1

6. METABOLIZAM PERADI (Has-Schn Elizabeta) 6.1. Osobitosti metabolizma peradi Posebnosti anatomije, fiziologije pa i metabolizma ptica uglavnom su posljedica specifinih zahtjeva letenja i prilagodbe takvom nainu ivota. Let postavlja ogranienje tjelesnoj masi i sveukupnom obliku tijela, te zahtijeva vei energetski utroak od bilo kojeg drugog oblika kretanja poput tranja, hodanja ili plivanja. To se odnosi i na one ptice koje su zbog naina ivota uglavnom prestale letjeti, poput peradi. Nadalje, neke ptice ive uglavnom u vodi, to zahtijeva razvoj efikasnog sustava izolacije (masno potkono tkivo, perje), dok neke druge moraju odravati tjelesnu temperaturu pri izrazito niskim temperaturama okolia. Ptice selice moraju metabolizam prilagoditi potrebi preivljanja tijekom dugotrajnih peroda leta bez unoenja hrane u organizam, Eritrociti ptica, poput eritrocita gmazova i vodozemaca, posjeduju jezgru. Smatra se da do izbacivanja jezgre pri konanoj diferencijaciji sisavaca dolazi kako bi se poveala koliina hemoglobina u eritrocitima, i tako postigne najvei mogui potencijal prijenosa kisika. Nema, meutim, dokaza da zadravanje jezgre u eritrocitima ptica uzrokuje manju efikasnost prijenosa kisika. tovie, hemoglobin ptica ima vei afinitet prema kisiku od hemoglobina konja, to omoguava prijenos vee koliine kisika u letne miie pri uvjetima smanjenog parcijalnog pritiska kisika. Neke osobitosti metabolizma ptica proizlaze iz potrebe nesenja jaja, to ukljuuje i razvoj jajeta koje u trenutku polaganja sadri rezerve hrane dostatne za endogeni metabolizam. Ptice, poput gmazova, nesu jaja zatiena ljuskom koja uspjeno izolira sadraj jajeta od okoline, omoguavajui samo izmjenu plinova i izvjestan promet vode. Jaja sadre sve nutriente (osim kisika) potrebne za razvoj embrija do izlijeganja. Obzirom da se metabolizam odvija itavo vrijeme razvoja embrija, u njemu se stvaraju ugljini dioksid, voda i otpadni duik. Ugljini dioksid difundira van iz jajeta, a voda se moe koristiti. Produkt razgradnje spojeva koji sadre duik je amonijak koji je izrazito toksian, pa se prevodi u teko topljivu mokranu kiselinu i u obliku kristala odlae u alantois. Tako se omoguava embriju da reapsorbira vodu. Smatra se da izluivanje vika duika u obliku urata u sastavu polukrute mokrae omoguava pticama da konzerviraju vodu. Meutim, izraunalo se da izluivanje mokrane kiseline u peradi zahtijeva 200 ml vode po gramu duika, dok izluivanje uree u sisavaca troi 150 ml vode po gramu duika. ini se, stoga, da je vanost izluivanja mokrane kiseline prvenstveno vana za embrij u razvoju. Ptice (ukljuujui perad) nerijetko su posluile kao prikladan model za prouavanje nekih biokemijskih nepoznanica. Tako se za prouavanje molekularne osnove djelovanja steroidnih hormona izvrsnim modelom pokazao jajovod kokoi, jer se moglo inducirati sintezu velikih koliina bjelanjka kao odgovor na primjenu estrogena. Ciklus limunske kiseline izuen je skoro iskljuivo na modelu prsnog miia goluba. Vanost vitamina B1 i vitamina K u prehrani prvi puta je uoena u ptica, a tek onda u kraljenjaka. Proteini bjelanjka jajeta su zbog pristupanosti takoer intenzivno prouavani. Vrlo su obilni, ne zahtijevaju prethodno razaranje stanica, kao ni zatitu od

stanine hidrolize, pa spadaju meu najbolje prouene i karakterizirane proteine. Trtina (lojna) lijezda je glavna kona lijezda ptica. Najvea je u vrsta koje ive u vodi, a neke ptice ju nemaju. Proizvodi lipidnu izluevinu koja se rasprostre po perju za vrijeme njegova ienja. Budui da proizvodi ulje, izrazito je aktivna u sintezi masnih kiselina. Trtina lijezda guske osobito je bogat izvor enzima sintaze masnih kiselina (ini preko 10% od ukupnih proteina) na kojem je prouen mehanizam djelovanja ovog sloenog multienzimskog kompleksa. Konano, ptice imaju u jezgri stanica osim visokokonzerviranih proteina histona H1, H2a, H2b, H3 i H4 koje nalazimo u svih kraljenjaka jo jedan posebni, samo njima svojstven histon H5 udruen s molekulama deoksiribonukleinske kiseline. 6.2. Kemijske osnove metabolizma kraljenjaka Metaboliki procesi kraljenjaka ine kompleksni skup kemijskih reakcija kojima se oksidativnom razgradnjom spojeva iz hrane oslobaa energija potrebna za sve funkcije organizma. Spojevi sadrani u hrani koji su supstrati metabolikih procesa uglavnom su polimeri: polisaharidi, masti, bjelanevine i polinukleotidi. U prvoj fazi razgradnje polimeri se prevode u monomere (monosaharide, masne kiseline i glicerol, aminokiseline i nukleotide). Pri tome ne nastaje energija (slika 6.1.). Slijedi razgradnja nastalih monomera na spojeve poput piruvata (pirogroana kiselina), acetil-CoA (acetil-koenzimA) ili meuprodukata glikolize i ciklusa limunske kiseline, uz oslobaanje male koliine energije. Najvei dio energije se oslobaa u treoj fazi, kada se nastali meuprodukti metabolizma u potpunosti oksidiraju do CO2 i H2O.

Slika 6.1. Faze u razradnjih polimernih supstrata metabolizma

Potpuna oksidacija polisaharida uslijed e nakon odvijanja glikolize, oksidativne dekarboksilacije piruvata, ciklusa limunske kiseline i oksidacijske fosforilacije, pa se taj skup metabolikih procesa naziva i sredinji metaboliki put. Ostali supstrati metabolizma ukljuuju se bez potekoa na raznim mjestima u ovaj osnovni metaboliki put (slika 6.2.).

Slika 6.2. Sredinji metaboliki put i povezanost s metabolizmom ostalih sastojaka hrane

Metabolike reakcije su vrlo esto oksido-reduktivne prirode. Prilikom razgradnje spojevi iz hrane se oksidiraju pomou enzima dehidrogenaza, a elektroni i protoni se iz ovih supstrata prenose na oksido-reduktivne kofaktore (NAD+ nikotinamid-adenin-dinukleotid i FADH2 flavin-adenin-dinukleotid) koji se pri tome reduciraju u NADH i FADH2. Istovremeno se oslobaa energija u obliku molekula adenozin-trifosfata (ATP). Taj dio metabolizma zove se i katabolizam. Suprotno, iz malih spojeva stanice sintetiziraju sloenije molekule i strukture uz pomo enzima reduktaza i njihovog kofaktora koji posjeduje sposobnost redukcije reducirani nikotinamidadenin-dinukleotid-fosfat (NADPH), koji se pri tome oksidira u NADP+. Ovaj dio metabolizma

zove se anabolizam, a njegovo odvijanje zahtijeva utroak energije koja se oslobaa hidrolizom ATP-a. Povezanost razgradnih i sintetskih metabolikih putova pomou oksido-reduktivnih kofaktora prikazana je na Slici 6.3.

Slika 6.3. Povezanost katabolizma i anabolizma pomou oksido-reduktivnih kofaktora

Koliina osloboene energije prilikom oksidacije biti e to vea, to je vei broj elektrona i protona koji se mogu iz nekog sastojka hrane prenijeti na NAD+ i FAD. Jednako tako, to je neki spoj sloenije grae biti e potrebna vea koliina energije za njegovu biosintezu (vie molekula ATP-a) kao i vie molekula NADPH za reduktivne reakcije u procesu sinteze. 6.3. Metabolizam ugljikohidrata Ugljikohidrati u ptica su najveim dijelom pohranjeni u obliku glikogena, a izmeu tkiva se prenose krvlju u obliku glukoze. Koncentracija glukoze u krvi ptica znatno je via u odnosu na sisavce (11,1 mM kod peradi u odnosu na 2,5-8,3 mM kod sisavaca) to, uz vrlo intenzivnu glukoneogenezu u jetri i bubrezima, ukazuje na vanost glukoze u metabolizmu ptica. Biosinteza glukoze je reduktivni proces koji troi energiju, dok je razgradnja glukoze oksidativni proces kojim se oslobaa znaajna koliina energije u obliku ATP-a (adenozin-trifosfata). Da bi se oba ova procesa mogla odvijati u istoj stanici, nuno je odvajanje enzima ukljuenih u suprotne reakcije u stanine odjeljke.
6.3.1. Meustanini transport glukoze

Glukoza i drugi monosaharidi poput fruktoze i galaktoze nastali uglavnom hidrolizom polisaharida iz hrane u crijevu, prenose se kroz stijenku crijeva u krv, ili se endogeno otputaju iz tkiva, uglavnom jetre i bubrega. Koncentracija glukoze u krvi ptica znatno je manje podlona promjenama za vrijeme gladovanja nego je to sluaj u sisavaca, a regulirana je proteinskim molekulama prenosiocima glukoze kroz staninu membranu, te enzimima heksokinozom i glukoza-6-fosfatazom. Prenosioci glukoze kroz plazmalemu su proteini koji pomau difuziju

glukoze niz koncentracijski gradijent (koncentracija u krvi uvijek je via od stanine koncentracije, to omoguava olakanu difuziju glukoze u tkiva i stanice). Izuzetak je jetra koja oslobaa glukozu, te tanko crijevo i epitelne stanice bubrega, koje vre transepitelni transport glukoze. 6.3.1.1. Heksokinaza Odmah po ulasku u stanicu glukoza se fosforilira u glukozu-6-fosfat djelovanjem enzima heksokinaze, te tako priprema za metabolike transformacije. Fosforilirana glukoza ne moe proi kroz plazmatsku membranu zbog negativnih naboja fosfatne skupine, te je na raspolaganju stanici za energetske potrebe ili biosinteze. Istovremeno, reakcijom fosforilacije smanjuje se koncentracija slobodne glukoze u stanici, te olakava unos novih molekula glukoze niz koncentracijski gradijent. Davaoc fosfatne skupine je ATP koji prelazi u ADP (adenozin-difosfat), a energija osloboena odcjepljenjem krajnje fosfatne skupine ATP-a ugrauje se u vezu glukoze i fosfata. Tako se glukoza aktivira, to omoguuje njezino ukljuivanje u metabolike procese. Reakcija je ireverzibilna i ovisna o dvovalentnim ionima (Mg2+), u veini tkiva katalizirana enzimom heksokinazom, dok u jetri peradi membranski vezanom glukokinazom (heksokinaza IV):

Enzimi heksokinaza i glukokinaza se meusobno razlikuju po svojim kinetikim svojstvima, to olakava raspodjelu glukoze izmeu tkiva i regulaciju njezinog metabolizma. Glukokinaza ima znatno suenu specifinost prema supstratu koja je ograniena na glukozu, ne inhibira se produktom reakcije glukoza-6-fosfatom, a potrebne su znatno vee koncentracije glukoze da zasite enzim. Zahvaljujui tome, glukoza se pohranjuje u jetri u obliku glikogena samo pri visokim koncentracijama u krvi; pri niskim koncentracijama glukoze u krvi, jetra se ne natjee s ostalim tkivima za glukozu, tj. glukoza se koristi prvenstveno u drugim tkivima (miii, mozak). Glukoza-6-fosfat inhibira heksokinazu te se fosforilacija u stanicama nee odvijati ako se nastala fosforilirana glukoza odmah dalje ne metabolizira. U ptica membranski vezani oblik glukokinaze je fizioloki vaniji, a induciraju ga glukoza i inzulin. Prilikom gladovanja, aktivnost glukokinaze opada, ime se moe objasniti pojava da koncentracija glukoze u krvi ptica neko vrijeme ostaje stabilna, unato smanjenom unosu hrane. Enzimi koji sudjeluju u fosforilaciji fruktoze i galaktoze su fosfofruktokinaza, tj. galaktokinaza. 6.3.1.2. Prenosioci glukoze U tkivima sisavaca glukoza prelazi u stanice procesom olakane difuzije uz pomo grupe proteinskih prenosioca oznaenih kao GLUT1 GLUT5. GLUT1 i GLUT3 se nalaze u svim

tkivima sisavaca i vre osnovni prijenos glukoze. Osobito je intenzivan prijenos glukoze u eritrocite ovjeka. Suprotno tome, membrana eritrocita ptica, pa i peradi, proputa zanemarive koliine glukoze, kako u odraslih jedinki, tako i u embriju. Kada se eritrociti peradi inkubiraju s glukozom, ne sintetizira se ATP, jer se glukoza ne prenosi u stanice. Meutim, inkubiraju li se s adenozinom, ili adenozinom i glukozom, ATP se sintetizira, a najefikasnija sinteza je uz dodatak inozina, gvanina i glutamina. Mala mogunost prijenosa glukoze u eritrocite ptica kompenzira se velikim kapacitetom za transport i pregradnju nukleozida i glutamina. Inozin je metaboliki prekursor mokrane kiseline i njegov metabolizam bi mogao biti dio puta spaavanja kojim se ugljikohidratni dio, preostao nakon razgradnje purinskog prstena, dalje koristi u svrhu sinteze mokrane kiseline. U drugim tkivima ptica (skeletni mii, masno tkivo i mozak, ali ne i u eritrocitima), dokazano je prisustvo GLUT1, slinih osobina poput istoimenog prenosioca u sisavaca. Nain prijenosa glukoze u stanice procesom olakane difuzije uz pomo prenosioca prikazan je na slici 6.4. Glukoza se vee s vanjske strane membrane uzrokujui konformacijske promjene prenosioca, pri emu je uvijek jedna strana prenosioca zatvorena (to se jo oznaava i kao "prijenos kroz poru s vratima"). Prijenos je pasivan, jer ovisi iskljuivo o koncentraciji glukoze na obje strane membrane.

Slika 6.4. Prijenos glukoze kroz membranu procesom olakane difuzije uz pomo prenosioca

6.3.1.3. Glukoza-6-fosfataza U endoplazmatskom retikulumu jetre i bubrega peradi postoji enzim glukoza-6-fosfataza koja odcjepljuje fosfatnu grupu glukoza-6-fosfata pri emu nastaje slobodna glukoza. Ovisno o koncentracijskom gradijentu, glukoza tada moe prijei u krv i biti na raspolaganju drugim tkivima. Miino i modano tkivo prvenstveno koriste glukozu kao metaboliko gorivo, dok jetra, zahvaljujui brojnim i raznovrsnim enzimima, bez potekoa koristi u energetske svrhe mnoge

druge spojeve i metabolite. Meutim, vrlo niska aktivnost ovog enzima naena je i u prsnom miiu domae kokoi, to znai da se ipak male koliine glukoze mogu otpustiti iz miia za potrebe drugih tkiva. Takoer, ovakav nalaz moe biti i indikator regulatorne uloge glukoza-6fosfataze u metabolizmu glukoze u ptica. Reakcija oslobaanja glukoze je sloena, te je potrebna suradnja 5 proteinskih molekula endoplazmatskog retikuluma, kako je to prikazano na slici 6.5. T1 prenosi glukozu-6-fosfat u lumen endoplazmatskog retikuluma (ER), dok T2 i T3 prenose Pi i glukozu natrag u citosol. Sam enzim, glukozu-6-fosfatazu stabilizira protein koji vee kalcij (SP).

Slika 6.5. Defosforilacija glukoze 6.3.2. Glikoliza i put pentoza-fosfata

Razgradnja glukoze odvija se u svim tkivima kraljenjaka. Zajedno s razgradnjom masti, ovi procesi namiu ATP i meuprodukte metabolizma koji su potrebni za mnoge biosintetske aktivnosti, te mehaniki i druge oblike rada. Razgradnja se moe podijeliti u dvije faze: od glukoze do piruvata, te od piruvata do ugljinog dioksida i vode. Prva faza ukljuuje glikolizu ili put pentoza-fosfata, a druga oksidativnu dekarboksilaciju piruvata, ciklus limunske kiseline i oksidacijsku fosforilaciju. Reakcije glikolize u ptica iste su kao u ostalih kraljenjaka, te su opisane u svim standardnim udbenicima biokemije, kao i na slici 6.6. Put pentoza-fosfata je vaan zbog toga to se njime sintetiziraju NADPH i fosforilirane riboze, osobito riboza-5-fosfat (slika 6.6.). NADPH sudjeluje u brojnim biosintetskim procesima,

Slika 6.6. Kljuni metaboliti u glikolizi i pentoza-fosfatnom putu

npr. sintezi steroida i masnih kiselina, a riboza-5-fosfat je potrebna za sintezu nukleotida i nukleinskih kiselina. Udio ovog puta je razliit u raznim tkivima, a najvei je u tkivima u kojima se odvija intenzivna sinteza lipida (masno tkivo). Dokazano je da se put pentoza-fosfata odvija u jetri, masnom tkivu, eritrocitima, bubregu i ivanom sistemu ptica. Meutim, nije vjerojatno da je to glavni metaboliki put u spomenutim tkivima. tovie, u jetri pilia nije potvrena povezanost aktivnosti dva osnovna enzima pentoza-fosfatnog puta glukoza-6-fosfat-dehidrogenaze i fosfoglukonat-dehidrogenaze s pojaanom lipogenezom, na osnovu ega se zakljuilo da ovaj metaboliki put nema vanu ulogu pri sintezi NADPH potrebnog za sintezu masnih kiselina. Aktivnost spomenutih enzima u jetri odrasle peradi je niska, a u stanicama jetre ne moe se dokazati postojanje 6-fosfoglukonata, kljunog meuprodukta. Slini rezultati dobiveni su analizama tkiva bubrega pilia, te se ini da u peradi, put pentoza-fosfata nema znaajnu ulogu pri razgradnji glukoze. 6.3.3. Metabolizam piruvata Kada je u tkivima aerobnih organizama (kod ovjeka prvenstveno miinom i modanom) dostatna koncencentracija kisika, piruvat se specifinim membranskim transportnim proteinom prenosi u matriks mitohondrija u zamjenu za OH- ion, gdje se u reakciji koja povezuje glikolizu i ciklus limunske kiseline oksidativno dekarboksilira te nastaje aktivirana octena kiselina, acetilCoA. Reakciju katalizira sloeni multienzimski kompleks piruvat- dehidrogenaze, sastavljen od 3 vrste enzima (piruvat-dehidrogenaze E1 zastupljene s 24 podjedinica, te dihidrolipoiltransacetilaze E2 i dihidrolipoil-dehidrogenaze E3, svaka zastupljena sa po 12 podjedinica). Ovom sloenom oksido-redukcijskom reakcijom, u kojoj sudjeluje i niz kofaktora (NAD+, tiaminpirofosfat derivat vitamina B1, lipoina kiselina, flavin-adenin-dinukleotid FAD, koenzim A CoA te dvovalentni ioni Mg2+, Ca2+ i Mn2+) se u organizmima ivotinja produkti glikolize ireverzibilno slijevaju u ciklus limunske kiseline (Slika 1....). U toj reakciji piruvat se prvo dekarboksilira enzimom E1, nastala hidroksietilna skupina se enzimom E2 oksidira u acetilnu i prenosi na CoA, dok E3 obnavlja E2, a NAD+ prevodi nastali FADH2 u prvotni, oksidirani oblik, kako bi se mogla katalizirati sljedea reakcija. PIRUVAT + CoASH + NAD+ ACETIL-CoA + CO2 + NADH (1)

Acetil-CoA se u ciklusu limunske kiseline vee s oksaloacetatom te nastaje limunska kiselina, koja se u ciklusu razgradi do CO2 i H2O, uz sintezu 3 molekule NADH, 1 molekule FADH2 i 1 molekule GTP-a (slika 6.8.), to rezultira energetskim doprinosom od 9 molekula ATPa po acetilnoj jedinici. Oksidacijska dekarboksilacija piruvata je ireverzibilna, tj. ivotinjski organizmi nemaju enzim koji bi nastalu acetilnu jedinicu preveo natrag u piruvat. Iz tih razloga, jedanput nastala

acetilna jedinica, osim to moe posluiti kao izvor energije, moe se jedino ugraditi u masne kiseline, kolesterol ili ketonska tijela, ali iz nje nikada ne mogu ponovo nastati ugljikohidrati. Ako je koncentracija kisika u tkivu viih organizama nedovoljna (anaerobni uvjeti), tada se piruvat reducira, veui dva vodikova atoma, u mlijenu kiselinu (laktat): LDH CH3COCOOH + NADH CH3CHOHCOOH + NAD

(2)

Reakcija je reverzibilna i ukoliko nastanu aerobni uvjeti, laktat e prijei ponovo u piruvat. Reakciju katalizira enzim dehidrogenaza mlijene kiseline (laktat- dehidrogenaza, LDH). Ova redukcija omoguava obnavljanje NAD+ koji je potreban za reakciju glikolize kataliziranu gliceraldehid-3-fosfat-dehidrogenazom, te odvijanje glikolize u anaerobnim uvjetima. Isto se deava i u raznim mikroorganizmima, npr. mlijenim bakterijama. Alternativni put anaerobne razgradnje piruvata odvija se u kvascima i nekim mikroorganizmima, pri emu se prvo dekarboksilira u acetaldehid (enzim piruvat-dekarboksilaza), a zatim reducira u etanol (enzim alkohol-dehidrogenaza). Aerobna i anaerobna razgradnja piruvata prikazana je na slici 6.7.

Slika 6.7. Aerobna i anaerobna razgradnja piruvata

Kako je ve spomenuto, piruvat moe vezati molekulu CO2 i prijei u oksaloctenu kiselinu (oksaloacetat), djelovanjem enzima piruvat karboksilaze, koji koristi kofaktor biotin: Mg ACETIL-CoA BIOTINENZIM + ATP + CO2 CO2 ~ BIOTINENZIM + PIRUVAT Mn
2+ 2+

CO2 ~ BIOTINENZIM + ADP + Pi (3a) BIOTINENZIM + OKSALOACETAT (3b)

Reakcija se odvija u dvije faze. CO2 se prvo vee na kofaktor biotin, prostetiku skupinu enzima, to zahtijeva donos energije iz ATP-a. U drugom koraku CO2 se prenosi na piruvat, nastaje oksaloacetat, a enzim se obnavlja u poetnom obliku. Oba koraka zahtijevaju dvovalentne

10

ione (Mg2+ i Mn2+), a prvi i acetil-CoA koji se takoer vee na enzim, to je vaan fizioloki kontrolni mehanizam. Visoka razina acetil-CoA ukazuje na potrebu za oksaloacetatom, koji e se tada intenzivno sintetizirati ovim putem. U nedostatku energije (tj. ATP-a), tako nastali oksaloacetat e se razgraivati ciklusom limunske kiseline i priskrbiti potrebnu energiju, dok e u situaciji vika ATP-a, nastali oksaloacetrat posluiti za sintezu glukoze procesom glukoneogeneze. Piruvat se moe takoer pregraditi u aminokiselinu alanin djelatnou enzima alanintransaminaze (aminotransferaze, kofaktor je piridoksalfosfat).
6.3.4. Ciklus limunske kiseline i oksidacijska fosforilacija

Produkti metabolizma ugljikohidrata ali i masti i bjelanevina razgrauju u ciklusu limunske kiseline. Reakcije ciklusa se odvijaju u matriksu mitohondrija iskljuivo u aerobnim uvjetima, zbog potrebe obnavljanja kofaktora NAD+ i FAD u oksidirano stanje. Produkti ciklusa koji se koriste u energetske svrhe su 1GTP, 3NADH i 1FADH2. Iz jedne acetilne jedinice nastaju i dvije molekule CO2, koje se manjim dijelom koriste u biosintezama, a veim dijelom putem krvi i plua odstranjuju iz organizma. Produkt svakog ciklusa je i oksaloacetat, koji je potrebni supstrat u prvoj reakciji svakog novog ciklusa. Slijedi opis pojedinanih reakcija ciklusa, koje su prikazane na slici 6.8.

Slika 6.8. Ciklus limunske kiseline (Krebsov ciklus, ciklus trikarbonskih kiselina)

11

1. Molekula aktivirane octene kiseline (acetil-CoA) spaja se s molekulom oksaloacetata, koji slui kao akceptor acetilne skupine pri emu nastaje molekula citrata (enzim citrat-sintetaza ili kondenzirajui enzim) 2. Izomerizacija citrata koji se preko cis-akoninata enzimom akonitazom prevodi u izocitrat. 3. Izocitrat se pomou specifine izocitrat-dehidrogenaze oksidira u nestabilni meuprodukt oksalosukcinat, koji se odmah dekarboksilira i prelazi u -ketoglutarat; akceptor vodikovog iona je NAD+, te nastaje prva molekula NADH. 4. Oksidativna dekarboksilacija -ketoglutarata pri emu nastaje sukcinil-CoA; reakciju katalizira enzim -ketoglutarat-dehidrogenaza, uz pomo kofaktora tiamina, lipoamida, FAD, CoA i NAD+. Nastaje druga molekula NADH. 5. Enzim sukcinil-CoA-sintaza omoguuje sintezu molekule GTP-a u reakciji GDP-a i anorganskog fosfata, pri emu se koristi visokoenergetska veza iz sukcinil-CoA. Nastaju sukcinat i CoA. 6. Sukcinat se oksidira enzimom sukcinat-dehidrogenazom pri emu nastaju fumarat i reducirani kofaktor FADH2. 7. Fumarat prima molekulu vode i prelazi u L-malat pomou enzima fumaraze. 8. L-malat se pomou specifine malat-dehidrogenaze oksidira i prelazi u oksaloacetat pri emu nastaje trea molekula NADH. Oksaloacetat e prihvatiti novu molekulu acetil-CoA te se opisani niz reakcija ponavlja. Reducirani kofaktori sintetizirani u ciklusu prenose svoje elektrone i protone na molekularni kisik preko niza prenosioca koji ine tzv. respiratorni lanac u procesu oksidacijske fosforilacije, pri emu nastaju 4 molekule vode. Tom se prilikom oslobaa energija koja se manjim dijelom koristi za stvaranje topline i odravanje tjelesne temperature te rad membranskih crpki unutranje mitohondrijske membrane, a veim dijelom za sintezu ATP-a, koji ini brzo raspoloivi skladini oblik energije u stanici.
6.3.5. Metabolizam glikogena

Viak glukoze pohranjuje se u tkivima ivotinja u obliku polisaharida glikogena. Tako jetra ptica sadri 24%, skeletni miii 75% a bubrezi 0,2% od ukupne koliine glikogena. U lumbosakralnom podruju lene modine ptica postoji malo glikogeno tjelece, koje je, mada neznatne veliine u odnosu na jetreni ili miini glikogen (0,01% od ukupne koliine glikogena), metaboliki vrlo aktivno, te ima vanu ulogu u centralnom ivanom sistemu ptica. Glikogen se sintetizira (glikogeneza) iz glukoza-1-fosfata u dva koraka, uz pomo enzima UDP-glukoza-pirofosforilaze (13) i glikogen-sintaze (14): GLUKOZA-1-FOSFAT + UTP UDP-GLUKOZA + PPi (13)

12

UDP-GLUKOZA + (1,4--D-GLUKOZIL)n

UDP + (1,4--D-GLUKOZIL)n+1

(14)

Prilikom sinteze nastaju -1,4-glikozidne veze koje dominiraju u strukturi molekule. Nakon to se stvori linearni lanac koji sadri 7 - 21 molekula glukoze, drugi enzim (-1,6-glukozidaza ili enzim grananja) kida nastalu -1,4 i formira novu -1,6-glikozidnu vezu. Grane moraju biti meusobno udaljene barem 4 ostatka glukoze. Grananje poveava topljivost glikogena, smanjuje volumen molekule i oslobaa velik broj terminalnih ogranaka, to ubrzava sintezu i razgradnju. Udruivanje prvih (najmanje 7) molekula glukoze odvija se posebnim reakcijama, a nastali poetni polimer nazivamo klicom (glikogenin). Klica glikogena se nikada ne razgrauje. Sinteza jedne molekule glikogena odvija se dok ne nastane polimer odreene veliine, tj. prestaje onda kada enzim sintaza izgubi kontakt s klicom, zbog nastanka prevelike molekule glikogena. Glikogena zrnca promjera 10 40 nm, udruena s enzimima koji reguliraju njegovu sintezu i razgradnju, vide se elektronskim mikroskopom npr. u citoplazmi stanica jetre. Glikogen se razgrauje (glikogenoliza) enzimom fosforilazom koji kida -1,4-glikozidne veze iz linearnih grana glikogena, dodajui na prvi atom glukoze fosforilnu skupinu porijeklom iz anorganskog fosfata u otopini (15). Reakcija ne zahtijeva donos energije i naziva se fosforoliza:
(1,4--D-GLUKOZIL)n + Pi (1,4--D-GLUKOZIL)n-1 + -D-GLUKOZA-1-FOSFAT

(15)

Fosforoliza se odvija sve dok u grani ne preostanu 4 molekule glukoze uz mjesto grananja. Tada enzim transferaza prenese blok od 3 molekule glukoze na susjednu, vanjsku granu glikogena, a enzim -1,6-glukozidaza (enzim za skidanje ogranaka) hidrolizira preostalu molekulu glukoze, vezanu -1,6-glikozidnom vezom. Preostali linearni slijed ponovo je podloan fosforolitikoj razgradnji enzimom fosforilazom. Transferaza i -1,6-glukozidaza prevode razgranatu strukturu glikogena u linearnu, a radi se o jednom polipeptidnom lancu s dvije enzimske aktivnosti. Molekule glukoze osloboene iz grana nisu fosforilirane i za njihovo ukljuivanje u metabolizam mora se za svaku utroiti 1 ATP. U prosjeku oko 10% molekula glukoze koje se oslobode iz glikogena nije fosforilirano. Sveukupna efikasnost pohranjivanja glukoze u glikogen je 97%. Sintezu i razgradnju glikogena u sisavaca kontroliraju hormoni inzulin (poveava kapacitet jetre za sintezu glikogena), glukagon (stimulira razgradnju glikogena u jetri) i adrenalin (stimulira razgradnju glikogena u miiu, manje u jetri). Ovi hormoni ne ulaze u stanice ciljnih tkiva, nego reagiraju s receptorima na staninoj membrani, koji posredstvom transduktora (G-proteini) prenose signal do efektora (npr. enzim adenilat-ciklaza), te dolazi do sinteze staninog sekundarnog glasnika, ciklikog adenozin-monofosfata (cAMP) koji posreduje u konanom odgovoru ciljnih enzima u stanici (slika 6.9.). Npr., glukagon posredstvom cAMP-a u konanici uzrokuje fosforilaciju (aktivaciju) glikogen-fosforilaze i fosforilaciju (inaktivaciju) glikogen-sintaze, tj. razgradnju glikogena u jetri. Koordinirana kontrola metabolizma glikogena postie se tako da je glikogen sintaza gotovo inaktivna kada je fosforilaza potpuno aktivna, i obrnuto. Metabolizam

13

glikogena u jetri reguliran je razinom glukoze u krvi, pri emu je osnovni senzor koncentracije glukoze u krvi aktivni oblik enzima fosforilaze iz jetre.

Slika 6.9. Regulacija metabolizma glikogena u jetri i miiima; plavo inaktivni, crveno aktivni oblici enzima.

Aktivnost kljunih enzima u metabolizmu glikogena mjerena je i u tkivima ptica, pa i peradi, i ini se da nema bitnih razlika u odnosu na sisavce. U skeletnim miiima, vei dio aktivnosti fosforilaze udruen je s glikogenskom esticom koja sadri i druge glikolitike enzime. Glikogenska estica je veliki multienzimski agregat koji kontrolira metabolizam glikogena. U distrofine peradi, stanina raspodjela fosforilaze u skeletnom miiu je promijenjena, pri emu je vei dio enzima membranski vezan. ini se da je to glavni uzronik distrofinih poremeaja u bolesne peradi.
6.3.6. Glukoneogeneza

Glukoneogeneza je sinteza glukoze iz manjih metabolita (slika 6.10.). Za sintezu mogu posluiti meuprodukti glikolize i ciklusa limunske kiseline, piruvat, laktat, glicerol i glukogene

14

aminokiseline. Glukogene aminokiseline, npr. aspartat, alanin, glutamat, serin i cistein, se transaminiraju ili deaminiraju (direktno ili indirektno) u piruvat, oksaloacetat ili -ketoglutarat. Npr. aspartat i alanin se transaminiraju u glutamat (enzimi aspartat-aminotransferaza, odnosno alanin-aminotransferaza), koji se potom deaminira pomou glutamat-dehidrogenaze: ASPARTAT + -KETOGLUTARAT ALANIN + -KETOGLUTARAT GLUTAMAT + NAD
+

OKSALOACETAT + GLUTAMAT PIRUVAT + GLUTAMAT

+

(4) (5) (6)

-KETOGLUTARAT + NADH + NH3 + H

Veina reakcija glukoneogeneze su jednostavni obrat glikolize i kataliziraju ih zajedniki enzimi, no energetski kljune reakcije zahtijevaju aktivnost dodatnih enzima: piruvat-karboksilaze (7), piruvat-karboksikinaze (PEPCK, 8), fruktoza-1,6-bisfosfataze (FBP-1, 9) i glukoza-6fosfataze (10): ATP + PIRUVAT + CO2 + H2O GTP + OKSALOACETAT FRUKTOZA-1,6-BISFOSFAT + H2O GLUKOZA-6-FOSFAT + H2O ADP + Pi + OKSALOACETAT GDP + PEP + CO2 FRUKTOZA-6-FOSFAT + Pi GLUKOZA + Pi (7) (8) (9) (10)

Ovi enzimi kataliziraju kljune reakcije puta i vane su regulatorne toke. Glukogeni meuprodukti ciklusa limunske kiseline (i oni nastali transaminacijom i deaminacijom aminokiselina) ne trebaju piruvat-karboksilazu, za razliku od piruvata i prekursora koji se prevode u piruvat.

Slika 6.10. Glukoneogeneza: reakcije koje nisu obrat glikolize oznaene su crvenim strelicama, jednako kao i enzimi koji nisu zastupljeni u glikolizi.

15

Glikogen u miiima nastaje iskljuivo ugradnjom glukoze koja potjee iz krvi. Miini glikogen metabolizira se unutar miinih stanica, i ne otputa se u krv kao izvor glukoze. Glukoza iz glikogena se u miiu moe metabolizirati anaerobno do laktata, koji se otputa u krv, gdje ga uglavnom preuzima jetra i koristi za glukoneogenezu. Glukoneogeneza se ne moe odvijati u skeletnim miiima, u kojima nema kljunog enzima PEPCK. Glikogen pohranjen u jetri i bubrezima prevodi se u glukozu (glikogenoliza) i otputa u krv. Premda jetra ptica sadri znatno vie glikogena od bubrega, znaajna koliina glikogena u krvi potjee ba iz bubrega. Dakle, u jetri i bubrezima ptica, glukoneogeneza je vrlo intenzivna. U domae kokoi 70% glukoneogeneze odvija se u jetri (stanice parenhima), a ostatak preteno u kori bubrega. ini se da je glukoneogeneza intenzivnija u ptica nego u sisavaca, osobito u ptica koje se hrane mesom. U stanju gladovanja, perad sintetizira intenzivno PEPCK, glukoza-6-fosfatazu, alaninaminotransferazu i aspartat-aminotransferazu, kako bi poveala kapacitet za glukoneogenezu. Metaboliki koraci glukoneogeneze odvijaju se u staninim odjeljcima citosolu i matriksu mitohondrija. Enzimi ciklusa limunske kiseline nalaze se u matriksu mitohondrija, osim sukcinatdehidrogenaze koja je smjetena na unutranjoj mitohondrijskoj membrani, dok se veina enzima glukoneogeneze nalazi u citosolu. Transaminaze (aminotransferaze) se u jetri peradi nalaze i u mitohondrijima i u citosolu. Kljuni enzim glukoneogeneze PEPCK u jetri ptica pa i peradi nalazi se skoro iskljuivo u mitohondrijima (>99%), dok se u sisavaca nalazi uglavnom u citosolu, a u mitohondrijima izuzetno i samo u vrlo malim koliinama. Stoga postoje razlike u odvijanju glukoneogeneze u jetri izmeu ptica i sisavaca. Prikladnost supstrata za glukoneogenezu u jetri ptica je slijedea: laktat glicerol > piruvat > alanin > aspartat > serin. Dok je u jetri ptica najbolji supstrat glukoneogeneze laktat, u sisavaca je to piruvat. Laktat nastao u citosolu jetre ptica oksidira se u piruvat, pri emu nastaje NADH potreban za redukciju 1,3-bisfosfoglicerata. Piruvat ulazi u matriks mitohondrija, koji sadri i piruvat-karboksilazu i PEPCK. Nastali fosfoenolpiruvat (PEP) prenosi se iz mitohondrija u citosol u zamjenu za malat ili citrat (slika 6.11., desno), gdje se daljnjim reakcijama glukoneogeneze pregrauje u glukozu. Piruvat ili alanin (koji se moe transaminirati u piruvat) mogu se prevesti u PEP istim putem, ali oni nee priskrbiti reducirani NADH, potreban za glukoneogenezu.

16

Slika 6.11. Alternativni putovi sinteze fosfoenolpiruvata u jetri (desno) i bubregu (lijevo) ptica

Bubreg ptica sadri dva razliita izoenzima PEPCK, mitohondrijski i enzim u citosolu, dok jetra sadri samo mitohondrijski oblik. 20 50% enzimske aktivnosti PEPCK bubrega nalazi se u citosolu, iji prikladan supstrat je, kao i u jetri sisavaca, piruvat, a ne laktat. U mitohondrijima stanica bubregu ptica nastaje oksaloacetat koji ne moe proi kroz unutranju mitohondrijsku membranu, te se stoga u matriksu reducira u malat koji izlazi iz mitohondrija u zamjenu za ketoglutarat. U citosolu malat se reoksidira u oksaloacetat, pri emu nastaje NADH nuan za redukciju 1,3-bisfosfoglicerata u trioza fosfate i sintezu glukoze (slika 6.11., lijevo). PEPCK u matriksu mitohondrija jetre je konstitutivni enzim, vaan za prijetvorbu laktata (uglavnom nastalog u skeletnim miiima anaerobnom glikolizom) u glukozu, dok je PEPCK iz citosola bubrega podloan prilagodbi ovisno o prehrambenim ili hormonskim podraajima. Enzim u citosolu bubrega ptica prilagoava se promjenama u ishrani tako to omoguava prevoenje piruvata i aminokiselina u glukozu. U uvjetima gladovanja jedini izvor eera u tijelu je glukoneogeneza, kojom se glukoza sintetizira iz bjelanevina. Tkiva ptica s malom sposobnou odvijanja glukoneogeneze poput miinog, masnog i probavnog imaju i nisku aktivnost PEPCK, 1% ili manje od aktivnosti u jetri i bubregu. PEPCK zahtijeva osim oksaloacetata i drugi supstrat, GTP ili ITP. GTP se u matriksu mitohondrija sintetizira fosforilacijom na razini supstrata u ciklusu limunske kiseline pomou enzima sukcinil-CoA-sintetaze:

17

SUKCINIL-CoA + GDP + Pi

SUKCINAT + GTP

(11)

U matriksu mitohondrija postoji i drugi enzim, nukleotid-difosfat-kinaza (NDP-kinaza), koja katalizira reakciju: GDP + ATP GTP + ADP (12)

U ptica, za razliku od sisavaca, i ovaj enzim sintetizira znaajne koliine GTP- potrebne za aktivnost PEPCK. Oksaloacetat nastaje iz piruvata djelatnou enzima piruvat-karboksilaze (3a,3b,7), smjetenog u mitohondrijima (reakcije 3a i 3b). To je enzim koji, poput svih karboksilaza, za aktivnost treba biotin, a u peradi je detaljno prouen enzim iz tkiva jetre. U tkivima u kojima se PEPCK nalazi u citosolu (poput bubrega), potrebno je da se i supstrat (oksaloacetat) nae u citosolu. To se u bubregu ptica postie posrednim putem (slika 6.12.), koji koristi prijenosnike aspartata i malata na unutranjoj mitihondrijskoj membrani. Nije, meutim, poznato da li je takav prijenos potreban i za odvijanje glukoneogeneze u jetri.

Slika 6.12. Posredni put prijenosa oksaloacetata iz mitohondrija u citosol stanica bubrega ptica

Glukoneogeneza u jetri i bubrezima esto rezultira otputanjem glukoze u krv, ali, u odreenim okolnostima, vodi ka sintezi glikogena. Osnovni metaboliki putovi pregradnje glukoze prikazani su na slici 6.13.

18

GLIKOGEN

GLIKOGENOLIZA
GLUKOZA

GLIKOGENEZA

GLIKOLIZA

GLUKONEOGENEZA

LAKTAT

Slika 6.13. Osnovni metaboliki putovi pregradnje glukoze

6.3.7. Oksidativni i neoksidativni metabolizam glukoze u ptica Ciklus limunske kiseline, iji supstrat je i acetil-CoA nastao i iz piruvata (odnosno glukoze), odvija se iskljuivo u aerobnim uvjetima, a detaljno je istraen ba na metaboliki vrlo aktivnom tkivu prsnog miia goluba. Premda se razgradnja glukoze odvija u svim tkivima ptica, relativni udio glikolize, pentoza fosfatnog puta i ciklusa limunske kiseline nije isti u razliitim tkivima. U skeletnom miiu, glikolizom prvenstveno nastaje ATP potreban za kontrakciju miia, dok u jetri, gdje se odvija znatno sporije, glikoliza prvenstveno pribavlja meuprodukte za biosinteze. U ptica je osobito vana biosinteza triglicerida u jetri, budui masno tkivo ima vrlo ogranien kapacitet njihove sinteze. Takoer postoje znaajne razlike u vanosti anaerobnog i aerobnog metabolizma glukoze u razliitim tipovima skeletne muskulature ptica. Pojednostavljena podjela razlikuje brzo steua glikolitina (bijela) i oksidativna (crvena) miina vlakna, premda su u miinom tkivu esto zastupljene obje vrste vlakana u varijabilnim omjerima (slika 6.14.). Miina aktivnost zapoinje mobilizacijom miinog glikogena i sintezom ATP-a. Koliina nastalog ATP-a i sudbina ugljikovih atoma glukoze iz glikogena ovise o tome u kojoj vrsti miinih vlakana se glukoza metabolizira. Krvlju bogato opskrbljena crvena miina vlakna sadre veliku koliinu mioglobina, te mnotvo mitohondrija. Glikogen se unutar ovih stanica prevodi u piruvat koji se, zahvaljujui pristupanosti O2, u mitohondrijima razgrauje do CO2 i H2O. Nasuprot tome, bijela miina vlakna imaju slabu opskrbu krvlju i manje mitohindrija. Glikogenoliza unutar ovog tkiva priskrbljuje supstrat za glikolizu, pri emu je konani produkt prvenstveno laktat. Bijela miina vlakna imaju ogromni kapacitet za glikogenolizu i glikolizu, znatno vei od crvenih miinih vlakana. Meutim, poto su zalihe njihova glikogena ograniene, ovakovi miii mogu funkcionirati punim kapacitetom samo u relativno kratkim vremenskim periodima.

19

Slika 6.14. Popreni presjek skeletnog miia ovjeka: crvena vlakna obojena su tamno, a bijela svjetlo.

Enzimi glikolize PFK- 1 i piruvat-kinaza su najei pokazatelji anaerobnog, a enzim ciklusa limunske kiseline -ketoglutarat-dehidrogenaza oksidativnog metabolizma u ptica, pa i peradi. Dobar primjer bijelog je grudni, a crvenog srani mii pileta. Srce mora kucati kontinuirano, te ima mnogo mitohondrija i bogatu opskrbu krvlju koronarnim arterijama. Srce pohranjuje glikogen, kako bi ga koristilo onda kada mu se namee vei napor. Grudni mii pileta ne radi kontinuirano. Njegova vana funkcija je omoguiti piletu brzi let na kratke udaljenosti. Budui se glikogen moe mobilizirati vrlo brzo, u relativno kratkom vremenskom periodu se anaerobnim metabolizmom oslobodi energija za potrebe leta. Pokazalo se da srani mii kokoi i goluba pribavlja priblino jednaku koliinu energije na oba naina, za razliku od grudnog miia kokoi koji uglavnom sadri bijela miina vlakna i posjeduje svega 1% kapaciteta aerobnog u odnosu na anaerobni metabolizam. Grudni mii goluba koji u posjeduje vei udio crvenih vlakana od grudnog miia kokoi, ima podjednak aerobni i anaerobni kapacitet razgradnje glukoze. U letnim miiima ptica aktivnost enzima citrat-sintaze (prvi enzim ciklusa limunske kiseline) vea je nego u bilo kojem miinom tkivu ostalih kraljenjaka, to ukazuje na visoke energetske zahtjeve leta. Kapacitet grudnog miia za odvijanje aerobnog metabolizma direktno je povezan sa sposobnou kontinuiranog leta u ptica. Veina skeletnih miia ovjeka sastavljena je od smjese crvenih i bijelih vlakana, kako bi mogli obavljati i brzu i trajnu miinu aktivnost.
2.3.8. Kontrola metabolizma ugljikohidrata

Ravnotea izmeu sinteze i razgradnje glukoze ovisi o njezinu unosu u stanice i staninim potrebama, te nije jednaka u raznim tkivima. Glukoneogeneza je najaktivnija u jetri i bubregu, dok je glikoliza najaktivnija u skeletnim i sranom miiu. Oba procesa kataliziraju isti enzimi osim fosfofruktokinaze-1 (PFK-1), fruktoza-1,6-bisfosfataze (FBP-1), piruvat-kinaze, piruvatkarboksilaze i PEPCK. Ovi enzimi kataliziraju reakcije koje odreuju brzinu oba puta kao i protok

20

glukoze. U stanicama postoje homeostatski mehanizmi koji inhibiraju nastajanje molekula kojih ima u dovoljnoj koliini, npr. mehanizmom povratne sprege. Takoer se regulacija ostvaruje spojevima koji ne mogu ui u stanicu poput hormona, ve reagiraju s receptorima na povrini stanice uzrokujui sintezu i otputanje sekundarnih glasnika unutar stanice. Kljuni enzimi su obino enzimi koji kataliziraju ireverzibilne reakcije i esto ispoljavaju sigmoidalnu kinetiku, karakteristinu za alosterike enzime. Kontrola ovih putova moe biti fina i gruba, ili, kako se to ponekad opisuje, akutna i kronina. Akutna kontrola podrazumijeva regulaciju enzimske aktivnosti vezanjem efektora na regulatorna mjesta ili reverzibilne kovalentne preinake (najee fosforilacija). Kronina kontrola ukljuuje promjenu koliine nekog odreenog enzima, promjenom brzine njegove sinteze ili razgradnje. Prvo mjesto regulacije je prevoenje fruktoza-6-fosfata u fruktozu-1,6-bisfosfat. Enzim PFK-1, proien iz jetre i prsnog miia peradi, je oligomerni enzim koji kooperativno vee supstrat (fruktoza-6-fosfat), a inhibiraju ga velike koncentracije ATP-a i citrat. Suprotno djeluju Pi, AMP, ADP,cAMP, fruktoza-6-fosfat i fruktoza-1,6-bisfosfat. FBP-1 je izolirana i grudnog miia pileta i jetre purana. Enzim slijedi hiperbolinu kinetiku a inhibira se AMP-om i velikim koncentracijama supstrata fruktoza-1,6-bisfosfata. Stanina koncentracija ATP-a, ADP-a i AMP-a ima vaan utjecaj na ravnoteu izmeu PFK-1 i FBP-1. Visok omjer ATP : AMP favorizirat e glukoneogenezu i inhibirati glikolizu, a niski omjer ATP : AMP imat e obrnute efekte. Meutim, jo je vei utjecaj spoja fruktoza-2,6bisfosfata, koji je vrlo moan aktivator PFK-1, a jednako tako moan inhibitor FBP-1. Sintezu i razgradnju fruktoza-2,6-bisfosfata katalizira bifunkcionalni enzim fosfofruktokinaza-2/fruktoza2,6-bisfosfataza (PFK-2/FBPaza-2), izolirana iz miia goluba i jetre peradi. Isti protein katalizira suprotne reakcije: PFK-2 FRUKTOZA-6-FOSFAT + ATP FRUKTOZA-2,6-BISFOSFAT + ADP FBPaza-2 FRUKTOZA-2,6-BISFOSFAT + H2O FRUKTOZA-6-FOSFAT + Pi

(16)

(17)

Premda je po grai vrlo slina fruktozi-1,6-bisfosfatu, fruktoza-2,6-bisfosfat nije meuprodukt ni glikolize ni glukoneogeneze, nego je regulatorni spoj ija koncentracija u stanici odraava razinu glukagona u krvi. Koncentracija glukagona raste kada se u krvi smanjuje koncentracija glukoze. Enzimi PFK-2 i FBPaza-2 zapravo su dvije razliite enzimske aktivnosti jednog, bifunkcionalnog proteina. Ravnoteu izmeu dviju suprotnih aktivnosti ovog proteina, koja odreuje staninu razinu fruktoza-2,6-bisfosfata u jetri, regulira glukagon posredstvom ciklikog adenozinmonofosfata (cAMP). cAMP koji u stanicama jetre nastaje na ranije opisan nain (vidi regulacija metabolizma glikogena) aktivira protein-kinazu koja prenosi fosforilnu grupu iz ATP-a na bifunkcionalni enzim PFK-2/FBPazu-2. Fosforilacija poveava aktivnost FBPaze-2, a inhibira aktivnost PFK-2. Tako glukagon smanjuje razinu fruktoza-2,6-bisfosfata inhibirajui glikolizu, a

21

stimulirajui glukoneogenezu (slika 6.15.). Rezultirajua sinteza glukoze omoguuje jetri da kao odgovor na luenje glukagona obnovi potrebnu koliinu glukoze u krvi.

Slika 6.15. Suprotna regulacija glikolize i glukoneogeneze posredstvom fruktoza 2.6-bisfosfata. PFK-2 = fosfofruktokinaza 2, FBP-aza 2 = fruktoza-2,6-bisfosfataza

Enzim iz miia goluba ne fosforilira se na opisani nain i ne ovisi o koncentraciji cAMP-a, ali se zapravo ponaa kao da je fosforiliran, tj. posjeduje visoku aktivnost FBPaze-2 u odnosu na PFK-2. Aktivnost PFK-2 i njezinog produkta 2,6-bisfosfata otkrivena je i u eritrocitima pilia, gdje je vjerojatno ukljuena u regulaciju metabolizma glikolize in vivo. Na aktivnost PFK-2 inhibirajue djeluju citrat i PEP. Drugi supstratni ciklus ukljuuje enzime piruvat-kinazu, piruvat-karboksilazu i PEPCK. Dok su piruvat-karboksilaza i PEPCK vjerojatno najvaniji enzimi u in vivo regulaciji glukoneogeneze, ini se da je piruvat-kinaza manje vana od PFK-1 u regulaciji glikolize. AcetilCoA je vrlo potentni aktivator piruvat-karboksilaze, ali je mogue da ne sudjeluje u regulaciji pri fiziolokim uvjetima jer je u mitohondrijima prisutan u visokim, saturacijskim koncentracijama. Omjer ATP : ADP je vjerojatno fizioloki vaniji, budui da ADP ispoljava inhibitorni utjecaj na piruvat-karboksilazu. Koliina piruvat-karboksilaze se poveava tijekom gladovanja, no se koliina PEPCK ne mijenja 72 sata nakon prekida uzimanja hrane. 6.4. Metabolizam masti Masti su spojevi netopljivi u vodi, a topljivi u organskim otapalima poput kloroforma, ugljikovodika ili alkohola. esto sadre estersku vezu u kojoj kiselinsku komponentu ini jedna ili nekoliko alifatskih karboksilnih kiselina. Jednostavne masti su triacilgliceroli (trigliceridi), ali i spojevi s dodatnim grupama poput fosfata u fosfolipidima, ugljikohidrata u glikolipidima i

22

gangliozidima, te proteina u lipoproteinima (slika 6.16.). Zasebnu grupu ine steroli, koji mogu biti u obliku slobodnog alkohola, ili esterificirani (6.16.). U ptica, najvei je udio triglicerida, koji ine rezervu energije. Fosfolipidi imaju strukturnu ulogu u grai staninih membrana, jednako kao i steroli (integralni membranski dijelovi). Neki steroli su hormoni, poput spolnih hormona i steroidnih hormona kore nadbubrene lijezde (adrenokortikoidi). Glikolipidi izgrauju strukturne cjeline u sredinjem ivanom sustavu, dok su lipoproteini prijenosnici lipida izmeu tkiva.

Slika 6.16. Struktura tipinih triglicerida, fosfolipida i sterola

Slika 6.17. Najee masne kiseline u sastavu triglicerida i fosfolipida ptica

Najvee koliine triglicerida u ptica pohranjene su u masnom tkivu. Masne uklopine nalaze se i u drugim tkivima ptica, ali su neznatne veliine u usporedbi s adipocitima (masne stanice), gdje mogu biti promjera 100m, a koncentracija im moe dostii i 920 g/kg tkiva. U peradi, raspodjela triglicerida kree se od 0,6% - 2,5% u abdominalnom, 0,9% 2,6% u potkonom i 0,4% 6% u miinom tkivu, to je genetski odreeno. U sastavu triglicerida ptica su uglavnom C16 i C18 masne kiseline (slika 6.17.), a tipini omjer zasienih : mononezasienim : polinezasienim masnim kiselinama u brojlera je 0,31 : 0,45 : 0,23. Pomaci u korist polinezasienih masnih kiselina u tkivima peradi mogu se ostvariti prehranom koja sadri vei

23

udio polinezasienih masnih kiselina. U pataka, udio zasienih i nezasienih masnih kiselina takoer ovisi o temperaturi. U ptica koje sele, udio tjelesne masti prije migracije dosie i 50%, dok nakon dugog gladovanja razina triglicerida moe pasti i na svega 4% tjelesne mase, to je dovoljno za odravanje integriteta tkiva. U metabolizmu, masti su prvenstveno izvor energije. Zalihe glikogena su ograniene i potroe se u kratkom vremenu, dok je energetski doprinos masti, zahvaljujui injenici da su masne kiseline potpuno reducirane i dehidrirane, 2 3 puta vei od glikogena to je posebno vano u uvjetima deficitarne hranidbe. 6.4.1. Biosinteza masti (lipogeneza) Ptice imaju vrlo velik kapacitet za biosintezu masti. U prvih 6 tjedana rasta peradi, ukupna koliina masti se udvostrui. Za vrijeme nesenja jaja uobiajena hrana peradi sadri 3g lipida dnevno, dok prosjeno jaje sadri 6g lipida. Sinteza masnih kiselina u patke je najintenzivnija u sedmom tjednu ivota. U enki, to je neposredno nakon poetka nesenja jaja. Jetra ptica, pa tako i peradi, posjeduje 20 puta vei kapacitet de novo biosinteze lipida u usporedbi s masnim tkivom. Stoga veina masti nakupljene u masnom tkivu peradi potjee iz hrane. Meutim, u ptica, velik kapacitet za sintezu lipida posjeduje i kotana sr. De novo sinteza lipida se smanjuje pri unosu poveane koliine hranom. 6.4.1.1. Sinteza glicerola U procesu lipogeneze povezivanjem glicerola i viih masnih kiselina nastaju triacilgliceroli. Glicerol moe nastati iz ugljikohidrata, razgradnjom glukoze do gliceraldehid-3-fosfata i dihidroksiacetonfosfata, koji prelazi u L-glicerol-3-fosfat djelovanjem enzima glicerol-3-fosfatADP DIHIDROKSIACETONFOSFAT ATP NAD+ L-GLICEROLFOSFAT NADH + H+ GLICEROL (18)

dehidrogenaze. Enzim fosfataza odcjepljuje fosfatnu skupinu, te iz glicerol-3-fosfata nastaje glicerol: Glicerol, nadalje, vee molekule viih masnih kiselina. Prvo u reakciji glicerol-3-fosfata i acil-CoA nastaje lizofosfatidat, koji vee drugu molekulu masne kiseline iz acil-CoA, te nastaje fosfatidat. Obje reakcije katalizira enzim glicerol-fosfat-acil-transferaza. Fosfatidat se hidrolizira u diacilglicerol specifinom fosfatazom, a zatim jo jedanput acilira u triacilglicerol enzimom diglicerid-acil-transferazom. Oba enzima su udruena u kompleks triacilglicerol-sintetazu vezan na membranu endoplazmatskog retikuluma.
CH2OH CHOH CH2O PO32CH2O OC R1 R2 CO CHO CH2O O PO32CH2O OC R1 R2 CO CHO CH2O OC R3 (19)

24

GLICEROL-3-FOSFAT

FOSFATIDAT

TRIACIL-GLICEROL

Vie masne kiseline nastaju udruivanjem vie molekula acetil-CoA nastalih razgradnjom masnih kiselina, dekarboksilacijom pirogroane kiseline ili, rjee, iz aminokiselina. Primjerice, molekula stearinske kiseline, C18, nastaje iz 9 molekula aktivirane octene kiseline, C2. 6.4.1.2. Sinteza masnih kiselina Sinteza masnih kiselina odvija se u citosolu stanica. Acetilne jedinice koje nastaju u matriksu mitohondrija preteno -oksidacijom masnih kiselina ali i oksidativnom dekarboksilacijom piruvata (porijeklom iz ugljikohidrata ili aminokiselina) prenose se u citosol trikarboksilatnim membranskim nosaem smjetenim na unutranjoj mitohondrijskoj membrani u obliku citrata (slika 6.19). Enzimi citrat-liaza i malatni enzim (prvi puta otkriven u goluba) u citosolu kataliziraju reakcije kojima nastaju acetil-CoA, supstrat za sintezu masnih kiselina, te NADPH (nikotinamid-adenin-dinukleotidfosfat), neophodni reducens u toj sintezi: citrat liaza ATP + CITRAT + CoA ADP + Pi + ACETIL-CoA + OKSALOACETAT malatni enzim + MALAT + NADP PIRUVAT + CO2 + NADPH Tako nastaje priblino polovica molekula NADPH potrebnih u sintezi masnih kiselina Sl...). (20)

(21)

Slika 6.19. Prijenos acetilnih jedinica iz matriksa mitohondrija kroz unutranju mitohondrijsku membranu u citosol za potrebe sinteze masnih kiselina, uz istovremeno nastajanje NADPH

U viih organizama (pa i jetri peradi i trtinoj lijezdi pataka i gusaka) enzimi koji sudjeluju u sintezi udrueni su u multienzimski kompleks sintaza masnih kiselina (-ketoacil-

25

ACP-sintaza), koji je sastavljen iz dvije podjedinice (dimer). Svaka podjedinica posjeduje 7 enzimskih aktivnosti i acil-proteinski nosa (ACP). ACP je mali protein (77 aminokiselinskih ostataka) koji sadri reaktivni dio identian onom koenzima A, vezan preko OH grupe aminokiseline serina. Multienzimska organizacija kompleksa znatno poveava efikasnost sinteze. Lanac masne kiseline raste postupnim dodavanjem jedinica od po dva ugljikova atoma. Aktivirani davaoc tih jedinica je malonil-ACP. Otputanje CO2 prilikom kondenzacije acetilne i malonilne grupe energetski pokree reakciju produenja lanca. Reducens u sintezi je NADPH. Kompleks sintaze se zaustavlja po sintezi palmitata (C16 masna kiselina). Za sintezu duih masnih kiselina, kao i onih nezasienih, potrebni su drugi enzimi. Kljuni korak je sinteza malonil-CoA, kada se acetil-CoA ireverzibilno karboksilira bikarbonatnim ionom iz otopine, pri emu se koristi energija hidrolize jedne molekule ATP-a: acetil-CoA-karboksilaza ACETIL-CoA + ATP + HCO3
+

MALONIL-CoA + ADP + Pi + H

(22)

Reakciju katalizira enzim acetil-CoA-karboksilaza, iji koenzim su biotin i manganovi ioni. Enzim je podloan alosterikoj regulaciji pomou citrata. Predloeni mehanizam sinteze masnih kiselina na multienzimskom kompleksu (slika 6.19. i 6.20.) je slijedei: enzim acetil-transacilaza katalizira prijenos acetilne grupe sa molekule acetilCoA na SH grupu cisteinskog ostatka -ketoacil-ACP-sintaze (1). Malonil-ACP nastaje kada malonil-transacilaza prenese malonilnu grupu sa malonil-CoA na SH grupu panteteinske prostetike grupe ACP-a (2). Potom -ketoacil-ACP-sintaza katalizira reakciju kondenzacije (uz istovremenu dekarboksilaciju malonata) u kojoj nastaje acetoacetil-ACP (3). Slijede reakcije redukcije, dehidracije i ponovne redukcije, u kojima se acetoacetilna grupa prevodi u butirilnu. Pri tome se svaki nastali produkt prenosi do slijedeeg reakcionog mjesta fosfopanteteinskim ostatkom privrenim na ACP, a keto grupa iz acetil-ACP se u potpunosti reducira u metilensku (obrat oksidacije). -ketoacil-ACP-reduktaza katalizira redukciju acetoacetil-ACP u -hidroksibutirilACP (4). -hidroksiacil-ACP-dehidraza nadalje katalizira dehidraciju, te nastaje krotonil-ACP (5). Butiril-ACP se sintetizira kada 2,3-tras-enoil-ACP-reduktaza reducira dvostruku vezu u krotonilACP-u (6). U posljednjem koraku jednog ciklusa reakcija nastala butirilna grupa prenosi se sa panteteinske grupe na cisteinski ostatak enzimskog kompleksa (7). Osloboena ACP-SH grupa vee slijedeu malonilnu grupu, i cijeli se ciklus ponavlja. Nakon to se cijeli opisani ciklus reakcija ponovi jo 6 puta nastaje palmitoil-ACP, koji se otputa sa kompleksa hidrolitikim djelovanje enzima tioesteraze. Da bi nastala masna kiselina s neparnim brojem ugljikovih atoma, sinteza zapoinje s malonil-ACP i propionil-ACP (koji nastaje iz propionil-CoA takoer pomou acetil-transacilaze). Budui je -ketoacil-ACP-sintaza dimer, vrlo je vjerojatno da se na kompleksu istovremeno sintetiziraju dvije masne kiseline. Za jedan ciklus reakcija potrebne su dvije molekule NADPH, a sinteza palmitinske kiseline (7 ciklusa) zahtijeva 14 molekula NAPH. 8 NAPH nastane prilikom prijenosa 8 acetilnih jedinica (potrebnih za sintezu molekule palmitinske

26

kiseline) iz matriksa mitohondrija u citosol (slika 6.18.), dok se preostalih 6 sintetizizira oksidativnim reakcijama pentoza-fosfatnog puta.

Slika 6.19.. Sinteza palmitinske kiseline multienzimskim kompleksom -ketoacil-ACP-sintaze.

27

Sika 6.20. Graa multienzimskog kompleksa -ketoacil-ACP-sintaze; pokretna fosfopanteteinska grupa, koja prenosi lanac masne kiseline sa jednog katalitikog mjesta na drugo kao i izmeu podjedinica dimera, prikazana je zeleno.

Sinteza nezasienih masnih kiselina zahtijeva aktivnost dodatnih enzima, koji uvode dvostruke veze na odreene poloaje u lancu masne kiseline. Jetra posjeduje enzimsku aktivnost koja uvodi jednu dvostruku vezu u zasienu masnu kiselinu. Tako se npr. u endoplazmatskom retikulumu nalazi enzim stearil-CoA-desaturaza koji katalizira sintezu oleinske i palmitinske kiseline, a reguliran je hormonski. Dvostruka veza uvodi se na C-9 atomu uz molekularni kisik i reducens NADH ili NADPH. Purani stari 12 tjedana imaju manji udio tjelesne masti (0,6 0,7%) od peradi (2,0 3,5%), to je u korelaciji s niim aktivnostima stearil-CoA-desaturaze, acetilCoA-karboksilaze i malatnog enzima u jetri purana. Aktivnost stearil-CoA-desaturaze stimulirana je i estradiolom, koji poveava udio oleinske i palmitinske kiseline u trigliceridima. Za vrijeme spolnog sazrijevanja enki ptica intenzivno nastaju stanice jajovoda, to je praeno i poveanom sintezom triglicerida i fosfolipida u jetri, koji se krvnom plazmom prenose do jajovoda (selektivno preferira i ugrauje samo neke masne kiseline). 6.4.1.3. Kontrola biosinteze masnih kiselina Kontrola biosinteze masnih kiselina obuhvaa regulaciju brzine sinteze te udjela u sintezi odreenih masnih kiselina. Oko dvije treine sinteze ukupnih masti u peradi odvija se u jetri. Prehrana prvenstveno utjee na sintezu masti u jetri peradi, a znatno manje na sintez u ostalim tkivima. 6.4.1.3.1. Jetra Kontrola koliine sintetiziranih masnih kiselina je nutritivna i hormonska. Dugorona i gruba kontrola provodi se na razini transkripcije i translacije, dok se kratkorona, tj. fina kontrola

28

ostvaruje regulacijom postojee enzimske aktivnosti alosterikim mehanizmima (npr. aktivacija acetil-CoA-karboksilaze pomou citrata i acil-CoA), ali i kovalentnom preinakom (slika 21). Hormoni koji utjeu na biosintezu masti su inzulin, glukagon, trijodotironin i glukokortikoidi. Hormoni titne lijezde i inzulin pomau sintezu masnih kiselina zahvaljujui poticanju transkripcije gena enzima sintaze masnih kiselina. I glukokortikoidi i glukagon imaju antilipogeno djelovanje, pri emu glukagon inhibira nakupljanje mRNA za sintezu enzima sintaze masnih kiselina. Gladovanje uzrokuje smanjivanje brzine sinteze masnih kiselina, dok ponovno uzimanje hrane ima obrnuti efekat. Pad koncentracije cAMP u stanicama jetre, koji moe biti uzrokovan glukagonom, uzrokuje smanjenje aktivnosti enzima PFK-1 te usporenje glikolize, pa i smanjenje koncentracije piruvata i citrata, a nia razina citrata uzrokuje pad aktivnost acetil-CoA-karboksilaze. Alosteriki efektor palmitoil-CoA natjee se sa citratom, uzrokuje depolimerizaciju enzima i tako ga prevodi u inaktivni oblik (slika 6.21). Fosforilacija acetil-CoA-karboksilaze takoer uzrokuje njezinu inaktivaciju.

Slika 6.21. Kontrola aktivnosti acetil-CoA-karboksilaze alosterikim efektorima i fosforilacijom

6.4.1.3.2. Trtina lijezda U trtinoj lijezdi sintetiziraju se masti koje se bitno razlikuju po grai od onih u ostalih kraljenjaka, jer sadre izrazito razgranate masne kiseline. Osim to se razlikuju od ostalih masnih kiselina u tijelu, njihova se sinteza nadzire drugaijim kontrolnim mehanizmima od uobiajenih. Trtina lijezda ("uljna", lijezda za ienje perja) ptica posjeduje vrlo velik kapacitet za de novo sintezu masnih kiselina koja je uz to podlona sezonskim varijacijama. lijezda se u raznih ptica razlikuje po veliini, a najvea je obino u ptica koje su esto u vodi (patke, guske). Sekret trtine lijezde slui za pokrivanje perja voskom, kako bi ostalo gipko i meko, emu takoer doprinose i druge lojne lijezde smjetene posvuda u koi. Sastojci sekreta takoer djeluju kao seksualni atraktanti (feromoni). Supstituirane kiseline i alkoholi u sastavu voska takoer posjeduju

29

antimikrobnu aktivnost i mogu u tome smislu imati zatitnu funkciju. Dnevno izluivanje voska varira izmeu 0,5 i 600 mg. Lipidi koje lui trtina lijezda (6.22.) su monoesterski, diesterski i triesterski voskovi i gliceridi. Mogue je izluivanje ak stotinjak razliitih vrsta voskova, dok su trigliceridi, premda esto prisutni u sekretu, zastupljeni u vrlo malim koncentracijama. Neke patke i guske lue i skvalen, prethodnik kolesterola. Masne kiseline u sastavu voskova uglavnom su metilni supstituenti karboksilnih kiselina (npr. 2,4,6,8-tetrametildekanska i 2,4,6,8-tetrametilundekanska kiselina), premda nalazimo i nerazgranate kiseline. Alkoholne komponente monoesterskih voskova su uglavnom metilni derivati alkanola i dugolananih n-alkan-2,3-diola, ali je udio razgranatih manji nego kod masnih kiselina. Svi ovi spojevi sintetiziraju se u lijezdi iz acetata i propionata.

Slika 6.22 Lipidne komponente sekreta trtine lijezde: neke vrste izluuju i triglyceride.

6.4.1.3.2.1. Mehanizam sinteze lipida u trtinoj lijezdi Masne kiseline koje sintetizira trtina lijezda su razgranate, preteno kratkih lanaca. Mnoge sadre metilnu grupu na parnim ugljikovim atomima, a C-4 atom ponekad nije supstituiran, iako ima i takovih masnih kiselina u kojima se metilna grupa nalazi samo na C-4 atomu, na C-4,8

30

ili pak na C-4,10. Takoer se u nekih vrsta grane nalaze na neparnim ugljikovim atomima. Biosinteza ovih masnih kiselina poinje od malonil-CoA i metilmalonil-CoA. Enzim sintaza masnih kiselina u trtinoj lijezdi ne razlikuje se bitno od istog enzima u jetri ptica ili takora, a razgranatu prirodu masnih kiselina sintetiziranih u trtinoj lijezdi zapravo odreuje drugaija relativna koncentracija prekursora. Sintezu kratkolananih masnih kiselina vjerojatno omoguava jedna dodatna tioesteraza, koja zamjenjuje tioesteraznu domenu multienzimskog kompleksa sintaze. Alkoholne komponente voskova takoer se sintetiziraju u trtinoj lijezdi specifinim reduktazama koje preferiraju nerazgranate lance, iz acil-CoA i NADPH. Stoga je grananje u alkoholnom dijelu molekule uvijek manje nego u podruju kiseline. Ove se reduktaze nalaze i u peroksisomima i u endoplazmatskom retikulumu. 6.4.1.3.2.2. Sezonske razlike sinteze lipida u trtinoj lijezdi Sezonske razlike su najvee u nekih pataka mukog spola. Tijekom veeg dijela godine mujaci stvaraju voskove sa vie od 80% kratkolananih masnih kiselina. Meutim, nakon gubitka perja poslije parenja (lipanj i srpanj) slijedi zastoj u kojem nastaju voskovi s preteno dugolananim masnim kiselinama, te sadre svega 20% masnih kiselina kratkog lanca. Istovremeno smanjuje se aktivnost tioesterazne domene sintaze masnih kiselina koja otputa kratkolanane masne kiseline. Period zastoja poklapa se s najviom vrijednosti tiroksina i najniom vrijednosti testosterona u krvi. U enki pataka iste vrste promjene luenja trtine lijezde su drugaije. U sezoni parenja, uobiajeni monoesterski voskovi zamjenjuju se diesterima 3-hidroksi masnih kiselina. Redosljed zastupljenosti masnih kiselina u tim voskovima je C10>C12>C14C16, 3-hidroksi kiselina C10>C12>C8, a od alkoholi su uglavnom C16 i C18. Smatra se da ovi diesteri djeluju kao feromoni. Navedeni spojevi su species specifini i vrlo su slini u srodnih vrsta. Sami diesteri nisu hlapljivi, ali se djelomice cijepaju na znatno hlapljivije derivate nakon to se raspodjele po perju. U oba spola prouavanih pataka postoje i sezonske razlike u koncentraciji estradiola. U enki, koncentracija estradiola u srpnju pada sa normalne razine (40-60ng/L) na svega 10 ng/L. U mujaka, normalna vrijednost je znatno nia (2-3 ng/L), ali u srpnju raste na oko 10 ng/L. Promjena u proizvodnji voska inducirana je estradiolom, ija koncentracija je najvia u sezoni parenja. 6.4.2. Transport lipida Postoji trajna potreba za transportom lipida krvlju ili iz tankog crijeva, u sluaju egzogenih lipida uneenih hranom, ili iz jetre u sluaju de novo sintetiziranih lipida. U situaciji veih energetskih potreba, nuan je prijenos lipida iz masnog tkiva u miino. Ptice koje polau jaja, pohranjuju velike koliine lipida u umanjak, te je nuan njihov transport iz jetre u oocitu u razvoju. Veina se lipida prenosi lipoproteinima plazme.

31

6.4.2.1. Lipoproteini Budui su trigliceridi, kolesterol i esteri kolesterola ili potpuno netopljivi, ili slabo topljivi u vodenim otopinama, za njihov transport potreban je nosa. Lipoproteini su nakupine lipida i proteina razliite stabilnosti i varijabilnog sastava, a razlikujemo ih prema brzini taloenja prilikom ultracentrifugiranja u gradijentu gustoe. Proteinski dio ima dvojaku funkciju: otapa lipide, te reagira s odgovarajuim tkivnim receptorima kako bi se lipidi mogli prenijeti u specifino tkivo. Lipoproteini peradi prouavani su zbog vanosti u proizvodnji brojlera, kako bi se selektirali sojevi sa velikom i malom koliinom masnog tkiva, na osnovu razlika u sadraju lipoproteina. Primjena estrogena stimulira proizvodnju lipoproteina vrlo male gustoe (VLDL) u jetri peradi i moe uzrokovati izrazitu hiperlipidemiju i aterosklerozu. Postoje, nadalje, sojevi prepelica i golubova koji su izrazito podloni ili otporni na aterosklerozu, to ih sve ini korisnim modelom za razumijevanje ove bolesti kod ovjeka. Centrifugiranjem plazme peradi u gradijentu gustoe dobiju se 3 glavne frakcije: VLDL lipoproteini vrlo male gustoe, LDL lipoproteini male gustoe i HDL lipoproteini velike gustoe. Ponekad se izdvoje i lipoproteini srednje gustoe IDL, te lipoproteini vrlo velike gustoe VHDL. Zadaa VLDL je uglavnom prijenos egzogenih triglicerida iz tankog crijeva (u sisavaca to je zadaa hilomikrona, kojih u ptica nema), te endogenih triglicerida iz jetre u periferna tkiva (slika 6.23.). Ptice nemaju dobro razvijen limfatiki sustav, pa se trigliceridi apsorbiraju u tanko crijevo i prenose direktno portalnim sistemom u jetru kao lipoproteinske estice koje se nazivaju portomikroni. Udio triglicerida egzogenog i endogenog porijekla u VLDL frakciji ovisi o prehrambenom statusu ptice. Smatra se da LDL frakcija uglavnom vri prijenos kolesterola u tkiva, gdje je potreban za ugradnju u membranske strukture, te kao prekursor steroidnih hormona. LDL estice nastaju iz VLDL estica nakon to ove potonje predaju trigliceride ciljnom tkivu, pri emu postaju bogatije kolesterolom i esterima kolesterola. HDL je vaan za transport kolesterola iz perifernih tkiva u jetru (to se ponekad naziva obrnutim transportom kolesterola), gdje se moe razgraditi. U peradi postoji samo jedna vrsta HDL estica, iji omjer proteina i lipida je vrlo blizak frakciji HDL2 u ovjeka, za koju se zna da je obrnuto proporcionalna s pojavnou kardiovaskularnih bolesti.

32

Slika 6.23. Uloga lipoproteina u transportu lipida izmeu tkiva ptica

6.4.2.2. Apoproteini U lipoproteinima peradi udio lipida opada od VLDL do HDL, dok koncentracija pojedinih lipoproteina u plazmi raste od VLDL (1%), LDL (16%) do HDL (80%). Omjer LDL : HDL koji iznosi 1 : 5 znatno je nii u sisavaca, gdje iznosi oko 1. Proteinska komponenta lipoproteina, koja se naziva apoprotein, neobino je vana za funkciju lipoproteina. Osim to odravaju lipidnu komponentu u topljivom obliku, proteini posjeduju vane vezne osobine, a ponekad i katalitiku aktivnost. Najei protein u HDL estici peradi je ApoA-I, koji ini 65% ukupnog proteinskog sadraja. Sintetizira se u jetri i crijevu, ali se eksprimira i u drugim tkivima (mozak, nadbubrene lijezde, bubreg, srce). Posjeduje vei vezni afinitet za lipide od ljudskog apoA. ApoA-I se sintetizira na zrnatom endoplazmatskom retikulumu hepatocita peradi. U ranoj fazi sinteze djelomice je izloen strani citosola te se, poput drugih sekretornih proteina, prenosi kroz luminalnu stranu prije nego dospije u Golgi-jev kompleks gdje se konjugira s lipidima, to predhodi izluivanju. Sintezu triglicireda kataliziraju enzimi smjeteni na strani endoplazmatskog retikuluma okrenutoj citosolu, pa se postavlja pitanje kako se udruuju s apoproteinima da bi oformili lipoproteinsku esticu. Tri glavna apoproteina (apoA-I, apoB i apoII) prolaze kroz endoplazmatski retikulum hepatocita peradi bitno razliitim brzinama, te se u toj fazi ne mogu meusobno udruivati. ini se da se lipoproteini okupljaju u Golgi-jevu aparatu. Prijenos triglicerida kroz endoplazmatski retikulum je proces ovisan o ATP-u. Esteri kolesterola se takoer sintetiziraju u zrnatom endoplazmatskom retiklulumu, dok se fosfolipidi i trigliceridi sintetiziraju u glatkom endoplazmatskom retikulumu. U ptica nema apoE kojeg imaju sisavci, te se ini da je apoA-I njegov analog. Prilikom nesenja jaja poraste razina apoA-I u krvi. ApoA-I je i aktivator enzima lecitin-kolesterol-aciltrasferaze (LCAT) te tako stimulira dotok kolesterola iz perifernih

33

tkiva. Takoer, ApoA-I je i povrinski protein HDL estica. Enzim LCAT je ukljuen u prijenos kolesterola iz perifernih tkiva.
lecitin-kolesterol-aciltrasferaza FOSFATIDILKOLIN+STEROL 1-ACILGLICEROFOSFOKOLIN+STEROL-ESTER

(23)

VLDL lipoproteini peradi sadre apoB, te monomerni i dimerni oblik apoII proteina, te apoA-I u tragovima. ApoB, koji se takoer nalazi i u LDL estici, vee se za receptor, dok je apoII inhibitor lipoprotein-lipaze. Svi apoproteini imaju neke zajednike strukturne osobine, te se smatra da su se razvili iz jednog zajednikog gena pretka. 6.4.2.3. Lipoprotein-lipaza Endogeni i egzogeni trigliceridi se u ptica prenose pomou LDL estica u periferna tkiva, gdje se masne kiseline otputaju i preuzimaju. U masnom tkivu se prvenstveno pohranjuju, dok se u sranom i skeletnom miiu koriste kao gorivo. Otputanje masnih kiselina iz triglicerida sadranih u VLDL esticama vri enzim lipoprotein-lipaza. Najvie ovog enzima ima u skeletnom miiu i masnom tkivu. Izluuje se u kapilare, gdje se uz pomo heparin sulfata vee na luminalnu stranu endotelnih stanica. Enzim posjeduje katalitiko mjesto u koje se veu i gdje se hidroliziraju trigliceridi, vezno mjesto za heparin, te vezno mjesto za apoII. Lipoprotein-lipaza se moe se detektirati i u srcu, ali ne i u jetri. U masnom tkivu aktivnost lipoprotein-lipaze opada prilikom gladovanja, a raste nakon ponovnog uzimanja hrane, dok su u srcu promjene enzima obrnute. 6.4.2.4. Transport lipida u periferna tkiva Transport lipida u ptica razlikuje se u odnosu na sisavce. Egzogeni lipidi (uglavnom trigliceridi, kolesterol i esteri kolesterola) apsorbiraju se u tanko crijevo i prenose kao portomikroni direktno portalnim sistemom u jetru. U jetri portomikroni se transformiraju i otputaju u obliku dijela VLDL estica. VLDL su heterogeni te ukljuuju i modificirane portomikrone (sadre egzogene lipide), ali isto tako i endogene lipide (preteno sintetizirane u jetri). Udio endogenih i egzogenih lipida ovisi o prehrambenom statusu ptice. Kada VLDL estice dospiju u periferno tkivo, veu se za lipoprotein-lipazu koja se nalazi na zidovima kapilara. Ovaj proces reguliraju dva glavna VLDL-apoproteina: apoB sadri vezno mjesto za lipoprotei-lipazu, dok je vjerojatna funkcija apoII spreavanje razgradnje lipida tijekom transporta. Nakon to se triglicedridi hidroliziraju lipoprotein-lipazom, periferno tkivo preuzima masne kiseline. VLDL esticama koje su tako izgubile dio svojih lipida, povea se gustoa te postaju dio LDL ili IDL estica. LDL se vraaju u jetru gdje se veu uz receptore na povrini stanica, slijedi endocitoza, te njihova mogua razgradnja u lizosomima. I kolesterol koji dolazi u periferna tkiva u sastavu VLDL estica moe biti endogenog ili egzogenog porijekla. Nakon to VLDL estica preda svoje masne kiseline perifernim tkivima, vei dio kolesterola se esterificira povezujui se s HDL esticama, koje sadre enzim LCAT. LDL

34

estice koje sadre estere kolesterola ulaze u periferna tkiva endocitozom koju posreduju receptori. Za odravanje homeostaze kolesterola vane su HDL estice, koje obavljaju obrnut transport kolesterola od perifernih tkiva u jetru. Kolesterol koji ponovo dospije u jetru, ili se razgradi, ili se pohrani u obliku estera kolesterola. Enzim endoplazmatskog retikuluma jetre ptica, Oaciltransferaza, katalizira ovu reakciju transacilacije: O-aciltransferaza ACIL-CoA + KOLESTEROL CoA + KOLESTEROL ESTER 6.4.2.5. Transport lipida u oocitu u razvoju Jedan oblik transporta lipida, svojstven iskljuivo kraljenjacima koji polau jaja, jeste sinteza lipida u jetri i njihov prijenos do oocite (slika 6.24.). U tom procesu vana su dva lipoproteina, VLDL i vitelogenin. Ovi prekursori umanjka ine priblino 60%, odnosno 24% suhe mase umanjka. U vrijeme ovulacije odvija se masivna sinteza VLDL i vitelogenina inducirana estrogenima. Plazmom ovi lipoproteini dospijevaju do oocite u razvoju, koja ih preuzima. VLDL koji se nalazi u umanjku jajeta slian je VLDL esticama u plazmi obzirom na sastav proteina i lipida. ApoB koji se nalazi u VLDL estici omoguuje vezanje za receptor oocite. Premda se nakon endocitoze (posredovane receptorom) u oocitu u razvoju trigliceridi ne mijenjaju, apoB se fragmentira proteolitikim enzimom koji posjeduje specifinost katepsina D. Drugi apoprotein iz VLDL umanjka, koji ini priblino polovicu od ukupnih proteina, poznat je kao apovitelenin I. ini se da je identian s apoII plazme, koji je inhibitor lipoproein-lipaze i osigurava da transportirani trigliceridi ostanu intaktni u VLDL esticama. Sintezu apoII u jetri reguliraju estrogeni. Za transport lipida u oocitu u razvoju takoer je vaan i vitelogenin, premda sadri znatno manji udio lipida (15 20%). Vitelogenin je dimer, preteno polipeptidne grae (80%). Ostatak ine lipidi, kovalentno vezani fosfat, te ugljikohidrat. Polopeptidni lanac je homologan s apoB ptica, te apoE sisavaca. ApoB, apoE i vitelogenin se svi veu za LDL receptore sisavaca. Nakon vezanja vitelogenina uz receptor slijedi endocitoza u oocitu u razvoju. Poput LDL estice i vitelogenin se kida barem u tri fragmenta: lipovitelin-1 (C-terminalni dio), fosvitin (iz sredinjeg dijela proteina) i lipovitelin-2 (C-terminalni dio). I VLDL i vitelogenin veu se na isto mjesto receptora smjetenog na plazmatskoj membrani oocite. Somatske stanice posjeduju drugaiji receptor na plazmalemi, koji vee VLDL, ali ne i vitelogenin. Sveukupno je otkriveno 4 lipoproteinska receptora u tkivima koka nesilica. Prvi ne vee samo VLDL ptica i vitelogenin, ve jednako tako i lipoproteine drugih vrsta koji sadre apoB (dakle VLDL, ali ne i HDL).

(24)

35

Slika 6.24. Preuzimanje lipoproteina u oocitu i somatske stanice ptica posredovano receptorima

VLDL estice koje sintetizira jetra koka nesilica manjeg su promjera od VLDL estica pilenki ili portomikrona porijeklom iz hrane. Bazalna lamina folikula jajnika djeluje kao filter koji spreava da vei portomikroni i VLDL estice prou u jajnu stanicu. Dakle, samo manje VLDL estice koje sintetizira iskljuivo koka nesilica prolaze kroz bazalnu laminu i izmeu stanica granuloza sloja, gdje se veu s receptorima smjetenim na plazmatskoj membrani oocite. Vitelogenin i male VLDL estice nakon toga ulaze u stanicu endocitozom, posredovanom receptorom. Lipoproteini se otputaju u oocitu, dok se receptori recikliraju u plazmalemu. ApoII se sintetizira ovisno o estrogenima u cirkulaciji. Smatra se da apoII kontrolira veliinu estice lipoproteina, kako bi mogla proi kroz bazalnu laminu. Drugi receptor je naen u fibroblastima i stanicama granuloza sloja i smatra se da odgovara LDL receptoru sisavaca. Vjerojatno je vaan u homeostazi kolesterola u ostalim tkivima (izuzev oocite). Preostala dva receptora su tek nedavno otkriveni, znatno su vei, ali im fizioloka uloga nije jo jasna. U embriju u razvoju visoka je aktivnost lipoprotein-lipaze, kako u srcu, tako i u masnom tkivu. Velik porast aktivnosti enzima u masnom tkivu podudara se s periodom preuzimanja lipida iz umanjka i odlaganja u adipocite. Vie od 90% energije potrebne embriju u razvoju pribavlja se oksidacijom masnih kiselina sadranih u trigliceridima umanjka. Porast aktivnosti lipoproteinlipaze takoer se deava prilikom nesenja jaja. 6.4.2.6. Razina lipoproteina u plazmi u razliitim fiziolokim uvjetima Koncentracija lipoproteina u plazmi ovisi o brzini nastajanja lipoproteina kao i o brzini njihova preuzimanja i razgradnje u perifernim tkivima. Glavno mjesto sinteze lipoproteina je jetra, i taj je proces uvelike stimuliran estrogenima. Pri promjeni unosa koliine hrane koncentracija

36

lipoproteina plazme takoer se mijenja, premda manje znaajno. Nakon gladovanja preko noi te ponovnog hranjenja, koncentracija VLDL u plazmi peradi e porasti za red veliine, premda se koncntracije LDL i HDL promjene samo neznatno. Takoer postoji razlika u reaktivnosti na promijenjene uvjete prehrane izmeu sojeva brojlera koji su selekcionirani kroz veliki broj generacija obzirom na veliku ili malu koliinu abdominalne masti. Za vrijeme migratornih letova kada se hranom ne unose trigliceridi, velika koliina pohranjenih triglicerida se mobilizira kao gorivo. Razgradnja triglicerida iz masnog tkiva osigurava masne kiseline za skeletne miie. Znaajno se poveava razina VLDL estica u plazmi, kao i neesterificiranih masnih kiselina vezanih uz albumin plazme. Vjerojatno je to nain opskrbe letne muskulature gorivom. Da bi se iz VLDL estica otpustile masne kiseline, potrebno je djelovanje lipoprotein-lipaze u kapilarnim stjenkama letnih miia. 6.4.3. Lipoliza Osnovno gorivo u ptica su trigliceridi pohranjeni u masnom tkivu i jetri odraslih jedinki, te u umanjku embrija u razvoju. Veliku veinu ovih lipida troe skeletni i srani miii, ali mnoga tkiva mogu koristiti i neki drugaiji oblik goriva nastao iz lipida. Putovi razgradnje triglicerida u ptica u osnovi su isti kao u kraljenjaka. Endogeni lipidi opskrbljuju periferna tkiva ili iz masnog tkiva ili iz jetre. Poluvrijeme ivota lipida iz masnog tkiva peradi varira ovisno o dobi, no prosjeno iznosi 23 dana. Lipolizom se iz triglicerida masnog tkiva oslobaa trovalentni alkohol glicerol i masne kiseline. Hidrolizu triglicerida u stanicama masnog tkiva kataliziraju enzimi lipaze, koje se aktiviraju djelovanjem hormona adrenalina, noradrenalina, glukagona i adrenokortikotrofnoh hormona (ACTH). Ovi hormoni djeluju na 7TM receptore smjetene na plazmatskoj membrani adipocita, koji aktiviraju enzim adenilat-ciklazu. Poveana koncentracija cAMP stimulira protein-kinazuA, koja aktivira lipaze fosforilacijom. Prema tome, spomenuti hormoni induciraju lipolizu (slika 6.25.). Suprotno tome, inzulin inhibira lipolizu. Nastali glicerol moe se razgraditi u svakom tkivu, pri emu nastaju meuprodukti koji se ukljuuju u metabolizam ugljikohidrata, a masne kiseline se prenose krvnom plazmom vezane uz albumin do perifernih tkiva.

37

Slika 6.25. Hormonski regulirana lipoliza u masnom tkivu

Glicerol nastao lipolizom se fosforilira (glicerol-kinaza) i oksidira (glicerolfosfatdehidrogenaza) u dihidroksiacetonfosfat, koji se zatim izomerizira u gliceraldehid-3-fosfat, meuprodukt glikolize i glukoneogeneze. U jetri koja sadri potrebne enzime, glicerol moe prijei u piruvat ili glukozu. Mogue je i obrnuto, pri emu se dihidroksiacetonfosfat reducira u glicerolfosfat iz kojeg nastaje glicerol hidrolizom pomou fosfataze. Dakle, glicerol lako prelazi u meuprodukte glikolize i obrnuto. ATP GLICEROL ADP NAD+ L-GLICEROL-3-FOSFAT NADH DIHIDROKSIACETONFOSFAT

(25)

U citosolu stanica perifernih tkiva masne kiseline prvo se aktiviraju prevoenjem u acilCoA uz utroak dvije energetski bogate veze iz ATP-a. Nakon toga se prenose na karnitin te nastaje acil-karnitin, kako bi se mogle prenijeti u matriks mitohondrija, gdje se oksidiraju oksidacijom do acetil-CoA, pri emu nastaje ATP kao primarni izvor energije. Slobodne masne kiseline bez potekoa prolaze kroz plazmalemu, ali acil-CoA ne moe proi kroz mitohondrjske membrane. Zato se ovaj prijenos odvija posrednikim sistemom pri emu se masne kiseline veu na karnitin, i u takvom obliku mogu ui u matriks mitohondrija (slika 6.26.). Jedan od koraka koji regulira oksidaciju masnih kiselina mitohondrijskim enzimima je transport acilnih grupa kroz mitohondrijske membrane kataliziran enzimima karnitin-aciltransferazom-I i karnitinaciltransferazom-II. Malonil-CoA je inhibitor karnitin-aciltransferaze-I ovog i u ptica i u sisavaca. U tkivima sisavaca, porast koncentracije malonil-CoA u citosolu spreava ulazak molekula acil-CoA u mitohondrij. Tako se postie da je za vrijeme aktivne sinteze masnih kiselina, -oksidacija inhibirana. Meutim, u jetri peradi, koncentracija malonil-CoA se ne povea dovoljno da bi inhibirala transferazu, i ini se da se i lipogeneza i oksidacija masnih kiselina mogu odvijati u znatnoj mjeri istovremeno.

38

CITOSOL karnitin aciltransferaza I

RA

ACIL-S-CoA
PO

ACILS-CoA

CoASH ACILKARNITIN

VANJSKA MITOHONDRIJSKA MEMBRANA KARNITIN karnitin aciltransferaza II

PROTEINSKI NOSA

MEUMEMBRANSKI PROSTOR

ACILKARNITIN ACILS-CoA CoASH

UNUTRANJA MITOHONDRIJSKA MEMBRANA

KARNITIN MATRIKS MITOHONDRIJA

Slika 6.26. Prijenos masnih kiselina iz citosola u matriks mitohondrija

6.4.3.1. Razgradnja masnih kiselina (-oksidacija) Razgradnja dugolananih masnih kiselina odvija se u mitohondrijima procesom koji se naziva -oksidacija (u kojem se -ugljikov atom metilenske skupine potpuno oksidira u ketogrupu). Reakcije svakog ciklusa -oksidacije su: oksidacija, dehidracija, oksidacija i tioliza (slika 6.27.). Po zavretku jednog ciklusa, nastane jedna molekula acetil-CoA, te masna kiselina kraa za dva ugljikova atoma. Za potpunu razgradnju npr. palmitinske kiseline s 18 C-atoma, nuno je uzastopno odvijanje 7 ciklusa, nakon ega nastane 8 molekula acetil-CoA. Iz svake masne kiseline s neparnim brojem ugljikovih atoma u posljednjoj reakciji nastane i 1 molekula propionil-CoA. Za razgradnju nezasienih masnih kiselina potrebni su dodatni enzimi tipa izomeraza i reduktaza. Acetil-CoA u matriksu mitohondrija moe se kondenzirati s oksaloacetatom, pri emu nastaje limunska kiselina, koja se dalje u ciklusku limunske kiseline razgrauje na CO2 i H2O. U samom ciklusu oslobaa se direktno mala koliina energije (1GTP), ali nastaju reducirani kofaktori (3NADH i 1FADH2 po svakoj acetilnoj jedinici), ijom oksidacijom u procesu oksidacijske fosforilacije, koji se odvija na unutranjoj mitohondrijskoj membrani iskljuivo u aerobnim

39

uvjetima, nastaje najvei dio metabolike energije (iz jedne acetilne jedinice 9 molekula ATP-a). Iz jedne molekule palmitinske kiseline nastat e najmanje 106 molekula ATP-a (slika 6.27. i 6.28.).

Slika 6.27. Razgradnja masnih kiselina (beta oksidacija)

-OKSIDACIJA

8 ACETIL-CoA

CIKLUS LIMUNSKE KISELINE 64 e16 CO2

NADH, FADH2 RESPIRATORNI LANAC ADP+Pi ATP 2H++O2 H2O

Slika 6.28. Povezanost razgradnje masnih kiselina i energetskog metabolizma

40

6.4.3.2. Stvaranje ketonskih tijela Znatna koliina endogenih lipida koji se mogu koristiti u perifernim tkivima prenosi se u obliku u vodi topljivih ketonskih tijela, od kojih su najvaniji -hidroksibutirat i acetoacetat. Prilikom nastajanja ketonskih tijela nuna je aktivnost 4 enzima, acetil-CoA-transferaze (poznate i kao tiolaza), hidroksimetilglutaril-CoA-sintaze (HMG-CoA-sintaza), hidroksimetilglutaril-CoAliaze (HMG-CoA-liaza) i -hidroksibutirat-dehidrogenaze (slika 6.28.. Ovaj posljednji katalizira meusobnu pretvorbu dva najvanija oblika ketonskih tijela. Sva 4 enzima nalaze se u jetri, gdje se ketonska tijela najvie sintetiziraju. Budui da aktivirane molekule masnih kiselina (acil-CoA molekule) ne mogu proi kroz plazmalemu, HMG-CoA-liaza kontrolira otputanje ketonskih tijela u plazmu. CoA se u stanicama nalazi samo u malim koliinama pa je stoga vano da ih ne naputa. Aktivnost HMG-CoA-liaze ptica koja ima ak 7 sulfhidrilnih veza po polipeptidnom lancu osobito je osjetljiva na stupanj vlastitog reduciranog stanja, to je potencijalni mehanizam regulacije aktivnosti ovog enzima. Poetni koraci u sintezi kolesterola zajedniki su s reakcijama sinteze ketonskih tijela. Reakcija koju katalizira enzim HMG-CoA-reduktaza prva u kojoj se metaboliti usmjeravaju ka biosintetskom putu kolesterola, pa je to vana regulatorna metabolika prekretnica.

Slika 6.28. Sinteza ketonskih tijela i kolesterola

41

Ketonska tijela koja su dospjela u periferna tkiva, prevode se u acetoacetil-CoA enzimom 3-ketoacil-CoA-transferazom. Tamo se mogu oksidativno metabolizirati. Premda se ketonska tijela preteno sintetiziraju u jetri, ona ima vrlo ogranienu sposobnost njihova koritenja. Periferna tkiva razlikuju se po svojoj izrazitoj sklonosti ka koritenju ketonskih tijela i masnih kiselina kao goriva. U peradi, aktivnost enzima -hidroksibutirat-dehidrogenaze je niska u svim tkivima osim u mozgu i bubrezima. Stoga je vjerojatno da su mozak i bubrezi glavni korisnici ketonskih tijela, dok skeletni i sranani miii koriste radije masne kiseline kao gorivo. Mozak pileta vrlo intenzivno preuzima -hidroksibutirat, koji je znatno efikasniji prekursor glutamata i slinih aminokiselina od glukoze. Za vrijeme embrionalnog razvoja, masti umanjka su glavni izvor energije, dok se nakon izlijeganja naglo poveava koritenje ugljikohidrata. U embriju pileta oko 80% lipida je u obliku estera kolesterola, ija koliina tijekom prvih 7 dana po izlijeganju naglo opada, pri emu se esteri kolesterola djelomice zamjenjuju trigliceridima. Do izlijeganja, lipidi umanjka ine glavni rezervni oblik energije, dok nakon izlijeganja, pilii uglavnom koriste veliki udio egzogenih ugljikohidrata kao izvor energije. Nakon izlijeganja smanjuje se i koncentracija -hidroksibutirata u plazmi, a poveava se sinteza i aminokiselina (najvie u bubregu) i lipida iz ketonskih tijela. Aktivnost enzima HMG-CoA-reduktaze poveava se prva 4 tjedna nakon izlijeganja, kada se vjerojatno ubrzano sintetizira kolesterol. U tom periodu periferna tkiva imaju veliku potrebu za kolesterolom koji je nuan za sintezu membranskih sustava, osobito u mijelinskim ovojnicama i ivanom tkivu Aktivnost HMG-CoA-reduktaze regulirana je koncentracijom kolesterola u plazmi, pri emu visoke koncentracije kolesterola inhibiraju enzim. Hrana bogata kolesterolom i u ptica inducira hiperkolesterolemiju te ubrzava nastajanje aterosklerotinih lezija. Spojevi koji inhibiraju HMG-CoA-reduktazu takoer smanjuju hiperkolesterolemiju kao i makroskopski vidljive lipidoze aorte. Neke vrste ptica prolaze kroz periode gladovanja za vrijeme normalnog ivotnog ciklusa, to je uzrokovano razmnoavanjem, selidbom i gubitkom perja. Neke vrste gusaka poste i 3 mjeseca za vrijeme razmnoavanja, emu predhodi stvaranje velikih rezervi masnoa. Masno tkivo ovih gusaka tada ini najvei dio tjelesne mase, a u njemu trigliceridi doprinose ak sa 90%. Prilikom zapoinjanja gladovanja u vrijeme razmnoavanje, mobiliziraju se trigliceridi. Iz triglicerida pohranjenih u masnom tkivu oslobaaju se masne kiseline, koje odlaze ili direktno u plazmu ili nakon oksidacije prelaze u -hidroksibutirat u jetri. Ve u prvim danima posta naglo raste koncentracija slobodnih masnih kiselina i -hidroksibutirata u krvi, ali se ne mijenja koncentracija acetoacetata. Nakon 40 dana posta, koncentracija ovih spojeva opada, to pokazuje da su rezerve triglicerida iscrpljenje. U ptica za vrijeme gladovanja, koncentracija hidroksibutirata je barem za red veliine vea od koncentracije acetoacetata, dok to u ljudi nije sluaj. Smatra se da koncentracija acetoacetata ne raste za vrijeme gladovanje zbog male koncentracije -hidroksibutirat-dehidrogenaze u tkivima ptica. Koncentracija ovog enzima u ptica

42

koje se normalno hrane je visoka, to potvruje da se znatan dio lipida oksidira u jetri. Takoer raste aktivnost mitohodrijske -hidroksibutiril-CoA-dehidrogenaze za vrijeme premigratornog debljanja, kao pripreme za pojaanu lipolizu koja e se odvijati tijekom leta.
6.5. Metabolizam proteina i aminokiselina

Spojevi u stanici koji sadre duik su proteini i njihovi prekursori aminokiseline, peptidi poput glutationa, spojevi nastali iz aminokiselina kao to je histamin, kolin i kreatin, te spojevi koji se izluuju iz organizma (npr. urea i mokrana kiselina). Potrebe za duikom u prehrani ptica su zadovoljene esencijalnim aminokiselinama i B-vitaminima koji sadre duik. Tipina hrana ptica sadri mnotvo duikovih spojeva, ukljuujui i neesencijalne aminokiseline. Ptice mogu sintetizirati sve tjelesne proteine, nukleinske kiseline i druge spojeve koji sadre duik uz minimalne prehrambene zahtjeve. Mehanizam sinteze proteina i nukleinskih kiselina u ptica je vrlo slian onome u ostalih kraljenjaka i dobro je opisan u svim klasinim udbenicima biokemije. Meutim, relativna vanost anabolikih (biosintetskih) i katabolikih (biorazgradnih) putova varira izmeu tkiva, a pored toga se razlikuje kod ptica u fazi rasta u odnosu na odrasle jedinke. Mehanizam razgradnje proteina je slabije shvaen, te se danas pojaano prouava. Osim toga, zavrni koraci razgradnje proteina nakon kojih se viak duika izluuje iz organizma, potpuno su razliiti kod ptica u usporedbi s ureotelnim kraljenjacima (viak duika izluuju u obliku uree). Ptice, nadalje, imaju sposobnost izluivanja i eliminacije stranih tvari (ksenobiotici) iz tijela. Prije eliminacije, mnogi ksenobiotici se kemijski modificiraju, esto tako da se veu s aminokiselinama ili glutationom. U ptica, ksenobiotici se vrlo esto konjugiraju s aminokiselinom ornitinom, dok je u kraljenjaka to ee glicin (koji se u ptica koristi za sintezu mokrane kiseline).
6.5.1. Promet (odnos sinteze i razgradnje) proteina

Proteini se kontinuirano sintetiziraju i razgrauju tijekom ivota stanice. Promet proteina u tkivima ptica najee se prouava u skeletnom miiu. Ptice, pa i perad, nakupljaju u fazi rasta tjelesne proteine brzinom od oko 0,6%, a koke nesilice 0,3% tjelesne mase dnevno. Proteini se uglavnom nakupljaju u jajovodu i jetri koka nesilica, te u veini tkiva peradi u fazi rasta. Skeletni miii rastu bre od ostalih tkiva, tako da ine 6% tjelesne mase u jednotjedne, odnosno 9% u dvotjede peradi. Ugradnja aminokiselina u proteine razlikuje se izmeu pojedinih tkiva. Najvea je u crijevu, sporija u jetri i bubregu, a najsporija u skeletnom miiu. Brzina sinteze proteina je znatno vea od nakupljanja, zbog vrlo velikog prometa proteina. Promet proteina moe biti i 5 puta vei od dnevnog unosa duika, budui da se ak 80% aminokiselina koje se oslobaaju razgradnjom proteina, ponovo koriste za sintezu novih proteinskih molekula. Razliita tkiva prepelice moemo poredati slijedeim redosljedom obzirom na brzinu prometa proteina: jetra > srce mozak > prsni mii. Zaliha slobodnih aminokiselina u tkivima iznosi svega 0,5% od aminokiselina pohranjenih u tkivnim proteinima.

43

Jedan od proteina koji se vrlo brzo sintetizira u vrijeme gubitka perja je keratin, koji ini vei dio proteina perja, kani i kljuna ptica. Za razliku od staninih proteina, keratin se izluuje iz stanice, tj. nakon to se formira, ostaje nepromijenjen itav ivotni vijek pera, kljuna, kande ili krljuti. Stoga se aminokiseline koje se ugrade u keratin nee vraati u stanice, tj. ne postoji stanini promet keratina. Oko 10% aminokiselinskog sastava keratina ine aminokiseline koje sadre sumpor. Smatra se da tripeptid glutation (-glutamil-cisteinil-glicin) djeluje kao pufer, te dobavlja stanici slobodni cistein onda kada su potrebe za ugradnju u keratin velike. U nekih ptica se pokazalo da stanina koncentracija glutationa varira ovisno o tome da li je organizam u periodu prije ili poslije gubitka perja. Takoer su dokazane i dnevne varijacije koncentracije glutationa u stanicama ptica.
6.5.1.1. Metode za mjerenje prometa proteina

Najea i najstarija metoda praenja ugradnje aminokiselina u proteine je intravenska infuzija radioaktivno obiljeenih aminokiselina te njihova ugradnje u odreene proteine, kao to je prikazano na slici 6.29. Infuzija se moe zamijeniti primjenom 14C-aminokiselina pomijeanih s agarom u hrani peradi. Koristi se i metoda mjerenja koncentracije 3-metilhistidina, koji nastaje

Slika 6.29. Uobiajeni nain praenja ugradnje aminokiselina u tkivne proteine

posttranslacijskom modifikacijom histidina pomou S-adenozilmetionina samo u nekim proteinima miinog tkiva poput aktina ili miozina. U miozinu se 3-metilhistidin nalazi samo u brzo-steuim (bijelim) miiima. Prilikom razgradnje proteina koji sadri ovu aminokiselinu, ona se nee ugraditi u novi protein (budui je nastala nakon translacije proteina), nego se u veine peradi izluuje nepromijenjena mokraom, te moe posluiti kao mjera razgradnje proteina u koji je bila ugraena. Brzina razgradnje proteina moe se mjeriti i in vitro mjerenjem otputanja neke odreene aminokiseline iz tkiva nakon to se inhibira sinteza proteina. Tako se npr. moe mjeriti

44

koliina osloboenog tirozina prilikom inkubacije izoliranih skeletnih miia peradi u odgovarajuem mediju uz dodani inhibitor sinteze proteina cikloheksimid. Ova su istraivanja pokazala obrnuti odnos izmeu brzine rasta i prometa proteina u miiima peradi. Prvih 7 tjedana nakon izlijeganja, naglo opada brzina sinteze i razgradnje skeletnih miia. Promet proteina kree se od 30% dnevno u pilia do 5% dnevno u odraslih kokoi. U uvjetima ogranienja unosa hrane (npr. kada nedostaje neka esencijalna aminokiselina) brzina sinteze proteina u skeletnim miiima se vrlo malo mijenja, ali se brzina razgradnje proteina znaajno povea.Tako nastaje zaliha slobodnih aminokiselina iz endogenih proteina, koja omoguava da se nastavi sinteza raznovrsnih drugih, trenutno potrebnih proteina.
6.5.1.2. Enzimi kao pokazatelji prometa proteina

Uz opisane uobiajene naine mjerenja prometa proteina u skeletnim miiima, prouavana je i dinamika pregradnje dva specifina enzima glikogen-fosforilaze i ornitin-dekarboksilaze. Glikogen-fosforilaza je jedan od najobilnijih proteina skeletnog miia, inei 4% od ukupne koliine proteina. Enzim vrsto vee kofaktor piridoksalfosfat, to se koristi prilikom mjerenja njegove razgradnje. Injiciranjem [3H]-piridoksina in vivo se radioaktivno obiljei enzim pilia u fazi rasta, a razgradnja enzima prati se otputanjem radioaktivnosti u niskomolekularnoj frakciji stanica. Pokazalo se da ovako izmjerena sinteza glikogen-fosforilaze iznosi oko 15% dnevno, u brojlera kao i u nesilica, ali je brzina razgradnje enzima 5% vea u nesilica. Enzim ornitin-dekarboksilaza katalizira ograniavajui korak u sintezi poliamina, a njegova aktivnost u mnogim stanicama je u korelaciji s brzinom sinteze DNA i proliferacijom stanica. To je jedan od enzima koji se najbre sintetizira i razgrauje, a poluvrijeme ivota mu je manje od 20 min. Izmjerena je ak 20 puta vea aktivnost ovog enzima u brojlera u uspordbi s nesilicama peradi dobi jedan tjedan. Teko je usporeivati eritrocite s drugim tkivima, budui da je u ovim stanicama promet proteina neznatan, a razgradnja proteina deava se istovremeno s razgradnjom stanice. Dok eritrociti ovjeka ive 120 dana, eritrociti ptica ive prosjeno 35 dana. Glavni protein eritrocita, hemoglobin, razgrauje se proteolizom, a njegova prostetska skupina hem oksidira se hemoksigenazom u biliverdin. Hem-oksigenaza u hepatocitima peradi katalizira razgradnju i hema otputenog iz ostarjelih eritrocita i hema iz citokroma jetre.
6.5.2. Naini razgradnje proteina

Promet proteina je vaan jer omoguava promjene proteinskog sastava stanica i tkiva. Razgradnja proteina, premda manje razjanjena, esto je vanija za regulaciju prometa proteina od njihove sinteze. Proteini se razgrauju do aminokiselina, koje postaju prekursori za sintezu novih proteina. Razliiti proteini se razgrauju potpuno razliitim brzinama. Osnovno za razumijevanje razgradnje proteina je spoznati kako se razliiti proteini odabiru za razgradnju. ini se da su putovi razgradnje proteina u veine ivih organizama vrlo slini. Proteini se mogu podijeliti u kratko-

45

ivue i dugo-ivue. Dugo-ivue proteine preuzimaju lizosomi te ih rezgrauju grupom proteolitikih enzima poznatih kao katepsini. Proteini iz ove kategorije esto se jo nazivaju i "proteini uvari kue"; to su proteini koji nisu specifini za neko odreeno tkivo i ima ih posvuda u organizmu. Suprotno tome, kratko-ivui proteini se razgrauju ne-lizosomalnim putem, a u razgradnju su ukljueni kontrolni enzimi i regulatorni proteini. Kratko-ivui proteini se openito razgrauju putovima ovisnim o energiji, tj. za njihovu proteolizu potreban je ATP. Openito, inhibitori sinteze ATP-a koe ne-lizosomalni put, dok spojevi koji ponitavaju lizosomalni pH gradijent inhibiraju lizosomalni put.
6.5.2.1. Kratko-ivui proteini i razgradnja ovisna o energiji

Mehanizam odabira proteina za razgradnju kratko-ivuih proteina se intenzivno istrauje. Ovaj proces esto ukljuuje modifikaciju proteinom ubikvitinom. U skeletnom miiu peradi koji je do sada najvie prouen, postoji nekoliko razliitih putova proteolize, koji ukljuuju i lizosomalni i ne-lizosomalni nain, a neki od njih zahtijevaju ubikvitin i ATP. Ubikvitin je mali, visoko konzervirani protein graen iz 76 aminokiselina koji se esto nalazi u eukariota, a na njega se na specifian nain kovalentno veu proteini svojim amino grupama, to ih obiljeava za razgradnju. Ekspresija ubikvitina se kontrolira hormonski posredstvom cAMP-a. Ubikvitin se vee na vie mjesta ciljnog proteina specifinom izopeptidnom vezom, uvijek preko lizina na poloaju 48. Strukturna graa, te nain vezanja na ubikvitin proteina kojeg treba razgraditi, prikazani su na slici 6.30.a i 6.30.b. U tkivima peradi koncentracija ubikvitina je 0,05 0,23% od ukupne koliine proteina. Konjugacija proteina s ubikvitinom dokazana je in vitro u skeletnim miiima peradi, koji takoer sadre i aktivirajue enzime.

b)

a)

Slika 6.30. Prostorna graa ubikvitina (a), te vezanje proteina obiljeenih za razgradnju na Lizin 48 ubikvitina izopeptidnom vezom (b).

46

Nakon obiljeavanja proteina konjugacijom s ubikvitinom, slijedi njegova razgradnja pomou velikog multikatalitikog kompleksa proteinaze. Kompleks ini 0,5 1,0% tkivnih proteina, posjeduje vie endopeptidaznih aktivnosti, a izgraen je od 15 20 podjedinica. Proueni kompleks iz eritrocita i jetre peradi ima koeficijent sedimetacije 20S. Multikatalitika proteinaza (20S) udruuje se s dva faktora (CF1 i CF2) te nastaje 26S kompleks koji se oznaava kao proteasom. Smatra se da proteasom (26S) kompleks sudjeluje u ubikvitin ovisnoj, a sam multikataliki kompleks proteinaze u ubikvitin neovisnoj razgradnji proteina. Ubikvitinom obiljeeni protein preuzmu CF1 i CF2 faktori koji ga denaturiraju i pripreme za proteolizu u 20S dijelu kompleksa. Proteasomi nekih eukariota i bakterija sadre 14, a ovjeka 6 aktivnih mjesta okrenutih u upljinu sredinjeg dijela kompleksa, s treoninom kao aktivnom aminokiselinom. Zadaa im je razgraditi pogreno uvijene i kratko-ivue proteine, koji uglavnom sudjeluju u regulaciji staninog ciklusa. U ivotinja, tako nastali peptidi (sadre 6 9 aminokiselina) koriste se u imunom sustavu za proizvodnju protutijela. Detaljni koraci konjugacije s ubikvitinom i razgradnje proteina prikazani su na slici 6.31., a izgled 26S kompleksa ovjeka pod mikroskopom na slici 6.32.

Slika 6.31. Ubikvitinski put razgradnje proteina

47

Slika 6.32. 26S multikatalitiki kompleks proteinaze ovjeka snimljen elektronskim mikroskopom

U skeletnom miiu peradi uz ubikvitin ovisnu postoje jo dvije proteolitike aktivnosti. Jedna od njih je energetski ovisna proteaza koja zahtijeva ATP i ima osobine serinskih proteaza. To je vrlo veliki protein i ima visoku specifinost kada se kao supstrati koriste lizozim ili globini. Druga proteolitika aktivnost koja je stimulirana kalcijevim ionima otkrivena je u miiima u kojima su iscrpljene zalihe ATP-a. Ova se proteazna aktivnost pripisuje grupi cisteinskih proteaza koje se aktiviraju sa Ca2+, poznatim kao kalpaini. Smatra se da su kalpaini prvenstveno aktivni pri prometu miofibrilarnih proteina, dok su supstrat ATP-ovisnih proteaza ne-miofibrilarni proteini skeletnih miia.
6.5..2.2. Kalpaini

U tkivima sisavaca izolirane su dvije proteinaze ovisne o Ca2+, kalpain I (aktivira se mikromolarnim koncentracijama Ca2+) i kalpain II (aktivira se milimolarnim koncentracijama Ca2+). Oba enzima graena su od dvije podjedinice. Enzimi se razlikuju se po veoj podjedinici, koja sadri aktivno mjesto i C-terminalnu veznu domenu nalik kalmodulinu. U peradi postoji samo kalpain II, koji je najbolje izoliran iz glatkog miia stomaka peradi, gdje se nalazi u velikim koliinama (15mg/kg miia). Stanina koncentracija Ca2+ je reda veliine mikromola, no ini se da i drugi dvovalentni ioni (poput Mn2+) mogu aktivirati enzim, ili imati sinergistini uinak. Novija istraivanja kalpaina skeletnih miia peradi pokazala su da postoje barem dva, ako ne i tri razliita enzima. Najvie ima kalpaina koji je identian onome u glatkoj trbunoj muskulaturi, te ima dosta iroku supstratnu specifinost. Drugi kalpain se nalazi u malim koliinama i specifian je za protein dezmin, koji se nalazi u intermedijarnim filamentima. Takoer je iz skeletnih miia peradi izoliran endogeni inhibitor ovih proteinaza, premda u vrlo malim koliinama. Fizioloki supstrat kalpaina su proteini staninog skeleta, a neki od njih su privreni na Z-liniju miofibrila.
6.5.2.3. Dugo-ivui proteini i lizosomski put

48

Druga grupa proteinaza odgovornih za razgradnju dugo-ivuih proteina nalazi se u lizosomima. Prije razgradnje, proteini koje treba razgraditi odjeljuju se u lizosome, to zahtijeva fuziju lizosoma s autofagnim vezikulama iz citosolu, nakon ega slijedi probava njihova sadraja, te eventualno otputanje tvari male molekulske mase poput aminokiselina. Lizosomi sadre niz proteinaza poznatih kao katepsini, iji pH (5) grubo odgovara onome u lizosomima. Pri pH citosola relativno su inaktivni. Takoer postoje i inhibitori ovih cisteinskih proteinaza poput leupeptina, koji inhibira veliku veinu lizosomske proteolize. Katepsini u ptica vrlo su slini onima u sisavaca, a do danas su proieni i karakterizirani katepsin A, B, D i L.
6.5.2.4. Peptidaze

Do sada opisane proteinaze razgrauju proteinske supstrate do malih peptida. Jedna druga grupa enzima razgrauje ih do aminokiselina. Ove peptidaze dijele se na aminopeptidaze i karboksipeptidaze, ovisno o tome da li napadaju peptidnu vezu na N- ili C- terminalnom kraju peptida. Takoer se oznaavaju kao endopeptidaze (mjesto napada je u unutranjosti peptidnog lanca) i egzopeptidaze (mjesto napada je poetak ili kraj peptidnog lanca). ini se da su glavne peptidaze odgovorne za razgradnju do slobodnih aminokiselina u skeletnom miiu neutralne aminopeptidaze. Od neutralnih aminopeptidaza otkrivenih u sisavaca, samo aminopeptidaze H i C su karakterizirane u skeletnom miiu peradi. Aminopeptidaza H ima vei afinitet prema tetrapeptidima nego prema di- i tripeptidima; najmanju aktivnost pokazuje prema dipeptidima sa hidrofobnom ili kiselom aminokiselinom ili prolinom na N-kraju.
6.5.3. Izluivanje duika i nastajanje mokrane kiseline

Aminokiseline u razliitim tkivima su ili endogene ili egzogene. Prve nastaju staninom razgradnjom proteina i drugih duikovih spojeva, dok su ostale porijeklom iz hrane. U veini tkiva koncentracija slobodnih aminokiselina je relativno mala. Za razliku od masti i ugljikohidrata, ne postoje specifine proteinske molekule s namjenom pohranjivanja, premda su proteini skeletnih miia najvei potencijalni rezervoar aminokiselina. Kada su koliine proteina u hrani oskudne ili ih uope nema razgrauju se endogeni proteini, osobito iz skeletnih miia, te ine izvor aminokiselina. Viak proteina u hrani ne moe se pohraniti u obliku aminokiselina, ve dolazi do njihove deaminacije i razgradnje, pri emu nastaju ugljikovodini skeleti koji se koriste u biosintezi masti i ugljikohidrata. Viak duika se izluuje. Za razliku od sisavaca, glavni oblik u kojem ptice izluuju viak duika je mokrana kiselina. Mokraa ptica sadri 20 60 puta vie mokrane kiseline od uree i amonijaka. Enzim arginaza, kljuni enzim u ciklusu uree, nalazi se u jetri ureotelnih ivotinja (koje sintetiziraju ureu), a aktivnost u jetri urikotelnih ivotinja (koje sintetiziraju mokranu kiselinu) poput ptica je vrlo niska. Aktivnost arginaze u jetri peradi jedna je od najniih do sada izmjerenih. tovie, enzim u jetri ptica ima vrlo mali afinitet za supstrat, pa je u fiziolokim uvjetima in vivo, koncentracija arginina u jetrenim stanicama preniska da bi dolo do reakcije izmeu enzima i supstrata, tj. enzim je inaktivan.

49

U bubregu peradi aktivnost arginaze je 10 puta vea od one u jetri. Uz prehranu s mnogo proteina ili pri nedostatku neke esencijalne aminokiseline aktivnost bubrene arginaze se poveava. U oba sluaja postoji potreba da se odstrani neiskoriteni duik. U bubregu peradi takoer je izoliran enzim ornitin-transkarbamoilaza, koji katalizira prijetvorbu ornitina u citrulin, premda njegova uloga u situaciji nepostojanja funkcionalnog ciklusa uree nije jasna. Pokazalo se da su razlike meu viim kraljenjacima u nainu odstranjivanja suvinog duika povezane s nainom razmnoavanja. ini se da je ureotelni metabolizam vezan uz raanje ivih mladih, dok je urikotelni vezan uz razvoj potomstva unutar izoliranog sustava kao to je jaje. U zatvorenom sustavu jajeta razvoj se odvija uz striktno ogranienje snabdjevanja vodom. Metabolizam embrija u razvoju ukljuuje reakcije deaminacije, a nastali amonijak se treba odstraniti. Amonijak je izrazito toksian, pa se umjesto u ureu, koja je dobro topljiva u vodi, prevodi u mokranu kiselinu. Mokrana kiselina je vrlo slabo topljiva u vodi i u obliku kristala se odlae u alantois za vrijeme razvoja embrija. Kada se jaja u razvoju inkubiraju u razliitim uvjetima vlanosti, ona kod kojih je gubitak vode najvei, pokazuju i najvee nakupljanje mokrane kiseline. U odraslih ptica, koncentracija mokrane kiseline u mokrai je u podruju 0,1 1,0 M. To uvelike nadmauje njezinu topljivost, pa je vei dio u obliku koloidne suspenzije.
6.5.3.1. Biosinteza mokrane kiseline

Ugradnja amonijaka u ureu ili u mokranu kiselinu zahtijeva energiju i graevne elemente. Sinteza mokrane kiseline je skuplja i obzirom na ATP i obzirom na ugljik, ali prednost je u tome to se voda tedi u konzerviranom embriju. Neposredni prekursori za sintezu mokrane kiseline su isti kao za biosintezu purina, tj. glicin, glutamin, aspartat, bikarbonat i formiltetrahidrofolat. Potrebne aminokiseline (glicin, glutamat i aspartat) mogu nastati direktno proteolizom. Glutamin moe nastati iz glutamata uz pomo glutamin-sintetaze. Sam glutamat, kao i aspartat, mogu nastati transaminacijom drugih aminokiselina, kao npr.: ALANIN + -KETOGLUTARAT PIRUVAT + GLUTAMAT (25)

Na ovaj nain, duik iz nekoliko aminokiselina moe se prenijeti u aspartat, glutamat ili glutamin. Akceptori koji su ketokiseline mogu nastati iz glukoze ili prekursora glukoze. C-1 atom formiltetrahidrofolata moe potjecati iz serina ili metionina. Uz to, potreban je HCO3 za karboksilaciju 5'-fosforibozil-5-aminoimidazola. Mnogi enzimi u biokemijskoj sintezi mokrane kiseline i prekursora purinskih nukleotida su isti. Koraci koji su svojstveni samo sintezi mokrane kiseline su konverzija inozin-monofosfata (IMP) u hipoksantin, koji se tada oksidira preko ksantina u mokranu kiselinu. Prvi korak se moe odvijati na 2 naina. Nakon reakcije katalizirane jednom nukleotidazom (26) slijedi reakcija katalizirana nukleozidazom (27). Drugi nain je konverzija katalizirana pirofosforilazom (28): IMP + H2O INOZIN + Pi (26)

50

INOZIN + H2O ili IMP + PPi

HIPOKSANTIN + RIBOZA

(27)

HIPOKSANTIN + FOSFORIBOZILPIROFOSFAT

(28)

Na prvi nain potroi se vie energije, jer je potreban ATP kako bi se obnovio 5fosforibozilpirofosfat (PRPP), koji je nuan za biosintezu inozina u ciklusu mokrane kiseline: RIBOZA + ATP RIBOZA-5-FOSFAT + ATP RIBOZA-5-FOSFAT + ADP 5-FOSFORIBOZIL--PIROFOSFAT + AMP (29) (30)

Korake oksidacije od hipoksantina do ksantina i tada do mokrane kiseline katalizira samo jedan enzim, u ptica ksantin-dehidrogenaza: HIPOKSANTIN + NAD + H2O KSANTIN + NADH + H + + KSANTIN + NAD + H2O MOKRANA KISELINA + NADH + H
+ +

(31a) (31b)

I ureotelne i urikotelne ivotinje formiraju mokranu kiselinu, ali u prvih ona nastaje samo katabolizmom purina. U urikotelnih organizama kao to su ptice, nastajanje mokrane kiseline je od puno veeg znaaja, jer je to konani produkt i metabolizma purina i deaminacije u katabolizmu proteina. Budui je dobar dio puta koji vodi u sintezu mokrane kiseline zajedniki s putom biosinteze purinskih baza adenina i gvanina, moe se oekivati da su regulatorni mehanizmi osjetljivi na potrebe oba ova procesa. Prouavanjem biosinteze mokrane kiseline u jetri peradi pokazalo se da se PRPP regenerira u svakom cjelovitom okretu ciklusa, poput oksaloacetata u ciklusu limunske kiseline. Amonijak ili amino grupe nastali iz aminokiselina usmjeravaju se u purinske nukleotide ili eventualno u ciklus mokrane kiseline. Za to potrebni enzimi su transaminaze, glutamat-dehidrogenaza, glutamin-sintetaza i fosforibozil-aminoimidazolsukcinokarboksamid-sintaza (slika 6.33.). U tkivima ptica postoji nekoliko transaminaza. Aspartat-aminotransferaza se nalazi i u mitohondrijima i u citosolu jetre peradi. Razgranate aminokiseline se transaminiraju pomou aminotransferaza za razgranate aminokiseline:
RAZGRANATA AMINOKISELINA + -KETOGLUTARAT RAZGRANATA KETO-KISELINA + GLUTAMAT (32)

Ovaj enzim je najaktivniji u bubregu ptica, ali se nalazi i u jetri i u skeletnim miiima peradi i japanske prepelice. Glicin donosi direktno ugljikove i duikove atome u reakciji kataliziranoj fosforibozilamin-glicin-ligazom: ATP + FOSFORIBOZILAMIN + GLICIN ADP + Pi + 5'-FOSFORIBOZILGLICINAMID (33)

51

Ciklus uree utroi po odstranjenom duikovom atomu dvije molekule ATP-a. Sinteza mokrane kiseline je energetski zahtjevnija; uz pretpostavku djelovanja pirofosforolize (3) omjer ATP : N iznosi 3,75 (15ATP : 4N), dok je put koji koristi enzime nukleotidazu i potom nukleozidazu (1 i 2) jo "skuplji", a omjer ATP : N iznosi 4,5 (9ATP : 2N).

Slika 6.33. Deaminacija aminokiselina i nastajanje mokrane kiseline u jetri ptica. Relativne aktivnosti kljunih enzima u jetri peradi prikazane su u okvirima. 6.5.3.2. Regulacija sinteze mokrane kiseline

Aktivnost enzima amidofosforibozil-transferaze priblino je ista kao sveukupna brzina sinteze mokrane kiseline, pa je to ograniavajui korak ovog metabolikog puta. Aktivnost enzima u jetri peradi poveava se i 4 puta nakon prelaska na prehranu sa velikim sadrajem proteina, a u jednakoj mjeri se povea i izluivanje mokrane kiseline. Protok kroz ciklus ovisi, osim o kljunom enzimu amidofosforibozil-transferazi, i o dostupnosti jednog od supstrata, PRPP-a. Stanina koncentracija PRPP-a je oko 200 puta vea u peradi u odnosu na takora. Ukupna biosinteza purina (mokrana kiselina i purinske baze) je oko 15 puta vea u peradi u odnosu na takora. Uz standardnu prehranu, takori izluuju vie duika u obliku uree nego perad u obliku mokrane

52

kiseline (omjer 10 : 1), ali uz prehranu s visokim sadrajem proteina, sposobnost prilagoavanja peradi je znatno vea (omjer 12 : 8). Osim jetre, mokrana kiselina se otputa i iz miia, te masnog tkiva (slika 6.34.). Ovaj nalaz je bio dosta neoekivan, jer se ne ini vjerojatnim da miii i masno tkivo sintetiziraju mokranu kielinu. Jetra i bubreg vjerojatno otputaju ksantin i hipoksantin, koje tada miino i masno tkivo prevode u mokranu kiselinu. Hipoksantin sintetiziran u jetri moe se takoer prevesti u mokranu kiselinu u bubregu. tovie, mogue su razlike u sposobnosti sinteze mokrane kiseline u istom organu u razliitim vrstama stanica. Zanimljivo je da golub, za razliku od peradi, nema ksantin-dehidrognazu u jetrenim stanicama. ini se da se hipoksantin nastao u jetri goluba prenosi u bubreg, gdje se pomou ksantin-dehidrogenaze oksidira u mokranu kiselinu, te izluuje. Jetra peradi sintetizira najvei dio mokrane kiseline, a u bubregu nastaje priblino 20% ili manje od ukupne koliine. Enzim ksantindehidrogenaza se ne moe detektirati u jetri peradi prije izlijeganja, dok je u bubregu aktivan 6 dana ranije. Koncentracija mokrane kiseline u serumu je pokazatelj brzine katabolizma proteina.

Slika 6.34. .Nastajanje hipoksantina (HKS), ksantina (KS) i mokrane kiseline (MK) i njihovo otputanje iz razliitih tkiva ptica. Debljina strelica pokazuje veliinu otputanja i preuzimanja. 6.5.3.3. Postoji li funkcionalni ciklus uree u jetri ptica?

Premda je mokrana kiselina glavni duini sastojak mokrae ptica, u njoj se nalazi i neto uree. Takoer u nekih vrsta u plazmi se nalazi znaajna koliina uree, vea od mokrane kiseline, ija je koncentracija redovito blizu granice odreene topljivou u vodi. Premda mala, u jetri ptica postoji mjerljiva aktivnost enzima arginaze, kljunog u ciklusu uree. Za odvijanje ciklusa potreban je i enzim karbamoil-sintetaza I, koji katalizira reakciju: 2ATP + NH3 + CO2 + H2O 2ADP + Pi + KARBAMOIL FOSFAT (34)

53

Karbamoilfosfat-sintetaza je jedan od najobilnijih mitohondrijskih proteina jetrenih stanica sisavaca, koji ini 26% proteina matriksa. U jetri ptica, meutim, ovaj enzim nije pronaen. Vei dio uree naene u izluevinama ptica potjee iz fecesa, i posljedica je bakterijske razgradnje. Meutim, urea se moe dokazati i u mokrai iz mokraovoda, a takoer i u plazmi ptica. Mjesto njezine sinteze za sada nije poznato.
6.5.4. Metabolizam ksenobiotika

Mokrana kiselina, amonijak i u manjoj mjeri urea, su osnovni oblici u kojima se viak duika izluuje u ptica. Uz ove spojeve, duik iz raznih aminokiselina i glutationa konjugira se sa stranim spojevima (ksenobiotici) prije njihova izluivanja. Ovaj se proces ponekad naziva detoksifikacija, premda to nije najispravnije. Naime, ksenobiotici nisu uvijek toksini, i mogue je da je modificirani spoj toksiniji. ak i onda kada metabolizam ksenobiotika vodi ka stvaranju manje toksinih produkata, i oni sami mogu biti vrlo tetni. Klasini primjer je DDT (1,1,1trikloro-2-2-bis(p-klorofenil)etan, iji je glavni razgradni produkt DDE (1,1-dikloro-2-2-bis(pklorofenil)etilen manje toksian, ali se znatno dulje zadrava u organizmu. DDT se meu prvim toksinim tvarima naao u jajima nekih ptica, i smatra se da je, uz ostale, glavni etioloki faktor koji doprinosi nazadovanju populacije odreenih vrsta ptica. ivi organizmi mogu kemijski modificirati brojne strane organske spojeve, ukljuujui kancerogene, lijekove i herbicide. Kemijske modifikacije ukljuuju oksidaciju, redukciju, hidroksilaciju, hidrolizu, acilaciju, dealkilaciju, konjugaciju i odstranjivanje sumpora. Pri odstranjivanju endogenih duikovih spojeva, odvija se samo konjugacija, kojoj moe predhoditi oksidacija, npr. kad se radi o aromatskim ugljikovodicima. Toksine tvari esto induciraju cijeli niz enzima potrebnih za njihovu detoksifikaciju. Npr., u jetri peradi -naftoflavon inducira viu aktivnost citokroma P-450, O-demetilaze, anilin-hidroksilaze i glutation-S-transferaze. Poliklorirani aromatski ugljikovodici induciraju u embriju pileta citokrom P-450, epoksigenazu arahidonske kiseline i arilugljikovodik-hidroksilazu. U ptica, oksidacija se deava skoro trenutano u jetri djelatnou oksidaza s mjeovitom funkcijom. Dva su naina konjugacije, pomou aminokiseline ili tripeptida glutationa. Aminokiseline se koriste za konjugaciju aromatskih kiselina, pri emu nastaje peptidna veza izmeu amino grupe aminokiseline i karboksilne grupe aromatske kiseline. U ureotelnih kraljenjaka najee se koristi aminokiselina glicin. Meutim, urikotelni organizmi poput ptica i reptila, ee koriste ornitin, koji se izluuje kao orniturna kiselina. U peradi se konjugacija odvija samo u jetri, premda se u drugih vrsta odvija i u jetri i u bubregu. Ornitin se esto, premda ne iskljuivo, koristi za konjugaciju u ptica, npr. puran, guska i patka koriste ornitin za konjugaciju benzojeve kiseline, dok domaa koko uglavnom koristi ornitin s neto malo glicina, golub i grlica glicin, a vrana i papiga ne mogu konjugirati benzojevu kiselinu. Druga metoda konjugacije koristi glutation, koji se u jetri nalazi u milimolarnim koncentracijama. Ovaj se proces openito odvija u 3 koraka: prvo nastaje konjugat glutationa i ksenobiotika, potom slijedi odstranjivanje glicinskog i ostatka glutaminske kiseline, a na kraju se

54

odvija N-acetilacija konjugiranog cisteina pri emu nastaje merkapturna kiselina. Ovakovoj konjugaciji podvrgnuti su brojni aromatski i/ili supstituirani ugljikovodici, ukljuujui klorirane insekticide. Smatra se da se aflatoksin B1, koji je i hepatotoksin i kancerogen, oksidira u peradi pomou P-450 monooksigenaze, a nastali epoksid se konjugira s glutationom pomou glutation-Stransferaze. Glutation-S-transferaza je proiena iz jetre kokoi, gdje se nalazi na endoplazmatskom retikulumu. Koncentracija glutationa u stanicama jetre je dovoljno visoka da zasiti enzim u fiziolokim uvjetima, pa glutation sigurno ne ograniava djelovanje enzima glutation-S-transferaze uz normalnu prehranu peradi. Osim u jetri, enzim se nalazi i u bubregu, dvanaestopalanom crijevu, mozgu i testisima raznih ptica. Enzim rodanaza (tiosulfat-sumpor-transferaza) iroko je rasprostranjen u tkivima kraljenjaka, gdje katalizira konverziju cijanida u manje toksine tiocijanate: TIOSULFAT + CIJANID SULFIT + TIOCIJANAT (35)

Cijanidi se nalaze u okoliu, ali su moda jo vaniji cijanogeni glikozidi rasprostranjeni u brojnim biljkama. Rodanaza se nalazi u tkivima peradi, najvie u jetri i lijezdanom elucu, ali i u crijevu, srcu i bubrezima. Smatra se da se vei dio cijanida detoksificira u crijevu gdje se cijanogeni glikozidi hidroliziraju pri emu se otputa cijanid, kojim se dalje bave enzimi jetre.
6.6. Metabolika adaptacija u ptica

Sposobnost letenja je kljuna osobina koja razlikuje ptice od ostalih kraljenjaka. ak i one ptice koje su prestale letjeti imaju krila, premda slabije razvijena. Let poveava mobilnost omoguujui pticama da iskoriste prednost sezonski dostupnih izvora hrane u razliitim geografskim podrujima. Mnoge migratorne vrste mogu letjeti na velike udaljenosti koristei jedino endogene rezerve energije. Da bi se ptica mogla vinuti u zrak, nuno je prilagoavanje grae tijela koje poprima aerodinaminu liniju, a omjer snage prema teini mora biti dovoljno velik, jer let zahtijeva bru i veu produkciju energije od ostalih naina kretanja. Razmotrit emo samo one prilagodbe koje su metabolike prirode i zastupljene su u svih ptica bez obzira na uestalost i intenzitet letenja, pa i u peradi.
6.6.1. Metaboliki zahtjevi leta

Ptice koje aktivno lete pokazuju najvee izmjerene brzine metabolizma. Energetske potrebe su razliite ovisno o vrsti leta, pri emu je polijetanje meu najzahtjevnijima, dok npr. lepranje poveava potronju kisika 5 14 puta u odnosu na odmaranje. Potrebna energija uglavnom nastaje hidrolizom ATP-a, preteno u prsnom i suprakorakoidnom miiu. Skeletni miii ine 40 45% tjelesne mase, od ega na spomenute letne miie otpada 40 60%. Openito, prsni je mii znatno vei od suprakorakoidnog. Miina vlakna razlikuju se po brzini kontrakcije i vrsti metabolizma. Maksimalna brzina kontrakcije uvelike ovisi brzini hidrolize ATP-a miozinom, dok potporne kontrakcije ovise o brzini

55

obnavljanja ATP-a razgradnjom sekundarnih izvora goriva. Korisni indeks aerobnog ili oksidativnog metabolizma je razina enzima sukcinat-dehidrogenaze u miiima. Detaljnija prouavanja su dokazala postojanje ak tri vrste miinih vlakana. Brzo-steua glikolitika vlakna (I) se mogu brzo kontrahirati jer imaju najviu aktivnost ATP-aze miozina. ATP u njima nastaje anaerobnom glikolizom. Posjeduju relativno nisku koncentraciju mioglobina i malu gustou mitohondrija. Zbog toga su bjelkasta, pa se nazivaju i bijeli miii. Iako glikolizom ATP nastaje bre nego oksidacijskom fosforilacijom, za kratko vrijeme dolazi do iscrpljenja supstrata, a mii se brzo umori. Brzo-steua oksidativna i glikolitika miina vlakna (II) su prijelazni oblik koji moe stvarati ATP i anaerobno i oksidativno. Kontrahiraju se brzo a umaraju sporo. Spora tonika oksidativna miina vlakna (III) mogu se kontrahirati kroz duge vremenske periode, a umaraju se vrlo sporo. Imaju obilnu opskrbu mioglobinom i mnotvo mitohondrija. Primarna im je funkcija odravanje osnovnog poloaja tijela i tonusa miia. Mioglobin, te u manjoj mjeri citokromi prisutni u mitohondrijima kao i mnotvo kapilara, daju drugoj i treoj opisanoj vrsti miinih vlakana crvenkasto obojenje, pa se zato esto nazivaju i crvena vlakna ili crveni miii. U veine dosad prouenih ptica naena su vlakna tipa I i II, pri emu su prva redovito smjetena na povrini miia, dok se vlakna tipa II nalaze u dubljim slojevima. Prsni mii peradi je uglavnom bijeli mii (I), s jednom dubokom crvenom vrpcom (II i III) koja ini < 1% ukupnih vlakana. Domestifikacija peradi nije znaajno utjecala na udjele prisutnih vlakanaca.
6.6.2. Prijenos kisika i ugljinog dioksida

Parcijalni pritisak kisika u pluima je oko 13kPa, u kapilarama iznosi izmeu 2,6 i 5,3 kPa, da bi u citoplazmi perifernih tkiva poput skeletnog miia pao na oko 0,27 kPa. U pluima se parcijalni pritisak mijenja ovisno o fiziolokim uvjetima. Prijenos kisika ovisi o krvoilnom sustavu, ali i o dva vana proteinska nosaa, hemoglobinu (Hgb) i mioglobinu (Mb).
6.6.2.1. Hemoglobin

U ptica i drugih kraljenjaka Hgb se nalazi u eritrocitima. Eritrociti ptica se razlikuju od onih u sisavaca po tome to su vei, sadre jezgru i elipsoidnog su oblika. Eliminacija jezgre u eritrocitima sisavaca tumai se potrebom efikasnijeg prijenosa kisika. Uprkos tome, neke ptice su metaboliki znatno efikasnije od sisavaca. Prisustvo jezgre, ribosoma, Golgi-jevog kompleksa i ponekog mitohondrija zauzima dio staninog volumena, ali Hgb se nalazi i u citosolu i u nukleoplazmi, a koncentracija njegovih podjedinica procijenjena je na 25 mM u ptica, u usporedbi s 20 mM u sisavaca. Premda imaju jezgru, metabolizam DNA ili RNA u eritrocitima ptica je neznatan. Prosjeni vijek trajanja eritrocita ptica je 20, a ovjeka 120 dana. Odrasle ptice posjeduju, za razliku od ovjeka, dva razliita tipa Hgb u znaajnom postotku. Tako npr. koko ima 70% HgbA (2A2) poput onog u ovjeka, te 30% HgbD (2D2). Udio pojedinog tipa Hgb varira ovisno o vrsti, a neke ptice uope nemaju HgbD. Koncentracija

56

Hgb u eritrocitima ptica je vrlo visoka ( 7-8 mmol/kg stanica). Topljivost deoksihemoglobina D u vodi je manja od njegove koncentracije u eritrocitima. Topljivost mu se poveava u prisustvu ATP-a i inozitol-heksafosfata (slika 6.34.), koji je u eritrocitima ptica osobito vaan za odravanje Hgb u otopini.

Slika 6.34. Struktura inozitol-heksafosfata (IP6) i 2,3-bisfosfoglicerata (2,3-BPG)

Hemoglobini ptica uvelike se razlikuju od onih u ostalih kraljenjaka. Tako npr. interakcija ptijih Hgb s kisikom pokazuje znatno vei stupanj kooperativnosti. Tipini Hill-ov koeficijent (h) koji definira stupanj kooperativnosti, u sisavaca iznosi 2,8, dok u ptica moe iznositi ak 5-7. Fizioloka prednost ovako visoke kooperativnosti jeste poveana isporuka kisika tkivima; u nekih ptica ovo poveanje moe iznositi i 30%. Vrijednost h za Hgb vea od 4 je zbunjujua. Za tetramerni protein, sastavljen od 4 podjedinice, sa 4 vezna mjesta za kisik kakav jeste Hgb, teoretska maksimalna vrijednost h iznosi 4. Poznato je da je HgbD slabo topljiv u vodenim otopinama i posjeduje sklonost agregaciji. HgbD ima sklonost udruivanja i formiranja dimera oblika (2D2)2, za razliku od HgbA. Dimeri mogu imati teoretsku vrijednost h 8. To je, meutim, samo djelomino tumaenje, budui da neke ptice imaju h > 4, a samo HgbA u eritrocitima. U sisavaca, ugljini dioksid nastao u metabolizmu stvara ugljinu kiselinu, a nastali protoni imaju vei afinitet za oksihemoglobin, uzrokujui otputanje kisika: HbO2 + H
+

HbH + O2

(36a)

Dalje, ugljini se dioksid kombinira direktno s amino-grupama blizu N-terminalnog kraja prvenstveno deoksihemoglobina: GLOBIN-NH2 + CO2 GLOBIN-NH-COO + H
+

(36b)

57

Zajedno, ove dvije reakcije su poznate kao Bohr-ov efekt. U eritrocitima ptica se, meutim, odvija samo prva. Razlika se pripisuje jakim vezanjem Hgb na inozitol-pentafosfat kojega ima u eritrocitima ptica. To dalje vodi do jo jedne razlike u ponaanju ptijeg Hgb in vivo. Razliiti organski fosfati djeluju kao modulatori smanjujui afinitet kisika prema Hgb. Oni imaju vanu regulatornu ulogu u oksigenaciji i deoksigenaciji Hgb. U sisavaca je glavni modulator organski fosfat 2,3-bisfosfoglicerat (2,3-BPG). U ptijim eritrocitima, najvaniji su inozitol-fosfati. Inozitolpentafosfat vee se puno vre na ptiji Hgb nego na Hgb sisavaca zbog 6 bazinih aminokiselinskih ostataka na mjestu vezanja fosfata u Hgb ptica, a vee se i na neoksigenirani i na oksigenirani oblik Hgb. Najei inozitol-fosfati u eritrocitima ptica su inozitol-pentafosfat i inozitol-tetrafosfat. 2,3-BPG se prolazno nalazi u nekim pticama za vrijeme embrionalnog razvoja (npr. puran, patka, koko, noj) s najviom koncentracijom neposredno prije izlijeganja. U nekih vrsta inozitol-fosfati posjeduju vei afinitet za kisik prema HgbA nego prema HgbD. Efekt organskih fosfata na P50 (parcijalni pritisak kisika pri kojem je polovica Hgb vezala kisik) Hgb noja opada slijedeim redosljedom: IP6 > IP5 > IP4 > 2,3-BPG > ATP. Neobino je da odrasli noj u eritrocitima ima veu koncentraciju IP4 od IP5. IP4 ini 35% od ukupne koncentracije fosfata.
6.6.2.2. Mioglobin

Mioglobin je mali protein koji se nalazi u svim viim ivotinjama, a osobito je obilan u sranom miiu i crvenim skeletnim miiima. Sadraj mioglobina je usko vezan sa sadrajem enzima citokrom-oksidaze, tj. brojem mitohondrija. Najvie ga ima u miinim vlaknima tipa II i III. eluani mii ptica je neobian po tome to je to glatki mii koji moe obavljati vrlo naporan rad; i on sadri veliku koncentraciju mioglobina. Vezanje kisika na mioglobin, za razliku od hemoglobina, ne ovisi o pH niti o efektorima. Koliina mioglobina u stanicama ovisi iskljuivo o vrsti organizma i o vrsti miia. Miii sa oksidativnim metabolizmom openito imaju veu koncentraciju mioglobina. Miljenje da mioglobin predstavlja rezervu kisika u miiima nije vjerojatno. Moe se izraunati da bi kisik pohranjen u mioglobinu prsnog miia goluba potrajao tek 120 ms. Puno je vjerojatnije da je njegova glavna zadaa transport kisika unutar miofibrila. Moe se procijeniti da je u tipinom aerobnom miinom vlaknu oko 30 puta vie kisika vezano na mioglobin nego to se nalazi slobodno u otopini. Brzina difuzije kisika vezanog na mioglobin iznosi tek 5% od brzine difuzije molekularnog kisika u vodenoj otopini.
6.6.2.3. Transport kisika u tkiva

U pluima, gdje je parcijalni tlak kisika u alveolarnom zraku 13,3 kPa, kisik preuzimaju eritrociti u kojima se vee na Hgb. Tkivo koje konzumira najvei dio kisika su miii. Crvena miina vlakna (II i III tip) su funkcionalno aktivna pri parcijalnom tlaku kisika 0,4 kPa ili manje, a oko 85% preuzetog kisika troi se u mitohondrijskoj oksidaciji. Parcijalni tlak kisika na granici izmeu kapilara i miinih vlakana je 2,6 3,3 kPa. Najstrmiji gradijent parcijalnog tlaka kisika

58

je na granici izmeu kapilara i vlakana, a znatno manji je pad izmeu sarkoplazme i unutarnje mitohondrijske membrane. Mioglobin ima vanu ulogu u prijenosu kisika sa granice izmeu kapilara i vlakana u mitohondrije.
6.6.3. Metabolika adaptacija na nesenje jaja

Nesenje jaja zahtijeva vrlo intenzivnu sintezu proteina, jednako kao i lipida. Energetski zahtjevi za proizvodnju jaja u peradi iznose oko 700 kJ/dan. Proteini umanjka jajeta sintetiziraju se uglavnom u jetri, dok se proteini bjelanjka sintetiziraju u tubularnim stanicama jajovoda. Njihova se sinteza kontrolira hormonski i ukljuuje aktivaciju transkripcije i translaciju gena koji kodiraju proteine jajeta. U ptica, jetra je takoer organ u kojem se sintetizira najvei dio triglicerida. U peradi koja se hrani ad libitum, dnevni unos hrane se poveava u dane nesenja jaja, a konzumiranje hrane je manje u dane izostanka ovulacije ili ovipozicije. U takovim okolnostima nema iscrpljenja zaliha proteina ili lipida. U mnogih ptica tjelesni sadraj proteina opada za vrijeme polaganja jaja, a intenzitet promjena ovisi o vrsti, nainu ivota, prehrani, te veliini jajeta u odnosu na tjelesnu masu.
6.7. Hormoni peradi i kontrola metabolizma

Endokrine lijezde lue hormone u krvnu struju kojom dospijevaju do udaljenih ciljnih tkiva na koja ispoljavaju svoje efekte. Najvaniji hormoni koji kontroliraju metabolizam ptica su hormoni endokrine guterae (pankreasa) i nadbubrenih lijezda. Endokrino tkivo guterae ptica poznato kao Langerhans-ovi otoci koncentrirano je u grozdovima. Guteraa ptica ima oblik jezika, s tri morfoloki razliita renja: spleniki, dorzalni i ventralni. Unutar otoia postoje razliiti tipovi stanica. Dominiraju A, B, D i PP stanice koje lue glukagon (A), inzulin (B), somatostatin (D), odnosno pankreasni polipeptid ptica, APP (PP). Ptice su posebne po tome to imaju dvije vrste otoia koji sadre razliiti udio pojedinih staninih tipova te se klasificiraju kao tamni i svjetli. Prevladavajui tip stanica u tamnim otoiima je A (lui glukagon), uz neto malo B, D i PP stanica, dok svjetliji otoii sadre preteno B stanice (lue inzulin). PP stanice su jednoliko rasporeene po renjevima. U peradi, B stanice u svjetlim otoiima splenikog renja vrlo su velike u usporedbi s drugdje smjetenim B stanicama, pa je stoga ovdje koncentracija inzulina 10-40 puta via nego u drugim renjevima. Oko 80% glukagona i 63% somatostatina koncentrirano je u spleninom renju, dok je 53% inzulina koncentrirano u dorzalnom renju. Stanice tipa A openito su vie zastupljene u ptica nego u ostalih kraljenjaka.
6.7.1. Struktura i biosinteza hormona guterae u peradi

Biosinteza inzulina i glukagona u peradi odvija se na nain uobiajen za sekretorne proteine. Transkript mRNA, koji je u poetku puno vea prekursorna RNA, sintetizira se u jezgri. Za vrijeme sazrijevanja izrezuju se prepisani introni. Zrela mRNA tada naputa jezgru. Sinteza prekursornog proteina koji sadri signalni peptid odvija se na zrnatom endoplazmatskom

59

retikulumu. Prilikom otputanja proteina na stranu lumena zrnatog endoplazmatskog retikuluma, od njega se odcjepljuje signalni peptid. Glavni peptid, ili propeptid, tada se prenosi u Golgi-jev aparat.
6.7.1.1. Inzulin

Oko 95% nastalog proinzulina pregrauje se u inzulin kidanjem peptidnih veza unutar Golgi-jeva aparata, gdje se pohranjuje u sekretornim zrncima. Membranski vezane vezikule prenose sekretorna zrnca do plazmatske membrane gdje se njihov sadraj izluuje u vanstanini prostor. Inzulin se raznosi krvlju, vjerojatno u obliku dimera. Gen za inzulin kokoi i sisavaca vrlo je slian. U embriju kokoi postoji svojevrsna post-transkripcijska kontrola koja onemoguuje sintezu hormona unato nastale mRNA za inzulin, pohranjene u B stanicama guterae, pa je tijekom embrionalnog razvoja koncentracija inzulina niska. Inzulin se sintetizira kao polipeptidni prekursor preproinzulin koji u kokoi ima 103 aminokiselinska ostatka. Jedna endopeptidaza odcjepljuje peptid sa 24 aminokiseline, a preostali lanac proinzulina povezuje se disulfidnim vezama. Iz njega se izrezuje peptid sa 28 aminokiselinskih ostataka, te nastaje inzulin, graen iz dva polipeptidna lanca povezana disulfidnim vezama (slika 6.35.). Molekule inzulina su identiog aminokiselinskog sastava u kokoi i purana, ali se inzulin pataka i gusaka razlikuje u 3 aminokiseline. Inzulin kokoi znatno uspjenije regulira metabolizam kokoi od inzulina goveda, od kojeg se razlikuje u 6 aminokiselina.

Sika 6.35. Sinteza inzulina iz prekursora pre-proinzulina u kokoi

6.7.1.2. Glukagon

Glukagon je mali peptid graen od samo 29 aminokiselinskih ostataka. Sintetizira se kao znatno vea prekursorna molekula, preproglukagon, koja kod kokoi sadri 151 aminokiselinski ostatak. U sastavu ove molekule je i signalni peptid (22 ostatka), N-terminalni peptid (30 ostataka), jedan umetnuti peptid (24 ostatka) i C-terminalni peptid (37 ostataka). Preproglukagon kokoi je

60

manji od odgovarajueg proteina u sisavaca. Mehanizam izluivanja glukagona je slian onome inzulina. Glukagon je visoko konzervirani protein; slijed aminokiselina u kokoi i purana je identian, dok je u patke i noja samo jedna aminokiselina razliita.

Sika 6.36. Sinteza glukagona iz prekursora pre-proglukana u kokoi

6.7.1.3. Somatostatin

Somatostatin je mali peptid koji sadri 14 aminokiselinskih ostataka. Slijed aminokiselina isti je u ptica kao i u nekih sisavaca (takor, ovca). U goluba je naen vrlo veliki peptid slian somatostatinu, u kojem se vei broj jedininih molekula somatostatina meusobno povezuju disulfidnim mostovima. Jedinina somatostatinska struktura sadri jedan disulfidni most koji formira cikliki peptid. Guteraa ptica sadri od 14 (koko) do 180 (golub) puta vie somatostatina od guterae ovjeka ili takora.
6.7.1.4. Pankreasni polipeptid ptica (APP)

APP kokoi, patke i purana ima identian aminokiselinski slijed (36 AK), koji se kod guske razlikuje u 4 aminokiseline. Polipeptid ima uvijenu prostornu grau sa N- i C-terminalnim krajevima koji su u smjeteni vrlo blizu, to je vana osobina za prepoznavanje receptora. U grai polipeptida istie se dio strukture koji sadri tri ostatka aminokiseline prolin (poloaj 2, 5 i 8), to je osobina jedne cijele grupe slinih, PP-uvijenih proteina. APP se sintetizira kao prohormon. Poluuje razliite efekte na mozak i probavni sustav, ali takoer i na metabolizam, uzrokujui mobilizaciju jetrenog glikogena i slobodnih masnih kiselina i podiui razinu triglicerida u plazmi. Glukagon, somatostatin i APP prvi puta su otkriveni u embriju kokoi.
6.7.2. Kontrola luenja hormona guterae u peradi

Novosintetizirani hormoni pohranjeni u granulama otputaju se procesom egzocitoze. Otputanje je regulirano na tri naina: metabolitima poput glukoze ili aminokiselina, drugim hormonima, osobito hormonima guterae, te signalima iz autonomnog ivanog sustava. U kokoi i ostale peradi inzulin i glukagon djeluju antagonistiki: inzulin potie sintezu glikogena, masnih kiselina i proteina, dok glukagon potie glukoneogenezu, glikogenolizu i lipolizu. ini se da u ptica glukagon ima dominantnu ulogu; omjer glukagona prema inzulinu u krvi ptica vii je nego u

61

sisavaca. Stoga je i koncentracija glukoze u krvi ptica (10 12 mM u krvi kokoi) via nego u sisavaca (5 6 mM). Poveana koncentracija glukoze u krvi uzrokuje otputanje inzulina, ali to se u kokoi dogaa tek pri koncentraciji glukoze od 15 30 mM, to je znatno vie od normalne fizioloke koncentracije. Inzulin se takoer otputa pri poveanoj staninoj koncentraciji cAMP. cAMP se vrlo brzo pregrauje, a poviena koncentracija moe biti i posljedica inhibicije njegove razgradnje teofilinom, inhibitorom enzima fosfodiesteraze. fosfodiesteraza cAMP + H2O 5'-AMP

(37)

cAMP ili acetil-kolin ptiu otputanje inzulina iz B stanica uzrokovano poveanom koncentracijom glukoze u plazmi. Slino djeluju i aminokiseline te metaboliti glukoze, dok masne kiseline u manjoj mjeri potiu otputanje inzulina. Otputanje glukagona potie niska koncentracija (npr. 3 4 mM), a inhibira visoka koncentracija glukoze u plazmi. Gladovanje, pri kojem se smanjuje koncentracija glukoze u plazmi, uzrokuje dvostruko, pa i trostruko poveanje koncentracije glukagona u cirkulaciji kokoi, pataka, gusaka i golubova. Cijeli niz dokaza podupire pretpostavku da u ptica u usporedbi s ostalim kraljenjacima glukagon ima znatno vaniju ulogu u kontroli metabolizma ugljikohidrata od inzulina. Tako je npr. u ptica vrlo rijetka pojava spontane eerne bolesti, za razliku od sisavaca. Guteraa ptica, nadalje, posjeduje velik broj stanica koje lue somatostatin (u goluba npr. razina somatostatina u guterai je 150 puta vea od razine u ovjeka). Koncentracija somatostatina u plazmi kokoi je 3 5 puta via u odnosu na sisavce. Otputanje somatostatina potiu glukagon, acetil-kolin, glukoza i aminokiseline, a koi hipoglikemija. Visoke razine somatostatina u cirkulaciji inhibiraju njegovo daljnje otputanje. Somatostatin takoer snano koi otputanje inzulina, ali je istovremeno i slab inhibitor otputanja glukagona i APP-hormona. Stoga, visoke koncentracije somatostatina u ptica mogu djelovati u smislu sprijeavanja razvoja eerne bolesti. APP se otputa iz PP stanica guterae, smjetenih u susjedstvu A stanica. U krvi cirkulira u obliku dimera koncentracije 4 nM, to je 30-50 puta vea koncentracija od one u sisavaca. Otputa se kao odgovor na poveanu koncentraciju amino ili masnih kiselina, hipoglikemiju ili ivanu stimulaciju. Efekti APP hormona su raznovrsni a obuhvaaju inhibiciju egzokrine guterae i luenja crijevnog sekreta, te inhibiciju pokretljivosti crijeva. I glukagon i inzulin prvenstveno reagiraju na nutritivni status ptice. U peradi koja se preteno hrani travom u regulaciju metabolizma pri raznovrsnim uvjetima prehrane prvenstveno vri glukagon, dok u karnivornih ptica u ijoj hrani prevladavaju proteini, inzulin ima znaajniju ulogu. Drugi faktor koji je vaan za kontrolu otputanja hormona guterae je interakcija izmeu hormona. Na otputanje inzulina iz B stanica utjeu drugi hormoni guterae. U kokoi, pataka i pingvina glukagon inducira, a somatostatin inhibira otputanje inzulina. Suprotno tome, inzulin kratkorono smanjuje otputanje glukagona, ali dugorono ga poveava. Somatostatin znatno jae

62

koi luenje glukagona od luenja inzulina, pa moe utjecati na omjer inzulina prema glukagonu. Taj omjer je najvii kada su ptice u anabolikom stanju metabolizma, osobito nakon uzimanja obroka, a nizak kada su u katabolikom stanju metabolizma, tj. kada su jako fiziki aktivne ili prilikom migracija, te troe energetske rezerve. Hormoni koji ne nastaju u guterai u znatno manjoj mjeri utjeu na otputanje glukagona i inzulina. Izluivanje inzulina i glukagona takoer kontrolira ivani sustav. Dokaz tome je brzi odgovor inzulina na unos hrane. Jednu minutu nakon to npr. guska pojede obrok hrane, naglo se povea izluivanje inzulina, a njegova se razina u plazmi povea 2,5 puta. Taj porast je znatno bri od bilo kojeg hiperglikemikog efekta i potpuno je neovisan o vrsti hrane koja se probavlja. Takoer postoje indikacije da cirkadijski (periodiki) neuralni kontrolni centri reguliraju otputanje inzulina.
6.7.3. Preuzimanje hormona u tkiva: uloga hormonskih receptora

Nakon otputanja hormona guterae u krvni optok oni dospijevaju do ciljnih tkiva gdje se veu na receptore plazmaleme. Najosjetljiviji na promjene koncentracije cirkulirajueg inzulina i glukagona su miino i masno tkivo. Poluvrijeme ivota cirkulirajueg inzulina procijenjeno je na 5 min. u kokoi, odnosno 7 min. u purana, a APP hormona 6 7 min. Receptori za inzulin i glukagon izolirani su iz tkiva ptica, a meu prvima je prouen receptor za inzulin iz eritrocita purana. Izolirani su takoer inzulinski receptori iz mozga, jetre i skeletnog miia kokoi, te iz jetre patke, a naeni su i u sranom miiu, stanicama timusa i hrskavice te mioblastima ptica. Inzulinski receptor je transmembranski protein sastavljen od 4 polipeptidna lanca (2 i 2), povezana disulfidnim vezama (slika 6.37.a). Receptor iz jetre kokoi posjeduje vei afinitet za inzulin ptica nego za inzulin svinje ili zamorca. Broj receptora za inzulin po stanici je openito manji u ptica nego u sisavaca. To moe djelomice objasniti manju osjetljivost ptica na inzulin. Postoje dokazi o povezanosti koncentracije inzulinskih receptora i osjetljivosti za inzulin. Kokoi koje su primale injekcije kortikosteroida pokazale su i smanjenu reaktivnost na inzulin i smanjen broj inzulinskih receptora. Broj inzulinskih receptora regulira se koncentracijom inzulina u cirkulaciji. Kao odgovor na visoku koncentraciju inzulina u cirkulaciji broj inzulinskih receptora na membranama jetrenih stanica moe se smanjiti i preko 50%. To je prvenstveno rezultat internalizacije a ne razgradnje inzulina, budui da ukupni broj receptora nakon otapanja stanice ostaje konstantan. Gladovanje uzrokuje porast broja inzulinskih receptora.

63

Slika 6.37. Struktura receptora za inzulin (a) i -adrenerginog receptora (b).

Dvije su direktne posljedice vezanja inzulina na receptor. Prvo, aktivira se tirozin-kinaza na -podjedinici. To uzrokuje autofosforilaciju, kao i fosforilaciju staninih proteina. Drugo, vezanje uzrokuje internalizaciju receptora nakon ega se inzulin odstranjuje i razgrauje u lizosomima a receptor reciklira natrag u plazmalemu. U peradi, poluvrijeme ivota receptora je oko 10 sati.
6.7.4. Efekti hormona guterae na metabolizam 6.7.4.1. Inzulin

Inzulin poluuje svoje efekte na metabolizam ugljikohidrata i masti openito stimulirajui njihovo preuzimanje i pohranjivanje. Glavno mjesto sinteze triglicerida u ptica je jetra. Fizioloke koncentracije inzulina u hepatocitima peradi stimuliraju sintezu triglicerida i poveavaju aktivnost malatnog enzima koji pribavlja NADPH potreban za sintezu masnih kiselina. Inzulin nema antilipolitiki efekt na masno tkivo u ptica kao to je to sluaj u sisavaca, gdje se inzulin suprotstavlja lipolitikom efektu glukagona. Jetra ptica je manje osjetljiva na lipogene efekte inzulina to moe biti uzrokovano manjom koncentracijom (2 5 puta) inzulinskih receptora u jetri ptica. Glavni efekt inzulin ispoljava na metabolizam ugljikohidrata. Inzulin stimulira aktivnost PFK-2 uslijed ega raste koncentracija fruktoza-2,6-bisfosfata koji aktivira PFK-1, te dolazi do posljedinog poveanja razgradnje glukoze glikolizom. Mehanizam kojim inzulin stimulira glikolizu ini sloena mrea niza komponenata koje ukljuuju i kontrolu koliine enzima i njihovu alosteriku regulaciju. Inzulin takoer utjee na metabolizam proteina, ali ovi efekti mogu biti i sekundarni. Inzulin stimulira aktivnost cijelog niza enzima ukljuenih u metabolizam duika. Pokazano je da inzulin moe i poveati i smanjiti transkripciju gena. Jo uvijek je nejasno kako se efekti vezanja

64

inzulina na receptor prenose do ciljnih mjesta unutar stanice. Stimulacija inzulinom ne uzrokuje promjene aktivnosti specifinih protein-kinaza i fosfataza, a u ptica ovi mehanizmi nisu prouavani.
6.7.4.2. Inzulin-nalik faktori rasta

Polipeptidi IGF-I i IGF-II sline grae kao inzulin sintetiziraju se u jetri, mozgu, skeletnom i sranom miiu. IGF-I kokoi vrlo je slian polipeptidu u ovjeka. Fizioloki efekti ovih polipeptida i inzulina se preklapaju. Inzulin prvenstveno djeluje na metabolizam, dok oba IGF uglavnom potiu rast. IGF-I stimulira sintezu proteina u fibroblastima embrija kokoi i to u znatno manjim koncentracijama od inzulina. Takoer stimulira preuzimanje glukoze u miotubule peradi, podjednako efikasno kao inzulin. Koncentracija IGF-I i IGF-II povea se prva dva tjedna nakon izlijeganja i kasnije opada. Za oba polipeptida postoji samo jedan tip receptora koji su rasprostranjeni u skoro svim tkivima i organima peradi.
6.7.4.3. Glukagon

ini se da u mnogih ptijih vrsata glukagon ima dominantnu ulogu u odnosu na inzulin. U jetri peradi vie je receptora za glukagon nego za inzulin, premda ovi posljednji imaju veu osjetljivost. Mehanizam djelovanja glukagona je potpuno jasan. Vezanje glukagona na receptor uzrokuje aktivaciju adenilat-ciklaze, te porast stanine koncentracije cAMP. Posredstvom cAMPovisnih protein-kinaza stimuliraju se glikogenoliza i glukoneogneza a inhibira lipogeneza u jetri, te poluuje lipoliza u masnom tkivu ptica. Jetra ptica je osjetljivija na stimulaciju glukagonom nego adrenalinom. Mnogi od efekata otputanja glukagona suprotni su onima inzulina te ukljuuju porast lipolize, mobilizaciju glikogena i stimulaciju glukoneogeneze iz aminokiselina i meuprodukata glikolize. Glukoneogeno djelovanje glukagona ukljuuje inhibiciju PFK-1 koja katalizira ograniavajui korak u glikolizi, pomiui metaboliku ravnoteu u korist glukoneogeneze. Glukagon stimulira lipolizu u masnom tkivu peradi aktivacijom cAMP-ovisne lipoprotein-lipaze, ija je posljedica otputanje dugolananih masnih kiselina u plazmu. Suprotno tome, u sisavaca (npr. takora) glukagon uzrokuje smanjenje razine masnih kiselina u plazmi. Ova se razlika moe protumaiti preuzimanjem i poveanjem brzine mithondrijske oksidacije masnih kiselina u obliku acil-karnitina u sisavaca, nasuprot smanjenoj brzini oksidacije dugolananih acilkarnitina u mitohondrijima jetre ptica. Nakon selekcije brojlera kroz niz generacija na one s velikom tjelesnom masom (debela linija) i one sa vrlo efikasnom probavom hrane (mrava linija) pokazana je i razliku u njihovoj osjetljivosti prema glukagonu. Glukagon stimulira otputanje glicerola iz masnog tkiva u mravoj, ali ne i u debeloj liniji. Pokazalo se da debela linija ima manju gustou receptora za glukagon od mrave linije. Takoer postoje dokazi da hormon rasta utjee na lipolizu u masnom tkivu peradi. Glukagon sam uzrokuju brz, ali kratkotrajan lipolitiki odgovor, dok je odgovor nakon istovremene primjene glukagona i hormona rasta u poetku manje izrazit, ali

65

dugotrajniji, to omoguava produeno otputanje glicerola i masnih kiselina, vano za vrijeme kroninog prehrambenog stresa. U sisavaca katabolizam masti je esto povezan s povienjem ketonskih tijela u plazmi. U ptica, jedino ketonsko tijelo koje postoji u plazmi je -hidriksibutirat, ija se koncentracija poveava za vrijeme gladovanja kada se mobiliziraju masne zalihe. Unato toga, infuzija glukagona nema zamjetljivog efekta na koncentraciju ovog spoja u plazmi.
6.7.4.4. Pankreasni polipeptid ptica (APP)

U adipocitima kokoi, u kojima APP inhibira glukagonom stimuliranu lipolizu, naena su vezna mjesta za APP visokog afiniteta. Osim to ima antilipolitiki efekt, takoer uzrokuje porast glikogenolize to, meutim, moe biti i indirektna posljedica stimulacije luenja glukagona. Smatra se da APP svojim lipolitikim djelovanjem u ptica utjee na raspodjelu lipida kao to to u sisavaca ini inzulin.
Tablica 6.1. Efekti hormona guterae na metabolizam. HORMON TKIVO EFEKT NA METABOLIZAM Poveana aktivnost glukokinaze: poveano preuzimanje glukoze Poveana aktivnost glikogen-sintaze: odlaganje glikogena. Inhibirana glukoneogeneza Poveana aktivnost malatnog enzima, acetil-CoA karboksilaze, sintetaze masnih kiselina i stearoil-CoA-desaturaze: poveana lipogeneza Otputanje VLDL iz hepatocita Povean transport glukoze kroz plazmalemu Poveana koncentracija cAMP, smanjena koncentracija fruktoza-2,6-bisfosfat, poveana aktivnost fosforilaze, mobilizacija glikogena Inhibirana akumulacija mRNA za malatni enzim i druge lipogene enzime Stimulirana lipoliza Poveana glikogenoliza, ali vjerojatno kao rezultat poveanog izluivanja glukagona Inhibirano izluivanje Inhibirano izluivanje Inhibirana lipoliza

INZULIN

Jetra

INZULIN

Adipociti, fibroblasti, skeletni i srani mii

GLUKAGON Jetra GLUKAGON APP APP APP APP Adipociti Jetra Egzokrina guteraa Crijevo Adipociti

6.7.4. Hormoni nadbubrene lijezde

Nadbubrena lijezda izluuje dvije grupe hormona koji su vani u kontroli metabolizma ugljihodrata i masti. Kateholamini se sintetiziraju iz aminokiseline tirozina, a kortikosteroidi iz kolesterola. Kateholamine sintetizira kromafinsko, a kortikosteroide steroidogeno tkivo. Kromafinsko tkivo je oblika malih otoia i ini 15-25% od ukupnog tkiva lijezde. Rasporeeno je posvuda u steroidogenom tkivu, za razliku od sisavaca sa placentom, u ijoj se nadbubrenoj

66

lijezdi strogo razlikuju sr (kateholamini) i kora (kortikosteroidi). Adrenalin i noradrenalin se sintetiziraju u dva razliita tipa stanica. U peradi 80% stanica sintetizira noradrenalin, premda taj postotak u ptica ovisi o vrsti. Smatra se da primitivnije vrste imaju manje efikasne metilacijske sisteme, te zbog toga i vei udio noradrenalina. Konverziju noradrenalina u adrenalin katalizira noradrenalin-N-metiltransferaza:
S-ADENOZIL-L-METIONIN + NORADRENALIN S-ADENOZIL-L-HOMOCISTEIN + ADRENALIN (38)

etiri kortikosteroida, kortikosteron, kortizol, kortizon i aldosteron su strukturno i biosintetski povezani. Najvaniji su kortikosteron (u plazmi se nalazi u veoj koncentraciji) i aldosteron. Omjer kortikosterona prema aldosteronu u plazmi kokoi je priblino 14:1, odnosno 63:1 u patke. Enzimi koji kataliziraju biosintezu kortikosteroida, ukljuujui i citokrom P-450 nalaze se na endoplazmatskom retikulumu. Za razliku od sisavaca gdje aldosteron ima iskljuivo mineralokortikoidnu, a ostali kortikosteroidi glukokortikoidnu funkciju, u ptica se njihove funkcije preklapaju.Stoga svi kortikosteroidi i kateholamini imaju izvjesnu ulogu u regulaciji metabolizma ugljikohidrata i lipida. Izlaganje stresu stimulira otputanje kateholamina i kortikosteroida.
6.7.5. Receptori za adrenalin i noradrenalin

Adrenalin i noradrenalin reagiraju s receptorima na plazmalemi stanica ciljnih tkiva. Oznaavaju se kao - i -receptori, a klasificiraju obzirom na sposobnost razliitih agonista (stimulatora) i antagonista (inhibitora) da proizvedu odgovore. Danas se ove dvije osnovne klase dijele na barem etiri. 1- i 2-receptori povezuju se s efektorom adenilat-ciklazom preko transduktora G-proteina, a njihova stimulacija uzrokuje poveanu razinu cAMP u stanici: ATP cAMP + PPi (39)

1-receptori aktiviraju fosfolipazu-C posredstvom za sada nepoznatog transduktora. Fosfolipaza-C djeluje na fosfoinozitide katalizirajui nastajanje diacilglicerola i inozitol-trifosfata: PROTEIN + ATP FOSFOPROTEIN + ADP (40)

Inozitol-trifosfat potie otputanje Ca2+ u stanicama, uglavnom iz endoplazmatskog retikuluma. 2-receptori inhibiraju adenilat-ciklazu djelujui posredstvom proteinskog transduktora Gi. Manje se zna o - i - receptorima ptica nego sisavaca, premda je -receptor membrana eritrocita purana uvelike koriten kao model za prouavanje prijenosa signala. I ovaj receptor pripada porodici transmembranskih proteina sa 7 transmembranskih domena (slika 6.37.b). Eritrociti purana takoer posjeduju purinergini receptor, koji je preko G-proteina povezan s fosfoinozitid-fosfolipazom C. Purinergine receptore aktiviraju vanstanini ATP, ADP i AMP,

67

koji se u maloj koncentraciji nalaze izvan stanica i mogu poluiti fizioloki efekt. Otputaju se egzocitozom iz kromafinskih granula nadbubrene lijezde. -adrenergini receptor se moe vezati neovisno i na adenilat-ciklazu i na fosfolipazu C. I purinski receptori i -receptori mogu aktivirati fosfolipazu C slinim mehanizmima. -receptor eritrocita purana se esto opisuje kao 1 tip receptora, premda se bitno razlikuje od odgovarajueg receptora sisavaca. Adrenalin i noradrenalin djeluju i kao endokrini sekreti i kao neurotransmiteri. Veina prouavanih adrenerginih receptora ptica (izuzev -receptora ptijih eritrocita) ujedno su i receptori neurotransmitera.
6.7.6. Efekti hormona nadbubrene lijezde na metabolizam

Glavni efekti luenja adrenalina i noradrenalina na metabolizam su stimulacija glikogenolize i lipolize te inhibicija sinteze masnih kiselina i glikogena. Ovi hormoni najjae djeluju na tkiva jetre i skeletnih miia, a u manjoj mjeri na masno tkivo. Mnogi od efekata adrenalina slini su efektima glukagona, ali je adrenalin u ptica manje potentan. Adrenalin i noradrenalin se otputaju kao odgovor na situaciju straha i leta, dok se glukagon otputa kao odgovor na prehrambeni stres. U oba sluaja efekti se poluuju preko staninog cAMP-a koji stimulira fosforilaciju kljunih enzima aktivacijom protein-kinaze ovisne o cAMP-u. Glavni kortikosteroid, kortikosteron, ima sporiji mehanizam djelovanja jer utjee na indukciju ili represiju sinteze proteina, a ne na modifikaciju aktivnosti postojeih enzima. Kortikosteron openito ispoljava anabolike efekte na jetru i bubreg te katabolike efekte na druga tkiva. Uzrokuje katabolizam proteina u skeletnim miiima i pojaanu lipogenezu i glukoneogenezu u jetri. Infuzija kortikosterona u fiziolokoj dozi u purana ne uzrokuje porast glukoze u plazmi, to se pripisuje sporijoj prirodi metabolikog odgovora koji zahtijeva sintezu proteina uz umjeren porast glukoneogeneze. Suprotno tome, infuzija adrenalina u fiziolokim koncentracijama uzrokuje znaajan porast razine glukoze u krvi ve za 1 sat. Ovaj porast je rezultat poveane glikogenolize u jetri. Luenje hormona nadbubrene lijezde stimulira se brojnim mehanizmima. Simpatiki ivani sustav djeluje poput okidaa na otputanje kateholamina iz kromafinskih granula. Adrenokortikotrofni hormon (ACTH) iz prednjeg renja hipofize uzrokuje otputanje kortikosterona a izluivanje aldosterona se kontrolira pomou renina i angiotenzina iz bubrega. Akutna doza ACTH uzrokuje porast glukoze i masnih kiselina u plazmi peradi, to prati i porast kortikosterona i glukagona u cirkulaciji. Najvei utjecaj na koncentraciju glukoze u plazmi vjerojatno ima glukagon. ACTH i jedan drugi hormon, atrijski natriuretski peptid (ANP), reguliraju otputanje aldosterona u peradi. ANP je peptid graen iz 29 aminokiselinskih ostataka koji se izluuje iz atrija srca. U samom srcu postoje receptori visokog afiniteta za ANP. ANP peradi razlikuje se od hormona sisavaca po poloaju 10 aminokiselina. Predloeno je da ACTH i ANP djeluju posredstvom membranskih transduktora aktivirajui adenilat-ciklazu, odnosno gvanilat-ciklazu. Nastali cikliki nukleotidi tada utjeu na razliite korake u sintezi steroidnih

68

hormona (slika 6.38.). Openito, hormoni nadbubrene lijezde se otputaju pri uvjetima stresa, a primaju signale i direktno iz ivanog sustava kao i putem drugih hormona koje otputaju hipofiza, bubreg i srce.

Slika 6.38. Utjecaj ciklikih nukleotida na sintezu steroidnih hormona

Literatura 1. Berg, J.M., Tymoczko, J.L., Stryer, L. (2002): Biochemistry. W.H.Freeman and Company, New York. 2. Devlin, T.M. (2002): Textbook of Biochemistry. Wiley-Liss, New York. 3. Mathews, C.K., van Holde, K.E (1996): Biochemistry. The Benjamin/Cummings Publishing Company, Inc., Menlo Park, California. 4. McKee T., McKee J (1996): Biochemistry, An Introduction. Wm. C. Brown Publishers, USA. 5. Nelson, D.L., Cox, M.M. (2000): Lehninger Principles of Biochemistry. Worth Publishers, New York. 6. Stevens, L. (2004): Avian Biochemistry and Molecular Biology. Cambridge Unicersity Press, Cambridge. 7. Stryer, L. (1991.): Biokemija. kolska knjiga, Zagreb. 8. Voet, D., Voet, J.G. (1995): Biochemistry. John Wiley & Sons, New York.