BEOGRAD Rani Srednji Vek Arheoloki nalazi iz vremena velike seobe naroda

Geografski poloaj Beograda Keltski oppidum Singidunum1, u kasnoj antici bio je jedan od najjaih rimskih kastruma na srednjem Dunavu, a zadrao je svoj znaaj i u srednjem veku. Beograd zauzima posebno mesto meu gradovima Jugoistone Evrope i srednjeg podunavlja. U srednjevekovnoj arheologiji i istoriji Beograda, delimino je sadrana i istorija Srbije, Balkana, ali i srednje Evrope. To je svakako uslovljeno njegovim specifinim geografskim poloajem, koji je doprineo da Singidunum i njegova okolina budu nezaobilazne take svih osvajaa. Beograd se nalazi u kontaktnoj zoni Srednje Evrope i Balkanskog poluostrva, na raskru Zapadne i Jugoistone Evrope, a na putu ka Maloj Aziji. Smeten na breuljku koji se uzdie iznad ua Save u Dunav. U blizini se nalazi mesto gde se susreu tokovi Velike Morave i Tise. Beograd lei na dodiru dna i oboda velikog Panonskog basena, na breuljcima umadijske grede. Izuzetan strateki znaaj doneo je Beogradu nemirne godine tokom celog srednjeg veka. Singidunum, odnosno usko podruje Beogradske tvrave, vremenom se irilo na susedne oblasti , koje danas obuhvata teritorija savremenog grada Beograda. U ovom radu e biti rei o teritoriji juno od Save i Dunava, odnosno o starom Beogradu, s obzirom na to da je tokom najveeg dela svoje istorije, sve do sacremenog doba, pojam grada obuhvatao teritoriju do Save i Dunava sa Tvravom kao najsevernijom takom, a naroito u periodu o kome e ovde biti rei, kada su ove dve reke pretstavljale ne samo severnu granicu gradske teritorije (ager singidunensis), ve i granicu provincije Gornje Mezije (Moesia superior) prema drugoj Panoniji (Panonia inferior), a posle njenog pada pod vlast varvara i severnu granicu carstva. Istorija Beograda dugo se razvijala kao istorija Beogradske tvrave, odnosno utvrenja podignutog na breuljku iznad ua Save u Dunav. Singidunum je podignut na mestu gde su vani putevi iz Panonije, preko Balkanskog poluostrva vodili na istok, ka Carigradu. Od prestonice Istonog Carstva bio je udaljen oko 670 rimskih milja, zbog ega je imao veliki strateki znaaj. Utvrenje se nalazilo na graninom prostoru panonskog i mezijskog limesa, imalo je zadatak da uva snagu odbrambenog pojasa, i sprei prodore varvarskih eta ka unutranjosti rimskih provincija Balkanskog poluostrva. Poslednjih decenija IV veka, sve uestaliji bili su napadi varvara, izazvani jakim procesom migracije u pravcu zapada. 375. godina oznaava kraj jedne epohe, kraj antike civilizacije, i poetak novog nemirnog doba, poetak velike seobe naroda. Te godine umro je car Valentinijan, a za cara zapada proglaen je njegov sin Gracijan (375-383). Jo sredinom IV veka, situacija u Rimskom Carstvu postaje sve nestabilnija jer stanovnitvo iz pograninih oblasti sve ee upada na njegove teritorije. U poslednjoj etvrtini IV veka poinje veliki migracioni proces koji je u toku nekoliko narednih vekova zahvatao i ugroavao granice prostrane Rimske Imperije, i koji e dovesti konano do pada Zapadnog dela Carstva.Varvarska plemena su u

M..Bajalovi Hadi-Pei, Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977., antiki naziv Singidunum poslednji put javlja se u istorijskim izvorima 630. godine, a slovensko ime Beograd pojavljuje se tek 878. godine u jednom pismu pape Jovana VIII bugarskom knezu Borisu.

svojim napadima pljakala i pustoila pogranine oblasti, i prodrla duboko iza utvrenog limesa. Sredinom IV veka u crnomorskim stepama obrazuje se krupna plemenska zajednica na elu sa ostrogotskim kraljem Hermanrihom. U taj savez, pored Gota , ula su i neka slovenska i sarmatska plemena. Istono od tog gotskog plemenskog saveza, u stepama Donje Volge, Dona i na Severnom Kavkazu, obrazuje se jo jedan krupni plemenski savez sa Hunima na elu. Zahvaljujui svojoj lako pokretnoj konjici, lako su pokorili razjedinjena plemena istonih stepa i Kavkaza. 375. godine Hunski vojni savez porazio je Hermanrihove snage. Ostrogoti, prikljueni Hunima, uzeli su uea u daljem kretanju na zapad.Pod pritiskom Huna, znatan deo Vizigota je krenuo na jug ka Dunavu. Uz dozvolu cara Valensa, naselili su se u Trakoj dijacezi. Crkveni pisac etvrtog veka Ambrozije, govori o napadima Vizigota na itav dunavski Limes, koji je iao per ripensem Daciam et Mysiam, omenemque Valeriam Panoniarum2 Ubrzo su Vizigoti digli ustanak protiv rimske uprave. Pobuna je poprimila ire razmere, i kulminirala u bici kod Hadrijanopolisa (Jedrena) 9. avgusta 378. godine. Rimska vojska pretrpela je teak poraz, sam car Valens poginuo je na bojitu. Nakon pobede, poeli su se raseljavati po itavom Balkanskom poluostrvu, pustoei sve na putu. Njihovo kretanje ukazuje jai pritisak varvara na donjodunavskom limesu, a u izvorima nema podataka da su tada napali na Singidunum i okolinu. Slom carske vojske predstavlja jedan od glavnih dogaaja u nizu promena koje su se odigrale u centralnom delu Rimskog Carstva. Nakon toga, dolazi do formiranja plemenskih saveza i novih drava na teritoriji Carstva. Hunski plemenski savez je u cilju proirenja svoje teritorije, vrio pritisak na dunavsku graninu liniju vizantijskog Carstva. U pokuajima da obezbedi mir, car Teodosije II (408- 450), u nekoliko mahova sklapao je mirovne ugovore sa hunskim voama, najpre sa Rijasom, a zatim i sa njegovim naslednicima Bledom i Atilom. Ovi ugovori odnosili su se na plaanje godinjih tributa Hunima3, ija je suma dvostruko bila uveana 435. godine na 700 funti zlata.4 Istorijski izvori nam ne daju sliku o stanju Singidunuma posle provale Gota na Balkan, niti ta se u njemu i oko njega deavalo poetkom V veka. Dogaaji poinju da se nasluuju iz Priskovih fragmenata, koji su glavni izvor za istoriju hunskog osvajanja u Podunavlju. Meutim, ovde se ne spominje pad Singidunuma, nego nam saoptava kako su Atilini Huni 441/442 godine osvojili i razorili vana utvrenja na Dunavu, Viminacium, Margum, Naissus. Prokopije, veliki istoriar Justinijanovog doba, sluio se Priskovim delom.5U svom spisu o graevinama (Procopii opera-De aedificiis6), verovatno saima neku izgubljenu priskovu stranicu, opisujui Hunsko osvajanje i razaranje do temelja.7 Pad Singidunuma pod hunsku

B. Ferjani, Beograd od poetka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974.106, 3 B. Ferjani, Beograd od poetka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974.107, F. Barii, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955., Vizantija 430. godine plaa ak 350 funti zlata, a od 435. godine plaa dvostruko, tj. 700 funti zlata. 4 B. Ferjani, Beograd od poetka seobe naroda do doseljavanja Slovena, 107, Nakon Rijasove smrti, novi hunski poglavari Bleda i Atila, spremali su napad na vizantijsko Carstvo preko Singidunuma, to je nateralo Teodosija II da zarad ponovnog uspostavljanja mira udvostrui danak. 5 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955., 1, nap. 3, autor iznosi da je utvreno da se Prokopije sluio Priskovim delom. 6 F. Barii, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955., 544. godine Prokopije objavljuje spis De aedificiis u est knjiga, gde opisuje i nabraja sve to je izgraeno (crkve, vodovod, utvrenja i dr.). U etvrtoj knjizi opisuje Justinijanovu izgradnju u Iliriku, te je ona za nas od posebnog znaaja. 7 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955., 1, Vizantijski izvori I, 66, Grad po imenu Singidunum (Sigghdonon) bio je prvi koji su na tamonjoj obali podigli (Rimljani). Posle izvesnog vremena, varvari ga osvojie i poto ga odmah razorie do temelja, uinie ga potpuno pustim. Na isti nain postupie i sa velikom veinom ostalih utvrenja

vlast 441. godine, zabeleeno je u Hronici Marcelina.8Iz Priskovih spisa saznajemo da je Singidunum ostao ezdesetak godina pod njihovom vlau.9On nam takoe opisuje usvajanje Atilinog predloga 448. godine10, po kome je uspostavljena pogranina zona sa Carstvom izmeu Singidunuma i grada Novae (danas Staklen kod Svitova), u irini pet dana hoda. Romeji su morali da obustave obradu zemljita na ovoj teritoriji, jer je pogranina zona uspostavljena kao no mans land. Hunska drava znatno je oslabila 451. godine, nakon sukoba sa rimskim namesnikom Aecijem na Katalaunskim poljima. Atila umire 453. godine i dolazi do pobuna potinjenih germanskih plemena, to je ubrzo dovelo i do raspada Hunske drave. Novi sukobi varvara onemoguili su carstvo da obnovi odbranu od novih naleta varvara. Tek je Justinijan u VI veku obnovio ove gradove. Nakon sloma jake hunske drave, oblasti naeg Podunavlja su podeljene. Istoni Goti zauzeli su tada Srem, a Gepidi Banat i Baku. Juna i jugoistona okolina poruenog Singidunuma, iako je tada nominalno ostala u sastavu Vizantije11, u narednim decenijama bila je izloena upadima severnih suseda Gepida. Singidunum sa okolinom pao je u ruke Sarmata12. Voa Sarmata Babaj, porazio je romejskog vojskovou Kamunda. Dengizih, Atilin sin, 454. godine sa svojim odredom opseda sremsku Basijanu, ali su ga Goti spreili u tome. Krajem pedesetih, poetkom ezdesetih godina V veka, Goti vode stalne borbe sa svojim susedima, Alemanima, Sarmatima i dr. Carigradska vlada je pokuala da napravi kontrolu nad gradovima dunavskog limesa, pa je 470. godine pokuala to da postigne, koristei Istono gotskog princa Teodoriha Amalijca. Teodorih je bio u Carigradu kao talac od 459. godine13, a 470. godine stie u Panoniju sa zadatkom da preuzme od Sarmata dunavske pogranine oblasti. Ve naredne godine ubija Babaja, zauzima ove oblasti, ali nije Romejima predao Singidunum, ve ga je zadrao pod svojom vlau. Ostrogoti su nakon 475. godine, bez predhodne saglasnosti cara Zenona, preli na podruje gornje i zapadni deo donje Mezije, a od njih naputeni Srem, zauzeli su Gepidi. Izgleda da Moesia Prima opet potpada pod vizantijsku vlast nakon 488. godine, kada Teodorih sa svojim Gotima kree na Italiju 14, dok Srem i dalje ostaje pod Gepidima. Kada je vlast Ostrogota u Italiji bila osigurana, Teodorih je teio da proiri granice svoje nove drave. eleo je da ih dovede na granice nekadanjeg Zapadno rimskog Carstva, do Dunava, Save i Drine. To je dovelo do novih pomeranja 504. godine. Istono gotski vojskovoa Picija, sa svojom vojskom upao je i zauzeo Srem, oduzeo je Gepidima provinciju Pannonia Secunda sa Sirmiumom, i pripoio je Teodorihovoj dravi. Kao posledica toga, gepidski princ Mund, saveznik Gota, proterao je Romeje iz gornje Mezije. Ve sledee, 505. godine dolo je do sukoba izmeu carske15 i varvarske vojske. Picija i Mund porazili su carsku vojsku, ali odmah potom Teodorih je uputio u Carigrad mirovnu delegaciju. 510. godine Teodorih i car Anastasije I, zakljuili su mir i razgraniili posede na Srednjem Dunavu. Ovim ugovorom

M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji, Beograd 1968. Bjelajac LJ., Ivanievi V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991. 10 F. Barii, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955. 11 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955. 12 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955., autor dovodi u pitanje Jordanesove Sarmate, da li su oni zaista Sarmati, ili se pod tim imenom krije neko drugo varvarsko pleme. 13 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955., Teodorih je boravio u Carigradu od sklapanja sporazuma sa carom Lavom I. 14 Bjelajac LJ., Ivanievi V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991. 15 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955., carska vojska brojala je 8000 ljudi, a na elu je bio magister militum per Illyricum Savijan.
9

Ostrogoti su dobili Sirmium i provinciju Pannonia Secunda16. Istonom Carstvu pripali su Singidunum zajedno sa panonskom Bassianom. Postoje indicije da je Anastasije zapoeo obnovu nakon potpisivanja ovog mirovnog ugovora, ali Justinijan je zasluan za glavne radove. Na ovaj nain, Singidunum je ponovo postao vana tvrava na granici prema Istonim Gotima. Na samom poetku svoje vladavine, Justinijan I (527-565), morao se suoiti sa dugogodinjom krizom u Iliriku. Naime u ovom delu carstva najvie se oseala depopulacija, pad ekonomskih mogunosti, zastoj i opadanje gradova.17 Car je odmah po stupanju na vlast preuzeo energine korake u cilju poboljanja njihovog stanja, uviajui izuzetan strateki znaaj dunavskog limesa i ovih oblasti uopte. Jedan od njegovih prvih politikih poteza odnosio se na sklapanje saveza sa Herulima, koji su prelazei preko Save, pljakali severne delove Prefekture Ilirik. Ugroavanje carstva uslovilo je i surove intervencije carske vojske. Sklopivi savez sa njima, Justinijan I ih naseljava na delu sremske teritorije pod vizantijskom vlau, u blizini Singidunuma, pod obavezom vrenja federatske slube i primanja hrianstva. Car je 6. januara 528. godine lino kumovao krtenju herulskog kralja Grepisa i njegovih dvanaest velikodostojnika18. Iste godine, Gepidi se zdruuju sa Herulima u pokuaju da preotmu Gotima Sirmium. Poraeni od Vitigesa, Amalasvintinog vojskovoe, poeli su da bee preko Save i Dunava. Koristei ove dogaaje, Goti pljakaju gornju Meziju sve do grada Gratijane19. Gepidski princ Mund preavi u slubu Vizantije 529. godine, dobija visoku titulu od Justinijana Magister millitum per Illyricum, i uspeno brani Gornju meziju, kao i istone oblasti Ilirika i Trakiju od varvarskih upada20. Za naredni istorijski period, izvori nam ne pruaju nikakve podatke o Singidunumu sve do perioda njegove restauracije, sredinom etvrte decenije VI veka. Prokopije opisuje njegovu obnovu: Izgradivi iznova itav (grad Singidunum) i opasavi ga veoma vrstim bedemom, ponovo stvori sjajan i velike hvale dostojan grad.21 Naime, poetkom tridesetih godina VI veka, Justinijan zapoinje sa svojim ambicioznim fortifikacionim radovima, u cilju formiranja odbrane od varvarskih napada na Dunavu, od Singidunuma do Ponta, ali i po dubini teritorije. Aprila 535. godine car izdaje uvenu Novelu XI. Ovde se istiu gradovi na dunavskoj granici Ilirika, gde je navodno obnovljena vizantijska vlast Viminacium, Recidava, Lederata, gradovi koji su obnovljeni, a Singidunum je izostavljen22. Izostanak Singidunuma utoliko je upadljiviji to je on za Vizantiju uvek bio od posebnog znaaja, to se naroito vidi iz Prokopijevog spisa De aedificiis, gde on nabraja novopodignute i obnovljene gradove na Dunavu od strane Justinijana, i zapoinje upravo Singidunumom23. Ovde se pojavljuje jedno veoma nejasno mesto po pitanju obnove Singidunuma. Naime u jesen 535. godine poinje rat sa Gotima i dogaaji koji slede ukazuju po svoj prilici na to da poetkom tridesetih godina VI veka nisu obnovljene glavne tvrave limesa, a sam Singidunum je sistematski obnovljen verovatno poetkom etrdesetih godina VI veka24. Kada je 535. godine rat sa Gotima obnovljen,
16

B. Ferjani, Beograd od poetka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974. 17 LJ. Maksimovi, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI XIX, Beograd 1980 18 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955. 19 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955. 20 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955., 5, LJ. Maksimovi, Severni Ilirik, 26 21 F. Barii, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 66 22 LJ. Maksimovi, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI XIX, Beograd 1980, 26 23 F. Barii, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 66 24 LJ. Maksimovi, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI XIX, Beograd 1980, 26, usled nedostatka arheolokih dokaza, autor odbacuje hipotezu Franje Bariia (F. Barii, Vizantijski Singidunum) da je Justinijan samo nastavio delo Anastasija i da je poetak obnove Singidunuma bio pre 535. godine, na osnovu Novele XI. Autor istie Prokopijevo tvrenje da je Justinijan obnovio iz temelja itav grad.

vizantijske trupe ulle su u Srem preko Singidunuma, zauzimajui Sirmium i okolinu. Banatsko-baki Gepidi ostali su mirni sve dok vest o pogibiji Munda u Dalmaciji nije stigla do njih. Ve naredne, 536.godine, Gepidi provaljuju preko Dunava i preotimaju romejima Sirmium i itavu provinciju Pannonia Secunda. Po carevu odobrenju, itav kraj oko Singidunuma zadrali su Heruli, koji su ga i oko 550. godine drali25. U Bellum Vandalicum26 12, 6, drugaije izvetava: Onda Gepidi osvojie krajeve oko Singidunuma i Sirmiuma, sa ove i sa one strane Dunava, gde ive i u moje vreme.tj. oko 545. godine27. Kako bi se suprotstavio Gepidima, Justinijan stupa u savez sa Langobardima, naseljavajui ih u susedstvu Gepida. U to vreme, navodno zavrava obnovu grada i tvrave Singidunum28. Meutim, kao to vidimo, grad jetokom tridesetih godina VI veka menjao svoje gospodare, i ako su zaista na poetku rata, oko 537. godine Gepidi bili gospodari Srema i Singidunuma, kao to izvetava Prokopije, onda vizantijsko zauzimanje i obnavljanje grada verovatno treba smestiti u periodizmeu ovog datuma i perioda kada se ponovo pojavljuje, tj. 540-545. godine. Tada su Heruli traili od justinijana da im poalje kralja, i tada je vizantijska vlast u Singidunumu ve obnovljena, kao i sam grad. etrdesetih godina VI veka podignuto je i novo utvrenje Octavum29, koji se nalazi na 8 milja uzvodno od Singidunuma, verovatno blizu dananje Vinjice gde su pronaeni ostaci vizantijskog utvrenja. U Justinijanovo doba, ranija naselja na Dunavu spojena su sa tvravama i opasana zidovima. Carev istoriar, Prokopije ovu vrstu pograninih utvrenja naziva polizma. Takvo spajanje utvrenja i naselja bedemom potvreno je u Singidunumu, Caput Bovis, Zanes i Pontes30. O unutranjem ureenju i civilnoj vlasti u polizmama nema odreenijih podataka. Vojna odbrana je bila poverena vojnim stratezima. U Singidunumu, u pregovorima izmeu Avara i Romeja 579. godine, posvedoen je jedan strateg, meutim, njegove tanije funkcije su nepoznate, kao i poloaj u vizantijskoj vojsci i uloga u gradskoj upravi31. Uprkos Justinijanovom sistemu vojnih utvrenja, balkanske provincije bile su nedovoljno zatiene jer je carska vojska bila angaovana u ratu sa Gotima. S obzirom da su vojni kontigenti posada u utvrenjima bili svedeni na minimum, u narednim decenijama su ove oblasti bile izloene opasnosti od novih upada plemena sa istoka i severa. Nadiranje Avara i Slovena u narednom periodu dovela su do znaajnih etnikih promena u srednjem podunavlju. Najmasovniji upad varvara, tj. Slovena desio se 550. godine. Prokopije najoptije opisuje pravac slovenskog nadiranja, ali se iz nekih podataka moe zakljuiti da je upad izvren preko Gornje Mezije i to dolinom Morave32. Avari su nakon pobede nad Gepidima 567. godine osnovali u Panoniji veliki savez plemena. Vizantija je sada dobila vojni i politiki snaan avarski kaganat, koji je u narednom periodu predstavljao, pored sasanidske Persije, najopasnijeg protivnika. Istorijski izvori obavetavaju da pored Avara, dunavski basen naseljavaju i Kutriguri, Bugari, Sloveni, ostaci Germana, koje sada Avari koriste kao zatitu od napada zajednikih neprijatelja. Avarski hagan Bajan pokuao je da diplomatskim putem dobije Sirmium, jedino vizantijsko uporite severno od Save i Dunava. Car Tiberije je odbijao njegove predloge.
F. Barii, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955., 51 F. Barii, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955., 17,Trea i etvrta knjiga dela De Bellis, koje obrauju rat sa Vandalima. De Bellis predstavlja najstarije i najznaajnije Prokopijevo delo. Tu se opisuju ratovi koje je vodio Justinijan. 27 F. Barii, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955., 51 28 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955., 5, autor tvrdi da je obnova zapoeta pre 535. godine, F. Barii, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955., 66 29 F. Barii, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955., 67 30 M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji, Beograd 1968. 31 M. Mirkovi, Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji, Beograd 1968., fus nota 29. 32 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, autor navodi da je najvei broj Slovenskih upada iao preko limesa na donjem Dunavu.
26 25

Menandar daje podatke33 da je sklopljen mir 568. godine, a da ve 570. godine dolazi do prvih sukoba. Bajan 579. godine stie sa vojskom u oblast izmeu Sirmiuma i Singidunuma, gde podie most preko Save u nameri da osvoji Sirmium. U cilju spreavanja intervencije vizantijskih posada iz Singidunuma, Bajan je sakupljao lae i splavove u Panoniji34. Meuim, zapovednik snaga u Singidunumu, strateg Set, prozrevi namere avarskog voe, naterao je Bajana da poloi zakletvu da nee napadati na romejsku zemlju35. Bajan je nastavio da gradi most i prikuplja brodove, odbijajui optube Vizantinaca da priprema napad na Sirmium, ali ve 579, njegove lae su se pojavile pred gradom. Nakon trogodinje opsade, sa carskim pristankom, grad je bio predat Avarima. Osvajanje Sirmiuma dovelo je Gornju Meziju i Singidunum u veliku opasnost, a ve 584. godine Avari su iznenada napali36. Po reima Teofilaka Simokate, Singidunum je tada bio potpuno nezatien i bez ratnih sprava, ...jer je u celoj Trakiji bio zavladao mir. Stanovnitvo grada je bilo rastureno po poljima, jer je vridba tako zahtevala.37 Romeji su ipak pruili otpor, te grad nije zauzet bez borbe. Avari su uz velike gubitke odneli pobedu. Preko Singidunuma, Viminacijuma, u Gornjoj Meziji, Avguste u Priobalnoj Dakiji, Avari dolaze do Anhijala na Crnom Moru i provincije Hemimont38, to cara Mavrikija primorava na poveanje danka, ali pustoenja Avara i Slovena su se nastavila uz povremena primirja narednih godina. Tek 591. nakon sklapanja mira sa Persijancima, car je mogao da preuzme energinu ofanzivu na severnoj granici. Na osnovu podataka o kasnijim dogaajima u okolini Singidunuma, moe se zakljuiti da Avari nisu ostavili posadu u gradu. Grad nije bio razoren pri Avarskom osvajanju 593. godine39. Teofilak Simokata obavetava da je hagan, sredinom 593. godine naredio Slovenima da izgrade amce da bi Avarska vojska mogla da pree preko Dunava, a graani Singidunuma su ometali ovaj posao. To je izazvalo intervenciju Avara, opsadu Singidnuma, ali nakon sedam dana opsade hagan je naredio Avarima da dignu opsadu i dodju k njemu u Sirmium40. Meutim, malo je verovatno da je istono carstvo povratilo pod svoju vlast gradove na dunavskoj granici. Veliki deo vojske je u periodu izmeu 584. i 593. godine bio u borbi protiv Persije. Vizantija nije uspela da sprei irenje varvara u Gornju Meziju i Trakiju, naime u to vreme su stigli do Hadrijanopolisa. Avari 593. godine zauzimaju i Racijariju, Akvu i Bononiju. Ovi dogaaji ukazuju da mu se nije suprotstavila vea vojska, te da ranije osvojeni gradovi nisu mogli da budu vraeni. Singidunum je u ovom periodu bio pod formalnom Avarskom vlau, ali bez stalne posade, to je omoguilo akciju njegovih graana 593.
F. Barii, Menandar, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 87-89 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, B. Ferjani, Beograd od poetka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974, navodi se da je Bajan bio u strahu od intervencije od vizantijskog garnizona iz Singidunuma, pogotovu flote, poto su Vizantijski vojnici iz gradske posade bili neobino veti u prelaenju reke amcem. Takoe se navodi predpostavka da je u Singidunumu, s obzirom na poloaj (lei na dve reke), morala biti stacionirana i vizantijska rena flota. 35 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, B. Ferjani, Beograd od poetka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974, Poto se Romeji u tamonjim gradovima uznemire i smisao poduhvata prozru, singidunumski strateg Set posla haganu glasnika i upita ga s kojom namerom stie do Save kad izmeu njega i Romeja postoji vrst mir i prijateljstvo... Odgovarajui na poruku singidnumskog stratega, Bajan se izgovarao kako toboe ide protiv Slovena a ne Romeja. Bajan se zakune na avaski i romejski (hrianski) nain da nita ravo on ne smilja. Ali takvi izgovori ne uinie se verodostojnim ni samom Setu ni ostalim Romejima u Singidunumu. 36 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, B. Ferjani, Beograd od poetka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974, kao povod za napad posluilo je neslaganje sa carem Mavrikijem oko plaanja tributa. Naime, nakon osvajanja Sirmiuma 582. godine. Bajan se sporazumeo sa Vizantijom uz plaanje godinjeg tributa u visini od 80 000 zlatnika, a ve 584. hagan je traio poveanje tributa na 100 000, na ta Mavrikije nije pristao. 37 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955 38 LJ. Maksimovi, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI XIX, Beograd 1980., 26, 39 M. Mirkovi 40 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955
34 33

godine. Posle prelaska stratega Priska sa carskom vojskom na levu obalu Dunava, kod mesta Nove (Novae) u Donjoj Meziji (Moesia Inferior), u cilju napada na tamonje Slovene, Avari ponovo napadaju i zauzimaju Singidunum. Poruivi bedeme grada, poeli su sa raseljavanjem stanovnitva. Meutim, ubrzo je usledio odgovor carske rene flote koja je povratila slobodu gradu i njegovom stanovnitvu41. injenica da je Prisk doplovio na pomorskim ratnim brodovima do Singidunuma, a ne suvozemnim putem, kako se inilo u ranijem periodu, svedoi u kakvom su stanju bili ostaci limesa. Mogue da ih u tom trenutku vie i nije bilo s obzirom da su njegova najznaajnija uporita, kasteli na erdapu, pali u periodu izmeu 595. i 596. godine42. Okruinica pape Grgura I iz 597. godine navodi ilirike mitropolije kojima odgovaraju sve klasine provincije Ilirika osim Gornje Mezije i obe Dakije. Izostanak severnog Ilirika dovoljno svedoi o sudbini tih oblasti43. U narednim godinama Singidunum je ostao u rukama Vizantije. Na samom kraju VI veka, odnosno 600. godine, Singidunum i Viminacium se po poslednji put pominju u vizantijskim izvorima, iz kojih sledi uveni Priskov pohod na Banat kad u vie navrata pobeuje Avare na njihovoj teritoriji44. Odatle se vidi daje Carstvo uspelo da jo pohodom iz 596. godine, bar delimino obezbedi granicu u Gornjoj Meziji i obnovi neke tvrave45. Simokata saoptava da je u daljem toku ratovanja Singidunum bio u vizantijskim rukama sve do 602. godine, kada dolazi do nasilne smene vlasti na carigradskom tronu. Na vlast umesto Mavrikija dolazi centurion Foka (602-610). Ovaj dogaaj je doveo do opteg haosa u dravi, to je onemoguilo bilo kakvu organizovanu odbranu Balkana46. U severnom Iliriku na prelazu iz VI u VII vek, vizantisaka vlast, osim pojedinih gradova na limesu i u unutranjosti, vie nije funkcionisala. Njihovo prisustvo svelo se na Viminacium, Singidunum, Prvu Justinijanu, Nais, Serdiku47. Izgleda da je za vreme Fokinog carevanja na severnoj granici vladao mir, poto iz ovog perioda nemamo nikakve vesti o bilo kakvim slovensko-avarskim upadima u ovaj deo podunavlja48.Takoe nema podataka o eventualnim samostalnim slovenskim upadima bilo pljakakog, bilo kolonizatorskog karaktera. Sa prvom decenijom Iraklijeve (610-641) vlade definitivno se zavrava vizantijska vlast na Balkanu. U periodu oko 614-616. godine, Avarosloveni i Sloveni u svojim naletima rue Singidunum, Nais, Serdiku; pustoe celo grko primorje, opsedaju Solun, gusare po Egejskim ostrvima i maloazijskoj obali49. Teko je zamisliti da je Singidunum tada poteen. Iz tog razloga, znaajno mesto zauzima jedan Porfirogenitov podatak o seobi Srba, gde se pominje i vizantijski strateg u Beogradu u vreme

F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955; F. Barii, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 120-121; B. Ferjani, Beograd od poetka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974, 112; J. Kovaevi, Avarski Kaganat, Beograd, 1977, 57-58 42 LJ. Maksimovi, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI XIX, Beograd 1980, 50 43 LJ. Maksimovi, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI XIX, Beograd 1980, 49 44 K. Jiriek, Istorija Srba, knj. I, Beograd 1992, 65; F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, 12; Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 123-124; B. Ferjani, Beograd od poetka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974, 112; J. Kovaevi, Avarski Kaganat, Beograd, 1977, 59-60. 45 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 121, Teofilak Simokata istie da su Romeji ve narednog dana po preuzimanju Singidunuma 596. godine poeli sa obnovom utvrenja. 46 G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1959., 101-103. 47 LJ. Maksimovi, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI XIX, Beograd 1980, 50. 48 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955 49 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955; G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1959, 110. Autor navodi da su preostala vizantijska uporita pored samog Carigrada i Soluna sa neposrednom okolinom, ostala nekoliko gradova na Jadranu kao Jader (Iader), Tragurium, Butua (Buthua), Skodra i Lisus

41

cara Iraklija oko 630. godine50. Srbi nezadovoljni zemljitem u solunskoj temi koju im je dodelio Iraklije, krenuli su natrag u svoju zemlju, ali kada su preli Dunav pokaju se, i preko stratega koji je tada upravljao Belegradom jave caru Irakliju da im dodeli drugu zemlju da se nasele.51 Carigrad je 626. godine bio u velikoj opasnosti od dvostrukog napada Persijanaca i Avara. Avarski hagan je sa velikom vojskom sastavljenom od Slovena, Avara, Bugara, Gepida i drugih plemena opseo Carigrad sa kopna i mora. Nakon odlune pomorske bitke 10. avgusta, Carigrad je bio odbranjen. Ovaj dogaaj verovatno predstavlja vrhunac Avarske istorije. Nakon toga oni postaju bezopasni, pa tako i imamo manje podataka o njima u narednm periodu. Poslednji podatak o Singidunumu predstavlja Porfirogenitova vest iz perioda oko 630. godine. Nakon toga u izvorima imamo veliku pauzu do kraja IX veka, tj. 878. godine, kada se javlja pod novim slovenskim imenom Beograd52. Istorijski podaci o Singidunumu za ovaj relativno kratak istorijski period u trajanju od dva veka, veoma su malobrojni, pritom pisani uglavnom perom carevog hroniara. Ipak, i te sporadine vesti o njemu oslikavaju jedan izuzetno dinamian period. Vizantijski grad na veito nemirnoj i nesigurnoj granici, esto je menjao svoje gospodare, bio ruen, pljakan, ponovo podizan. Ovi malobrojni istorijski podaci dali su impuls arheologiji koja treba da ih potvrdi ili pak opovrgne, i da rasvetli nepoznate delove njegove istorije.

Istorijat istraivanja Kasnoantiki, kao i uostalom i antiki ostaci Singidunuma, lee danas pod temeljima savremenog grada. Sve ono to je pod naslagama zemlje, uspevalo da se za sve ovo vreme ouva, danas je izloeno razaranju delovanjem savremene gradnje. U pokuaju da se odupru tom procesu destrukcije, mnogobrojni istraivai koji deluju na polju zatite spomenikog naslea, nastoje da prikupljanjem podataka, kao i zatitnim iskopavanjima, kad god je to mogue, sauvaju za budunost fragmente nekadanje slike iezlih antikih gradova na ovom prostoru, kao i tragove koje su za sobom ostavili mnogobrojni varvari kao glavni protagonisti dezintegracije tih istih gradova. Za ostacima Singidunuma, ije urbano jezgro sada pokriva najui centar savremenog Beograda, traga se ve vie od jednog veka53. Generacije istraivaa, najpre Narodnog Muzeja, zatim Muzeja grada Beograda, Zavoda za zatitu spomenika kulture i arheolokog instituta, sistematski iskopavaju ili pratei graevinske radove, obavljaju zatitna arheoloka iskopavanja na pojedinim ugroenim lokacijama. Prikupljanje i prouavanje ostataka materijalne kulture iz blie i dalje prolostikod Srba, usko je povezano sa buenjem nacionalne svesti, sa oslobodilakim pokretima XIX veka koji su doveli do stvaranja suverene srpske drave54. S tim u vezi i istraivanja koja se
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije II, Beograd 1959, 47-49; F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, 12, koji navodi da Singidunum ak oko 630. godine jo uvek stoji 51 F. Barii, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, nap.52; Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije II, Beograd 1959, 47, nap.147, car Iraklije kao mesto dade im u Solunskoj temi Serviju koja od tada taj naziv nosi. Autor ukazuje da je Konstantin Porfirogrnit koristio administrativno-geografske i topografske nomenklature svog vremena (polovina X veka) za opisivanje znatno ranijeg vremena. Servija se sredinom X veka nalazila u solunskoj temi. 52 Bajalovi Hadi-Pei M., Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977. 53 M. Popovi, Antiki Singidunum, 2, nap.12, autor navodi da je prilikom podizanja spomenika knezu Mihajlu poetkom osamdesetih godina XIX veka, dolo do prilike za prva zatitna arheoloka iskopavanja u Beogradu, koja je izvrio Mihajlo Valtrovi (M. Valtrovi, Rimski grobovi u obliku bunara, Starinar II, Beograd 1885, 3345 i 69- 73) 54 N. Tasi, Arheologija u srbiji do osnivanja srpskog arheolokog drutva 1883, Spomenica SADa 1883-1983, Beograd, 1983, 1-7.
50

tiu perioda Seobe naroda, zapoeta su najpre radom na problematici slovenske arheologije. Prvi radovi, krajem XIX veka, bili su pod velikim uticajem Bea. Kasnije, sa potrebom stvaranja etnogeneze sopstvene nacionalnosti, dolazi i do potrebe za oslobaanjem od strane dominacije. Periodu Seobe naroda, u uem smislu, vie panje se posveuje tek pred II svetski rat, da bi u posleratnom periodu dolo i do prvih sistematskih istorijskih i arheolokih istraivanja u svim krajevima bive Jugoslavije. Na ovaj nagli razvoj su uticali i postignuti rezultati u arheologiji Seobe naroda u Maarskoj i Nemakoj55. Sistematska istraivanja ograniena na prostor Beogradske tvrave i Kalemegdana, zapoeta ali ne i okonana, pretstavljaju izvorite novih saznanja za istraivanja u budunosti. Preko polovine, od neto vie od 40 iskopanih lokaliteta, istraio je Muzej grada Beograda56. Desetaklokaliteta je istraivao Zaviajni muzej Zemuna, a preostale radove izveli su arheolozo iz drugih institucija57. Poto dokumentaciju i nalaze sa istraivanja na teritoriji Zemuna uvaju i obrauju kustosi Muzeja grada Beograda58, to ukazuje da je materijal sa preko tri etvrtine istraivakih radova na teritoriji grada u zbirkama Muzej grada Beograda, i da Muzeja grada Beograda ima najpotpuniji uvid u meru istraenosti i ukupan razvoj srednjovekovne arheologije na teritoriji grada Beograda59. Beogradska tvrava stoji na prvom mestu meu istraivanim lokalitetima, i po koliini materijala koji je pronaen i po duini i obimu istraivanja, a naroito po istorijskom i spomenikom znaaju za Beograd i Srbiju. Radovi traju ve vie od est decenija, a prvi radovi su bili na otkrivanju ostataka ugaone kule Istonog podgraa (Jakieve kule). Beogradska tvrava je 1946. godine proglaena za spomenik kulture i kao takva je prestala da slui kao vojni objekat, to je bio i osnovni preduslov za sistematska istraivanja.. 1968. godine je osnovan fond za Beogradsku tvravu, i na taj nain je obezbeeno redovno finansiranje radova i sistematska istraivanja veeg obima.60. Kulturni slojevi, kao i pokretni materijal iz naselja unutar tvrave dali su podatke o period seobe naroda za koji nema dovoljno podataka na fortifikacijama61. U tom pogledu su najznaajniji lokaliteti u Donjem gradu i Zapadnom podgrau, gde sondanim istraivanjima 1961-1963. godine, i sistematskim iskopavanjima 1969-1973. godine, dobijeni podaci o najstarijem srednjovekovnom periodu na tvravi do X veka, kao i slojevi paljevine i stradanja iz vremena seobe naroda uz materijalne dokaze varvarskog prisustva na ovom mestu.62 Ovde su takoe naeni i slojevi sa ostacima ranovizantijskog materijala, a iznad njih i najstarije slovensko naselje sa ouvanim, gusto rasporeenim kuama63. Osim Beogradske tvrave, sistematski su istraivane jedino nekropole od kojih , vezano za period seobe naroda, trba pomenuti iskopavanja gepidske nekropole VI veka Jakovo Kormadin 1956-195864.
D. Mrkobrad, Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 7-8. M. Jankovi, Beograd u srednjem veku, Arheoloko naslee Beograda, Beograd 1985, 116-117, autor navodi oko dve stotine zabeleenih srednjovekovnih nalazita, osim lokaliteta Beogradske tvrave i njene neposredne okoline, na teritoriji koju pokriva Muzej grada Beograda. Polovina ovih nalazita je poznata samo sa rekognosciranja ili iz istorijskih izvora, definisano je preko sto lokaliteta, a samo etrdesetak (jedna petina) istraeno, na tridesetak lokaliteta vrena su probna ili zatitna , sondana iskopavanja radi utvrivanja elementarne stratigrafije, a na desetak sistematska. Ovi podaci se iskljuivo odnose na period do 1985. godinu. 57 Ista, isto, Ovi podaci se takoe odnose samo na period zakljuno sa 1984. godinom. 58 Ista, isto, autorka potsea da je Zaviajni muzej Zemuna pripojen Muzeju grada Beograda, 1968. godine. Ovime je sredjnovekovni odsek dobio strunjaka za seobu naroda, Danicu Dimitrijevi, koja je u saradnji sa profesorima Z. Vinskim I J. Kovaeviem objavila katalog izlobe Seoba naroda arheoloki nalazi Jugoslovenskog Podunavlja 59 Ista, isto, 117, integracijom Muzeja grada Beograda I Zaviajnog muzeja Zemuna 1968. godine, podruje do a i preko Save i Dunava, nauno-istraivaki se obrauju kao jedna celina, a kao to je ve napomenuto u ovom radu se govori o teritoriji juno od Save i Dunava 60 M. Popovi, Beogradska tvrava, 20-22 61 Isti, isto, 32-37 62 M. Jankovi, Beograd u srednjem veku, 115 63 Ista, isto, 115 64 Ista, isto, 117
56 55

Probna iskopavanja, vrena su sa ciljem da daju osnovne podatke o nalazitima, na teritoriji grada Beograda su brojna i sprovode se u kontinuitetu od pedeset godina, a najvie ovakvih iskopavanja izvrili su strunjaci Muzeja grada Beograda65. Tako su 1955. i 1963. godine na lokalitetu Gradina u Vinjici, sondirani ranovizantijsko utvrenje i nekropola Oktabon iz VI veka66. Sondanim iskopavanjima obuhvaene su i istonogotska nekropola VVI veka na lokalitetu Jeia pesak na ukarici 1979. godine, sarmatsko naselje na lokalitetu Bela stena u Vinjici 1955. godine, kao i ranoslovenska naselja u Ritopeku u vie navrata: 1960. godine lokalitet Dalekovod, 1976. godine lokalitet Breine i 1984. godine lokalitet Reka gde je otkrivena ranoslovenska kua VI-VII veka67. Zatitna arheoloka iskopavanja su takoe brojna na teritoriji grada. Njih prevashodno izvode saradnici Zavoda za zatitu spomenika kulture i najee obuhvataju graevinsko naslee Beograda. Obimna zatitna arheoloka iskopavanja sprovedena su u bloku zgrada izmeu ulica Tadeua Kouka 28-30, Gospodar Jovanove2-6 i Rige od Fere tokom 19911993. godine. Tom prilikom istraeni su antiki horizont sa ostacima graevina i kulturnog sloja, 106 grobova iz perioda seobe naroda, srednjovekovni sloj, delovi amama, i jedne vee graevine sa podrumom iz turskog perioda68. Danas, u otkrivanju , pa i iskopavanjima lokaliteta, znaajnu ulogu igraju brojni graevinski radovi sa kojih takoe potie brojan materijal smeten u muzejskim zbirkama. Na pojedinim lokalitetima, koji su otkriveni na ovaj nain, vrena su zatitna arheoloka istraivanja manjeg obima, pa je tako u ciglani Polet na Rospi upriji 1960. godine, iskopan jedan gotski (moda gepidski?) grob, kao i neki lokaliteti koji nee biti obuhvaeni u ovom radu, a to su: etiri gepidska groba na lokalitetu Bekia Sala 1959. godine, tri avarska groba u Zemun Polju 1963. godine, i jedan Gotski grob u fabrici Ivan Milutinovi u Zemunu 1967. godine69. Na veini nalazita otkrivenih graevinskim radovima, nisu bila mogua arheoloka istraivanja, pa su takvi lokaliteti poznati preko materijala koji je dospeo u muzeje. Iako najee bez nekih bliih podataka znaajnih za arheoloku dokumentaciju, ovi nalazi su svojim poloajem pre svega znaajni za srednjovekovnu topografiju Beograda. Tako je preko graevinskih radova, zabeleen grob (moda i nekropola?) seobe naroda u Karpatskoj ulici na Karaburmi 1959. godine, i pojedinani, ali izuzetni nalazi kao to je zlatna poliedarska naunica iz kamenike ulice na Zelenom Vencu. Istraivanja u domenu srednjovekovne arheologije, a time i arheologije ranog srednjeg veka, odnosno seobe naroda, dala su prave rezultate tek u drugoj polovini prolog (XX) veka, kada su poeli da se stiu pravi uslovi za nauno-istraivaki rad. Pomenuta otkria nam mogu dati neke znaajne odgovore, ali ipak, slika ovog perioda e nam ostati nepotpuna. Moda e se u budunosti u arheologiju vie primenjivati novija tehnika sredstva u otkrivanju i beleenju arheolokih lokaliteta uopte, i na taj nain, upotpuniti nau sliku o prolosti.

Katalog U ranovizantijskom periodu pa sve do poetka VII veka, Singidunum dobuja ulogu pograninog bastiona odbrane Carstva od varvarskih najezda. Ovakav poloaj grada i
65 66

Ista, isto, 119 Ista, isto, 119 67 Ista, isto, 119-120 68 V. Ivanievi, M Kazanski, La nkropole de l'poque de grandes migrations Singidunum, Singidunum 3, Beograd 2002., 146, 69 M. Jankovi, Beograd u Srednjem veku, 122, sa navedenom literaturom

neposredna blizina varvarske zemlje omoguili su esto prisustvo varvara u samom gradu ili njegovoj okolini u svojstvu osvajaa, federata, trgovaca i slino. S obzirom da su se na ovom podruju relativno kratko zadravali, oni nisu mogli ostaviti znaajnije tragove svoje materijalne kulture, to je sluaj sve do dolaska Slovena. Zato su njihove nekropole ili usamljeni grobovi sa svojim sadrajem kao i usamljeni i izdvojeni nalazi koji moda i sami potiu iz neke poremeene grobne ili naseobinske celine, a koje je mogue relativno precizno hronoloki i etniki odrediti, moda najznaajniji faktor za odreivanje stepena varvarskog prisustva na teritoriji Beograda, a i ire. to se tie poloaja same beogradske tvrave (kastrum i naseljena zona u podnoju breuljka), slojevi iz perioda velike seobe retki su i ak loe sauvani zbog specifine stratigrafije terena, koja se sastoji od brojnih slojeva koji sadre kulturne ostatke iz perioda Rimskog carstva do kraja srednjeg veka i turskog perioda70. Epoha seobe naroda obeleena je opadanjem vanosti i funkcije kastruma, kao i mnogobrojnim promenema u nainu ivota lokalne populacije. Arheologija ima izuzetno teak zadatak da uz pomo arheolokih nalaza dokumentuje retke fragmentarne podatke iz istorijskih izvora, na osnovu kojih su rekonstruisani dogaaji vezani za istoriju Singidnuma od kraja IV veka do doseljavanja Slovena. Do nedavno na teritoriji samog Singidnuma, veina predmeta koji pripadaju materijalnoj kulturi epohe seobe naroda, pretstavljali su sluajne nalaze, esto potiui iz poremeenih slojeva71. Tokom proteklih decenija, arheoloka iskopavanja nam nude nove elemente koji osvetljavaju ovaj period, ali i nuno dovode do pitanja datovanja i etnike identifikacije naselja i nekropola. Sa nepoznatog nalazita u Beogradu potie jedan grobni nalaz, datovan u vreme hunske dominacije.Ovaj inventar groba kupljen 1911. godine za Kunsthistoriches Museum u Beu, a sainjavale su ga: dve srebrne livene lune fibule, srebrna fibula sa posuvraenom stopom, srebrna livena pojasna kopa i srebrni jeziak pojasa, vei broj bobaca od ilibara, magnezita i bojenog stakla, keramiki prljenak za vreteno i polukruna ica sa petljama na kraju, moda ruica nekog manjeg drvenog suda (goxi T XI cl 2-6)72. Jedna fibula je sa izduenom ovalnom nogom i polukrunom glavom sa jednim krakom, leitima na glavi i stopi za poludrago kamenje. Druga je luna fibula sa uskom nogom i trokrakom glavom i svrstava se u tip Krefeld lunih fibula i datuje se u vreme od 450-500. godine73. Fibula sa posuvraenom stopom je veoma jednostavna, od srebrne ice. Livena pojasna kopa ima ovalni okov ukraen du ivice apliciranim dugmadima, masivnu alku i trn koji se zavrava stilizovanom ivotinjskom glavom, a jeziak sa pojasa je od srebrnog lima ukraen nielotrouglovima. Podaci o ovom bogatom nalazu su veoma oskudni, ali ipak, moe se pretpostaviti da se ovde radilo o enskoj individui istonogotske pripadnosti, iz gornjeg drutvenog sloja, sahranjenoj u drugoj polovini V veka. U Donjem gradu Beogradske tvrave (karta), tzv. Starim vratima Singidnuma, imamo dva zanimljiva kulturna sloja. Ovde su identifikovani ostaci naselja federata, datovani u kraj IV i prvu polovinu V veka, radionica za obradu rogova jelena verovatno iz iste epohe, i dve nekropole iz neto kasnijeg perioda datovane u drugu polovinu V veka. Najbolju stratigrafsku sliku nudi situacija zabeleena u Donjem gradu sa jednom nekropolom iz druge polovine V veka, koja je sauvana u sloju s kraja IV i poetka V veka. Donja granica horizonta je odreena zahvaljujui sloju koji ukazuje na poar ispod kojeg je

Bjelajac LJ., Ivanievi V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991. 71 Isti, Isto; D.Mrkobrad, Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980. 72 J. Kovaevi, Kolonizacija, 21, sl. 23-25; D. Dimitrijevi, J. Kovaevi, Z. Vinski, Seoba naroda-Podunavlje, 117, sl. 2-6;M.Bajalovi Hadi-Pei, Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977, 73; D. Mrkobrad, Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 32, nap. 163, T. IX/13, 14. 73 D. Dimitrijevi, J. Kovaevi, Z. Vinski, Seoba naroda-Podunavlje, 117

70

pronaeno 227 novia, ija se poslednja emisija datuje u period izmeu 357. i 378. godine74. Ovaj datum pretstavlja terminus post quem sloja koji sadri materijalne ostatke naselja federata. U ovom horizontu su pronaeni tragovi arhitekture od lakog materijala75. U izolovanom sloju u Donjem gradu, kao i u poremeenim slojevima kastruma, javljaju se nalazi vezani za provincijsku rimsku kulturu, ili kulturu koja je esto oznaena kao kultura federata ili kultura ernjahov-Sintana di Mure76. Ova kultura ovde je predstavljena karakteristinim eljevima od kosti, fibulama, grivnama, pojasnim kopama, recipijentima od stakla i keramikim materijalom uglaane povrine koji su ukraeni geometrijskim motivima izvedenim poliranjem (fig.4, str.132)77. U prvom horizontu, odnosno horizontu koji odgovara prvoj etapi velike seobe, karakteristini su nalazi kotanih eljeva sa jednim redom zubaca i polukrunom proirenom drkom, kao tipini predstavnici ernjahov-Sintana di Mure kulture78 (fig.2, str. 127). Ovaj ealj je ukraen geometrijskim linijama, urezanim ilom i datovan je na kraj IV i poetak V veka. Godine 1979. na povrini kastruma pronaene su kotane ploice ukraene urezanim motivima koncentrinih krugova. Ove ploice verovatno predstavljaju fragmente elja sa trougaonom drkom79 i datovane su u IV i prvu polovinu V veka. U slojevima kastruma i naselja Donjeg grada s kraja IV i poetka V veka, otkriveno je vie primeraka eljeva sa dva reda zubaca sainjenih iz tri dela. Ovaj tip elja, ukraen graviranim geometrijskim motivima na maloj ploici privrenoj za centralni deo uz pomo zakivka (fig. 2, slike 3-4, str. 127), ini najbrojniju grupu nalaza i verovatno se radi o lokalnoj produkciji80. U jugozapadnom delu kastruma pronaena je i radionica gde se verovatno vrila prva faza obrade jelenskih rogova. Pored kotanih nalaza u ovom horizontu, brojnu grupu ine i fibule koje takoe pripadaju ernjahov-Sintana di Mure kulturi. U sloju s kraja IV i poetka V veka u Donjem gradu, pronaena su dva primeraka od bronze sa urezanim linijama (fig. 2, 5-6, str 127)81. Prilikom iskopavanja na Beogradskoj tvravi 1963. godine, pronaena su tri primerka fibula u obliku svastike sa krajevima ukraenim ivotinjskim glavama (f.2-9,10), koje se datuju u drugu polovinu i kraj IV veka. Ovaj tip je rasprostranjen u regiji Karpata i u Centralnoj Evropi, a proizvodni centri verovatno se nalaze u srednjem i donjem Podunavlju. Pored ovog tipa, pronaene su i krstoobrazne fibule (f.2-7,8), koje se datuju od 350-380. godine, veoma su rasprostranjene u dunavskim provincijama, i predstavljaju stalnu proizvodnju rimskih provincijskih radionica82. Od nalaza koji pripadaju materijalnoj kulturi
Bjelajac LJ., Ivanievi V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991, 125, unitenje naselja se moe pripisati Gotima i njihovim saveznicima koji su se probili do Mezije Prima i Panonije od 378. do 380. godine. Autori navode da je isti terminus postavljen i za numizmatike nalaze koji potiu iz unitenih slojeva u celoj jednoj seriji mesta koja pripadaju limesu Gvozdenih vrata. 75 Isti, Isto, tragovi gradnje nisu identifikovani, ali mogu se predpostaviti zahvaljujui postojanju nekoliko kalotastih pei, ija funkcija ostaje nepoznata poto su bile sasvim prazne. 76 Isti, Isto, v. Popovi, Ukrasni delovi nonje i nakit od srebra u periodu seobe naroda, Antiko srebro u Srbiji , Beograd 1994. Kultura ernjahov-Sintana di Mure je multietnika. Prvi put se javlja pred kraj III veka u Rumuniji, nestaje poetkom V veka odlaskom Vizigota na zapad. 77 Bjelajac LJ., Ivanievi V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991. Ovi tipovi nalaza poznati su sa mnogih lokaliteta (naselja i nekropole) sa iroke teritorije od jugoistone Rusije i Rumunije, preko dunavske regije do Nemake. 78 Isti, Isto, 126, nap.6. Prema klasifikacijji S. Thomasa pripadaju tipu III.Ovaj tip eljeva je iroko rasprostranjen (njihova produkcija je potvrena u Birlad Valea Seaca, Intercisa i Gorsium) i izgleda da su neke radionice bile locirane u regionima Karpata i Dunava. 79 Isti, Isto, 128, postoje analogije sa eljevima sa trougaonom drkom i ivotinjskom glavom (istih dimenzija i ornamentacije), koji su pronaeni u Trevesu i Predjama, kao i u nekropoli u Lebeny-u. 80 Isti, Isto, 128. 81 Isti, Isto, 129, postoje analogni primeri u istraenim naseljima i nekropolama ernjahov-Sintana di Mure kulture, npr. Nekropole Muntenie-Tirgsor, Spautov, Independenta, Izvorul, u Panoniji Csakvar, kao i na teritoriji Singidnuma. 82 Isti, Isto, 130,.
74

istonih germana, pronaena je jedna bronzana fibula Bratei tipa iz druge polovine V veka (f. 2.11), sa trouglastom glavom, izduenom, romboidnom nogom i krunim izraslinama na uglovima. Pored retkih bronzanih kopi, grivna i naunica iz ovog horizonta, znaajna je jedna mala pojasna kopa luksuzne izrade, pronaena 1961. godine tokom istraivanja u Donjem gradu (f. 2.15). Izraena je od razliitog materijala, alka je od kosti, a igla, kao i ouvana etvorougaona ploica koja je ukraena amaldin-inkrustacijom, su od pozlaene bronze. Sline kope pretstavljaju est nalaz na panonskoj teritoriji, pa se datuje se u prvu polovinu V veka83. Meu nalazima u Donjem gradu iz druge polovine IV i poetka veka, a koji imaju analogije u mnogim istraenim naseljima i nekropolama kulture ernjahov-Sintana di Mure, pronaene su grivne od tordirane bronzane ice prstenaste forme, jedna grupa alki izraenih od jednostavne bronzane ice84, kao i jedan luksuzni primerak naunice u obliku otvorenog kruga sa priveskom izraenim od spiralne ice. Pored ovih alki, ovaj horizont ne sadri praktino ni jednu naunicu. U neto mlaem horizontu velike seobe u Donjem gradu i na prostoru nekadanjeg kastruma, otkrivene su dve nekropole datovane u drugu polovinu V veka. Ove nekropole potvruju smanjenje populacije i dolazak novih stanovnika, koji se sudei po veliiniovih nekropola u Singidunumu zadravaju vrlo kratko85. Na prvoj nekropoli otrkriveno je esnaest grobova orjentisanih na razliite naine, rasporeenih u dva reda(T.VIII-GOXI). Sedam grobova orjentisano je u pravcu JI-SZ, etiri SZ-JI, etiri SI-JZ i jedan grob u pravcu JZ-SI. U veini sluajeva, skelet je bio polen na lea, u ispruenom poloaju, dok su dva skeleta nalazila u zgrenom i jedan u ispruenom poloaju na boku. Ruke su im bile ispruene, savijene iliprekrtene, a ake, postavljene du nogu, na telu ili pod glavom. Skeleti meu kojima polovina pripada odraslim individuama, po svoj prilici su bili lanovi vie porodica o emu svedoi sahranjivanje po grupama, jedni pored ili ispod drugih, dok su deiji skeleti poloeni pored odraslih. Ova varijabilnost u poloajima pokojnika nije praena raznovrsnou grobnog inventara. Pokretni nalazi su sledei: naunice od gvoa (grobovi 4, 7, 11, 14), ovalne, u obliku slova D ili valovite na krajevima, jedan no i gvozdene fibule (grob 9), bronzani prsten (grob 10), jedna bronzana fibula, privezak u obliku mladog meseca i ogrlica (grob 16), gvozdene pojasne kope (grobovi 7 i 14). Varijante pojasnih kopi sline ovim (goxiT.VIII, SL 2/11-14) mogu se nai u nekropolama koje potiu iz IV do VI pa ak i VII veka, dok su najbrojnije u V i VI veku, a analogije vezane za ove primerke postoje na veoma irokom prostoru, naroito u Panoniji. Teko je datovati fibule sa posuvraenom stopom (goxiT.VIII, SL 2/9-10) naene u paru u jednom deijem grobu na grudima pokojnika. Sline fibule od gvoa datovane su od V do prve polovine VI veka, a fibula sa tordiranim lukom pripada tipu Prag datovanom u drugu polovinu V veka i karakteristinom za teritorije severno Dunava. Tee je datovati drugu varijantu gvozdene fibule, s obzirom da je otkriveni primerak bio veoma oteen korozijom.U grobu sa najbogatijim sadrajem (grob br. 16) bilo je poloeno telo deteta koje je nosilo privezak, ogrlicu od staklenih perli i jednu bronzanu fibulu (goxiT.VIII, SL 2/4-6). Bronzani posrebreni privezak u obliku mladog meseca, ukraen je na tri mesta inkrustovanom staklenom pastom koja je obrubljena granulacijom. Ovakvi primerci su korieni tokom dugog perioda, a ovaj primerak bi pripadao jednoj grupi sa amaldinskom inkrustacijom, karakteristinoj za oblasti centralne i jugoistone Evrope i vremenski za kraj IV i ceo V vek.
Bjelajac LJ., Ivanievi V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991, 134-139, M. Jankovi, Seoba naroda, 310, kat. 570 84 Isti, 130 85 Bjelajac LJ., Ivanievi V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991, 134-139, sve o nekropolama u Donjem gradu u jugozapadnom delu kastruma; M. Jankovi, Seoba naroda, 310, kat. 144,145, 147, 163, 569.
83

Najsrodnije primerke ovom primerku predstavljaju zlatni privesci sa lokaliteta Gava (Italija) i Strachotina (eka), koji potiu iz druge polovine V veka. Fibula od livene bronze, sa uskom romboidnom stopom, za sada ostaje bez analogije. Na povrini kastruma imamo drugu nekropolu koja sadri petnaest grobova orjentisanih u pravcu istok-zapad, sa malim odstupnjima nekih grobova (goxiT.IX, SL 1). Veinu ine grobovi odraslih individua (dvanaest grobova), dok su u tri groba bili pohranjeni deiji skeleti. Pokojnici su bili u opruenom poloaju sa rukama prekrtenim na grudima. Na ovom mestu je bila izvrena i inhumacija konja iste orjentacije. Samo tri groba su sadravala pokretne nalaze: u grobu 10 naena je bronzana grivna koja se suava na krajevima, bronzana grivna koja se iri na krajevima, srebrni prsten i pojasna kopa od bronze i kosti u grobu 14, bronzana grivna sa sa proirenim krajevima, gvozdena pojasna kopa, par aviformnih (pticolikih) fibula od srebra, tri ogrlice od perli i jedan novi Konstancija II (337-361) u grobu 6. Varijante predmeta dobre izrade od zlata i srebra, zatim bronzanih grivni krunog preseka i proirenih krajeva, pripadaju veoma rasprostranjenom tipu grivni koje se datuju u period od IV do VII veka, sa jaim prisustvom u V i VI veku grobova (goxiT.IX, SL 2/1, 5). Drugi tip grivni i prstenja, koji je slian po stilu, tee je datovati, i vodi poreklo iz materijalne kulture kasnog Carstva grobova kao i predhodni primerci (goxiT.IX, SL 1).Pojasna kopa od kosti sa bronzanim okovom i iglom, predstavlja jednu razvijenu formu bogatih primeraka od zlata iz hunske epohe i datuje se u sredinu V veka(goxiT. XI, SL 2/3). Ovaj primerak ima svoje analogije sa oneima sa lokaliteta Sovenyhaza (Maarska) i Apahida (Rumunija). Par fibula od srebra, izraenih sa suenjem koje predstavlja pticu, pronaene su na grudima jednog pokojnika. (goxiT. XI, SL 2/7). Ovaj par pripada tipu fibula koje su raene po uzoru na vizantijski nakit i nalaze bliske analogije sa nalazima sa nekropole Novi aldorf, koja pripada periodu druge polovine V veka. Istom grobu pripadaju i pomenute ogrlice poloene na glavu i grudi pokojnika (goxiT.IX, SL 2/6, 9, 10), i naunice od bronze jednostavne izrade (goxiT.IX, SL 2/8) i novac Konstancija II, takoe poloen na glavu. Takoe sistematskim iskopavanjima Zapadnog podgraa Donjeg grada Beogradske tvrave, u vremenu izmeu 1961-1963. godine, pronaeni su van grobne celine: fibula, keramiki sud i pojasna kopa86. Fibula je bronzana, livena i rovaena, sa polukrunom glavom sa krakovima i ukraena stilizovanom vreom i ivotinjskom glavom na nozi, i pretstavlja luksuzni enski nakit kasnog V i prve polovine VI veka, kasne faze karavukovo stila87. Sud je krukolikog oblika, naglaenog vrata i levkasto izvijenog oboda, raen na vitlu, od preiene gline, glatke fakture i oker-crvene boje, ukraen igosanim ornamentom Smotiva, talasnom linijom i reetkastim trouglovima u pojasevima, visine 10.5 cm, prenika otvora 7.1 cm, prenika dna 5.5 cm, pretstavljajui gepidski produkt VI veka (goxi T X, sl. 3)88. Ovi nalazi su jedni od retkih svedoanstava o prisustvu Gepida u samom Singidunumu ili njegovoj okolini u posthunskom periodu. Na Karaburmi, u Karpatskoj ulici, prilikomgraevinskih radova 1959. godine, otkriven je poremeeni istonogotski enski grob sa sledeim sadrajem: bronzana luna fibula raena u tehnici livenja sa urezivanjem, srebrna poliedarska dvodelno livena naunica, kotani ealj sa dva reda zubaca, mali keramik recipijent od sivo-crne, fino preiene peene zemlje, ogrlica od perli i jedan neindentifikovani rimski novi (goxiT.X, SL 2).(
M. Birtaevi, Keramika, 9, kat. 25, sl. 15, samo o posudi; M. Bajalovi Hadi-Pei., Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977., 67, sl. 9; D. Mrkobrad, Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 48, nap. 297, 53, nap. 348, T. XLV/3 87 D.Mrkobrad, Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 48, autor opisuje tip fibule karavukovskog stila, pri tom ukazujui da je i ova fibula takva, ali autor ne daje ilustraciju. 88 M. Birtaevi, Keramika, 9, kat. 25, sl. 15; D. Mrkobrad, Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 53, T. XLV/3
86

goxi-footnota br 13). Slina fibula istog tipa Brateipronaena je 1963. godine iskopavanjima u Donjem gradu Beogradske tvrave, ali van stratigrafskog konteksta, to jeonemoguilo precizno datovanje ovog nalaza, ali je poznato da je ovaj tip sa trougaonom glavom, izduenom romboidnom nogom i krinim izraslinama na uglovima (goxiT.X, SL 2/3) koji je sluio kao zamena za dobro uraene modele od srebra, karakteristian za materijalnu kulturu Istonih Germana i prvu polovinu V veka (goxi-footnota br 14). Poliedarska korpica srebrne naunice (goxiT.X, SL 2/2) je uplja i navuena na alku, ukraena je raznobojnom staklenom pastom, a naunica je slina onima sa ukarice, mada neto manje luksuzna, i pripada vremenu V-VI veka(goxi-footnota br 15). Keramike posude (goxiT.X, SL 1) su uglavnom atipine za Istone Gote, a kotani eljevi, kao i ranije pomenute ogrliceod perli,opte su germansko kulturno dobro i datuju se na osnovu ostalog materijala (goxifootnota br 16). U poreenju sa ukarikim nalazaom, inventar ovog groba je daleko skromniji, i verovatno je u njemu bila sahranjena enska osoba istonogotskog etnosa i znatno nieg drutvenog poloaja nego pokojnica sa ukarice, a tokom druge polovine V veka. Na Rospi upriji je prilikom istraivanja praistorijske nekropole 1960. godine otkriven muki grob sa spatom i preicom od slonovae i pozlaene bronze89. Preica (goxi T X sl 4) je verovatno deo pojasne kope budui da joj nedostaje okov, veoma je luksuzne izrade, sa masivnom ovalnom alkom od slonovae ibronzanim pozlaenim, polukruno profilisanim trnom na ijem je zadebljanom korenu izvedeno prolamanje radi umetanja pravougaonih komada stakla koji nedostaju. Slina je kopi otkrivenoj u nekropoli u jugozapadnom delu kastruma (goxi T IX sl 2/3), kao i kopi gore opisanoj, pronaenoj 1961. godine u zapadnom podgrau Donjeg grada Beogradske tvrave, iznad poda rimske kue, iz predhodne epohe, i datovnana je u polovinu V veka90. Teko je etniki opredeliti , odnosno vezati za odreenu etniku grupaciju, jer ovakvi masivni ali manje luksuzni modeli su u upotrebi svih germanskih plemena na ovim prostorima u to vreme, u ovom sluaju i Istonih Gota i Gepida91. Ono to je moda indikativno za odreivanje etnike pripadnosti pokojnika sahranjenog u ovom grobu je spata. Poznato je da su muki istonogotski grobovi skoro anonimni jer im redovno nedostaje oruje92, ali se ni takvi sluajevi ne mogu iskljuiti s obzirom na postojanje ratnikog sloja kao i kod ostalih Germana93. Ipak, kod Gepida je u grobovima od svih vrsta oruja, najvie pronaeno spata, koje su bile odlike grobova ratnika gornjeg drutvenog sloja94. Luksuzna pojasna kopa pak, odnosno njena preostala preica, moda upravo ukazuju na jednu takvu individuu. U istorijsko/geografskom smislu moglo se raunati na prisustvo i Istonih Gota i Gepida u ovim krajevima oko polovine V veka95,

Bajalovi Hadi-Pei M., Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977., 73-74 Mrkobrad D., Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980., 40, 50, Bjelajac LJ., Ivanievi V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991, 137, fig 11/1; M. Jankovi, Seoba naroda, 309, kat. 571. Nigde se ne daju podaci o Spati 90 , Bjelajac LJ., Ivanievi V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991, 136, dok je Mrkobrad D., Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980., 50 na osnovu analogije sa gepidskom kopom iz kormadinske nekropole (goxiT.XL 4) datuje u poetak VI veka. 91 Isti, T. XXVII, T. XXVIII, T. XXXVIII, T XL, a pored toga, u upotrebi su na veoma irokom prostoru, takoe i kod Langobarda T. LXI 92 Z. Vinski, Rani srednji vijek, 53 93 Isti, Okov Teodorikova vremena sa ostrva Sapaja na Dunavu, ZRNM IV, Beograd 1964, 171 (u daljem tekstuZ. Vinski, Okov sa Sapaje), navodi primer ovog lokaliteta i nalaza, istiui da je to po istorijsko-geografskoj situaciji spata sa Sapaje nedvosmisleno pripadala Istonim Gotima. Autor, u cilju dokazivanja da je nalaz istonogotski, istie udaljenost Gepida koji se u to vreme (posle 473. godine) nalaze u Sremu i Severnom Banatu. 94 Mrkobrad D., Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 51 95 Barii F., Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, 2-3,

89

ukoliko je datovanje preice u ovo vreme tano. Ovo bi po svoj prilici bio muki-ratniki grob individue koja je bila istonogotske ili gepidske pripadnosti, mada ga neki autori odreuju kao sigurno istonogotski96. Pohranjena individua je verovatno bila znaajnijeg drutvenog poloaja, i sahranjena poetkom druge polovine V veka. Priliom izgradnje puta Beograd-eleznik 1953. godine, na lokalitetu Jeia pesak u Ostrunici (na ukarici), naen je dobro sauvan inventar jednog istonogotskog, verovatno enskog groba, koji su sainjavali: dve lune pozlaene srebrne fibule raene u tehnici livenja sa rovaenjem, dve zlatne poliedarske naunice satordiranim alkama raene u tehnici dvodelnog (alka i korpica) livanja sa prolamanjem i granulacijom, dve srebrne fibule sa posuvraenom stopom raene u tehnikama livenja, iskucavanja i utiskivanja i ogrlica od zlatnih, karneolskih, kalcedonskih, raznobojnih staklenih i ilibarskih bobaca (goxiT.X, SL 1a-g).(goxi-footnota br 7) Dve velike, srebrne, lune i rovaene lune fibule (goxiT.X, SL 1a) imaju stilizovane ivotinjske glave na sredinjem kraku polukrune glave i na zavretku stope, kao i rudimente ptiijih glava pri kraju rombine stope sa leitima za amaldine, a rovaena dekoracija je izvedena stilizovanim lozicama. Karakteristike odreuju ove fibulekao najranije akvilejske (Aquileia) primerke i hronoloki ih opredeljuju u drugu polovinu V veka (goxifootnota br 8). Dve male, srebrne, lune i iskucane fibule (goxiT.X, SL 1b, v) imaju utisnute ornamente u vidu elipsi, odnosno u maltekih krstova. Ovi primerci fibula, zadravajui dosta arhainih elemenata, ne izlaze iz okvira V veka(goxi-footnota br 9), a srodne ovim fibulama bile bi gvozdene varijante iz nekropole beogradskog donjeg grada (goxi-footnota br 10). Tordirana alka i granulirani ukras na korpicama zlatnih naunica (goxiT.X, SL 1 g) predstavljaju prelazni oblik od jednostavnijih i neukraenih, slinih kasnoantikim, ka sloenijim oblicima sa baroknim tendencijama, i hronoloki ih odreuju u kraj V veka (goxifootnota br 11). Ogrlice su opte germansko kulturno dobro i sastavni deo enske nonje, a datuju se na osnovu ostalog grobnog inventara (goxi-footnota br 12). Tako se na osnovu svega moe zakljuiti da se u ovom sluaju radilo o enskoj osobi visokog drutvenog poloaja, istonogotskog etnosa, sahranjenoj krajem V veka, verovatno u vreme istonogotskog boravka u ovim krajevima u periodu od 471-488. godine. Prilikom obimnih zatitnih arheolokih iskopavanja izmeu 1991. i poetka 1993. godine, u bloku zgrada izmeu ulica Tadeua Kouka 28-30, Gospodar Jovanove 2-6 i Rige od Fere, istraena je velika nekropola iz vremena seobe naroda97. Nekropola, iji je jedan deo ovom prilikom istraen, sadrala je 106 grobova od kojih se jedan (grob broj 62) moe pouzdano datovati u tursko razdoblje, dok su ostali grobovi opredeljeni u period od kraja IV do kraja VI , odn. Poetka VII veka. Severni deo nekropole pretstavlja najbolje ouvanu celinu sa velikom gustinom grobova, gde je potvreno i preklapanje raka, kao svedoanstvo o kontinuiranom naseljavanju. Centralni deo je znatno oteen ukopima podruma i temelja velike turske graevine. Najmanja gustina raka uoena je i junom delu, gde su zapaene dve zone sahranjivanja. Zapadni deo je potpuno uniten usled ukopavanja temelja zgrade u XIX i poetkom XX veka. Veliki broj opljakanih grobova nedozvoljava preciznu analizu rasporeda grobnih priloga u okviru nekropole, to oteava tumaenje socijalne strukture i etnike pripadnosti pokojnika. Uoene su varijacije u orjentaciji pokojnika kao i razliiti tipovi grobnih raka. Naime, najvei broj pokojnika sahranjen je sa glavom prema zapadu, sa devijacijom prema severu ili
Ferjani B., Beograd od poetka seobe naroda do doseljenja Slovena (375-602), u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974, 107-108, u periodu 454-488. godine Istoni Goti su u Sremu i Gornjoj Meziji, a Gepidi u Banatu i Bakoj uz este u oblasti juno i jugoistono od Singidunuma 96 Bajalovi Hadi-Pei M., Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977., 73-74 Mrkobrad D., Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 40-50 97 V. Ivanievi, M Kazanski, La nkropole de l'poque de grandes migrations Singidunum, Singidunum 3, Beograd 2002., 146, prilikom ovih istraivanja, istraen je i antiki horizont sa ostacima graevina i kulturnog sloja, srednjevekovni sloj, delovi amama, kao i jedno vea graevina iz turskog perioda.

jugu98, manji broj pokojnika je poloen sa glavom prema istoku sa devijacijom prema jugu (grobovi broj 63, 96, 103 i 105 u junom delu nekropole, i 84 u centralnom delu), i trea grupa su grobovi sa pokojnicima sahranjenim sa glavom ka jugu (uglavnom su koncentrisani u severozapadnom delu, grobovi broj 11, 23, 27, 46, 48, 70, 76, a u junom delu 56, 58 i 97). U neto starijem horizontu sahranjivanja, uoeni su grobovi koji otstupaju od osnovne orjentacije pokojnika sa glavom ka zapadu u jugoistonom delu nekropole. U okviru nekropole oko 48 grobova je sahranjeno u obinim rakama, a oko 35 u kovegu od opeke, dok su ostale grupe grobova sa ozidanim stranicama, sa rakama ojaanim suhozidom, i oni sa kamenim blokovima. Ovde se izdvaja grob 55, bez grobne konstrukcije i ostataka skeleta, sa pozlaenom fibulom tipa Arar-histrija, sa dve naunice sa azuriranim jagodama, perlama od ilibara, jednim prljenkom i jednim bronzanim noviem(T. V. 55. 1-7). Ovako slobodno ukopane rake dominiraju u jugoistonom delu lokaliteta, koji pretstavlja stariji horizont nekropole, a takoe ini dominantnu grupu i u centralnom delu nekropole99. Samo u nekoliko grobova (grobovi 1, 2, 6, 8, 55, 63, 79, 82, 84 i donekle 38, 41, 88, 105) pruaju uvid u repertoar grobnih priloga i hronoloke okvire istraenog dela nekropole. Ovome se pridruuju i pojedinani nalazi iz sloja, kao to su jedna fibula tipa Bratei i kopa tipa Pcs koje verovatno potiu iz opljakanih grobova(T. IX). Najstarijem horizontu pripadaju etiri groba. U dva groba iz ovog horizonta (grobovi 19a i 28) naene su ogrlice sa perlama koje su tipine za IV i poetak V veka (T III 19 a; T III 28. 1, 2). U terem je pronaena preica karakteristina za IV vek, a u etvrtom krstoobrazna fibula tipa Keller 3-4 (T. VI. 78.1)100.U grobovima koji su opredeljeni prema pokretnom materijalu u period od 430/440 do 470/480 godine, otkrivene su fibula tipa Smolin (T VI 63.1), fibula u obliku ptice (T VI 63.2), metalno ogledalo (T VII 84.1), privezak-zvonce (T VII 84.5), umbo tipa Verand ili Lienan (T VIII 103.1) i drugi karakteristian nakit i prilozi. Verovatno se radi o tipinim grobnim prilozima podunavskih germana, koji se ne mogu preciznije etniki i kulturno opredeliti poto su paralele vrlo iroke i pokrivaju ceo balkansko-podunavski prostor101. Trea grupa grobova (grobovi 1, 2, 8, 16, 38 i 55) datovana je u period poslednje treine V i poetka VI veka (470/480-510 godina). Nalazi pripadaju tipinoj materijalnoj kulturi istonih germana, Ostrogotima, Gepidima i Herulima, koji su ovde boravili kao vladajui sloj ali i kao najamnici carstva. U pitanju su sledei nalazi: kruna ploasta fibula iz groba 38 (T IV 38.1). Pored toga, nalaze ini nakit kao to su lune fibule tipa Regio Emilia (T I 1.1 i 2), velika itallo-ostrogotska srebrna ploasta kopa (T I 1. 3 i fig 11 na str 117), naunice sa poliedarskom jagodom, fibula tipa Arar-Histria (T I 2.2, V 55.1, 2), koja ima svoje analogije u ostrogotskom italskom materijalu, gepidskom karpatskog basena, ali i germana federata (grob 55), kao i germa na sa prostora severno od Dunava (grob 8). Ovde se radi verovatno o heterogenoj grupi varvara, uglavnom germanskog porekla, koja je boravila na prostoru Singidunuma oko 500 godina. Jedna grupa grobova (grobovi 4, 9, 36, 56, 57, 61, 69, 89) je prema pokretnom materijalu datovana u iri hronoloki raspon od V do ranog VI veka. Grobovi 6 i 36 sadre preice sa titasto proirenim korenom trna (T II 6.1, IV 36.1) i datuju se u prvu treinu VI veka. I na kraju, grob 82 opredeljen je u kasni VI vek, mogue i u

Isti, isto, 146, ova devijacija se objanjava razliitim poloajem sunca u zavisnosti od godinjih doba. Isti, isto, u okviru nekropole izdvojeno je sedam tipova grobnih raka. Prvom tipu odgovara obina raka ukopana u zemlju, sa velikim brojem eksera to bi moglo da ukazuje na postojanje drvenog kovega, a prisustvo kovega ili poklopca potvreno je jedino u grobu 9; drugi tip su grobovi sa obinom rakom poploanom opekama ili crepom, a sama raka je bila pokrivena opekama ili crepom ili i jednim i drugim materijalom; trei tip su grobovi sa rakom u obliku kovega od opeka; etvrti tip su rake kao i prethodne ali sa krovom na dve vode; peti tip je slian prethodnom samo bez opeka; esti tip je raka sa zidom od ulomaka crepa i opeka; i sedmi tip je jednostavne konstrukcije od kamena i opeke, poput jednostavnog suhozida kojim je bila ozidana grobna raka. 100 Isti, isto 101 Isti, isto, 147
99

98

poetak VII veka. Priloge ini tipian romanski materijal. Mala srebrna kopa tipa Pcs (T. IX 2) pripada istom sloju. Na lokalitetu Bela Stena kod Vinjice, 1955. godine vrena su iskopavanja, i tom prilikom pronaen je keramiki sud bikoninog tela zaobljenog na sredini. Posuda je neznatno naglaenog vrata, vertikalno uzdignutog oboda sa zaobljenom ivicom, raen na vitlu od proiene gline, glatke fakture, sivo-crne boje i ukraen glaanim ornamentom, visine 7.8 cm, prenika recipijenta 8.5 cm, prenika dna 4.5 cm. Ovaj predmet pretstavlja proizvod Istonih Gota iz druge polovine V veka. (Goxi T. XI, sl. 5)102. Iste godine, prilikom istraivanja slovenskih pei na ovom lokalitetu, ustanovljeno je da su pei bile patosirane rimskom, ranovizantijskom i sarmatskojazikom keramikom mlaom od IV veka, pri emu je jedna posuda sarmatskojazike provinijencije restaurirana (Goxi T. XI, sl. 5)103.Sud je bikonian, visokog oboda, vertikalno uzdignutog sa profilisanom ivicom i dve naspramne drke postavljene pod pravim uglom. Raen je na vitlu, od preiene gline, iste i glatke je fakture, svetlo-sive boje sa mreastim uglaanim ornamentom na trbuhu, visine 22.5 cm, prenika otvora 16 cm, prenika dna 13 cm. Na osnovu pomenutih fragmenata keramike u podu pei br. 1, moglo bi se zakljuiti da su one nastale i ranije, u drugoj polovini V veka, i da su upotrebu kasnije nastavili Sloveni104. Sa ZelenogVenca, iz Kamenike ulice, potie jedan sluajan nalaz zlatne poliedarske naunice sa umetnutim amaldinima. Ovaj nalaz se pripisuje Istonim Gotima druge polovine V veka105. Ova naunica skoro je identina sa onima sa ukarice, osim to joj nedostaje granulirani ukras (Goxi T. XI, sl. 2). U okolini Beograda, na potezu dunavske obale imamo znaajne lokalitete, sa kojih potiu nalazi varvarskog porekla. U Grockoj je 1963. godine, prilikom kopanja temelja za zdravstvenu stanicu, pronaena bronzana pojasna kopa (Goxi T. XI, sl. 4)106. Kopa je dvodelna, raena u tehnici livenja sa rovaenjem, sa bubreastim okovom ukraenim krstoliko rasporeenim dvojnim volutama. Ovaj nalaz se vezuje za Istone Gote, i datuje se u kraj V i poetak VI veka107. Takoe u Grockoj, sa imanju Mitrovia, potie jedan od najreprezentativnijih istonogotskih nalaza sa nae teritorije. U pitanju je velika srebrna luna fibula, duine 22.7 cm. Raena je od iskucanog lima sa jednim krakom na glavi i apliciranim ornamentom palmete na korenu luka, na glavi i nozi (Goxi T. XI, sl. 3)108. Posebna rasprostranjenost ovih fibula ustanovljena je u oblastima Ponta, odakle se moe pratiti irenje istonogotskog uticaja na nae prostore, a upotrebljavana je zbog svoje masivnosti, verovatno na velikim istonogotskim ogrtaima od debele vunene tkanine, i datuje se u drugu polovinu V veka109.

M. Birtaevi, Keramika, 9, kat. 23, sl. 13; D. Mrkobrad, Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 40, T. XXXIII/1 103 J. Todorovi, ranoslovenske pei kod Vinjice, Starinar VII-VIII, Beograd 1956-1957., 332, sl. 6; M. Birtaevi, Keramika, 9-10, kat. 21, sl. 11; 104 J. Todorovi, ranoslovenske pei kod Vinjice, Starinar VII-VIII, Beograd 1956-1957., 334 105 J. Kovaevi, Kolonizacija, 20-21, sl. 22; D. Dimitrijevi, J. Kovaevi, Z. Vinski, Seoba naroda-Podunavlje, 117, sl. 1;M.Bajalovi Hadi-Pei, Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977, 71; D. Mrkobrad, Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 34, T. XVII/8. 106 M. Bajalovi Hadi-Pei., Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977., 81, sl. 2; D. Mrkobrad, Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 39, T. XXV/3; M. Jankovi, Seoba naroda, 311, kat. 585 107 ista, 311 108 J. Kovaevi, Kolonizacija, 20, sl. 20; D. Dimitrijevi, J. Kovaevi, Z. Vinski, Seoba naroda-Podunavlje, 120, T. II/3; M.Bajalovi Hadi-Pei, Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977, 81, sl. 3; D. Mrkobrad, Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 27, T. X/5. 109 J. Kovaevi, Kolonizacija, 20, autor ovu fibulu svrstava u grupu najveih, od tri grupe ovih fibula.

102

Printed in PDF 31.10.2009 By Broj Jedan

Posetite http://zvezdan.hpage.com/