-MJERNA TEHNIKA1.

Blok ema mjernog sistema

. Mjerni pretvarai su primarni elementi sistema upravljanja. To su komponente ureaja ili ureaj koji kvantitativno pretvaraju mjerenu promjenljivu u signal pogodan za dalju obradu. Ulazna veliinaje neelektrine prirode (temperatura, pritisak, nivo tenosti),aizlazna veliinaje elektrini signal koji moe da bude: EMS, struja, promjenljiva impedansa i dr. Prema ISO standardima mjerni pretvarai se drugaije mogu nazvati: Senzori (elementi mjernog pretvaraa, odgovorni za vrijednost mjerene promjenljive), Transmiteri (pretvarai koji daju odziv na mjerenu promjenljivu preko senzora i pretvara je u standardni oblik signala), Konvertori (pretvarai jednog standardizovanog transmisionog signala u drugi signal).

Struktura mjernog sistema data je na gornjoj slici, gdje mjerni pretvara prima energiju od mjerene promjenljive koja djeluje na njegovom ulazu i proizvodi izlazni signal koji se transformie u bloku za korienje signala. Prijemnik signala prihvata signal i tranformie ga u oblik pogodan za korienje na kraju prenosne linije. Rezultujua informacija koristi se u bloku za donoenje upravljakih odluka (raunaru), proizvodei komade koje se dalje alju izvrnim organima.

Prema promjenljivoj koju treba izmjeriti mjerni pretvarai se mogu podjeliti: 1. Mehanike veliine: brzina, broj obrtaja, ubrzanje, snaga, pritisak, protok itd. 2. Hemijske veliine: elektrina provodnost elektrolita, hemijski sastav gasova 3. Termike: temperature, vlanost itd. Prema konstrukciji i prinipu pretvaranja mjerni pretvarai se dijele: 1. 2. 3. Pretvarae neelektrinih u elektrine veliine: Parametarski Generatorski Hidrauliki pretvarai Pneumatski pretvarai

2. KARAKTERISTIKE SIGNALA Signal je vremenski promenljiv fiziki fenomen koji nosi neku informaciju. Signali imaju veoma razliite pojavne oblike: govorni signal kod koga je informacija sadrana u izgovorenim glasovima, zvuni signal koji informaciju predstavlja pomou boje i visine tona, toplotni signal od koga je informacija iskazana razliitim temperaturama, svetlosni signal koji informaciju predstavlja vizuelno ili pomou razliitog intenziteta svetlosti, ili pomou razliitog trajanja svetlih i tamnih segmenata, elektrini signal kod koga je informacija sadrana u nekoj od karakteristika signala (amplituda ili uestanost) itd. Pri observiranju nekog fizikog fenomena o kome se eli dobiti informacija veoma esto se koriste merni instrumenti koji informaciju o nekoj fizikoj veliini daju u formi elektrinog signala. Ova forma signala je veoma pogodna i ukoliko se eli prenos signala na daljinu. Rad PLK se prevashodno zasniva na obradi signala koje prima od razliitih senzora. Signali daju informaciju o trenutnoj vrednosti neke fizike veliine. Postoji nekoliko podela signala, ali sa stanovita PLK, najee je pristutna podela na: analogni signali- primer iz svakodnevnog ivota je merenje temperature pomou termometra sa ivinim stubom, gde nivo stuba ive u termometru predstavlja signal. Pomou njega se pokazuje vrednost temperature. Svakoj vrednosti temperature (parametar signala) odgovara tano odreeni nivo ivinog stuba (parametar informacije). U okviru odreenih granica signal moe da primi proizvoljnu meuvrednost. PLK kontroleri su digitalni ureaji I zbog toga ne mogu da direktno obrauju analogne signale. Zbog toga se koriste analogno/digitalni (skraenica je A/D) pretvarai koji analogni signal pretvaraju u digitalni. digitalni signali - za razliku od analognog signala, digitalni signal ne odgovara stvarnoj vrednosti fizike veliine u svakom trenutku vremena, ve signal moe da primi konaan broj diskretnih vrednosti. Svaka od ovih moguih vrednosti predstavlja celobrojni umnoak odreene osnovne jedinice E. Ako se za primer uzme digitalni asovnik sa pokazivanjem sekundi, tada je elementarna jedinica 1 sekunda. binarni signali - U praksi, najei oblik digitalnog signala koji se obrauje na PLK je binarni. Binarni signal je posebna vrsta digitalnog signala sa samo dve mogue vrednosti. To znai da signal moe da prui

samo dve informacije, na primer 1 - 0, Da - Ne, Ukljueno Iskljueno ili Ima - Nema. Ova najmanja mogua jedinica informacije (1 ili 0) naziva se 1 bit. Binarni signali imaju veliki znaaj u elektronici I elektrotehnici, jer se primenom prekidakih kola mogu jednostavno predstavljati i obraivati.Primeri iz industrijske prakse su mnogobrojni. Binarni signali, koji se dobijaju sa tastera, prekidaa, senzora (kapacitivnih, induktivnih I dr.) su primeri ulaznih, dok je ukljuivanje signalne sijalice, razvodnika primeri izlaznih signala. Budui da binarni signali uzimaju samo dve vrednosti, bilo bi teko obezbediti da vrednosti merenog/radnog/upravljakog signala uvek budu u uskim granicama tolerancije.Zbog toga se govori o podruijima signala. Upravljaki signali su signali kojima se realizuje upravljaka logika, npr. pritisak u razvodniku. Radni signal je onaj kojim izvrni organi izvravaju svoje zadatke. um(sluajan signal) je vremenski promenljiv fiziki fenomen koji ne nosi informaciju. tavie, on najee zamagljuje informaciju koju nosi signal i kao takav je nepoeljan.Signali se obrauju u sistemu. Sama svrha obrade moe biti raznovrsna. Signal se moe obraivati da bi se iz njega izvukla informacija i predstavila na neki razumljiviji ili pogodniji nain, ili da bi se na osnovu nje predvideli neki fenomeni koji e se dogoditi u budunosti. Pored toga, obradom u sistemu signal se moe transformisati u oblik pogodniji za prenos na daljinu. Isto tako, obrada signala moe imati za cilj da se na izlazu sistema postigne neki eljeni efekat. Uprkos izuzetnoj raznovrsnosti signala i sistema, pokazuje se da se oni imaju neke zajednike karakteristike i da se mogu, bar u nekoj meri, analizirati na isti nain. U osnovi analize signala i sistema lei njihovo predstavljanje pomou odgovarajuih jednaina, odnosno formiranje matematikih modela. Matematiki model signala i sistema je skup jednaina kojima se oni mogu opisati. Pri tome, budui da i signali i sistemi mogu biti veoma sloeni, matematiki model je veoma esto samo aproksimacija realnog fizikog signala ili sistema. To nadalje znai da se i rezultati analize moraju kritiki posmatrati i da se stalno mora voditi rauna o odnosu teorijskih rezultata i njihove fizike ostvarljivosti. U zavisnosti od vrste signala, matematika funkcija kojom se oni modeliraju moe imati jednu ili vie nezavisnih promenljivih. Kod jedne iroke klase signala nezavisna promenljiva je vreme. Pokazae se meutim, da je sa gledita analize, veoma esto pogodno da se odreenim transformacijama vremenski promenljive funkcije preslikaju u domen neke druge nezavisno promenljive veliine. U tom smislu signali i sistemi se analiziraju u vremenskom, frekvencijskom i kompleksnom domenu. Posebnu klasu signala ine signali koji imaju dve ili tri nezavisne promenljive koje odgovaraju dimenzijama u prostoru. Ovi signali se koriste za formiranje i prenos slike. Vrste signala U zavisnosti od aspekta koji se posmatra postoje razliite podele signala. Definisanost signala u vremenu (nezavisna promenljiva) Kontinualni signali definisani u svakom trenutku vremena na nekom vremenskom intervalu. Ovi signali se oznaavaju i kao analogni signali jer je njihova promena analogna promeni neke fizike veliine koja se posmatra i o kojoj oni nose informaciju. Treba istai da je najvei broj fizikih fenomena koji se posmatra u po svojoj prirodi kontinualan.

 Diskretni signali definisani samo u odreenim trenutcima vremena na nekom vremenskom intervalu. Diskretni signali mogu nastati tako to se neki kontinualni fiziki fenomen prati (meri) u odreenim diskretnim trenutcima vremena. Tako se , na primer, meteoroloki podaci u jednom gradu (temeperatura, pritisak, brzina vetra, vlanost vazduha itd.) belee svakog sata. Pored toga, diskretni signali mogu nastati i u nekom procesu koji je po svojoj prirodi diskretan (na primer obraun dnevnog interesa na raunu tednje). Konano, ak i pod uslovima da se vri kontinualno merenje na nekom fizikom procesu kontinualni signali se, zbog potreba obrade, mogu disktretizovati tako to se u nekim odreenim trenutcima vremena uzimaju vrednosti kontinualnog signala odbirci i na osnovu njih se formira diskretni signal. Ovaj postupak se naziva odabiranje, a vremenski interval uzimanja odbiraka se zove perioda odabiranja.Samo se po sebi razume da se u ovom sluaju postavlja pitanje veze periode odabiranja i tanosti sa kojom dobijeni diskretni signal opisuje kontinualni fenomen.

3. AMPLITUDNO-FREKVENTNA SIGNALA

FAZNO-FREKVENTNA

KARAKTERISTIKA

Vaan segment analize sistema automatskog upravljanja je, svakako, i crtanje amplitudno-frekventne i fazno-frekventne karakteristike. Ove dvije karakteristike nisu nita drugo do razbijanje amplitudno-fazne karakteristike sistema na ove dvije zavisnosti. Preko ovih grafika smo u stanju, kao to smo to bili i sa grafikom amplitudnofazne karakteristike sistema, da dobijemo informaciju o promjeni amplitude i faze izlaznog signala u odnosu na ulazni signal za sve frekvencije. Amplitudna modulacija je vrsta modulacije pri kojoj se amplitude signala nosee frekvencije mijenja proporcionalno signal korisne informacije. Centralna nosea frekvencija se dri konstantnom.Ako je signal informacije analogni signal (glas, muzika), amplituda signala nosee frekvencije e se mijenjati kontinualno u odredjenom amplitudnom opsegu. Ako je signal informacije digitalni signal, amplituda signala nosee frekvencije moe imati dvije ili vise diskretnih vrijednosti

AM signal u vremenskom domenu je oblika:

gdje su:

- amplituda signala nosioca - kutna frekvencija nosioca - konstanta AM-a - modulirajui signal

AM je nasal primjenu u svijetu komercijalnih radio stanica (dugi, srednji, kratki talasi).Takodje, koristi se i za prijenos slike u beinom TV sistemu, kao i za mnoge druge ine i beine komunikacione sisteme. Prednost AM nad frekventnom u radio komunikaciji je potreban ui frekventni opseg, a mana slabija otpornost na smetnje. Frekventna modulacija je vrsta ugaone modulacije, pri kojoj se nosea frekvencija mjenja proporicionalno signal korisne informacije.Amplituda nosee frekvencije se dri konstantnom. Ako je signal informacije analogni signal (glas, muzika), nosea frekvencija e se mijenjati kontinualno u odredjenom frekventnom opsegu. Ako je signal informacije digitalni, nosea frekvencija moe imati dvije ili vise diskretnih vrijednosti. Primjenu je nasla kao i amplitudna, u svijetu komercijalnih radio stanica u opsegu ultrakratkih talasa. Prednost frekvnentne modulacije nad amplitudnom je vea otpornost na smetnje, a mana iri frekventni opseg. Razmotrimo mat.izrazza sinusoidalnitalas: v = Vp sin (2ft+) ili v = Vp sin (t+) gdje je

v = trenutna vrijednost sinusoidnog napona Vp = vrna vrijednost sinusoidnog napona f = frekvencija (Hz) = 2f = ugaona brzina t = vrijeme (s) t = 2ft = ugao u radijanima = fazni ugao

Fazna modulacija je vrsta modulacije pri kojoj se fazni pomak nosee frekvencije mijenja proporcionalno signal korisne informacije.Amplituda nosee frekvencije se dri konstantnom. Zbog slinosti, fazna I frekventna modulacija se zovu I jednim imenom kao ugaona modulacija.

Ako je signal informacije digitalni signal, fazni pomak nosee frekvencije moe imati dvije ili vise diskretnih vrijednosti. U najjednostavnijem obliku PSK (Phase Shift Keying) fazni pomak moe da se odrava na jednoj vrijednosti za digitalnu nulu, a na drugoj za jedinicu. Frekventna I fazna modulacija su vrlo sline: nije mogue mijenjati fazu bez promjene frekvencije i obrnuto.Razlikujemo ih samo u tome koja osobina nosioca se direktno mijenja. Ako se direktno mijenja frekvencija, a indirektno faza, govorimo o frekventnoj modulaciji. Ako se direktno mijenja faza, a indirektno frekvencija, govorimo o faznoj modulaciji. 4. STATIKE KARAKTERISTIKE MJERNIH SISTEMA

5. DINAMIKE KARAKTERISTIKE MJERNIH SISTEMA

6. KLASIFIKACIJA SENZORA Klasifikacija senzora po mjernoj veliini: Akustike (amplitude, faza i brzina vala, spektar) Bioloke (tip i koncentracija biomase) Hemijske (koncentracije komponenata) Elektrike (naboj, struja, potencijal, napon, amplituda) Magnetske (amplitude i faza mag. Polja, vodljivost i dr.) Optike (amplituda, faza i brzina vala, index refleksije) Mehanike (Pozicija, ubrzanje, sila, naprezanje, pritisak) Radijacione (tip, energija, intenzitet zraenja) Toplotne (temperatura spec. toplota, toplotna provodljivost)

Klasifikacija senzora po specifikaciji karakteristika: Osjetljivost linearnost mjerno podruje stabilnost rezolucija tanost selektivnost brzina odziva histerezis zona neosjetljivosti ivotni vijek cijena, veliina, teina

Klasifikacija senzora po nainu detekcije: mehaniki pomjeraj hemijska reakcija zraenje radioaktivnost toplota, temperature elektrini, magnetski ili elektromagnetski

Klasifikacija senzora po materijalu od koga su napravljeni: neorganski ili organski provodnici ili izolatori poluprovodnici bioloki supstrat plazma Klasifikacija po podruju primjene: poljoprivreda automobili medicina elektroenergetika procesna tehnika i proizvodnja nauna istraivanja meteorologija, ekologija pomorstvo informatika, telekomunikacije vojna industrija domainstvo

7. OTPORNIKI SENZORI U grupu otpornikih mjernih pretvaraa spadaju mjerne trake koje se koriste za mjerenje deformacija. Mjerne trake su jedan od najeie koritenih mjernih pretvaraa. Mjerna traka je kao otporniki pretvara jeftina, neznatne je krutosti male duine.Moe se koristiti za mjerenja statiki i dinamiki optereenih konstrukcija. Opis mjerne trake Mjerna traka se sastoji od ice savijene nekoliko puta a zatim zalijepljene posebnim ljepilom na njen nosei element koji moe biti napravljen od papira, sintetike mase, metalne folije i slino. Savijena ica se preko noseeg elementa lijepi na konstrukciju koja je izloena djelovanju optereenja usljed ega se deformie. Dio mjerne trake na koji je postavljena mjerna mreica zove se nosei element. Materijal noseeg elementa mora biti takav da prenosi deformacije sa konstrukcije na traku. ica mjerne trake moe biti razliito uvijena i postavljena na nosei element. Mjerne trake mogu biti izrene u obliku rozete.Rozete se koriste za mjerenje lokalnih dilatacija u vie pravaca. Mjerne trake se jo koriste i kao pretvarai za mjerenje sile, pritiska, obrtnog momenta, ubrzanja i sl. Veliina mjerne trake nije odreena i zavisi od namjene. Najee su u upoterbi mjerne trake duine (0550) mm i irine (115) mm, a elektrini otpor se kree od 50 do 1000Nm. Oblik mjerne trake zavisi od funkcije koju traka treba da ima. Elektrini otpor provodnika moe se definisati izrazom: R=l gdje je: -specifini otpor l-duina provodnika S-popreni presjek provodnika Usljed djelovanja sile pritiska ili istezanja na icu, nastaju male promjene duine l, poprenog presjeka S i specifinog otpora . Poto je zapremina ice mjerne trake V=Sl otpor ice kroz koju prolazi struja je:

8. KAPACITIVNI SENZORI KAPACITIVNI SENZORI su bezkontaktni ureaji koji imaju veliku rezoluciju signala. Oni imaju sposobnost merenja poloaja ili promene poloaja bilo kojeg predmeta koji ima kapacitivnost. Kapacitivni senzori sastoje se od elektronskog modula i sonde koja je povezana kablom na elektronski modul. Kapacitivni senzori koriste osobinu "kapacitivnosti" za utvrivanje vrednosti nekih promenljivih. Kapacitivnost je osobina (pojava) koja postoji izmeu bilo koje dve povrine na bliskoj udaljenosti, koje imaju provodnost. Promena rastojanja izmeu povrina utie na promenu kapacitivnosti. Ovu promenu kapacitivni senzori koriste za identifikaciju promene poloaja predmeta. Sezori velike osetljivosti imaju male povrine tako da ih je potrebno postaviti na maloj udaljenosti u odnosu na predmet koji treba da detektuju (0.25 mm - 2mm). Prednosti kapacitivnih senzora: 1) Tano i automatsko detektovanja poloaja 2) Bezkontaktno detektovanje objekata tj. kod elektronskih senzora nema kontakta izmeu senzora i objekta 3) Nema varnienja i ne proizvode lane impulse 4) Otporni su na troenje, jer nemaju pokretnih delova koji se mogu istroiti 5) Neogranien broj korienja 6) Pogodni za opasne okoline (npr. za podruja u kojima postoji opasnost od eksplozija) Osnovni nedostatak kapacitivnih senzora je taj to nije pouzdano korienje u prljavim i vlanim sredinama

Postoje razne konstrukcije senzora zavisno da li se utie sa S, d ili . Vrste kapacitivnih senzora su: 1. Senzori sa promjenljivim rastojanjem kondenzatorskih ploa 2. Diferencijalni pretvara 3. Pretvarai sa obrtnom elektrodom 4. Pretvara sa ugaonim preklapanjem 5. Pretvara sa promjenom dielektrikuma

Na slici 4.15.b prikazan je kapacitini senzor sa promjenljivom povrinom preklapanja ploa. Sastoji se od dvije fiksne i jedne pokretne ploe.Reltivnim pomjeranjem ploe u pravcu x veliina povrine preklapanja se mijenja. Ovakav senzor ima dva radna kondenzatora. Prilikom pomjeranja pokretne ploe kapacitet jednog kondenzatora se poveava, a drugog smanjuje.

Kapacitivni senzor sa ugaonim preklapanjem Povrine preklapanja mogu se ostvariti i rotacionim preklapanjem dviju ploica. Ploe kod kapacitivnog senzora mogu biti izvedene kao kod ugaonog kondenzatora. Statorska ploa je fiksna a rotorska se zakree za ugao, slika 4.16. Ako je aktivna povrina ploa kondenzatora krunog oblika promjena kapaciteta je dana izrazom: C=C0 + k gdje je: C0 - poetna vrijednost kapaciteta.Ovi senzori izgraeni su tako da je zakretni moment rotorske ploe veomamali, reda 0,1Nm.

Kapacitivni senzori sa promjenom dielektrika Najee se koristi za mjerenje pomjeranja. Princip rada se sastoji u kretanju vrstog dielektrika izmeu kondenzatorskih ploa duine i irine b.

9. INDUKTIVNI SENZORI INDUKTIVNI SENZOR je elektronski bezkontaktni senzor koji slui za detekciju metalnih predmeta. Rastojanje izmeu senzora i predmeta moe biti do 50mm. Senzor se sastoji od induktivne petlje. Elektrina energija generie magnetno polje. Pri ulasku metalnog predmeta u magnetno polje dolazi do indukovanja struje u predmetu, nakon ega se smanjuje amplituda signala i aktivira promena stanja na izlazu iz senzora. U induktivne senzore spadaju: detektori metala, sistemi za automatizovano pranje automobila, kao i drugi senzori koji se primenjuju u industrijskim okruenjima. Obzirom da ovakav senzor ne zahteva postojanje fizikog kontakta izmeu predmeta i senzora pogodan je za primenu u prljavim sredinama. Rastojanje izmeu predmeta i senzora u retkim sluajevima je vee od 6 cm. Prednost korienja induktivnog senzoraogleda se u njegovoj neosetljivosti na vodu, ulje, prljavtinu, ne metalne delove, boju predmeta ili hrapavost povrine predmeta koji treba da detektuje, kao i u otpornosti na udarce i vibracije.

Ova grupa elektromagnetnih senzora radi na principu promjene magnetnog otpora. Promjena magnetnog otpora moe se ostvariti promjenom: ukupne duine zavojnice, zranog zazora, permeabilnosti materijala jezgra, meusobnim djelovanjem dva ili vie elemenata, promjenom meusobnog poloaja kalema i jezgra, promjenom poloaja dvije zavojnice. Najee se koriste senzori kod kojih se promjena magnetnog otpora ostvaruje promjenom veliine zranog zazora ili promjenom magnetne permeabilnosti tj. propustljivosti eljeznog jezgra . Induktivnost senzora, koji sadri namotaj i feromagnetno jezgro, odreuje se izrazom:

N -broj navoja kalema Zm-magnetni otpor jezgra i zazora. Kod senzora sa promjenljivim zranim zazorom pomjeranjem kotve pod djelovanjem mjerene veliine dolazi do promjene induktivnosti. Ovi senzori imaju po dva navoja magnetno povezana.Zahvaljujui tome, izmeu izvora napajanja i izlaza postoji transformatorska veza, pa se ovi senzori nazivaju i transformatorski.Pogodni su za mjerenja malih mehanikih pomjeranja. U ovu grupu spada i diferencijalni transformatorski senzor (slika 4.12). Na primarni namotaj N1, koji je ravnomjerno rasporeen po cijeloj duini senzora, prikljuen je naizmjenini napon napajanja U. Sekundar je podijeljen na dva navoja N2' i N2'' koji su suprotno namotani i vezani u seriju. Proporcionalno poloaju pominog jezgra na njima se indukuje napon U2' i U2'' odnosno ukupni napon Ui=U2'-U2''. Prilikom prolaska kroz sredinji poloaj Ui=0, izlazni signal mijenja znak, to odgovara promjeni faze za 180. Pomjeranjem namotaja ili jezgra remeti se magnetna

simetrija i javlja se izlazni signal. Izvedba diferncijalnog meuinduktivnog (transformatorskog) senzora omoguava proirenje mjernog opsega i bolju linearnost

10. GENERATORSKI SENZORI Kod generatorskih senzora se na izlazu generie elektrini signal (aktivni senzori) 11. DETEKTORI POLOAJA I POMJERAJA Poloaj koordinate posmatranog objekta u odnosu na zadatu referentnu taku. Pomeraj meren uglom ili rastojanjem. Moe se posmatrati kao merenje poloaja u odnosu na predhodni poloaj posmatranog objekta. Poloaj i pomeraj su bitni za upravljanje procesima, kontrolu saobraaja, u robotici, sigurnosnim sistemima, itd. Posebna kategorija senzora poloaja blizinski (proximity) senzori, predstavlja komparator senzora poloaja, u trenutku kada je rastojanje objekta manje od dozvoljenog, izlazni signal je visok. Jednostavnije je konstrukcije od senzora poloaja. Npr. najednostavniji bliziski senzor je prekida kojim se zatvara ili otvara elektrino kolo. Senzori poloaja su esto deo veeg kompleksnog senzora, kod kojih se jedan od pretvaraa konvertuje odreenu fiziku veliinu u poloaj, a zatim se poloaj konvertuje u elektrini signal. Npr. merenje pritiska se vri merenjem deformacije membrane, pri emu deformacija membrane izaziva promenu poloaja.

KARAKTERISTIKE BEZKONTAKTNIHPREKIDAA INDUKTIVNI 1 BLIZINSKI PREKIDAI- detektori poloaja 1. Induktivni namotaji oko feritnog jezgra u glavi senzora. Napon visoke frekvence generie oscilatorno magnetno polje. Prolaskom metalnog objekta stvara se struja u objektu, te usled transformatorskog efekta se smanjuju oscilacije, a na dovoljno bliskom rastojanju i prestaju.

- zbog primene EM polja mogu rad u sredinama sa prisustvom vode, ulja, praine... - oklopljeni senzori usmeravaju snop EM polja na eonu povrinu senzora, smanjen domet - neoklopljeni senzori, znaajno vei domet, nemogua montaa u ravni sa metalnom povrinom KARAKTERISTIKE BEZKONTAKTNIH PREKIDAA INDUKTIVNI 2 BLIZINSKI PREKIDAI- detektori poloaja 1. Induktivni detekcija metalnih objekata - AC ili DC napajanje - granina osetljivost, od 0.3 do ak 30mm, zavisno od izvedbe i primene - primena: - detekcija prolaska objekata - detekcija punih objekata - detekcija brzih pokreta maine - uloga u sklopu brojaa

BLIZINSKI PREKIDAI- detektori poloaja 1. Kapacitivni u glavi senzora su postavljene ploaste elektrode. Formira se elektrostatiko polje izmeu elektode i zemlje.Kada se objekat nae u blizini senzora poveava se kapacitivnost elektrode. - detekcija metalnih i nemetalnih objekata, u tekim uslovima rada (vlaga, reagensi) - AC ili DC napajanje - granina osetljivost, od 0.3 do ak 25mm, zavisnood izvedbe i primene - primena: - detekcija nivoa i prisustva tenosti - brojanje u konvejerima - nivo korozivni tenosti, bez obzira na pjenu FOTOELEKTRINI senzori- detektori 1. Prijemnik-predajnik predajnik emituje svetlost koju detektuje prijemnik. Objekat prolaskom preseca svetlosni snop. - nije osetljiv na boju, teksturu ili sjaj objekta - sensing distanca rastojanje prijemnik predajnik: u zavisnosti od izvedbe od nekoliko mm do 50m 2. Reflektivni prijemnik i predajnik su u istom kuitu, a snop svetlosti se odbija o reflektujuu povr. Objekat prolaskom preseca svetlosni snop. - Jedno mesto za oienje. - sensing distanca rastojanje prijemnik predajnik: u zavisnosti od izvedbe od nekoliko mm do 50m - centriranje bitno je da reflektor vraa snop svetlosti FOTOELEKTRINI senzori- detektori 3. Difuzni prijemnik i predajnik su u istom kuitu, a snop svetlosti se odbija o objekat. Objekat prolaskom preseca svetlosni snop. - Jedno mesto za oienje. Uticaj boje na domet. - sensing distanca rastojanje senzor objekat

Primena: detekcija objekata, inspekcija sadraja, pozicioniranje detekcija na velikoj razdaljini, detekcija minijaturnih objekata i rasporeda objekata detekcija providnih objekata detekcija objekata bez obzira na boju, materijal, vel. detekcija sjajnih objekata detekcija oznaka i razlika u boji detekcija nivoa tenosti i razlike nivoa TIPOVI PREKIDAA DETEKTORA NAPREDNI 1 NAPREDNI SMART detektori - kombinacija - detekcija ekscentrinosti, zakrivljenosti, nivoa, savijenosti kontrolom stepena refleksije zraka - detekcija oblika reljefa, zakrivljenosti, debljine ili poloaja elektronskih komponenti, pomeranjem kontaktne glave du vertikalne ose - detekcija rastojanja, udubljenja, ispupenja, vibracija promenom frekvencije oscilovanja glave senzora (metalni objekti) TIPOVI PREKIDAA DETEKTORA VIZUELNO PREPOZNAVANJE 1 VIZUELNI detektori kontrola proizvodnje i precizno pozicioniranje (kamera i pojaava + snop svetlosti, kontroler, soivo) - prepoznavanje oblika u gray scale spektru (do 256 nivoa kontrasta) - poreenje uzoraka - provera pravilnog pozicioniranja (obrnuti ili oznaeni predmeti, nepravilno zalepljeni, dvostruko nalepljeni) - potvrda identinosti tampe - provera dimenzija objekata, inspekcija poloaja objekata u prostoru, segmenti sklopa pri montai VIZUELNI detektori kontrola proizvodnje i precizno pozicioniranje (kamera i pojaava + snop svetlosti, kontroler, soivo) - detekcija oznaka na IC kolima - detekcija orjentacije - poloaj komponente na tampanoj ploi - detekcija prljavtine, loma, oteenja - sve sa kontrolom i boja, RGB filter, 8 boja na jednoj sceni, brzina oitavanja slike maksimum do 8.3ms, vidljivo polje kamere: 20 x 20mm ili 50 x 50mm, pamenje do 35 scena (oblika) u gray scale reimu, ili 16 scena u kolor varijanti

Detektor pomjeraja Funkcije detektora pomeraja:

detekcija prisustva i aktiviranje rasvete i ureaja svetlo/mrak mod rada-aktivira se samo kada je nizak nivo osvetlaja automatsko iskluivanje rasvete kada je prostorija prazna u funkciji tednje energije rana detekcija neeljenih posetilaca u funkciji bezbednosti aktiviranje programskih scenarija kune automatrike 12.OTPORNIKI PRETVARAI POLOAJA I POMJERAJA 13. INDUKTIVNI PRETVARAI POLOAJA I POMJERAJA

r - - N - S - l - . :

E - R - - L - : - , - . .

 : - , - , - , . - , , . Merenje pomeranja pomocu induktivnih pretvaraca Ovi pretvaraci baziraju svoj rad na promeni magnetnog otpora magnetnog kruga pod dejstvom merene mehanicke velicine. Sa promenom magnetnog otpora menja se induktivnost, odnosno impedansa kola, pa se merenjem induktiviteta moze odrediti neelektricna velicina koja izaziva njegovu promenu. Magnetni Omov zakon za kalem sa n namotaja kroz koji protice struja jacine I glasi: 14. SENZORI POLOAJA I POMJERAJA ZA AUTOMATIZOVANE MAINE 15. ENKODERI Enkoderi su mjerni pretvarai ugaonog ili linearnog pomjeraja. Dijele se na: inkrementalne i apsolutne enkodere. Inkrementalni enkoderi daju na izlazu impulse iji broj ovisi o veliini pomjeraja. Mjerenje pozicije pomou inkrementalnih enkodera se izvodi brojanjem impulsa sa enkodera. Apsolutni enkoderina izlazu daju binarni kod trenutne pozicije, npr 1010. Kod inkrementalnog enkodera na staklenom disku imamo samo jednu traku koja proputa svjetlosne impulse na jednu fotodiodu. Impulsi nastaju usljed rotacije diska, jer je sa jedne strane diska postavljen izvor svjetlosti (sijalica), a sa druge fotodioda. Crna traka iscrtana od centra ka obodu diska prekida snop svjetlosti od sijalice tako da fotodioda pri svakom obrtaju da jedan impuls. Apsolutni enkoderi imaju i do dvanaest fotodioda pri emu dioda najblia centru diska daje jedan impuls po obrtaju, a dioda na obodu diska daje 2048 impulsa po obrtaju. Enkoder sa 3 fotodiode moe signalizirati 2x2x2=8 ugaonih pozicija, jer njegova dioda sa oboda daje 4 impulsa po obrtaju, dioda do centra daje jedan impuls po obrtaju, a srednja dioda daje 2 impulsa po obrtaju. Ukoliko se spoje preko zavojnog vretena ovakvi enkoderi mogu mjeriti i linearne pozicije, odnosno pomjeraje.Inae za mjerenje linearnih pomaka se koristi posebna vrsta enkodera mjerne letve. Proizvode se inkrementalni enkoderi sa 500 do 5000 impulsa po obrtaju, meutim najveu primjenu imaju enkoderi sa 1024, 2500 i 5000 imulsa. Enkoderi sa 1024 impulsa po obrtaju se koriste za glavna vretena alatnih maina, a enkoderi sa 2500 i 5000 impulsa za ose pomonog kretanja. Impulsi imaju oblik TTL signala +5 V, HTL signala +24 V ili sinusnog signala amplitude 1 V. Signal B kasni za signalom A za pola impulsa (90 elektrinih stepeni). Nul impuls 0 je duplo krai od impulsa A i B, a javlja se na poetku svakog punog obrtaja. Fazni pomjeraj izmeu impulsa A i B se koristi da bi se detektovala promjena smjera obrtanja. Apsolutni enkoderi alju izlazni signal u serijskosinhronom obliku (SSI). Savremeni enkoderi se mogu spajati na BUS raunarske mree ime se znatno smanjuje broj potrebnih kablova.

Klasifikacija enkodera: Konstruktivna izvedba Translatorni enkoderi (linearni pomeraj, direktno merenje, merna letva) Obrtni enkoderi (ugaoni pomeraj, indirektno merenje, disk).

APSOLUTNI (kodirani) ENKODERI: merenje ugla od 0 do 360 ili dopunih 1000 obrtaja. Vrsta AD konvertora. Na cilindrinoj ploi se sistemom fotoelija tipa prijemnik predajnik oitavaju kodovi za binarni zapis. Prvi red ima kod 20, sledei 21 itd... to zavisi od kvaliteta binarne konverzije enkodera. 4-bitni zapis=16 brojeva. Binarna konverzija: 8-bitna (8 redova, 8 parova fotoelija), 16/bitna... Koristi se dodatni disk sa jo jednim parom fotoelija za broja punog kruga. U zavisnosti od kombinacije osvetljenosti polja dobija se kod koji predstavlja oznaku polja i definie ugaoni pomeraj. Koristi se: binarni, Grejev, pseudosluajni i optiko resolviranje u kombinaciji sa geometrijskim maskama da bi se spreile greke oitavanja. REZOLUCIJA:Broj pozicija po jednom punom obrtaju/skali. Najee je 6 do 1024 impulsa po obrtaju Ne zavisi od greaka transmisije, od nestanka napajanja, sa startom napajanja je odreena pozicija. Koristi se vee-scan (visoka toleranca poloaja 45) sistem za korekciju binarnog koda gde se odjednom menjaju najmanje 2 cifre.

RELATIVNI ENKODER PRINCIP RADA: Disk relativnog enkodera je podeljen po obimu na prozirna i neprozirna polja. Pri rotiranju diska prozirna i neprozirna polja presecaju snop svetlosti tako da se generie izlazni signal u vidu povorke pravougaonih impulsa (etvrtki). Ugaoni zakretaj ose je direktno proporcionalan broju ostvarenih impulsa, a ugaona brzina frekvenciji. Ostvarene impulse detektuje broja. Fiziki, sa obe strane diska postavljena su dva para fotoelija fazno pomerena 90 za detekciju smera obrtanja. Neophodan 3 par fotoelija za detekciju punog kruga i resetovanje ureaja u situaciji sa prekidom napajanja ili havarijom. Greka kumulativno raste

Enkoderi imaju 3 tipa signala:

a) pozicija (broj impulsa) b) drugi signal za reverzibilno obrtanje ili linearno pomeranje c) trei signal markera punog kruga Spregnuti sa brojaima impulsa i tajmerima pa mere poziciju, brzinu i smer obrtanja. REZOLUCIJA:Broj pozicija po jednom punom obrtaju/skali. RELATIVNI ENKODER Najee je 10 do 3600 impulsa PRINCIP KODIRANJA Enkoderi imaju 3 tipa kodiranja 1) Geometrijsko maskiranje (kod apsolutnih se vie koristi, ali i kod inkrementalnih, ideja je da se eliminie efekat difrakcije-(prividno skretanje svetlosti usled nailaska na prepreku), svetlost je EM talas visoke frekvencije, male talasne duine iji se uticaj zato zanemaruje, razmak ploa je 10m, soivo pravi paralelni snop. a1) svetlost se usmerava pravolinijski, a2) razliite vrste kodiranja-maski 2) Moarov efekat pruge nastaju pri prolasku svetlosti kroz paralelne 2 difrakcione reetke zakrenute za ugao . Smanjivanjem ugla pruge se ire a svetli razmak postaje vei. Jedna reetka se kree, druga je fiksna. Pomak pruga je 10-100 puta vei od pomeraja reetke. Razmak izmeu linija reetki je w, pa je korak pruga: W=kw, k=1/. Broje se pruge. Mogu da se mere pomeraji od 0.4 do 2m. Mogu biti i radijalno rasporeene pa su Moaroove pruge koncentrine. Amplitudni nain itanja: n=w/. Najee se koristi za inkrementalne enkodere. 3) Difrakcija - najvia rezolucija - fokusiranje svetlosnog snopa - odreivanje aritmentike sredine

16. MJERENJE KVALITETA OBRADE POVRINE 17. BROJAI OBRTAJA 18. TAHOMETRI Ovakav mjera okretaja sastoji se od monostabilnog multivibratora sa ulaznom mreom RC elemenata kao sklopom za okidanje. Signal sa platina se dovodi na RC mreu. Kada motor ne radi (nema okretaja) tada je T2 u zasienju pa kroz mjerni instrument ne protie nikakva struja. U trenutku paljenja potencija kolektora T2 se neprestrano mijenja, oscilirajui od najvie vrijednosti do nule. Ova promjena e ovisiti o broju okretaja, a poveanjem broja okretaja T2 e sve ee ii u zapiranje te e tada na njegovu kloektoru biti i vei napon. Prije upotrebe instrument treba izbadariti, a to napravite uz pomo nekog motora kojemu moete mijenjati broj okretaja (npr. asishroni motor). Primjer:

Tahometar je instrument za mjerenje brzine rotacije osovine ili diska. Prikazuje brzine rotacije u rotacijama u minuti ili u drugim jedinicama. Poznat primjer tahometra je mjera brzine rotacije radilice motora u automobilima.. Najpoznatija je primena merenja brzine rotacije radilica motora u automobilima. Prvi tahometar je bio mehanicki, i princip njegovog rada zasniva se na merenju centrifugalne sile. Prvi tahometar je konstruisao Diedrich Uhlhorn, nemacki inzinjer.Taj tip tahometra je korien za merenje brzine masina u 1817. godini. Od 1840. koristese i za merenjebrzina lokomotiva. Tahometri mogu biti razliitih konstrukcija;mehaniki,elektirni i elektronski. El. mehaniki tahometar je u stvari mali elektrini generator jednosmjerne struje. Osovina generator je povezana sa objektom ija se brzina rotacije mjeri. to je rotacija bra, vei je inducirani napon u rotoru I isti se dovodi na kazaljku badarenog voltmetra za oitanje. Napon se moe umjesto toga dovesti na ulaz nekog kontrolnog sistema, ako se tei regulaciji brzine. El.mehaniki tahometar proizvodi napon koji je direktno proporcionalan ugaonoj brzini rotora (armature). Danas su u upotrebi razlicite vrste tahometara,shodno zahtevima merenja. U industriji je cesta primena tahogeneratora, tj.generatorinaizmenicne ili jednostmerne struje. Merenje se ostvaruje prikljucivanjem tahogeneratorana osovinu koja rotira. Mehanicki momenat se prenosi sa objekta merenja na osovinu tahogeneratora, koji tu mehanicku energiju pretvara u elektricnu energiju. U upotrebi su tako|e reluktantni i induktivni pretvaraci, koji se sastoje odjednog namotaja ili dva spregnuta namotaja u transformator. Reluktantni pretvaraci imaju magnetsko kolo, cija se magnetna otpornost (reluktansa) menja usled obrtanja posmatranog objekta. Induktivni pretvaraci slicne su konstrukcije, ali nemaju feromagnetno jezgro,zubaca raspore|enih po svom obodu. Pretvarac se

postavlja u blizinini objekta, tako da pri obrtanju zupci svojim prolaskom menjaju reluktansu, odnosno induktivnost mernog kola. Uz pomoc induktivnih pretvaraca se ostvaruje beskontaktno merenje, ali mana je mali domet merenja, do nekoliko centimetara. Kada je neophodno ostvariti veci domet koriste se optoelektricni pretvaraci ugaone brzine.Objekat koji se okrece prekida svetlost emitovanu svetlosnom diodom (laserska, infracrvena), prekid svetlosti se registruje fotoosetljivim elementom (fotootpornikom, fototranzistorom).Ovim postupkom se dobija povorka impulsa ucestanosti direktno srazmernoj broju obraja diska. U praksi su nasli primenu i tahometri na bazi Halovog efekta, kao i oni na bazi vihornih struja. 19. DINAMIKE KARAKTERISTIKE SEIZMIKIH AKCELEROMETARA

Akcelerometar je ureaj za merenje akceleracija odnosno ubrzanja nekog tela koje je u pokretu.Ova naprava ima viestruku namenu, izmeu ostalih za navoenje raznih raketa/projektila, kao i za naravno merenje nekog preenog puta. 20. PIEZOELEKTRINI AKCELEROMETRI

Piezoelektrini senzorikoji sekoriste za mjerenje mehanikih vibracija zovu se piezoelektrini akcelerometri.

Piezoelektrini efekt je pojava stvaranja elektrinog naboja na povrini posebno odrezanog kristala (vrsti dielektrik - izolator) koji je elastino deformiran vanjskom silom. Jedna strana (povrina) tog kristala nabit e se negativno, a druga pozitivno. Dakle, kristal postaje elektriki polariziran. Polarizacija kristala je najvea kada je naprezanje usmjereno u pravcu piezoelektrine osi kristala. Promjenom smjera deformacije (tlak - vlak) dolazi do polarizacije obrnutog smjera. Piezoelektrini efekt otkrili su 1890.Jacques i Pierre Curie.Koristi se u senzorima tlaka. Najznaajniji piezoelektrini materijali su kvarc(SiO2), Seignettova sol, turmalin, topaz, kost, svila, drvo, te umjetni materijali poput raznih vrsta keramike,plastike i kristala, a u novije vrijeme PZT keramike. Iako je dugo nakon otkria bio samo zanimljivlaboratorijski efekt, s vremenom je pronaao primjenu u brojnim ureajima. Prisutan je i obrnuti efekt: mehanika deformacija materijala kada je na njega primijenjen elektrini napon. Piezoelektrini efekt predstavlja vid konverzije mehanike energije u elektrinu i obrnuto.Piezoelektrini materijali predstavljaju, u elektrinom pogledu, izolatore a pretvarai se proizvode u obliku ploastih kondenzatora. Piezoelektrini efekat moe se formulisati na dva naina, od kojih se jedan naziva direktni, a drugi inverzni efekat. Direktni efekat se formulie na sledei nain: kada na piezoelektrini pretvara deluje sila F , na njegovoj povrini se generie proporcionalna koliina elektriciteta: Q = dij F gde je dij konstanta za dati materijal. Indeks i zavisi od smera naprezanja u odnosu na orijentaciju kristalne reetke (kod kristala) ili od smera naprezanja u odnosu na pravac polarizacije (kod keramikih materijala). Indeks j zavisi od ravni u kojoj je stavljena elektroda sa koje se dobija izlazni signal. Inverzan piezoelektrini efekt se sastoji u mehanikoj deformaciji pretvaraa kada se on stavi u elektrino polje, odnosno naelektrie nekom koliinom elektriciteta.Direktni i inverzni piezoelektrini efekt su u potpunosti reciproni, tj.re je o jednoj istoj pojavi. Piezoelektrini elementi imaju tri osnovne namene: 1. Merenje sile, pritiska ili ubrzanja, kada se pod dejstvom mehanike veliine generie odgovarajui elektrini signal. 2. Proizvodnja ultrazvuka, kada se pod dejstvom naizmeninog ili impulsnog napona u piezoelektrinoj ploici izazivaju jake vibracije koje u okolnoj sredini generiu ultrazvuk. 3. Stabilizacija frekvencije elektronskih oscilatora, konstrukcija elektrinih filtara, i dr. Ove vane primene nee biti razmatrane na ovom mestu. Piezoelektrini pretvarai za merenje mehanikih veliina rade u opsegu frekvencija koje su dosta nie od njihove rezonantne frekvencije. Ekvivalentna ema pretvaraa u oblasti niskih frekvencija prikazana je na slici 5.1 a. Pretvara se prikazuje strujnim generatororm i kondenzatorom Ce koji predstavlja zbir sopstvene kapacitivnosti pretvaraa i prikljunih veza, i otpornikom Re ija otpornost predstavlja paralelnu otpornost pretvaraa i prikljunih veza (kabla).

21. DINAMOMETARSKE ELIJE SA MJERNIM TRAKAMA U grupu otpornikih mjernih pretvaraa spadaju mjerne trake koje se koriste za mjerenje deformacija. Mjerne trake su jedan od najeie koritenih mjernih pretvaraa. Mjerna traka je kao otporniki pretvara jeftina, neznatne je krutosti male duine.Moe se koristiti za mjerenja statiki i dinamiki optereenih konstrukcija.

Opis mjerne trake Mjerna traka se sastoji od ice savijene nekoliko puta a zatim zalijepljene posebnim ljepilom na njen nosei element koji moe biti napravljen od papira, sintetike mase, metalne folije i slino. Savijena ica se preko noseeg elementa lijepi na konstrukciju koja je izloena djelovanju optereenja usljed ega se deformie. Dio mjerne trake na koji je postavljena mjerna mreica zove se nosei element. Materijal noseeg elementa mora biti takav da prenosi deformacije sa konstrukcije na traku. ica mjerne trake moe biti razliito uvijena i postavljena na nosei element. Mjerne trake mogu biti izrene u obliku rozete.Rozete se koriste za mjerenje lokalnih dilatacija u vie pravaca.Mjerne trake se jo koriste i kao pretvarai za mjerenje sile, pritiska, obrtnog momenta, ubrzanja i sl. Veliina mjerne trake nije odreena i zavisi od namjene. Najee su u upoterbi mjerne trake duine (0550) mm i irine (115) mm, a elektrini otpor se kree od 50 do 1000Nm. Oblik mjerne trake zavisi od funkcije koju traka treba da ima.

 . . . :

- l -
S-

, R. . . l R. ( ).

22. KONFIGURACIJE MJERNIH MOSTOVA Jednosmerni Vitstonov most MJERNI MOSTOVI su elektrina kola koja omoguuju neposredno poreenje poznatih i nepoznatih veliina koristei indikator koji se dovodina nulu runim ili automatskim podeavanjem poznatih veliina. Merne metode koje koriste merne mostove se nazivaju mostne metode. Osnovni merni most je Vitstonov most (Wheatstone). Na slici 4.3.1 je predstavljen osnovni oblik jednosmernog Vitstonovog mosta1).

etiri razliita otpornika spojena su u etiri "grane" mosta.Na jednu dijagonalu mosta (AB) dovodi se jednosmerni napon E, a u drugu, tzv.mernu dijagonalu (CD) povezan je osetljiv instrument (indikator nule).Ovaj instrument mora biti dovoljno osetljiv i imati dovoljan otklon za male promene otpornosti u mostu kako bi ova metoda merenja imala odgovarajuutanost. Napon na mernoj dijagonali u kojoj se nalazi instrument u funkciji vrednosti etiri otpornika izraunava se kao

Ravnotea mosta postie se kada je struja kroz granu sa indikatorom jednaka nuli, IG = 0. U tom sluaju nema pada napona na instrumentu pa su naponi na otpornicima R1 i R2 jednaki, kao i naponi na otprnicima R3 i R4, odakle se dobija da je Za most, kod koga vai da su struja i napon merne dijagonale jednaki nuli, kae se da je uravnoteen. Kao indikator nule u uravnoteenom mostu moe se koristiti instrument skromnih mogunosti s obzirom da njegova unutranja otpornost i druga konstrukciona ogranienja ne utiu bitno na proces merenja. Osim toga, uravnoteen most ima mnoge prednosti u merenjima, kao to je, recimo, injenica da uslov ravnotee mosta ne zavisi odnapona napajanja, odnosno

da most ostaje u ravnotei i ako se za napajanje koriste baterije ili akumulatorski izvori ija struja i napon vremenom slabe. Najjednostavnija realizacija uravnoteenog jednosmernog Vitstonovog mosta dobija se kada su svi otpornici u granama mosta jednaki (izraz 4.3.5). R R R R R 1 2 3 4 (4.3.5) Ukoliko neka od otpornosti odstupi od ove vrednosti i promeni se za malu vrednost R (kao u 4.3.6), napon na mernoj dijagonali e se razlikovati od nule i iz vrednosti ovog napona moe se izraunati vrednost promene ove otpornosti. Ovakav most nee imati nulti napon u mernoj dijagonali i naziva se neuravnoteen most.

23.PIEZOELEKTIKI PRETVARAI ZA MJERENJE SILE Piezoelektini efekat konverzija mehanike energije u elektinu i obrnuto. Piezoelektini materijali predstavljaju, u elektrinom pogledu, izolatore a pretvarai se proizvode u obliku ploastih kondenzatora. Piezoelektrini efekt (gr. piezo - gurati) je, dakle, pojava stvaranja elektrinog naboja na povrini posebno odrezanog kristala (vrsti dielektrik - izolator) koji je elastino deformisan vanjskom silom. Jedna strana (povrina) tog kristala nabit e se negativno, a druga pozitivno. Dakle, kristal postaje elektriki polariziran. Polarizacija kristala je najvea kada je naprezanje usmjereno u pravcu piezoelektrine osi kristala. Promjenom smjera deformacije (tlak - vlak) dolazi do polarizacije obrnutog smjera. Piezoelektrini efekt otkrili su 1890.Jacques i Pierre Curie.Koristi se u senzorima tlaka.Najznaajniji piezoelektrini materijali su: kvarc(SiO2), Seignettova sol, turmalin, topaz, kost, svila, drvo, te umjetni materijali poput raznihvrsta keramike,plastike i kristala, a u novije vrijeme PZT keramike. Iako je dugo nakon otkria bio samo zanimljiv laboratorijski efekt, s vremenom je pronaao primjenu u brojnim ureajima. Prisutan je i obrnuti efekt: mehanika deformacija materijala kada je na njega primijenjen elektrini napon.Elektromehaniki pretvornici pretvaraju elektrinuenergiju u mehaniku i obrnuto.Koriste se pasivno i aktivno.Pasivno kao senzori, kad samo primaju signale.Tu se izravno piezoelektrina svojstva koriste da bi se proizveo napon iz vanjskog naprezanja. Primjena piezoelektrika Piezoelektrici imaju iroku primjenu u dananjoj tehnologiji. Najvanija dva svojstva piezoelektrika sumogunost vrlo uinkovite prijetvorbe mehanikih deformacija u elektrine impulse i obratno (tupiezoelektrik slui kao "most" (transducer), te svojstvo da piezoelektrini kristali imaju vrlo stabilnu iusko odreenu rezonantnu frekvenciju (u sluaju kada se na krajeve kristala dovodi izmjenini napon).Vana je i niska proizvodna cijena i jednostavnost primjene u odnosu na alternativna rijeenja.Za potrebe pretvorbe elektrinih impulsa u mehanike pomake i obratno najprikladniji materijali su piezoelektrine keremike, poput PZT-a , i polimerni piezoelektrici. Piezoelektrina svojstva se estokombiniraju sa nekim drugim fizikalnim svojstvima materijala, da bi se dobili materijali novihsvojstava.

Tako se npr. dodatkom lantana u piezoelektrik PZT dobiva optiki proziran produkt kojiima vana elektrooptika svojstva. Takav materijal se naziva PLZT, i koristi se kao osnova pri izradioptikih memorija. Inae, veina vrstih tvari su piezoelektrine, sa vie ili manje izraenim efektima

Direktni efekat dejstvom mehanike veliine (npr. sile) u piezoelektinoj ploici se generie naelektrisanje. Inverzan unoenjem piezoelektine ploice u naizmjenino elektrino polje dolazi do promjene njenih dimenzija, to se koristi za mjerenje mehanikih veliina: sile (pod dejstvom mehanike veliine se generie odgovarajui elektrini signal), ubrzanja, pritiska itd. Ne mogu mjeriti statike veliine.Gornja granina frekvencija zavisi od dimenzija (osciluje kao polutalasni rezonator) i moe iznositi i nekoliko MHz. Ultrazvuk je mehaniki talas u opsegu frekvencija 20 MHz.

24. APARATURA I TEHNOLOGIJA ZA MJERENJE OBRTNOG MOMENTA Postupak merenja obrtnog momenta i mehanike snage U zavisnosti od rada maine, obrtni moment moe da bude: - Statiki i - Dinamiki: Stacionaran dM/dt = 0 Nestacionaran M(t) 0 Merenjem dinamikog obrtnog momenta dobijaju se informacije o karakteru optereenja (koje moe biti ravnomerno, periodino, impulsivno i dr.), ime se otkrivaju dijagnostikuju uzroci i postupci za njihovo odstranjenje. Za merenje se najvie primenjuju tenzometarske merne trake koje se najee lepe na elastini torzioni dinamometar. Uglavnom se montiraju izmeu motora i ulaznog vratila neke radne maine (pomou krutih spojnica koje omoguuju radijalno i aksijalno podeavanje vratila). Mehanika snaga je proizvod obrtnog momenta i broja obrtaja moraju se izmeriti dve meusobno nezavisne veliine i zdruiti u proizvod

Najee se koriste merne trake zalepljene pod nekim uglom da bi se dobio torzioni navoj, a on pretvorio u obrtni momenat.

U visoko mehanizovanom drutvu, obrtni momenat je jedna od najvanijih mehanikih veliina koje se mere. Nije bitno merenje obrtnog momenta samo kod parnih turbina nominalnog momenta 50kNm pri 8000o/min i izlaznom snagom od 40MW ili kod motora Formule 1 sa 1 do 2kNm pri 20.000o/min, ve u stvari kod svega gde imamo korienje obrtnog kreanja. Ima nebrojeno primera preimene merenja obrtnog momenta kod probnih stolova, praenje i kontrole procesa u proizvodnji, kontrole kveliteta, istraivanja i razvoja. Sve vanije, u cilju optimizacije, postaje tanost izmerenih vrednosti, pouzdanost i ponovljivost rezultata. Naroito je to izraeno kod istraivanja i razvoja motora i prenosnika snage. Problemi vezani za energiju sa kojima se danas suoavamo, otvaraju vrata za nove primene. Obrtni moment se moe izraunati i preko elektrine snage i brzine obrtanja. Sa dananjim instrumentima je lako izmeriti oba parametra; ipak raunski dobijen momenat ima poveu greku, poto rasipanje snage i stanje maine imaju veliki uticaj. Oblasti gde se primenjuje ovaj metod su praenje procesa, kao to su mealice, mikseri meljai i slino, poto je bitno merenje dodatnih veliina kao to je reaktivna snaga ili efikasnost. Bitna prednost ove metode je to to nije potrebna mehanika intervencija da bi se obavilo merenje. Nesigurnost koja je vezana za ovakav nain raunskog merenja je nekoliko puta vea nego merenje sa senzorima sa mernim trakama. Direktno merenje obrtnog momenta (in-line) Ova metoda zahteva rotirajui senzor koji se direktno montira u transmisiju. Slika pokazuje ovaj princip. Davai momenta u ovom sluaju dolaze u tri oblika: vratilo sa leajevima vratilo bez leaja prirubnica.

25. APSORPCIONI DINAMOMETAR SA VRTLONIM STRUJAMA Najjednostavniji tip apsorpcionog dinamometra je pronykonica, koje su striktno razvijene na istoj frikciji (trenju) preko kog se konvertuje mehanika energija u toplotu. Postoji vie tipova prony konica, dva su

Drugi tip dinamometra funkcionie na slinim principima a to je vodena konica, koja koristi trenje u fludu, koja usljed toga u fluidu razvija toplotu na raun ulazne mehanike energije. Najjednostavniji primjer dinamometra sa koenjem vodom je prikazan na slici 7.8. Kapacitet je funkcija dva faktora a to su brzina i nivo fluida (vode). Apsorpcija snage je aproksimativno funkcija kvadrata brzine, a apsorpcija na odreenoj brzini moe biti kontrolirana podeavanjem nivoa fluida (vode).

26. DINAMIKE OSOBINE MANOMETARA SA TENOSTIMA

Manometri su instrumenti za merenje statikog pritiska gasova i tenosti veeg od atmosferskog pritiska. Pokazuje samo razliku izmeu atmosferskog i pritiska koji se meri. Manometar se koristi za merenje pritiska u sistemima (radni fluidi mogu biti i vazduh i voda). Bitne karakteristike mjernih sistema su: -mjerni opseg -mjerno podruje -osjetljivost -tanost -preciznost -ponovljivost mjerenja

DINAMIKE KARAKTERISTIKEse dobiju kao rezultat dinamike analize, pri emu se ispituju vremenske promjene izlaznih veliina prema vremenskim promjenama ulaznih veliina. Pri dinamikoj analizi izvode se razliite pobude. Primjenjuju se tri osnovne vrsti pobuda (promjena): prijelazne i periodine koje spadaju u determinirane, te sluajne ili stohastike. Prijelazne pobude su: b. skokomine - ulazna vrijednost mijenja vrijednost skokomice, trenutano,

b. impulsna - ulazna veliina mijenja vrijednost skokomice, kratkotrajno zadrava tu vrijednost, te opet skokomice poprima poetnu vrijednost. To su zapravo dvije uzastopne vremenski pomaknute skokomine pobude istih iznosa, a suprotnih djelovanja,

c. pobuda (Dirack-ova pobuda) - ulazna veliina poprima za trenutak beskonano veliku vrijednost,

d. uzlazna (linearna) - ulazna veliina mijenja vrijednost postupno.

27. BURDONOVA CIJEV

28. PIEZOELEKTINI MANOMETRI Polazeci odosnovnih izraza za piezoelektricni efekt, vidi se da se pri dejstvu pritiska na piezoelektricnu plocicu dobija kolicina naelektrisanja Q = k F = k p S; gde je Spovrsina pretvaraca. Piezoelektricni pretvaraci za merenje pritiska, po pravilu, rade posredno, tj. pritisak deluje na plocicu preko membrane (slika 8.7).Piezoelektricne pretvarace za merenje pritiska odlikuju male dimenzije i visoka rezonantna ucestanost (stotinak kHz), sto ih cini pogodnim za dinamicka merenja pri impulsnim promenama pritiska, kao na primer pri eksplozijama ili udarnim talasima u gasovima.

29. DINAMIKE OSOBINE PRETVARAA PRITISKA . P1 . P2 .

, . , . . 1. . . i , . . . . , , MP2 .

30. KONTINUALNI METODI MJERENJA NIVOA TENOSTI Nivo je visina tenog ili usitnjenog (sipkastog, prakastog) materijala u posudi. Nivo radnog medija je tehnoloki parametar, pa je informacija o njemu neophodna za kontrolu rada tehnolokih aparata, a u nizu sluajeva i za upravljanje tehnoIokim procesima. U sutini, nivo predstavlja graninu povrinu izmeu dve sredine razliite gustine u odnosu na neku horizontalnu povrinu uzetu kao referentnu. Granina povrina je obino izmeu tene i gasne faze, a ree izmeu dve tene faze. Senzori za merenje nivoa nazivaju se nivometrima. Merenje koliine (zapremine) tenog i usitnjenog materijala u rezervoaru vri se na osnovu informacija o nivou. Zbog promenljivog poprenog preseka rezervoara zapremina je data integralnom jednainom Merenje nivoa tenosti u nekom rezervoaru daje uvid u zapreminu, a kod poznate gustine, takoe i u masu tenosti.Klasina neposredna merna metoda, koja se i dalje koristi u praksi, sastoji se u uronjavanju metalne sipke-lenjira. Vizuelnim putem uoava se do kog nivoa je merna ipka okvaena.U savremenoj tehnikoj praksi, prvenstveni znaaj imaju elektrini metodi merernja nivoa koji su primenljivi za daljinska merenja, a takoe i u procesnoj tehnici.Naini merenja nivoa mogu se podeliti na kontinualne i diskretne. Kontinualna merenja daju trenutnu vrednost nivoa dok diskretna merenja daju signal kada nivo tenosti poraste ili opadne u odnosu na neku zadatu graninu vrednost.

Ureaji kod kontinualnog metoda koriste plovak koji neposredno ili preko kotura deluje na potenciometarski pretvara za merenje translatornog ili ugaonog pomeranja. Na primer, kod automobila koriste se merai nivoa sa plovkom uvrenim za jedan kraj poluge dok drugi kraj pokree kliza potenciometra.

Izbor kontinualnih metoda praenja nivoa zavisi od vrste medija, od toga da li je rezervoar otvoren ili zatvoren, te od toga da Ii je zatvoreni rezervoar pod natpritiskom ili potpritiskom. U zavisnosti od ovih karakteristika, postoji veliki broj razliitih metoda u tehnici merenja nivoa. U automatizaciji tehnolokih procesa za kontinualno mjerenje nivoa najvie se upotrebljavaju: Hidrostatski senzori Senzori na principu plovka Kapacitivni senzori Otporniki senzori nivoa Ultrazvuni senzori. 31. DISKRETNI METODI MJERENJA NIVOA TENOSTI Kod diskretnih metoda odreivanje nivoa tenosti, u trenutku kada nivo pree neku odreenu vrednost generie se signal koji se koristi za automatsku zatitu od prepunjavanja rezervoara ili kao alarm da je nivo pao ispod najmanje dozvoljene vrednosti. Sa vise kontaktnih senzora postavljenih u vertikalnom nizu, koji aktiviraju niz sijalica dobija se svetlosni indikator koji daje priblizno analogni prikaz trenutnog nivoa tenosti. Kod provodnih tenosti koristi se kontaktni metod sa dve razmaknute elektrode koje se u vazduhu ponaaju kao otvoreni, a u tenosti kao zatvoreni prekida. Kod dielektrinih tenosti primenjuje se kapacitivni senzori u vidu malog kondenzatora ija se kapacitivnost pri potapanju skokovito povea r puta, gde je r relativna dielektrina konstanta.Kao diskretni senzori nivoa koriste se i samozagrejani otporni senzori temperature (metalni otpornici, NTC i PTC termistori). Poto je toplotna provodnost tenosti mnogo vea nego toplotna provodnost vazduha, pri potapanju u tenost temperatura senzora opada, time se dobija skokoviti strujni ili naponski signal. 32. TURBINSKI PROTOKOMETRI Protok je koliina sipkastog materijala, tenosti ili gasa koja protekne kroz posmatrani popreni presjek za jedinicu vremena. Koliina se izraava u jedinicama mase ili zapremine, pa se razlikuju: a) Maseni protok: Qm = dm/dt [kg/s] b) Volumenski protok: Qv=dV/dt [m3/s] Egzaktniji je maseni protok jer opisuje stvarnu koliinu materije u kretanju. Volumenski protok zavisi od gustine, pritiska i temperature materije, te od lokalne gravitacije. Senzor protoka naziva se protokometrom ili protokomjerom.Protok sipkastog materijala obavezno se izraava kao maseni, aprotok tenosti i gasova obino kao volumenski. Protokometar slui da prenese informaciju kompjuteru koliko je vazduha u datom momentu prolo kroz popreni presek cevi u kome se nalazi a nalazi se izmeu kuita filtera vazduha i turbine.Protokomer daje informaciju o trenutnom protoku vazduha; na osnovu ove informacije

upravljaki ureaj odreuje koliinu ubrizganog goriva (benzinski motori) ili maksimalnu koliinu goriva i koliinu izduvnih gasova za recirkulaciju (dizel motori); protokomer sa "L" klapnom. Primenjuje se na vozilima od otprilike 1985. godine do otprilike 1995. Izraeni su od aluminijumskog kuita u kojem je pokretna klapna u obliku slova "L". Ovi protokomeri imaju plastian crni poklopac koji je fabriki zalepljen i koji NE SME da se otvara. Ovi protokomeri veoma retko otkazuju. Najvei problem kod ovih protokomera su osobe koje smatraju da e skidanjem ovog poklopca i pomeranjem poloaja kalibracione opruge bolje podesiti protokomer nego fabrika. Drugi problem ovih protokomera su mehanika oteenja koja nastaju prilikom saobraajnih udesa ili na vozilima sa ugraenim ureajem za pogon na gas. Naime, usled povratnih paljenja smee u usisnoj grani javlja se nagli i veliki protok zapaljene smee od motora prema filteru, koji, i pored rasteretnih i povratnih ventila, veoma esto mogu otetiti protokomer. Veoma retko, i to na vozilima koja su prela izuzetno veliki broj kilometara, moe doi do istroenja potenciometra koji je sastavni deo protokomera. protokomer sa grejnom icom. Ovi protokomeri obino se nalaze na vozilima proizvedenim od 1990. do 1996. godine. Imaju kuite u obliku plastine cevi na kojoj je elektronski sklop veliine kutije cigareta. Unutar cevi kuita, na sredini, izmeu reetki sa obe strane, nalazi se grejna ica od platine debljine 70 mikrometara. Ovu icu zagreva elektronski sklop protokomera, a hlaena je protokom vazduha. Jaina struje elektronskog sklopa kojom se odrava temperatura grejne ice, mera je protoka mase vazduha. Ovi protokomeri su veoma trajni i precizni. Osnovni kvarovi su prekid platinijumske ice i neispravnost elektronskog sklopa. ultrazvuni protokomeri. Ovakvi protokomeri obino imaju aluminijumsko kuite u obliku cevi sa elektronskim sklopom veliine kutije ibica. Unutar cevi, sa dve nasuprotne bone strane vidljive su samo dve okrugle ravne povrine; to su ultrazvuni prijemnik i predajnik. Ovakvi protokomeri koriste doplerov efekat, i skoro da se i ne kvare. Protokomeri koji koriste Karman-Vortex princip. I ovi protokomeri imaju kuite u obliku cevi sa elektronskim sklopom na njemu. Unutar cevi kuita vidljiv je plastian umetak koji u preseku ima oblik trapeza. Ovaj umetak prilikom protoka vazduha stvara vrtloenje, ija frekvencija je proporcionalna protoku. Ovakvi protokomeri skoro da se i ne kvare. protokomeri sa vrelim slojem, starije generacije. Obino imaju plastino kuite u obliku cevi, sa umetkom koji je vijcima uvren, na kojem se nalaze senzorski elemenat, elektronski sklop i konektor sa etiri elektrina kontakta. Umetak ima, sa unutranje strane cevi, vidljiv metalni deo koji slui za hlaenje elektronike, i senzorski elemenat u vidu tanke ploice u blizini vrha umetka. Naalost, ovaj senzorski elemenat puca, i to je najei kvar ove vrste protokomera. Princip rada veoma je slian protokomeru sa grejnom icom. Koriste se na vozilima otprilike od 1992 do 1998 godine. protokomeri sa vrelim slojem, novije generacije. Izgledaju slino kao i prethodni, osim to nemaju velikih metalnih delova na umetku, i imaju pet elektrinih prikljuaka na konektoru (na mnogim vozilima koriste se samo etiri, to je vidljivo po broju elektrinih

provodnika na konektoru instalacije vozila). Za strunjake, ovi protokomeri, kada nema protoka vazduha, imaju izlazni napon signala oko 1V, koji se poveava to je vei protok vazduha od filtera prema motoru, a za obrnut smer protoka (moe se desiti prilikom veih pulsacija protoka pri niim brojevima obrtaja motora) daju smanjenje napona signala ispod 1V. Koriste se na vozilima otprilike posle 1997. godine. U praksi, vek trajanja im je obino 30.000 do 40.000 km. U tom periodu, budui da je u pitanju termiki senzor od poluprovodnika, dolazi do lagane promene karakteristika u odnosu na poetnu. Protokomer obino funkcionie, ali vie nije dovoljno precizan. Dodatno, lo kvalitet ulja moe dodatno da smanji vek trajanja protokomera. Kada se ugasi vreo motor, ulje loe kvalitete jako isparava, i ove pare dolaze do protokomera i menjaju karakteristike senzorskog elementa. Ovo se moe prepoznati po umetku koji je masan i sjajan od ulja. 33. PROTOKOMETRI SA SUENOM CIJEVI 34. ANEMOMETRI SA UGREJANIM TIJELOM Omoguuje mjerenje masenog protoka Nema pada pritiska Mjerni signal ne zavisi od sastava tenosti Koristi se za regulaciju masenog protoka

Anemometrisa ugrejanom icom i filmom se koriste za dinamika merenjakada se zahteva velika brzina odziva.Senzori od ice (platina, volfram, nikl i slino) su duine oko 5mm I d e b l j i n e 5 1 0 m.Rad se zasniva na promeni odvoenja toplote sa ugrejane ice u zavisnostiod brzine strujanja okolnog fluida.Anemometri od ice su podloni kidanju pri mehanikim udarima ipregorevaju pri visokim strujama zagravanja pa se ica presvlai tankimzatitnim slojem od kvarcnog stakla. Jostabilniji senzori se dobijaju kadase umesto ice koristi tanak film koji se ostvaruje naparavanjem metalnogsloja na kvarcnu ili keramiku podlogu. Prednost filmova se ogleda u boljimmehanikim osobinama, manje pregorevaju i nisu podloni uticajuneistoa. 35. PITOTOVA CIJEV Pitot-cijev je posebno konstruisana kratka i uplja cijev koja se postavlja s vanjske aviona u smjeru relativne struje vazduha.Kroz centralni otvor prikuplja se ukupni strujanja vazduha. Pomou Pitot-cijevi i statikog otvora brzinomjer aviona mjeri brzinu. Statiki otvor se izvodi ili kao jedan odnosno vie bonih otvora bilo na Pitot-cijevi (koja se u takvoj izvedbi naziva i Pitotstatika cijev), bilo kao posaban otvor na oplati aviona. Statiki otvor slui za mjereje statikog vazduha, dakle pritiska koji vlada u sredstvu (u ovom sluaju je to vazduh) i ne ovisi o gibanju sredstva, i stoga se za smjetaj statikog otvora bira ono mjesto na kojem nema znaajnog niti poveanja niti smanjenja pritiska vazduhauzrokovanog kretanjem aviona.

Prema Bernoullijevoj jednacini je ukupni tlak jednak zbroju statikog pritiska (koji vlada u sredstvu bez gibanja) i dinamikog pritiska (koji se pojavljuje kada se sredstvo giba).

 , , , , . . , . V1=0. , V2=V. dp=(p*v^2)/2 .

36. BIMETALNI TERMOMETRI Bimetalni termometri: rade na osnovama dva spojena metala razliitih koeficijenata toplinske ekspanzije. Porastom temperature metal vieg koeficijenta toplinske ekspanzije izaziva savijanje toplinske poluge, te se javlja defleksija d koja je u funkciji temperature

- Defleksija d je jako mala ali se njena vrijednost moe poveati upotrebom bimetalne opruge kao na slici 31b). - Bimetalni termometri su prilino jeftini ali i dosta neprecizni - Ne koriste se esto u industriji jer ne mogu osigurati daljinsko davanje signala - Temperaturno osjetni prekidai (termostati) se esto temelje na osnovi kao na slici 31b - Razlika je ta to se umjesto strijelice za pokazivanje koriste prekidni kontakti (switch contacts)

37. OTPORNI TERMOMETRI - Elektrini otpor veine metala raste otprilike linerano s porastom temperature. Ako metalna ica ima temperaturu R0 pri 0C, elektrini otpor pri temperaturi T je: RT = R0(1 + T + T2 + .....) - Za veinu industrijskih primjena lanovi jednadbe s kvadratnom potencijom i vie se mogu zanemariti te vrijedi jednacina: RT = R0(1 + T) - Gornja jednacina vrijedi za raspon temperatura: 0 T 150C - Gdje se konstanta zove temperaturni koeficijent elektrinog otpora Temperaturni senzori temeljeni na osnovama promjene elektrinog otpora zovu se otporni temperaturni senzori (resistance temperature detectors - RTD) - Njihova specifikacije je data za otpor pri temperaturi od 0C i za promjenu otpora u intervalima od 100C - Interval od 0C do 100C naziva se temeljni(fundametalni) interval - RTD od platine projektirani su s otporom od 100 ohma pri 0C - Ovakvi senzori mogu se koristiti za temperaturne domete od -200C do 800C s tonou od } 0,5% u intervalu od 0C do 100C , te s tonou od } 3% na ekstremnim temperaturnim dometima - RTD su dostupni u razliitim oblicima i prikazani su na slici 34. te su projektirani da tite metalnu icu od mehanikih oteenja ali bez izazivanja dodatnih naprezanja metala - Iako direktni kontakt metalne ice i fluida koji se mjeri ima najbolji efekt i najbri odgovor, to se izbjegava zbog korozivnih oteenja metalnih ica 38. TERMOPAROVI

Termoparovi su dobar izbor za merenje temperature zato sto koriste sopstvenu energiju,malo kotaju,izdrljivi su i rade na sirokomtemperaturnom opsegu.Postoji mnogo tipova termoparova, a samim tim i veliki izbor za razlicite primene. Ovo poglavlje objasnjava fizikifenomen,vrste termopara,njihovu instalaciju i praktinu upotrebu. U najprostijem slucaju termopar moze da sadzi dve razlicite zice kojesu spojene na jednom kraju, a ciji se slobodni krajevi prikljuce namerni instrument(Slika 5.1).Neto EMS ce biti indikovana prekovoltmetra,a to je funkcija temperaturne razlike izmedju spoja i konektora voltmetra.Cena takvih uredjaja koji su komercijalnodostupni se krece oko 15$ (cena iz 2001.god),takav uredjaj imadisplej za direktno ocitavanje (Slika 5.2). Termoparovi imaju iroku upotrebu u industriji i istrazivanjima sa primenom na temperaturi od-272C do 2000C.

Termopar

39. DINAMIKE OSOBINE KONTAKTNIH TERMOMETARA

Metode za merenje temperature dele se na: Kontaktne Beskontaktne. Kontaktni senzori (kontaktni termometri) moraju da budu u neposrednom kontaktu sa medijumom ija se temperatura meri, i kod preciznih merenja temperatura osjetnog elementa mora biti jednaka temperaturi radnog medijuma. Prema tome, ulazni signal osjetnih elemenata ove grupe termometara je temperatura, a izlazni je pomeranje, tj. dilatacija, pritisak ili neka elektrina veliina. Princip rada mehanikih dodirnih termometara je zasnovan na razlici izduenja dva razliita materijala, koji mogu biti uvrstom, tenom ili gasovitom stanju.

Dodirni termometri sa mehanikim izlaznim signalom

dilatacioni termometri (sa linearnom dilatacijom, sa zapreminskom dilatacijom) manometarski termometri (sa gasovima, tenostima, parama)

sa elektrinim izlaznim signalom termometri sa promenom elektrinog otpora (metala, poluprovodnika, elektrolita) termoelementi termometri sa kvarcnim oscilatorom termometri bazirani na gasno-dinamikim i akustinim principima pirometri sa trajnom deformacijom termokolor termostati

Kontaktni termometri rade na principu primjene odreene fizike karakteristike senzora u zavisnosti od temperature: rastezanje predmeta u zavisnosti od temperature promjena otpornosti u zavisnosti od temperature proizvodnja termoelektrikog napona mehanika deformacija promjena gustine

PLINSKI TERMOMETAR Plnski termometar je fizikalni mjerni ureaj za merjenje temperature, koji deluje na naelu raztezanja idealnog plina. Plinski termometri se u praksi ne uporabljavaju. Plinski termometar se esto koristi za kalibraciju drugih termometara.

Plinski termometar je sline konstrukcije kao i termometri punjeni tenou, samo to je punjenje ovog termometra izvedeno nekim inertnim gasom. Mjerenje termodinamike temperature T ovim termometrom svodi se na precizno mjerenje pritiska i volumena plina u zatvorenoj posudi, pri emu kao osnovu koristimo jednainu stanja idealnog gasa.

TERMOMETRI PUNJENI TEKUINOM Mjerenje temperature se zasniva na pojavi promjene volumena tekuine s promjenom temperature. Kao medij se obino upotrebljava iva ili alkohol, koji se oboji radi lakeg oitavanja sl.2. Najee se koriste u laboratorijskoj i medicinskoj primjeni. Krhki su i lako lomljivi, pa se njima treba paljivo rukovati. Radi zatite od lomaesto se koriste u zatitnim kuitima. Stabilni su i relativno jeftini.[1] Tablica 2. Prikaz temperaturnih mjernih podruja za razliite tekuine Tekuina Temperaturno mjerno podruje Pentan Alkohol Toluol iva bez plinskog punjenja iva s plinskim punjenjem -20+20C -110+50C -70+100C -30+280C -30+750C

Kako rade? U termometru se nalazi tanka staklena cijev sa zadebljanjem na donjem dijelu. To zadebljanje ispunjeno je tekuinom.Kad se termometar zagrije, tekuina se iri i podie uz cijev.Na hladnome se tekuina opet skuplja pa njena razina u cijevi pada. Tekuina se u cijevi termometra iri i skuplja poveanjem i smanjenjem titranja njenih atoma ili molekula. Srebrnasta tekuina koju viamo u veini termometara je iva. Ako termometar sadri crvenu ili plavu tekuinu, radi se o obojanom alkoholu. iva se iri bre od alkohola, pa zbog toga bre pokazuje temperaturu. Meutim, alkohol se iri jae, pa se moe koristiti u iroj cijevi.Postoji jo nekoliko vrsta termometara. Neki od njih toplinu pretvaraju u elektrine signale koji pomiu kazaljku ili ispisuju temperaturu na brojaniku.

ELEKTRINI DODIRNI TERMOMETRI Prikazivanje promjene otpora metala ili poluvodia kao i promjene termoelektrinog napona kod metala ili legura metala su najei postupci mjerenja temperature. Mjerno podruje, tanost i dinamika mjerenja suoupteno bolji nego kod mehanikih sistema.Trokovi i cijena su vei zbogelektrine obrade signala. 1821. godine Seebeck je otkrio novu pojavu. Spojio je dvije ice od razliitih materijala (npr. eljezo i bakar) i spojio njihove slobodne krajeve, slika 5.Spojena mjesta je oznaio sa t1 i t2. Kada je zagrijavao jedan od ta dva spojna mjesta, dok je drao na sobnoj temperaturi, ustanovio je da kroz taj zatvoreni strujni krug tee elektrina struja.

KVARCNI TERMOMETAR Kvarcni kristal se koristi kao element za stabilizaciju uestanosti elektronskih oscilatora, temperaturno stabilnih. Postoje takvi pravci sjeenja kristala kvarca, kada kvarc ima relativno veliku zavisnost rezonantne uestanosti od temperature. Pri tome se dobija dobra linearnost u opsegu -30C do 150C. Nedostatak kvarcnog termometra je osjetljivost pretvaraa na mehanike potrese i udare, jer je ploicakvarca veoma tanka, kao i visoka cijena ovakvog termometra.

GREKE DODIRNIH TERMOMETARA I METODE KOREKCIJE Greke pri merenju temperature dodirnim termometrima mogu biti statike i dinamike. Statike greke predstavljaju greke koje se javljaju u stacionarnom stanju i najee se javljaju usled odvoenja toplote, usled zraenja ili usled postavljanja termometra u struju velike brzine. Dinamike greke nastaju pri promeni temperature koja se meri, zbog inercije termometra. DINAMIKE GREKE TERMOMETRA Ove greke se javlaju pri mjerenju temperatura koje se menjaju u toku vremena. Termometar bez zatitne obloge ima dinamiku karakteristiku sistema prvog reda, sa vremenskom konstantom koja je proporcionalna toplotnoj kapacitivnosti termometra i otporu prenosu toplote izmeu fluida i termometra, dok termometar sa zatitnom oblogom ima dinamike karakteristike previe priguenog sistema drugog reda. Termometar sa zatitnom oblogom se moe tretirati kao kombinacija dva sistema prvog reda (obloga i termometar) vezana na red sa meudejstvom. Dinamike greke termometra se mogu smanjiti smanjenjem toplotne kapacitivnosti termometra, odnosno obloge i termometra i poveanjem koeficijenta prenosa toplote, to se moe postii ugradnjom termometra na mestu najvee turbulencije.

40. PREDNOSTI I NEDOSTACI RADIJACIONIH TERMOMETARA

Radijacioni termometri se primenjuju u merenjima u metalurgiji, pri topljenju ili valjanjumetala, zatim u staklarskoj i keramikoj industriji. Ovo su najpogodniji instrumenti za mjerenjetemperatura na povrinama materijala jer pri mjerenju ne menjaju raspodelu temperature objekta.Imaju veliki broj specijalnih primjena od kojih su najznaajnije sledee: Mjerenje temperatura pokretnih objekata (vozila, ivih bia, objekata na pokretnoj traci,nebeskih tela u astronomskim merenjima) Mjerenje temperatura otvorenih voda iz aviona ili helikoptera radi otkrivanja nepoeljnihzagrevanja od strane industrijskih objekata Otkrivanje suvie zagrejanih mjesta na dalekovodovima i drugim elektroenergetskimobjektima Odreivanje temperaturske raspodjele na povrini ljudskog tela u dijagnostike svrhe

Tehnoki razvoj radijacionih senzora je ubrzan, a prisutno je i u s a v r a v a n j e t e h n i k a prikupljanja i obrade signala to uslovljava brz razvoj tehnikih sistema zasnovanih na ovoj vrstimjerenja temperature, naroito u oblasti infracrvenog zraenja. Jedan primer je termovizijskisistem koji radi u infracrvenom delu spektra.Ovaj sistem nalazi sve iru primenu u industriji.

Primena radijacionih pirometara: visoke temperature iznad 1400C temperature objekata s malim toplotnim kapacitetom ili loom toplotnom provodljivou temperature koje se vrlo brzo menjaju pokretni ili nepristupani objekti Primeri merenja: povrinske temperature plastike, keramike, tekstila, gume, papira ili boje unutranje temperature pei za loenje temperature tunelskih pei i pei za kaljenje temperature cementnih rotirajuih pei

Prednosti radijacionih termometara

Radijacioni pirometri mere temperaturu tela na bazi ukupnog zraenja tela na talasnim duinama od 0 do . Osnova rada je tefan-Bolcmanov zakon.Ovaj uslov je u praksi teko ostvariti. Zato veina radijacionih pirometara meri temperaturu tela na osnovu zraenja uograni - enom delu spektra, u kojem treba da se nalazi 90% ukupnog zraenja. Kao senzorizraenja u radijacionim pirometrima upotrebljavaju se iskljuivo senzori toplotnog zraenja.Konstrukcija radijacionih pirometara treba da omogui zahvatanje zraenja u to irem spektru ida ga fokusira na senzor pomou odgovarajueg optikog sistema.Ovi pirometri upotrebljavaju se za beskontaktno merenje temperature u opsegu od -50C do 3500C, sa tanou1 - 1.5 %. Brzina odziva je 0.3 - 1.5s. estice praine ili vlage izmeu objekta merenja i pirometra apsorbuju deo zraenja to utie na smanjenje tanosti. Velikatemperatura okoline takoe negativno utie na tanost merenja.Radijacioni pirometar kalibrie se na osnovu zraenja crnog tela, ali kako realno telozrai u ogranienom delu spektra, izmerena temperatura bie manja od stvarne. Izmerenat emperatura je uslovna temperatura i oznaava se kao radijaciona temperatura Tr. . Definie sekao temperatura na kojoj realno telo (sa stvarnom temperaturom T) ima isto ukupno zraenje kao i crno telo