Watykan

Dziwne to pastwo. Ma wybieranego panujcego papiea - jedynego dzi (przynajmniej teoretycznie) na wiecie wadc absolutnego: w jego rkach skupiona jest wadza ustawodawcza, wykonawcza i sdownicza. S tu urzdy pastwowe i ministerstwa zwane Kuri Rzymsk, s przedstawicielstwa wielu krajw wiata, a w tych krajach rezyduj watykascy ambasadorowie zwani nuncjuszami. Rwnoczenie to tylko maa (44 ha) dzielnica Rzymu pooona na wzgrzu Watykaskim i staroytnych kach dotykajcych wzgrza, wszystko wcinite pod dwa wiksze wzgrza: Monte Mario i Monte Gianicolo. Te trzy wzgrza nie naleay do tych siedmiu, na ktrych zbudowany by staroytny Rzym. Wzgrze Watykaskie byo tyle razy niwelowane pod budowy, e faktycznie przestao by wyniesieniem. W I wieku nowe ery byo to dalekie przedmiecie miasta po drugiej stronie Tybru. Tu wybudowa jeden z cyrkw rzymskich cesarz-wariat Kaligula, tu zbudowa wspaniae ogrody drugi wariat, cesarz Neron. Cyrk po jakim czasie przybra nazw Cyrku Nerona, mimo e ten czowiek nie mia nic wsplnego z jego budow. Po podpaleniu miasta przez Nerona i zrzuceniu winy na chrzecijan, na tych terenach, szczeglnie w cyrku Kaliguli, wymordowano tysice wyznawcw Chrystusa, tu oddali swe ycie apostoowie w. Piotr i w. Pawe. Od tego czasu jest to miejsce pielgrzymek, najpierw potajemnych, a po edykcie mediolaskim cesarza Konstantyna w 313 roku jawnych. Wok miejsca kultu powstaway hostele, sklepy obsugujce pielgrzymw. Bya to biedna, cho zawsze ruchliwa dzielnica. Tu w IV w. papie dosta w podarunku od cesarza paacyk, a w r. 756 cay teren pod zarzd od Pepina Maego, krla Frankw - ojca Karola Wielkiego. Papiee rezydowali jednak w kilkukilometrowym oddaleniu od Watykanu, na Lateranie, gdzie do dzi mieci si kuria biskupstwa rzymskiego. Wiek XIV to wiek jeden z najbardziej tragicznych dla papiestwa. Potny krl Francji Filip IV Pikny przenis papiestwo do swego miasta Awinionu, mianowa swego czowieka papieem, co mu uatwio zniszczy zakon krzyowy Templariuszy i zagarn cz ich przeogromnego majtku. Po kilkudziesiciu latach wygnania papie Grzegorz XI po powrocie z Awinionu w r. 1377 zasta paac

lateraski w kompletnej ruinie; z koniecznoci zamieszka w paacu wytykaskim w ktrym do dzisiaj papiee rezyduj. Watykan wzi sw nazw od boga rzymskiego Vaticanusa odpowiedzialnego za kwilenie niemowlt (podzia funkcji midzy bogami rzymskimi - jak widzimy - by bardzo szczegowy i rozdrobniony!). W staroytnoci nie miano problemw z pochodzeniem tej nazwy, duo pniej uwiadomiono sobie, e nie wypada, by nazw jednego z najwitszych miejsc chrzecijastwa wiza z bokiem pogaskim; zaczto kombinowa i wiza je z aciskim sowem vaticinium proroctwo, no ale od tego sowa do Vaticanum to chyba lingwistycznie do daleka droga. Poniewa papiee byli nie tylko przywdcami duchowymi najpierw chrzeciastwa, pniej tylko katolicyzmu, ale i krlami wieckimi swego pastwa, ktre dziki podbojom i zdradom rozcigno si na cae rodkowe Wochy od Rawenny i Ferrary a prawie do Neapolu i Benewentu, trzeba byo dla bezpieczestwa siedzib wadcy otoczy murami obronnymi. Nie raz ratoway one ycie papieowi i jego wicie, a gdy zostay przeforsowane, papie mia tajemne 800-metrowe przejcie do potnej twierdzy w. Anioa nad Tybrem. Najsynniejsza taka ucieczka miaa miejsce w r. 1527 w czasie tak zwanego Saco di Roma. Byo to w czasie wojny najpotniejszego krla Hiszpani Karola I (jako cesarz Switego Imperium Rzymskiego nazywany by Karolem V) z wielokrajow koalicj w ktrej pierwsze skrzypce graa Francja. Po sforsowaniu murw przez jego wojska 189 czonkw ochrony papieskiej, synnej Gwardii Szwajcarskiej stano w obronie papiea Klemensa VII, dajc mu tym szans schronienia si we wspomnianej twierdzy. Prawie wszyscy zginli przed bazylik z wyjtkiem 42 ktrzy razem z papieem dostali si do twierdzy. Dla podkrelenia, kto teraz jest panem Rzymu, zamordowano na dodatek jeszcze ok. tysica mieszkacw tego miasta. Do dzi Gwardia Szwajcarska, zoona tylko z obywateli tego kraju, jest na usugach papiestwa. Wystpuj w piknych kolorowych strojach zaprojektowanych jeszcze przez Michaa Anioa w XVI w., nikogo ju nie musi broni, a nawet nie osania papiea od natarczywoci tumw - robi to zawodowi ochroniarze - s przede wszystkim s po to, by by na uroczystociach papieskich miym akcentem

kolorystycznym dla oka. Mury Watykanu przebudowywano lub budowano od nowa wielokrotnie, do dzisiaj wikszo przetrwaa i do dzisiaj s granic midzy Watykanem i pastwem woskim. Tylko plac w. Piotra otoczony kolumnad Berniniego i bazylika s otwarte dla wszystkich, a granica tu midzy obu krajami to faktycznie granica midzy dwoma placami: watykaskiego w. Piotra i woskiego Piusa X, zaznaczona jedynie bia lini na bruku. Ziemskie posiadoci papiee stracili (dziki Bogu!), na rzecz rodzcego si zjednoczonego Krlestwa Woskiego w r. 1860; Rzym i najblisze okolice przeszy we wadanie Wiktora Emanuela II w dziesi lat pniej. Papie Pius IX ogosi si winiem Watykanu - do mierci nie wychodzi ze swej rezydencji. Dopiero 11 lutego 1929 r. Pastwo Watykaskie w obecnych granicach zostae reaktywowane synnym Traktatem Lateraskim. Papie odzyska prawa niezalenego monarchy na swym terytorium pod warunkiem, e nie bdzie miesza si do polityki woskiej i zarzdzania Rzymem. Mussolini, faktyczny wadca Woch, cho jeszcze wtedy byo to cigle krlestwo nominalnie rzdzone przez krla, podpisa ten traktat. Pami o tym, e papie by kiedy prawdziwym wadc wieckim, prowadzi wojny, zasdza na mier, nosi si jak inne gowy pastw, do dzisiaj przetwaa wrd obywateli dawnego pastwa papieskiego. Bdc przez trzy lata mieszkacem Rzymu wyjedaem przy kadej okazji do miasteczek-pereek usytuowanych na wzgrzach otaczajcych Rzym. Wystarcza bahy powd, e np. w Albano maj najlepsz na wiecie porchetta romana, a takich cudownych fontan jak w ogrodzie kochanki jednego z kardynaw w Trevi nie zobaczy si nigdzie indziej. W rozmowach ze sklepikarzami, restauratorami, innymi mieszkacami tych terenw miaem okazj przekona si nie raz, ile nienawici do papiestwa przekazywanej z pokolenia na pokolenie przetrwao tam do dzi. Te miejscowoci i centralne Wochy to najwikszy bastion komunizmu. Wniosek nasuwa si sam: nie mona nigdy czy ze sob wadzy nad duszami i ciaami ludzkimi! Obecnie Watykan na niecaym p kilometrze kwadratowym, mamy okoo 800 mieszkacw i jeszcze ok. 3000 pracownikw dochodzcych z Rzymu. Wszyscy w czasie penienia suby maj

podwjne obywatelstwo: swego kraju pochodzenia i watykaskie. Obywatelstwo watykaskie traci si w momencie odejcia ze suby. Zagszczenie wewntrz tego zamknitego obszaru, szczeglnie w cigu dnia, jest ogromne, bo jak by nie byo jest to pastwo i jako takie ma nie tylko urzdnikw zarzdzajcych nim w imieniu papiea, ale ludzi obsugujcych rozgoni radiow, redagujcych gazet Osservatore Romano, pracujcych w banku watykaskim, na poczcie, w obserwatorium astronomicznym, w sklepach. Jest jeszcze Akademia Nauk: to kilkadziesit naukowcw z caego wiata, eksperw w rnych dziedzinach, doradzajcych papieowi i jego urzdnikom. Tu na tym maym terenie znajduje si take najwpanialsze muzeum wiata Muzeum Watrykaskie, synna Biblioteka Watykaska, cigle jeszcze nawet do poowy nieskatalogowana, Kaplica Sykstyska, gdzie najwaniejsi malarze Renesansu zostawili swoje dziea, paac papieski w czci udostpniony turystom z przecudnymi mozaikami Rafaela i innych mistrzw. Poza terenem Pastwa-Miasta w samym Rzymie jest wiele innych placwek papieskich, przede wszystkim kilka uniwersytetw i dziesitki mniejszych uczelni. Trzy inne poza wytykask bazyliki patriarchalne: w. Jana na Lateranie, w. Pawa za Murami i Matki Boskiej Wikszej to te instytucje papieskie cieszce si przywilejami podobnymi do ambasad - s obietami ekstraterytorialnymi, s watykaskie na obszarze pastwa woskiego. W Watykanie jest tyle cudownych rzeczy do obejrzenia, e trzeba tygodni by to wchon. Sklepy Watykanu byy prawdziw pokus dla studentw, a jednym z tej wielotysicznej masy byem ja. Ceny byy tu o poow nisze ni w Rzymie, asortyment dobry, niektrych produktw nie widywao si w sklepach rzymskich. Gdy si bardzo chciao troch po nich pobuszowa, trzeba si byo zatrzyma przed gwn bram wejciow do Watykanu i przestudiowa twarz stra, osoby cywilnej noszcej jeszcze dawn gron nazw andarma. Gdy wyglda na czowieka ludzkiego podchodzio si do niego i mwio, e si jest biednym studentem ktrego nie sta na kupowanie ywnoci w sklepach rzymskich, czy nie byby dobry wpuci za bram. Oczywicie wdziczno bdzie trwaa do grobowej deski (wtedy wciskao mu si w rk paczk papierosw, czy jak laleczk z Polski, gdy si wygada, e ma mae dzieci czy wnuki). Niektrzy mikli i wbrew surowym

zakazom administracji watykaskiej wpuszczali za bram, wtedy trzeba si byo tak obadowa w sklepie, by wystarczyo na miesic czy dwa. Jak wspomniaem jedynym miejscem dostpnym dla turystw bez biletw wstpu na Watykanie jest Bazylika Watykaska poczona z najliczniejszym placem wiata, placem w. Piotra. Do czasw Mussoliniego te dwa cuda architektoniczne zasonite byy dla oka, prowadziy do nich jakie dwie ciasne ponure uliczki. Mussolini wyburzy szereg budynkw na przestrzeni prawie kilometra, stworzy now jedn szerok ulic i odsoni wspomniane zabytki. Ulic nazwa odpowiednio do okazji pogodzenia si z papiestwem: Via della Conciliazione. Wielu archeologw ma mu to za ze, e budynki o pewnej wartoci zabytkowej zniszczy. Wikszo mieszkacw Rzymu i turystw ( tu take umieszczam moj osob) jest mu wdziczna za to dokonanie; Rzym ma setki innych wspanialszych zabytkw, ta strata jest prawie niezauwaalna. Przed bazylik Via delle Conciliazione poszerza si i przechodzi w plac Piusa X, a ten to niejako prg placu w. Piotra. Zbudowa go w latach 1656-1667 rzebiarz i budowniczy, gdy ju prace nad wityni zostay zakoczone. To plac owalny otoczony potn czterorzdow kolumnad w stylu doryckim. W najszerszym miejscu plac ma 240 m. Uyto 284 masywnych kulumn. Cao kolumnady tworzcej portyk zwieczona jest attyk (element dekoracyjny budowli) na ktrej ustawiono 140 posgw witych, w tym jednego Polaka, dominikanina, w. Jacka Odrowa. Kolumnada wyglda jak wycignite rce w stron wiata. Ta symbolika bya chyba zamierzona przez Berniniego, to byy czasy kontreformacji, to wycignite rce Kocioa pragncego na powrt przygarn swoje dawne dzieci co pobdziy i od niego odeszy. Centralnym punktem placu jest egipski obelisk z XIII w. p.n.e. Znalaz si w Rzymie w I w. n.e. jako element ozdobny cyrku Kaliguli. W r. 1586 papie Sykstus V poleci architektowi Domenico Fontanie opatrze go napisami w jzyku aciskim, zwieczy krzyem i ustawi w miejscu w ktrym do dzisiaj stoi. Dla Berniniego obelisk by punktem wskazujcym rodek owalu. Doda do niego otaczajc go fontann. Na placu s jeszcze dwie inne fontanny, ta po prawej stronie jest dzieem

Berniniego, druga jest jej wiern kopi. Midzy bazylik a kolumnad jest synna Spiowa Brama, ceremonialny wjazd to Watykanu. Tu mona w kadej chwili popatrze na stranikw, gwardzistw szwajcarskich, a gdy s w dobrym humorze zrobi sobie nawet z nimi zdjcie. Na placu tym odbywaj si wszystkie wiksze uroczystoci papieskie, midzy innymi uroczystoci kanonizacyjne i beatyfikacyjne, tu gromadz si ludzie w poudnie kadego dnia na Anio paski i bogosawiestwo papiea urbi et orbi (miastu i wiatu), tu w rody odbyway si audiencje generalne naszego papiea, bo bazylika ju nie potrafia pomieci tumw, tu 13 maja 1981 r papie zosta postrzelony przez zamachowca i tu odbya si jego uroczysta, emocjonalna ceremonia pogrzebowa. Watykaska Bazylika w. Piotra To matka wszystkich kociow chrzecijaskich. To jedno z najwitszych miejsc w naszej religii, bo stoi na miejscu mierci nie tylko apostoa Piotra, ale take tysicy tych wszystkich bezimiennych pierwszych chrzecijan w Rzymie ktrzy w czasach cesarza Nerona woleli umrze w bestialskich mczarniach i upokorzeniu, ni wyprze si swych przekona. Originaln picionawow bazylik, jak to byo wtedy we zwyczaju, pobudowano w kilkanacie lat po Edykcie Mediolaskim znoszcym nie tylko przeladowanie chrzecjan, ale przyjmujcy chrzecijastwo jako oficialn religi Cesarstwa, na pocztku IV wieku. Nieco pniej matka cesarza Konstantyna, w. Helena, w Palestynie nadzorowaa budow trzech innych wity. Z tej czwrki do dnia dzisiejszego przetrwaa tylko, z pewnymi zmianami architektonicznymi, Bazylika Narodzenie w Betlejem. Bazylik Konstantyna w Rzymie w IX w. Papie Leon IV otoczy murem obronnym, by chroni j przed grabiecami i bezczeszczeniem. Dotrwaa do XV w. Zostaa rozebrana na yczenie papiea Mikoaja V, bo osuwanie si podoa grozio jej zawaleniem. Synny architekt owych czasw Bernardo Rosselino dosta polecenie opracowania planw i zbudowania nowego kocioa. mier papiea zawiesia te plany na prawie dwa wieki. Dopiero w r.1506 synny papie Hiszpan Juliusz II jeden z najwikszych patronw i mecenasw sztuki, a rwnoczenie najdzielniejszy onierz i wdz spord wszystkich papiey

nakaza wielkiemu Bramantemu zbudowawanie nowej bazyliki na planie krzya greckiego (cztery rwnej dugoci nawy ustawione w formie krzya spotykajce si ze sob w rodku). Bramante nie dokoczy dziea opracowania planw, zadanie po nim przej faworyt papiea, synniejszy jako malarz ni budowniczy, Rafael. Z pomoc uczniw Bramantego prace powoli posuway si do przodu; Rafael bardziej zajty by malowaniem apartamentw papieskich ni budow. Gdy doszo do najtrudniejszego momentu budowy postawienia nad bazylik kopuy - zatrudniono Michaa Anioa, najgenialszego czowieka Renesansu, moe poza Leonardem da Vinci. Dotychczas budowano kopuy do mae, bo wiksze waliy si, a powd by taki, e umieszczone w centrum kociow nie mogy by wspierane kolumnami czy pilastrami, to zasaniaoby widok na otarz gwny, to rozbijaoby take jedno i elegancj planu. Micha Anio przestudiowa sugestie Bramantego, to mu nie wystarczao; wykorzystuje pomys Brunalleschiego, ktry ptora wieku wczeniej wybudowa najwiksz jak dotychczas kopu nad duomo (gwny koci miejscowoci) we Florencji. Pomys by do prosty: trzeba byo najpierw zbudowa drewniane wsporniki w ksztacie kopuy, pokry z zewntrz dachem, naoy plaster wewntrz, a na nim cokolwiek nakazuje fantazja: malowida, freski, mozaiki, itp. Pracy nad kopu powici Micha Anio reszt ycia. Zdy zbudowa tylko drewniany szkielet kopuy, robot dokoczyli Domenico Fontana i Giacomo della Porta. Micha Anio nie byby sob gdyby tylko skopiowa kopu Brunalleschiego. Do osigni poprzednikw doda kilka ulepsze i tak powstaa najwiksza i najpikniejsza kopua kocielna. Dokoczono budow bazyliki na pocztku XVII wieku. Polecono Madernie, by powikszy koci, bo pka w szwach od natoku pielgrzymw. Ten wyduy naw wejciow i tak plan bazyliki z krzya greckiego sta si krzyem aciskim. Od frontu trzeba byo przyozdobi koci. Tene Maderna wybudowa wspania fasad na ktrej umieci posgi wybitniejszych papiey, dobudowano te portyk z bramami wiodcymi do wityni, wszystko to ju w stylu barokowym, taka ju wtedy bya moda. Jedna z tych bram jest przewanie zamknita, to brama zwana Porta Santa otwierana tylko w wite Lata. Ostatnio otwarto j w roku 2000, nastpne otwarcie nastpi w r. 2025. W dniu 18 listopada 1626 r.to ponad stuletnie dzieo najgenialniejszych budowniczych Renesansu zostao powicone

przez papiea Urbana VIII. To ten sam papie, co o mao nie pozbawi ycia Galileusza, nepota, bojownik o swe posiadoci i utracjusz. On to wyda bull zabraniajc uywania tabaki pod kar ekskomuniki, bo kichanie przypominao mu orgazm, a to ostatnie to no, no! Zapocztkowa potny papiesko-kardynalski rd rzymski Barberinich. Wieki pniej Benito Mussolini reaktywujc Pastwo Watykaskie lekk rk da papiestwu jako podarek paac Barberinich w Castel Gandolfo bdcy letni rezydencj papiey. Ale dzi to ju nie tylko paac, to dobrze prosperujca farma zaopatrujca st papieski, stoy kardynaw rezydujcych w Watykanie, no i supermarket watykaski w wysokiej jakoci produkty jak wiey nabia, warzywa, kurczaki, owoce. Tej zmiany dokona bardzo praktyczny pierwszy wadca nowego Pastwa Watykaskiego papie Pius XI. Dokupi nawet kawa ziemi od zarzdu miasteczka Albano, doczy do posiadoci paacowej i do dzi w cigu lata papiee wypoczywaj wrd kurek, gsek, krwek. Wracam do tematu. Dugo bazyliki to 210 m., dugo transeptu, czyli nawy poprzecznej, 137,5 m., szeroko nawy gwnej 27 m. jej wysoko 46 m. Wysoko pod kopu 132,5 m. Do roku 1989 by to najwikszy koci chrzecijastwa. W tym roku oddano do uytku kolos wikszy od bazyliki w. Piotra o prawie 7000 metrw kwadratowych w miejscowoci Jamusukro w kraju Wybrzee Koci Soniowej w Afryce. Zbudowano go na planie originalnej bazyliki rzymskiej w ponad trzy lata, to twr prezydenta kraju Feliksa Houphout-Boigny. To dzieo megalomana jest tym bardziej niesamowite, bo pobudowane w maym, biednym kraju, gdzie tylko 30 procent ludnoci jest katolikami. Dla celw statystycznych podaj, e Bazyllika Watykaska ma 23000 metrw kwadratowych. Pan Prezydent chyba pobi wszystkich megalomanw i to wszech czasw nawet budowle Hitlera i Stalina to zabawki przy tym kolosie. Degradacja Bazyliki w. Piotra na drugie miejsce nie zaszkodzia jej sawie i piknu, przeciwnie: uwydatnia to pikno, harmoni, geniusz, gdy si j porwna do kiczu afrykaskiego. Po konsekracji bazyliki najwikszemu budowniczemu Rzymu Berniniemu zlecono budow placu przed bazylik. O tym ju pisaem w poprzednim odcinku. Zmczony ustawianiem

kolosalnych kolumn dorzuci w samej bazylice, chyba dla odprenia, kilka genialnych dekoracji. Dwie rzeczy przed ktrymi nawet najwiksi laicy sztuki staj z otwartymi ustami jest baldachim nad otarzem gwnym i mosiny pozacany tron papieski. To s ju szczyty sztuki barokowej. W baldachimie kaprynie pokrcone bogato zdobione kolumny, sam baldachim (oczywicie nie z materiau!) elegacki, kapicy ozdobnikami, fantazyjnie powywijany stojak krzya wieczcego rzeb, posgi ludzkie misternie wmontowane w to cae bogactwo. Tron papieski, nazywany te tronem witego Piotra, zdobi dwa eleganckie nagrobki, jeden z nich to dzieo take Berniniego, chodzi o nagrobek wspomnianego Urbana VIII. Ciekawym zabytkiem jest surowa i sztywna rzeba w. Piotra, bo z XIV w. Stoi na cokole boso, jedna noga wysunita do przodu na wysokoci twarzy ludzkiej. Stopa jest tak scaowana, e jej palce zlay si ze sob. Cauj te stopy te, co nie mog pocz. Dziesitki razy bywaem w bazylice w. Piotra, za kadym razem co tam niesamowitego czy cudownego odkrywaem: a to wspaniay pomnik w. Longina z dzid, te dzieo Berniniego, pomnik krlowej Szwecji Krystyny Wazy, pomnik Marii Klementyny Sobieskiej wnuczki Jana III Sobieskiego, jej ma krla Jakuba Stuarta i ich dwch synw, jeden w szatach kardynalskich, a to grobowiec Klemensa XIII, dzieo mego ulubionego rzebiarza Canovy, yjcego pniej, na przeomie XVIII i XIX w. Jego geniusz porwnywalny jest nie tylko do najlepszych rzebiarzy Renesansu, ale nawet do dzie greckiego Fidiasza. Kto mi nie wierzy, niech si wybierze do synnego muzeum rzymskiego Borghese i przestudiuje jego rzeb Paoliny Borghese (siostry Napoleona). To dzieo, a take rzeba Berniniego Apollo i Dafne w tym samym muzeum i najbardziej z nich synna Pieta Michaa Anioa, najwspanialsza ozdoba bazyliki w. Piotra, to trzy najpikniejsze rzeby, jakie w yciu widziaem. Sowo pieta ciko przetumaczy mi na jzyk polski, to co, co w jzyku angielskim mona odda dwoma sowami: pity i sorrow. To malowido czy rzeba Matki Boskiej trzymajcej zdjtego z krzya Chrystusa. Jest wiele dzie o tej tematyce, dzi, kto syszy to sowo, automatycznie myli o rzebie Michaa Anioa. Stworzy je mistrz, wtedy jeszcze nikomu nie znany 25-ciolatek, dla jednego z francuskich monsignorw. Ostatecznie rzeba staa si wasnoci papiestwa. Matka Boska jest w pozycji siedzcej, ma pikn twarz dwudziestolatki, smutn, ale nie zrozpaczon, jej bogata szata jest

fantazyjnie udrapowana wok jej ciaa (pamitajmy, e to twardy marmur!), Chrystus umczony, nagi, jedynie w opasce onowej spoczywa na jej kolanach. Faktycznie w tej rzebie syn jest starszy od matki. Dla Michaa Anioa czowieka o bogatej, ale take nieco pogmatwanej psychice i wyobrani, kobieta tylko moda moga by pikn. Ta dysproporcja wiekowa nikogo jednak nie razi. Cao to absolutne pikno; wystawywaem przez Piet dugie chwile w zachwycie. Widziaem ludzi, ktrzy moe nawet nie syszeli o sztuce, bardzo emocjonalnie odbierajcych rzeb. Najczstsza reakcje to dugie wpatrywanie si w bezruchu z przejciem, u niektrych widziaem zy. Wspczeni poznali si na geniuszu twrcy. Nikt nie chcia uwierzy, e to rzeba nikomu jeszcze wtedy nieznanego artysty. Podejrzewano, e kryje si za tym jaki wielki rzebiarz. Zdenerwowany tym Micha Anio podpisa rzeb i to jest jedyne jego dzieo podpisane literami niektre inne dziea podpisywa dyskretnie umieszczajc swoj twarz wrd twarzy tumw ludzkich czy anielskich. Na szarfie widnieje ledwo dzi widoczny napis: Michael Angelus Bonarotus Florentinus faciebat (stworzy). 21 maja 1972 r. chory umysowo geolog Wgier Laszlo Toth swoim narzdziem pracy - motkiem geologicznym - zaatakowa rzeb wrzeszczc: Ja jestem Chrystusem! Szkody byy do due. Na wiecie s cztery autoryzowane kopie rzeby: w Korei, Brazylii, Australii i w Polsce. Polska replika z kocioa Matki Boskiej Bolesnej w Poznaniu posuya jako wzr w procesie restauracji originau. Dzi ladw szalestwa prawie nie wida, ale do rzeby nie mona si ju zbytnio zbliy i dla bezpieczestwa jest ona powleczona szkem akrylicznym. Muzea Watykaskie W mikroskopijnym Pastwie Watykaskim (43 ha) znajduje si najwiksze muzeum wiata. Owszem jest tam bazylika, ogrd, rozgonia, supermarket, budynek rzdu, koszary i kilka innych budowli, to jednak wikszo terenu zajmuj budynki muzealne. Jest kilka rnych obiektw muzealnych w Watykanie, wic rzecz bardziej poprawn bdzie uywanie liczby mnogiej: Muzea Watykaskie. By wyobrazi sobie wielko i bogactwo sztuki Watykanu powiem e, by obej wszystko trzeba przemaszerowa 7 kilometrw i by powici kademu eksponatowi kilka sekund

potrzeba jest na to ok. 8 lat. Prosz sobie wyobrazi mj szok, gdy si znalazem tu po raz pierwszy. Dotychczas widziaem tylko muzea zamojskie i lubelskie. Co za skok jakociowy i ilociowy! Oczywicie niewiele skorzystaem z tej pierwszej wizyty. Po godzinie miaem kompletny mtlik w gowie, mzg odmwi rejestrowania tego, co oczy widziay. W Muzeach Watykaskich byem jeszcze kilka razy. Opracowaem sobie metod zwiedzania: Posugujc si przewodnikierm typowaem ok. 10 objektw najbardziej godnych obejrzenia w danej czci muzeum i na nich si koncentrowaem. Nie pieszc si ogldaem szczeg po szczegle na ktre to zwracay uwag przewodniki, pniej szukaem innych ciekawych elementw, o ktrych nic nie wiedziaem przedtem. Potem przechodziem do szybko obok setek eksponatw zatrzymujc si na chwil przy tych co mi wpaday w oko. Gdy ju przestawaem chon, wychodziem z muzeum, najczciej po czterech godzinach. Pocztki Muzew Watykaskich sigaj czasw dwu papiey: stryja i bratanka z rodziny Della Rovere - Sykstusa IV i Juliusza II. Pierwszy funkcjonowa w Watykanie pod koniec XV w., drugi rozpocz swj pontyfikat na pocztku nastpnego wieku. Midzy nimi rzdzi Kocioem i Pastwem Papieskim synny Aleksander VI (Borgia). Byy to trudne czasy dla Kocioa. Papiee byli przede wszystkim rzdcami wasnego pastwa, ca energi skupiali na utrzymaniu zdobytych i zdobywaniu nowych terytoriw. Uywano przy tym zdrady, naduywano urzd papieski do umacniania wadzy wieckiej. Koci bardzo si wtedy psu od gowy. Serca zaczyna mnie bole, gdy myl o bucie, faszu, przepychu jakim si otaczali i innych grzechach tych papiey jak symonia, utrzymywanie kochanek, podzenie dzieci, kazirodztwo i krocie innych. Do tego trzeba doda kupczenie odpustami, czyli ohydny proceder unikania czyca i zbawiania dusz ludzkich za pienidze. Zgorszenie tym wszystkim byo tak wielkie, e na skutki nie trzyba byo dugo czeka: w kilka lat po mierci Juliusza II Marcin Luter oficjalnie zapocztkowa Reformacj, czyli ruch protestancki. Ci sami papiee byli rwnoczenie wspaniaymi mecenasami sztuki. Dziki nim Florencja i Wenecja straciy prymat w tej dziedzinie. Rodzina Della Rovere bya biedn rodzin i moe to stao si byo jednym z powodw, e obaj papiee o tym

nazwisku gromadzili z wielk pasj co si dao. Ju teraz golizna pomnikw staroytnych nikogo nie razia, wic te wrzucone do rzeki czy zakopywane po to, by nie gorszyy maluczkich, byy odnajdowane i zdobiy ogrody i apartamenty papieskie. Inne kupowano. Sprowadzano najlepszych budowniczych, rzebiarzy i malarzy do Rzymu. W cigu kilkudziesiciu lat Rzym zmieni si nie do poznania. Sykstus IV zapocztkowa budowanie Kaplicy nazwanej od jego imienia Sykstyska. Juliusz II poleci budow nowoczesnej Bazyliki Watykaskiej na miejscu gdzie ok. 200 lat wczeniej zburzono star, rozpadajc si na skutek usuwania si gruntu. W tym samym czasie zaczto budowa budynek muzealny, bo ju nie byo gdzie umieszcza cigle nabywanych eksponatw. Do dzi Muzea Watykaskie maj najwspanialsz na wiecie kolekcj pomnikw i popiersi greckich i rzymskich, a najcenniejsze jak Grupa Laokoona, Nil, Tors Belwederski, Apollo Belwederski i dziesitki innych, ktre byy kiedy wasnoci Juliusza II. Wspomniany tors to ciao mskie z odtrcon gow, nogami i rkami. Dla zwyczajnego widza to nic nadzwyczajnego; Micha Anio spdzi przed nim godziny uczc si od mistrza greckiego szczegw budowy ciaa. W cigu piciuset lat swego istnienia Muzea Watykaskie miay wzloty i upadki. Dobudowywano nowe pomieszczenia, czono je korytarzami, dzi te korytarze to te muzea pene eksponatw, ich ciany s pokryte mozaikami. Najwiksz tragedi dla muzew byo zajcie Rzymu przez Napoleona. Ten geniusz wojenny, ale cigle jeszcze na wp dziki Korsykanin, zabiera co si dao z okupowanych przez siebie krajw by ozdobi Pary, a szczeglnie budowle przez siebie tam zainicjowane. Eksponaty Muzew Watykaskich zaadowano na 500 wozw i przewieziono do Parya. Po klsce Napolena Kongres Wiedeski, ustalajcy now map Europy, zwrci papiestwu cae Pastwo Kocielne z wyjtkiem Benewentu i posiadoci we Francji oraz nakaza zwrci wszystkie skarby muzealne. Udao si odnale i odzyska 70% rzeczy zrabowanych. Inne zostay rozproszone i pogubione. Papie lekk rk te nieodnalezione podarowa Francji, choby dlatego e nie byo miejsca w Watykanie, gdzie by je mona byo umieci. W czasie napoleoskim papiee Pius VI i Pius VII, oraz kurator muzew, a rwnoczenie najwspanialszy z rzebiarzy przeomu XVIII i XIX w. Antonio Canova, uzupenili braki.

Na rzeczy odzyskane trzeba byo zbudowa nowy pawilon zwany Braccio nuovo, dzisiaj muzeum Chiaromontano, od nazwiska rodowego papiea Piusa VII. Tene papie upokarzany przez cesarza nie okaza si czowiekiem mciwym. Po upadku Napoleona jego wj kardyna, matka i dwu braci znalazo schronienie w Rzymie. Wspomniany wj by mionikiem sztuki. Dziki niemu Muzea Watykaskie maj jedyny, cho niedokoczony, obraz najwikszego geniusza ludzkoci Leonarda da Vinci (tak bowiem twierdz wspczeni psychologowie, e to jedyny czowiek wszech czasw ktrego IQ przekroczyo magiczna cyfr 200). Chodzi o obraz w. Hieronima. Pocito go pi na kawaki, wszystkie pniej odzyskano z wyjtkiem gowy i tuowia witego. Kardyna odkry t cz obrazu na zydlu szewca rzymskiego, kupi zydel za grosze, poskadano wszystko do kupy i tak to cenny obraz zmartwychwsta. Najduej na swj pawilon musiao czeka malarstwo religijne. Dopiero w r. 1932 zbudowano pawilon zwany Pinakotek. Pozbierano obrazy z rnych zaktkw Watykanu, sprowadzono niektre z Paacu Kwirynalskiego, (dzi siedziby gowy Pastwa Woch, dawniej rezydencji papiey, gdy Paac Watykaski sta si dla nich za ciasny). Transport wielkiego obrazu Rafaela do Pinakoteki by w swoim czasie jedn z ciekawszych sensacji medialnych sezonu. Dzi Pinacoteca Vaticana jest najwikszym muzeum obrazw o tematyce religijnej wiata. Ten artyku nie jest przewodnikiem po muzeach: tu tylko moja maa rada: przechodzc koo tysicy malowide radz si zatrzyma przed obrazami Rafaela, najelegantszego, moim zdaniem malarza redniego Renesansu, przed dzieami Caravaggio,choby przed jego Zdjciem z krzya: on swoj originaln technik malarsk, a szczeglnie gr wiatocieni, pchn malarstwo w now er Baroku. Eleganckie i bogate kompozycyzjnie i kolorystycznie obrazy Tycjana robi ogromne wraenie na kadym. Radzibym obejrze jego Zdjcie z krzya i porwna do tego o tej samej nazwie Caravaggia. Obrazy Fra Fillippo Lippi przycigaj masy. To najwikszy kolorysta Renesansu. Skrz si cudownie dobranymi kolorami, jak choby obraz Koronacji Matki Boskiej. A dziw, e ten czowiek o bardzo bogatym, awanturniczym i nieskordynowanym yciu, chocia by zakonnikiem, potrafi si tak bardzo skupi, by wznie na takie wyyny sztuki.

Zmczeni ogldaniem greckich i rzymskich pomnikw , czy setek eksponatw sztuki renesansowej moemy zajrze na Watykanie do Muzeum Etruskiego, Muzeum Egipskiego, Muzeum Misyjno-Etnologicznego, a nawet do zbiorw dawnej broni. S te zbiory arrasw, dawnych map wymalowanych na cianach technik fresku. Biblioteka Wytykaska to te muzeum. Poza oryginaami dokumentw historycznych, setkami bezcenych biaych krukw, to miejsce przechowywania jeszcze do koca nieskatalogowanych rnych obiektw, najczciej darowiz dla papiey. Gdy zwiedzaem Bibliotek Watykask w gronie powanych profesorw (udao mi si prawem kaduka wcisn si w to dostojne grono), kustosz biblioteki by tego dnia wprost rozanielony. Odkry wanie wielki i ciki naszyjnik, darowizn dla papiea od krla Anglii Henryka VIII. Kostosz zakada go nam na szyj, a si czowiek przygina pod ciarem. By to zacznik do proby krla o rozwd z pierwsza ona Katarzyn Aragosk. Papie dar przyj (ktby nie przyj - to wielokilogramowe zote cacko wyoone setkami diamentw, rubinw i innych kamieni szlachetnych), ale rozwodu nie da. Najwspanialszym dzieem sztuki Watykanu jest Kaplica Sykstyska. Dzieem sztuki jest take Paac Watykaski. Apartamenty Borgiw (ojca papiea, jego syna i crki), a jeszcze bardziej Juliusza II s wypenione przepiknymi freskami. Najwicej jest dzie Rafaela, do ktrych nale jego synne Stanze. Juliusz II poleci kilku malarzom upikszy swe apartamenty. Po przegldzie tak bardzo podobao mu si dzieo Rafaela, e kaza inne oddrapa i zamalowa i jemu wykona cao zamwienia. Dla Polakw specjalnie wan jest Sala Sobieskiego. Jest tam wielki obraz Jana Matejki przedstawiajcy Jana Sobieskiego po zwycistwie wiedeskim. Sobieski podaje ksidzu, swemu wysannikowi do Rzymu, list do papiea skadajcy si z czterech sw - to o jedno sowo wicej ni w lakonicznym licie Cezara do Senatu Rzymskiego po zwycistwie nad Germanami. (Zoliwy powiedziaby, e si Sobieski rozgada!). Tekst listu: Veni, vidi, Deus vicit (Przybyem, zobaczyem, Bg zwyciy). Obraz ten podarowa Matejko papiestwu w dwusetn rocznic tryumfu wiedeskiego. Kaplica Sykstyska

Zbudowana zostaa na polecenie papiea Sykstusa IV w latach 1475-1483. Budowano gwnej wityni w Watykanie. Potrzebne byo miejsce modlitwy i pokazania si w gali szat papieskich wiernym, chocia wczeni papiee, a szczeglnie kilku nastpcw wspomnianego Sykstusa, wolao wymachiwa mieczami w czasie niekoczcych si wojen, ni skada rce do modlitwy. Jest to z zewntrz do skromna budowla prostoktna o dugoci w przyblieniu 41 metrw, szerokoci ponad 13 m. i wysokoci 21 m. Ma sklepienie kolebkowe z lunetami. Wntrze to maa encyklopedia pnego Renesansu. Zasyna prawie od pocztku istnienia ze wspaniaego mskiego chru w ktrym piewali nie tylko kastraci ale i wysokie kontralty. Dzi jest znana z faktu, e w niej odbywaj si konklawe, czyli wybory papiey. Kt z nas nie wpatrywa si przy tej okazji w ekran telewizora i oczekiwa na biay dymek z komina nad kaplic! Wntrze to najwspanialszy na caym wiecie zbir sztuki malarskiej al fresco. Freski to malowida na niewyschnitej zaprawie murarskiej na cianie budowli. To technika niezwykle trudna. Zapraw trzeba odpowiednio przygotowa, naoy na cian, wygadzi. Zanim wyschnie trzeba na niej zaznaczy kontury malowida przez nakucia lub szybkie przeniesienie wgielkiem z przygotowanego wczeniej kartonu zasadniczych linii malowida. Malowa trzeba byo szybko, bo zaprawa wysychaa, wydzielajc przy tym szkodliwe dla zdrowia opary. Nic dziwnego, e Micha Anio po wieloletniej pracy w Kaplicy Sykstyskiej by schorowany i fizycznie wyczerpany. W czasach budowy Kaplicy Sykstyskiej Pastwo Watykaskie byo najpotniejszym i chyba najbogatszym pastewkiem w Italii. W przerwach midzy wojnami papiee sprowadzili do Rzymu sam kwiat malarzy pnego Renesansu. Prace dekorowania wntrza zaczto od cian bocznych i ciany wejciowej kaplicy. Na fragmentach ciany midzy oknami zostawili swe dziea tacy znani i wymienici mistrzowie jak Perugino, Botticelli, Pinturicchio czy Signiorelli. Mniej znani przecitnemu turycie jak Domenico Ghirlandaio czy Cosimo Roselli nie odbiegaj wartoci artystyczn swych obrazw od dzie twrcw bardziej znanych. Ostatnia Wieczerza Rosselliego zrobia na mnie rwnie wielkie wraenie jak synna Ostatnia Wieczerza Leonarda da Vinci w Mediolanie. Ghirlandaio, moe na

skutek trudniejszego do wymwienia i zapamitania nazwiska, (faktycznie to przezwisko, bo w modoci w sklepie jubilerskim ojca sprzedawa girlandy),dzi mao znany, by jednym z najlepszych malarzy Renesansu. By to mistrz i nauczyciel malarstwa Michaa Anioa, nikt poza tym jego uczniem nie przecign go w technice al fresco, by wszechstronnnie spenionym artyst (nie tak jednak wszechstronnie jak jego ucze!): on to wygra przetarg na wykucie w metalu bramy wschodniej do wielkiego Baptisterium przy Duomo we Florencji. Cho inne trzy bramy wykute byy przez synnych artystw, jego dzieo przerasta ich twory nawet w oczach przecitnego turysty. Gdy Micha Anio wszed do Baptisterium, (nie wiem czy wiedzia, e to dzieo jego mistrza), mia wykrzykn w zdumieniu: To prawdziwe wrota do nieba. Poniewa ten artyku nie jest przewodnikiem turystycznym, wymieni tu tylko nazwy tych arcydzie w tak zwanej Starej Sykstynie; Nowa Sykstyna to wycznie malowida Michaa Anioa. Po lewej stronie od otarza jest siedem dzie powiconych Mojeszowi: Mojesz z on Sefor w Egipcie (Perugino), Gorejcy krzak (Botticelli), Przejcie przez Morze Czerwone (Roselli), Ukaranie Kory, Danata, Aribona (Botticelli) i Testament i mier Mojesza (Signorelli). Strona prawa od otarza to historia Chrystusa: Chrzest Chrystusa (Perugino i Pinturicchio), Uzdrowienie trdowatego i kuszenie Chrystusa (Botticelli) , Powoanie apostow Piotra i Andrzeja (Ghirlandaio), Kazanie na Grze i uzdowienie trdowatego (Roselli), Przekazanie kluczy w. Piotrowi (Perugino) i Ostatnia Wieczerza (Roselli). Poniewa cz scian nie bya w peni zamalowana, stworzono poniej tych arcydzie malowido imitujce zasony z tkaniny. Sciana wejciowa nie jest tak ciekawa jak ciany boczne, a to na skutek wypadku: architraw (wystajca ozdoba drzwi) oderwaa si od sciany, zniszczya obrazy Ghirlandaio i Signorelliego koczce serie o Mojeszu i Chrystusie; miejsca zamalowano ok. 100 lat pniej przez mniej znanych artystw. Kaplica Sykstyska to przede wszystkim dzieo jednego z najwikszych geniuszy wiata Michaa Anioa. To rzebiarz, malarz, budowniczy (kopua Bazyliki w. Piotra), urbanista (plany zabudowy Wzgrza kapitoliskiego), dobry poeta. Przypisywano mu nawet zawd projektanta mody, bo mia zaprojektowa pikne kolorowe stroje Gwardii Szwajcarskiej. Sam si uwaa tylko za rzebiarza i to wycznie w marmurze - do innego typu zaj,

wedug niego, by przymuszany. Marmur i rzeb pokocha ju od dziecka, bo od szstego roku ycia po mierci matki by pod opiek krewnych, w rodzinie kamieniarzy. Wbrew jego woli wysano go na nauk do malarza Ghirlandaio, pniej posuchano jego prb i przeniesiono go do pracowni rzebiarskiej. Jak kady geniusz mia psychik bardzo skomplikowan. By pobony i cichy, ale czsto wpada w pasje zoci i nienawici, wtedy by ktliwy i nieznony; nie dorobi si wielu uczniw, bo ktby z nim wytrzyma na duej, nie mia zreszt normalnego domu, spa niekiedy na rusztowaniu, w domu czsto nie zdejmowa ochlapanego farb i zapraw murarsk stroju dziennego. My si rzadko. Nie znaczy to, e by absolutnym flejtuchem - jego praca bya tak wyczerpujca fizycznie i psychicznie, e wieczorem ledwie mg dowlec si do swego wyrka. Mia jedn tajemnic cile strzeon, ktrej nie rozumia, nie mg da sobie z ni rady: by gejem, a nawet i w owych czasach rozlunienia moralnego byo to wielkie tabu. Dyskretnie potwierdza swe utrapienie w sonetach zadedykowanych swoim dwm domniemanym kochankom. Poza tym fascynacja ciaem tylko mczyzny w wikszoci jego dzie i tajemna sekcja zwok te tylko mczyzn, potwierdzaoby ten prawie pewnik. Z rodzinnej Florecji, gdzie si czu dobrze, gdzie najsynniejszy z Medyceuszy Wawrzyniec Wspaniay wczenie dostrzeg jego geniusz i pozwoli mu nawet zamieszka w swoim paacu, cign go do Rzymu papie Juliusz II. Z nim Micha Anio mia ju kontrakt na monumentalny grobowiec marmurowy otoczony dziesitkami figur wikszych od normalnego ludzkiego wzrostu. Nie wiem, czy Juliusz II przestraszy si wypoczywa po mierci w tak wspaniaym, najwikszym ze znanych grobowcw, czy mia pustki w kasie (cige wojny, cho zwyciskie, kosztoway go krocie), faktem jest, e w czasie spotkania z rzebiarzem w Bolonii papie w miejsce zerwanego wczeniej kontraktu na grobowiec, zaproponowa Michaowi Anioowi zapenienie freskami caego sklepienia swej kaplicy. Tam ju byy malowida ale, zdaniem papiea, niegodne tego zabytku.Ta propozycja bya szokiem dla artysty, tym bardziej, e praca nad nagrobkiem bya ju bardzo zaawansowana, kilka figur nagrobkowych ju byo skoczonych, inne w trakcie wykuwania. Kto chciaby mie wyobraenie o rozmachu tego projektu niech wstpi bdc w

Rzymie do kocioa w. Piotra w Okowach na Monte Celio i przyjrzy si choby tylko rzebie Mojesza. yczenie papiea to oczywicie rozkaz. Gdyby mu odmwi, to nie tylko wtrciby swoj dusz do pieka na skutek ekskomuniki, a papie-wdz mogby spowodowa, by ta dusza dostaa si tam ekspresowo. Poza tym trzeba byo pracowa, by zarobi na chleb powszedni. Zawiedziony i wcieky Micha Anio podpisa nowy kontrakt w dniu 10 maja 1508 roku. Micha Anio, faktycznie Michelangelo di Lodovico Buonarotti Simoni, nie mia wyjcia po podpisaniu kontraktu z papieem Juliuszem II, trzeba byo przestawi si psychicznie z rzebiarza na malarza by wypeni ogromny sufit Kaplicy Sykstyskiej malowidami. I chocia sufit ten jest do bogaty w dekoracje architektoniczne dzielce go na samodzielne odrbne obszary, Micha Anio musia doda inne iluzoryczne podziay, bo inaczej malowida byyby zbyt wielkie. Trzeba byo wypeni nie tylko ogromne przestrzenie na samym suficie, ale wszelkie wnki, zaamania, wystpy. Papie da mu woln rk w wyborze tematu, zasugerowa tylko, e maj to by sceny biblijne. Chojn rku doda mu trzynastu pomocnikw. Ci jednak nie tknli pdzla, jak to bywao czsto w innych wielkich projektach malarskich innych artystw, gdzie uczniowie malowali, a mistrz doradza, troch poprawia nieudolnie zamalowane partie, itp. Ludzie Michaa Anioa zbudowali mu rusztowanie, mieszali farby, przygotowali zapraw murarsk pod freski, sprztali, czycili, przesuwali rusztowanie, bo jednak papie nie by a tak hojny, by nim zabudowa cae wntrze Kaplicy. Malowanie metod freskow i to na suficie, gdzie rusztowanie dotykao w pewnych swych partiach sufitu, byo spraw niezwykle trudn. Niekiedy Micha Anio mia kilka centymetrw midzy przestrzeni malowan i sw twarz, na ktr kapaa mu farba. Sam w jednym z humorystycznych sonetw przedstawia ten trud. Oto kilka z najbardziej charakterystycznych wyzna Michala Anioa w moim wolnym tumaczeniu: "Jestem jak kot w ciekach Lombardii Z szyj wypron jak u gobia, Brzuch zwisajcy jak pusty worek, Broda celuje w sufit,

Mj mzg zapadajcy si w ty gowy. ... Moja twarz ociekajc farb Podobna jest do chodnika w kostk." Jak w takich warunkach zadba o perspektyw, waciwe proporcje i inne wymogi sztuki renesansowej to ju tajemnica geniusza; nie-geniusz nie poradziby sobie w takich warunkach. Perspektywa zostaa zachowana nie tylko w poszczeglnych malowidach , ale gdy si wchodzi do Kaplicy Sykstyskiej, wszystkie sceny biblijne wydaj si by tej samej wielkoci, bo Micha Anio te bliej wejcia pomniejszy, bliej otarza powikszy. W ogle ten sufit to skondensowanie wszelkich osigni malarstwa renesansowego, tej najwikszej rewolucji w wiecie sztuki europejskiej. Poza proporcjami i perspektyw s tu przykady sfumato - agodne przechodzenie kolorystyczne z jednego odcienia do drugiego, chiaroscuro, czyli kontrastowe zastosowanie kolorw, jest co, w czym nikt Michaowi Anioowi nigdy nie dorwna: wspaniaa znajomo anatomii ciaa mskiego, dynamizm scen i postaci, trjwymiarowo tych postaci, no i niezwyka gama uczu i odczu na ich twarzach jak bosko, napicie wewntrzne, niepokj, mio, cierpienie, rado, bogo, rozpacz.Eemocje czy stany duszy i ciaa czowieka towarzysz kadej z kilku setek postaci zdobicych ten sufit. Dziewi wikszych przestrzeni na suficie Micha Anio wypeni obrazami nastpujcej treci: Oddzielenie wiata od ciemnoci; Stworzenie soca, ksiyca, ziemi; Oddzielenie wody od ldu; Stworzenie Adama; Stworzenie Ewy; Pokusa szataska i wypdzenie z Raju; Ofiara Noego; Potop; Pijastwo Noego. Z nich nasynniejszym i najbardziej reprodukowanym obrazem jest ten, gdzie Pan Bg dotniciem rki oywia wczeniej stworzonego Adama. Bogactwa tych wszystkich obrazw nie da si opisa sowami, to trzeba koniecznie zobaczy przynajmniej na dobrych reprodukcjach, jeli ju nie w rzeczywistoci. Wszystkie zakamarki, zaamania, lunety okien i mniejsze przestrzenie Micha Anio wypenia innymi scenami biblijnymi, a gdy przestrze bya zbyt maa, pojedyczymi postaciami. Tu prorokowie mieszaj si z pogaskimi sybillami, to take prywatne studium Michaa Anioa nagich mczyzn zwanych Ignudi. Nawet sama nazwa tych ludzi jest do enigmatyczna. Nie wiadomo po co si tam znaleli. Ju

wspczeni zwracali uwag papiea, by zabroni Michaowi Anioowi malowania tych postaci, jakby nie byo, to bya kaplica konsekrowana, przeznaczona nie na muzeum, lecz do odprawiania naboestw. Nago ju tak bardzo nie razia jak dawniej, no ale rozpraszaa w modlitwie. Na zarzuty Micha Anio mia odpowiedzi wzite prosto z Biblii. Adam i Ewa byli nadzy i nie wstydzili si tego. Inni nadzy mczyni na malowidach to, w argumentacji artysty, oczywicie anioowie. Nie mogy to by kobiety, bo jeszcze nawet w tych owieconych czasach kobieta (z wyjtkiem arystokratek) bya tylko dobytkiem domowym, materiaem przetargowym, w przeliczeniu na walut troch drosza od charta czy sokoa, ale tasza od rumaka, czy miecza ze stali damasceskiej. W niebie nie ma potrzeby odziewania si, wic postacie s nsgie, nie s archanioami, wic nie maj skrzyde, by si zasoni ( nie wiem skd wzi artysta to ostatnie tumaczenie!). Przeciwko Michaowi Anioowi powstaa caa koalicja artystw i ludzi znajcych si na sztuce bdcych w otoczeniu papiea. Ale i oni albo nie rozumieli jego nowatorskich koncepcji, albo najczciej zazdrocili mu. Jednym z przeciwnikw by wielki Rafael. Gdy Michaa Anioa nie byo w Kaplicy, bra zapasowe klucze od swego mentora Perugina i godzinami studiowa twory na suficie. Uzna, e to co widzi przerasta jego umiejtnoci, sta si wic zazdronikiem. Nie zarzuca Michaowi Anioowi golizny, ale zbyt surowach i ponurych kolorw. Sam by wielbicielem nagoci co prawda nie mskiej, lecz eskiej - mia wiele kochanek, a jego portret najbardziej lubianej tej "z ludu" - crki mynarza Mynareczki (Fornariny) - to najwspanialsze studium kobiecoci jakie ofiarowa nam Renesans. Micha Anio broni si tym, e jego dramatyczne sceny s zbyt dramatyczne, by je podsadza kolorami. Ja myl, e malowanie mskich cia to nie tylko gejowskie hobby Michaa Anioa, ale sposb na odreagowanie stresu, ktremu by poddany w cigu tych czterech lat malowania sufitu. Dyskusj o nagoci rozwiza ostatecznie synny Sobr Trydencki: zabroni malowania nagich cia w przybytkach kultu, a te ju namalowane trzeba przykry zason onow. Papie, wtedy ju sidmy kolejny papieski patron artysty, poleci Michaowi Anioowi domalowanie opasek, a gdy ten odmwi, przykaya to zrobi jednemu z dwch znanych jego uczniw. To zaamao prawie ju 90-cio letniego artyst. Papiea i malarza nazwa "majtkarzami", przysig, e jego noga nigdy ju nie stanie w

Kaplicy; postanowienie nie byo trudne do wykonania, bo w miesic po tym skandalu umar. Wyglda na to, e owe "majtki" zabiy artyst. Przed mierci, ju w starszym wieku, Micha Anio musia raz jeszcze zamieni si z budowniczego i rzebiarza w malarza, by zapeni obrazami najwaniejsz cian sanktuarium, cian otarzow. Zamurowano okno, by nie rozbijao kompozycji: jest to wielki i niezwykle potny sw wymow artystyczn fresk Sdu Ostatecznego. Uminiony Chrystus w otoczeniu witych dramatycznym gestem wysya potpionych do odchani, zbawionych w gr, do nieba. Nie mona tu nie powiedzie o konserwacji freskw Kaplicy Sykstyskiej. Dym ze wiec, miliony zwiedzajcych wydzielajcych w czasie oddychania tony dwutlenku wgla i biliony bakterii, podogi w tak uczszczanym miejscu niemoliwe do utrzymania w idealnej czystoci, wszystko to tworzyo patyn brudu nakadajc si i niszczc malowida. To, e turystom zabroniono rozmawiania w Kaplicy, a przewodnicy przed wejciem mwili co mieli powiedzie o sztuce w rodku, niewiele pomogo w spowolnieniu zniszcze. Na przestrzeni kilku wiekw byy prby mycia malowide, ale to bardziej im zaszkodzio, ni pomogo. W ostatnich kilkudziesicioleciach spaliny aut i inne zanieczyszczenia powietrza przypieszyy bardzo proces niszczycielski. Bya konieczno podjcia zdecydowanej i na szerok skal zakrojonej konserwacji. Gdy jedna z japoskich stacji telewizyjnych przeznaczyla na ten cel miliony dolarw podjto decyzj i dokonano renowacji freskw w latach 1980 do 1999 r. Przed waciwymi pracami konserwatorskimi uszczelniono okna kaplicy i zainstalowano a dwa rne nowoczesne systemy czyszczenia powietrza w jej wntrzu. Studiowano dokadnie technik malowania Michaa Anioa i rezultaty wczeniejszych wysikw konserwatorskich. W mediach wiatowych powstaa burza, gdy telewizja japoska zamkna dostp do wntrza Kaplicy komukolwiek poza konserwatorami i jej wasnymi ludmi w czasie prac. Na temat wyniku tych prac ukazao si wiele artykuw w czasopismach naukowych. Streszczajc w ogromnym skrcie te wypowiedzi trzeba powiedzie, e odnowione obrazy s bardziej jaskrawe, ni te znane nam pokryte kurzem sprzed renowacji, ale

to chyba trzeba uzna za osignicie, nie katastrof, bo zblione zostay do kolorytu tych oryginalnych. Mimo szczegowych studiw nie wiedziano, e pewne prace wykoczeniowe, np. wyrazy twarzy, Micha Anio nie zawsze malowa al fresco, ale al secco, czyli na suchym murze. Te fragmenty zostay mocno uszkodzone przez silne odczynniki chemiczne uywane w konserwacji. Trzeba byo te elementy domalowywa farb nietrwa, bo Renesans woski jeszcze nie zna farb olejnych; domalowywali to ludzie, ktrym byo daleko do talentu twrcy. Dobrym skutkiem tych operacji byo to, e chemia zaja si resztkami owych "majtek" domalowanych pniej wbrew woli Michaa Anioa. Na koniec praktyczna uwaga. Prosz si nie wybiera do Muzew Watykaskich, a wic i do Sykstyny, w ostatni niedziel miesica, jest to bowiem jedyny dzie w miesicu kiedy wejcie jest darmowe. W jednym z moich pobytw z on w Europie tylko taki dzie mielimy do dyspozycji, by ona moga wej do Watykanu. Stalimy w kolejce ponad kilometrowej przed bram, a gdy kolejka w cigu godziny posuna si tylko o kilkadziesit krokw, trzeba byo zrezygnowa. Moe to nie takie ze, moe jeszcze kiedy zaopatrzeni w bilety wstpu ja odnowi swoje wraenia, a ona bez popiechu i wrd mniejszych tumw po raz pierwszy zobaczy to wszystko o czym pisz. (Watykan, Muzea watykaskie, Kaplica Sykstyska, Bazylika w. Piotra, Micha Anio, Rzym, Renesans, Wochy-Turystyka, Wadysaw Pomaraski)