FOUCAULT IN NEDERLAND : NOTITIES ren boomkens / bert van der schaaf

1. Inleiding
Michel Foucault heeft zich dan eindelijk een plaats veroverd binnen filosofiese, wetenschapstheoretiese n politieke diskussies in Nederland. Links intellektueel Nederland heeft zijn naam voorop de lippen liggen; vooral op het terrein van de 'praktiese' sociale wetenschappen speelt zijn werk een stimulerende rol in diskussies rondom de aard van die wetenschappen (pedagogiek, andragologie, psychologie, sexuologie, rechtswetenschap en in mindere mate geneeskunde) en hun 'politieke' geladenheid, en dat op een wijze, die radikaal verschilt van de standpunten en thema's, die door de linkse studentenbeweging gedurende de 70-er jaren zijn ingezet in de mars door de institutie van de 'burgerlijke' wetenschap, een mars die gevoerd werd met een rugzak vol konfrontatie-studie, histories-materialisme, en later pluriformiteit, vrouwenstudies en Wetenschap en Samenleving. Leverde deze lange mars zeker de nodige kleinere en grotere overwinningen op, toch wordt er eind 70-er jaren in het algemeen niet zonder gemengde gevoelens terug gekeken op de enorme hoeveelheid energie, die de studentenbeweging heeft moeten investeren in meebesturen, mee-praten, kompromissen sluiten, etc. Heeft zij zich teveel opgesloten in het 'vijandige' bolwerk, zich te veel de methoden en begrippen van de tegenstander eigen gemaakt? Of mogen we misschien juist heel optimisties zeggen, dat ze hier en daar, op enkele instituten en in diverse vakgroepen, redelijk hegemonies is geworden? In ieder geval heeft de lange mars k geleid tot een grote versplintering in het linkse kamp, onderlinge verdeeldheid, isolement en politieke afwachtendheid. Inmiddels rukt 'de vijand' middels herstrukturering, 2-fasenwetten en bezuinigingen weer op en ontwaakt ook de studentenbeweging weer enigszins uit haar sombere droomtoestand. Zijn er nieuwe perspektieven en oplossingen? In dit politieke veld vervult het filosofies-historiese en politieke denken van Foucault een stimulerende funktie. De vingerwijzing, die Foucault linkse studenten lijkt te willen geven, betekent echter een nogal radikale breuk met traditio36 Krisis 3, 1981 pp 36-47

nele organisatievormen, thematieken en theoretiese standpunten. Het lijkt ons daarom van belang Foucault's werk en de wijze waarop dit in Nederland is ontvangen, enigszins in een historiese kontekst te plaatsen. Ook in de 60-er en begin 70-er jaren genoot Foucault hier enige aandacht, zij het binnen een veel beperkter kring en zonder de politieke geladenheid, die je nu kunt signaleren. Dat is natuurlijk allereerst een gevolg van de politisering die je in Foucault's eigen werk kunt aanwijzen. Hieronder volgen enige fragmenten van de Nederlandse Foucault-receptie vanaf het begin, zonder de pretentie van volledigheid, zonder ook uitgesproken kritiese intenties. Voorts zullen we enkele centrale begrippen uit zijn werk kort toelichten en enkele opmerkingen maken over de kritiek op Foucault vanuit marxistiese hoek, vooral ook omdat Foucault zelf het debat met het marxisme (hoewel vaak impliciet) is aangegaan en sommige van zijn aanhangers zijn positie opvatten als sterk anti-marxisties. Voor ons bestaan er vooralsnog k de nodige overeenkomsten tussen marxistiese posities en die van Foucault. Achtereenvolgens zullen wij ingaan op de twee periodes, die in het werk van Foucault zijn aan te wijzen: een eerste periode van Folie et Draison (Geschiedenis van de Waanzin) tot L'Archologie de Savoir en L'ordre du discours (Orde van het vertoog), middels besprekingen door Bertels, Kwant en Bakker; en dan de tweede periode van Surveiller et Punier en La Volont de Savoir, middels besprekingen van IJsseling en Bolle.

2. De eerste

Foucault-receptie

a. In 1972 verschijnt de bundel Filosofen van de 20e eeuw (1), waarin diverse nederlandse auteurs hun licht laten schijnen op enkele grote namen uit het buitenland. Daaronder een stuk over Foucault door C.P. Bertels. Deze plaatst de nodige vraagtekens bij de 'strukturalistiese' Foucault-receptie en plaatst Foucault veel meer in een specifiek franse epistemologiese traditie, die van Bachelard, Canguilhem e.a., in wier werk grote aandacht bestaat voor de geschiedenis van de wetenschappen en de diskontinuteiten daarbinnen, dat alles vanuit een sterk anti-empiristiese stellingname. Echter, Foucault's werk gaat verder dan een geschiedenis van enkele wetenschapsgebieden (geneeskunde, ekonomie, psychiatrie) en groeit, vooral in Les Mots en les Chases uit tot een poging een analyties nivo te vinden, van waaruit de westerse kuituur (Ie savoir occidental) als geheel begrepen en ingedeeld kan worden. Daarbij stelt Foucault zich nadrukkelijk op tegenover de avant-garde van de franse historiografie, die sterk denkt vanuit demografies-ekonomiese strukturen. Daartegenover stelt Foucault zijn methode du discours, waarbij Bertels wijst op de enorme betekenisnuances die aan het begrip discours bij Foucault kleven. 37

Hs O
SS

a SC CO S
et hcj M PHs hj

P'

H
N N 09
ss Hi

SS

CJ vr P P
rf
CJ,

p-

p.

p p
hi

P
pet

CJ.

CJ.

hi

xs p

P N N 0

< P
sr 03
cm
et

cr a
o o
03 et

o
et

03 0
M hj H-

sr 0

0 09
P d
rf
CJ,

P
M et hj et h^l Pet hi et
CJ.

cr
a
01
hi p-

hj et hj

et p-

d
p01

hj Pet P-

a S as

rf hj Pp03 et 03 et hj

er

H 03

<
P*

Hi

13 0 d 09
Hs

h* p.

P 13
p03 et

<
a 0 S
*d P*
rf hi hj p.

N M

P 0

ST ST CO hi p- P hj

d sr M

HJ,

09 P 01

<
sr

P-

p-

i&>

et

o d o p
2 xs P

P03 et

o
P

0
et

P M M P*

sr hi o a M

X g as
hj

rf

et

ef

o M
et

hi p-

03 M

CJ.

tO

M P

o o < o as Hs h j a M
P
et hi

01 P P

sr et
P P
P P

sr

W d a M S

P P

4 X

o 0 M p M a P- a S P

< <
0 d

sr
M et

sr
01

0 09

P - P* M ST 0 03

d
P SS P
phd

< P
rf et et

X d p P

< O
p
O
hj M pet et Hs Hs H

< cm P <
a S 0 p
P
v^

cr p
I

a 03 S O hi sr p

0
0 M
-**s

P P P
et

hi

09 N P P
hi et P-

0 09

pet

Hj

z P

0 13 P P

et

o o a o
P

hrf hi

cm cr pet et

cm p cr P . hj
N

d p

a
P

hj

et

p. 03

r
et hi

W aS P P* P et aS e t O O

01 M

d P
0

p P

03

et
CJ.

a
p
et

hj

Prf

N O

a S
p p
P P

et

M Hs

p
P
P M P P

<
hfj

p P

0 13

rf P

N P

P P 09

sr
P
vj et

P P X

et

M M

03

a S

0 P N

<
P

sr o d M o

<
sr 09

M et

cr pP P P P

M
p. et

a
P
0
et

P P P

et

er
rf

<
a
s S
CJ.

i s S P p P

03 r f 13 P M M

03

ef htj

cr rf
hj

N PO

<
a d S
M
et

sr pN
P-

et

09

sr
P
et rf

sr sr
P

< as p
X hd hi 0

<
d
01

p.

a 09 P
hj p-

sr xs O
rf
CJ.

09 4 09 a

i X

gP
<
CJ.

P P P

cr pcr
d
0
hi hj 01 hj 01 et

H 03 et

a af r o 13
h-3 pCJ.

cr p-

0 i

r
hj

P 03 P

< P

g 3 a
0
O 13 P 1
P03 rf

o sr
P P
d
rf

X P P

M p. hj

rf hi

o d P a
P

p01 et

Hj Pet M et

a
03

O 13 N
P

P H

<
P

BS O 09 et 0 03 1 O P P

sr
s o S
P
et PM et

P 01 P CO P et hj > * hcj P 0

hi

et

&
cr 09 p

cr o

o o sr P rf

01

P a O P 03 O P p

*. O < < O P
a
M rf

O P 09
et

CJ.

< o
a
0
P P
rf

sr

Cr G
P

P P
hj

et P-

xs
0
hj d
CJ.

xs
P
O
et hi hj Hj p-

M 03

et hj p03

sr o

et

&0 o rf <
M CD 03 a S

sr
Hj

13 H 03 P

o
09 01

M hj p.

rf 03

d
M p. M P-

a cr
P 13

Co

p.

P P P

p p ET 03 O hj et P
p.

P' 03 rf

M rf

hj

o 0 sr P p a a sr sr x hj 13
P- N 01

et

O P

: 03 M et

O
hi

ex as t*

p03 et

hj rf 01 rf

<
cr
hj

< P
p
01

a
0
M

*. <
sr
p
et

<
P P
03

a 03 o er hj

hj rf

a
01 hi p M p C^

to
hj p.
.

xs C J . xs a P
a S
P P

P
ef Hi hj

cr P 09 09 hj P P-

o cr p

PM O 01 N oj H M 09 M P a P P

P 09 P P s 09 S P P P

<
ap

M 03
Hi 0 9 1 rf Hs

C O

t f

0 13

pj

03

et

sr o 03 sr

et

< p
et

a S 0
P

pHs et

O O 01 p

d P M M e t P01 SS 0 CO

et

< < ~
o sr et
0 0

hj

a
P 0 O p

N
PCJ.

N P- P et aS P P p

03

et

P-

sr
d
P
Hj et pCJ.

S-*

.
a
P
O

- P <
z P
M rf

o cr p03 o P 13

P 01 01 O

et

P
p-

a o hi cr P p a p sr N. e t p hj hi a
rf 01

o o p.

O 0

< H <
a
et hi phj

g0
p

0 p s S sr 03
hrj

p01

hj et

p.
CJ.

a
P
P
pj

a a
0
p

et

O P S
et

P'

a S

pj p.

CO

p N
hi

sr < o P o T l hj
hd p* M

to O P P d pd rf

6
X

O
M p.

sr
P P

< o
P d

P P

p-

01

p.

CJ.

hi

0
P P p

< Cd 0 0 &
a sr
p M

hj

sr a
a a
d
>3
hj M

ap

P 09 P

xs o sr M

sr

<

13 P

SS

et

a S
et

SS

0 d

N P

Hi HM M p.

03

xs o 01
*

as to 0

hi

>
4

o a
Hs P' hi p-

hj p.

0 0 X

t^f.

c & sr
P 09 N
p. f~4 rf p.

O P* H* ass 01 M o S p . p> B M CJ, 0 0 09 p 01 03 r f p . P p . P et cr a P a P 09 r f P

~
0 d 05 01 xs O M h j P O O o O

et P-

P 09
X

03 et

hi

CJ.

P
p P

<
p

p
p* i

p, 01 rf

< p
sr
a
M p p
et

p 09 01
03 et

P 09

o cr 09 cr p.

P 09 p

C P 0

CJ,

et

sr
a p S
M pet P-

P M

en p

to
P

hj p,

p.

13

rf

fH

z P z

P N

o sr
rf

09

sr sr sr
d
hj 03 et rf

sr
p 09

et

< o o sr hj o p sr sr M
p

09 P

09 p p P hj a hi CO M P p hj 03 p et z

0
z 09
SS

hj

rf et

et

a
1 XS
PCJ.

X 0

hi

d

Hs Hs

a
VJ p P

a S
X

et hi

xs 0 p
P

pj

ag 03
rf

as o

a
cr
pCJ,

0 09
03 et p-

o P sr 01 0 O 03 sr P 03 *d 13 d p" p et et P

s 03 S P P hj cr P
p.

N P

03

ag

0 O 09 M

>
as
pet et

< O as
H

o d d er Mt * e O 09 p < 0 03 X o a o M hj h j M a S P po p o - o cm p P sr er 13 p - 09 et
0

rf 03

sr sr o V!

sr P M 0 o to 13 o as ca
p 13

^
0
P

hi 01

CJ.

p-

SS

xsP
p-

03 rf rf

01 et hi

VJ
rf hj

sr
P P

hj

et

VJ 03
0 p

CJ.

XS P

< .
et et

et

et

hj et

a o o hj
M et

et

at e
P

o a S S

sr

a
a
PCJ.

<
hj

hi

a o
09 P

<
P P

ex

W s 01 S P o P sr
rf hi pCJ.

.
to
N

hi rf

rf

Hj

a S O
hj

o.

M 0 P

sr

M p . p. CJ, p.

o sr 0 cr p,
P

< o
o hj
htj et Hs rf

d X

et

a o D
P

hj

CO

to e t CD hi <l
s-/

et

sr 0
z

0 s P S
P P
CJ.

G a H- P ex P hi

N en P co C J . O d P
i 01 et M p-

hj

et et

a Hs o
p

p. 03 et

O X X **i 0 P G O P O S p. P 03 G hj p j p d rf P' 0

o P- P a
p
P 09 P
hj

z co

sr
09

cr 0t sr p. e
o
P
CJ.

01 0

rf P-

hi

P M 03

i M 1 P

hi et

P i

p X X

v'

0 09 O P - 09 13 P 03 09 hj M hrl O rf o P d xs o P- G P P P P

< < o
P
et

a W
d
1 P

o a

*ri O d f

as

s a a pS S -

a cr S M rf P 0 i

sr a
P0 p I
et

P M

s S p

d P
et

rf

p
M et

cr M
p.
CJ.

a
P-

p* p.

13

hj

X P
03

hj

< as g
Hs Hj

p I
03

as P M

P 03 I

Hs p.

P C O M P P 0q 1

<
P P

e t
hrj

SS Hi
C H

03 p -

d
CO
e t e t P 03 O

ST er O cr
P

N sr a P d XS
Pe t e t e t 03 03 p>

<
<

p .

a a

^ (ft
C r

C J .

M 01 e t P- d cr 09
e t hi e t

e t

e t

e t

o 0 P d

C J .

ST
hi p .

a o o

(ft
09 P- P hj P et
M Pe t
r t *

< \
<
hj

< M g as g 0
03

09 a 0 P- p p d P *d M d p, p 03

<
Pe t
C J .

g
PP-

(ft

W P ^a er p *

<

C J .

as 09 SS 09 xs as 4 h i p P p- p- 0 p ST 0 XS e t P M r f P N P - P N 13 S a a r*. X o P- a o 0 o a p cr et as O o 0 P e t Cu 03 P 0 p* Per o Cu a M w o H O O p P

g
N
r.

> -
0 XS

^ a (ft 3

sr P s S
p .
C J .

H j e t 01 03 r f

03

hj

P-

C-A

<
C J ,

hrj p O d et o s S P d hi M ST

< o <

ss.

ft ^* (ft < -

CQ

O d 4

03 p

hj

<

cr

hi

p>

hi

03

^. I (ft cr

gP P
* <
to <
a < 13
hi

g g
<
O p

ft

e (ft ^ a, (ft ^
s

0 P

C J .

13 0

(ft
p '
C J .

hj

r f

N cr
r f

<
d p

C J .

09 hi a

e t

P '

01

H, S3 h j O V*. cr o . O 03

o P

hl

13

ft ^
03

t^-i

P 0 < %P
e t P -

09

09

hi

P P

<
<
N.

P '

^
< <

09 P P P

C J .

a < o

s?

rf 1 d

H j p .

P M 09 0

Hs

^ (ft ca
<

03

03

C J .

C J .

XS P

P P P

<

-a <

g
<

8gP ?< 0
p .

O
t f hj

K s XS

<
M
<r*.

Hs

hj

<
C J . C J . C J .

a
p C J .

s e t 09 S Hi P Pe t hi ^-4 P P sr 01 r4. M 0 <ij. e t 03 p x-* 09 > P H j Hs p Hs e t o* P a M 01 S s P 09 ST M e t S e t d P d 01 M 01 P et sr * p - M N a P P* P p P 09 a et d P p e t P P hi e t P o e t o 0 0 03

e t

(ft

H j

e t

p P' e t a a P S e t P N 09 H 03 e t 09 h i P p 0 P hi a P e t M ST P ' 03 03 h i

<

to

a o
hj

P
P-

P-

a o
0

hrj

e t
C J .

ST

o d

P 09 hi er d 0

hij

0 d

< <

P p .

C J .

cr P p P P 09

o d

a
M P-

hl

03 P- d O 03 cr P

a
03 r f hi

o 0
e t

1
<
a
03 e t

P XS X 09 P as P a p M p* p e t 0 a P P ep t. Hs P* O a 0 3 p P* p - e t M : e t M er h j 0 3 p h r j P 0 3 03 O e t hi e t d ST O hi s o S hi P a- er Pt d p . p p e hj e t 01 sr M t P e o 01 09 P O ST d P * 0 3 hj O et M 03 r f d s a o hj S p- P X as (D i d M Ci hi P X O et p p P a M O P r. hi 13 Cf

g
SS

g to
a

P-

hj
C J .

C J .

< <
P
M

a - o M < o as 09

a
p e t

ST

* i ST

e t

p P O o
e t p .

- a
d
p e t

p. N : hj O sr P cr N p 09

hi p 09 cr s p S O P'

e t

C J .

o d

P-

~ P P
sr
03

*. <
<
03

01

o P

a
P P

<

P
e t e t

<
er 09 r f P

g
P
hj

O 13

SS

p -

r f

cr P P

> < hi

<
P
>

P XS P sr

e t

P-

a
0
>

hi

-.

et

* O

P et a o0 P N d M a et S

e t

*< <
p p
< r f

CO 13

>
o a
O

p -

01

e t

C J .

e t

cr d SC p* d hi
p -

P P

d X

P P
M 03

< p
p
03
e t

e t

C J .

P P
e t 03

a
p
P P

o* p * P* 01 13 Phi hi hi N Hj P01 <i 4 et sr <i 03 O ST M N N-/ cr e t Hs 0 9 e rt a* t p M a o Hs er CO P P P H M a N : a M O hi hi O P O ST P cr s hi S h i r f 0 cr h i O 0 3 hj hi O 03 XS cr p s p xs h i S p p - 01 p O p 4 p p 03 P p X 09 e t as z P e t P P en P N ST p 09 o P et P 0p 1- e t cr H0 P d as o* P P psr e t hi e t M O 01 et P a P M a M P p- P P d ST e t 09 03 e t P p - P O hi O hi r f M P P- O P -j 3 d p * P ST h i 03 01 P a p N et P P ST P P P 09 a a P P p hi P p P O hi p P et P ST sr a e t e t cr P" h i N o r f as 13 et p - hi P sr ST a- p p M hi 0 a- e t p 0 p 03 p e t p O M p 0 3 01 a 0 : P P P ST et P a

P P
hi e t

2|

hi

p -

0 P

e t

^
cr d
e t

>
a

M O

<
P ST

<
cr
e t

01 p 03

p p
r f 03 1 p*

e t
SS

-.
a
o
i
03 a ex 0 ST H P as p d P

o d 4

hi

p p p

e t

C J .

M g

hj

P* d

0 P P sr

<

d
p e t

e t

<*
0 01 P 13 P P hj

<

e t

8 < (ft 03
CJ,

P-

P* ST h j 03 H0 P P P ex P d cr e t M P ex P- e t P 0 3 p a P et sr P P o P e t M et M o e t o sr e t H 09 0 1 er 09 p - d G hi cr 01 03 P 03 13 hj ST h i P 01 P et M 13 01 P XS 0 o r f P *d o* 13 Phj P P 1

O d hj 0 M rf P O P P r f S cr X P 3 p sr P O as G M P M a a ST p - e t P M 09 P* r f s p p. S e t 01 sr P* O p 0 r f d h j XS 03 M a p sr p h M er 03 H i e t H i r f P as r f 03 et h i er P O as 03 P e t hi sr P et r f p P d h j a P 13 d a ST p P X X M et h j N X P M O H- G h i as M H Pp M ST P a hi M P PST d P P e t P 0 3 xs s p m CO S PP rf P a P - us p hj H j ui P Hi d hj C~i d 03 M ST h i X s S P p Hs p p O as P M hj e t N 13 M c-, a r f p . 03 e t 03 a 0 cm H j 0P 9 XS M G P hi hj P o* e t cr p. e t hi P P P* e t d P 03 09 P o K X sr O PH j r f P a cr p . P P a P' M cr H j hi 03 r 0 a p p 03 e t r f P O o O O P P p H s SS cr 0 P X 0 p ~ O as P >* P a p hi 5T Hi O **sd- P P M 0 p

> .

0 hi 0 xs
cr

CJ.

d 09 P - 01 0 3 01 P rf

hj

<

5
P

O
et P

03

e t

as

to

P d 4

M O cr o P* P e t p P <2 a 09 hi a hi w P et p* M P 03 v 03 03 P O M O a XS p hj a d sr 4 03 X et 0 a P O p a 0 3 Pi 13 O xs h hi N O N p- 4 ST ST o 0 3 hl 09 cr *d hi P et SS P O e t M P P ' P C , 09 P 03 03 <J P* e t O M 01 O Pd 03 h i P cr O ST 09 P sr hi d M ST p - h i P e t e t P e t r f ST SS 03 ex P P* e t as er N*> rf p cr G N cr cr e t O P P 09 hi d ST d -i < p - p 5 s-/ P O 13 e t 03 O P- h i 13 en P a- h j p as p e t er 0 3 p P O ST e t O ap d 01 0 3 h i o h i 03 P o cr e t O P hl d p- P 1 hi

ST P

O 1

O 1

hj

G 1

09 P P 09 1

dit gebied heeft geleverd.) Veel aandacht bij IJsseling dus voor Foucault's machtsbegrip. Interessant is in zijn (geheel in woorden en zinnen van Foucault opgebouwde) betoog de aandacht voor de tekst, die als 'uitspraak' het kleinste deeltje van het discours uitmaakt. Foucault behandelt een tekst als uniek evenement (met een eigen materialiteit), als monument (ze is deel van de objektieve werkelijkheid) en als instrument, d.w.z. als gereedschapskist, die instrumenten bevat om te kunnen denken, ervaren, handelen, analyseren. Dit gereedschap funktioneert tegelijk onthullend en verhullend. Foucault's eigen publikaties vormen eveneens instrumenten, om de mechanismen en strategien van de macht te kunnen analyseren. Foucault wil het veld van opposities en relaties in kaart brengen en hieraan sleutelen, opposities als waar-onwaar, wetenschappenjk-onwetenschappelijk, legaal-illegaal, redelijk-onredelijk, subjekt-objekt, die gepaard gaan met machtsposities en deel uitmaken van machtsstrategien, die overal werkzaam zijn, o.a. in het discours .

b. Foucault

en de

sexualiteit

In Te Elfder Ure 27, november 1980, treffen we een artikel aan over Foucault, van Eric Bolle (5), en een hoofdstuk uit Foucault's La Volont de Savoir: 'Scientia sexualis', een soort voorpublikatie dus van het gehele boek, dat binnenkort moet verschijnen. Bolle's 'De macht en het lichaam' vormt eveneens een onderdeel van een nog te verschijnen grotere studie, zijn dissertatie 'Macht en verlangen. Het denken van Foucault, Deleuze en Guattari tegen de achtergrond van Nietzsche'. Het artikel is geschreven in dezelfde 'literaire' stijl, die ook Foucault zelf hanteert en die niet altijd even doorzichtig is. Wij willen volstaan met het aanduiden van een tweetal elementen uit het artikel: Foucault's onderzoeksstrategie en zijn machtsbegrip. Bolle: Foucault wil de manier waarop de sexualiteit gesproken wordt, onderzoeken op zijn machtsaanspraken. Hij onderzoekt diskursieve produkties als produkties van macht en weten. Sexualiteit wordt onderzocht, voor zover deze objekt van wetenschappelijk onderzoek (en dus machtsstrategien) is geworden. Sexualiteit is in de moderne industrile wereld inzet van waarheid geworden (scientia sexualis) , een waarheid die wordt geproduceerd door de bekentenis (b.v. biecht), die de kern vormt van het individualiseringsproces. "De zeventiende eeuw heeft met Descartes een filosofie geschapen, die het bewustzijn de fundamentele zekerheid schenkt van de identiteit van het ik en heeft zo het subjekt van de bekentenis uitgeleverd aan de waarheid omtrent zichzelf" (p. 170). Deze waarheid van de subjektiviteit zou het mogelijk maken de hele samenleving te 'humaniseren' (in de dubbelzinnige betekenis van dat woord, die we ook kennen uit Achterhuis' 'Markt van welzijn en geluk 1 ), aangezien de zelfbekentenis geheel opgaat in de fijnvertakte organisatie 40

van de

zelfkontrole.

Dan het begrip 'macht': Bolle geeft aan, dat Foucault de vraag naar de macht 'nominalisties' beantwoordt: macht is geen institutie of struktuur of vermogen, "maar een naam die men aan een komplekse strategie in een gegeven maatschappij geeft" (p. 171), uitgeoefend vanuit ontelbare punten. Bolle onderstreept de kritiek op het marxistiese begrip van macht, die hierdoor wordt gempliceerd: we kunnen niet langer spreken van een binaire en globale basisstruktuur: machtige bourgeoisie en machteloos proletariaat; macht is homogeen hoewel niet gelijkelijk over het sociale veld verdeeld. Dit betekent volgens Eric Bolle geen ontkenning van de klassenstrijd, eerder een reflektie daarvan in zijn pluriformiteit. Tot slot nog een citaat: "De macht gaat altijd rationeel te werk, hetgeen de maatschappij kenbaar maakt, haar betrekkingen zijn intentioneel en doelgericht maar niet subjektief of persoongebonden. Tenslotte is waar macht heerst altijd verzet", (p. 172)

4. Enkele a. Discours

kernbegrippen

Zowel in het oude werk van Foucault als in zijn latere 'genealogien' van de macht gaat het in feite om de analyse van het discours, kort gezegd om datgene, wat wordt gezegd en wordt geschreven. Het geschrevene en gesprokene vormen de 'gebeurtenissen', die het objekt zijn van Foucault's analyse. Pas in de zeventiger jaren gaat Foucault ertoe over om over het netwerk van het discours een tweede netwerk heen te leggen: dat van de macht. Het discours wordt zeker niet vervangen door de macht, integendeel, in de teksten lst Foucault de strategieen van de macht, kennis en macht grijpen in elkaar, sterker: niet zozeer levert kennis macht op, macht produceert vertogen (discours). In feite betekent dit een radikalisering van de betekenis van het discours t.o.v. "de rest van de maatschappelijke werkelijkheid", want Foucault wil de werkelijkheid niet reduceren tot het discours. Overigens lijkt ons de relatie tussen 'het spreken en het schrijven', waarin wetenschap, kunst en dagelijks taalgebruik op gelijke wijze opgaan, en de maatschappelijk realiteit, waarbinnen die wetenschap, kunst en dat taalgebruik funktioneren en waarvan zij deel uitmaken, een blijvend onbeantwoord vraagstuk in het werk van Foucault, ook als hij in z'n latere werk zijn aandacht richt op de materile effekten, de 'macht' die dat discours heeft. "Het belangrijkste dat het discours kan uitrichten en bewerken is het toewijzen en bepalen van de posities die de mensen t.a.v. elkaar en van de wereld innemen", zegt Ijsseling (6). Zo maakt Foucault studie van het spreken en schrijven over sexualiteit, omdat dit spreken en schrijven 41

disciplinerend en uitsluitend werkt t.a.v. de erotiek. De vraag is nu, of het in de analyse van Foucault mogelijk is, de analyse ook 'andersom' te maken, d.w.z. te onderzoeken wat de effekten van de geschiedenis van de eros zijn op het discours over die eros. Of is geschiedenis van de eros slechts mogelijk als geschiedenis van het discours van de eros? Maar is dan macht en datgene waarover macht wordt uitgeoefend nog te onderscheiden? Laten we terugkeren naar de oorspronkelijke problematiek van Foucault. Wat is discours in diens 'Archologie de Savoir', waar hij een rekonstruktie tracht te maken van zijn studies over de waanzin, de geneeskunde en van 'Les Mots en les Choses'. Het is verhelderend om aan te geven wat Foucault niet wil, willen we zijn discours-begrip duidelijker krijgen. In het eerste hoofdstuk stelt hij voor, twee onderling verbonden thema's te laten vallen: de idee, dat het discours een (geheime) oorsprong heeft, en de gedachte dat ieder manifest discours in feite gebaseerd is op een 'onlichamelijk' discours, dat een 'al-gezegd' is, dat 'nooit-gezegd' is. Foucault attakeert hier de vanzelfsprekendheid, waarmee we een tekst lezen als de uitdrukking van een er achterliggend 'wezen', dat de eigenlijke oorsprong van die tekst vormt. Laten we die vanzelfsprekendheid vallen, dan valt het licht op de werkelijkheid van het discours, dat hij dan definieert als bestaande uit de totaliteit van alle effektieve uitspraken (gesproken of geschreven), in hun verspreiding als gebeurtenissen en met hun eigen dynamiek. Foucault wil deze 'diskursieve gebeurtenissen' zo nauwkeurig mogelijk beschrijven, een beschrijving die een horizon kan vormen om de eenheden te vinden, die binnen dat discours gevormd worden. In de Archologie de Savoir zoekt Foucault naar de regels, waarmee het onderzoek naar 'diskursieve formaties' als de psychiatrie, de ekonomie, e.a. uitgevoerd kan worden. In de bespreking van IJsseling's tekst in 'Denken in Parijs' gaan we eveneens op het discours-begrip in. Verder zullen wij tot slot van dit stuk, in het kader van marxistiese kritieken op Foucault, nog ingaan op Lecourt's verwerking van de Archologie de Savoir. Wijst deze er op, dat Foucault in de 'Archologie' een poging deed om de geschiedenis van diskursieve gebeurtenissen te denken als gestruktureerd door materile relaties, die zijn genkarneerd in diverse instituties (apparaten) , Foucault zelf gaat op zoek naar een verwoording voor de materile werking, het aachtseffekt dat inherent is aan het discours zelf. Hiervoor introduceert hij het begrip dispositif, dat uiterst moeilijk vertaalbaar is.

b. Dispositief

en macht

Een duitse bundel met vertaalde artikelen van en interviews met Foucault is getiteld: 'Dispositive der Macht' (7). De term 'dispositif' wordt door Foucault op vele plaatsen gebruikt, al is het geen woord dat er heel erg uitschiet. Het 42

staat naast vele andere termen die naar een verschijnsel verwijzen, dat volgens Foucault met de alom bekende terminologien niet adekwaat kan worden beschreven. Allereerst gaat het erom de eenheid van kennis en macht aan te duiden. Het woord dispositief duikt op in de fase waarin Foucault een groter aksent gaat leggen op de machtsrelaties, die de mogelijkheidsvoorwaarde voor de vertogen vormen. Hoe is dan de verhouding tussen 'dispositif' en 'appareil' en 'institution'? Wil Foucault een onderscheid aanbrengen tussen dispositieven enerzijds en apparaten/instituties anderzijds? Verschillende formuleringen wijzen in die richting. Een micro-fysica van de macht "kan niet worden gelokaliseerd in een specifiek type institutie of staatsapparaat. Want deze maken er gebruik van; ze gebruiken, selekteren sommige van zijn methoden of leggen deze op. Wat de apparaten en instituties uitwerken is, in zekere zin, een micro-fysica van de macht, waarvan het geldigheidsbereik in zekere zin is gesitueerd tussen deze grote organen en de lichamen zelf met hun materialiteit en hun krachten", schrijft Foucault in

Surveiller

et Punir.

Dit veld van de vertogen en machtsrelaties is het veld van de verschillende dispositieven, zoals bijvoorbeeld het dispositief sexualiteit. Dispositief is dan: dat geheel van macht en kennis dat funktioneert als: technieken, mechanismen, strategien. Wat betreft de sexualiteit spreekt Foucault over "vier grote strategiese gehelen die rond de sex specifieke dispositieven van weten en macht ontwikkelen". Maar de macht moet in eerste instantie niet van boven af, maar juist van onder op, vanuit de kleinste vertakkingen worden bestudeerd. "In plaats van de analyse van de macht op het rechtsbouwwerk van de souvereiniteit te richten, op de staatsapparaten en de daarmee verbonden ideologien, moet men ze op de machtsuitoefening richten, op de materile dragers, de vormen van onderwerping, de vervlechtingen en de toepassingen van de lokale systemen van deze onderwerping, op de strategiese dispositieven" (Dispositive, 87-88). De vele al bestaande en nieuwe termen die Foucault nodig acht om dit veld van machtsstrategien te beschrijven, maken het lezen van de teksten er niet gemakkelijker op. Wel is duidelijk dat woorden als dispositief, strategie, etc. wijzen op wetmatigheden die eigen zijn aan het veld. Er is sprake van rationaliteit en (subjektloze) intentionaliteit van de strategien. Deze strategien werken door de apparaten hn, maar Foucault zal de apparaten niet beschrijven als materile dragers van de strategien. De materialiteit wordt eerder in de lichamen gedacht. De verbinding tussen dispositieven/strategien en instituties 43

is echter zeer nauw, zodat Foucault ook te ter 'dispositifs institutionnels! (8) kan gebruiken. Meestal gebruikt Foucault het tweetal 'kennis en macht' om als basis voor zijn theorievorming te dienen. Soms echter wordt gesproken over een drietal: macht, recht en kennis (9). De problemen rond macht werden in de westerse wereld vooral als problemen van het recht gezien. En vanaf de middeleeuwen was het centrale machtsprobleem: de macht van de monarch, de soeverein. "Feitelijk kan de wijze waarop de macht uitgeoefend wordt - tenminste in wezen - in de verhouding soeverein - onderdaan worden uitgedrukt. In de 17e-18e eeuw kwam echter een belangrijk verschijnsel naar voren: de verschijning, of beter: de ontdekking van een nieuw machtsmechanisme, met een heel speciale werkwijze, geheel nieuwe instrumenten en heel andere apparaten, die naar mijn mening geheel onverenigbaar zijn met de soevereiniteitsverhouding". De nieuwe, disciplinerende machtsmechanismen kunnen binnen het oude juridiese kader, dat op de soevereiniteitsproblemen blijft gericht, niet ter sprake komen, terwijl toch het bestaande recht door deze nieuwe machtswerkingen wordt uitgehold en in beslag genomen. Voor Foucault is de enig juiste stap die gezet moet worden: zoeken naar een opvatting van recht, die tegen disciplinering n tegen soevereiniteit is gericht. Alle denken over macht vanuit een gerichtheid op een centrale machtsinstantie, wijst Foucault hiermee af, op dezelfde wijze als hij de centrale, totaliserende vertogen van de wetenschap verwerpt. Afwijzing van disciplinering en afwijzing van de soevereiniteitsgedachte zijn echter niet hetzelfde. De disciplinering is een gegeven, een aktueel verschijnsel; de soevereiniteitsgedachte is een overblijfsel op kennisnivo, dat door Foucault ter sprake wordt gebracht als gangbare, maar onjuiste opvatting over macht (en recht). De soevereiniteit moet worden afgewezen, omdat de realiteit ervan verleden tijd is, terwijl al lang een nieuwe vorm van totaliserende (maar van onderaf werkende) machtsmechanismen realiteit is geworden. De vraag moet dan worden gesteld: "Waardoor kan de theorie van de soevereiniteit als ideologie en als vormend principe van de grote wetboeken blijven voortbestaan? Ik geloof dat daarvoor twee oorzaken zijn. Enerzijds was deze theorie in de 18e eeuw en ook nog in de 19e eeuw steeds een krities instrument tegen de monarchie en tegen alle hindernissen, die de ontwikkeling van de disciplineringsmaatschappij konden belemmeren . Aan de andere kant was het ook door de theorie van de soevereiniteit, door de produktie van een daarop gebaseerd wetboek mogelijk, om over de disciplineringsmechanismen een rechtssysteem te leggen, dat het funktioneren ervan en de machtstechnieken versluierden..." (10). Onze vraag is dan: kan Foucault wel zonder het ideologie-begrip? 44

p
' : - " .

13 d
M
K-*.

o > M
et fH M 03 Hj

a
P
M 03

et

09

P-

<
P

phj P-

p.

p-

p P
hi P-

sr
P
^ i hj
-i
r

3S P-

p-

< P
0 O K
r f et
s> O

s S3 S O 0
p hj

<
aS
P-

P
et M

xs 9P
et PC/3 C J . p M Hs PM

p.

<
H
hj

Ui

M M et 03
p

p et

g
: p
et P hi et 03 hi

4 O
et

o 0
Hs p
Pet

CJ,

et et ST O 0 cr P CJ, P

o d
d
et p. et et et p. et M et

sr oi h
M Pet

et

P 09

ht

p. p-

d 09
hj

d sS

N P O
Hs p. et

< P
P d 13
CJ,

03

p 0 d

pet

<
p

o hj
P P

a
sr h i >
sr p-

sr o et sr p

a o a P
er
oi h

er

p03 et

g ST
<
r>i. -Q

ai . .
X

hi

O d

s

03 01 hj

a 0 S P P P

o a 09 H'

o < 01
p d
H rf

g
P Hj P 03
pj

$sS

s S P

et

a a 0 o M M O o 09 09 o xs p hi

P* hi et i-i 0 P 03

S3*

03

et SS

1 sS
M "w

< <ft O H' 4 (ft - SS M < P

P

hi

et

ph^J

P*

et P-

X
Hi

CJ.

et

?* v^.

sr

<
O
pM M

o *d Hs a
p P
H-

sr

03

P P
*ri H

P-

M M p p et

.
*< a "
er

P r*. M O 3 13

^
a
et

P P

P03 et P-

o g
N P

sr
03

ft $
P P P
rf d
prf p,

8.
C rf

o sr ^

hi 09 ST P P

P 09

r*.

et hi

(""

et

M >-i

s S p P et ST e t Pet P- P rf

ST 09 <J h i P P hj Tl P 0 d

s S 0 Hj

et

P
M
P
rf SS

p* 5T 01 0

hi M

et

P03

P- p - P- d O 03 : : sr 01 P P et p s S P

P 09

P-

hi

< 0

hi

c o X)

o > o hi a P- P < a d 0i p M h
P
et

(ft CO (ft
X*
hj

P O 09 P* O e t

<
Hj

o hi
M 0*3

hj 03 M

sS 0

P O 09 KT W C-4 sS

g
O

xs o p- M > M p
p. rf P'

13 O P* d
M p. et p.

<
X

P P

*3.

et

P
03

o hi

ET M

p01 et P-

3 S 3

ft
a
p
hj

o hj

p.

<

et

P-

O
et

hi

M p. 01 et p.

g
hj P* et p.

P P 09 P O

a
X 09
P
M H*

a. p
03 03 rf hj P" hj
CJ.

p03 et P*

<rt r4.

p. 01

CJ.

h"j

01

Cf N

P*

ST ST

0 gO ST P P ST M

d N

hj M

hj p.

et

p.

a
sr
rf

o d
P

<

(ft ?c* t f $

ft o a CO et

03 et

P P

p-

gP P
P
<w

ST 03 XS 0 P
03

et

0 P

x
s >d S ST P

hj rf p.

ei

ft 3
ST 0

hi

sr hi

P P

Tj

< hj

hi

M et

P O 09

sr 09
o
rf P p hj

p. 01

p* et P-

03

o d

P-

et 03 et

CJ,

o a M
cr
pPet P-

sS p
P

a a a 0 o P- 0 0

05 p. rf p.

pj

>!

P P sS 09 P 01

<
P P
hj M M

hj

hj

ST P pa

s S

<S K:
0
p. M M

d 0 o

P* P d

et

et

hj riet H X p

ft
o P
et
CJ.

ST 0 P O

hi

P-

<

o hi

M et

s S

P-

P P

sr

X 09
M

a G-

er

CJ.

g sr

hi 03 p.

et 01

et

hl

m O P 0 09 p- p M

en *<! 13 XS - e t cr X

r-4 cf

h=j

P P i I d P

et p. et PM 03

cr

et 03 et

o a a P a
P

< o
O

prf

< 0
a
p
hj M M

p.

E P
P
M

O 13 09 P Xi P G
et

0 d
03 rf

09

a cr
13
hj

et

a
P

KfS p.

P01

rf hj

aS

hj

sr
rf

O d Ht Hs

et

ot e
O
P-

P O o hi P* P p X H e t d d N O P d
hi et hj 01

P d p

cr 09

o
P
P'

r
sr
p01

ex r hi p P as e t 0 0 a a o C-i d P o P 0 a o a p o C J . 01 p cr H- M r P as a e t o < o (ft c a 09 sr O P as o as 09 i di as Hs P O ap h h 4 hj d i 09 03 cr er P 0 sr h j xs M p- et hi hi et hi 0 hj P P P ex P a i3 03 < P cr et Cf s j 03 sr o D *d P er M 0 0 p - h i p 0 d o p - p M 01 o e t 03 p d M sr 13 h j P ' P- d cr e t P 09 09 e t sr 09 : h j 09 09 sr a P a- 03 09 p P 01 O o 01 e t sr P p * o 0 CJ, p hi o - a. Pt P* < P e t P P P P- 0 p 0 a- "d - P P p 01 Hs P d P P N p e o P' < J O M M M Hs P p. et et Hs er o < r P e t- o 03f Cd . P Hs sr r f e t e t p 03 p H j as a h i rP p- a M < e t M S3 N et d a P- a < as j h o h j ST s S hj o P 01 h i e t e t 09- P hS e it 03 p . P e 01 P 0 P s a O < p d o o 13 r f t h i 01 01 er P as P o < o P a et hi O rf P et M p h i sr xs SS a o e t p . < Xs H -j X e t < P P hi Pp- et p P as M G hi sr a M aS M H 03 03 p - Hl CO hi K < 0 d 0 e t sr a O > - p - e t SS o 03 sr ex 13 p a 0 9 w 03 i h hi 1 P p G P P - h i M r f as h i a 09 p J p s S a a- P O SC 01 *Pi CN . a 09 03 di o > 09 K o p - 0 03 Hs h p rf P 3 a P p ex P 09 : O h i 03 p P P SS p 03 sr r f d P - p M M P CR 01 er M X- P sr O s (ft P S X M et et ef P- 0 1 p - er c 0 d P- 09 G et P et as cr a - sr 03 t P P P hj a- et P 03 - r f 03 SS pt O * h j ^. p . t d . rf e O sr e t 03 O O h i p H- Hs a o ST r *f P e p t e r P - P sr p - 03 O P sr O cr P - M Hs P - Hs M p . hi p p P a 13 O o p sr p - o 09 *~s e t P 09 p - 09 M- **. v j ST 09 o to d 01 P d sr 0 0 ^ a p- < -ft S - * . P I M 03 hj rf hi **s 01 P K
13
03

et et

a
sr et
PCJ.

M et

N 09

o o 0 P P

S S

09 09 N P- N d P p.
hi

P*

<
a

X O hj rf

et

p M prf et Prf

xs Hs 13
M P* hi et p03 et 03 p-

<
hj

et

to * s
B P
hj

as p . tr4 p as o sr 0

M pj

H et P-

a
O 09
PCJ.

SS

M
hi p.

a
sr
PI et 03 d p03

P cr <

o 0

hj et

a o M

< P as
o a 0 a hi N
P

< P

o er 0h

P P

et

03 et

01 et

5 ?
<
P s 0 S
\mS

sr

P-

s^

^
a

03

Pet

- 09

p
03 M

p P O 09 P P P 09
P-

0 P
et et et P-

a P
P
hj

hj et

SS O* M pj

hsj

<

xs < a
o
htj
4

P P
-j

P P

< P
sr
p p
h i j XS

et

et

sr

hj

P P P

er

< P
o
P
M

< P
p
et

o 0
0

Pet

i O

0 d

a. p
cr p P P

s S
et et

01

13

et

d N

P
P-

a
01

a
P

p.

xs

p M pet

pet 1 a p. ST et -

< P
P

sr p.
09 p
p I PCJ,

P ST et M 0

et

cr

(ft C/i i 13i 05 h h e o ft, ftj . ST <t f < p sr-a (ft p 25 P ,. ca (ft* (ft o X3 c . o p <
K
hj Hs

o d
o
P

p-

CJ,

a
sr p- a
P 0 5g M
P-

gg
a
P ST 1
p03

P o 09 P
fj

a P

09 1
et

O d

et

p* rf

CJ.

p O

a o d
1
p
i

a
P

C/i Cf (ft%

XS

X) 0 G 1 09 P

X P 1

0 P 1

N ST H P

xs e t a o i
xs

"

3 (ft O 1
1

M M

P*
rf

d
M et

03 et p.

P
p
03 et P-

sr B
et

O O

0 p

o xs p as
1
p

to o 0

hj 1

o p
d
M et

< 03O

0j h
1

P X P

SS

SS

SS

^
sas
pCJ.

o
M N Hj P-

X
P d
et Phj rf

\~s

v-/

ca
P d
01 M M

O d d
et Hrt

d P P
03 03 M M M

W er a
X

cr
a
P
d
pp03

P 13

<
X

sc a

P-

xs
P
hj

P P

M 0

N ^

to
(ft 3
Hs

M W

O ff

p 09

hd O 0 P d d

(ft m /-N 13 Co
P
hi hi hi M hi et P-

M et

0 0

03 03

P 09

p. et

er
O
et hi phj d ST P

<
d Cd

cr
03

13 P

pet

cr
a
P

13 P P O P

v& Pp03 Pet

M *d d
M et

w > sS

P P P

sr

a ex hi

< < & P ST p

p-

a < as o p a 01 h j p . 0 p

H' p-

P P a S W
Hj CO et
CJ,

ft a>
cr
M Phj

sr Pt e
a
09 4

W P3 to c*. 03 J . fty

g a
a
P' 03 p03

P P 09 p

p et P-

as M
09

09 P P

a P P hi 0 P o a- M W sr p aS P 03 sr P E P 03 S e t O:
P P 09 hj ST P 0 P 13 09

d 0 h H H O

cf S g Q Cf C

ST M 4 P

rr
p
M 03 03 03

g
0
hi et H et

< .
P P

P er a
P 09

< as e t cr cr a d p < P <

p
rf P*

p N p P 09
P-

< to Oj h
X
M

( D t - i cd ^ 03 O 4 w ft P 3 03
CJ.

CJ.

V.

M M et

hi Hs 09 et
M N pM
H

4 P

13 d

ft p d p
pHj rf

Xi

en

a c-* \ a

cr M sr
a
03 03

(ft O (ft 'xs s E CO Ca r* > ff 03 ^ hi c \ 03 e t

a
P
M PO

phi

0 0 p z p aS p

ap a
P-

P ST 03

c*.
CO

< ft
a
hi P-

09 P p p 13

P*

*-+,
P
P03 rf

Cf ST
03 et

M 03

13
P
N 0
M M 03

^ d
P P
et 03

P P

< P
P

.
a
P P
c r 09
et et

< hj as

as r^ sr H o O CO et
P

p03

a. p a
N
Pss M 1

0
P
01 03

P P

<
P P P

0 P O

\
N P
hi p

o.

P P
pet P-

o s M Ca
o
P
P-

C O

ap
09 pr

P03 et

xs o 03
P
01 M

CH

c*. co SO < D 3 P (ft C J . P P O P* ss P ex

pet 03

hj

ft

co

hi

03 rf

r
as hj
P
P

0
et

r-. 0 c -f4 0

a
p . H-

**

09 P

hj

et 03

sr

C-*- 03

\CO
p-

a a
H-

z O P 13
Hj

(ft'
SS

03

0 P o P*
O cr
hj
CJ.

01

03 et hi P*

M
CJ.

cr ST e t sS P P P 13 O

r t - Os W pj p 09 aS P P

03 et

ei O

hi

hi

hd

o sr et

0 o er et
P
Hi

p.

d o

hj

c*.

^
<
z
03 M

C-i

et

p-

03 01

0 X

a p 0

sr 03 5 ST 03 Hs o p - P cr z cr sr e t ST M et p SS o c r oq d M 03 xs e t N N cr ess03 P - Hi e t s*s as
a ^. (ft ft^ 4 (ft " w^ * 0a er hi P 0 d a rf cr aa p a O N P O a m S hj 0 P
P
M M rf hi

M P-

ST P
hi pCJ.

is. P c-** 09 et "

(ft 3

^ K
hj p-

X3

o o N oi h a. p
03 03 PM j rf 03

CQ

c o o
HM M hj M

hi 03

sr

^
a a. p

03 P* rt P-

? I 1P 3 o
cr

xs
O P p
et P-

et P-

g
p
et hj N p.
>*

p. 03 03 et

a
PHj P-

rt H

<

03

as X 03 a H- P - sr
N aS P d 13 O
p03 O

< 09 P < P
o cr hi

O p
P-

rf p. Hj PM pef p.

p 4 ST 03

O 09
ss

o P d P
hi

g 09
to O sr
a
N sS
pHj

< <
P P P
CJ.

P'

CO pet

ST O
et 03 M prf ef

N
PCJ.

d
prf

a cr a
P
V.

&

03 CO

/ - S

CT*

3 Ca
cr
hi Pet P-

0 ^ t<ol P c*. (ft to X d z aS P P 4

09 P

(ft **

gj 0

(ft
sS 09 4
01

Cf

0 cr N

hi

X 0 p O

^
o P
hi p-

f^

CO ^3

0 0

<
hi 01

a
P

P' et

x.

s*s

< as P

0 a P
P
et

< < P
P

ft
M M CO rf

C-i

CJ.

o 0 en a et
z p d
et hi

(ft p 3 < D N t et

(ft 0
03

c^. co P 09 N

. <
rf
CJ.

O et P* P N 4 d P p

g
P P
hi

M Hj

P P

a
P P

'< < as
P ST ST M M P P 01
03

as O xs ST o h j 03 cr p- P e t hi P p p 09
o sr sr aS P 3: P S P p
hj

rf P

Cf

hj

Xl X.

o*
hi hi

^
P

< Cf M (ft t o hj <ft ^ J 00 sj 3 O d O '-s p M d to M q e t >. . . s-^

V-4

^ tO C*. (ft

(ft 3
ftj

09 P

O
M M

0
03 P-

a
O

0 .. O 0 a P P o Mer rPf et

hj 01 01

**i 01 a 09 O O Hj d er

P P

a
O
M

P P P d

<

O 0
et

O P
M hj

Ccj 13 O
et

^
(ft
P
hcj

09

P
0 d

0 P O

S pS p. O X a P d

cf p
hi

(ft (ft a C*
er

Hs et et 03

- 3 (ft

(ft 3

c o o
a- er p 0 sr t a ez

a
hi O

a
P* P d:
hi

as pa
P
p P P

0 09

a- cr p

cr
P P 0
P

Prf

P-

p.

SS

co en d
hi hi P-

pi

>
(ft ^ Ka
P
ef O p-

M d

C*.

ft 3 O

O'S Cf

^ (ft 3
to

s
o sr et
h^j

d p

1 N
CJ.

<2

a
Hj

s
p-

P-

P P
hi

0)

sr

CD <I en

P P

et 01

Hj et

P P

03

o P 0 0 a a P >d P P j d xs o a h M cr 0 et M et P P - P - 03 h j sr o P C J , d- a M p cr P X e t p - P et P 01

H1

a a

Xj

3\ c
co oo O 13
p-

(ft

&. 03

g c a
cr p:
M

w*

Cf

c*. -. < P
P

ft 3

< as
O

< P
pP

01

X P
hj

01

S M S cr o 01 et
N d
hi

a
O d
hj

09 P

M et PCJ.

j .

co

(ft ~

13

sr O ST cr P et p d P P 03 13 sr
h^j

cr
o
P
0 p 0 d
1 et Hj M 01 et p-

P et

P O

Hs

03 ef

cr
p 4
ef hi

0 0
P

a 0 1 P p - xs a P O P h j 03 03 rf 0 rpf. N cr p . 0 < 03 p < o *-~s d phi cr f ef cr r03 0 sr j h P a < e f p iP

hj

to P to P hj
0 P
p d
M et

o sr ef
P P
M et rf M PCJ.

sr
N
pP"

CJ.

O d P d P SO N

ST

ft, (ft

^ ft

C-4

fcO

a
O

P P

O
hj

sr et
a
P P

P-

Q>

r*. co

< O

Hj

cr

P P 09 P
rf

P03

CJ.

a. p

X 0 p O

et

to

sr sr p-

cr a

P P

<
w
a
0
M

0
O i d p P

O
p.

33 p.

K%

(ft

CJ.

fta P (ft ST 3 X ?? as (ft hi

as-/

sr
hi

03 1

et 01 J

a P

M 1

et 01 1

<
M

01 et

et

0
P
et

p 09 P

03

<

p \

(^ ft ft c-4

s.

a ^

"

13 I

P P03

d p X i

P P
et

p 09 P

Brussel 1979, p. 69-95. (5) Eric Bolle, De macht en het lichaam, in Te Elfder Ure 27, november 1980, p. 167-174. (6) S. IJsseling, in E. Berns, S. IJsseling, P. Moyaert, a.w p. 77.

(7) Dispositive der Macht3 M. Foueaalt ber Wissen und Wahrheit, Berlin 1978.
(8) M. Foucault, La Volante de Savoir,

Sexuaitat3

Paris 1976, p. 42.

(9) Met name in: Dispositive der Macht, p. 75 vv. (10) Dispositive der Macht, p. 91. (11) D. Lecourt, Pour une critique de l'epistemologie lardj Canguilhem3 Foucault), Paris 1972.
(12) Lecourt, a.w., p. 103. (13) ld., p. 106.

(Bache-

(14) N. Poulantzas, L'tatj

Ie pouvoir^

Ie socialisme,

Paris Sozialis-

1977, hier geciteerd in de duitse versie: N. Poulantzas,

Staatstheorie3 Politischer Ueberbauj Ideologie3 tische Demokratie, Hamburg 1978.

(15) Poulantzas, a.w., p. 32. (16) ld., p. 137.

47