Wok restytucji polskich dbr kultury

Wrd wielu norm prawa midzynarodowego, jakie zostay pogwacone przez III Rzesz w latach II wojny wiatowej, byy i te, ktre nakazyway ochron dbr kulturalnych jako wsplnego dorobku caej cywilizowanej ludzkoci. Jednak dopiero po upadku muru berliskiego sprawy restytucji narodowych dbr kultury przemieszczonych w czasie II wojny wiatowej i ochrony zabytkw otrzymay nowy impuls. Pod koniec XX w. rne instytucje oraz gremia midzynarodowe zwizane z zagadnieniami kultury przekazay do rzdw poszczeglnych pastw postulaty i wytyczne w sprawie zagrabionych dzie sztuki, ktre znalazy si w innym posiadaniu ni u ich prawowitych wacicieli. Wkrtce jednak okazao si, e restytucje zabytkw kultury to sprawy bardzo skomplikowane, na ktre maj wpyw nie tylko interesy narodowe poszczeglnych krajw, ale rwnie uwarunkowania polityczne. W 1947 r. Biuro Odszkodowa Wojennych wycenio polskie Nr 118 / 2013 010213 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna straty w dobrach kultury i sztuki wedug wartoci zotego w 1939 r. na 5 mld 365 mln z. Naley jednak zaznaczy, e wyliczone kwoty dotyczyy tylko ziem zachodnich i centralnych Polski, bez uwzgldnienia strat na ziemiach wschodnich nalecych do 1945 r. do II Rzeczypospolitej i z wyczeniem obszarw uzyskanych w 1945 r. W 2001 r. zajmujcy si problematyk restytucji dbr kultury Autor: midzy Polsk a Republik Federaln Niemiec publicysta Wodzimierz Kalicki wyliczy, e straty w zakresie dbr kultury ustalone w 1947 r. wedug obowizujcych przelicznikw w kocu 2001 r. wyraay si kwot okoo 20 mld dolarw.

Maria Rutowska
Redakcja: Marta Gtz Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski

Zastrzeg jednak, e ten szacunek ma charakter jedynie orientacyjny, gdy oparty zosta wycznie na stratach udokumentowanych. Wedug profesora Jana Pruszyskiego czna szacunkowa warto rynkowa dzie sztuki zrabowanych przez Niemcw i Rosjan w Polsce w latach 1939-1945 wynosi obecnie okoo 30 mld dolarw. Prowadzone zaraz po zakoczeniu wojny przez Polskie Misje

Rewindykacyjne akcje poszukiwawcze zagrabionych i wywiezionych z obszarw Polski dbr kultury w byych strefach okupacyjnych Niemiec i Austrii musiay zosta z powodw politycznych zakoczone w 1950 r. Ich przerwanie spowodowao odzyskanie przez Polsk tylko czci zagrabionych i ukrytych tam zabytkw. Ponadto dua cz bdcych polsk wasnoci dzie sztuki zostaa zagrabiona przez onierzy Armii Czerwonej i wywieziona do Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Nie by to jednak koniec wdrwek zrabowanych w Polsce zabytkw. Byy wywoone i sprzedawane dalej, wystawiane na aukcjach, cz zdobia i zdobi nadal sale wystawowe w muzeach rosyjskich, niemieckich oraz w innych krajach lub ukryta jest w magazynach muzealnych. Niektre z nich wrciy przed 1989 r. jako dary dla Polski od Zwizku Radzieckiego. Budowa nowych stosunkw po 1990 r. pomidzy Rzeczpospolit Polsk a Republik Federaln Niemiec wizaa si rwnie z rozwizaniem problemw dotyczcych zniszczenia i grabiey dbr kultury oraz z ich przemieszczeniem w wyniku II wojny wiatowej na terytorium drugiego pastwa. Podpisany w dniu 17 czerwca 1991 r. Traktat polsko-niemiecki O dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy pozwoli na rozpoczcie w lutym 1992 r. dwustronnych rozmw w tych sprawach. Na ich trudny przebieg i nie zadawalajce jak do tej pory rezultaty ma niewtpliwie wpyw ogrom strat poniesionych przez Polsk w dobrach kultury narodowej w latach 1939-1945. Warto tutaj przypomnie, e taki stan rzeczy jest rwnie spowodowany faktem znalezienia si w rkach prywatnych duej czci poszukiwanych przez stron polsk zabytkw kultury i to w przewaajcej czci poza granicami Niemiec. M.in. w 2008 r. wrci z Wielkiej Brytanii obraz Portret czytajcego mczyzny z XVI w., ktrego autorem jest Pieter de Grebbe. Jest ju znowu w polskich zbiorach licytowany na aukcji w Szwajcarii obraz Lucasa Cranacha Modszego Portret Filipa I. Szczeglnym natomiast przypadkiem byo odzyskanie XVII-wiecznego obrazu zatytuowanego Eneasz wynoszcy Anchizesa z Poncej Troi, ktry zwrcono Polsce na podstawie zapisu w testamencie waciciela-onierza niemieckiego, ktry w 1944 r. wywiz obraz z Warszawy. Podobnie w 1999 r. oddany zosta w depozyt Muzeum Narodowego w Krakowie obraz Jerzego Kossaka Odwrt Napoleona spod Moskwy.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

Przekazujca go osoba z Niemiec wiedziaa, e zosta on zabrany w czasie wojny z paacu lub mieszkania w okolicach Krakowa przez czonka jej rodziny. W 1991 r. w Biurze Penomocnika Rzdu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granic rozpoczto kolejne prace dokumentacyjne dotyczce strat wojennych polskiego dziedzictwa kulturowego. Od 2001 r. zadania tego urzdu s kontynuowane w Departamencie Dziedzictwa Narodowego Ministerstwa Kultury. Skoncentrowano si na gromadzeniu dokumentacji i sporzdzeniu komputerowej bazy danych zawierajcej informacje o utraconych dobrach kultury, stale uzupenianej i aktualizowanej dziki prowadzonym badaniom i poszukiwaniom. W bazie danych zagrabione dziea sztuki pogrupowane s w 23 dziaach, m.in. malarstwa, rzeby, grafiki, mebli, tkanin, porcelany, szka, zotnictwa, militariw, zbiorw numizmatycznych i archeologicznych. Zarejestrowanych jest okoo 60 tys. zaginionych obiektw. W tej liczbie znajduje si okoo 13 tys. obrazw oraz 9 tys. rycin i rysunkw, ponad 4 tys. obiektw zotniczych, mebli i innych przedmiotw. Kilka lat pniej w 1999 r. w strukturze Departamentu Prawno-Traktatowego Ministerstwa Spraw Zagranicznych powsta zesp ds. rewindykacji dbr kultury, ktrego zadaniem jest restytucja przemieszczonych dbr kultury. W zespole koordynowane s poszukiwania oraz podejmowane inne prace zmierzajce do ich odzyskania. W prowadzonych staraniach zesp cile wspdziaa ze wspomnianym wyej Departamentem Dziedzictwa Narodowego w Ministerstwie Kultury. Ponadto informacje o polskich utraconych dzieach sztuki s publikowane w serii wydawniczej Departamentu pt. Straty Kultury Polskiej oraz stronach internetowych: Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorw, Ambasady Polskiej w Stanach Zjednoczonych oraz Central Registry of Information on Looted Cultural Property 1933-1945. Dziki staraniom pracownikw obu Ministerstw powrcio do kraju wiele cennych obiektw. jubileuszu 150-lecia Muzeum W 2012 r. z okazji Narodowego w Warszawie zorganizowana zostaa

specjalna prezentacja siedmiu odzyskanych w ostatnich latach obrazw. Byy to m.in. ydwka z pomaraczami Aleksandra Gierymskiego, Leona Wyczkowskiego W pracowni malarza oraz dwa obrazy Juliana Faata Przed polowaniem w Rytwianach oraz Naganka na polowaniu w Niewieu zrabowane przez Niemcw z Towarzystwa Zachty Sztuk Piknych. Te dwa ostatnie wystawione na aukcji w USA powrciy do Polski w 2011 r. Prezentacji towarzyszy multimedialny pokaz dokumentujcy powrt zabytkw do Polski oraz podjte nad nimi prace konserwatorskie. Dla wspomagania dziaa majcych na celu odnajdywanie zaginionych zabytkw oraz zachowanie ich w pamici kolejnych pokole powsta z inicjatywy Anny

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

Zimeckiej ze Stowarzyszenia Komunikacji Marketingowej SAR interesujcy projekt multimedialny zatytuowany Muzeum Utracone. Projekt jest realizowany przez wspomniane wyej Stowarzyszenie oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, z ktrego rodkw jest finansowany. Do powoanej dla projektu Rady Programowej zaproszeni zostali: prof. dr hab. Andrzej Rottermund Dyrektor Zamku Krlewskiego w Warszawie, prof. Uniwersytetu Warszawskiego Anna Poprzcka, dr hab. Wadysaw Stpniak Naczelny Dyrektor Archiww Pastwowych, dr Tomasz Makowski Dyrektor Biblioteki Narodowej, Pawe Jaskanis Dyrektor Muzeum Paacu w Wilanowie oraz dr hab. Piotr Maciejewski Dyrektor Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony. Zaoeniem projektu jest pokazanie w ultranowoczesnej formie rnego rodzaju zabytkw kultury utraconych w cigu wiekw, szczeglnie za w latach II wojny wiatowe. Siedzib Muzeum Utraconego s wirtualne kopie nieistniejcych paacu Brhla i paacu Saskiego, budynkw o wybitnych walorach artystycznych i kulturowych, wysadzonych w powietrze przez Niemcw po upadku powstania warszawskiego w grudniu 1944 r. Wszystkie rodzaje prezentowanych utraconych zabytkw s zaopatrywane w wyczerpujce informacje na temat ich autorstwa, pochodzenia, okolicznoci, w ktrych zaginy, oraz znaczenia dla kultury polskiej i midzynarodowej. Nadrzdnym celem projektu jest rwnie poszukiwanie nowych sposobw popularyzowania wiedzy na temat utraconego dziedzictwa kulturowego oraz moliwoci dotarcia do zaginionych, zwaszcza w latach 1939-1945, zabytkw kultury, szczeglnie malarstwa, rzeby, rzemiosa artystycznego i bezcennych dzie rkopimiennych. Pierwsza wirtualna prezentacja Muzeum Utraconego miaa miejsce w czasie Nocy Muzew w maju 2010 r. na dziedzicu Zamku Krlewskiego w Warszawie. Pokazano w niej 35 najcenniejszych dzie, ktre zaginy podczas II wojny wiatowej. Byy to m.in. obrazy Rafaela Santi, Lucasa Cranacha st., Hansa Holbeina m., Pietera Bruegla, Jzefa Brandta i Aleksandra Gierymskiego. W 2011 r. prezentacja kolejnych zrabowanych i zaginionych dzie sztuki odbya si na murach Starego Miasta w Warszawie. Trzeci pokaz przygotowany przez Muzeum Utracone odby si 18 maja 2012 r. w Krakowie na dziedzicu Zamku Krlewskiego na Wawelu. Dzie pniej ta sama prezentacja zaginionych dzie sztuki miaa miejsce w Warszawie, przed Paacem Prezydenckim. W tej wirtualnej galerii znalazy si rwnie zabytki kultury, ktre zostay

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

odzyskane w ostatnim roku. Od dnia 20 maja przez okres tygodnia wspomniany pokaz by emitowany noc w warszawskiej Galerii Kordegarda. Wan czci projektu jest rejestracja przygotowywanego kadego roku wirtualnego pokazu na pytach DVD. S one rozsyane do ponad 500 muzew w Polsce i prezentowane tam podczas Nocy Muzew. W ten sposb osoby odwiedzajce w tym czasie muzea w caej Polsce maj okazj obejrze nieznane im dziea sztuki oraz pozna ich histori. Sprawa przemieszczonych dbr kultury w latach II wojny wiatowej, mimo upywu prawie 68 lat od jej zakoczenia, pozostaje nadal problemem do rozwizania. Multimedialny projekt pt. Muzeum Utracone przypomina o tej nie zaatwionej sprawie i jest wan inicjatyw majc na celu odnajdywanie zagrabionych i zaginionych zabytkw. Zadaniem projektu jest take zwrcenie szczeglnej uwagi na odzyskiwanie mentalne utraconych dbr kultury oraz przywracanie pamici szczeglnie o tych, ktre nale do dziedzictwa kulturowego caej Europy. Moe XXI w. bdzie okresem wielkich powrotw, a w przyszoci powstanie wirtualne Muzeum Dzie Odzyskanych. Ostatnim przykadem wielkiego powrotu jest obraz Lucasa Cranacha st. Madonna pod jodami, ofiarowanego Katedrze Wrocawskiej w 1510 r. Obraz ten, ktry znalaz si w Szwajcarii, naley do najcenniejszych dzie znajdujcych si w polskich zbiorach i od 28 grudnia 2012 r. jest prezentowany w Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocawiu.

Maria Rutowska profesor Instytutu Zachodniego, zainteresowania badawcze obejmuj problemy drugiej wojny wiatowej, pogranicza polsko-niemieckiego i wspczesnych stosunkw polsko-niemieckich.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5