essa preeiosidatll' da eora; mas
Calnera dt> Cordoha na r/irnnica de Fi-
II attribnc insns]witaml'Ute o latro-
einio aos seus eompatriotas. E no se en-
ganou: por que, poucos mmos depois.
certo eardeal hespauhol llHllllla ,-a prop11
a um prineipe florentino a compra dos
ricos arnc7.:es apauha1los na rtfiega (k
.Ale:tntara-<onsta <lo. ('atalo.'fO do.-: "1/a-
'IW.<Icri}dos do Jluseu t/, Londres. (Juein ti-
ver pachorra pam f(.llhear este imlieulo <le
v a lio:-:m; demtJos hiographieos eneontm
uma hoa pon;n <le brilhantes venrli<los
O. LUIZ DE POR'ITGAL
--------------------
por D. Autouio, afra que elle. che-
gando a Frana, distribuiu toa pelol" fi-
dalgoR fhulCezeH que sahiram a CHperal-o
com D. Francisco ele Portugal. seu l'Oll-
destavel.
O seu conHta do lnventmio, que
se fez po1 mandado dos Senlw1es lJioyo Bo-
telho e Ciprio de FifJUe-ircdo de rasconcel-
los, do Conselho dr. Estado d' El-Rei D. Au-
tonio, no.<::w Senhor, que Deus tem, e seus
Te.<:famenteiros, dos moveis, que ficauun do
dito Senhor:
Dous IJahus pequenos.
Uma pistola pequena.
Uma espada de cavalln.
Um ferragoulo de gorgoro forrado de pelles.
Outro ferragoulo de panno preto forrado de IJaeta.
OutJo ferragoulo de panno de cr.
Outro ferragoulo para cavallo, de cr, com suas aba>:,
e capllo.
Um gibo, e cales de tafet preto.
Uns cales de velludo preto, usados.
Uma roupeta de Chamalote de Turquia, por fazer, com
um forro de martas.
Outra roupeta de panno preto,. usada.
Duas, ou tres caixas de oculos.
Uma almilha de tafet que S. l\1. trazia.
Dezeseis cami><as.
HO D. LUIZ OE PORTI'(;A L
Quatorze lenos.
Dezesete carapuas.
Oito toalhas.
Sete pares de meias.
Duas almofadas com seis fronha:-;.
Quatro lenoes.
:Mais uma almofada tle velhulo e da111aseo preto, para
a egreja.
Um osso de peixe, para mezinha.
Um vidro d'ouro potavel.
Um papo de butre, coberto de vellurl<, JUC >"of'rvia nos
peitos.
Tres pares de botas, duas usadas e duas nova>".
Uma mala de panno, velha.
Outra de hoquaxim, velha.
Um chapo preto, assim mai>: outro <"11apo.
Uma escova e pente.
Um espelho quebrado.
Umas chint:>llas -de' velludo pnto, Yf'lhas, que ,.,,rviam
de cama.
Uma carapuc;a de velludo lH'aJH"o,, para dormir de
noute.
Uma carapua de velludo, para dormir de nout-3.
Um uarrcte vermelho, velho.
Um capf>llri dP gorg-oro, forrado de \'Pllu<lo.
Um esquentador.
Uma caixa de privada, com sua !Jacia.
Mais umas mPias de st'da, preta:<.
Mais uma imagem de N. RPnhora, dP prata.
Um uahu, <'Om muitos p:qwis e alguns livr(ls qm, pot
estar emJwnhado por mandarlo do snr. Diogo Bo-
tl'lho em easa ela hospPda Diana, e latrado, no
vo attui nomeados.
;\ssim, mais um guio de S. l\I ., com ,;eus cnrdcis, 1'11\
uma caixa de folha de flantlrPs.
1>. LllZ DE POI\TC"GAL H!
-,---
:\Iais alguns roteiro,; ria costa de Portugal e outras
-.

:\Iais dom; sombreiro de sol.
:IIais dons sinete:-; de prata das armas de S. :i\I., um
grande e outJo pequeno.
Um a:;;sobio de prata.
Duas caixas de pau, em que esto papeis de S. :\1.
Umas P.fntas de pau d'aguila, guarnecidas d'ouro, com
uma cruz d'ouro no cabo das reli1uias.
Uma colhet de prata.
Tres duzias de guardanapos.
lTma duzia de toalhas de meza, entre grandes e peque-
nas,
NOMES DOS LIVROS
lTm de ::enealogia (!frnelnzia. diz o texto), d'el-tei de

Politicm'/(lft.
Thesouro politico.
Os Psalmo:>, traduzirlns lll castelhano.
Os Proverbios de Salomo, traduzidos em castelhano.
O Ecclcsia:-;tieo, traduzido em
VirgiHo, em latim.
Os Ps:J.lnw:< poetko, em latim.
A Diviso do mundo, em italiano.
Os de DaYid, em latim .
\minta, fav.ola, Horcacio.
O rlireito c1ue tem o povo de Portugal na (')('ir;o tio,;
reis.
<'arta:< que fez frc>i Lub: Hoates, em Iati111.
Pm livrinho, qut fpz o mesmo frei J.uiz, l'lll por tu-
guPz, algun,; psahnos.
142 D. LUIZ DE PORTUGAL
Um livrinho, velho, em francez, que trata da g-uerra.
A Cltronica cl'el-rei D. 1\IannE>l.
lHE>morial da vida christ, feito por fei de nra-
nada.
Dioscoricles, em eastE'lhano.
Outro livro, E'lll francez.
(Al<signados)- Scbastiiio Figueira.- ,Jpronyuw
dn Sil1a.
ESTREBARIA
Dous cavallos, de coche, com suas guarnic.i""'"' vdha,.:,
que pertPncem ao me!imo coche.
O dito enche.
Duas cobertas dos eavallos.
Dous cabrestos e duas silhas.
Duas almofadas e um pente com que as alimpam.
Duas !ielas, velhas.
rma sela, vPlha, eom suas guarniPs, qtw fienu tla
hecanea.
rm saco, paa avpia.
Outro saco, vPlho.
Fm bidete com sua sela, e guatni<;es.
Uma gualdrapa de panno do hidete.
Duas coberta-s de couro, I'Olll que se cobrem as selhas,
velhas.
Outra coberta <'om que se eohre o bi1lt>te; tudo i"to
<'ulll 1111e F<C !iervem estts eavallos, velho.
Umas ealw\'adas vPllms, do hidPtP.
(Assign:Hlo)- .Joiio Vorella (
1
).
(I) Estt doeumento, com ortlwgraphia mais ima-
ginari,a e complicada, faz pmtp 1las l'rma.<? dn Hi.qforio
genealogica da rPal.
D. LCIZ DE PORTUGAL
Ainda, eomo se Y, tinha cche. lllllH
parelha, uma Senhora de prata, um Chris-
to de ouro, trez caixas de oculos, dezesete
carapm;as. e barretes e almofadas de Yel-
lmlo. Quanto a parer-; (le meias, H tiuha
:--;ete. e leiH;oes quatro. V-se, pela tlta ck
hragal, que no ha.Yia senhora na easa.
Figura no innntario unm certa estalaja-
deira Diana que lhe fia\a a comifla sob
hypotheca <hnu bahn de livros e papeis.
Parece que Ho :--;e cosinhava em casa.
Tinha esquentador e dispensaria por isso
<ohertorcs. Se haYia uma s colher de
prata, os guardanapos cn"tln trez duzias.
TarnLem possua um assobio de prata que
lhe devia ser to util como o osso de pei-
xe para mesinha, e u finsco de ouro pota-
\el que denunem. tah-cz. molestias secre-
tar-; na fhmilia.
Tudo isto Hos le\aria s velhas aveu-
tnras da prosa lacrymavel, se a miseria
interior no f()sse c-ontrastada pela exte-
riori<hule luxuosa <lo <tiehe e dos eavallo:-;.
D. J.L"IZ DE I'O!lTIJf:AL
- --------
*
lJ. Antonio. rei de Portugal. l'l'eom-
uwndava :-)anta Cw-;a <la l\liscriconlia
tll Lisboa que lhe <.mnprisse o seu
mento. A l\Iiscrieordia no deu alguma
importaneia rceommendao <pw tinha
ares <le zomharia . .L\ lm <le qm, os irlllos
<la Ranta Casa <lmiam lembrar-se {1ne
D. Antonio, <Ininze aunu:-; antes, lhes man-
dra matar pdo seu ereado Soare:->, <.omo
j se disse. o seu pron<lor, um aneio. de
uome Ferno <lc Pyna, que se mostrra
adverso ao filho de Violante Gomes, nas
pretcm;oells corm. O vcllw, que era o
proverbio da t geralmente que-
ri<lo, HHHTeu acutilado na rua, e o assas-
sino foi tstrangulmlo, stm processo, 110
peitoril de uma jane11a, por no appare-
eer alli mo uma f(nea legitima, e hanr
grawll reeeio tpw os antonistas o arran-
eassent aguasis <lt) correge< 1m C).
(
1
) Qu1,dro Ele-mt>nlar, tom. xvr, pag. 1 H:!.
fJ, LUlZ DE PORTUGAL
*
Se as ehronicas do dez ao prior
do Crato, elle apenas menciona quatro no
seu testamento. l\lanoel de Faria c D. An-
tonio Caetauo de Sousrt inscrevem :
D. l\ianoel,
D. Christovo,
D. Pedro (depois fi. Pedro <lo Uc-
zcrto ),
D. Diniz de Portugal,
D. Affonso,
D .. Joo,
D. Filippa,
D. Luiza.
E duas cqJO uou1e Faria
c Som;a ignora.
No seu testamento o prior smentc se
lembra de :Manoel, de Christovo, de Fi-
lippa e Luiza. Os outros filhos, que lhe
attribuem, ou dle os no reconheceria por
da inconfidencia elas mes, ou
os rcpudira por h a verem transigido com
Hespauha obrigados talvez pela necessi-
10
Jj(i
D. Lt::IZ DE PORTCGAL
de acceitarem o habito monacal e a
rao (los conYentos, preferiYel esmola
nos earccres.
fJm snppostos filhos, D. Affon-
so, devia ser mnito creana quando, Llcpois
do desbarate de Alcantara, foi prez em
Caminha, dias depois que sua irm D.
Luiza de Portugal foi encontrada pelos
solclaLlos castelhanos no conYento de Gui-
mares. TTm fracle da Imma, parti(lario ele
D. Antonio, escondera o me11ino no seu
1nostciro; mas os franciscanos, (las
:mspeitas dos perseguillores, tran:-;feriram-o
para um cmwento de religiosas de Cami-
nha, juntamentL com o monge, seu aio. s
freiras, eomo sonbcssem que a tropa caste-
lhana dera cscall(lalo cm Yairo- Yiolau-
(lo as Yirgens. sob pretexto de procurarem
D. Antonio-sLntiram um rasoaYcl c eas-
to horror e trenwr nas suas carnc:-J auwa-
(;a<las, c l'ntraram a ::;eismar em no lun iam
(lc (lespl'(lir o fbttle qne era muito Yelho e
o principesinho (1ne era muito noYo. lTma
noite, estando a communidade a rezar uo
c<'no, uma Yiga (lo Yelho tdo rim.dn e aba-
D. LUIZ DE l'ORTUGAL H i
teu estilhaando de calia as freiras estar-
recidas. As francjscanas, quando tornaram
em si, clecifiaram, n'aquelle po cmcomi-
do que se partira, um aviso do co para
que pozessem o pequeno fra elo claustro.
O frade foi despedido com o seu pupillo, e,
ambos prezos, passaram a Castella. C) D.
Affonso foi encarcerado uo castello de
l\Iontanches, prizo de pessoas illustres,
seis leguas distante ele l\fericla. Filippe n
dava 500 cruzados annuaes para a sus-
tentao do seu prisioneiro. E esta provi-
so ainda suh:stia em 1593, principiamlo
a correr, desde 159, noYo pagamento ao
alcaide D. Luiz d'Avalos a quem se man-
<laram pagar 500 e tantos cruzados q u ~
se lhe deviam de provises atrazadas. E
o que se liquida ela confusa exposio de
,Jos Anastacio ele Figueiredo na Nova
!tistmia da Ordem de lllalta. O erudito
jnyestigador manuseou os documentos
(I) Descripl1o de Caminha. Yianna, 1868.
148 D. Lt;IZ DE POHTUGAL
<l'esta espeeic ouscureci<la na Parte 1." <lo
Co11Jo cltronolo.fJico, m a ~ o llH, doe. 2."
Este filho <lo prior tlo Crato <leYia ser
um D. Affouso que andou nos Paizt's-hai-
xos ao sciTo de Castella c por l se finou
obscuramente, <lepois <le quinze anuo:-; de
carcere .. D. Antonio nem d'ellc se leml>ra
110 seu testamento para lhe al)CIH;oar a
pa.eicncia c a lealdade fimcsta < lLsg-nu:a
1k Hcr repnttlo filho de tal pai.
Os outros filhos <le <plC ha notieia pm-
t'<'<leram eom lll<tS juizo. n. Diniz nstin
o hal1ito hcrnanlo em ValLnena, passou
por fiade illnstnulo na ordem <le fister.
c ministrou a J ou Caramuel, seu coll\"Cll-
tnal, doeumentos importantes a fitYor do
<lircito de Filippe II cora Yaga por
morte <lo ear<leal. Caraumd, porm. 11o
<linllgou, nu seu Pllippus prudcu.o.:, m1s
Ht'gn<los que _o fiadc lhe reYcllara, txpli-
eaudo o eontra-scnso de seu pai nmi as-
piraes ao reino.
D. Pedro, chamado do Dc:;erto, foi
fiade <le S. Franeisco, m'o sei em <pml
eoHYcnto. D. Filippa Ycstin o habito de
D. LUIZ DE PORTUUAL 1MJ
Lorvo, depois de ter professado em .AYi-
la. D. Lniza tamhem professou em rror-
<lesillaH. Havia mais dnas que os genea-
logif5tas no nomeiam, quer intencional-
mente, quer por ignorancia; mas. de mna
tl'estas, D. ::\Iaria de Portugal, 11os d
eompricla relao fi. Joo do Saeramento,
110 tom. 2." da Cltmniea lla.'i carmrlitas des-
calas.
Esta tlama, <1nando D .. Anto11io pre-
te]l(lia o tlmmo, devia orar por ,inte e
eineo annos. Seria, pois, a mais Yelha <las
suas filhas. Tiuha si<lo ere<t<la cm Lisboa
em caza <le D. Luiz <le Lencastre, <ptc cm
L)8D encontramos eutre os inimigos mais
euergieos <lo prior <IH<Ut<lo tentou entrar
em Lisboa com a esqmulra ingleza..
D. l\Iaria desappareceu tle ca;;m c p-
< le l'scondl'r-se a to< las as pesquizas. Diz
fi-. .Joo do Sacrmne11to que clln fizera
,ida de peuiteu-te, (putsi mn amw, eseou-
<li<la em ma caYel'lHt <la serra. de Cin-
tra, comemlo raizes. Um dia, appareceu
D. l\Iaria no mosteiro de S. Domingos em
Lisboa procurando o sahio e Yirtuoso
-J:iO D. LUIZ DI<: PORTUGAL
----------------
fr. Luiz de Granada a quem pediu qut
lhe Yalessc para clla Ycstir o habito car-
melitano. Este frade no tinha que Yr
eom a espccie depraYada dos dominica-
nos seus contemporctneos, fr. Geordano
Bruno c fr. Campanella. O fr. Luiz de c
era to puro catholico, to boa pessoa
qnc, cm 157 , prgou no templo de S. Do-
mingos uma ora(;o famosa, em ac<1o <lc
graas ao Stnhor <las misericordias <pw
permittira a carnificina da Saint-Barf!tr-
lemy. O nosso D. Sebastio-o fanatismo
eavalleirm;o destacado fla fhwla treva <la
ida<lc mcdia-eom as ncYroses 1nysticas
de nm Godofredo de Bnillon e o sangue
<le D. ,Joo IH nas artcrias, enYiou tam-
hcm fciTorosas congratulaes ao eollcga
Carlos IX.
O santo fra<lc tomou sua conta guiar
a alma predestinada tla neta tlc \Tio1ante,
c numdon-a para a companhia <lc uma
sua parc11ta. Na correntesa <l'cstes casos,
entrou o duque d'Alba e 1 ~ 1 Lisboa, c fez
prcll(lcr duas filhas (lo prior, uma das
quacs era JJ. )faria. Conduzidas a Cas-
D. LUIZ DE PORTUGAL '151
tella, foram encerradas n'mn recolhimento
de Burgos. Um chronista h espanhol, ma-
reando a cl'estas senhoras, cliz que
ellas foram mettidas em um azylo de cem-
vertidas. O nosso chronista desmente a
calurnnia e assevera, con1 pouca, firrnL;r.a,
que o mosteiro era de fidalgas e no de
convertidas. rralvez tivesse razo: fida,l-
gas -era a generalisao dos
costumes. Como quer que fosse, D. :Maria
pmfessou nas earrnelitas ele Burgos c eha-
mou-se Soror da Cruz. Um tlia,
com outras religiosas sahiu elo convento e
caminharam para um agro de serra escal-
vada, onde se abrigaram em cabanas,
n\nna vida aspcrrima de penitencias. Pa-
rece que o pcccado implacavel lhes tlava
relmtes do inferno. O bispo mandou-as
recolher ao seu convento, commina.mlo-
lhes castigos <luros, se reincidissem. Assim
Yi,eu, pratieaiHlo grandes e pic-
que p()(lcm ler-se no seu
chronista, e no se repetem aqui por de-
coro e mclimlre com as nauzeas de <ptelll
nos a sua delicada atteno.
D. LUIZ DE PORTt;GAL
Soror da Cruz mmTeu tle meia
lacle, diz fi . Too do Sacramento, sobre-
YH'IHlo hastantes mmos a stn pai. Yol-
Yillo largo <lc tempo. um monge
assenmn <JHC a sepultura clc )faria 1la
Cruz ,aporant ti-agraneias iiHliciatiYas <lc
f-;lllti<ladt. Estes easos f-;o cxtcnsmiH'ntc
relata<los na infitlliYel ehronica <lo nosso
tht<lc, e eom uma pitdosa 1mcc;o que tn
nito sei <lar-lhe, nem m'o permittiria uma
suspeita monlente. qnt, l'lll nz 1le liH'
iitzer 1le,oco, me im;inna <lesco11tiancas
> '
eritieas de <Jlll' a filha k n.
1lq)()is de Yi,er Yicla airwla, se foi Do-
mingos <'nga11nr aqnellc hom homem tiei
Lniz de Este fm<lc sobre :-;tr
muito Yelho, pomo fo:<tgaz, e 1pmsi idiota
lla sua as<esc, fili 1lcpois illwlido por ou-
tra soror ) [a ria 1 la \,..isibl;o, 1 lo eomento
<la Ammnciada, m11a ti-eira que esfollaYa
Has mfios c na a eanintc. mHas
ulceras que ella 1lizia strem ehagas eom
que a hrilHlim o proprio ,f tsus para a
sa11tificar. os pnladm; do
reino <la i<lcntifhHlc <las ehagas, c deram
D. LUIZ DE POHTUGAL 15:l
alada a fio. T .. niz de Gramula para exami-
mu as me:-:mas. Am; primeiros toque:-:, a
i-eira modulou maviosos gemidos que eom-
p:Mleecram o cxamiuador, e de ntodo o
qu<' deu por authcntieas as
hagas sob a sua palavra austera c iwk-
clinavel de santo. E com este attc:-:ta(lo,
a madre Maria da Visitao recebeu pa-
rahew-; t.lo santo padre, arHlou biogra-
phada cm Frana eom o retrato, c f(Ji dla
quem ahem;oou t bandeira da annada iu-
l'encivel. E, eomo a armada se penle:-:se,
lanmnn-lhc as feridas eom sabo, c a
cpiclerme ticou sem macula de arranha-
(lura.
Se eerto que a campa (la filha (lo
prior cxhalava aromas, no me atrevo a
eoujccturar que a fi-eira da Aununeiatla,
eonheccndo a vida de D. 1\Iaria de Poi'-
tugal, eseolhesse para examinador das
suas chagas o thulc castelbmw que abo-
ura a outra, e pasBava por ser o maior
sal>io e o maior santo (las Hespanha:-:. E,
WL hypotlwse <le que D. foi vittnosa
at(. ser ()(lorif(ra wt po<lritlo, pmlemos
'
O. l.t:IZ DE I'ORTlJC:AL
de<idir cpH'. 110::; aHtqm::;saclos <' nos des-
('t'lllll'llil's clc..' 1>. 1\ntouio. nl.o ha lllais
11 i ngmm qm tenha a pod l'P<i< lo H'estas
<oJHli<;Cle:-; <'xeepcionac..:-;. Ptlla t>i qnt c..sta
t1<irn 11o <leixasse filho::;. a n ~ r o que da--
\'Hlll de si pl'lo traustrmisuw.
Dc..s<le o i n t ~ m t c D. Lniz ate L>. Jla-
noel Eugenio scn tereeiro nl'to, esta ra<;n
tem um; f(.clores hl'rl'clitarios qm ja agora
st ulo selltl'm tnsta lar por c p1e os :-;pns
derracltiros rl'prl'sentnntPs ,-j nm abat:t-
clos ll'nma ohsemicl:Hk impt'lll'TaYc..l. no
paiz ele Vaml. .olHl< aqui l' ahm appan.-
ct'lll JlliS artific..ts poh1es qne se tmna111
irrisorio:-; <)HaJHlo se gahalll ck cl<:wcncltr
dos rl'is de Portugal.
F I .\1

Das könnte Ihnen auch gefallen