Sie sind auf Seite 1von 170

CONDESTVEL

D. PEDRO DE PORTUGAL
TRAGDIA
DE LA INSIGNE REINA
DONA ISABEL
2.a edio
REVISTA E PREFACIADA
POR
D. CAROLINA MICHA.LIS DE VASCONCELOS
COIJ\IBRA
DA UNIVERSIDADE
. .

EXPLICAO PRVIA
O modesto estudo que hoje se rein1prime, rela-
tivo a uma s das trs obras principais de um
prncipe da Inclita Gerao, foi escrito h n1ais
.... ,
de trs decnios, afim de servir de contribuio
para. a Ho1nenagem literria que ao insgne Me-
nendez y Pelayo prestavam eruditos nacionais e
estrangeiros no vigsimo ano do seu professo-
rado (1).
Se agora se reproduz, sen1 alteraes, no
porque n1e faltem materiais para o alargar e
aprofundar. Pelo contrrio, les so tantos e
tais que indicado reserv-los para un1a edio
(1) Homenage .Afenender y Pelayo en el Ano vigesimo de
su Profesorado. Estudios de Erudicion Espaiola con un Prologo
de D. Juan Valera. Madrid 18gg, 2 voll. -Vol. 1, p. 637-722: Uma
Obra lnedita do Condestvel D. Pedro de Portugal.
-VI-
completa das Obras do Condestvel D. Pedro de
Portugal- elos importantes na histria da cul-
tura intelectual portuguesa, no sculo xv. Pre-
ldios do Renascimento, ainda medievais, n1as
tanto em erudio como artsticamente superio-
res aos do Regente, seu pai, e os reis D. Duarte e
D. Joo I, mesn1o do ponto de vista nacional,
en1bora redigidos en1 castelhano.
Para melhorar pelo menos num ponto esta
noYa impresso da Tragdia da Rainha D. Isabel,
indita at 1 8gg, juntei-lhe em Apndice trs do-
cun1entos. preciosos: o testanzento do Portugus
que, como filho de D. Isabel de Arago (Urgel),
chegara a ser Rei dsse estado (Intruso, para
todos aqueles Catales que no se haviam revol-
tado contra D. Juan II); o Catlogo da livraria
.
que trouxera de Portugal e Castela e fra jun-
tando em Barcelona, nos trs anos do seu rei-
nado; e a lista das moedas que coleccionara.
Para estudos bibliogrficos e de bibliofilia ou arte
de coleccionar livros (e, na minha opinio, da
arte ainda mais importante de os lr) encerra o
-VII-
Catlogo subsdios valiosos, se conferirmos os
ttulos das obras que o Condestvel possua com
a erudio que manifesta na Tragedia, na Safira
de felice e infelice Vida, e no Menosprer_o das
cousas do Mundo.
Estava patente, de havia muito, quando pela
prin1eira vez n1e ocupei do nobre coleccionador
'
e ledor, a publicao de D. Andres Balaguer y
Merino, en1 que os trs documentos saram ( 1 ),
mas no frutificara abundanten1ente, por.de pressa
se h.aYer tornado raro. Creio que nem n1esmo
lhe foi feito justia pelos scios hzstituto de
Coimbra, aos quais fora dedicado ((por cultiva-
rem con tanto an1or las ciencias y las letras por-
tuguesas.
O nico escritor que com entusismo e saber
explorou o rico manancial, claro que foi, - como
em todas as questes- o reconstrutor da litera-
{1) Foi em 1881 que saram em Gerona no opsculo intitu-
lado El Condestable de Portugal considerado como eru-
dito y anticuario ( 1429-66). Estudo histrico bibliogrfico.
rata da Revista de Ciencias Historicas de Barcelona, vol. n.
-X-
daro trabalho a quen1 en1preender as verifica-
ces.
,
Nen1 todos os n1anuscritos eran1 propriedade
de D. Pedro. Vrios estavan1 na sua posse ape-
nas temporrian1ente, para que n1andasse tirar
traslados. Predominava a literatura latina. In-
cluindo as Bblias e Brevirio.s e as obras patrs-
ticas e filosficas n1edievais, h 6 I na lngua do
Lacio, contra 36 en1 vulgar. Entre essas as por-
tuguesas ten1 naturaln1ente intersse particular,
corno deixei dito nun1a nota do texto .
.
A provenincia deles, e todos os n1ais proble-
nlas talvez os solucione o investigador que pro-
ficienten1ente est a tratar da erudio de Zurara
(ou Azurara ).
O testamento, saldo de an1or e consczencza,
con1o com intt>ira razo o chan1ou Balaguer, j
cxtractado por Zurita nos Anafes de la Carona
de Aragon, y por Bofarull na sua Historia critica
civil y eclesiastica de Cataluia (ton1o v1), encon-
tra-se nun1 Libro-coleccion de docunzentos referen-
,
tes D. Carlos Prncipe de Vi.ana (f. I og), onde
-XI-
lhe foi dado pelo Arquivero Pedro Miguel Car-
bonell ( 1434-1 517) o ttulo Testanzentunz donziui
Petri de Portugalia asserentis se regen1 Aragonun1
esse qui tyrauice in priucipatu Catalonie presidebat.
O 111onetario adquirira-o con1 outros objectos-
e alguns livros (n1as de modo algum a n1aior
parte da sua bibliotca) no leilo do esplio do
Prncipe deviana, de cujo filho se len1bra con1
carinhoso afecto na sua ltin1a vontade.
Prto, Agsto de 1922.
c. M. DE v.
I
INTRODUO
O manuscrito original do opsculo quatrocentista que
agora sai luz, aps sculos de ignorada recluso, o
nico exemplar de que temos notcia. Pertence pre-
ciosa livraria de utn dos 1nais distintos biblifilos lisbo-
nenses, prematuramente falecido ean 18g6.
Numa das salas da forn1osa estncia que a encerra,
a inscrio Delicia? juveululis nzea? revela, com que
paixo pungentemente sadosa o esprito generoso e
culto de FERNANDO PALHA se len1brava, depois de colhido
pela engrenagem poltica, dos tempos felizes em que,
cunz libello in angello, ia arrancando a vetustos perga-
minhos e papis amarelecidos os segredo3 do passado,
para ern seguida exp r, em frase bu!ilada, verdades
histricas apuradas com critrio lcido.
A medida do que teria sido capaz de en1preender,
historiador de ampla envergadura e artista esmerado,
deu-a ao tracejar a anlise psicoptica de D. Jaime de
Bragana (1); ventilando a questo dos corsrios fran ..
ceses, que perturbou o reinado de D. Joo III (2), e
( 1) O casamanto do lnfaute D. Duarte com D. Isabel de Bra-
gana, Lisboa, 1881.
(2) A carta de n1arca de Joo Ango. Lisboa, 1882,
I
-i--
fazendo resurgir em todo o seu vigor a nobre e altiva
figura do Conde de Castelo-1\'lelhor ( 1 ).
Biblifilo, no sentido verdadeiro da palavra, no pro-
curava livros e tnanuscritos para como avarento os
aferrolhar. Regozijava-se de os tornar conhecidos pelo
seu prprio trabalho. E quando j desistira da espe-
rana de os utilizar literriamente, con1prazia-se en1
mostr-los a amadores que soubessetn apreciar o seu
justo valor.
Bastou ouvir um dia -em Maio de 18go (2)- da
adtnirao e do carinho que eu dedicava gloriosa
dinastia de Avis, (tomando parte activa, embora muito
modesta, com subsdios histricos e literrios, na obra-
-prima de Oliveira Martins, par a qual tivera a felici-
dade de lanar os primeiros germens, inconsciente-
mente); bastou conhecer o meu plano de editar o que
resta das obras do Regente, e do Condestvel, seu
filho, para me confiar espontneamente o seu tesouro,
pondo minha disposio, alm disso, todos os mate-
riais j colhidos (3 ), . cotn gentileza tal que transformou
o aceitar nutn prazer efectivo.
Decorreu desde ento qusi um decnio. Ao cabo
dos primeiros dois anos a minha edio das Obras do
Condestvel estava muito adiantada e anunciada no
bosquejo de literatura portuguesa que faz parte do
( 1) O Conde de Castel-A1ellzor no exlio. Lisboa, 1883.
- (2) A correspondncia que trocmos, as entrevistas que tive-
mos, e a minha visita esplndida livraria, tudo recai nos dias 24
a 27 de Maio.
(3) Recebi o original, emprestado; cpia da Tragdia, acom-
panhada de uma fotografia e cromogravura da primeira pgina do
cdice; cpia da Stira e de um Gonselho do Senhor D. Pedro,
filho do Infante D. Pedro, a ~ 1 Rei D. Afonso V. No aceitei o
precioso trabalho de Balaguer y Merino que j possua.
-3-
grande ~ ! a n u a l de Groeber ( 1 ). A inesperada publica-
o, parcial, etn Espanha, de un1 dos trs poemas do
Condestvel (2) tornou-a todavia inoportuna. Poste-
riormente, o desejo do an1vel biblifilo lisbonense,
publican1ente enunciado, postergou ainda a_ realizao
do projecto.
Un1 estudo pormenorizado sbre as duas obras mais
antigas do prncipe portugus - a Salj'T'a e as Copias
do Ale1lospre'{O do Mu11do - ltiman1ente sado das
mos do sbio catedrtico a quem amigos e discpulos
consagram ste volun1e (3), determinou-me a apresen
tar-lhe, en1 edio provisria, a parte indita, por le
mencionada com certa curiosidade, feliz de ter ensejo
para mais uma vez lavrar e1n pblico o protesto da
minha saudosa gratido pela rara liberalidade de Fer.:.
nando Palha.
II
DESCRIO DO CDICE (4)
O manuscrito mede 220 x 1 14cm; l",em 8o flhas de
pergan1inho muito fino e muito branco, coordenadas
( 1) Gustav Grober, Grzmdriss der Romanischen Philologie
(II, I3and., 2 Abteilung, p. I2g-38 r): Geschichte der portugiesi-
schell Liueratur voll Carolina A1iclzaiHis de Vasconcellos und 1heo-
philo Braga.- So dedicadas ao Condestvel as p 2Sg-264 ( 102).
-Veja-se p. 264, nota 2, e ainda 135, 2J2, 247 e 219
(2) Biblifilos Espaioles, vol. xx1x. Opsculos literarios de
los siglos XIV a XVI.- a Satira de felice e injelice vida que o
Senhor D. Antnio de Paz y l\1elia publicou a. -
(3) Antologia de Poetas Liricos Castellanos, tomo VII, p. cx-
Cxxxu.
(4) No Catlogo da livraria de Fernando Palha, a Tragdia
vem descrita sob o n.o 784-
--4--
em 8 cadernos. No fitn de cada um l-se a deixa para
o caderno seguinte. Na n1argem inferior subsistem
restos dos antigos sinais de registo. Como de costume,
a marca compe-se de letras (a at h), acompanhadas
de ora romar:tos, ora rabes ( 1 a 5) ( 1 ).
Cada uma das pginas conta 17 linhas, preenchidas
con1pletamente s quando apresentam prosas; e neste
caso com 3o caracteres, termo-mdio. Oferecendo
poesias em metro de arte maior, encerram em geral
uma nica estrofe, de 8 ou g versos. Algumas pgi--
nas h que contm duas copias, em versos de redon-
dilha, de 8 a 12 linhas ( 2 ).
A letra gtica As iniciais das estrofes e os
princpios dos captulos so de cr, alternando ouro
com azuL A primeira pgina iluminada. Tem uma
larga cercadura a cres, realadas com toques de ouro,
composta flores, frutos, aves e ramagens, nas quais
alguns n1acacos, ou n1elhor, os legendrios homens dos
bosques, se entregam a exerccios ginsticos. Ao fundo
da pgina, trajando as vestes e cingindo a cora de
uma ranha do sculo xv, mas com grandes sas des-
cadas que indicarn o seu poderio sobreumano, v-se
urna figura feminil,_ de olhos vendados, sentada numa
ampla 1nas singela cadeira de espaldar. Nas n1os
segura um escudo, con1 as armas de Portugal sbre a
cruz de Avis e o banco de pinchar dos Infantes. Os
ps descansam sbre a volante e teuebrosa roda simb-
lica, em cujo aro aparecen1 inscritas duas vezes as
palavras: Paine pour ioie.
No meio da cercadura, con1eando com letra ilumi-
nada, l-se : Pt"'ologo a/ ntll)" jnclito )'" nzu_y lzouesto y
( 1) No Caderno I s encontro a iiij, no IV
0
falta d2 e d3.
{2) Cf. fi. 4448 e 67-69.
--5-
loable varo1z Ca1denal de sant es/acio fecho por
el su nZC!J"01 .. hermano. Era nzillesinza quad1ageutesinza
uona. Segue irnediatarncnte con1 tnaiscula, ta111bm
ilun1inada, a carta-dedicatria que ocupa trs flhas e
Oleia. o verso da 4a est em branco. Na s.a prin-
cipia a obra, continuanlio sen1 interrupo at rema-
tar na 8o. a, com o seguinte colofon: Loado Dios feuesce
bienaveu/uradanze7lle la tragedia de la US)'glle 1e__,rna
dona Isabel, ministrando o ttulo gue falta no frontis
pcio. penltima finda con1 a frmula ante la nzuerte.
H flhas de guarda dplices, de papel, no princ
pio e no fim. No verso da primeira um dos ltitnos
possuidores do cdice inscreveu o seu nome, em cara-
cteres modernos [ sa,aiva ].
A encadernao, evidentemente antiga, de bezerro
liso sem fechos. O corte vern1elho.
Na lombada distinguern-se trs travesses. Entre o
2.
0
e o 3.
0
puseram o dstico em trs linhas: DIAL. I
A. D. I JAii\1. I O artista incurnbido dsse trabalho, creio
que no sculo xvi, cerceou o pergan1inho n1ais do que
fra para desejar. Do registo do 1.
0
caderno deixou
subsistir apenas utn tenue vestgio na 4 a flha (a iiij),
e na margen1 inferior da primeira, restos de um non1e.
Provveln1cnte o de um dos pritnitivos possu'idores.
Eu distingo Matiz ... lacerda.
Contra a pasta da frente est colado interionnente
um Ex-Lib1
4
is, de Fernando Palha. Quando tive o
gsto de o examinar, ainda faltava a indtcao da Est.
c do N.
0
O scriplor empregou as abreviaturas ordinrias. Fre
qentes vezes emendou erros cotnetidos, riscando o
suprfluo, e acrescentando n1argem pala v r as otnissas.
Ainda assirn deixou subsistir dois_, de algutna gravi-
-6-
dade: Saltou na indicao da era por cima dos dece1l
uios, no sen1 sinalizar o lapso por meio de utn col-
chete. E encabeou a oilal'a e ltin1a prosa con1 a
epgrafe : Prosa Noveua.
Utn ledor guarneceu aJgun1as letras de arabescos e
acrescentou algumas rubricas s poesias, imitando a
letra gtica ( 1 ). Ignoro se o fez arbitrriamente, ou
porque colacionasse o nosso exen1plar con1 outro mais
completo, quer fsse o original, quer um traslado.
Inclino, porm, para a prin1eira hiptese. l Seria tambn1
utn dos possuidores? Algum poderia in1aginar ter a
autgrafos do Condestvel. Ern dois stios um ocioso,
semianalfabeto, se atreveu a fazer exerccios de cur-
sivo.
A ortografia, cheia de desigualdades e contradies,
no brilha pela parcimnia sistemtica que caracteriza
o L..,ancioneiro da Ajuda. Ostenta, muito pelo con-
trrio, o estilo flanzejante dos fins do sculo x v. A
letra x en1 lugar de s, diante de consoantes, utna das
suas peculiaridades; aJn1 disso, a usual confuso entre
s, e 1.
III
HISTRIA DO CODICE
As vicissitudes pelas quais o cdice passou de 1 4Sg
at princpios dste sculo, so totalmente ignotas.
Apenas h 1nargen1 para conjecturas. Podetnos supor
que o elegante in-4.
0
, originriamente propriedade de
(I) So as que vo entre parnteses a fl. I 7, I 7 v., I 8 v., 20,
20 v. e 68 v.
-7-
urn dos vares da estirpe de A vis, correu nos primeiros
tempos de n1o en1 n1o (duas ou trs das quais deixa-
ram a sua marca no cdice, conforn1e j mostrei) e
que posteriorn1ente se conservou ben1 escondido, em
severa recluso, graas qual chegou at ns qusi
intacto, na sua pristina beleza.
Fernando Palha jactava-se, cheio de ntin1a alegria,
no s de possuir utn exetnplar nico, mas at o mesmo
que fra de mo e uso do desgraado filho do vencido
de Alfarrobeira, circunstncia que cotnunicava, aos
olhos dle e de todo o amador, requintes de poesia
sugestionante ao rarssitno volume.
No contesto que a idea possa ser verdica. H
factos que falam a seu favor. 1\tlas tambm surgen1
consideraes que lhe so adversas.
sabido que o prncipe portugus, que se apelidou
dura'nte trs anos incompletos Rei de Arago, de Sic
lia, de f
7
aleua, das AJaiorcas, de Sarde1llza e de Cor-
sega e Co11de de Barcelo1la, resguardava, etn arcas e
caixas do pao episcopal onde r e ~ i d i u na capital da
Catalunha, desde 31 de Janeiro de 1464 a 29 de Junho
de 1466, altn de uma itnportante coleco de moedas
e n1edalhas, 97 cdices que constituan1 a sua biblio-
teca. Entre les havia utn exemplar da T1agdia, se
as aparncias no enganam. Isso consta do invent-
rio ( 1 ), comeado dias depois de o vencido en1 (ira
nollers ter sucumbido doena que o prostrava, minado
por desgostos e vtima do seu atnor pela ptria adoptiva.
Nsse interessante docun1ento (2), o volutne que Fer-
nando Palha pretendia identificar cotn o seu, leva o
( 1) Levou duas semanas: 3o de Junho at 12 de Julho.
(2) Publicado integralmente por Balaguer y Merino, no pre-
cioso opsculo D. Pedro el Condestable de Portugal. Gcrona, 1881.
-8-
nmero de ordetn n.
0
6o, e ve1n descrito do seguinte
modo:
Jtenz, altre libre petit, scrit en perganzins, en 1'ulga1
castel/, ab posts de fust cubertes de 1'e7mell enz-
premptades, sens gajfels. E conzena: PRoLoGo AL MUY
INCLITO, etc. E feneix en la peuultinza carta los
morta.
Con1o se v, os dizeres do amanuense so pouco
explcitos e pouco exactos. No copia a epgrafe ini-
cial por completo, nem fala do colofon final que en-
cerra o titulo. A los nzorta por ante la nzuerte a ft. 79 v.
do MS. ( 1) deve ser un1 dos nun1erosos erros e des-
cuidos que se notatn no Catlogo. Em todo o caso ...
no h n1otivos para duvidar que a descrio se refere
a um exemplar da Tragdia, o qual levava no princ-
pio a carta-dedicatria a D. Jaime, tal qual o cdice
que hoje se publica (2).
Pena sn1ente que a frase relativa encadernao
( 1) Naquele valiosssimo docun1ento, assentaram por via de
regra a palavra final da penltima folha; s raras vezes a rbrica
ou o trecho final.
(2) Parece que na posse do Condestvel se achava, alm da
Tragdia, ainda outra das suas obras, faltando a terceira. O in flio
pequeno no 82, en vulgar castell e glosa!, luxuosamente enca-
dernado com as armas de Portugal, Arago, Urgel e Inglaterra, e
guardado num estojo especial, apresentando na capa ern letras de
ouro o ttulo de contento del mundo, podia ser tanto a
Saty-ra de felice e infelice vidlt como as copias geralmente cha-
madas Do menosprero do mundo, a no ser que o n1esmo volume
abrangesse, como penso, ambas as composies: a Satyra e De
contento dei mundo. E talvez ainda otltros tratados, porque nem
na Satyra nem nas Copias encontro a frmula de la ltq con el,
ou outra parecida, com a qual remata a penltima flha. - Bala-
guer, que no 6onhecia a Satyra pensou nas Copias (p. 32,
nota 1.).
-g-
no condiga em absoluto con1 a realidade. Vermelha
e lavrada em Barcelona, vi-a en1 Portugal acastanhada
e lisa. Ainda assi1n, talvez a capa primitiva fsse
substituGta n1ais tarde por outra. O cerceado do per-
ganlinho na n1argen1 do fundo, a que me referi no cap-
tulo anterior, e a inscrio do nome ... lacerda
na pri1neira laudtt, em letra que no coeva do Con-
destvel, podia ser invocada em apoio dessa explicao.
1\'las quen1 nos diz que o exetnplar privativo do
autor era o nico que le mandara copiar dos seus
borres?
Deixo de lado a questo, se qualquer treslado seri
enviado a Castela, para o pao de D. Joana de Portu-
gal e Henrique IV, en1 cuja primeira can1panha anda-
luza o Condestvel por ventura ton1ou parte? ( 1 ).
tan1bm se, depois do seu passamento, na liquidao
da pias mos, ou mos interessadas, teriam
n1andado tirar outras reprodues, n141is ou menos
luxuosas? (2). 1\las na existncia de duas cpias cali-
grficas no ponho dvida: un1a destinada a entrar em
Florena, Perugia ou Ron1a no gabinete de estudo do
seu gentilssimo irmo, o Cardeal D. Jaiane, ao qual se
dirige no Promio (3), a outra para a famigerada livra-
ria do seu rei e senhor natural D. Afonso V. Se,
(1) A expedio Veiga de Granada recai na primavera de
1455. Houve outras nos dois anos imediatos. O :Marqus de
Santillana! l\lentor literrio do Condestvel, falecera en1 1458:
alis seria justo pensar que le tambm teria recebido m tributo
de gratido.
(2) O nico n1anuscrito da Satyra, at hoje conhecido, foi
escrito em Barcelona, ano de q68, por mo do livreiro Cristovam
Bosch, dois anos depois do falecimento do Rei Intrus.o.
(3) O joven Cardeal possua assar cpia de livros, no dizer do
seu primeiro bigrafo, o Italiano Vespasiano da Bisticci.
-10-
durante o seu longo destrro, tinha n1andado de al1n
fronteiras, perto de 1449, a Satira (as suas prin1cias
literrias) Ranha D. Isabel, e as Copias (a segunda
e importante tentativa), ao prprio D. Afonso, seu per-
seguidor, o repatriado no _podia esquivar-se ao grato
dever de lhe apresentar o ltimo e melhor fruto dos
seus estudos, ideado e con1eado ainda no exlio, se-
gundo penso, tnas concludo em terra lusitana, e con-
sagrado de n1ais a mais a enaltecer a tnetnria de sua
inn, a estremecida esposa do monarca.
Querer decidir qual dentre estes trs supostos exenl-
plares o que hoje existe en1 Portugal, seria ridcula
preteno. Habent sua fala libelli. O do Condest-
vel foi tal vez vendido em Barcelona. No seu explcito
testamento, belo saldo de an1or e conscincia, encarre-
gou expressa1nente os executores das suas ltin1as von-
tBdes de vendere1n quanto fsse preciso das suas joias,
obras de ourivesaria, n1oedas, livros, panos de n1s e
mais preciosidades, en1 pr dos credores ( 1 ). Quanto
ao volu1ne destinado ao Cardeal D. Jain1e, no h cer-
teza que fsse positivan1ente remetido Itlia. A
morte, ceifando na primavera do prprio ano de 1459 (2)
mais sse ramo da rvore de Avis, ben1 pode ter psto
embargos execuo do plano. O exetnplar dei Rei
de Portugal teria mais probabilidades de ser idntico
ao que subsiste no pas, se no fsse o defeito na indi-
cao da era, que no podia ser lin1pan1ente corrigido
pelo calgrafo, por causa da escritura cerrada da pri-

(r) Balaguer, p. 5I ( 36 do Testamento).
( 2) A data indicada nas melhores fontes 5 de Abril. Na
Hist. Gen. da Casa Real vejo r5 de Agosto. Sbre a inscrio
tumular em S. Miniato de l\1.onte Oliveto, a par de Florena, onde
jaz o destinatrio da Tragdia, veja-se p. 668.
-II-
meira P'gina (I). Restos da biblioteca rgia, instituda
no pao por D. Afonso V, conservavan1-se ali durante
o reinado de D. Joo III. E estes restos, de que sei,
so exactan1ente doctunentos da actividade litenria da
fan1lia reinante : un1 Vegecio, enz linguagenz, e un1 De
Ojficio de Ccero, tambn1 ern ron1ance, atnbos tra-
duzidos pelo Infante D. Pedro (2). ltnagino mesn1o
que o cronista de Afonso V conheceu e aproveitou a
obra do Condestvel. Confira-se a caracterstica do
Regente (3), esboada por Rui de Pina, com a do nosso
texto (fi. g- l 2 ). H a frases e particularidades que
parecem tiradas da Tt--agdia ( 4). E ainda possuo
outra prova da existncia do cdice na crte: u1na
(1) Cf. Gnmdriss, p. 264. Em 1892 eu julgava que a Trag-
dia, j pronta antes da revocao do destrro, e submetida ao
soberano, actura profundamente sbre o seu corao, fazendo
afinal pender a balana da justia para o lado da clemncia. E
parecia-me tambn1 que um exemplar defeituoso no era digno
de figurar na biblioteca dum rei. O rro que se nota no exemplar
de Fernando Palha pode, de resto, sugerir conjecturas diversas:
que o Condestvel guardaria para seu uso pessoal exactamente
sse forn1oso cdice; ou que o daria de presente a um dos seus
fan1iliares e parentes, como D. Dinis, D. Fernando e D. Pedro de
Portugal, ou a um servidor antigo, con1o Diogo de Azambuja,
mandando tirar outros treslados mais apurados, tanto para si
como para os personagens de alta jerarquia que desejava con-
templar.
(2) O transmissor da notcia Joo de Barros que teve oca-
sio de investigar a Bibliotca Real, quando, sbre as arcas da
guarda-roupa de D. Joo III, ia escrevendo o seu Clarin1undo.
V. Panegrico da Infanta D. Maria, ~ 38.
(3) Crn. Afons., c. 12S.
(4) Pina diz por exemplo: <deve para todas as cousas horas
certas e limitadas que mmca trespassou". E no nosso texto l-se:
cc que la su vida con 1elox por cierias h01as a unas e a otras cosas
deputadas reglavae.
-12-
cpia quinhentista, conservada na Biblioteca Real da
Ajuda, e que descobri ctn 18go.
Mas seja con1o fr: o belo exen1plar gtico de Fer-
nando Palha, con1 o seu introito i1un1inado, escrito, o
no, no prprio ano da redaco da carta- quer seja
o que em 1466 se achava etn Barcelona, quer outro
enviado a D. Jaitne, ou o dei Rei de Portugal- foi
muito prov veln1ente manuseado pelo seu preclaro
autor, antes da oferta a algutn representante da casa
de Avs.
De 16oo at ao 1.
0
quartel dste sculo no encon-
tro vestgio do cdice. Apenas sei que fazia parte da
biblioteca de D. Fernando de Lin1a quando, por dua"
vezes, pouco antes e pouco depois d.e 1818, dois erudi-
tos investigadores, um nacional e outro estrangeiro,
tiveram azo de o exatninar detidan1ente e de formula-
rem, em trabalhos liter.lrios de que logo direi duas
palavras, o seu juzo a respeito do Condestvel e da
sua Tragdia. Aps dois ou trs decnios esta acha-
va-se entre os livros de DE CARVALHO, passa21do
em seguida como legado a MARIANO DE CARVALHO. Este
ligava pouca importncia ao avelho alfarrbio, que
ofertou a um seu atnigo, apaixonado biblifilo, mas
homen1 de bem que n.o aceitou a ddiva.
O modo cotno Fernando Palha conquistou o perga-
minho - creio que em 1883 ou pouco ttntes - em
troca de 3oo mil reis, j foi descrito com verve humo-
rstica por le n1esmo ( 1 ), quando em dias de crise e
desconslo resolvera desprender-se das suas opulentas
coleces, chegando a n1andar in1primir cotn ste obje-
( 1) No Jornal Correio da Noite, n.
011
de 3 de e 2, 3, 8 e
ainda 9 de Julho de I8g5. Seguiu-se un1 post-scriptum de um
annimo dia 10 do me.smo ms e ano.
ctivo, um catlogo da sua ( 1 ), o qual, sem feliz-
mente ter servido para o fim indicado, fica sendo um
primoroso monumento e un1 subsdio de alto valor para
os hispanizantes.
IV
DUAS PALAVRAS
A ,_
ACERCA DESTA EDIAO
Entusiasmado com o achado da T1agdia, Ii'ernando
Palha comeara a o homem, com teno de
publicar o 1nanuscrito e o mais que dle encontrasse,
tudo precedido por um estudo histrico e crtico.
Quando a poltica veio roub-lo ao amor dos antepas-
sados para o entregar ao dio dos contemporneos,,
segundo dizia, j tinha tirado manu p1opria cpia
estnerada, cotn todo o rigor filolgico, afastando-se do
original unicatnente en1 resolver as e regu-
lar a pontuao (2).
Pela minha parte, cotejei essa cpia cotn o original,
estudando com cuidado peculiar as pouqussimas pala-
vras que lia de n1aneira diversa, e que por tanto podiam
suscitar dvidas e controvrsias (3), satisfeita quando
vi aplaudidas todas as minhas leituras e interpretaes
(I) Catalogue de la bibliotheque de M. Fernando Palha: Lis-
bonne, imprin1erie Libnio da Silva, 18g6; 4 vol. in 4.
0
(2) No- original empregou-se um nico sinal de pontuao;
c;ubstitudo por F. Palha por ponto final, sempre que seguia mais-
cula, por virgula no caso contrrio, e por un1 ponto de interroga
o, onde o sentido o exigia.
(3) :Mencionarei dois exen1plos. A fl. 23 st1bstitui desea por
- A
dexa; e a ft. 2 1 v. h : En esto estando. . ahe-vos do vi no. Estt
arcaico ahe por eis pouco conheddo.
--14-
pelo meu amvel anfitrio. Foi essa mesma cpia que
serviu agora na tipografia. As n1odernizaes a que
procedi, consisten1 exclusivan1ente na introduo de
alguns poutos de exclanzao, e de longe em longe ponto
e vbgula, onde me pareceu de vantagetn para a con1-
preenso do texto. Con1 fim igual en1prego inicial
maiscula nos nomes prprios.
Penso que rnal restaro a escurides para quen1 no
fr inteiramente hspede na linguagetn alatinada dos
prosadores e poetas quatrocentistas, conhecendo as
obras de Juan de Mena, do J\;larqus de Santillana,
Gomes l\1anrique, Lucena e Juan Rodrigues dei Pa-
dron, ou se houver ocupado com as outras composies
do Condestvel.
Ja falei da cpia que encontrei na Biblioteca da
Ajuda, ainda antes de conhecer o original ( 1 ). prova
de que foi realmente tresladado sbre o nosso cdice,
o rro na data, que repete; assim como outros lapsos
diversos (2). O annin1o Portugus ao qual a deve-
mos, trabalhou cuidadosan1ente. 1\tlas pouco prtico
no seu ofcio, ou pelo menos fraco conhecedor do cas-
telhano, crivou o texto de lusismos, escrevendo cons-
tantemente 111iln por nzi, assinz por as, divida por
debda, liuhage por linaje, 1'e;Jnho por 1'ecino, levar por
llevar, p1:.a{_er, ocla1'0, seitinzo, etc. As nurnerosas va-
riantes que resultaram dste proceder, so meras detur-
( 1) Est num volume com uma traduo manuelina de Pom-
pnio Mela : La geografia j cosmografia de pomponio mela cos-
nzografo, pasada de lalin en por maestre Joan Faras
baclziller artes e em mediina fisico j sororgiano dei 11ll!Y alto
Rey de Purtugall Don .Alanuell. --Julgo-a indita.
( 2) O segundo engano: Prosa Novena por Oitava no foi re-
petido.
paes lingsticas e ortogrficas, ou em outros casos,
erros de leitura que no merecetn ser registados ( 1 ).
Ainda assirn obtive un1a cpia diplon1tica, tirada a
meu pedido por um diligente en1pregado daquele esta-
belecinlento, ao qual os letrados portugueses devem
valiosos servios.
Os lusisn1os do prprio Condest<:1ve1, ou do seu escre-
vente, so pouco nun1erosos (2). Durante o setnio do
seu exlio tivera cio suficiente para aprofundar os seus
conhecimentos da lngua castelhana.
v
OPPHES ENUNCIADAS
A RESPEITO DA ,, TRAGDIA,>
Nos artigos de Fernando Palha sbre a Tragdia
afirma-se que uuuca uingunz dera untcia da sua exis-
t1lcia. S acrescentando: enz ilnpressos portugueses
que a asseverao sai verdica.
J aludi a dois sbios que se ocuparan1 dela com
justos louvores. An1bos desconhecian1 a Safira, cuja
existncia foi revelada tnuito n1ais tarde por Amador
de los Rios. E ambos atribuam as (:opias do J,fenos-
prer_o do A1undo ao l{egente, iludidos pela inexactido
de Garcia de Rezende co1no todos ns, at que D. Jos
Ivlaria Octvio de Toledo as restituu ao seu verdadeiro
(1) A fl. 14 v. na Prosa segunda encontro rodante por volante;
a fl. 38 v. marinas por maritimos.
( 2) A fl. 67 temos por exemplo a rima muerte conorte e CO
norte, forte, morte, sorte. No Afet1o 4.
0
tiuiebras (ft.. 77 v.)
castelhano arcaico.
-I()-
autor (1). o primeiro o erudito e frtil Antnio Ri-
beiro dos Santos, falecido em 1818 como Bibliotecrio-
-mr da livraria de Lisboa, autor de uma in1portante
memria Das origens e progressos da poesia po1
4
tuguesa,
que ficou indita (2). Pouqussimos curiosos a leram
por tanto. No captulo IV : Da poesia portuguesa no
sculo xv, trata primeiro do Infante con1o suposto autor .
das Copias e, num pargrafo digressivo, da Tragdia
do Condestvel, dando an1ostras dos versos. Trans
crevo-o no fim dste captulo, sem acentuar os vrios
erros que contm, porque o leitor dste ensaio os cor-
rigir fcilrnente.
Pouco depois um Alemo inteligente e consciencioso,
dos poucos que investigaram as origens da lrica por-
tuguesa, e que deu ainda a conhecer l fora an1ost:-as
da poesia popular desta nao, Christian Friedrich
Bellermann, aproveitou, durante a sua estada en1 Lis-
boa (1818-I82S), os 1nanuscritos de Ribeiro dos Santos,
recorrendo em seguida directan1ente ao original (3).
No traduziu nem transcreveu trecho algum, certa-
mente por no querer engastar textos castelhanos num
escrito dedicado literatura portuguesa. Em con1pen-
sao, d alguns leves traos biogrficos do autor, e
urna curta tnas be1n feita anlise da Tragdia, caracte-
rizando o assunto, o andan1ento e o valor filosfico dos
conceitos do Condestvel.
Para os peninsulares as pginas de Bellermann fica-
ram letra n1orta -facto que o ilustre historiador da
( 1) Revista Ocidental, 1.
0
ano ( 187 5), ton1o II, p. 2gS.
(2) Bibl. Nac. de Lisboa, vol. XIX, das Obras manuscritas de
RIBEIRO DOS SANTOS.
(3) Die alten Liederbiicher der Portugiesen, Berlin, 1840; p. 29
a 3I
1
e nota 28 a p. 5o.
-17-
lrica castelhana no censura, mas sin1ula cortsmente
estranhar- ( 1 ). Poderian1 t-las conhecido, pelo n1e-
nos, por aluses de A. 1\lorel-Fatio, que as citou ao dar
conta (em 1882) do slido e interessante trabalho his-
trico de Balaguer y 1\lerino ( 2 ).
Th. Braga teve apenas vaga notcia do achado de unza
obra indita do Condestvel, ao redigir ern 1885 o seu
de Portuguesa (3).
No 1\Janual da filologia condensei en1 duas
pginas o n1eu saber a respeito das suas obras caste-
lhanas e portuguesas, incluindo a 1'ragdia (4). E tendo
de falar do Catlogo de Garcia Peres nos Anais Crti-
cos(:,) tornei a demonstrar utn ponto que j ficara bem
frizado no estudo anterior, a saber: que o filho do
vencido de Alfarrobeira foi o pri1neiro Portugus biln-
ge que se serviu do castelhano etn trabalhos literrios,
quando foragido residia en1 Castela., nzs costreiido de
la ucesidad que de la voluntad.
Segue o que diz Ribeiro dos Santos :
Con1 a honradissima 1nen1oria do Infante O. Pedro
deve unirse a de seu Filho D. Pedro, IV. Condestavel
de Portugal, l\lestre da OrJen1 de A vis, a n1ais for-
mosa c ben1 proporcionada creatura que ento se sabia
no n1undo, )> que foi depois chamado pelos catales, e
proclamado Conde de Barcelona, e Rey de Arago em
1462 (sic). Tratou grandes tratos e amizades con1 pes-
( 1) Antologia, VII, p. cx1x.
(2) Romania, XI, I53.
(3) P. 132, nota 2.
(4) Cf. Groeber, Grzmdriss, p. 638, n. 4
(5) Kritischer Jahresbericlzt ber die Fortsclzritte der
nischen Philologie, 18go, Bd. I., p. S87-S88.
2
soas de alta jerarquia e de bom saber, sendo hum
delles o famoso Dom Ifiigo Lopes de Mendoa, primeiro
Marquez de Santillana, e Conde del Real de Mazana-
res, to luzido nas Bellas Letras como na fidalguia. A
este poeta pedio elle com grandes mostras o Cancio-
neiro de suas trovas, que lho enviou com huma Carta
muito erudita ( 1) com o que mostrou a muita ':lfieio,
que tinha aos estudos poticos, e no s folgava com
a leitura de boas trovas mas compoz elle algumas de
primor para aquelles tempos (2).
Existe hum formozo codigo MS. de seus versos e
proezas, nesta Corte, que vimos e cotejan1os, que, posto
que seja em Castelhano e no pertena proprian1ente
lngua e poesia portugueza, com tudo por ser de
Portuguez, e se conhecer por elle o genio e gosto do
Poeta e ainda por digresso da materia pode ter aqui
lugar. He escrito eln pergaminho claro com m.to aceio,
e em caracter gothico ou meio gothico mui limpo e re-
gular, e occupa 8o folhas.
Tem frequentes abbreviaturas, travaes e ligados de
letras, qu,e so algun1as vezes difficeis de ler. Usa s
de pontos; o caracter parece ser do mesmo seculo XV (3).
( 1) ((Vem no principio do 1.
0
tomo da C'olleco dos Poetas
Castelhauos, de Sanches, p. XL V_III; parece que foi escrita entre
os annos de 1455 e 14S8, em que morreu Santillana. Comea:
En estes dias passados 41var Gon;ales de A/cantara, familiar e
servidor de Ia casa dei Seior Infante D. Pedro, nzuy inclito Du-
que de Coimbra vuestro Padre, de parte l'uestra, Seior, me rog
que los decires e Canciones mias a la vuestra nzagui.ficeucia, etc.
(2) A estas poesias parece alludia o 1\larquez nestas palavras
Je sua carta : De lo qual me face1l cierto asi vuestras demandas,
como algumas geutiles cosas de tales fj )"'O he visto compuestas de
la vuestra prudencia.
(3) Existe na Livraria do IU.mo D. Fernando de Lima.
-lg-
O Prologo na 1. a folha tem ern roda pelas quatro
margens un1a cercadura de floreios entrechassados, e
de figuras de aves e ani1naes, e entre ellas en1 baixo a
da fortuna vendada, e sobre un1a roda com letra pelas
extren1as, que no entendo; e do tneio do eixo da roda
para cima arn1as Reaes. A cercadura he illun1inada
de encarnado, azul e verde, e com alguns pequenos
dourados: as iniciais do titulo do Prologo, e as do
mesn1o Prologo so tatnbenl floreadas e illutninadas da
n1esrna sorte, mas com mais d9urado; as de cada prosa
e verso tan1betn o so ou mais ou menos.
Consta esta obra de prosa e verso, e ten1 por assumpto
principal o- lamento das desventuras de D. Pedro, e as
esperanas e consolaes que elle tinha en1 Deos.
H e escrita con1o j dissemos, en1 castelhano, dialecto
ento n1tlito uzado entre os nossos pela grande cultura,
que j tinha; no que seguio o exetnplo de seu pai, que
muito poctisou naquella lngua.
Esta obra h e dirigida a seu irmo Dom Jemes, ou
Jaime, Cardeal em Rorna do Titulo de Santo Eusta-
thio ( 1); e porque este foi creado Cardeal etn 20 de
( 1) D. Jayme tinha ficado prezioneiro na batalha de Alfarro-
beira, em que seu pai acabara seus dias na desgraa; foi posto
depois em liberdade, n1as receando espcrimentar alguna afronta
ou injustia passou logo para Flandres, e viveo alguns annos em
casa de su3. tia a Senhora Infanta- D. Izahel, Duqueza Soberana
daquelles Estados: foi nomeado por seu tio o Duque de Borgo-
nha Bispo de rraz, em 21 de l\laro de 14S9 (sic), teve tamben1
a Ahbadia de Dunas da Ordem de Cister; foi depois Arcebispo
de Lisboa, de que teve smente a administrao por Bulia de
Nicolao V passada em 3o de Abril do mesmo anno, por no ter
n1ais que 20 annos de edade- (conservava-se no Cartorio do Se-
nado de Lisboa). Passou a Roma aonde Calixto III lhe conferio
em Commenda o Bispado de Paphos na Ilha de Chipre em 21 de
-20-
Fevereiro de 1453 e falleceu em 20 de Agosto de 1459,
pode assentar-se que esta obra fora concluida entre os
ditos annos de 1453 e 1459 (1).
Dan1os aqui algumas an1ostras desta obra posto que
no escrita enz Portugue'{_, por que se faa conceito de
suas poesias, e se orne com ellas a nossa Historia.
VI
CARACTERIZAO DA TRAGDIA
Escolhendo para a sua obra, que no fundo e na
essncia un1 tratado de filosofia n1oral, en1 forma de
un1a viso dantesca, an1enizado com lricas engastadas,
o ttulo aparenten1ente pretencioso e in1prprio de Y:1a-
gdia, o discpulo do 1\'larqus de Santillana, versado
na Divina Conzdia do grande tinha os olhos
Maro de 1453; e em a sua 1.
3
creao de 20 de Fevereiro de 1456
o creou Cardeal Diacono do Titulo de Santo Eustathio.
( 1) Sendo o Cardeal D. Jayme destinado por Pio II seu legado
a Latere para o Imperador de Alemanha Frederico II, cazado com
a Imperatriz a Senhora D. Leonor sua prima com-irm, adoeceo
em Florena, e querendo antes acabar mais cedo os seus dias, do
que manchar a pureza virginal de seu corpo, que s lhe davo por
remedia da sua saude, se ali aos 20 de Agosto de 1459 de
idade de 25 annos, 1 1 mezes e 10 dias.
Se as Poesias deste Cancioneiro fossem presentes ao erudito
Dom Thomaz Antonio Sanches, Bibliotecario de S11a Mag.de Ca-
tholica, no censuraria no tom. I da sua Colleco de Poesias Cas-
telhanas a M. Sarmento por dizer que o Marquez de Santi1lana
houvera ao Condestavel por excellente poeta, por quanto deste
Cancioneiro se ve bem que o foi, e que as palavras do Marquez
para elle no ero puramente cortezs mas verdadeiras e propias
de seu real merecimento .. ,
-21-
fitos na infantil classificao n1edieva l dos gneros lite-
rrios, havia pouco exposta aos Espanhois pelo seu
i\lentor literrio, no na non1eada Carla sbre as lite-
raturas rotnnicas ( 1 ), ren1etida no acto de oferecer ao
prncipe portugus o seu Cancioneiro ( 2), mas numa
das con1posies exemplificadoras nle contidas, a qual
chan1ou expressivan1ente Couzedieta de Pour.a:
Tragedia es aquella que contieue en si caydas de
gra11des reyes e prncipes ..... cuyos nascinzientos e vidas
alegrenzenle se conzen{_aron e graud tienzpo se continua-
ro11 .. ... e despues tristenzente (3 ).
Tragdia neste sentido era reahnente o assunto da
obra do Condest<i vel: o seu pertinaz infortnio pessoal,
a desgraa do Infante seu pai e de toda a sua prole,
( 1) O Prohemio e carta que el marques de Santillana envio
al condestdb/e de Portugal con las obras suyas no ten1 data.--
Como todavia ao tempo da redaco o Regente ainda estava vivo,
tendo o Condestvel j composto algumas cousas gentis, fo,roso
coloc-lo entre 1445 e 1449. Do familiar, enviado a Castela, Alvaro
Gonlves de Alcntara nada sei. H um lvaro Portugus que
trocou versos com Gomez l'vlanrique, perto de 145 5 : tnas ste
gentil trovador ser o lvaro de Brito do Cancioneiro de Resende.
(2) O n.
0
86 da Bibl. do Condestvel um Cancioneiro de
Santillana.
(3) Quanto ao estilo, talvz se lembrasse tambm da defini-
o de Villena : tragedia es estilo alto superbo que tracta de esta-
rias nobles como bata/las de pri11cipes, de reynos e
cibdades. J na Stira, sua estreia literria, o Condestvel hau-
rira nas mesmas fontes, fiel s palavra!; de Santillana (ed. A. de los
Rios, p. 94) : Satyra es aquella m .. uzera de fablar que tovo un
poeta que se llam Styro el qual reprendio muy mucho los viios
e lo las ,,irtudes; ou as de Villena: Satira es estilo mediano;
tracta de virtudes e vicios. Sbre Tragdias e Comdias medie-
vais em metro pico til consultar W. Cloetta: Komodie und
Tragodie im Mittelalter, 18go.
-22-
nobilssimas vencidos que a feio dos psteros cingiu
con1 a aurola de rnrtires da ptria.
De dramtico tem ela pouco tnais que o nome. As
oito poesias, sin1ples rnonlogos proferidos pelo poeta,
que o actor principal, so na tnaioria queixas anlar-
gas ou exploses violentas da sua dor, provocadas e
rebatidas por outros tantos discursos en1 prosa, de trs
seus interlocutores. Na alternao de umas e outras
consiste o dilogo. As passagens narrativas, nas quais
a aco, que qusi nula, se vai desenvolvendo, fazem
parte (no separada) ora das prosas, ora dos 1nel1"os,
como o cultista tnedieval denomina os seus versos.
Outro nome apropriado da Tragdia teria sido Auto-
- Consolatria. Ou ento podamos consider-la como
un1 fragmento de autobiografia psicolgica: a exposi-
o das impresses dilacerantes que a notcia da morte
da Rainha D. Isabel produziu sbre o desterrado, assim
como do processo estico pelo qual se libertou da sua
lstima individual, levantando o vo at que a vista lhe
_abrangesse todo o nosso quartisfrio e a dor hun1ana
e1n toda a sua arnplitude e transcendncia.
Ingenuamente o autor confessa cotno, para achar um
lenitivo sua profunda mgoa --o apetecido solanzen
miseris- conversou a ss e longamente com histori-
grafos e filsofos cristos. E afinal, inspirando-se no
Liz,ro de Job, na Co11solaco de Boecio, nos tratados
,
morais de Seuec, nos Casos de homens ilustres e de
nzulheres preclaras ( 1 ), reflectindo sbre os reveses que
( 1) Todos estes volumes f.guram na livraria do Condestvel.
Boecio em latim (84) e castelhano (3g) ; Boccaccio, De Casibus
virorum illustrium et prceclaris mulieribus, numa verso particular
(92). ( Talvz naquela que D. Afonso de Cartagena redigira du-
rante a sua embaixada crte de Portugal?
-23-
abateram a sua farnlia das sumidades onde pairara, e
sbre a sorte de outros soberanos e magnates, e vasando
toda a an1argura da sua alma atribulada, ora em ende-
chas sentidas, ora en1 jaculatrias e maldies impe-
tuosas, chega a utn estado de resignao tica, em que,
sen1 se in1portar com as exigncias impostas pelo ttulo
Tragdia, acaba bieuaJJenturadamenle a sua obra.
Eis um curto elenco do contedo.
Metro I: 7 NoJJenas de arte nzaior (ABABABABA). -
lntroduo. Mandando aos seus olhos interrompessem
o chro, lngua que se cale, mo que segure com
firn1eza a pena, requer volante fa1na propague a sua
triste'histria (1-2).- 11ZJJoca o Onipotente, implorando
socrro na sua aflio (3 ). -Dirigindo-se aos n1ortais,
conta como en1 sonhos febris tivera JJises, e como, de
dia, claros e tpicos sinais lhe presagiararn a desgraa
que o an1eaava (4-7).
Prosa I.- Utna noite de inverno, regressando de um
passeio pelos can1pos, v vir ao seu encontro, utn men-
sageiro, alvoroado e como louco. -Discurso dste,
que o prepara a novos golpes da fortuna, lernbrando-
-lhe a sorte infausta do progenitor e as vicissitudes de
outros vares, precipitados das culn1inncias do poder
aos abistnos da desgraa.
Metro II: 1 IVoJJena. -Cheio de angstia, o (_:ondes-
tvel quer inteirar-se da verdade.
Prosa II.--- O 1nensageiro participa-lhe a morte da
Rainha.
-24-
Metro III: 1 Novena.- Espanto do poeta, que se nega
a dar f a nova to inesperada.
Prosa III.- Un1 segundo nncio sobrevem e confirma
a triste novidade, dando ponnenores sbre o lugar do
falecimento (vora), o luto da nao, as solenes ex-
quias em S. 1\tlaria da Vitria, 1 ~ 0 Panteon da casa de
Avis.
Metro IV: 12 Novenas.- Sem sentidos durante algum
tempo- conzo estatua que algo non siente- o Poeta
convence-se, acordando., da realidade da sua misria,
vendo lacrimosos os companheiros. Desesperado, sen- . ,
tindo a tendncia impulsiva de pr tno em si prprio,
arranca o cabelo, destroa o vestido e rompe afinal
num chro convulso, tnaldizendo, en1 versos impetuo-
sssimos, o n1undo e seus falazes esplendores.
Chegado a ste auge do frenesi, insensato e culp-
vel, a peripcia comea, e con1 ela a segunda e prin-
cipal parte da obra: a Consolat1ia, ou seja um ser-
mo fnebre Da vida e da n1o1te ou Da vaidade das
cousas nzundanas, dividido em cinco captulos (as Pro-
sas IV a VIII).
O tenzpo principia a exercer, lenta e suave, mas
eficazmente, a sua aco conciliadora. A reflexo tni-
tiga a dor. Figurado por um semi-deus venerando, etn
roupagens roagantes, a frente coroada de loiros imar-
cescveis, trs pomos simblicos na mo direita, o velho
Cronos aproxin1a-se do infeliz. E discursa longa ...
longamente.
Em grave e filosfica meditao expe verdades eter-
nas c sublimes sbre o nirwua dos bens terrestres, a
brevidade da vida ern con1parao corn a eternidade.
Distraindo o atormentado n1ancebo da observao n1es-
quinha da sua sina individual, demostra a universali-
-25-
dadc da dor, chan1ando a tnorte patrin1nio cotnutn do
gnero hun1ano, c feliz c querido de Deus a quem
n1orre cedo. Exige do varo forte, resignao subrnissa
vontade de Deus.
Est claro que no se esquece de exen1plificar abun-
datHen1cnte, resuscitando en1 quadros ligeiramente esbo-
ados, todas as notabilidades da antiguidade
e da idade-n1dia que a traJio en1 tipos,
e j ento eran1 alegadas por escritores cultos como
SantilJana, Mcna, os l\1:anriques, Villena, Padron, Lu-
cena. l"an1bn1 no parco de sentenas clssicas e
versos bblicos. - Un1 Recuerde el alnza dornzida! em
prosa potica.
Nos tpicos, nas ideas, nos ditos, nas cornparaes
h pouca ou nenhurna novidade. O que d todavia utna
nota particularmente viva e realista a tantos lugares
comun.s ticos, j revolvidos atravs de sculos por
n1oralistas e poetas de inspirao religiosa; o que pro-
voca sincera simpatia e enternece; o que d ao tnesmo
ten1po 1 .. 1 .. agdia u111 no deprezvel valor histrico,
a insistncia cotn que o filho do Regente fala dos
seus, citando factos e glorificando principaln1ente, nun1
profundo sentin1ento de an1or e piedade filial, o prn-
cipe no nzulldo raro, tratado s escu1as nzal (1), o que
fra vtima do ily'uslo e cruel dio de Alfarrobei1a e
contra o qual se quebrarauz sa11gue e leys (2). E isso
muito discretamente, sen1 acusar mesmo velada1nente
o vencedor; sen1 dar crdito tradio caluniadora de
envenenatnentos; sen1 enunciar desejo algum de vin-
gana, nen1 dirigir improprios contra os ini1nigos do
( 1) S de 1\liranda, Carta a el Rey, v. 213 e 203.
(2) Ferreira, Epitfio 3 e 4
-26-
Regente, que in1pelidos por invejas, cin1es e cobias
tinham inventado vilanias, tornando suspeito ao inexpe-
riente soberano aquele que fra seu pai e tutor, e gover-
nador zelosssimo dos seu reinos durante um decnio,
armando por fin1 a cilada em que caiu, infan1ado como
rebelde atnbicioso ( 1 ).
1\tlas continuemos com a exposio, reservando para
outro captulo as notas histricas, espalhadas pela obra
do Condestvel.
O discurso do V e lho interro1npido cinco vezes pelo
seu nico ouvinte, o qual se submete e confottna pouco
a pouco. Prneiro desculpa a sua dor, mostrando que
derramar lgrin1as tambtn apangio comutn do nli-
srrimo gnero hu1nano, a que o prprio filho de Deus
no se subtraiu (Metro V). Depois insiste teimoso em
maldizer a sua sorte, recusando o remdio an1argo des-
tinado a trazer-lhe sade e vida, embora reconhea a
verdade da argumentao do venervel interlocutor.
O propsito de apoucar as suas penas irrita-o. Acha
intolervel a vida prolongada em triste solido e terra
estrangeira, sem ter na ptria quern advogue a sua causa.
Prefere a n1orte e por ela clan1a (Metro VI). Afinal,
persuadido, aceita os conselhos e consolos irrespond-
veis do tempo (Metro VII), resignando-se cristmente,
psto que no compreenda como possa achar a via do
( 1) A nao portuguesa dedicou um verdadeiro culto me-
n1ria do Infante, muito antes de o famoso Auto ter popularizado
o heri das Sete Partidas, e em sentido muito mais nobre-
culto de que h provas contnuas at 1640 nas obras dos historia-
dores e dos poetas.- O primeiro a insurgir-se contra essa glori-
ficao ou seja contra O tyrannico predominio da lenda,> foi
Gaspar Dias de Landim c' homem todo d ~ d i c a d o aos Braganas))
numa Crnica do infante D. Pedro, indita at I8g3. (V. Bibl.
de Clssicos Portugueses, vol. Vl).
-27-
vero prazer., vivendo ledo e satisfeito no exlio, sem lar,
sen1 fan1lia, c deserdado (l\lctro VIII).
Nesta segunda parte, o poeta tentou un1a verdadeira
novidade. Favorecendo os versos menores. tnesmo em
,
trechos que exigen1 estilo a I to c soberbo, varia rotnan-
tican1ente as forn1as rntricas, de duas em duas estro-
fes, para assin1 caracterizar os diferentes estados de
aln1a por que ia passando.
Metro V: 6 copias em versos de 6 slabas :
ABABCDDCD (2); ABCABCDEFDEF (2); ABBACDDC (2).
Metro VI: 16 estncias de extenso diversa, etn versos
de h slabas, n1isturados de quebrados. Marco estes
ltimos corn asteriscos:
ABABCDDC (2); ABBAABCBC (2); ABBAACCA (2),
* * *
ABABCDCCD (2); ABCABCDEDE (2); ABABCDDC (2);
* * *
ABBAACCDDC ( 2 ), ABBAACDCCD ( 2 ).
* ~ ** ** .
Metro VII: 1 estncia en1 Septenrios: ABABACDDCD.
Metro VIII: 4 Oitavas de arte maior, com um verso
quebrado de S silabas: ABBAACCA; 4 e s t ~ f e s ern Septe-
**
nrios: ABBACDDA; 4 de 5 slabas, misturados de que-
brados, de apenas 3: ABBAACCA.
*
Quanto execuo e ao valor potico, a Tragdia
parece-me superior s con1posies do Condestvel,
principalmente Stira, tratada, no sen1 justos moti-
vos, pelo crtico castelhano de cmpalagosa . O homem
de trinta anos ainda considera, tal qual o n1ancebo de
dezoito, o saber e o estudo co1no o nervo da poesia. No
-28-
resiste ao prurido de fazer alarde de seus extensos
conhecin1entos de rnitologia clssica, filosofia n1oral,
histria sagrada e profana. lVlas j se no compraz em
os seus textos de indigestas referncias
didticas; nem, felizn1ente, em glosar o sentido literal
e alegrico de vagas aluses e obscuras len1branas.
Exitnindo cotn prudncia a parte potica de nomes e
ornatos histricos, exen1plifica apenas na prosa, e a
mestno d prova de con1o assimilou a matria erudita.,
narrando en1 forma sucinta e an1ena. Na redaco
segue, con1o dantes, a corrente latinista, rnas j no
decalca servihnente os perodos dos seus modelos, nern
abusa den1asiado do hiperbato_n. Frases requintadas en1
estilo precioso, como enzbeverar la pendo/a en la negra
agua j no ocorren1; nen1 to pouco fonnulas muito
repetidas na Stira e no Poenza como o fenzinil linage
a quien yo lauto SOJ,.. teuudo e loar devo. Confesso que
no desgosto da sua retrica comovida e que os versos
me parecem muito aprazveis. As estT fes de nlaldi-
o por exemplo so de un1 vigor notvel, e ao tnes1110
ten1po de grande agilidade (IV). Acho ben1feita a
defesa das lgrin1as (V). E no n1enos a justificao
do seu pessi1nisrno (VI).
A concepo geral da vida, que se rnanifesta en1 toda
a obra, nobilssirna, como en1 tudo quanto achan1os
escrito pelos reis, infantes e infantas de Avis.
Em sun1a, julgo que a 1ragdia no indigna de
ser con1parada s n1elhores obras coevas castelhanas
que lhe serviratn de modlo. A quen1 leu qualquer
dia a Conzedieta de que tnencionei propositada-
mente no princpio dste captulo, escuso revelar que
foi essa que deve ter inspirado ao Senhor D. Pedro,
4 Condestvel de Portugal e mais tarde Rei intruso
-29-
de Arago, a primeira idea para a T1agdia da insigne
Rainha D. Isabel.
VII
DATA DA ccTRAGDIA>
E REPATRIAO DO CONDESTVEL
fcil estabelecer con1 preciso, qual a palavra que
deven1os suprir no ttulo da Carta-dedicatria, depois
de era nzilsima quad,..agentsinza ( 1 ), como no difcil
provar que a T1
1
agdia foi, se no integrahnente com-
posta, pelo menos concluda em Portugal. A ranha
cuja perda o poeta chora, faleceu a 2 de de
O cardeal, a quen1 dirige o seu nobre desabafo
consolatrio, expirou a 15 de Abril de I45g. No texto
ten1os alm referncia e aluses de sobejo a acon-
tecitnentos histricos, ocorridos no trinio que medeia
entre um e outro infortnio.
Ponderetn-se as palavras dedicadas aos Infantes de
Arago e especiahnente a D. Joo, o nada escrupuloso
herdeiro das co:--as de Navarra e Arago- rnais tarde
tenacssin1o antagonista do Condes t veJ., que lhe deve a
sua derrota. S antes da n1orte de Afonso o Magn-
nin1o (27 de Junho de 14S8) era lcito O}" en
dia reJ'Ilante en Navar1 .. a, sen1 nada n1ais (f. 76 v.).
Ouarn-se os lamentos, en1 forn1a de profecia, sbre
o fadrio do irmo n1ais novo, D. Joo de Coin1bra,
( J) Um sinal, da mo e letra do calgrafo marca de resto a
omisso. Erros do mesmo gnero so freqentes.- Por exemplo
num dos documentos que formam o vol. u da excelente obra de
A. Ribeiro de Vasconcelos: Evoluo do culto de D. Isabel de
Arago (p. 532): falta septuagsimo, depois de quingentsinzo.
-3o-
Prncipe de Antioquia, outro ramo malogrado da r-
vore de Avis, que tnorte cortou na primeira metade
de 1457, longe da terra natal (f. 78).
E vejarn-se as aluses trgica sorte do CQndest-
vel castelhano D. lvaro de Luna., subido ao cmulo
do poder por sobejido de e justiado uo
h a aiuda conzplidas circulaes de sol, frase
que s tinha razo de ser antes de 2 de Junho de 1457
(f. 74).
E como essas trs referncias se acham qusi no fim
da obra, lcito inferir que ela estava pronta em Maio
de 1457.
O Prlogo - a nica parte datada - acrescentado
tnais tarde, confirn1a ste clculo. Suponho-o escrito
e copiado en1 princpios de 14 5g. O poeta conta ai
como teve de largar mo da obra, se"m a limar nem
revr., para acotnpanhar seu Rei e Senhor aos campos
tingitanos (3o de Set. de 1457). E de volta ao conti-
nente., depois da tornada de Alcacer (Out. do mesmo
ano), o sobresslto contnuo etn que o rei de teve
os Portugueses, cercando-os no forte conquistado., e os
aprestes para outra expedio no permitiram que o
prncipe se dedicasse novan1ente ao trabalho interrorn-
pido., aperfeioando-o., afiin de o tornar digno do excelso
varo a quem o destinava ( 1 ). Julgando que Afonso V
no tardaria a passar outra vez a Africa, redigiu apenas
a sua sentida Carta-Prlogo a D. Jaime, entregando o
manuscrito e1n seguida a um dos seus escrives, sem
( 1) Deve ser ds te ano de 14S, anterior 1 a expedio b-
lica do Africano, o Conselho do Senhor D. Pedro,filho do Infante
D. Pedro a E/ Rei 1). Afonso V, em que tenta estabelecer o que
seria mais pertencente, u para mancebo rey: )) infieis conquistar ou
bem e justamente reger o seu reino.
-31-
que a presaga mente lhe segredasse que tambm aquela
florescente juventude passaria, dias depois, como ftuno
e sombra, saindo desta miservel priso cheia de amar-
guras e infinitas aflies.
Resta decidir quando D. Pedro foi revocado do des-
trro e reintegrado pouco a pouco nas honras e mercs
que n1erecia ( 1 ). No chego porn1 a fixar termo mais
exacto do que: fins de 1456 (ou ento princpios de
I 457, com tanta antecedncia ao dia 2 de Junho quanta
seria necessria para a redaco final da Tragdia).
No Prlog? ten1os a confisso clara que o cruel golpe
que ameaava destruir as suas ltimas esperanas, fra
causador indirecto da repatriao. Enganam-se p-or-
tanto os que a colocatn en1 14S3 (2), atribuindo o fale-
cin1ento da Ranha conz suspeitas de veneno s iras nova-
mente ateadas pela reabilitao do prin1ognito e her-
deiro do Regente (3). E erratn igualmente os que pre-
sumetn que, por ocasio das bodas de D. Joana de
Portugal con1 Henrique IV de CastLla (primavera de
14;S) o irn1o da Ranha vivia na intimidade de Afonso V,
( 1) O Mestrado de Avis foi-lhe restitudo antes de 1460.
Terras houve em cuja posse s reentrou no ano imediato. E
quanto dignidade de Condestvel, de que fra privado em 1448,
nadn consta. Do testamento de D. Pedro parece resultar que no
pertencia ao Prncipe D. Fernando em 1466.
(2) Por exemplo Oliveira Martins (Filhos de D. Joo, p. 35o),
que se encosta ao autor da Hist. Geu., II, 85.- Parece-me urgente
revermos os Documentos da Trre do Tombo (A1ist., III, f. 121,
1 . ~ 8 , 264: etc.), e procurar tambn1 as 1\Jemrias da Vida do Se-
nhor D. Pedro, mencionadas em 1724 pelo Conde da Ericeira.-
A1em. da Acad. Real da Hist., n.
0
x1x, p. 6. ..
{3) o prprio Condestvel quem nos conta como os inimi-
gos tinham propagado em linguagem enigmtica que eco seu exlio
acabaria com mal da Rainha.u
-32-
escrevendo, em non1e dle aquele Ra'{oanzento de des-
pedida e adnzoestaes c1ists dirigidas sua pupila e
irn1, que acompanha os exen1plares manuscritos do
Poema do J.\fe1lospte;_o do nzundo ( 1 ).
Verdade unican1ente que a n1eiga inflncia da
R anha, coadjuvada pelo lial proceditnento dos filhos
do vencido de Alfarrobeira, e fortalecida pelas instncias
reiteradas da Duquesa de Borgonha ( 2) e do Papa (3 ),
ia pouco a pouco rebatendo as iras dei Rei, at D. Isabel
triunfar virtualmente sbre os inin1igos do pai en1 3 de
1\laio de I455, ao dar Juz o vingador, ltimo e em
certo sentido o n1elhor fruto legtimo da rvore de
Avis (4). En1 de l452 o soberano j recomen-
( 1) Se ste escrito retonco, indito, fr realmente do Con-
destvel, remeteu-o de Castela (juntamente com as Copias?).-
Cf. .1\Iendez-Hidalgo, p. 6g; Oct. de Toledo, 3o7; Grundriss, p. 2S1;
Krit. Jahr., I, 558; Antologia, CXXIII. -1\o admiraria de resto,
que Afonso V, educado pelo Regente, lido nas mesmas obras que
o CondestYel venera\a e imita\'a, em relaes literrias com
<Jomez ::\Ianrique e !\lossen Diego de Valera, escrevesse naquele
n1esn1o estilo florido e latinizante. - (Lembra-me, se por acaso o
cdice guardado na Bibl. Nac. de seria outrora proprie-
dade da Rainha D. Joana, ddi\a do Condest\el a sua prima, em
cuja crte ainda assistiu, embora por pouco tempo?
(2) Os discursos do Deo de Vergy, en\iado dos Duques de
Borgonha, foram publicados por Oli\eira (427-467) e
anteriormente por Caet. de Sousa, l'rov"1s, VI, 36-J, Cf. ?ina,
Crn., c. 1 :;l,g.
(3) Nuana carta interessante, reproduzida pelos editores de
Nicolau V incita\a o ((tyrannicou Rei de Portugal a ler
as meditaes de Seneca shre a cle1nncia : ut clementiam tuam
in diem augeas a c mitiorem te pra!beas r. r ga eos quos tibi nJtura
arctissime conjtmxit.
(4) A sorte avara no deixou vingar o nico filho legtimo de
D. Joo II, o malogrado Prncipe D. Afonso (T 14go).
-33-
d r a um dos cunhados ao Pontfice ( 1); depois do nas-
cimento do herdeiro, deu sepultura ao Infante; pouco
mais tarde aceitava a dedicatria das Copias do Con-
destvel; e no ano seguinte contribuiu para as despesas
do casan1ento de D. Joo de Chipre com 1oo:ooo do-
bras (2). Contudo, s depois do desaparecimento da
Ranha, que D. Afonso alcanou do Duque de Bra-
gana ron1pesse o alvar pelo qual lhe fra prometido
o exlio perptuo de O. Pedro. No o chamaram para
assistir s exquias solenes, celebradas etn honra do
pai (3). Nen1 o deixaratn totnar parte no sa'imento da
Rainha, de vora, ao mesn1.o Panteon (4). l\1as logo
depois, quando Afonso "\r, goradas as esperanas em
uma guerra santa dos prncipes cristos, determinou
aproveitar os aprestes feitos e voltar as armas contra o
1\lau.ritano, que o Condestvel, infludo pela mesma
idea de tomar a cruz, pde voltar ptria.
No l\letro Oitavo le avalia o perodo do seu exlio
etn sete anos. 1\laldizendo a fortuna, aquella seio1a
uo1z cuerda nzas loca, cujos golpes despiedosos de cega
dispersaran1 toda a fatnlia do Regente, exclama:
Ferio nuestra casa, mi padre matando,
principe claro, mejor de los buenos,
mis nobles lzermallos e mi desterrando
injustos sietaios, poco mas o menos.
Contados desde a funesta data de Alfarrobeira (20
de ~ l a i o de 1449), estes sete anos acabam em 14S6 (5),
antes de 2 de Junho de 1457.
( 1) Bisticci, p. I 53.
(2) Hist. Gen., Provas II, 18.
(3) Pina, c. I36.
(4) lbid., C. I 37.
( 5) Na Crnica geral de Hespanlza e Portugal, manuscrita
3
VIII
NOTAS HISTRICAS
A galeria de figuras desenhadas pelo Condestvel nas
Prosas da T1agdia, qusi sen1pre de visu e con1 mo
fretnente de etnoo, compe-se principalmente de retra-
tos de famlia. Poucos so de estranhos, e tnesmo
estes de vares proeminentes, os quats conhecera em
pessoa ( 1 ).
Num quadro (f. 74), lvaro de Luna, con1 o de Vi-
vero, no fundo (2). Em outro (a f. 76 v.) o nobre Fer-
(traduo reduzida de um dos textos atribudos a Afonso o Sbio,
n1as continuada), a qual sau en1 1467 da biblioteca do Condest-
vel, o trecho final diz o seguinte (c. 438, f. 211, segundo Morel-
Fatio, Cat. MS S, Paris, p. 248) : Depoys d"'esto, auendo sete
annos que este D. Pedro andava em Castela, mandou o chamar
el-rrey D. A!Jonso de Portugal e veo aa idade d' Eu ora onde el-
rrey entom chegara que veera de jar_er say11zento polia rraynha
dona Ysabel sua moJher, irma de Donz Pedro que enz la dieta
cidade fallecera pouco aVJ'a. Segundo Ri de Pina, o sa"imento
efectuou-se em Janeiro de 1456, se1nanas depois do bito. O ano
1157, indicado por como constando da Crnica,
rece inexacto.
( 1) De passagem aparece por exemplo o Rei D. Duarte (IV)
de Inglaterra (f. 36v.).
(2) A respeito de Alonso Perez de Vivero, matado traio
pelo genro do Mestre de Santiago, consulte-se a Cron. de Don
Juan 11. Afio 1452, c. I (p. 68g) ou ento Lafuente, H, 175.- A
sorte do Condestvel, o privado de seu tio, com o qual tratara em
144S durante 5 a 6 dias, e depois, de 1449 em diante, impressionou
profundamente o nosso ppeta-filsofo. Na Glosa 16.
0
das CopiL1s
do Alenospre:;o do Afundo h recordaes pessoais. Referindo-se
ao justiado diz: De CL!Ya boca yo me recuerdo haver oydo algu-
nas veres sus ojos non cerrar e/ suefio ni los cuydados los abrir que
no hoviesse menzoria de su muerte.

\-
- .)J
no de Antequera, Regedor de Castela na menoridade
de D. Juan II, e trs filhos seus, aqueles Infantes de
Arago, contra cujos partidrios le fora enviado ern
1445 ( 1): D. Pedro, o que faleceu desastrosamente e1n
Npoles (1438) (2); D. Henrique, o vencido de Oln1edo,
que sucun1biu s suas feridas, dias depois da batalha;
e D. Juan, Rei de Navarra como vivo de D. Blanca,
e nesta qualidade espoliador e perseguidor de seu filho,
o culto e humano D. Carlos de Viana, que a posteri-
dade honrou corn a sua simpatia (3). curioso ouvir
os louvores tributados a ste esforado prncipe, que
pouco depois herdou o trono de Arago, por faleci-
mento de Afonso o l\1agnnimo ( 14S8), tendo na len1-
brana, que o nosso Condestvel, neto e herdeiro de
un1a Infanta de Arago e de D. Jain1e de Urgel, o Des-
ditoso, foi chamado e aclamado ao cabo de outros sete
anos pelos Catales rebeldes, desamparados por Frana
e Castela, contra esse n1esmo tirnico e astuto mas
tenacssin1o senhor por ser a propria carne descida da
recta linha do excelente Rei D. Afonsu (III).
Do outro lado os avs portugueses: o heri de
Aljubarrota e Ceuta, e D. Felipa de Lencastre, aquella
sauta ,-ey1la inglesa, que ta1llo plugo a/ seior que claros
nziraglos se de/la. Perto deles Danze Jsabeau,
a mui nobre duquesa de Borgonha, que protegeu os
sobrinhos desatnparados, e defendeu anin1osa a menl-

ria do irn1o. Em outra moldura, envolta en1 panos de
(I) Cron. de D. Juan 11, a. 1445, c. 6 e 9 (p. 63o).
( 2) lbid., a. I438, c. 3 (p. 548).
(3) O Condestvel, erigido em pretendente coroa de Ara-
go pela morte de D. Carlos de Viana ( 23 Set. de I-t6 I), cuidou
carinhosamente do filho dste Prncipe. V. 28 do seu testa
mento.
-36-
luto, D. Fernando, o Infante Santo ( 1 ), cujos ossos (res-
gatados ( I473) anos depois de o Condestvel ter des-
cido cova e conduzidos silenciosa capela do funda-
dor de S. Maria da Vitria onde jaziam os irmos).
ainda ento pern1aneciam em ~ . , e z , nas mos dos Infiis.
Temos ainda D. Jain1e e D. Joo. O primeiro, um
verdadeiro sacerdote, conservou-se fiel ao seu lma :
nzalo nzori quanz f(Pdarz: virtuoso e casto. Prso em
Alfarrobeira, vivera dos I 5 aos I 7 debaixo da tutela
dos Duques de Borgonha, partindo em I45 I para Pc-
rugia cotno protonotrio apostlico, subindo rpida-
mente de bispo de Arras e abade de Douay a Arce-
bispo eleito de Lisboa. En1 I456 o Papa nomeou-o
Bispo de Pafos, na mestna ilha de Chipre que o irmo
havia de governar como llei. Aps dois anos foi feito
Cardial de S. Ma ria in Porticu. Indo a Florena como
legado, adoeceu, morrendo com apenas 26 anos : iu-
signis forrna, sunnna pudicitia, nzorunz nito1, optinza
vila, como se insculpiu na fonnosssima sepultura, eri-
gida a expensas da Duquesa en1 S. 1\liniato ai Monte
Oliveto, obra-prima de Ant. Rossellino (2). Vespa-
siano Bisticci que lhe dedicou algutnas pginas, cha-
ma-o venustissinzo nel corpo, nza piu nelt aninza (3).
( 1) Pina, Crn. Afonsina, c. 172.
(2) O curioso encontra un1a gravura dsse precioso tmulo
na Hist. da Escultura de LUbke, Leipzig, t88o {p. 63o).- Con-
fira-se A. v. Reumont, LoRENZO DE'MEDICI II 167 e Geschichte der
Stddt Rom. III 257.- Vasuri, ed. l\Iilansi V, r52 e IV, 218. ~ o
Arquivo Pitoresco XI, 36, h un1a gravura inferior e uma bela
fotografia em G. Uzielli, Colloquio avvenuto in Firen:;e nel Luglio
1459 jra gli Ambasciatori dei Portogallo e Paolo dai Porro Tos-
canelli. Roma, 18g8.
(3) Vite di Uomini illustri de/ sec. XV, Firenze, r85g, p. 1S2.
Rist. Gen., II, gr.
D. Joo, educado tan1orn na crte da tia, criado
cavaleiro do Toso en1 1\laio de 14S6, casou no n1esn1o
ano corn Carlota de Lusignan, para con1o Rei de An-
tiochia e aventureiro desten1ido defender a ilha de
Chipre, to exposta aos embates dcs Turcos. l\lan-
cebo a toda a virtude dado, de esprito_ e pessoa dis-
posta a grandes cousas, no dizer do_ irmo (f. 78), ou
segundo os cronistas franceses, que o chan1an1 lvlessire
Jeha11 de Coinzbre, l'ull des princes du nzo1zde mieux
tailli det'enir honznze de gTant los . .". c ar plus bel
conznzeucenze1ll de jeune prillce que lu.J" n' avait en la
te, .. ,e, morreu em breve prazo envenenado, com cinco
dos seus mais dedicados parciais. novidade que le
se tinha demorado prin1eiro em Castela, sendo man-
dado a Frana pelo irrno n1ais velho, nosso Condes-
tvel.
parte, como num velho retbulo de devoo espe-
cial, destaca-se ao lado do real esposo a figura da que .
sempre foi manto e consolo da famlia, sem por isso
decar no arnor e na confiana de D. Afonso V; a que
depois de ter dado nao um Rei da estatura de
D. Joo II, e s cinzas do pae sepultura honrada, cutn-
prida a sua misso, foi dorn1ir o sono eterno no templo
de n1rmore albinitente que o vulgo chatna A Batallza,
embora no fsse na parte que lhe estava destinada no
admirvel recinto das Capelas inzpe1 .. {eitas, ideadas por
D. Duarte.
Da n1e, D. Isabel, descendente da casa qual deveu
a cora de .Arago, D. Pedro no fala, nctn un1a s v.ez.
Retirada no convento de S. ta Clara de Coin1bra permane-
ceu a durante um decnio (-I Lt.5g), sendo enterrada
perto do lugar onde repousa S.ta Isabel, no p ~ .. prio
stio onde o Regente se den1orara rezando, antes de
-38-
sa r ao funesto encontro ( 1 ). Netn to pouco das duas
irn1s: D. Brites, a esposa de Adolfo de Cleve e Ra-
venstein, que apesar das suas resplandecentes virtudes,
nen1 mesrno em Bruges, debaixo da proteco dos tios,
escapou sua sina, acabando de peonha (2), creio
que posteriormente redaco da Tragdia; e D. Fe-
lipa, a qual morrera para o mundo dias depois da
catstrofe, criana de 12 anos, enclausurando-se, sern
votos, em Odivelas, onde passou qu.lsi n1eio sculo
( t 1493), ocupada em obras de piedade, pintando
missais, co1npondo versos sentidos ao Salvador, e tra-
duzindo livros de oraes, mas tambrn redigindo, fiel
tradio 'de fan1lia, um Conselho e 1Joto poltico a
seu Rei e Senhor (3 ). A relativa paz e felicidade nas
vidas dessas trs senhoras explica a omisso.
A figura que reluz no primeiro plano das Prosas da
Ttagdia a do Regente. No trecho que o Condes-
tvel lhe dedicou - de f. 9 a 1 2 - h muito que res-
pigar (4), por excrnplo a aluso a obras poticas do
pai, cuja cabea as nove 11lztsas que cerca da foute
sea habitanz de l'erde louro coroaranz. O facto capital
todavia a notcia exacta sbre as suas peregrinaes.
( 1) Hist. Seraf, II, 6-17; Ribeiro de Vasconcelos, Culto da
D. Isabel, I, 236.
(2) Chastellain, Crn., IV, 217; apud Oliveira 1.\tlartins, Filhos
de D: p. 35z.
(3) Bellermann, 3 I e 5r ; Pina, Crn. Afonsina, c. 127; Barb.,
Maclz., II, 65; Agiologio Lusitano, I, 410.
(4) Com relao moeda portuguesa, recebida em Castela
pelo que em Portugal valia, veja-se a Crn. de Juan 11, ano I4-J5,
c. 10 (p. 63o da ed. Rivacfeneyra).- O Condestvel no podia
esquecer esta medida que, mal aceite, causou escandalos e rudos
entre Castelhanos e Portugueses: .fe fueron assaz de los
Portugueses e algunos de los CastelJanos.),
- 3g-
I
4
'ixando as linhas principais do ltineririo, o filho des-
troe a velha lenda das Sete fJartidas e as grandiosas
fantasias n1odernas, arquitectadas por Oliveira 1\lartins.
E con1o estas corretn risco de ser aceites e propaga-
das, con1o tudo quanto foi escrito pelo n1eu inolvidvel
an1igo (tratado pelo destinatrio desta publicao, com
todo o direito, con1o o maior artista histrico que a
Pennsula produziu em nosso dias), cun1pre-rne eluci-
dar rpidan1ente ste ponto.
IX
AS VIAGENS DO INFANTE
Eis o que o filho refere, non1eando sumriamente os
reinos visitados, nun1 longo perodo en1 que enumera as
virtl.ldes do progenitor: aquel que passando la grande
Bretafia y las galicas y germanicas regiones, a las de
Ungria e de Boemia e de Rosia partes pervino, guer-
reando contra los exeritos dei gra1H.i rurco por tiern-
pos estovo; e retornando por la rnaravillosa ibdat de
Veneia, venido a las ytalicas o esperias provincias,
escoclrifio e vido las insignes e magnificas cosas, e lle-
gando a la ibdat de Querino tanjo las sacras reliquias,
reportando honor e grandi.ssima gloria de todos los
prncipes e reynos que vi do.
Esta marcha por Inglaterra, Frana, e Ale-
manha Hungria e de l pela Itlia e Espanha, auten-
ticada por todos quantos docurnentos coevos foram at
hoje explorados. S da entrada na Rssia (ou seria a
Prssia ?) e Botnia nada de certo consta ( 1). Sabe-
() Como as guerras de Sigismundo contra os Hussitas se
prolongaram ate Lt36, ben1 pode ser que o Infante batalhasse na
-40-
mos- o prprio Oliveira l\1artins quem nos faculta
os dados precisos- que o viajante se achava en1 Ingla-
terra no S. Miguel de I42S, provveln1ente depois de
longa demora etn ()xford e em Paris; e passou por
Flandres de 22 de Dezen1bro do mesn1o ano at fins
de Janeiro de I426, tocando en1 Ostende, U denburg,
Gante e Bruges. Em 1426 e I427 assistiu na crte de
Sigisn1undo, batalhando contra os Turcos. Na pritna-
vera do ano in1ediato foi obseqeiado etn Veneza, de
onde por Chioggia, Ferrara e Padua (I) chegou a Roma.
A se achava ainda a I 6 de !\i aio (2 ). Da Itlia seguiu _
para Barcelona, onde o achan1os em Julho. Teve
breve detnora em Aranda del Duero, na crte de
D. Juan II, seu prin1o, en1 colquio con1 lvaro de
Luna, e en1 Penhafiel, nun1a entrevista com o de Na-
v a r r ~ . Etn Setembro de I428 j estava de regresso
na sua Coimbra, por ocasio dos festejos do casa-
mento de D. Duarte com D. Leonor de Arago, con-
traindo em princpios de 1429 o seu prprio consrcio
com a filha do ltimo conde de U r gel.
Nos docutnentos que registam factos da torna-viagem
Bomia -embora no contra Ziska von Procznow, falecido en1
Outubro de 1424.- O primeiro a referir-se parte tomada pelo
Infante na guerra contra os Hussitas, , salvo rro, A. Bonfinii
(t6o6), que menciona como companheiro dle a Eurico, Rei da
Dinamarca.
( 1) De Pdua o Infante trouxe uma relquia de Santo An t-
nio: r'parte do casco ainda com cercilho.u Cf. Figueiredo Pmtu-
gueses 11os Conclios, p. 61; Hist. de S. Donzi1lgos, I, 627; Freire
.. de Olireira, Hist. Adm. Lisb., II, 55o.
(2) Da cidade de Querino levou uma carta muito honrosa de
Martinho I a seu pai e o privilgio de os Reis de Portugal se po-
derem ungir solenemente maneira dos de Frana e Inglaterra.
-O Breve est na T rre do Tombo (Li v. Brev., I, f. 55).
-41-
indica-se mais de un1a vez que o Infante vinha de visi
ta r o ln1perador Sigisn1undo ( 1 ). i' las 1lenz zuna s
palat'1"'a de Coustantinopla, da Te,..ra Sauta, de
da Abt.tssia, do Cairo ou de outra qualque1"' regio a{1i
cana ou asidtica!
Depois de consultar os documentos, passemos a un1
rpido exatnc dos assentos de alguns escritores quatro-
e quinhentistas, que se ocuparatn do Infante.
Ele prprio refere-se apenas a usos e costutnes de
Flandres, na Virtuosa Benzfeitoria, assi cotno s Uni-
versidades de Uxonia e Paris, na mesma obra e em
un1a carta escrita de Bruges ( 2) (a nica que resta).
Seu inno, el Rei Dom Duarte indica o reino de Hun-
gria corno destino do sbre todos amado e querido
irmo, acrescentando que para a fra conz pequena
teno de tornar a esta le1"'1'a (3). Zu!ra, o amigo do
Condestvel e de Afonso v, menciona ern utna das suas
crnicas, repetidas vezes, en1bora s de passagem, a
ida atravs da Alemanha Hungria contra os Infieis (4).
( 1) Por exemplo numa escritura catalan. -V. l\1onfar, Hist.
Condes de Urge/ (p. 617 do vol. x da Col. Arq. Cor. Arag., apud
Balaguer, p. 8, nota 4).
(2) Impressa por J. P. Ribeiro, nas Diss. Crn., I, 3g8, e por
Oliveira :Martins (Ap. D).
(3) Lia/ Conselheiro, c. 44
(4) Crnica de D. Pedro de c. r3: c<Em este anno
de 142S partia o Infante D. Pedro, 2.
0
filho dei Rey, pera Allema-
nha, onde andou tres annos con1 o Emperador Segismundo e foi
com elle sobre os Turcos, e tornou pera o Regno a cabo de tres
annos e veo per Roma; e pelas terras por onde foi e tornou, rece-
beo muita honra e foi conhecido por n1uito prudente prncipe,
digno de grande senhorio.,>- lbiJ. no cnp. 27 refere-se grande
afeio c<que o Rei de Castela avia a D. Pedro desde o tempo
que o Infante viera desde Hungria per sua casa, e assi aquellt Con-
destvel D. Alvaro de L una., -No 3 h aluses a um cavaleiro
-42-
En1 Castela, o cronista de D. Juan II, narrando a che-
gada do viajante com data de 428, sabe de quatro
anos gastos no estrangeiro, e habia estado en Alenzaia
e Ungria e Inglaterra e otras partes ( 1 ). Ainda en1
I 57 I Gariba y, repetindo sses dizeres, afirmava exclu-
sivarnente que o Infante vinha de ver as crtcs dos
prncipes cristos (2). No estrangeiro, o prin1eiro que
se ocupou dle foi Aeneas Sylvius Piccolomini, o ilus-
tre secretrio e valido do Imperador Frederico III,
muito bem informado sbre o Imprio e o Oriente ~
europeu, psto que se engane em miudezas relativas a
pases to afastados con1o Portugal (3). Na sua obra
De viris lllustribus dedica-lhe o trecho seguinte : Is Pe-
trus juventutis sua: tempore nzultam orbis parlem nzi-
gravit venieusque ad Szgismundunz Ca:sarenz in Hun-
gria diu cttnz eo 'fuit ac iu pluribus bel/is contra Tur-
clzos nzul! a exlzibuit virtutis sua: experinzenta cuz pro
stipendio 20.000 auri pondo quota11nis dabautzn .. (4).
Outro hu1nanista egrgio- mas ste charnado a Por-
tugal por. Dom Joo II para preceptor de seu filho-
chamado Mateus, natural de Polnia, o qual vivia com o Infante
que o trouxera consigo crquando veio d'Allemanha.
(1) Crnica de D. Juan 11, a. 1428, c. 14.
(2) Compndio histrico, III, 437, afio 1428.
(3) No prprio captulo ( 29) dedicado a D. Duarte, pai da
Imperatriz D. Leonor, onde se acha a passagem transcrita no
texto, os erros so numerosos.
(4) Ed. Stuttgart, p. 4--1--4S (vol. IV da Bibl. des Liter. Vereins).
-Seguem notas sbre a Marca Trcvisana.- S<.r bom dizer que
o mesmo autor, ao falar de Eurico da Pomernia e Dinamarca (no
cap. 35) refere expressamente a ida dle a Jerusalem. Este prn-
cipe, parente prximo de Segismundo, em cuja crte o Infante o
podia ter conhecido, se que no o visitou nos seus estados,
tinha algumas gotas de sangue portugus nas veias, como descen-
dente da Infanta D. Berengria.
caracteriza-O Cl11 1490 COI11 as palavras: f
7

9
pace c/a-
1"11S et bellic,:r: disciplina: peritissinzus qui sub Ca:sare
Sigisnzu11do slt)Je1ldia facieus uon nzediocrenz sibi glo-
,zanz iu 111rcas J-"11gua11do paraverat ( 1 ). A Crnica
de Nuren1bcrg (1493) alude sua digresso atravs de
qusi toda a Europa.
Inquirindo os poetas, encontramos a n1esn1a resposta.
o grande aulico Juan de l\1ena, introduziu nos frouxos
e obscuros versos que dirigiu ao Regente- creio que
pouco antes de 1449 - uma aluso vaga, n1as que ainda
assitn contribuiu por ventura para a criao da lenda
das Sete Partidas:
Nunca fue despues '!Y ante
quyen viese los atavios
secretos de Levante,
sus montes, inssoas y ryos,
sus calores y sus frios
como Jlos, senhor jfante (2).
Ern Portugal Lus de Azevedo, o prin1eiro corteso
con1patriota que ousou defender a tnetnria do vencido,
en1pregou as frases:
Nam ha reynos em christos
que em todos nan1 andasse.
Eu andey por mz!ytas partes
e por outras boas terras (3).
Ser preciso recordar finaln1ente as palavras do can-
( 1) Este trecho, glosa marginal de un1 poen1a latino de Ca-
taldo Siculo (Hist. Gen., Provas, VJ, 397) repetio textual de
outro extrado por Oliveira 1\Iartins (p. go) da Hist. Europ, de
Aeneas Sylvius.
(2) Cancioneiro Geral, II, 71.
(3) Idem, id., I, 4S1.
-44-
tor dos Lusadas sbre a fama ilustre, ganha en1 Ger
mnia pelo Infante ? ( 1 ).
Corno se v, tan1bn1 aqui, at 1S7z, quando o folheto
que popularizou o norne do viajante j havia tido vrias
edies, nenz lllna s palavra relativa Ter1 .. a Santa,
Abassia, Constantinopla, 1\!eca, (Jzipre e Egito! E
note-se ainda que sses historiadores citados, no esque
ceram de dar notcia de peregrinaes Casa Santa de
Jerusalm, planeadas ou empreendidas por outro filho
e um neto de D. Joo I (z), corno tambrn por um dos
que foran1 cornpanheiros do Infante na guerra contra
o GranTurco.
S nos ltin1os decnios do sculo xv1, no tenl}"O das
nzudanas, e nos priineiros do sculo seguinte, poca
por justos motivos fecunda na propagao de patranhas
histricas e na inveno de apcrifos literrios, que a
figura do que realmente andou por muitas partes do
mundo, se tornou legendria (3). Quanto ao historia
dor que iniciou o trabalho de vindicar carcter hist-
rico ao absurdo opsculo, vendido nas feiras como
Auto ou Livro do Infante Donz Pedro de Po1
4
tugal o
qual andou as sete do nzundo (4), no me adnli-
raria se fsse Faria e Sousa, urn dos fabulistas-rnores
da histria ptria, ou talvez o rnaior. Certo , pelo
( 1) Lusadas, VIII, 37.
(2) No discuto aqui, s.e o Conde de Barcelos e o de Ouren1
realizaram o seu plano de ir a Jerusalm; nem tatu-
pouco a relao em que estas supostas viagens esto com um
voto atribudo ao de Ceuta.
(3) J era lenlh1ria quando Cerrantes escrevia a 2.a Parte do
D. (II, c. 23).
(4) Em espanhol : Historia dei Infante D. Pedro de Portu-
gal, en la que se refiere lo que sucedi en el vi'"l}e que lli1_o alre-
dedor del nzundo.
menos, que desde que le falou ( 1 ), os bigrafos do
Infante engastaratn a fantasiaa ida Terra Santa e a
mais regies africanas e asiticas, como facto indiscut-
vel, na narrativa das suas viagens reais, invocando o
testen1unho da tradio, tanto en1 tratados de literatura
como em obras de historiografia. Todos, sem excepo
o fizeratn, n1as nenhum mais detida e brilhantemente
que o ltimo.
No duvido que o glorificador da nclita gerao
conhecesse perfeitatnente e ponderasse as razes que
h para duvidar da novelesca relao, que mert!ceria ir
no rol dos livros de cavalaria, se fsse escrita com mais
algqma elegncia. sua perspicicia no podia passar
despercebido o facto que nela no se regista um nico
dos casos autenticados por documentos relativos via-
gem do Infante. Nem to pouco era capaz de se
subt.rar itnpresso que o suposto ou verdadeiro Go-
nles de Santo Estevan1, unz dos que foranz na sua
conzpanhia em busca do Preste Joo, escrevera muito
mais tarde, no sculo XVI, e sem ter visto coisa alguma
dos pases _que rnenciona. Nen1 suspeita que Gomes
fra buscar o que h de positivo nas suas descries,
s viagens antigas a Jerusaln1, como a de Breiden-
bach, in1pressa na pennsula antes de 1Soo, e a de Man-
deyille (com a qual rivaliza quanto confeco de pa-
tranhas), atribuindo em seguida, por un1 processo muito
natural, as aventuras e n1aravilhas que relatra, ao mais
proeminente entre os viajantes peninsulares do sculo xv.
Se preferiu apesar disso, aproveit-lo (suprimindo,
(1) Veja-se nos Lusadas comentados o Canto VIII, estr. 37
e I, :.!O; assim como no Epitonze e na Portuguesa os tre
chos relativos ao Infante.- exageradas com nzercla de
fbulas o que encontrava no Auto.
claro, o que era evidente fbula, corrigindo Gomes
onde elementos certos lho permitian1, e adicionando o
que, no seu entender, fazia mngua) foi porque o ideal
que o guiava, era dar sua histria aquela unidade
sinttica e viva, sem a qual os livros no siem das
esfras eruditas para o terreno aberto ao comum dos
leitores. Por amor arte, o grande escritor moderno
preencheu com hipteses as graves lacunas que h no
nosso saber a respeito do Infante, indo na pista do
ingnuo fornecedor de livros de cordel, ao rotnancear
belan1ente o seu Itinercirio. E que Itinerrio, total-
mente diverso, n1esmo na parte oriental, de quanto era
usual e corrente no sculo xv !
*
* *
Com relao ao ten1po gasto nessas peregrinaes,
cada um dos que as contaran1, acrescentou o seu ponto,
estendendo-as pouco a pouco de trs ou quatro a doze
anos. E tamb1n nste particular Oliveira Martins cer-
ceou apenas a lenda, sen1 a extirpar. ~ - = s t a v a na f que
o Infante sara de Portugal em I 418, antes de ter sido
nomeado l\1arkg1af de rrreviso, apoiando-se desta vez
nutn docun1ento mal interpretado. Repito que pode-
mos seguir os passos do viajante atravs da Europa de
142S a 1428, perodo restricto dentro do qual no cabe-
ria a sonhada expedio ao Oriente. E repito ainda
que no se descobriu un1a nica escritura que provasse
a estada do Infante de Portugal no estrangeiro durante
os anos de 1418 a 1424. Muito pelo contrrio. Existe
na Trre do Tombo o docun1ento de un1a doao, feita
por D. Joo I a favor do segundognito, e que prova
- 4;-
a sua assistncia na p:itria ainda ctn fins de 1420 (1).
E o prprio diplotna imperial, pelo qual Sigistnundo
lhe cedeu en1 Constncia ( 1419) a 1\llarca Trevisana,
mostra que, no acto desta memorvel doao, ainda
pennanecia entre os seus. O Imperador estipula
a que o novo Alarkgraf receberia 2o.ooo ducados
ureos son1ente a contar do dia em que partisse ou
partiria (conj. fut. couverterit) de Portugal (2), com
destino cria real de Hungria. De onde resulta que
no pretniava servios prestados, mas antes tentava
atrar o valente de Ceuta para un1 dos baluartes mais
expostos do ltnprio que urgia defender contra herejes,
infiis e brbaros (3).
Devido falsa interpretao do trecho aludido, falta
na anlise psicolgica de Oliveira l\1artins a pondera-
o motivos que levariam o Senhor de Treviso a
tardar qusi un1 lustro antes de cumprir a promessa
(I) Chancelaria de D. Joo I, li v. 4, f. I 2 v., segundo Sousa,
Hist. Gen., II, 70.- Tambm h breves de 1420 e 1421 que tal vs
a atestem indirectamente. V. Bul/arium Patronatus Portugal/ice
Regum in Ecclesiis Africce Asi atque Oceanice, ed-L. M. Jordo,
vol.1,p. 12 e 18.
(2) Cf. Oliveira :rvlartins, p. 38o hoc videlicet, etc.- Do se
gundo documento a impresso parece resultar que o Infante no
prestou em pessoa o juran1ento de e que o seu lugar
-tenente fra, desde 1419, o n1esmo Joo Teles que pediu e alcan
ou em q.-t3 do Imperador Frederico a nova confirmao.
(3) Na escritura emprega-se a frmula in recompensationem
servici01um. :!\Ias, como se infere das frases que seguem, pensa-
va-se em servios prometidos. Tambm o futuro Papa Pio II
alude a feitos j praticados (egregia ejus Jacinora) e outros que
se esperavan1 dle (propterque alia quceJacturum se promittebat).
Penso que os j praticados eram as gloriosas aces africanas,
cujo eco reboara ao longe, entusiasmando ambas as crias, a do
Pontfice e a do Imperador.
dada ao Imperador, como falta o exame dos que o
decidiram posteriormente a regressar ptria, de onde
cse afastara com pouca teno de voltar, desconten-
tando o seu suzerano, a ponto de le lhe cassar a con-
cesso da l\iarca ( 1 ).
E uma vez que me arrisquei a combater opinies,
direi ainda que nessa anlise subtil, julgo encontrar
mais de um elemento esprio. O autor dos Filhos de
D. Joo julgava a princpio achar espelhada a verda-
deira psique do Infante nas Copias do Afenospre'{_o do
Mu1ldQ. E cotno ste poema denuncia no seu autor
no s utna inteligncia finan1ente culta, e um corao
sensvel, mas tan1bm utn temperan1ento muito melan-
clico, uma alma cheia de sadades de un1 mundo me-
lhor, inclinada a desprezar as glrias terrestres, dese-
nhou-nos um Infante contemplativo e pessimista. Pela
minha parte, reconheo no filho de D. Joo I e de
D. Felipa de Lencastre utn sin1ptico idealista, mais
grave do que triste. I\1as no julgo') de modo algum,
que carecia de tino prtico e mesn1o de ambio ( 2).
Enz guerra e a ~ nzaravillza (3), batalhou vitoriosamente
nos campos africanos, e posteriormente contra Turcos
e H ussitas. Viajante poltico, que ia de crte em crte,
estudando e negociando cotn habilidade; ajustou no
s o seu prprio enlace cotn a fi.Jha dos Senhores de
Urgel, pretendentes cora de Arago, mas ainda
( 1) C um premissa non adimpleret rursus Segismundus mar
chionatum ipsum Venetis concessit.- Aeneas Sylvius, De Viris
lllustr., p. 4S.
(2) O cronista antigo concede-lhe um olhar triste, mas pene
trante; um andar mesurado; uma maneira de falar sentenciosa,
mas cheia de graa, e um gnio tranquilo.
(3) Tirso de Molina, no Vergonroso en Palacio.
-49-
(como partidrio de Alvaro de Lu na) o de sua sobrinha
Isabel con1 D. Juan de Castela. Mais tarde sentava a
sua prpria prole no trono portugus. Pai de trs
princesas e de outros tantos vares (I), educava-os cons-
cienciosamente, e corn les o seu rgio pupilo, gover-
nando o pas con1 grande prudncia e actividade durante
nove anos, sem se cingir s ltimas vontades pouco
polticas de D. Duarte, e ordenando o itnportante C
digo de legislao que corre cm non1e de Afonso V.
E quando Inorreu, de uma setada perdida, no dia fu-
nesto en1 que sara a campo com a hoste dos 6.ood,
como rebelde lia/, pedindo justia e vingana, conser
vava-se ainda robusto e so, apesar de sexagenrio.
No quero negar em absoluto que fsse capaz de gas-
tar ano.s de vida nun1a viagen1 ao Oriente, para se exta-
siar vista do Santo Sepulcro, como fervoroso cristo
que era. Mas o que sei, ao certo, que no foi o
poeta-filsofo que comps as I 25 oitaves De Conlenzptu
Alundi.
A impresso estranha que a leitura do texto, publi
cado por Garcia de Resende e falsamente atribudo ao
filho de D. Joo I, produziu sbre Oliveira Martins,
o puuctunz salie1ls donde se desenvolveu a psicologia
complicadssima e irreal com que o Infante nos aparece
~ a obra-prima do historiador ( 2 ). Compreendo bem que
quando n1ais tarde lhe pude demonstrar o rro em que
cara, o grande artista no tivesse nimo de derrubar a
esttua que erguera ao Regente, para reconstruir a figura
da histria. Contentou-se com substituir na 2. a rcdac-
( 1) Foram trs seus filhos reis, no dizer de Miranda.
(2) Posso dizer que assisti gnese desta figura, tendo bem
fixad na n1emria conversas de Antero de Quental com seu
amigo sbre o pessimismo cristo do autor do Poema.
4
-5o-
o da sua obra as pginas, dedicadas s Copias na_
1. a ( 1 ), por uma curta nota em que d o seu a seu dono,
acrescentando ainda um captulo sbre as obras em prosa
do Regente, e outro sbre a descendncia do condenado,
no qual esboa o perfil do Condestvel, seu verdadeiro
autor.
ste ltimo sim, ste era, na verdade, um sonhador
mbrbiqamente melanclico, desiludido muito cedo pelos
dissabores da sua vida. Criana precoce, de gentil
corpo e gesto discreto (2), nutrido e criado com o tpido
, leite- da bondade humana; dantescamente namorado
aos catorze, e desde ento amante e trovador sentido
que disputava, ao cabo de um lustro de lial amar e
servir, a primeira cadeira na crte do i11j/amado
filho de a Macias, como grande e virtuoso mr- ,
tit de Cupido, no . nzeuos triste que despre1ado1 da
11101te. Com dezoito, a nzais {o1mosa e bem propo1-
cionada criatuta que ento se sabia no mundo, no dizer
encomistica do cronista nacional, tomara a peito ser
paladino do feminil linhage, realizando o ideal paterno
que o filho de D. Felipa e adversrio de D. Leonor de
Arago no tivera a fortuna de atingir. Nunca casado,
embora chegasse aos 37 (3 ), viveu na flor da juventude .
como banido e deserdado, sentindo o pungir amargo
da sadade. Ao vr sucun1bir aos golpes da fatalidade
toda a dispersa, desejou tomar a cruz, aceitando
( 1) Revista de Portugal, I e II. -Veja-se o vol. I, 567-573, e
confiram-se essas pginas com as 139-141 e 3o7. da edio em
volume.
Conheo as suas feies unicamente por algumas moedas
(Lafuente, 11, 2o3). No tmulo talvez haja reproduo exacta da
figura, como no de D. Jaime.
(3) No fim da vida, como Rei de Arago, que resolveu con
aorciarse com D. Margarida de Inglaterra.
-51-
o convite dirigido por Calixto III aos prncipes cristos
depois da tomada de Constantinopla. Infeliz num trono
que o Regente experimentado teria talvez defenddo
com xito contra a astuta diplomacia do pai de Fer-
nando o Catlico, morreu finalmente de consuno, em
terra estranha, como o leitor sabe. Sincero quando ia
compondo a Stira e as Copias do Menospte1o do
Afundo, no o era menos ao redigir a T1agdia cris-
tnlente pessimista- de 1447 at 14Sg.
Concluindo ste capitulo peo vnia para acentuar
que no h sombra de deslialdade nesta tardia crtica
a certas opinies de un1 eminente escritor, ao .qual toda-
a Pennsula tributa justssima homenagem. Em con-
versa particular e em correspondncia expus ao meu
ilustre amigo todos os factos e todas as minhas dvi-
das, prometendo-lhe detalhar um dia a exposio que
aqui deixo apenas levemente esboada. To pouco
ocultei a Fernando Palha as minhas ideas sbre o Con-
destvel e as minhas conjecturas sbre o cdice, CUJa
publicao se deve sua generosidade.
X
AS OBRAS DO CONDESTAVEL
Da Stifa falaram proficientemente Amador de los
Rios, Octvio de Toldo, Paz y Melia, Menndez y
Pelayo. Amargo fruto de amores estorvados, pertence,
ainda assim, a um perodo de sossgo e- gzo relativo
na vida do Condestvel, quando vivia na ptria (entre
.. Tejo e Guadiana) no seu mestrado de Avis, engol-
fando-se nas letras para dominar a sua paixo angus-
tiosa. Escrita etn portugus, em meados de 1448 ( 1 ),
foi novamente redigida em castelhano, depois de 1449,
na crte de D. Juan II.
Cotn relao ao Poenza do do Mundo,
vrios pontos esto, pelo contrrio, por elucidar- o
que, porm, poder ser feito com vantagem somente
por quen1 tiver oportunidade de examinar e colacionar
os manuscritos e os impressos que subsistem: o velho
cdice, coetneo do Condestvel, datado de 14S7, com
dedicatria a D. Afonso V, que se guarda na Biblio-
tca Nacional de Madrid (marcado M-6g; de 70 tf.);
outro tan1bm do sculo xv que o Padre Mendez pos-
sua en1 (de I 53 pgs.) ( 2); os preciosos impres-
sos gticos, sem ano nem lugar, conservados em 1\la-
drid e Londres; e o exetnplar de Lisboa que foi apro-
veitado con5ecutivamente por Barbosa Machado, Ribeiro
dos Santos, a autora destas linhas, e Oliveira Martins.
No falo do rro evidente dos que, desconhecendo a
Tragdia, consideram as Copias, compostas durante
o destrro (despois do fim de lvaro de Luna, xnas
. antes da morte da Rainha, qual h referncias nas
Glosas) como o canto de cisne do homen1 iniquan1ente
perseguido pela desgraa. Netn discuto as indicaes
.
( 1) O Condestvel nasceu em fins de 1429; contava catorze
quando se apaixonou; e dezoito, cotn mais oito n1eses, ao redigir
as glosas por ocasio do eclipse que teve lugar a 29 Agsto
de 1448.
(2) Desconheo o seu actual paradeiro e julgo que Garcia
Perez se enganou, afirmando estava em pode-r de D. Dionysio
Hidalgo.
-
do Padre que julgo tnadas, sbre o nmero
das copias. Ele o nico que contou 126 (ou 1008
versos), tanto no impresso que viu, como no seu 1\IS.
Outros falaram de 124, como Barbosa achado e R i-
btiro dos Santos. os exemplares inlpressos n1en-
cionam no ttulo pre\:samente nzilt'e1"Sos ( 1 ), c no Pro-
mio tnanuscrito, visto pelo bibligrafo castelhano!' o
prprio Condestvel emprega a n1esma frmula, dizendo
ao monarca: lea los .MIL VERsos mios, aconzpanados de
algunas glosas, los quales yo, ca1ni11ando por deportar
e pasar tienzpo, a la feria passada de J.\rfedina, en nzi
viaje hove la i1ll1"oduccion e la invencio11 d' e/las feriado.
Nem posso tratar das variantes que se notam nas
estrofes transcritas por (2). Suspeito que no
as copiou com rigor paleogrfico, modernizando a orto-
grafia (:i) To pouco me atrevo a decidir sbre o que
haver de aproveitvel nas informaes de Ribeiro dos
Santos (4), o Conde de Ericeira (5), e bibligrafos es-
trangeiros como Leichius, H ain, Diosdado a respeito
dos exemplares que les dizem in1pressos ora 6, ora 8
ou g anos depois que em Basilea {1a achada a fanzosa
arte de inzpresso. Pode muito bem ser que tais notas,
to parecidas entre si e ainda assim to diversas quanto
( 1) Copias fechas per e/ muy i/lustre Seior Infante d Pedro
de Portogal en las quales ay mil versos con sus glosas etc.
(2) De resto, bem sabido que h freqenternente divergn-
cias notveis em exemplares da mesma edio antiga, por exem-
plo nos do Canc de Res. A tiragem vagarosa permitia ao cor-
rector e, s vezes aos au a reviso repetida dos textos.
\3) :"{o primeiro verso \lendez ten1 a boa li8 celso. Os im-
. pres3os de Londres e Lisboa tm excelso.
(4) Alemrias de Lit. Port., VIII, 62-6.5.
(5) Alem. Acad. Real. Hist., 1724, n.
0
XXIII. Cf. Soares da
Silva, I, 365 e IV, 463 ; Juan de Villanueva, 1]32.
ao ponto capital, fssem acrescentos manuscritos a um
exemplar, (ou a vrios exemplares) da bela impresso
gtica in-flio pequeno, pron1ovida por Antnio de
Urrea, e nascessem do natural desejo de lhe assinar
data certa. Direi apenas que o facto de nenhum entre
os que descreveram esta ltima se referir ao P1logo
do editor catalo, no me parece de grande importn-
cia. Impresso numa flha slta, anteposta aos .quatro
cadernos de que a edio das Copias se compe, o im-
portante documento falta tambm nos exemplares de
Londres e Madrid, subsistindo exclusivatnente no de
Lisboa ( 1 ). Em tudo mais julgo-os iguais, contra o que
ficou assente por Octaviode Toledo (2). Estudei cui-
dadosanlente o exemplar dispondo de uma
descrio detalhada do de Londres, graas ao cuidado
do Dr. J. Priebsch. Mas falta-me a do madrileno. O
rro me1lesprecio no ttulo, faz supr todavia que todos
os trs pertencem mesma edio (3). O de Londres,
proveniente da Biblioteca de Salv (4), n1ede 260 x ag5cm;
o de menos cerceado, 280 x 2 1 o. A n1arca de
gua a mesma em ambos: uma mo, com uma flor
sbre o dedo do meio. O de Londres conta 34 flhas
como o de Madrid, registadas a A-dD; o de Lisboa
outras tantas, com a do P1logo a mais.
( 1) Bibliotca Nacional, Reservados, 776.
(2) No seu consciencioso estudo h pouqussimos erros, se
abstrairmos das opinies sbre as viagens do Infante, o destrro
do Condestvel, e sbre a parte que Urrea teve na edio das
Copias. A esposa de D. Juan II no era filha dei Rei D. Joo,
mas antes neta do Infante D. Joo.
(3) A existncia de vrias edies no seria muito estranhvel.
Das Copias religiosas de Fray Iiigo de Mendoza e das filosficas
de Jorge Manrique tan1bn1 as houve sucessivas no sculo xv.
(4) Catlogo, n.o 8S4.
-55
As datas 1464 ou 146S, .apuradas en1 meros clculos
de probabilidade por arrojados bibligrafos e historia-
dores nacionais, como Soares da Silva e Ribeiro dos
Santos, no merecem discusso. A de 1478, estabele-
cida para o exemplar de Lisboa por Oliveira l\1artins e
outros, antes e depois dle, provm de u1na nota ma-
nuscrita, lanada margem do Prlogo dirigido al nzuy
illust1e e 1eve1"'e1Zdissinlo seior en jlzesv ch,"'isto padre e
se1o1 d Alfso de a1agon por la divina nzise1aciou
adtninistrador perpetuo de la Eglesia: e arobispado
de aragoa: lugarteuiente ge11eral dei reJ'" nuest1o se-
flor en el reyuo de aragon: fecho po1 Dur1ea
que dirige a su el presente lib1o. E evidente
que o anotador quis indicar apenas como termo a qu
o ano em que o filho do Rei catlico foi sagrado Arce-
bispo de aragoa ( 1 ). O termo ad quenz seria 1 J2o.
O tipo gtico, o papel grosso, e a falta de todas as
datas 'tornam provvel a hiptese de ela pertencer ao
sculo xv. Ao exemplar de Londres aposeram no Ca
tlogo a data 1499 Salv julgou-a feita em Portugal,
perto de I 490.
Quanto ao lugar, no admira que em Portuga I se
dccidisse1n por Lisboa. O Padre 1\'lendez que desfru-
tou um volun1e em que as Copias do Condestvel iam
juntas s da Vida de C1isto de Fray Ifiigo de Mendoza
e s de Jorge 1\ttanrique, do nJesn1o parecer (2), fun-
dando-se na semelhana da impresso das Copias de
l\lanrique, publicadas em 1 5o I por Valentim F'ernan-
( 1) Zurita, Anafes, XX, c. 23. Ribeiro dos Santos, enten-
dendo que o Prlogo fra escrito antes do Cardinalato de
D. Afonso, infere que se imprimiu pelo menos em 1478. Bar-
bo: a Machado disse, com mais acertada cautela, antes de 1S2o.
{ 2) Tipografia, z.a ed., pg. 68.
-56-
dcs, na capital A nacionalidade tanto do
divulgador Urrca, corno do destinatrio faz presun1ir
toda via que a sede do impressor seria aragoa, onde
Paulo H urus publicou tantas obras notveis ( 1 ).
Os que atribuen1 as Glosas do exemplar de Lisboa a
Antnio de Urrea, no tiveram nimo de as ler, netn
de as comparar con1 as dos cdices. Nem to pouco
examinaram o Prlogo. Se o fizessem teriam reconhe-
cido que o Condestvel as escreveu todas, e que U rrea
circunscreve a muito precisamente a pequena parte
que lhe coube na publicao do texto. E diz: Delibete
a hun tan alio de prosapia real e ,-everendissimo seor
di1igi1 las copias y versos scriptos inue1llados
po1 petsonas (note-se o plural) e de la
scicia para e/lo dotados. E ya sea ninguna obra de
las aqui contenidas sea nzia ... t,-abaje en divulgar'" la
presente ob,--a que quasi staua scdida, la lza{ieudo etn-
prenfa1. Infelizmente, no diz em que mos parava e
de onde provinha o manuscrito que aproveitou. Seria
o n.
0
82 dos que pertenceram ao Condestvel, inventa-
riados em 1466 ?
Os versos menores que entendo dever _atribuir ao
Condestvel, so as cantigas que se costumam chamar'
imprpriamente dei Rer Donz Pedro, e precedem no
Cancioneiro Geral as poesias do Regente, as de Mena
e a rei1npresso das Copias do J.1enosp1'"e'{O ( 2 ). Altn
( 1) Entre elas as Copias de Fray liigo de Mendoza, e um vo-
lume muito discutido (contendo as Epstolas e Evangelhos de
Gonalo Garcia de Santa Maria) que se encontra na biblioteca
de Fernando Palha, em portugus.
(2) Vol. II, 67-69.- Cf. Braga, Poetas Palacianos, 127 e IJ2;
Romania, XI, 1S4; Grundriss, 261.- Confira-se, por exemplo, a
disso, trs fragn1cntos do G'auczoueiro VII-A-3 da Bi-
blioteca Rgia de 1\ladr!d, ditas ai do lufaute D. Pedro
de Portugal ( 1 ). Sero elas realmente aquelas geuti-
les cosas, gabadas pelo 1\larqus de Santillana, quando,
depois de 1445, escrevia a sua Carla (2)? No sei.
l\1as sei n1uito bem que cousas gentis eu atribuiria ao
Condestvel, se fsse lcito distribuirmos entre os lri-
cos do sculo xv os cantares velhos, conservados como
annin1os pelos poetas do sculo Parecem
dle aquelas endechas to tristes:
Quien viesse aquel dia
quando quando quando
saliesse mi vida
de tanto bai1do I
recolhidas e lindan1ente parafraseadas por outro melan-
clico: o filsofo da Tapada (3).
Conheo poucos escritos do Condestvel en1 prosa
portuguesa: o Conselho sbre as guerras africanas (no
gnero dos que o Infante costun1ava dirigir a D. Duarte),
a que j me referi; . utna carta ao cronista Zurara,
da ta da de A vis, 1 1 de Junho de 1460 (4), do tempo
portanto em que Don1 Pedro novamente restau-
rado na dignidade de mestre da Ordem (5). A resi-
frase Vos soes o meu deus segundo, com outra de igual encareci-
mento na Stira, criticada na Antologia, VII, pg. CXVIII.
( 1) A. de los Rios, VI, 5go, VII, 74
(2) Stira mal quadraria aquele epteto.
(3) S de 1\liranda, n.
0
I36 e pg. 447- Cf. C<lminha, edio
Priehsch, 11.
0
255, e Bernardes, Flores dn Linza, p. 147.
. (4) No Pmw1ama de 1841 (pg. 336) onde se encontra im-
pressa, l-se 1406, o que evidentemente rro de imprensa.
(5) Temos a prova em certa doao do 1\lestre ao seu guarda-
-roupa Frei Diogo de Azambuja, un1 dos fieis que levou a Ba rce-
lona.- V. Documentos Colon1biuos, p. 8-g.
-58-
dia doente e recluso, aterrado por novas t r i s t ~ z a s como
a morte do irmo dilecto, em Florena, e a da me
em Coimbra. Do discurso de despedida, entregue
Princesa D. Joana pelo Rei D. Afonso, j ficou assente
que no vejo razo decisiva para adjudic-lo ao mo-
narca, adjudicando-o a seu cunhado.
XI
PAINE POUR IOIE
A for'lu1la conz a sua roda que aparece pintada no
princpio da T1agdia, ou simplestnente a 1oda da
fortuna, forma o corpo da empresa do Condestvel,
cuja alma reluz no letna que a n1esmo se acha ins-
crito: Pai1le pour i"oie ( 1 ). O mesmo moto francs
encontra-se ainda em outros livros (2) e mais objectos
do seu uso (3), e tamban em monumentos arquitect-
nicos, por le fundados, tanto em Portugal, con1o por
( 1) As devisas da dinastia de Avis so em regra redigidas em
francs. D. Joo I escolhera Pour bien; D. Felipa Y me plet;
D. Pedro Desir; D. Henrique Talant de bien fere; D. Joo Jeai
bien reson; D. Fernando Le bien me plet; D. Afonso V Jamais.
Esta ltima talvez seja portugus, como o pela grey de D. Joo II.
(2) Na bibliotca. do Condestvel ha"ia uma Crnica Geral
de Espanha e Portugal em vulgar portugus (n.
0
S2), da qual j
transcrevi a passagem final. A primeira flha, tendo uma cerca-
dura de flores e aves, como a da Tragedia, ostenta na margem
inferior as armas de Portugal sbre a cruz de Avis, susu::ntada
por dois anjos que seguram uma banda con1 a devisa repetida
Paine pour ioie.- Cf. Morel-Fatio, Catalogue, 248, e Romania,
XI, I5g.
(3) Por exemplo uma arca em que se guardava um missal
(n.o 49), provveln1ente com n1ais alguns objectos do culto.
- 5g-
exemplo num chafariz do castelo Flor da Rosa (Crato) ( 1 ),
e en1 Catalunha onde assinalam certa filacteria de
retbulo, uma janelinha do pao da Inquisio (hoje
arquivo real) e as in1postas de mais duas janelas (2).
l Quando con1earia a usar da melanclica devisa?
l Aos catorze anos? l Sucedendo ao Infante Santo
como 1\lestre de Avis? Subindo dignidade de Cqn-
destvel? l No acto de ser armado cavaleiro pelo In-
fante-Navegador, para em seguida marchar frente de
alguns milhares de armados em socorro do 1 ei de Cas-
tela? ~ O u apenas depois da catstrofe de Alfarro-
beira ? O certo que a devisa parece aluso directa
ao infortnio da sua estirpe e traduo genuina do
usual estado de alma do Condestvel, que s experi-
nlentara desiluses, tendo tantos motivos para esperar
venturas .
..
Por isso n1esmo estranhvel que se tenha discutido
sbre a significao das palavras francesas e que un1a
traduo to disparatada corno _nzodstia por aleg1ia
podesse vingar (3). Paine pour ioie s pode dizer:
mgoas e t1iste{as enz ve' de alegrias, ou ento pro
bouo nzallan (4). Mas con1o o nzoto reahnente bom
h de ser vago, enigmtico e susceptvel de diversas
interpretaes, pode-se admitir ainda a verso livre de
( 1) No Sculo, de Lisboa, n.
0
3.8gg publicou-se em 1892 um
artigo ilustrado sbre ste castelo.- Cf. Arquivo Pitoresco, V, 5.
( 2) Balaguer y 1\lerino, pg. 6 e 6g.
(3) Considero-a filha do que chatnamos na Alemanha Druck-
fehler- Teufel isto o demo dos erros de caixa. Alguem traduzira
de certo, (fielmente, embora com pouca elegncia) molstia por
alegria. Um tipgrafo imprimiu modstia. E graas inrcia
dos que copiam sem crtica, o ditado nwdstia por alegria correu
mundo.
(4) o nzoto de Ariosto.
-6o-
Balaguer: sofrer para go{ar, i. aturar penas e amar-
gores neste mundo para merecer gozos celestes em
outro tnelhor.
A roda sem a devisa aparece en1 alguns cdices da
livraria do Condestvel, gcarnecidos alm disso com
as armas de Portugal, Inglaterra, Arago e Urgel ( 1 ).
Balaguer e Morel-Fatio opinam que tais volumes per-
tenceram a um fundo herdado do Regente. No con-
cordo, embora o assunto e a lngua em que esto escri-
tos, indiqu m que o rei intruso os trouxera da ptria (2).
A empresa do pai era a balana de S. Miguel; sua
devisa a indeterminada frmula: dsil! E o Condes-
tvel tinha todo o direito de usar das armas de Portu-
gal como neto de D. Joo I; das de Inglaterra como
neto de D. Felipa de Lencastre; e das de Arago e
Urgel pelos avs maternos: D. Jaime o Desditoso

( t I433) e D. Isabel de Arago.- Pode ser que os
volumes indicados fssem ddivas do Infante ao seu
primognito que tanto gostava de ler, estudar e sonhar.
CAROLINA MICHAELIS DE v ASCONCELQS.
Prto, Abril de 18gg.
( 1) N.
01
4, II, 58, 8o (e 29). todavia possvel que o autor
do Catlogo esquecesse de falar da devisa.
(2) N.
0
4 um Paulo Vergerio, em portugus, com muitos
outros tratados- certamente a traduo do Infante, com mais
obras dle. - N.o II: um Suetonio: Vida de Jlio Csar, tambm
em portugus.- N.o 58, O Orto do esposo, coleco de contos de
que h um exemplar entre os cdices alcobacenses.- N.
0
29, de
contedo desconhecido, e com o moto (deturpado?) Sy vos no
quiy eu . .. - N.o 8o, um tratado da. imortalidade da alnza, em cas ..
telhano.
TRAGEDIA
DE LA
INSIGNE REYNA DONA YSABEL
(1)-PRLOGO
AI 11111). iuclito e lzo1lesto e loable t'a1o11 JAYME,
Cardenal de fecho por el su lzer-
,.uauo. Er,l 111illesinta quad1,1ge11tesirna no11a.
Creeran los n1as, segund yo pienso, que seyendo re-
vocado dei injusto destierro venido a la paternal tierra,
algund consue lo e descanso tne (1 v.) fuesse Ia tal ve-
nida ai grave dolor que ove con la fin de la reyna n1i
sefiora e hermana, cuya noble anin1a aya perpetua fol-
gana, n1as yo te juro por los soberanos ielos, reve-
rendissinlo senor, con1o a n1uy caro hern1ano mio, que
el contrario n1e avino. Ca pensando n1uy a tnenudo en .
aquella dolorosa muerte, e regando con manante fuente
de los mis ojos las lllis nlexillas e aun los 111is rechos,
yo dezia n1uchas vezes contra la soberana potestad :
O eternal di os por que ante n alargaste el mi exilio
que darle fin con tanto n1al n1io? O sefior benigno!
ploguiera a ty echarme en las Indianas partes (2) mas
separadas deste nuestro orizonte, e bevir aquella, cuya
vida era a n1 vida, cuya salud era a 1ni salud, e por el
contrario su n1uerte a n1i muerte e destruyion. Et
como con tanto mal a mi podia venir bien, o con
tan esquivo pesar rescebir algund plazer ? Cierta-
mente jan1as no puede ser; ante mirando aquella tierra

adonde murio mi sefiora, yo sentire doble angustia e
dolor. N fuera mejor que tu permitieras fuera con-
plido mi desseo, que bien poco ante[ s J sabes que
tenia de tomar la cruz, e yr contra aquel impio e pro-
tervo puerco devorador dei tu nombre, e bevir aquella
que era manto e consuelo de nuestra (2 v.) familia,
cuya virtud e nobleza por gloria tuya no deviera morir
tan en breve?. ....\sy te digo, senor hermano, que yo
sentia verdaderamente con mi venida ai reyno de mi
naturaleza mas dolor que consolaion, e mas angustia
que plazer. C a como acaeser suei e en las muertes
que dizen no ser alguna syn achaque, yo desia la oca-
sion y achaque de mi pesar ser el revocamiento de mi
destierro, a lo qual ayudava mucho aqueHo que a1gu-
nos sabios ovieron dicho, que mi exilio seria fenesido
con mal de aquella, e la tal me fazia_ dei
todo aborreser mi venida, en tanto que jamas ale-
grar (3) no me podia, y por aquesto ya muy aquexado
'
me retraxe ai mejor remedio de los gra\ es dolores. E
invoque al immortal dios, e puse en mis manos algunos
buenos libros, reveyendo si fallaria mal al mio egual.
E asy mesmo tome la pendola por esplanar mi anxia e
mi congoxa, e juntando mis males con los agenos, a
menudo los retexia en la secreta camara de mi pensa-
miento, mirando sy tenia razon de tanta querella, cuya
frequentada remembrana alguna consolaion a mi dava,
e no syn causa. Ca consuelo es a los miseros, conpa-
fieros aver de sus penas. pues en el pielago
de los esto(3 v.)riografos e de )os sabios, asy me fue
tras la lectura como el pez en pos dei anzuelo. Or
tanto me delecte en leer e escrevyr que ya no me podia
retraher de lo comenado, mas ai fyn foradan1ente
ompi la fabla con la priessa de la guerra. A la qual r
-6S-
dexando todos otros cuydados me convenia de bolver
mis sentidos, asy por el real mandamiento como por
servyr a di os c por mi honor. Buelto ya de la guerra
adonde dios en nuestras manos puso la villa de Alca-
er, luego el aparejo de retornar en Africa a deser-
car aquclla dei perfido rey de Fez nos ocupo. Asy
que la subsequente obra mia no re (4) vista delibere de
te embiar, cortando la perezosa tela de la casta Pene-
lope, por que ya ningund empacho me no empachasse.
E tal qual es, I ~ resibe, sefior y hermano mio, no solo
por natividat, mas aun por fortuna. Or corrigela tu
que estas cn la cscuela de Athenas, y eres docto por
sabiduria e ioable por costumbres mas que alguno de
nuestra edat.
E desde aqui fable e lia, e yo callare (I).
(5).- INTRODUZE
METRO PRIMO
O vos ojos mios, dexad el llorar
e tu, mano triste, la plutna aierta.
O tu, rude lengua, dexa de gridar
pues sabes que es ierto no ser cosa ierta.
La ciega fortuna no quieras blasmar,
tus plantas dexados, la fabla despierta
por que mi tragedia puedas explicar
e la clara fama no se quede muerta,
mas dure por siempre pues deve durar.
(5 v.)- Recuenta llorando, o boiante fama,
di e pregona en boz eloquente.
Con alas veloes tus nuevas derrama,
e faz mi mal grande a todos patente.
( 1) O verso do fl. 4 est em branco.
s
66-
Abraa trigana, pereza desama,
resuenen tus gridas delante la gente,
a todas naiones llora y reclama,
retiene mis dichos e mis quexas siente,
de los n1aldizientes amata su ftama !
(6). -INVOCA
A ty de los grandes muy grande seno r,
a ty soberano convoco e llamo,
a ty no factura, mas sumo factor,
a ty las mis prees e ruegos denamo,
que de mi viage seas guiador.
A ty dios eterno en alta boz clamo
a ty de los ftacos fuerte protector,
a ty no demando el dorado ramo
mas solo te pido tu sacro favor.
(6 v.)- Syn claras visiones no creays, mortales,
que mis cruos dafos quedaron elados,
ante creed syn dubda que 1nis grandes malles
dormiendo primero me fueron mostrados.
Mas ved quan adversos contra mi e quales
fueron entone mis tristes cuydados
que jamas quisieron los suefos tales
darle fe devida nin ser avisados,
de los venideros dafios desiguales.
(7).- VISION
La medrosa noche dei todo passada
la cual sossegado avia dormido,
la luz diuturna avia llegada,
mas Febo no era aun pervenido.
E assy dormiendo me fue demostrada
la prinesa mia, mas noble que Dido,
con muy tristes ojos e cara t w ~ b a d a
asy como cosa fuera de sentido
ya quanto lexos de mi separada.
-- 7--
(7 v.)- A la qual fablando, jams respondia,
n1as seyendo mi fabla no bico fenesida
su gesto fennoso en verso bolvio,
e luego muy presto fue de m partida.
En esta turbado o n1esquino yo
recorde dei suefio, syn ser conosida
la vision passada que me den1ostro
la perdida grande de my muy sentida
donde nli n1as grave pesar resulto.
(8).- PRONOSTICAS
El seguiente dia se me demostraron
muy grandes sefales que mis ojos vieron:
los domados canes todos aullaron
e fuera de n1adre los rios salieron,
Apollo e Febo ambos se eclipsaron.
las circunvezinas planuras tr_emieron,
. las bozes d'Eolo n1uy fuerte bramaron,
las aves boiantes sus pechos feriEron
e con unas duras sus carnes rasgaron.
(8 v.)- PROSA PH.Il\tlA
DESCREVE EL TIEMPO E LA LLEGADA DEL PRIMERO NUNCIO
~
Ya el primero invicrno con sus esquivos frios nos
combatia, ya Capricornio sus cuernos nos dernostrava,
seyendo aquel dia al viejo Saturno dedicado, ya el fer
moso Latonigena en el oeano piclago su clorado carro
a via escondido, ya las av.es nocturnas la deseada hora
de caar esperavan, al punto que yo sin ventura, retor-
nado de los verdes catnpos, a los qualcs por deportr
e aliviar mi tristeza fuera salido, subitan1ente me apa-
resio un on1 (9) bre con acatadura turbada, ojos espan-
tados e las manos una con la otra apretadas, gridando
corno on1bre destcnninado o loco.
-68-
Da rienda a las lagrimas, apareja la paienia, re-
coge la yra, apresta el esfuero, contrasta vigorosa-
mente la cruel desperaion, conose la infidelidat
deste enganoso mundo, confia en aquel alto e omnipo-
tente dios que da los dones perfectos e los muy buenos
benefiios otorga. Loa los sus misterios e escuros juy-
zios. Sabe que la raviosa fortu.na, non contenta de la
muerte del tu n1uy noble e muy valeroso padre, fijo
segundo d'aquel glorioso rey que la sua (9 v.) espada tan
duramente fiso sentir a los Castellanos, e los sus grandes
exercitas passo en las partes de Africa, ganando a los
Y sn1aelitas la noble ibdat de Cepta, e fijo de aquella
santa reyna inglesa que tanto plugo ai sefior, que claros
miraglos se recuentan della, e no satisfecha de la dolorosa
fyn de aquel virtuoso engendrador tuyo, cuyas virtudes
tanto esclaresian que divinas mas que humanas resem-
blavan, aguei que passando la grande Bretafia y las gali-
cas y germanicas a las de Ungria, de Boemia
e de Rosia partes pervino, guerreando contra los exer-
itos dei grand (10) Turco por tiempos estovo, e retor ..
nando por la n1aravillosa ibdat de Veneia, venido a
las ytalicas o esperias provincias, escodrio e vido las
insignes e magnificas cosas, e llegando a la ibdat de
Querino tanjo las sacras reliquias, reportando honor e
grandissin1a gloria de todos los principes e reynos que
vido. Cierto, loado fue con grand maravilla e servido
de los pequenos, e con grande an1or e acatamento hon-
rado por los mayores, e avido en grande e alta repu-
taion erca de los doctos e peritos ombres. Aquel tu
sefior que tanto era amado dei padre suyo, que tanto
(1 O v.) era preiado del su hennano e sefior, que a el
sobre todos amado hermano era e maestro suyo ser lo
dezia. Aquel que con tanta reverenia e lealtad, con
tanto acatatnicnto, cot"! tanta hutnanidat, despues de
puesto con las sus proprias n1anos al su pequeno rey
Alfonso en la real silla, por nueve afios lo crio, en
tanta alteza, entre tantas e buenas doctrinas, (]uantas
oy en dia en la su elsa e real magestad resplandescen.
Aquel que regio los reynos de los Portugueses por tan-
tos tiempos con tanta sabieza, con tanta justiia e cle-
n1encia. Aquel que ai rey Johan de Castilla sostovo la
real coro na en la cabea ( 11) e la moneda de Portuga I
en los exercitos por el cmbiados, de los qulales tu fuestc
duque e conductor, fiz o tomar a los Castellanos en el
preio de la propia terra, e caso a la reyna dofia Y sa-
bei su sobrina con el rey don Johan de Castilla, e a su
fija con el rey de Portugal. Aguei cuya liberalidat a
todos los nobles dei reyno llego, e que los estrafios
peregrinantes tan humana e franca1nente acogia, cuya
sabiduria a los muy enseiados ensefiava, e que la santa
philosophia en su pecho tenia, cuya cabea las nueve
musas que erca de la fuente pegasea abitan dei verde
laurel coronaron. Aquel que era amado de to(11 v.) dos
los buenos e temido de todos los maios, cuyas limos-
nas todos los religiosos e menesterosos sintieron, cuya
oracion, partida en tres partes dei dia, por quatro horas
cotidianamente durava. Aguei que honrava los eclc-
siasticos e los sabios, e que amparava las biudas e los
hucrfanos, aguei que loava e preciava las virtudes, e
los viios con grand aborresimiento reprehendia. E
que la su vida con relox por ciertas horas a unas e a
otras cosas deputadas reglava. Aquel que era regia
de los principes e doctrina de los virtuosos, espejo o
miralle de los bien acosturnbrados. Sabe que la for-
(12) tuna e los crueles fados no fueron contentos de
aqueste tan claro principe aver fecho morir cruamente
- _70 ---
de toda su casa con triste e grave cayda
entone quando el esperava los quietos gualardoncs de
la veges, e obtener las graias de los passados grandes
e leales serviios, e la enganosa feliidat de abondoso
viento le avia fenchido las velas. Antes agora augmenta
los males de la n1iserable fatnilia, lo qual espantar no
te deve, reduziendo a la metnoria tuya las diversas
caydas e n1uertes que esta ciega duefia desde el cotni-
eno dei mundo ha fecho con los tnortales, comen-
(12 v.)ando en el prin1ero padre derribandolo dei pa-
rayso de la vida a la tierra de la miseria, e despues en
Nenbrot, e. Cadtno rey de Thebas faziendo lo viejo
morir en destierro, e al viejo Tiestes, con nueva n1anera
de torn1ento fizo con1er sus proprios fijos, sostenidas
luengas penas e destierro, e a Jocasta e Edipo su fijo
rey de Theba grandes e duros pesares padeser, e a
Theseo rey de Athenas despues de fecha injusta ven-
gana dei fijo Y poli to e veer a la cruel espada mo rir su
muger Fedra en destierro amargoso feneser, e aquel
grande Atrides Agarnenon emperador de los Griegos,
.. rey de Mienas, pa ( 13) ssados largos affa nes, en con-
quista troyana por descanso dellos a mano de Egisto
.ser e a Sala1non de la cumbre de la sabiduria
en locura e ydolatria trasforn1ar; e a la casta Dido
reyna e edificadora de Cartago con su mano matarse;
e ai noble virtuot:o rey Creso ( 1) mirar al sayon que lo
avia de degollar, e ai fuego donde lo avian de qlJemar;
e Xerses e Alibiades, A1nilcar e Anibal Pon1peo e
Gayo esar graves angustias e 1nuertes sofrir, e Artur
rey de los Ingleses, e Alfonso el sabio rey de Castilla
de grandes seforias e potenias abaxar.; e a otros syn
( 1) O copista escreveu primeiro Craso. Riscou em seguida
_o a pondo:lhe por cima un1 e.
-71-
cucnto prncipes n1uy (13 v.) v a lcrosos dei todo aterrar
e lo que n1as es las sus claras fan1as quasi de todo
punto destroyr con la grande altesa e tendido nombre
de otros, assy de los que hc recontado, cotno de algu-
nos que de n1uy baxos_ estados a grandes honores e
dignidades los ensalo, de los quales l\1arco Varro, car-
niero e despues ditador, e Gayo Mario, de muy baxo
linaje fecho claro emperador, bien son dignos de reme-
morar, e mucho mas Otaviano que de pobre ornbre a
ser en1perador dei mundo_ muchos a fios fue levantado.
(14) -.FABLA EL AUTOR
METRO SEGUNDO
Ya porque tardas de me relatar
lo que te esfueras a querer dezir 1
no deves tu fabla mas de dilatar,
antes aquella deves concluyr.
Si tu los mis ruegos querras preciar,
al tu desseado fyn deves venir;
e si tristes nuev.as quieres recontar,
como tu loquella faze persun1ir,
di me las luego syn n1as retardar.
(14 v.)- FABLA EL l\1ENSAGERO
PROSA SEGUNDA
Por tanto retardo yo de te n1anifestar lo que quiero,
porque tu conoscas e veas las varias nluta-
iones de la boiante fortuna, e reguardes cotno e1la
juega e trasn1uda con las cosas n1undanas, abaxando
las celsas a infimas, e las infitnas levantando a las
estrellas. Sy tu das fe a mis atnonestamientos, tu no
\
-?2-
te confiaras jarnas por alegres muestras que aquella
iega duefia te faga, la qual de su propria naturalesa es
movible (15), e a menudo acostumbra mudar las cosas
tristes en alegres, y las alegres en tristes; mas porque
tu te apressas tan mucho, yo te anunciare la triste e
desaventurada nueva, que a te dezir soy venido. Sepas
que aquella que dios dexara por colunna de la su pro-
sapia, por amparo e protection de los suyos, por con-
solaion de los desconsolados, por plenaria melezina
de las pasadas e crueles llagas, aquella mas perfecta
prinesa que bivia constituda en muy tiernos afios,
puesta en tanta alteza de estado, e ercada de tanta
feliidat mundana, como todos saben, con apressura-
(15 v.)da muerte la arrebato de entre los braos dei
su muy amado marido e muy buen sefior.
FABLA EL AUTOR
METRO TERCERO
Calla! no digas ni fables tal cosa,
la qual dios defienda ver yo en mi vida,
que la mas insigne e mas virtuosa
prinesa del mundo se a fallesida!
Calla tal nueva triste dolorosa,
e no pronostiques mi total cayda!
Bastar a ty deve mi vida llorosa :
ferir mas no quieras de mortal ferida
con tu cruel boca e boz espantosa.
(16.)-FABLA EL SEGUNDO MENSAGERO
PROSA TERCERA
Aun bicn mis versos no eran dei todo fenesidos,
quando mis orcjas llenas fueron de bozes, a las quales,
dexado el nunc1o con quicn fablava, n1is sentidos se
convcrticron; e vi un on1bre con gesto turbado, la ca-
bea cubierta, entretnezcladas con lloros tales pronun
cio palabras:
No niegues la devida fe a la cruel e esp.antosa nueva
que te es relatada; sy yo no te lo dixesse, la boiante e
parlera fan1a que todas las cosas divulga, te lo denun-
ci (16 v.) ara. Ave por cosa ierta, que ante de la mi
partida de Evora, ya todos eran cubiertos de la blanca
e triste librea; ya el insigne e glorioso cuerpo de la
reyna, tu sefiora y hern1ana, a santa Maria de la Victo-
ria era II evado; ya los lloros y plantos resonavan por
todas las ibdades y villas, y aun todos los caminos ya
eran Ilenos de dolorosas bozes ( 1 ).
(17.) -FABLA EL AUTOR
METRO QUARTO
Bien como despues que )anima parte
dei humano cuerpo do fizo morada,
mover no se puede a ninguna parte
la carne mesquina, syn fueras dexada,
assi dessentido quede por tal arte,
creyda Ia nueva tan dessaventurada,
de mi a la hora no sabiendo parte,
bien como persona dei todo finada
que ya de la vida no le fazen parte.
[COMPARA ET PROSIGUE]
(17 v.)- Por largo espacio estove trasportado
como estatua que algo no siente,
mas desque ~ i seso me fue retornado
( 1) ~ a margem, em cursivo a palavra Comp,lracion.
-7-1--
vi los circunstantes llorar agramente,
e luego mis rapas romper fuy n1embrado;
feriendo mi rostro inhumanamente
comieno mi planto tan desesperado,
que yo me quisiera matar prestamente,
mas fuy de tal caso por dias reservado.
(18.)- So mudo silenio mis ojos manavan
asy como una manante fontana,
por los mis cabellos mis manos tiravan
no n1e recordando de cosa mundana.
Mas solo entone se me recordavan
su muy clara vida, su fin muy temprana,
daquella reyna que todos loavan,
como de virtudes la mas soberana
e la mas perfecta que quantas reynavan.
(18 V.)- [COMIENA SE EL PLANTO] (1)
Mas tanto que pudo mi boca fablar
gride como ombre sin todo conorte:
O caros amigos quered 1ne matar,
o tu, paiente dias pio i forte,
fas tu mis dolores con dolor ce::;sar!
Morir sera vida i vida es n101te ;
ningund mal al n1io pueden conprar
ni suerte mesquina a mi triste sorte,
ni j amas se puede mi mal reparar.
(19.)- Entone maldixe con n1ucho furor
las falsas riquezas e las dignidades,
maldixe el elso y real honor,
maldixe a todas vanas potestades,
n1aldixe Antropos e su grand error,
maldixe a la gala e febles heldades,
maldixe al mundo lleno de tristor,
( 1) Esta epgrafe e as mais que aparecem entre parenteses,
fora1n aun1entadas con1 tinta e caligrafia n1uito diversas.
maldixe las frescas y verdes edades,
pues salvar no pueden de n1uerte y dolor.
(I 9 v.) - 1\tlaldixe la hora, maldixe el dia
en que tanto dao se acaesciera;
maldixe m n1esmo e la vida mia,
maldixe el punto en que yo nasiera,
n1aldixe la tierra que me sostenia,
n1aldixe fortuna que tal consentiera,
maldixe la muerte e su osadia,
maldixe la casa adonde n1oriera
la mas acabada dama que bivia.
(20.) - [CONTRA LOS MEDICOS J
1\'Ialdixe los doctos en la medicina,
e la su sienia pues tan poco presta ;
maldixe la feble natura mesquina,
de los humanales a caher tan presta ;
maldixe la vida de maldicion digna
que tan poco dura e tanto n1olesta ;
maldixe la causa tanto peregrina,
de manos t)' ranas e cruas compu esta,
por do fue saosa la mente divina.

(20 V.)- [CONTRA LOS SIGLOS PRESENTES]
Despues me quexaba e redarguya
los siglas presentes llenos de pecados
e de tales viios, por lo qual creya
los buenos con n1uerte ser arrebatados
e quedar en vida, segund se veya,
los viles protervos e turpes n1alvados
con grandes riquezas con grand seforia,
de todos servidos, de todos honrrados
como providenia de dios permitia.
(21.)- E luego la culpa mas grande tornava.
a n1i maladicha e des[ a ]ventura,
Ja qual icrtamcnte punto no dubdava
ser causa de toda mi grave tristura.
Aquesto n1i mente n1e certificava,
por lo qual maldixe a mi triste signo
que tantos dolores e plagas causava;
maldixe mi fado maldito mesquino
que tantos pesares a n1i demostrava.
(21 V.) - LA L LEGADA DEL VIEJO
En esta estando ahe vos do vino,
un ombre antigo de grand estatura,
que bien resemblava de honor muy digno
segund denotava la su catadura.
E por quanto subito sobre mi pervino,
por tanto me fizo su grand. fermosura
dubdar sy humano era o divino,
mas assy oppresso me tovo tristura
que fablar no pude al tal peregrino.
(22.)- DESCRIVE QUAL ROPA VESTIA
Esplendida rapa e rica cobria,
bordada de ojos que fueron obrados
por la gran Minerva con tal maestria,
que jamas despiertos serian fallados.
En la diestra mano tres pomos tenia,
por donde tres tiempos eran demostrados;
muy passo a passo sus passos movia,
segund fazer suelen los bien ensefiados;
de laureo verde guirlanda traya.
(22 v.) -Por grande espacio estuvo callado,
oyendo mis quexas e mi razonar,
mirando mi vulto en agua bafiado,
fuera de su forn1a con fuerte llorar.
Mas ya desque vida aver declarado
mis fieros d o l o 1 ~ s e cruel pesar,
con plaziente gesto no punto mudado,
-77-
rompia el silenio 3in mas dilatar,
coo dule palabra en modo ornado.
(23.)- F ABLA EL VIEJO
PROSA QUARTA
E que fazes tu, o hornbre ? por ventura estas cosas
son de fuerte e grande varon ? Dexa, dexa los plantas
e lan1entaiones a las n1ugeres de blandos e piadosos
animas. Enxuga los tus ojos, alitnpia las mexillas, pone
el freno a las lagrin1as, tnira las cosas con mas delgado
viso. Di tne que es lo que tu Horas, que es lo que
_ pla.fies, o que es lo que te turbo tanto e te metio en la
pro(23 v.)fundeza dei horrible carel de la an1argura?
Diras tu que la ten1prana e dolorosa tnuerte de la muy
valeiosa e perfecta sefiora e hern1ana tuya. E corno?
tu ynoravas que con tal pacto e convenenia era nas-
ida que deviesse n1orir? E tu no sabias esta cruel
ley de natura a que nos son1etio aq1Jel varon fonnado
en el vai damaseno, la qual quiso n1antener el nues-
tro verdadero dias tomando hun1ana carne por nos re-
dernir? E que sabes tu si la tal muerte suya fue a ella
can1ino de perpetua e gloriosa vida ? Lo qual es de
creer segund (24) sus claras costumbres e fin bienaven-
turada en la sacra fe nuestra, con conosimiento grande
de dias, e arrepentin1iento de las hun1anales n1enguas.
Quanto mas que pues el nuestro eterno dios cotno ge-
neral padre tiene grandissi1na cura de los sus fijos, el
supo la convenible hora de llatnar la su cara fija al
desseado combite, que para ella desde ab i1litio en la
presienia divina esta v a preparado. Di me, tu Hora-
rias a tu sefiora e hern1ana, si la viesses salir de una
escura e dolorosa prision ai real throno e sceptro ? _
Cree-me que derecha (24 v.)mente esta triste vida a
tenebroso carel es conparada, dei qual fue librada con
temprana n1ucrte aquella insigne sefiora e llamada ai
elestial regno. Quia tu has imbidia dei su bien que
tan amarga e dolorosamente lloras la su perdurable
gloria? Si tu la amasses de verdadero an1or, tu te
alegrarias de su perpetuo plazer. EI buen ortolano
cogio el preioso pomo al devido tiempo; el sabio pa-
dre caso su fija en los convenibles afios; el discreto
sefor galardono los leales serviios dei su siervo: pues
dira alguno ser estos dignos de reprehension (25) ? o se
quexara el siervo dei sefior e la fija dei padre suyo?
A que somos nasidos, o a que fin nos produzio I ~
divina providenia en vida, salvo para gozar de la per-
petua folgana, e poseer las vagantes cadiras perdidas
por Luifer e por sus adherentes e sequazes? Toda
cosa tiene su desseado fin. Pues de alcanar aguei se
contristara alguno? o los amigos se condoleran de aver
cobrado el su amigo el desseado e soberano bien? Si
tu vieras la gloriosa fin de aquella que tanto lloras, e
quisieras aver resguardo a Ia derecha senda de la ver-
dad (25 v.), tu te gozaras con la tal muerte suya; tu
sabes que todo loor en la fin se canta. O si oyeras
las sus palabras, e con quanto esfuero e fortaleza ella
n1irava aquella cosa n1as terrible que todas, e corno
ella recomendo la su virtuosa anima e las sus an1adas
cosas, no olvidando a ty, al su muy arnado sefor, e
cotno invocava a dios e a la gloriosa n1adre suya e al
evangelista sant Johan, cuya tanto devota era, en su
ayuda. O si tu vieras el su no torbado rostro e sus
graiosos ojos no den1ostrar la ravia de la cruel muerte,
tu dixeras : Esta n1i sefora no muere, mas v asse (26)
para las celestes habitationes ; tu dixeras e jusgaras
ella no ser venida de la muerte, mas ella aver victoria
de la muerte, la qual de los que mal n1ueren reporta la
gloria dei venitniento. 1\ias con1o podera ella dezir
a ver venido aquella que en la vida mortal poco la te-
mia, e moriendo transmigro a la immortal vida ? V en-
ceres propriatnente subjugar. Pues cotno se dira que
subjugo la Inuerte ai que bive e bevira perpetuamente?
Por ierto, segund 1ni sentenia, aquel se dira morir que
muere de muerte perdurable e no aguei que_ muere para
bevir en vida felice e bienaventurada. Tu me diras no
cree(26 v.)ria yo que aquella perfecta sefora tnia no
partiesse desta vida sin grand lastima e dolor immenso,
por partir e ser apartada de su tan virtuoso e tan mu-
cho amado sefior. Y o no te negare que sobre todas
cosas sentia el tal apartan1iento, e guasi olvidava con
ello a si n1esma, mas de otra parte pensava en como
avia de pagar forosamente aquella natural debda, e
que mejor era sofrir alegren1ente todo trabajo que con
tristeza. E despues desto se recor::lava dei su fazedor,
e que la vida, el grande estado, las riguesas, las pom-
pas y aparatos reales, el virtuoso e alto marido, de la
liberal n1ano (27) de dios los avia rescebido, lo qualle
tornava, referiendo le graias por el tien1po que dello
avia usado, e cotno dexando claros fijos se partia, dada
la desseada sepultura a los huessos del su caro padre.
E acabadas en la sua fin, segund el su sefior gelo pro-
metia, las cosas que en la vida tanto desseara, la carne
esquiva pena sentia por alexar se de un rey, el mas
valeroso del mundo que tan verdaderan1ente la amava;
el anima ai su dios in1ortal desseava; las sus claras
virtudes le davan esperana de bevir moriendo, e de
gozar con la tnuerte de sernpiterna vida; la su devota
ora1on le promc(27 v.)tia foJgana; las sus muchas
_- 8o-
li1nosnas aun sentidas de los estrafios le ofireian el
ielo empireo; la su pura e conjugal castidad le dava
seguridad de la conpafia de las sanctas e castas nla-
tronas ; l grande caridat con que amparo e cobrio a
los perseguidos de la adversa fortuna la inflamava de
tal amor de dios que no dubdava gozar de su gloriosa
vista. El conflicto de la batalla duro ya quanto, por-
que la enferma enfermedad contrastava a la felice ani-
tna que estava prompta e aparejada a la partidJ, mas
al fin mansamente expiro el suelto spiritu, el qual no
dubdes sea resce(28)bido en las manos de la celestial
miliia. Pues alegrate de tanta gozate de tanto
gozo, reduze a la n1emoria tuya quantos dessearon be-
viendo morir, los unos dcsseando morir en prosperi-
dad e no en adversidad, segund fesieron la duefa de
Valida e Gayo Sipion, e los otros que desseavan c la
muerte por remedio de los sus males, e elln foya dellos
segund el sancto Boeio de si tnesmo dise. Pues non
plangas tu de venir la n1uerte a la bienaventurada reyna
en su prosperidad que por tantos fue desseada e que-
rida. Di me : cs otra cosa la muerte que un dolor que
da fin i cabo a muchos dolores? (28 v.) Jan1as el dolor
de Ja n1uerte puede ser tan grande, que tan ayna passa,
cotno los dolores de la hutnana vida que tanto duran,
ya sea que la carne manda e fase sentir las tales cosas
llorosas e mugeriles; n1as veatnos agora qual es aquella
cosa que eiJa quiere e procura que honesta e conveni-
ble sea, por ierto ninguna se fallara jamas, aunque
con estudioso e esvelado. pensan1iento busquemos la
origen dellas. Por aventura tu negaras que la carne
manda obedecer e servir ai vientre e a la luxuria e al
>
suefio ? Assi mesmo manda prosseguir la cruel ven-
gana, agora sea justa, agora injus(29)ta; plaze le com-
-8r-
plazcr a la pereza c servir a la triste avariia; pues assi
por el conseguiente toda cosa turpe e diflorn1e dessea
e quiere, en un solo atatno no se conformando a la ra-
zon. E portanto deven1os no obedeer a sus tnanda-
dos, e fuyr de su desseo como a una crueJ sefioria e
conforn1ar nos con la razon, con la prudenia, con la
verdad, e finaln1ente con la voluntad del n1uy alto por
el qual todas las cosas fueron creadas, e sin el ninguna
es nin sera. Las ondas e ten1pestuosos rebuelcos de
la fortuna fieran en nuestro pecho, n1as no nos turben,
e que nos turben, no ayan ni reporten de nos la victo-
ria. No hay tnal tan grande (29 v.) que no pueda ser
sofrido. \l ecs este tuyo que tu piensas e dizes ser sin
con1paraion, ya por otro fue sofrido tan grane e tari
grave. Job no perdio los caros fijos e la fazienda e fue
cubierto. de lepra? Olirnpias no perdio ai su marido
e al victorioso e exelente fijo? No se inato Job con
todos sus n1ales, ni Olirnpias ferio los sus pechos con la
crul espada. Tu sabes que Thobias perdio la corpo-
rea vista, e con toda su pobredad no dexo de loar al
on1nipotente dios. Po!_ aventura tu piensas de resui-
tar con lloros .a tu scfiora, o con lagrin1as la fazer renas-
er? Cree me que offendes a dios des(30)plaziendo te
de las sus obras, las quales sien1pre son buenas, justas
e rectas. Y o te digo que tu seguiras discreion, siguiendo
otro viaje, e sin aprovechar a otro, ser hon1iida de ti
misn1o, e no solo de tu vida, tnas de tu anima e de las
vidas de muchos que cuelgan e dependen de la tuya.
6
RESPONDE EL ACTOR
METRO QUINTO
Pero dulces cosas
declares e digas,
no son poderosas
de tantas fatigas,
cruezas e males
poder consolar,
ni menos bastar
pueden los mortales
a mi mal curar.
(30 v.)- Ca un tanto dafio
de tantos sentido,
e n1 al tan estrafio
poner en olvido,
razon lo den1uestra
no ser razonable;
antes es palpable
esta llaga nuestra
ser mucho llorable.
(31.) - INTERROGAION.
E como sera
tanta discreion
assy olvidada?
e no quedara
en nuestra nasion
mas perpetuada ?
tanta gentileza
e tanta virtud
assy fenesida
con tanta crueza?
e tal juventud
no sera plafida ?
(32.) - Con tus dules musas
mi animo fieres;
sin humanidad
lo recto accusas,
lo justo no quiees
ser honestidad ;
-83-
por ierto tu usas
de leyes crucles
e duros castigos
pues llorar recusas
por nuestros fieles
e caros amigos.
(32 v.)- Nas coca trizes ( 1)
fieras iertamente
es bien congruente
facer lo que dises;
mas nos que tenemos
sentir e rason
sin tal reprehension
plafiir bien podemos.
(33.)- Lloro el propheta
optimo varon
ai fijo Absalon,
persona no recta;
lloro nuestro dios
por el su amigo;
lloro mas te digo
e plafiio por nos.
(33 v.) -REPLICA EL
PROSA QUINTA
No tardo mucho aquel buen viejo de dias complido,
despues de fecho por m silencio, de acresentar tales
palabras: fieros son e insoportables los ren1edios
e las 1nelezinas a los egrotantes, que no a los sanos
varones. La tu dolenia non te dexa aun sentir e juz-
gar las cosas segund devias, e aque11a te fase aborres-
er los utiles beverajos e purga';. E por tanto esfuer-
a-te: quita la niebla delante tus ojos. Descubre ai ani-
( 1) Talvez deva ler-se A las cocatrices.
n1o tuyo de la (34) negra tela. Corta e desata las
cadenas a Ja discreion, e ella te guiara a otra senda.
Ca bien veo yo que aun los duros golpes de la adversa
fortuna no te han enduresido cqn1o con1plia a grande
e sabio ombre. 1\rluelle e blando eres por ierto, e tus
ojos son testigos de tu blandeza. No cansara por cosa
el tu lloro, ni faran fin tus lamentaiones. Con la du-
raion de los siglos cuydas tu egualar el tu planto, e
con la eternidat los tus dolorosos_clainores? Por los
altos ielos, no lo cuydes assi: ca non es possible que
esto sea. Toda cosa gasta e consun1e el cncanesido
tiempo. Tus Jagrin1as cabo avran como yo pien(34 v.)so,
e tu aun a feneser a vras que largos dias bivas. Pues
lloras a otro, bien es que luego cotnienes de llorar
junctamente a ty; e no solo digo que llores a ty, mas
aun te dire que llores e plangas a todos tus amigos e
parientes que oy biven, ca ni estos escaparan de la
tnuerte; llora esso mesmo a quantos 111ori.eron muy
dignos de ser llorados; Hora aquellos con )os quales nlo-
rio la verdad, la fe, la sabiduria; llora a los otros conlos
quales se partio hun1anidad, liberalidad, e grandeza de
coraon. E assi esparze por n1uchas partes tus lagrimas
e faras como el pobre de seso que no sabe lo que dessea
(35) o quiere, ni lo por que Hora o ric. A grande
locura se deve in1putar contristar se ombre por las co-
sas que siempre fueron e han de ser, por aquellas digo
que no se puedcn evitar ni refuyr en ninguna manera.
Ca bien de reir seria de aquel que llorasse por el teme-
rario pecado de Adan, e por los grandes crin1ines que
fizieron nuestros padres qur- fueron ante dei diluvio,
por donde toda biva criatura con repentina subversion
gusto el ravioso trago de Ja muerte, o de aquel que
llorasse por la excessiva sobervia dei primero rey e de
-85-
su sequela por do fue causada la division de las hun1a-
nas len(35 v.)guages, caso que estas tres sean las nlayo-
res e n1as singulares perdidas que acaesieron al hu-
mano linage. Aquel solo mal podetnos plafiir a que
podemos resistir e por nuestra grande culpa no quere-
mos. La ~ ; r a contra este deve ser convertida : e los
ojos nuestros por este deven etnanar lagritnas. Estos
n1ales son los pecados en que nos por nuestra misma
culpa caemos. Por estas _ el dule itarista que los
furores de Saul sol ia tafiendo mitigar dixo: c AJJed ira
e uo querGJ"'S pecar 1>. I\ las tu, segund pienso, dexas a
tus pecados estar dentro en tu seno, e tienes enxutos
tus ojos de llorar por ellos, e llo(36)ras el bien que a
tu perfecta sefora acaesio, con1o ya en la pritnera
parte de tni oracion te he declarado. Por aventura no
deseav.a aquel escogido vaso de dios de morir, con1o el
dixesse: desseo feneser c ser con Xpo ?)) No desseava
aguei buen varon, guarido con el unto dei pes, de partir
de esta vida reclatnando: beJJir es a nzi nzorir, e 1no-
,.i7 .. es ganancia?)) O r de quantas angustias es II ena
esta triste vida, de quantos enojos e trabajos es abas-
tada! Ni se cuenta por luenga vida la de Iuengos dias,
mas la virtuosa; no la que llega a un entenario de
anos, . mas la buena e honesta. Pues segund esto,
aquella (36 v.) que tu lloras luengan1ente bivio, usando
de perfectas e claras virtudes. Quien contara por
luenga vida la de Sardanapalo o Ia [de] Dionsio Syra-
cusano? O quien dira ser breve la de Tito, o de
Duarte rey de lnglaterra
1
tu tio? Que gloria trata la
luenga vida salvo miserias c dolores imtnensos? Si
Priamus bivicra menos, non viera sus estrenuos fijos
feneser a crueles tnuertes, ni abrasar su famosa ibdat,
e el su fuertc e rico Elion rompido e foradado, lleno
-86-
de sus capitales encn1igos. Que al se puede dezir salvo
que la luenga vida de luengas querellas es abondada,
las quales nunca cansan ni essan (37) si la vida no
essa? No quiero por ende que tu creas que yo te
fabio assy sin toda humanidad, que te amoneste e diga
que no sientas la muerte de tu sefiora e muy cara her-
mana, e que fagas, segund poco ante desias, como bes-
tia o fiera salvage, mas quiero que templadamente
totnes el tal sentimiento, ~ que no resembles de todo
en todo, seyendo varon, a las delicadas mugeres, ni
arremedes e siguas las endechas e maneras de los su-
zios e viles Judias, e que demuestres ya quanto querer
luchar e entrar en campo con la triste fortuna, e no
ser dei todo caydo por sus mafias e por sus fueras,
que solo (37 v.) a los flacos e invirtuosos venen e der-
riban. E caso que te dixiesse que de todo punto res-
trefiiesses tus lagrimas e tnostrasses alegre gesto, e non
tener en extima estos rebates de aquella iega duefia,
piensas no ser util e sano consejo e mucho loable ?
Amigo mio, si assi lo cuydas tu yerras, ca si assi fuesse,
non seria tanto loado Publius Romano, aquel que no
dexo cl sacrifiio por la dolorosa nueva que le truxie-
ron de la tnuerte de su fijo, ni Pericles A.teniense; ni
Zenon duque e principe de los estoycos, reportaria
tantos loores por aver sostenido con mucha paienia
las tnuertes de sus amados fijos. Pues qual mayor
amor que (38) de los amantes padres a los buenos fijos?
Ni qual 1nayor dolor que perder el que ombre engen-
dro, e es carne de su carne e sangre de sua propria
sangre? l\1as segund veo tu con solloos no oyes a la
voifcrante rason que esparze sus clamores en contra
de los que. fases dizes, ni escuchas a n1i el entendi-
miento a que tu creer devrias, e tomas el freno de la
discreion en tus dientes, e como espantado vas recla-
nlando: <1A que soy bivo? O por que no muero ?
Como si tu aviesses de bevir e llegar bivo al espantoso
dia dei universal juisio. Conorta te ya si quieres, ca
a seguir has muy ayna aquclla que tanto Horas. Bien
en breve se cumplira tu (38 v.) desseo. Sabes por
aventura cuanta es la brevedad desta vida ? Disen que
los viejos de ient afias no les parese que han bevido
si no tan poco que lo extiman e comparan a nada. En
mil maneras se puede complir tu desseo. Niembres-
se-te los muchos peligros terrestres e maritimos; niem-
bresse-te las diversas maneras de muerte. Como a
unos consun1en las dolenias, a otros las agudas lanas
e tajantes espadas, a otros las boiantes saetas, a otros
el compuesto venino dado por los traydores, e las ma-
nos crueles de los tiranos, a otros las secretas asse-
chanas, e las redondas piedras tiradas con la maravil-
. los a virtud (39) de Ia pol v ora; a otros los roquedos
vezinos de Neptuno quitan la vida e las bocas veneno-
sas de las chicas serpientes; a otros Saribdis, a otros
illa, a otros las maravillosas elaiones de las tnarinas
ondas. Assi que non te congoxes tanto, ni te apressures
llamando la muerte, ca ligera e facil cosa es de alcan-
ar. No puede ninguno escapar al su furioso dardo. A
todo ombre conviene pasar por una de las tres bocas dei
muy terrible erbero, portero de los regnos de Pluto.
Si tu me crees, a ty mesmo deves convertir tu piensa-
tniento, e por tus culpas derratnar tus lagrimas, e dexar
aquella folgar en perpetua (39 v.) paz a que tu i:-;dis-
crecion e conformidad de buena vida te debes csforcar
, .. ,
de imitar e seguir. Piensa en tu n1esma tnuerte, piensa
como has de yr delante el alto juez: adonde de tus va-
nos clamores e gemidos superfluos seras acusado. Ally
-88-
te sera ton1ada n1uy estrccha curnta, ally querrias tu
aver despendido el tien1po en otras n1as utiles cosas.
Ally querrias aver dado ai pobre, ally querrias aver te
condolido -dei miserable. Ally querrias no te aver pe-
sado de las cosas que dios fizo, e aver le temido e
amado. lVlas ay n1i buen atnigo, que aprovechara tu
querer ni tu desquerer en aguella terrible (40) hora?
Ca este en que bives .te fue dado para te poder
condenar o salvar, fuera del cual no ha emienda ni des-
culpa que aprovcche. E por tanto dexa- yo te ruego
- estas vanas querellas. Enxuga los ojos, alimpia las
n1exillas, levanta las n1anos al sefior i dy con Job: ceEI
sefior 1ne lo dio, e! sefior nze lo quito; sea e/ uonzbre de!
seor beudicto. E faras cotno cuerdo e sabio on1bre, e
parescera que reconoses el castigo de dios, e que le ercs
grato e bien agradescido dei atnor que te tienc. E que
en este aote tan duro que tU agora aviste se l11Uestra que
el te ama, el n1esmo lo testifica diziendo Aquellos que
amo (40 v.) e castigo.>) I.Jevo desta vida aquella
que tanto amavas, en quien era tu unica esperana. -
Esto fue quia porque el decreto por la boca dei pro-
pheta promulgado se con1pliesse, que no querays con-
fiar en los principes ni en los fijos de los otnbres en
los quales no es salud. E tu confiavas tanto en tu
sefiora, que tiravas la confiana de dios, e assi erra-
vas gravetnente. E agora toda tu esperana deve ser
en aquel todo poderoso rey in1tnortal a que obedecen
los cielos, los n1ares, e las tieJTas. E conoeras que
el solo puede faser las cosas e desfazerlas. El quiere
ser soberanan1ente an1ado, e por tanto quita las cosas
mas amadas (41) a los que ama. No sabes que dixo
el cela nzi gloria a otro no dar ? E que es nlaravil-
loso dios, e n1aravillosan1cnte faze las fUS cosas? Assi
-8g-
que si te contrista la perdida c abaxan1icnto que por
esta rnuerte aviste, no lo deves fazer. Ca tanto es a
dios levantar el n1iscrablc a las estrellas, con1o abaxar
el poderoso a los n1as fondos abismos. No levanto a
David, pobre pastor, e abaxo a Saul, grande rey e glo"
rioso? No levanto a los fijos de Israel, librando los de
las oppressiones de los f:gipi_anos, e abaxo a Pharao
con todo su fan1oso exerito en medio del rnar rubro?
Antes te digo (41 v.) que esta es su n1anera e su ley,
e aun de todos los poderosos, que por den1ostrar su
grand poderio abaxan a los altos otnbres e levantan a
los baxos, e derriban en los abisn1os los sobervios, e
enxalan los hun1ildes a los ielos. Pues quien n1as
poderoso es que dios, o quien lo es si el no lo es? E
por ta.nto quiere el n1uchas veces abrir los nuestros
iegos ojos e l110strar nos su grande mando e su grande
poder. icrto, segund yo cuydo, no te he fablado nue-
vas cosas o inoydas, tnas aquellas que los grandes e
peritos varones aprovaron rectificaron. Si no crees
a rni ni a n1is dichos, crce a aquellos (42) a los quales
dios, e la natura produzia en vida por nos demostrar
sus secretos. Oye a Seneca, oye a Boeio, oye a Pla-
ton, oye a Socrates, quando desatado de las cadenas
reyendo espera v a la n1uerte, disputando alegren1ente
con Sitnias e ebes, afirn1ada el esperar moriendo be-
vir, e bolar las celestes habitaiones, reprehendiendo
gra vetnente a sus an1igos porque lc lloravan, diziendo:
O varones que fazedes? que por tanto en1bie yo las
tnugcres, por que no fiziesen estas cosas. Y o siempre
oy que el que parte desta vida deve partir en bendi-
ion e no en lloro. Oye le quando le de1nandava
Criton con1o queria que le enterrassen (42 v.), que
buelto a sus amigos sorreyendo dxo : No pu e do fazer
-go-
creer a Criton que yo sere. aquel Socrates despues de
mi passarnieilto que disputo agora. Oye le quando
sabia e ligeramente respuso a Simias que le decia que
no le queria ser enojoso en aquel trabajo, diziendo:
a E segund yo veo pensad.es vos outros que yo soy de
mas baxa condicion que son los isnes, que como se
sienten ercanos a la muerte cantan mucho mejor que
cantaron en el tieanpo passado, ca se alegran por que
se van para aquel -dios de quien eran servidores. E
aviene assi que porque los hombres reelan la muerte
calumnian los isnes, e dizen que lloran su mu(43)erte,
e non piensan como ninguna ave es que cante quando
h a frio, ni quando padese algund trabajo. Oye a
este gentil el qual fue tantos entenarios de afios pri-
mero que el nuestro redemptor e buen Ihu, e no escu-
cho sus tnandamientos, ni oyo sus maravillosas doctri-
nas, aquel te devria avergofiar e restreflir tus lagrimas,
que tanto reprehendio las agenas e tanto retovo las
suyas. Mas si mi pensar no miente, el mu11do ha mu-
cho empeorado de aquellos tiempos aca, e los bivien-
tes son tornados fiacos, delicados e mugeriles. Pero
dy me, que diremos a algunos que fueron bien erca
de nuestra edad (43 v.), fuertes e de grandes animas?
Que diremos a tan grand numero de martires que tan
paciente e aun gozosamente sostovieron morir a crueles
muertes ? Que diremos a otros valientes e estrenuos
cavalleros mas modernos e contemporaneos e mas pro-
pinquos a nos, que peleando virilmente morieron ? E
segund creo tu conosiste a1gunos dellos. Por ventura
estos no fueron ombres, e cotnpuestos de aquella mestna
materia de que agora son ? De lo qual necessaria-
mente resulta, la culpa ser nuestra e no de los tiempos,
de los baxos e blandos animos
7
e no de la vejez de los
-gi-
siglos. Pues resusire agort e renasca en ti (44) un
coraon de Soe rates, o de cad:t uno de los grandes e
famosos ombres, e no te dexes caer en la baxura dei
orrible carel de tristeza, la cual, como dize ele principe
de los sabios, consume los huesos. E aun yo te digo
mas, que el coraon e todas las fueras e sentidos.
(44 v.) -REPLICA EL ACTOR
METRO SEXTO
. Negar la clara verdad
el exelso se offende,
venere mi voluntad
yo por ende,
e dire que te confiesso
que en lo mas deste fecho
sigues camino derecho
e yo sigo lo aviesso.
Mas caso que mucho crea
de quanto has relatado,
no sera razon que sea
olvidado,
que mis bienes sin mentir
todos perdi en perder la,
pues mi vida sustener la
es penar e no bevir.
(45.)- Si la vida se dessea
es por honesto gozar,
pues no se deve dubdar
quien la contra desto vea
no la dever dessear;
e sy yo perdido veo
mi plazer,
razon no manda querer
tal desseo,
-g2-
Bien quiero non contristar me
con las cosas que dios faze;
mas que diga que n1e plaze
el mucho bevir penar n1e
no dire, pues me desplaze;
ca feneser es mejor
retardar
que no esquivo dolor
largo mirar.
(45 v.) -Las grandes
causan pena n1uy mas fuerte
que nola terrible muerte,
sofrida sin dilaiones.
Estas fueron tus razones,
esto mismo tu dixiste,
esto mismo tu posiste
por mu y veras conclusiones.
Miradas mis affiiiones,
dy: como puedo gozarme
ni un punto apartar-me
de luengas lamentaiones?
ni n1enos por tus sermones
alegrar jamas mi gesto,
triste pensoso e mesto,
solo de consolaiones ?
(-16.)- La muerte sera mi vida,
quien lo podera negar?
ca plaga tan dolorida
no se puede soportar;
pues que gozar ya no puedo
ni quiero lo tal querer
y sin todos bienes quedo,
bevir como puedo ledo
ni de bevir me plazer?
La madre de todas cosas
natura no lo onsiente
g3
querer las penosas
e fuyr a lo plaziente;
pues si la vida da pena
e la muerte clara gloria,
dezid si es razon buena
no librar se de cadena
por aver clara victoria ?
(46 v.) -Por todo esta te pruevo
la vida tan dolorosa
no me ser ya menester;
esta no es a ti nuevo,
ni menos te sera cosa
de quantas pueda saber;
mas tu por me consolar
forjas de nuevo questiones
que non bastan a curar
mis tan esquivas passiones.
- El bien que por venir
no deve dar me consuelo
ai mal que veo presente,
segund te plugo dezir,
si mi dolorido duelo
mirares como prudente;
ca las vanas esperanas
engafan los indiscretos
e las reales privanas
no son sin grandes secretos.
(47 .) -Tu augmentas mi penar
y mi tristor,
en querer amengoar
mi grand dolo r;
tu faras esta fazer,

mas no mi penar immenso

Cano tiene tanta fuera
tu fablar
alli donde mas se esfuera
de sanar
mi soledad e tristeza
s1n mensura
a que no basta sabieza
ni cordura.
(47 v.)- Ny los ya passados males
no me deven consolar,
ca muy pocos puedes dar
a los mios tan mortales
por eguales ;
y por tanto
mira si digo ya quanto
que lo que aviene raro
consolar mi desamparo
no deve, ni mi grand Ilanto.
Ay mi grand Banto, cansado
con tantos golpes y llagas,
no, no deve, no, con plagas
agenas ser consolado,
ni mi fado
sin ventura
no con agena tristura
assas deve ser plaiido,
ca mas favor es devido
a mi grand desaventura.
(48.)- Dy, como puedo seguir
sobre tanta malandana
tal templana
que partir
me faga desesperana,
pues jamas se me olvida
que siempre vy
en mi vida
cuytas e mai sin medida
a n1ontones sobre mi?
Aquesto soportar ms
es muerte tan dilatada
y penada
que jamas
no fue ni sera pensada,
pues mejor sera librarn1e
como quiera
i matar-me
i de tal n1odo penar-me
que mas brevemente n1uera.
(49.)- REPLICA EL VIEJO
PROSA SEXTA
No es fail cosa vencer ai porfiioso, ni el coraon
enduresido de ligcro se faze blando. Ca fuerte cosa
e muy diffiil de acabar es estorer a la franca volun
tad reynante en la region dei anim!i a contraria parte
de lo que ella _quiere. No vencieron, segund leemos,
las sefiales _ maravillosas ai duro coraon de aquel rey
egipio de que ya fable. Ny domo Silvestre nuestro
pastor al animo dei mago, fecho el mira(49 v.)glo dei
toro. E por tanto, dule amigo mio, no me maravillo
yo de querer insistir aun e emprender enganosas armas
e oponerlas contra mis dichos, ca bien tne sabia me
yo que sanar tus llagas no se podia a')si fazer ligera-
mente, no obstante que a ti, nudrido e criado en las
philosoficas doctrinas, menos fuera de palabras pen-
sava yo te fuesse menester que a los otros que el dul-
or de la leche de philosophia no gustaron, lo qual
devia a ty fazer verguefia, e arrebatar el claro escudo
e luenga lana, e armado recordarte de la disiplina e
-g6-
arte que oviste aprendido. Ditne: que te (50) aprove-
chan agora las annas que te ha dado la sabia lVlinerva?
Di n1e: que te aprovecha quanto ten1po gastaste en
n1irar sus fennosas faiones? Dy n1e: que te aprove-
cha desvelar te tantas vezes por saber sus secretas en-
sefianas ?. Di rne: no se aprenden las cus as para el
tietnpo dei n1cnester? El cavallero traeria las armas,
si le no a provechassen en el tiernpo dei peiigro ? An-
tes aguei se dira covarde e de flaco coraon, que coo
su armada n1ano en la necessidad no se sopiere defen-
der. Pues que di r e de ty, que armado no solo de
arn1as de defensa, n1as offensibles, n1etido en trane,
eres o1(50 v.)vidado de ti, e ni te sabes defender, ni
menos o(fender a tus capitales enetnigos, que son la
grave tristeza e cruel desesperaion? iertan1ente, tu
injurias a la divinal sabiduria e tna-s a ty, ca arren1iedas
a los enatnorados perdigones, que ton1ados en el filo
tirada la cola, librados de ]a liberal tnano dei caador,
con olvido entrebuelto con ardor de an1ores, recaen en
las prin1eras prisiones. E tu qu.e solias oyr e leer las
utiles doctrinas de sapienia, tanto que partido e sepa-
rado dei lado de aquella, olvidaste las sus amonesta-
iones e tornas a recaer en aquello que te ha seydo
(51) tanto reprehendido, e que tu conosiste claran1ente
ser tu tnal e tu dafio. .1\las creo, si bien mirares en
torno de ty, .que e lia no se h a partido de ti, n1as tu te
apartaste della. La sapienia te sigue e sera contigo
mientra tanto que tu la buscares. l ' ~ u n c a ella a nin-
gund su enan1orado denego la bella e clara has. Pues
busca la e fallar ia has. Falia la e alegrar te has.
Vende a tus viios e a tus superfluos cuydados, c com-
pra la piedra preciosa co1nparaJa al reyno de dios. A
ty es mas ligero de lo fazer, pues conoses alguna cosa
-g1-
dei su sin extima va(51 v.)lor. Rememora sus dichos
e veras que en los tiempos passados una de las princi-
pales cosas que te amonestava assi era, que te armas-
ses contra la triste fortuna. Non te amonest por la
boca de Seneca disiendo: Quanto mas es dubdoso el
alto estado, tanto tu deves estar mas fuerte con tu con-
stante passo, ca non es virtud dar las espaldas a la
contraria fortuna? E aun por exemplo de la vida de
Diogenes e de Estilbon te lo confirmo, que los bienes
mundanos tovieron en ninguna extirna; e oy en dia te
lo muestra por los frayles menores, que buscando la
vera sabiduria, el honor e rique(52)za mundana con-
tenlpnen e desprecian. La soledad, de la qual te recla-
mas e quexas tanto, quien la seguio salvo los buenos e
sanctos varones? No busco an1igos Paulo, primo here-
mita, hi Jeronimo an1ava la compafiia fuyendo al de-
sierto, ni- Johan mayor entre los fi)os de las mugeres
no redarguyo ni acuso a la soledad, andando en las
solitudes comiendo yervas. Creetne que nunca beviras
gozoso con alguna cornpafia, si primero no te gozares
contigo mesmo. Dentro en tus entrafias busca el ale
gria verdadera, la qual dentro en tu anirna, faze habi-
tacion: alli tiene ella su propria morada. (52 v.) Quando
aquesta fallares, te alegraras solo, pobre e aun fam-
briento. No oyste tu de Franisco, como desnudo se
reboleava por la nieve, e como el respondio a los que
se reyan dei porque en las grandes invernadas andava
tan mal arropado? Si caridad oviessemos, dixo el,
pocas ropas avriamos menester. Pues mira aqui como
la verdadera alegria dei animo faze alegremente sopor-
tar pobreza e frio e soledad e escarnios. No se con
tristo cl mas quando le dieron !os palo? por lo que avia
comido, que se alegro con el n1anjar que comiera. Ny
7
-g8-
creas que Ia prosperidad mundana acrescienta (53) n1as
alegria. Ca no veemos los prosperados careser mu-
chas veces de gemidos e de lagrimas; ni se lee de
Xerses grande rey que con pregoo general prometio
ierto preio . a quien le mostrasse nueva manera de
de1ectacion, que fuesse todos tiempos alegre; antes es
de creer que quando el, fuydo de Ia batalla que avia
perdido, viesse el rio tinto de sangre de los suyos por
do queria passar, el agua del qual beviendo dixo que
nunca avia bevido tan dulce agua, que el derramaria
en grand abondo sus lagrimas, pues las derramo mi-
rando la su caballeria, por que. antes de ient afos
seria fenesida dei todo (53 v.). Nero crude1issimo
entre los ornbres, emperador dei n1undo, buscava las
concavidades e escuresas so ti erra. E con1o se creera
su coraon ser alegre que en tantos ten1ores ardia, e
que de tantas angustias era cotnbatido, e que de tanta
furia era abastado? Assi lo quiso dios e la fortuna,
que por la mayor parte Ia real celsitud e grand sef-oria
tengan mas de cuydados e de gen1idos que no el estado
baxo e pobre. No solatnente esto nos ensefa la evan-
gelical doctrina e la sacra theologia lo confirma, n1as
aun por permission de dios el falso e cruel enernigo,
en aquellos tietnpos dador de n1aravillosas respuestas,
assi lo (54) d e n u n ~ i o -diziendo: la feliidat de Sofocles
ser n1ayor e n1as alegre que la de Giges rey de Lidia.
El negro pan e grueso n1anjar otorgan los seguros sue-
fios, e la pobreza quita las curas. E por el contrario
los que comen delicados n1anjares aun dormiendo temen,
e recordan en medio del suefo, estremesiendo e dando
bozes, e non sin razon, ca algunas vezes en sus pro-
prias camas los ricos de los sus tnas familiares han
. seydo muertos. En nuestros tiempos mato un cama-
-99-
rero a un cardenal su sefior. Otros son que comiendo
ten1en el yenino, e fazen fazer n1il salvas e mil diligen-
ias por (54 v.) guardar-se de la osadia e de la n1aldad
de los mortales, avisados de lo que dize Seneca, que
en el oro se beve la ponofa. Quieren todos los pru-
dentes on1bres que jusgasse sabian1ente aquel rey, que
tomada la corona en las tnanos mirando la dixo:
corona con1plida mas de nobleza que de bien a ventu-
rana, si alguno te conosciessc bien con1o _eres lltna de
an1arguras, de cuydados e miserias, si te viesse yazer
en ticrra, non te querria levantar. l\las dexando agora
esta materia tan lrga e tan diffusa, a que con grand
difficultad se podria fallar cabo, retorno a redarguyr
tu loca deses(55)peraion, que dises, tnejor sera n1a-
tarn1e que sopor ta r aquello que con tanta pena sopor-
tas. Atnigo! amigo! ploguiera a dios que nunca los
mis oydos oyeran tales palabras, ni que tu boca
dixera,, aunque en parte no te pongo tanta culpa, c a
mucho poder alcana la reziente tristura causada de
verdadero amor; mas por tanto llan1an :tl varon fuerte,
porque tienc fortaleza contra las cosas fuertes; e tu
no contra las cosas ftacas te deves oponer que requie-
ren poca fuera, n1as las mas fuertes e mas
esquivas._ que esta sea muy dura a ty, yo no te lo
niego (55 v.), mas por tanto te amonesto que seas fuerte
contra el1a. E tu diras que no puedes, e que es bueno
esto de dezire maio de fazer. Yo te respondere que si
quisieres podras, ca a los que denzandan se1'a dado, e
a los que baten se abrira, dize el sefior. Tal palabra
como aquella no la quieras dezir, ca yo te
que no solo en lo fazer o lo pensar, n1as en lo dezir
offendes al muy alto. Responde n1e agora no con so--
lloos, segund ante fesiste, n1as alimpia tus ojos e abre
- 100 -
tus o rejas, e con despierta e verdadera boz me dy, si
te ensaiarias fuertemente contra un tu siervo (56) que
se diesse la muerte ? e si podiesses dar le grave pena,
no gela darias, porque se mato sin tu voluntad? Esto
no lo negaras tu, e n1enos ternas la contra que mucho
mas oflenderas tu a dios de quien has resebido la vida
e todos los spirituales e corporales bienes, que el siervo
te oflenderia, por cortar la tela de la humana vida ante
que a su devido tiempo, por su soberano mandamiento,
sea cortada. Dios tiene singular cuydado de los om-
bres con1o padre de fijos, e como sabio e grande maes-
tro govierna e administra los bienes e los que nos lia-
mamas males a los humanos (56 v.), el qual cuydado a
el devemos dexar e no querer con excessiva presumpcion
anteipar la su obra e lo que a el pertenese e no a
otro. E por esto muy gravetnente offenden fa majes-
tad divina los hotneidas, ca se occupan dei poder de
dios el qual da la vida e la quita. Assi que a ty no
solo no te conviene matar te; mas aun dessear la muerte,
si no quando a dios plaze, la razon no lo otorga. A
menudo e mucho a menudo dios da pena e dolor en
este mundo, por tal que purgado de todo pecado sea-
mos libres de las eternales penas. Dizes: pena es a
111 bevir , por tanto deves desse ar la vida, por que con
la tal pena de (57) aquellas infinitas penas seas librado.
Los aragoanos prestaban antiguamente sus cosas a
pagar despues de la rnuerte. Pues assi presta tu un
poco de vano deleyte, porque en aquel siglo bienaven-
turado ayas innun1erables deleytes para todo siempre
jamas. Que deleytes o que gozos son los desta mes-
quina vida que tanto devan1os preiar que por ellos
oflendamos a di os ? o que penas e tristezas son en este
mundo, que por las refuyr le enojemos? Pues que
-101-
assi es que las penas en breve pasan, e los otros con10
flores peresen, no hay cosa muy dina ni cosa rnuy
alegre en esta vida por la su brevedat. (57 v.). Di me:
quales son aquellos bienes que tu has perdido por per-
der a tu seora e hermana ? Perdiste por aventura ]a
sapienia o la piedad ? perdiste la fortaleza o la justi-
ia, o cada una de las theologicas o intellectuaies o
morales virtudes? Si verdad quieres dezir, responde-
ras que no; ante creo que diras solan1ente que te vi no
una floxeza e una desconfiana de las cosas mundana-
les que no tienes _cosa terrestre en alguna extima, por
lo qual pierdes a tus negoios e lo que tu piensas que
te cun1ple. E si assi es mucho te deves gozar si avie-
res memoria quanta carga te sea tirada, quanto enojo
e fa(58)tiga. Por ierto, vida n1alaventurado e com
parada al .infierno es la de los negoiantes. l\1.ira que
andar tan descompassado es lo suyo, mira que bozes
tan discordes, mira que bollir de manos e que difor-
rncs gestos fazen! Piensas ser bienaventu'ana aquella
cuyo rostro suda muchas vezes con trabajo dei spiritu
e dei cuerpo? Cuyo fablar cs mentir e porfiar, cuya
costumbre cs abaldonar se a rnenudo con vil e captiva
gente, llevando portadas(?), e continuamente sofriendo
injurias e amenguamientos, el bocado apena llevando a
la boa en sossiego, ca la su mesa aun de los negocias
esta ercada, e la su (58 v.) casa li ena de aquellos a quien
deve, los quales cn Jogar de an1igos tiene por enemi-
gos. El su coraon de mil avariias es acompafado, e
el su cuydado de cobdiias bien bastcido. :Fazer en-
ganos e fraudes son a ellos dules deleytes. Usan se-
guir la iega fortuna, e nunca Ia virtud. Honran e
preian los privados e favoridos pero sean protervos e
maios, e los desfavoridos en caso que sean buenos
-102-
maltraen e fuellan de baxo de sus pies. No solo las
missas no oyen i las sanctas horas, mas los mas de los
dias ai su fazedor e redcn1ptor Ihu no veen, ni buscan,
ni adoran, ni la palabra de dios (59) oyen ni escuchan
jamas. Si alguna litnosna fazen, o es por vana gloria
o por encubrir su infidelidad, o por cerrar la boca a
los predicadores de sus ma los e feos fechos. Pues
atnigo, tu li amas a estas bienes que con tanto tra bajo,
disfamia e pecado se alcanan? No es dubda que los
bienes de ls negoiadores n1as sean tnales que bienes,
no digo aun quanto a dios mas quanto al n1undo. No
se te recuerda de Bias, al qualllan1amos Estilbon, como
echado de su ibdad llevo una sola vestidura, pregun-
tado por que no levava mas de sus bienes, respondia:
todos mis bieries comigo lle(59 v.)vo, juzgando los
bienes de la fortuna no ser bienes, e solo aquellos ser
bienes que son fixos en el anin1o, sobre los quales la
fortuna, ni los prncipes, ni aun la n1uerte no tiene
poder. A estas tales preia tu e adquire e busca con
toda diligenia, e si estas has perdido, con razon espar-
ses tus lagrin1as, ca non es perdida con1parada a la
perdida de la virtud e de la bondad. E si ti cuydas,
segund dexiste, que solo la vida es de preiar por aver
gozo e plaser, tu verras en lo pensar, ca segund plaze
al prncipe de la philosophia, la virtud no es de atnar
por el deleyte que de ella procede, segund querian (60)
los Epicuros, mas por ella n1esma, assi con1o la justiia
no se deve an1ar por Joor o vana gloria, o por aver el
amor popular, tnas por que ella es cosa sancta e ho-
nesta. Pues tnenos deve ser la vida de dessear por
plazer ni goso mundano, n1as solo por tal que usando
virtuosamente sirvamos a dios con fructo de buenas
obras, e fagamos penitencia biviendo de nuestros peca-
-103-
dos e de nuestras culpas, por que purgados e lin1pios
bolen1os e vayamos ai elcstial reyno,_ adonde bivamos
en perpetua folgana, c seamos fechos bien aventurados.
(60 v.)- R E ~ P O N D E EL ACTOR
METRO SEPTIMO
Bien otorgo tus razones,
n1as dime : por que no guardan
los mas cuerdos tus sermones,
e todos tiempos esguardan
a otras opiniones
bien diversas e contrarias?
de quanto m as relatado,
si esto has acatado,
por tus palabras sumarias
te pido ser declarado.
(61.)- FABLA EL VIEJO
PROSA SEPTIMA
iertatnente, tu fazes agora unl question la qual ai
vulgo pareseria difficil de responder, tnas no a los
scientes e peritos ombres, a los quales no se esconde
que la cordura e prudenia de los mortales sea bipar-
tida. E assi por cada una de aquellas dos partes, se-
gund dos varias entendimientos, llamatnos cuerdos. Los
unos son de los ncgoiantes, e que enseforean o se
fazen ense.orear por su sabicsa e malicia, e aquellos
que ponen toda su feliidade cn las (61 v.) cosas deste
mundo, assi con1o en la riqueza, en la fatna e cn el
poderio e n1ando, e en las otras cosas sen1ejantes.
Otros son que miran las cosas con viso mas derecho
e 1nas ierto, los quales conten1nen e despreian todas
-104-
las cosas vanas e caducas, e destos son dos maneras de
vida. Los prin1eros que de todo punto no curan de
los mundanos bienes, los segundos que no dexan aguei-
los e los posseen, pero con coraon lin1pio e con ho-
nesta vida, t ~ r a n se e apartan se quanto pueden de
los enganos e tnaldades del mundo, e aman e honran
la virtud e la bondad. E fablando de los prin1eros, en-
trebue1(62)tos en los desseos mundanales, que son los
mas de los biventes, a estos llaman vulgarn1ente cuer-
dos e discretos, por su astuia e por su audaia, e aun
por su maliia. Ca tomando a unos, fazen amigos de
aquello a otros, mintiendo e quebrantando la fe, e
prestando dineros a usura, ganan la pecunia e la ri-
queza, con la qual se fasen tnaravillosos delante los
de los on1bres, trayendo ricas ropas gruesas cadenas
e valiosos joyeles, e las preiadas pefias de las seten-
trionales regiones. Dessean novedadas e batallas e der-
ramamiento de sangre ; pensando en agua turbia pes-
car e facer se grandes re(62 v.)buelven discordias e
sembran escandalos, e n1eten a todos en bu1licio, e
siempre tienen a la parte mas poderosa, no porque a
aquella sean mas obligados, mas porque es mas segura,
e a ella se acuesta mas el interese. Estos tales con
tales costumbres son avidos por discretos, porque pa-
rese que la fortuna que a muchos derriba no tiene
poder sobre ellos, ante caen siempre de pies como el
gato e el ximio, e medran e valen entre los rebuelcos
de la fortuna, e son privados e allegados al rey e al
principe, e alcanan aquellos bienes que los ombres
dessean alcanar. Assi que (63) la mayor parte de la
gente los piensa no solo ser cuerdos e sabios mas aun
bienaventurados, e no mira la humana eguedad como
estos, dexando la lealtad e lisonjando muchas veses
- 105-
mcdraron, con1o no an1an ni conosen a Dias que todas
las cosas crio, como ensuziados en diversos pecados
suben a los honores e dignidades, como bien amenudo
biviendo resiben galardones de sus feos fechos con
rnuertes e con prisiones, e como no se pueden escusar
pero escapen aqui de penar perpetuamente en el infierno
adonde no es redempion. De los tales me has tu
fablado (63 v.), segund yo cuydo, mas a estas no lia-
mes tu jamas ni pienses ser sabias ni discretos, ni
sigas la popular opinion, la qual es ciega e errada, mas
de los grandes e scientificos ombres, e juzgalos ser mes-
. quinas locos e infelices, pues dexan las co5as mejores
que son las virtudes, e buscan las cosas viles e terres-
tres de poca duraion, de poca estabilidad e de poco
gozo, e de mucha pena e afan e tormento. E solo
extima e juzga los virtuosos amadores de la virtud por
sabias e cuerdos, ca estas tienen en cl ielo e en la
tierra grandes e perpetuas galardones. E si tu me
dixeres que (64) a 1nuchos destas vees desmedrados,
pobres e aborresidos quasi de todos, yo te dire que
no es fuera de razon que as si se a, antes es bien razo-
nable, porque assi como entre los piratas o corsarios
de la n1ar el philosopho no seria preiado, salvo aquel
que con iniquas e crueles n1anos robasse e matasse, e
no aquei que en alto ingenio floresiesse, mas aquel que
en la robusteza e valentia dei cuerpo, assi entre los
ornbres de los quales bien pocos se falJan buenos, no
pueden los virtuosos ser preiados, ca toda cosa busca
e sigue su conforn1idad, e fuye su contrario. El (64 v.)
fuego no se a pega a lo caliente ? e no busca lo elso a
lo sublime? e lo pesado no busca lo infitno e lo baxo?
E assi los maios cuyo nun1ero es infinito honran e pre-
cian a los maios, e menospreian a los buenos. Mas
-106-
no crees tu por tanto que a los virtuosos puede ser
tirada su celsa e alta dignidad, caso que assi los veas
e jusgues e aborresidos de la gente,
ca este mesrno menospreio e aborresimiento los faze
mas dignos e mas excelentes, ca provando la su paien-
ia, la su magn[an]in1idad e t'lrn1e virtud, n1ucho mas
los faze esclareser, no solo delante el alto rey mirante
todas (65) las cosas con justo juyzio, mas aun delante
los discretos ombres, quedando la su n1emoria immor-
tal por todos los venideros siglos. E por el contrario
a los maios sus dignidades, sus potenias e sefiorias los
fazen mas indignos e mas n1esquinos e 1nas viles, e .
obfuscan e entenebreen mucho mas aquellas sus nm-
bres e sus vidas; c a quanto son puestos cn mas alto
Jogar, tanto tnas se demuestra su mostrando
su rnaldad e su locura e su dcstnesurada cobdiia, e
quedando por ello n1as perpetuado su disfamado e mal
aventurado no1nbre, el qual no so(65 v.)lo en su vida
mas por luengos. tien1pos es n1aldito e vituperado. El
muy alto dios assi con1o n1uy sabio e muy justo distri-
buidor de las gracias e de los dones, da a los n1alos
invirtuosos las cosas baxas e viles, e a los buenos c
justos las cosas altas e nobles, a los unos dando los
terrestres bienes de poca duraion e stabilidad, e a los
otros los elestiales e eternales bienes. A
los primeros fartando la su ardiente cobdicia com pom-
pas e riquezas caducas e transitarias, a los segundos
colocando los en el ielo con1o dioses, perpetuando su
glorioso notnbre (66) allende de la duraion de los tietn-
pos e a los otros dando l_as llamas inferna1es en perdu-
rable galardon de sus rnalvados e crueles fechos. E
por esto no te n1aravilles de veer los virtuosos destne-
drados e pobres, ca dios extin1a los galardones mun-
-107-
danos para -sus grandes t n ~ r i t o s pequenos e baxos. E
algunos dellos que son de mas elsvados e fuertes ani-
mas no se curan de los tales bienes, ni los acquiren ni
desseHn, ante los menospr.eian e se ryen de aquellos
que los buscan eu las cortes e en las grandes ibdades
con grande cura e trabajo, bien como de aquellos nifios
que (66 v.) piensan totnar con la n1ano los atamos que
se den1uestran en el sol, ca lo uno e lo otro todo es
juego e vanidad e locura.
RESPONDE EL ACTOR
METRO OCTAVO
Ya que me fueras con fuertes razones,
a que defensa ni repuesta queda,
demuestra me como alegrar se pueda
mi animo triste sin consolaiones,
ca si tus sermones
e si tu ayuda me no dan ayuda,
jamas mi cuydado averla no cuyda:
tanto augmentadas son inis affiiiones.
(67.)- Tan mucho rargado estoy de tristeza
i en tantas partes me fallo ferido
que todas mis fueras, seso e sentido
n1e ha derribado su mortal graveza.
Con tanta crueza
ferio nuestra casa Ia iega fortuna
que ya no confio dayuda ninguna
salvo de dios e de tu duleza.
oFerio nuestra casa, mi padre matando,
principe claro, mejor de los buenos,
mis nobles hermanos e m desterrando
injustos sietafos poco n1as o n1enos;
ferio nuestro vando,
a unos con plagas, a otros con rnuerte.
108-
a mi desolado, sin todo conorte (sic)
de todo lo mio me dese-redando.
(67 v.)- E toda sangrienta, de n1ales no farta,
mato mi sefora e hern1ana cara,
aqueste mal solo matierra y aparta
de todo consuelo, e mi fin prepara.
Pensays que pensara
veer tan esquivo e grave pesar,
sin con ruis n1anos a mi no n1atar
por que a n1il muertes con n1uerte matara?
Pues todo considerado,
apresta tu melezina
e a mis ruegos inclina
tu saber e tu cuydado;
cansaio no te retraya
ni te fatigue fatiga;
sea piedad amiga,
e crueldad lexos vaya.
(68.)- Esto s que tu faras
por mi amor duJen1ente,
pero no se si podras
acabar lo prestomente,
ca sin ayuda divina
semblantes cosas e tales
saludes universales
no han tarde ni ayna.
Mas como fuerte te esfuera,
invocando ai dios trino,
pio, clemente, benigno,
e foraras toda fuera.
Quien a esto no sacuesta
no faze segura via,
e quien no tiene tal guya
de balde faze su cues ta.

-109-
(COMPARA]
(68 v.) - Bien como iervo, cansado
que va de Iuenga corrida,
dessea como la vida
ai lago muy desseado,
assy estoy desseando
de oyr tu oraion,
tu doctrina, tu lection,
tu dule fablar prosando.
De ty obtener
aqueste provecho
en aqueste fecho
puedes conoser,
que saber
no dubdes querria
fallar bien la via
dei vero plazer.
(69.) --De antes turbado
tan mucho estava
que poco curava
de ser conortado ;
n1i fado
ser de mi plaido
con grande gemido
era mi cuydado.
Mas ora ya quanto
se y tengo visto
que de m bien quisto
no deve ser tanto
mi llanto,
que pro no me faze
pues qne no desfaze
mas faze mi plnto.
(69 v.) - E no se falia r
modo mi manera
- tto-
que pueda ni quiera
plazer dessem,
si sanar
quieres mi mal fiero,
aques to primero
n1e deves mostrar.
FABLA EL VIEJO
PROSA OCT AVA (I)
Bien veo yo, por lo que has declarado en tu dule
canto, que alguna cosa se ha quitado la niebla delante
tus ojos, e que con viso n1as (70) agudo te esfueras
mirar la derecha senda, la qual, cotno dezia philosofia
a Boeio, no dubdes te levara a tu patria. Mas no
aun dei todo lavaste las lagrin1as y entrafiables lloros ..
e aun tus sospiros e gemidos no te dexan veer perfec-
tanlente la clara lutnbre, n1as assi con1o otnbre que
despierta de luengo suefio, poniendo la mano delante
los ojos, con rniedo la miras e reguardas. Esta es
usada costun1bre de todos aquellos a que las luengas
tiniebras dio obscura ley, que validos les aborrese
la claridat, e no la pueden sin pena y afan n1irar. E
algunas vezes, o las mas, el n1ucho uso se con(70 v.)vi-
erte en naturaleza. E assi se faze los mezquinos folgar
con la vida n1esquina, los tristes con la tristeza, e con
la vileza los viles. Afinnan que los que son caydos en
yerros en algund arte peores sori de tornar a la verdad
e de alcanar aquella que no los que nada saben.
Tanto se ha apegado a ty la tristeza e dolor, que te
han transformado de tu propria natura en otra, assi
con1o Antcon en ciervo. E ha te sometido a tales
( 1) Novena, no original.
-til-
errores, que aun yo n1e maravillo con1o pudiste tanto
levantar tus ojos a la clara verdad, e la conformidad
de la tristeza por grande espaio te he fecho desconos-
er a la (71) verdadcra folgana, e tanto desconoida
esta de ti que solo no la desseas ni quieres conoser,
como en tu 111etro confessaste, por lo qual el camino
de tu salud te es innoto e andas errado, penando por
la fragosa sierra de falsedad. Amigo mio, si tu quie-
res n1elezina, la cual demandas, e quieres que .ella te
faga provecho, pues ya tomaste los devidos preparato-
rios, curnple que te aparejcs con presta e alegre dispo-
siion a tomar la, ca disen los tnedicos aquella medi-
cina prestar n1as, en que el enfern1o confia, e que es
resebida con desscoso anitno, porque sefial es de cor-
rupta con1plession no (7! v.) dessear la cosa de la sa-
lud. . Tu a n1 dcn1andas n1elezina, e de otra parte
declaras no saber manera corno puedas dessear plazer.
Si tu quieres n1elezina, dcssea la e toma la con des-
seosa sed, beviendo la junctamente, e no a bocados.
Si tu eres formado de Ia natura hun1ana, tu dessearas
cl bicn e aborresceras el n1al, e si con aquella confor-
nlartc quisieres, la verdad, e aborresceras la
mentira, ca dios, que es la 111esma natura, ai on1bre
fizo derecho, y el se n1esclo en diversas questiones.
Aparta de ti los vanos e tristes pcnsarnientos, recoje
las lagrin1as, fuye las dolorosas rccordaiones (72) e
mucho tnas la oiosidad viiosa, tnadre de la tristesa e
de todos los viios. Considera la poca duraion de
:odas las rnundanas cosas e la vanidad dellas, no ton1es
cargos ni cuydados insoportables, mas toma en tus ma
nos los buenos libros, e lee la n1oral e sancta doctrina,
escucha los sanos conscjos, ama la compafia de los
buenos e de los sabios, e piensa en amar e temer a
-112-
dios, e assi podras no solo dessear plazer, mas aver lo
e alcanar lo. No pienses tu, dule atnigo, que aguei-
los que vees reyr e dar bozes en las cortes e palaios
alcanen el verdadero plazer, ca sepa(72 v.)rados son de
aquel por grandes tern1inos, ni tu no dessees aquel
plaer que tan ayna fenese, ca locura seria por lo que
poco dura trabajar tnucho. Trabaja te e busca la bon-
dad e la virtud e el ten1or dei n1uy alto, e si esto alcan-
ares, alcanaras aquel plazer sobre el qual los reyes,
los principes, las adversidades mundanas no tienen
poder. No busques aquella cortesana alegria que toda
redunda en gula, en luxuria e tafurcria, e que con el
su mesmo ser trae tristeza e aborresimiento, ruydos,
discordias e beudez e aun desvergonan1iento: comiendo
a dispensas agenas con pobreza de moneda e. de spi-
ritu (73), levantando nuevas e n1antiendo con mengua
de fabla e de discreion, fasiendo se truhanes e jugla-
res por caber con los sefiores e con los ricos. Busca
la grandesa dei coraon e la prudenia, e ellas te de-
n1ostraran n1aneras como alegrarte puedas. l\iirando
la vilesa e poco animo de los otros te de
grande preio. 1\ienospreia todos los mundanos bie-
nes e honores e conose la su vileza e infidelidad, e
con quanta angustia e anxia se han, e luego se aliviara
tu tristeza e dolor. Deslia estos cuydados vanos, desata
todas las congoxas superfluas que te atonnentam, e si
fueres libre, luego seras alegre, e (73 v.) gozoso, ca la
servidumbre causa la tristeza e la libertad el alegria.
E caso que posse as honores e bienes mundanales, toda
via te an1onesto que no seas siervo de aquellos, mas
ellos a ty, segund es devido e por cl exelso fue
mandado, ni confies en ellos, ca no pueden socorrer en
el tien1po deltnenester, ni pueden dar salud en la hora

-113-
dei pcligro. Viste al de Bivero, de pescador que fue,
tan prosper'1do que los condes e grandes de Castilla
yvan a su casa, e muchas veses dos entenarios de
on1bres a cavallo le acompafiavan en la corte, e las sus
nobles casas de oro e de plata ser llenas, e en aguei
mestno dia que lo dexaste de veer (74), ser derribado
como peiTO de una varanda, despues de despedaada
la cabea, que quasi a toda Castilla governava. E
viste al fazedor deste crime en tanta elsitud e prospe-
ridad, que el se pensaba ser mejor que el rey don Johan,
tu tio, dando a besar la mano a condes, e acompaiando
la su vandera -de quatro mil lanas, e ayuntando los
thesoros de 1\lida en Escalona, no timiendo a dios ni a
la su justiia, e sefioreando con dura rienoa a los gran-
des como a los pequenos, posseyendo ibdades e villas
e gran n ~ u n e r o de vasallos, e sin defensa de todo sto
ser degollado _ con pregon en la plaa de Valladolid, e
la su cabea ser puesta (74 v.) nueve dias en un paio, e
el su nombre de tirano cruel ser divulgPdo por e! pre
gonero e por otros muchos. Pues qual exemplo te
deve mas de avisar que estos dos que tu viste ? o qual
cosa es 1nas manifiesta para demostrar la infidelidad de
los temporales bienes que esta que tu viste ? o que
figura se puede fazer por do conoscas patentemente
quanto ios dones de la fortuna sean de despreiar, que
esta que viste no ha aun quatro cumplidas irculaio-
nes del sol por cl eternal dios ? Todas las caydas anti
guas, assi de iro como de Alexandre e de Salomon
que fueron avidos por monarchas, e las de Aman e e
Joab que (75) con los reyes Assuero e David privaron,
no son tanto de rememorar. No digo por la grandeza -
d'estas, mas por la antiguidad de aquellas, ni fabio por
no ser dignas de mayor rnaravilla las unas, mas por la
8
- li4-
ertinidad e presenia de las otras. Aunque asst sea
egado ya el humano linaje, e assi los animos de los
ombres enduresidos, que tan poco temen los males
presentes cotno los passados, e tan poco retienen en la
memoria las conten1poraneas caydas, con1o las antiguas,
\
e tan poco dan por las unas como por las otras, pen-
sando aun lo que veen todo ser novelas e fablillas de
viejas, lo qual (75 v.) es sefial tnanifiesto de grande e
irreparable destruyion, por que el intnortal dios, be-
nigno padre de los otnbres, castiga a sus fijos con dulce
n1ano e blando aote, e no prestando el tal castigo,
otra vez los torna a amonestar blandatnente; e aque-
llos que falia ser incorregibles, proseguiendo el vigor
de la su justiia, dura e terriblen1ente los condemna a
esquivos tormentos o biviendo o despues de la muerte,
aunque a los dignos de total condemnaion por la
mayor parte despues de muertos las anitnas pena, por
que en el dia dei juyio no se querellen que dei todo
han seydo malaventurados (76) en esta vida e en la
otra. Mas dexando esto vengo a tus largas querellas
e a tus grandes quexas que has recontado, assi dei tu
rnuy virtuoso .)padre como de los tus claros hermanos,
destierro tuyo, e dolorosa muerte de la insigne reyna
hermana e sefiora tuya, de que tanto te condueles. E
sepas como ya te he tnanifestado, 'iue aquestas e seme-
jantes cosas no son nuevas, mas tales que rnuchas
vezes acaesieron e acaesen quasi cada dia. Por ven-
tura no fue Boeio varon santo e noble sin toda justi-
cia desterrado e muerto, e assi mesmo ipion el mayor,
e otros infinitos de aguei (76 v.) tiempo? E Johan, oy
en dia reynante en Na varra, esforado prinipe, no fue
desterrado e venido en campo ? e sus hermanos, el
infante don Enrique e don Pedro, claros cavalleros,
desterrados dos veses? e muertos el uno con fier,ro e el
otro con piedra de una lotnbardeta ? e todos sus alia-
dos e sequaces destos desterrados e fuydos del reyno de
Castilla, dei cual su padre destos sefiores fuera regidor
como el tuyo de Portugal? lvlira en esto e veras no
ser muy dessernejables los males vuestros de aquellos.
as si como ambos a dos fueron regi dores e fijos
mayores de los que reyna(77)ron, assi los fijos
dei uno e dei otro destierros e grandes infortunios han
sostenido. o juyzios de dios, dignos de gr nd mara-
villa, ai hun1anal linaje dei todo encubiertos, que los
fijos destos dos prncipes que con singular Jealtad a sus
pequenos reyes con sus en las reales sillas pu-
sieron, conservando e defendiendo fuertemente los bie-
nes de la corona, fuessen despues tan inhumanamente
echados fuera de los regnos de su naturaleza! Mas
iertamente quien atento reguardar quisiere, bien vera
ser conveniente ai mundo semejantes galardones. Ca
di me, los que andan en las tinie(77 v.)bras, pueden
fazer camino derecho ? ierto es que no. Pues assy
a grand ventura pueden fazer cosa bien e derecha-
rnente los otnbres en tanta obscuresa de trabajos, de
angustias e de viios; ni a dios plaze que 1os ombres
tiren la confiana del e la pongan en los morta les;
antes les demuestra quanto yerro es fiar e poner su
esperana en aquellos que por singulares serviios dan
muertes e destierros e prisiones. El nos demuestra
bien e claramente lo que nos devemos seguir, mas nos
iegos e no lo conosemos, e caso que lo cognos-
camos no lo scguin1os (78). Parto n1c de los exempios,
de los qua1es quasi infinitos podria recontar, ca no son
11enos los libros c coronicas salvo de n1uertes c de cay-
d.as df! prinipes c de cavalleros. E digo que te esfuer
es, e pongas en olvido todas tus perdidas e todos tus
males. Aparejate, que aun dios e la fortuna quiere
que veas mayores dolores por tu salud e por tu cor-
recion. Y o te dire una cosa assas increyble, pero no .
dubdes que assi passara, segund ~ e c l a r e de llano en
llano. Don Johan, tu hennano, manebo a toda vir-
tud dado, de spiritu e persona dispuesta a grandes
osas, el que salio, muerto el padre (78 v.), fuyendo
de casa de la muy devota e muy virtuosa infante su
madre, solo e n1enguado nifio, assi como Orestes. E
despues estovo en Castilla contigo, e lo embiaste para
la corte dei rey de Frania, donde honorablemente fue
rcsebido a casa de aquella muy noble prinesa su tia,
duquesa de Bregofia, ado esta. Sabe que en breve
sera prinipe de Antiochia, casado con la princesa de
Chipre, aquella isla antiguamente nombrada itharea.
E passando alli con grande honor avra anin1osamentc
el regimiecto del reyno; e passados pocos dias morira
con amargoso venino, segund otros. nluGhos prinipes
(79) han fenesido. E assi co1no fumo e son1bra las
nobles costumbres e floresciente juventud suya passara.
Mas segund yo pienso, assaz tnered le fizo dios con
fama loable en alto estado lo quitar deste miserable
arcel lleno de miserias e infinits affiiiones. Quia
si bi viera, de los infieles I"urcos fuera preso, e su ti erra
viera dellos destruyda, e el en prisiones con lagritnas
e gemidos fenesiera, como avino al abuelo de la prin-
esa- su muger, valiente prinipe que fue rey de Chipre,
el qual fue preso e vencido de los Turcos. E el infante
don Fernando tu tio, que de fijo de rey venedor, en
grande (79 v.) gloria nasido, con ponpas e riquesas
criado, de virtud e prosperidad guarnido, venido e
preso en larga c dolorosa prision n1orio, e los sus hues-

- 117 -'
~
sos aun oy en dia en grand vituperio nuestro estan coi-
gados en la cibdad de Fez. Que te dire mas, salvo
aquello que tu mesmo provaste ? No sepas el destierro
ser mas grave que la 1nuerre, e la pobreza e abaxa-
miento de estado no ser cosa sofridera a los nobles.
Caton Utiense por no mirar la cara der venedor se
mato, e otros recusando el destierro escogieron ante la
.
muerte.
(80) Fabla, por que callas? di, por que no respon-
des, e no otorgas la verdad? E tu no has provado
que la vida triste e malaventurada es peor de sofrir
que la muerte ? a ty mesmo fago jucz desta cosa que
muchas veses aborresiste la vida tu ya. Quita de ti tu
lloro e tu dolo r, el qual, si bien considerares, vieja cosa
es e acostumbrada a los n1ortalcs; ni hay ibdad ni vi lia
ni casa ni aun un pequeno rencon que no sea lleno de
lloros e de clamores de los orr1bres. Pues amigo mio,
conortate ya, levanta tus ojos e tu coraon al sefior.
Esfuerate a virtuosamente bevir, trabaja te de (81 v.)
passar este corto viaje honesta e virihnente. Edifica
en los ielos morada firrne e perpetua, e alli pon tu
confiana, tu renta e tu thesoro, adonde carcoma no lo
consume, ni traa no lo gasta, ni ladrones no lo furtan,
ni traydores lo roban, ni rey, ni prinipe, ni tirano, ni
aun la icga ortuna con todo su vano poder lo pueden
quitar.
LOADO DIOS FENESE
BIENAVENTURADAl\lENTE LA TRAGEDIA DE LA INSIGNE
REYNA DONA YSABEL
APENDICES.
I
BIBLIOTECA
(3o Junio de 1466).- Primo atrobam etc.
1. (2 Julio de 1466). - ltenz un libre apellat evi-
ceuna, scrit en pergarnins, ab quatre tenchadors dar-
gent ab armes reais en los dits tenchadors, e ab los
parxes brochats dor, la qual se diu era de mestre ber-
nat de granollachs no pegada. (En el tnrgen se lee):
Lo dit evicenna es stat restituit al dit mestre bernat de

granollachs, havi apoca ( 1 ).
En una altre caixa de fust de sen1blant cuberta a la
prop dita empero es algun tant menor, atrobam Ies
coses seguents.
2. (3 Julio de 1466). - Una biblia, scrita en per-
gamins de pocha talla, ab cubertes verdes e vuyt can-
toneres, dos gaffets e quatre scudets tots dargent dau-
rats ab les armes darago e de sicilia. E feneix Ia
penultirna pagina en aquests mots, o es, vel ius iuran-
dunz eius etc. Sta reservada dins un stoig de cuyro
negre ab les annes de Siilia.
3. /tenz un altre libret, de forma menor, scrit en
( 1) La fecha de esta carta de pago es el 22 de Agosto de
1466.
-122-
pergamins, appellat nzissal ro1na, ab _cubertes de fust
cubertes de cuyro vermell picades, ab dos gaffets o
tenchadors dargent daurats ab parxe de seda violada,
ab sobrecuberta de vellutat blau brocat dor usat" ab
quatre fiochs. Es missal portaul notat en alguns lochs
de cant pla. Ffeneix la derrera carta dich vobis
Sta reservat dins un stoig de cuyro negre.
4 Itenz un lzb,-e, de forma de full, scrit en perga-
mins e e7l vulga1 portugues, appellat paulus virgerius
e 1nolts alt1'es t1atacts, ab quatre scudets dargent sens
gaffets, ab les armes de portugal en los dos, en los
altres dos la roda de fortuna, fleneix en la penultima
carta decipion sogro et, ab cuberta de cuyro ver-
meU (1). '
ltenz un lib1e apellat nzissal, scrit en pergamins
tonza a forma de full. Feneix en la penultima carta
hunzana divinis. Es cubert de cuyro vermell ab gaffets
de leuto, ab sobrecuberta de vellutat vermell e vert,
dins lo qual .h a un_s corporais ( 2 )._
(4 Julio de 1466).- En una altre caixa de fust,
cuberta de cuyro gris, ab dos panys e claus, birrada de
ferro enverniat de groch, atrobam les coses seguents.
6. Prinzo un libre, scrit en pergan1ins, appellatjlors
sa7lctorunz, e1l 1oma1Zc, de forma de full maior, ab
:>
cubertes de cuyro vermelles empremptades ab quatre
gaffets de leuto ab sos parxes de seda blava. Feneix
( 1) Este libro y otros tres que traen las mismas armas y di-
visa sospechamos fundadamente. que proceden de la biblioteca
dei infante D. Pedro, padre dei Condestable.
(2) En 21 de abril de 1467, Juan Canyelles ((presbiter rector
ecclese Saneie Crucis dei Orde diocesis Barclzinone, firm poca
de la restituciQil que de este missal le hicieron los albaceas dei
rey.
'
la penultima carta deZ poble ge11til. Es escrit a colon-
dells. Es reservat dins una cuberta de drap violat.
7. ltenz altre libre, scrit en pergamins, appellat nzis-
sal donzzical e sento,al segons la cousuetut de/ orde de
prehicadors, en lo qual ha moltes oracio1ls e officis e
algunes isto1ies, capletrat dor daurat en la sumitat de
les cartes, ab posts de fust cubertes de cuyro vermell
empremptades, ab quatre tenchadors e quatre scudets,
e lo cap deis giradors tot dargent daurat,.. ab los parxes
deis tenchadors vermells texits dor. Te una cuberta
de vellut carmesi folrada de catuhi vert. E feneix la
penultirr1a carta Judico se,ne. Es nou e en bella lletra.
8. Itenz altre livre scrit en pergamins de forma algun
tant maior de full comu, lo qual es intitulat en la
cuberta ab letres dor Eticorunz politicorum et ycono-
micotunz ab posts de fust cubertes de cuyro
1
vert em-
premrtadcs, ab les armes darago e de Siclia sobr.e les
cubertes, ab quatre gaficts, c quatre scudets de leuto
ab parxes de seda vermella. Ffeneix la penultima
carta nzaxinze itaque. Sta reserYat dins una cuberta
de cuyro vermell. (En el mrgen se lee: Lo dit librc
es vers lo de Vich).
g. ltenz altre lib1e, de forma menor de full, scrit
en pergamins, ab cubertes de post de fust cubertes de
cuyro vermell empremtat, appellat larb1e de batalles,
scrit en {rances, ab dos gaftets e dos scudets de leuto
daurats. Feneix la penuhima pagina Roy ou prince.
Sta reservat dins en una cuberta de cuyro vermell.
1 o. ltenz altre libre, scrit en pergatnins de forma
menor de full, intitulat en la cuberta en letres dor,
Alexandre, en tfra7Zces, ab posts de fust cubertes de
cuyro vermell empremptades, ab un senyal real a cas-
cuna post, e ab quatre tenchadors, e quatre de
-124-
leuto ab sos parxes de seda lehonada, e feneix la penul-
tima carta estoient si pertreux. Sta reservat dins una
cuberta de fustani burell.
II. Itenz un altre libre, algun tant maior de full
comu, scrit en pergamins a corondells, ab posts de
fust cubertes de cuyro vermell empremptades ab dos
gaffets a forma de
1
tnans, e dos scudets de leu to daurat,
e en lo un scudet son les armes de portugal, e en
laltre la roda de fortuna, intitulat en la cuberta ab
letres dor Suetonyo de vida de Julio cesar. Feneix la
penultima carta 1nurtas noy'les, lo qual libre es scrit e1l
vulgar portugues. Sta reservat en una c liberta de fus-
tani burell.
12. Jtenz alt:re libre scrit en pergamins a forma de
fu1l comu, ab cubertes de fust cubertes de cuyro ver-
mell empren1tat, scrit en vulgar ffrances, a corondells,
ab dos gaftets e dos scudets de leuto daurat ab sos
parxes de seda blava, intitvlat sobre la cuberta ab letres
dor, Crestiua deis fets de la cavalleria eu fjrances.
Fenex la penultima carta Influentes luniiuoses. Sta re-
servat en una cuberta de cuyro vennell.
23. ltenz alue libre de forma menor de full, scrit
en pergamins, ab posts de fust cubertes de cuyro
lehonat en1prernptades, ab quatre gaffets e quatre scu-
dets de leuto ab parxes de seda negre intitulat en la
cuberta ab lettres dor Joannis Cl'isoslonzi. Feneix la
penultima carta o p e 1 ~ u 1 n audisse. Sta reservat en una
cuberta de cuyro burrell.
14. It enz altre libre de forn1a peti ta, scrit en per-
gamins de letra ytaliana bastarda; ab cubertes de fust
cubertes de cuyro violat sive en1pren1ptades, ab quatrc
gaffets e quatre scudets de leuto, ab sos parxes de
seda de la mateixa colo r, lo qual cornena ab letres
vern1elles, Ad illustrissinzunz et invictissinzunz p1incipem
donziuunz pelru1n dei grafia Aragonu1n Regenz, scrit en
vulgar loscha e pari en leti. Ffeneix la penultima pa-
gina opusculi quod deo, e cn la fi del dit libre es escrit
ab letres vermelles Virgilius scripsit.
1 S. Itenz altre libre de forma maior, scrit en perga-
mins, ab posts de fust cubertes de cuyro vermell em-
premptades, ab quatre gaffets e quatro scudets de
leuto ab sos parxes de seda verda, intitulat en les dites
cubertes, de letres dor, 1'/atheus palnzerii de tenzpo1i-
bus. E feneix en la penultin1a pagina poteslatenz deve-
nit. Sta reservat en una cuberta de cuyro vermell.
1 G. Jtenz a ltre libre de fonna petita. scrit en perga-
n1ins ab posts de fust cubertcs de cuyro vern1ell em-
pretnptaes, ab quatre gaffets e quatre scudets de leuto
ab sos parxes de seda vennella, intitulat en les cuber-
tes b letrcs dor, 1,ullius de oificiis. Feneix en la pe-
nultitna pagina quia elerua est. Sta reservat en una
cuberta de cuyro burell. (En el mrgen1 se lee: Es en
poder de n1ossen Ruy Vas marn1essor).
17. Itenz un lib1e de fonna tnaior, scrit en perga-
nlins, ab posts de fust cubertes de cuyro vermell em-
prenlptades, ab quatre gaffets e quatre scudets de leuto
ab sos parxes de seda vermella, appellat Vale1ius ma-
xinzus, scrit de letra francesa eu vulgar frauces, e feneix
la penultin1a carta savoir estreuzeut. Sta reservat en
una cuberta.
18. ltenz altre lil1e de fonna maioret de full comu,
scrit en pergamins, ab posts de fust cubertes de cuyro
vern1ell e1npren1ptades, ab quatre gaffets e quatre seu
dets e cantoneres de leuto daurat, ab sos parxes de
seda, intitulat ab letres dor en les cubertes, E'pistoles
de Seneclta, ab dos platons al n1ig de les posts, es scrit
- 12 --
en 1'ulga1 .. /Jiauces, e feneix la penultin1a carta exercite
el aguise. Sta reservat en una cuberta de aluda ver-
mella.
1 g. Item altre libte de forma n1aior de full,
en pergamins a corondells, ab posts de fust cubertes
de cuyro vermell empren1ptados, ab quatre gaffets e
quatre scudets de leuto ab sos parxes de seda verda,
intitulat en les cubertes ab letres dor, Epistole beati
ie1onunz. :Ffeneix la penultima carta ecclesianz cristi.
Sta reservat en un estoig de cuyro vermell.
20. ltenz altre libre de forma de full poch n1aior,
scrit en pergamins, ab posts de fust cubertes de cuyro
vermell empremptades, ab dos gaffets e dos scudets
dargent, es scrit en vulgar castella, appellat, les etiques
de a1 .. istotil, e en la primera pagina son pintades les
armes darago, de Sicilia e de Navarra, e feneix la penul-
tima pagipa trislei_a deven. Sta reservat en una cuberta
de aluda vern1eila ( 1 ).
21. ltenz altre libre de forma de full, scrit en per-
gainins ab posts de fust cubertes de cuyro vermell
empremptades, ab dos tenchadors petits dargent n1ascle
e famella, ab praxes de seda blava, intitulat en les
cubertes ab letres dor, T
7
ita A1arcz antonii et alio1u1n
principunz. Feneix la penultima pagina castra. Sta
reservat en una cuberta de aluda verda.
L 22. ltenz un libre molt gran, scrit en perga-
ab cubertes de fust cubertes de cuyro vert enl;
premptades, ab quatre gaflets, quatre scudets, vuyt
cantoneres e deu bolles de leuto daurat ab sos parxes
( 1) Es el cdice original de la traduccion de las Ethicas de
Aristteles que hizo el Prncipe de Viana, y procede de su Biblio-
teca, juzgar por las armas pintadas en su primera pgina, sin-
g1.1larmente las de Navarra.
- 127-
vermells texits ab o r, i:1titulat en les cubertes ab letres
dor, Canoniques deis Reys de Ffraua, scrit en vulgar
[ra11ces, e feneix la penultima pagina co1l{essio aus ,eli-
gite. Sta reservat en una, cuberta de aluda vermella.
23. ltenz altre liber .. maior de forma de full comu,
scrit en pergan1ins ab posts de fust cubertes de cuyro
vert scur en1premptades, ab quatre gaffets e quatre
scudcts de leuto ab parxes de seda vermella, intitulat
en Ja cuberta ab letres dor, Epistoles leo1lis pape. Fe-
neix en la penultin1a pagina suunz ipsenz disobJet. Sta
reservat en na cuberta de aluda vermella.
2-t. Itenz altre libr--e de forma menor de full, scrit
en pergamins, ab posts de fust cubertcs de cuyro ver-
n1ell' empremptades, ab quatre gaffets e quatre scudets
de leuto ab sos parxes verts, intitulat en Ies posts ab
letre.s dor, jjra1lciscus pet1archa. Feneix la penultima
pagina apres diragui. Es scrit en vulga1 .. toscha. Sta
reservat en una cuberta de aluda burella.
25. Itenz un altre libre de forma de full comu, scrit
en pergamins, ab posts de fust cubertes de cuyro ver-
mell en1premptades, ab quatre gaffets e quatre scudets
de leu to ab sos parxes de seda vennella,, intitulat en
les cubertes de letres dor, Fflors sa1lcio1 .. unz. Feneix
Ia penultima pagina Ar .. on et fi/ii eius. Sta reservat
en una cuberta de fustani burcll.
26. ltenz altre libre de forma menor de full, scrit en
ab posts de fust e cubertes de cuyro ver-
mell en1premptades, ab senyalls reais a Ies cubertes,
ab dos gaffets e dos scudets de leuto ab ses parxes de _.
seda bur<!lla, intitulat en Jes cubertes ab letres dor Su
per ludo scoc!zo,unz dP nzoribus et ofticiis nobilium.
Feneix la penultirna carta lzunzanam de auro. Sta scrit
dins una cuberta de aluda vermella,
-128-
27. Item altre libte de forma de full, scrit en per
gatnins, de letra antiga, ab posts de fust cubertes de
cuyro vern1ell e1npren1ptades, ab dos gaffets e dos
scudets de leuto, ab parxes violats, appellat, Liber de
pifis illusttibus. Feneix en la pennltitna pagina nzacere
eius. Sta reservat dins una cuberta de aluda vermella.
28. Jtenz alue libte de forn1a de full, scrit en per-
gaanins, ab posts de fusts cubertes de cuyro vermell
clar etnpremptades, ab dos gaffets e dos scudets de
leuto ab parxes vennells, es intitulat en les cubertes
ab letres dor, les enehides de virgilio. Feneix en la
penultima pagina confusa pe1 los. Sta reservat en una
cuberta de aluda vern1ella.
29. Itenz altre libre de forma de full, scrit en pape r,
ab test e gloses, ab posts de fust cubertcs de cuyro
vermell emprernptades, ab quatre scudets dargent dau-
rats, en la una les armes de portugal, e en laltre de
portugal, de arago e durge11, e en la penulti,n1a carta
de ,-eal a/tesa. Sta reservat en una cuberta de cuyro
negre folrat de blanquet. .
3o. Item altre lib1e de forma menor de full, scrit
en pergarnins, appellat biblia, ab posts de f ~ 1 s t s cuber-
tes de cuyro vern1ell, ab dos tenchadors ma sele e famella
dargent ab parxe de cuyro vermell. La qual se diu es
dei prior de prehicadors, e feneix la penultima carta
nzala lucenz. (En el mrgen se lee : Fou la biblia ai
continuada restituhida a tnestre Marti aguda prior de
prehicadors).
En altre caixe de fust semblant a la prop dita atro-
bam les coses seguents.
3I. Ptinzo un lib1e de forma maior, scrit en perga-
mins, ab posts de fust cubertcs de cuyro vermell em ..
premptades, ab quatre gaffets e quatre scudets, deu

129-
bolles, o es sinch de cascuna part, e vuyt canto-
neres, tot de lcuto daurat ab sos parxes de carmesi
picat dor. Es intitulat lo dit libre en la cuberta ab
letres dor, j)rinzer volunz de la biblia ab la glosa
ordiuaria, e feneix la penultima carta honzo uunquanz.
Sta reservat en una cuberta de cuyro vermell.
32. Itenz un altre libre de fonna maior, scrit en
pergamins, ab posts de fust cubertes de cuyro blau
scur empremptades, ab quatre scudets, vuyt bolles peti-
tes, e una rosa ai mig de cascuna post, e vuyt canto-
neres tot de Jeuto daurat, ab los parxcs de seda ver-
mella, intitulat en la cuberta de letres dor, Prime1
volunz de 1\'icolau de lira sobre la biblia. E feneix la
penultima carta prinzo consensit. Sta reservat en una
cuberta de cuyro vermell.
33. Jtenz un altre libre ab se1nblant designacio dei
prop dit, i'ntitulat en la cuberta ab letres dor qui diu,
Segvn volunz de 1Vicolau de lira sobre la biblia. E
feneix la pcnultin1a carta pe1fectus coujitendo et. Sta
reservat en. semblant cuberta de la prop dita.
34. Item un altre libre de forma maior, scrit en
pergamins, cubert de posts de fust cubertes de cuyro
lehonat en1premptades, ab quatre gaffets quatre scudets
e vuyt bolles tot de leuto daurat, ab los parxes de seda
picats dargent, ab senyal a la una part darago,
e alaltre de Sicilia, intitulat en la cuberta ab letres dor,
Titus livius de secu11do bello punico. E feneix en la
penultima pagina esl inventus. Sta reservat en cuberta
de cuyro vennell.
Item altre libre de forma maior, scrit en perga-
mins, ab posts de fust cubertes de cuyro vert scur em-
premptades, ab quatre gaffets e tres scudets, vuyt can-
toneres, e una rosa al mig de cada post tot de lauto
9
I3o-
daurat ab los parxes de seda carmesina ab sarmentona
al mig dor, intitulat en la cuberta ab lerres dor, L.os
nzor-als de Seul Gregori sobre Jop. Feneix en la penul-
tima carta qui dum in extrema. Sta reservat en una
cuberta de cuyro vermell.
36. Item un alue libre de forn1a de passafull comu,
scrit en pergamins, ab posts de fust cubertes de cuyro
vermell enlpretnptades, ab quatre gaffets, quatre scudets
e deu bolles tot de leuto, ab los parxes de seda car-
mesina ab sarn1entona dor, al mig a b los senyals reais
empremptats a cascuna post, intitulat en a cuberta ab
letres dor, Usatges de Cathalunra. E feneix en la pe-
nultima pagina civili nou ad. Sta reservat en una
cuberta de fustani burell.
37. ltenz un altre libr-e algun tant 1naior de forma
de full comu, srit en pergamins, ab posts de fust
cubertes de cuyro venne1l etnpremptades, ab quatre
gaffets e quatre scudets, e vuyt bolletes tot de leuto
daurat, ab parxes de seda cannesina picat de argent
ab senyals en cascuna post, o es en la una armes
darago, e en la altre armes de Sicilia, intitulat en la
cuberta ab letres dor, Joseph i de bel/o judayco. E
feneix la penultima carta locunz dedit ceu. Sta reser-
vat eli una cuberta de cuyro vern1ell. [En el mrgen
se le : Lo present libre es vers lo bisbe de Vi c h] ( 1 ).
38. Item un libret de forn1a petita, scrit en 'perga
mins, ab posts de fust cubertes de cuyro vert scur em
prcmptades, ab un gaffet e un scudet de leuto ab parxt
de seda carmesina picat dor ab senyal real emprempta
a cascuna post, intitulat en la cuberta ab letres do:
( 1) Juan R os, Doctor en leyes. y ciudadano ~ o n r a d o de Bar
celona, con fecha 24 de Abril de 1467, firma poca los albacea
dei rey, de este libro que por ellos le fu restituido.

gotigues, Levanzeul fet deis ojficials de casa de/ S(euyo1j
R(er). E feneix la penJltima carta capellans eo. Sta
reservat en una cuberta de cuyro verme li.
3g. ltenz un altre libre de forma petita, scrit en
pergamins, ab posts de fust cubertes de cuyro vermell
empren1ptades, ab dos gaffets fets a forma de ma, e
dos scudets tot dargent, intitulat en la cuberta ab letres
vern1elles, Boecio de consolaciou. Scrit en vulga, .. cas-
tella, e feneix en la penultima pagina ea cierta. Sta
reservat en una cuberta de cuyro vermell.
40. , ltenz un altre libre de forma tnaior, scrit en
pergamins, ab_ posts de fust cubertes de cuyro vermeli
empremptades, ab quatre gaffets e quatre scudets, e
deu bolles, tot de leuto ab los parxes de vcllut carmesi
ab sermentona dargent, ab quatre senyals reais em-
premptats a cascuna part, intitulat en la cuberta de
letres dor, Constitutiones Clenzeutis pape. E feneix en
la pet1ultima carta, o es en lo test, diffinitivam cita/is.
Sta reservat en una cuberta de fustani pelos burell.
4t. ltenz un altre lib1e de forma maior, scrit en
perga1nins, ab posts de fust cubertes de cuyro vert,
empretnptades, ab quatre gaffets, quatre scudets, vuyt
cantoneres e vuyt bolles, tot de leuto daurat ab parxes
de seda carmesina, ab senyals empretnptats, o es en
la una post annes Reais, e en laltre armes de Sicilia,
intitulat ab letres dor en la cuberta, Incipit prefacio
Rabani ad Ludovicunz 1egenz. E feneix la penultima
pagina adversus. Sta reservat en una cuberta de cuyro
vennell ( 1 ).
42. lte1n un altre libre de la n1ateixa forma, scrit
( 1) De este libro otorg poca semejante de restitucion, en
el citado dia 24 de Abril, Antonio Corr, librero y
ciudadano de Barcelona.
en pergamins, ab posts de fust cuberles de cuyro tenat
etnpremptades, ab quatre gaffets e quatre scudets de
leuto ab parxes de seda violada intitulat ab letres dor
en la cuberta, plinio de la natu1al istoria. E feneix
en la penultima pagina 1natzneut. Sta reservat en una
cuberta de cuyro vennell ( 1 ).
43. Itenz un altre libre petit de forma de full corou,
scrit en pergatnins, ab posts de fust cubertes de cuyro
tenat etnpremptades, ab quatre gaffets e quatre scu-
dets de leuto ab parxes de seda negre, appellat, Epis-
toles de fallareris et G1atie sinia. ( Sic, Phalaris et
Crates, o cynico: C. M. de V.) E feneix en la penul-
titna carta efficiautur. Sta reservat en una cuberta de
cuyro vermell.
44 Item un altre libre de forma maior, scrit en
. pergamins, ab posts de fust cubertes de cuyro vermell
empremptades, ab quatre gaffets, quatre scudets e deu
bolles tot de leuto ab parxes de carmesi ab una ser-
mentona al n1ig picada dargent, ab quatre s e n ~ ; a l s reais
empremptats a cascuna post, intitulat ab letres dor
gotigues en la cuberta, Sunznza stper decretalium. E
feneix en la penultima carta nou possit excomunicarz
vel. Sta reserva t en una cuberta de fustani burell.
4S. Item altre libre de la prop dita forn1a, scrit en
pergamins, ab cubertes de fust cubertes de cuyro ver-
meU empremptades, ab quatre 'gafiets e quatre scudets
de leuto ab parxes de seda verda picats dargent, inti-
tulat en la cuberta ab letres dor, de bello macedonico,
e feneix en la penultima carta decretus. Sta reservat
en una cuberta de cuyro vermell.
( 1) Firm igual poca y en el propio dia, dei libro de este
nmero, Jaime Marti, Secrtario dei rey y ciudadano barcelons.
J33-
46. ltenz un altre libre de la prop dita forma, scrit
en pergan1ins, ab posts de fust cubertes de cuyro tenat
scur empemptades, ab quatre gaffets e quatre scudets
de leuto ab parxes de seda burella, appellat Cornelius
lacitus. E feneix en la penultima carta /ides. Sta
reservat en una cuberta de cuyro vern1ell.
(5 Julio de 1466).- En un trosell cubert de una
catiffa usada, de quatre rodes de diverses colors, tro-
batn les coses seguents, les quais apres foren meses en
una caixa plana an1ple de fusta de pi.
Primo etc.
47 ltenz un libre de forma maior, scrit en perga-
mins, ab posts de fust cubertes de cuyro negre, ab dos
gaftets e dos scudets de leu to ab parxes de .seda verts,
e dues bolles en la cuberta, appellat Canoniques
o couquestes de ultranzar, en vulgar castella, ab una
istoria al de una ciutat combatuda. E feneix
en la penultin1a carta la qual es desquarnada Jzueste e
tonzo.
(g Julio 1466). - En un baht;t cubert de cuyro negre,
ab soo pany e clau e una cadena de ferro que travessa
dessobre, trobam les seguents, les quais apres
son stades meses en una caixa de poy.
I)rimo etc.
48. Iienz unes ores scrits en istoriades,
ab diversos officis, o es de uostre dona, dei sanei spe-
rit e alt1es, e a la .fi es scrit lo quicunzque vult, ab
posts de fust cubertes de cuyro vennell empren1ptades,
e una sobrecoberta de vellut carmesi forrat de seti
burell, ab dos gaffets e dos scudcts, en cascu deis quais
scudets ha un ferrollat e pany tot dargent daurat, ab
sos giradors e un cap petit dor hon los gira-
dors.
En un caixo de fust cubert de cuyro negre ab fron-
tisses, pany e tancadura de ferro, e ab dues baidetes
ais cantons, ab les armts de Cathaiunya. sobre la
cuberta ab lo titol de paine pour ioye, ab una correia
de cuyro negre atnpla de dos dits entorn dei dit caixo
ab cap e civella de leuto daurat, trobatn les coses se-
guents. Lo qual caixo ab les coses deius scrites sta
reservat dins la prop dita caixa.
Primo etc.
49 Item un missalet scrit en pergami, ab posts de
fust cubertes de cuyro vermell etnpremptat, ab dos
gaffets e dos scudets de leuto ab parxes de seda negra.
E comensa de letras vern1elles, ln honore Saneie Ma-
rie introitus, e feneix en la penultima carta honorare
precepisti.
( 1 1 Julio 1 466). - En una caixa de fust cu berta de
. .
cuyro negre, ab dos panys 111enys claus enlaunada de lau-
nes de ferro, ab un anell a cada cap, e hay algunes de
les dites launes enverniades, atrobam les coses seguents.
5o. Primo un libre scrit en pergatnins, ab posts de
fust cubertes de cuyro vern1ell empretnptades, ab qua-
tre gaffets e quatre scudets de leuto ab los parxes de
brochat dor vert, ab vuyt cantoneres e dues bolles, una
ai mig a cada de leuto daurat, intitulat de part
de fora, Comentaria Cesaris. E feneix en la penultiana
carta p1"'esi'dium Sta reservat en una cuberta
de cuyro vermell.
S1. Item altre libre scrit en pergamins de forma
migencera, ab posts de fust cubertes de cuyro thenat
empremptades, ab les armes darago, Scilia e de na-
varra pintades en les cubertes, ab quatre gaflets e
quatre scudets dargent ab parxes de seda violada, inti-
tulat en la cubcrta, De vila et nzo1"'ibus alexand'ri magni.
- I3S-
E feneix la penultin1a carta Regna sublatis. Sta reser-
vat en una cuberta de cuyro verme li ( 1 ).
52. ltenz altre libre de la prop dita fonna, scrit en
pergarnins, ab posts de fust cubcrtes de cuyro vermell
emprernptades, ab quatre scudets, e en cascu dues
aneJietes dargent ab tiretes de seda vermeiJa, inti-
tulat en la cuberta ab letres dor., les canouiques de Spa-
7lya. Es scrit en J'ulgar portugues, e feneix en la penul-
tirna carta adieutado nzayor. Sta reservat en una
cuberta de fustani burell.
53. ltenz un altre libre de forma de fuH, scrit en
paper, ab posts fust cubcrtes de cuyro verme li em-
premptades, ab dos gaffets e dos scudets de leuto su-
tils, en la cuberta., Salustz: en romau caste/la.
E feneix la penultima carta en su poder.
:,4. Itenz altre libre de la prop dita forma, scrit en
paper colondells, ab posts de fust cubertes de cuyro
vermcll ja 1nolt usat, ab sinch bolles de leuto a cada
cuberta, ab dos gaflets e dos scudets molt sutils. Es
intitulat en la cuberta la contenzplacio de la Reyna. Es
scrit en vulgar catala, e feneix en la penultima carta,
e salvacio de la vostre.
55. Itenz altre libre scrit en paper de la prop dita
forma, ab posts de fust cubertes de cuyro thenat molt
usat, ab un gaflet e dos scudets de leuto molt sutils,
scrit a corondells, en vulgar calala appcJiat, Specu-
lurn ecclesie nzundi. E fcneix la penultima carta e 1o-
nzas rey.
56. Itenz altre libre petit, scrit en pergamins, ab
posts de fust cubertes de cuyro vennell, ab dos gaffets
( 1) Las armas de sus cubiertas, entre ellas las de Navarra, y
e! hallarse comprendido en e) inventario de la libreria dei Prin-
cipe de Viana, demuestra todo, ser procedente de esta ltima.
- J36-
e dos scudets de leuto, intitulat ab letres dor eo la
cuberta, De laude c1
4
eatoris liber incipit. E feneix en
la penultima carta, co1 nzeunz in verba. .
S7. Item altre libre de forma maior de full, scrit en
pergamins, ab posts de paper engrutat cubertes de
cuyro vermell, ab tenchadors de tiretes, scrit a coron-
dells, intitulat en les cubertes, de ethimologia.
E feneix en la penultima carta per_ que mu. (En el
rnrgen se lee: Es vers lo Bisbe de Vich).
58. Itenz altre libre de forma de full, scrit en per-
gamins, ab posts de fust cubertes de cuyro vermell
ernpremptades, ab quatre scudets e ab dues anelletes,
en cascun scudet tot dargent daurat, e en los dos scu-
dets son les armes de portugal, e en les altres dos la
roda de la fortuna, ab dues tiretes de seda violada,
intitulat en la cuberta ab letres dor, Este lze o lizno do
Of"flJ desposo etc. feneix en la penultima carta e
quando chego etc. Es scrit a corondells, en vulgar
po1tugues.
5g. Itenz altre libre de forma maior de full, a coron-
dells, en vulgar cata/a, ab posts de fust cubertes
cuyro vermell, dos gaffets, dos scudets e deu bolles tot
de leuto, intitulat Cauoniques deis Re.J'S darago e Com-
tes de Barcelona. E feneix en la penultima carta pro-
crea de sa mu.
6o. ltenz ahre libre petit, scrit en pergamins, en
vulgar castella, ab posts de fust cubertes de cuyro ver-
mell empremptades, sens gaffets. E comena, Prologo,
al muy inclito etc. E feneix en la penultima carta aios
morta.
61. ltenz altre libre de forn1a menor de full, scrit
en pergarnins de letra antigua, daurat en la sumitat de
les cartes, ab posts de fust cubertes de cuyro vermell
ab quatre gaffets e quatre scudets de
leuto, ab parxes de seda blava picats dor, intitulat en
la cuberta ab letres dor, I..iber Justi11us. Feneix en la
penultin1a carta Jussi i1l his. Sta reservat en un stoig
de cuyro burell.
62. ltenz altre lib1
4
e de semblant forma dei propdit,
scrit en pergarnins a corondells, eu vulgar fJrances, ab
posts de fust cubertes de cuyro vermell ernprempta-
ab senyal real en cascuna post, quatre gaflets, quatre
scudets de leuto ab parxes de seda vermella, intitulat
en la cuberta ab letres dor, Sidracho lo philosoplzo, e
feneix en la penultitna carta as gens; reservat en cuberta
de cuyro burell.
63. Item altre libre petit, scrit en pergamins, posts
de fust cubertes de cuyro vennell emprernptades, ab
dos gaffets e dos sudets ab parxes de seda vermella,
intitulat en la cuberta ab dor, Dclanzaciones Se-
nece. Feneix en la penultima carta en lo test ut nobis
veu, e es tot glosat; reservat en un stoig de cuyro
vermell.
64. lte1n altre libre petit, scrit cn paper, e11 vulgar
castella, ab posts de fust cubertes de cuyro vermell, ab
un gaffet, un scudet de leuto, ab parxe de seda ver-
mella, intitulat en la cuberta ab letres dor, Dit-ersos
t1actats en ronzans casteila. E feneix la penultin1a carta
y nzal assentado; reservat en una cuberta de cuyro
vern1ell.
65. Itenz altre libre de forma migencera, scrit en
perganlins a corondells, en vulgar cata/a, posts de fust
cubertes de cuyro vermell ja usat, dos gaffets, dos
scudets, e deu bolles grans de leuto intitulat en la
cuberta les coustitucions e usatges de CathalunJ'a.
neix en la penultima carta que la dita.
66. Itenz altre libre de forma de full, scnt en per-
gan1ins a corondel1s., posts de fust cubertes de cuyro
negre, dos gaffets, dos scudets e deu bollcs de leuto,
apellat quartus beati thonza?. Feneix en la penultitna
carta Sex alias VIII.
67. Item altre libre petit, scrit en pergami a coron-
dells, posts de fust cubertes de cuyro blanch ab un
correig de cuyro verrnell, intitulat en )a cuberta, liv1o
das vi1tudes. Feneix en la car_ta pacenz ha-
beatis.
68. Item um breviari 1oma, scrit en pergarni, a
corondells, .complit, posts de fust cubertes de cuyro
vermell., dos gaffets, dos scudets de leuto, ab correigs
de cuyro vermell. E feneix en la penultima carta set
ut dominus; ab cuberta de st:ti verme li squinat. Sta
reservat en un stoig de cuyro negre.
6g. Itenz altre libre menor de full, scrit en pergami,
a corondells, ligat sens posts, appe11at lo nzeslre de
les Seutencias. E feneix en la penultima carta hec
onuzia videre.
70. Itenz tret1e coe1ns de libre de forma menor de
full," scrits en pergami a corondells descoernats, comena
parabole salonzonis, e feneix los derrers mots ut publi-
cauus deus.
71. Itenz altre libre petit, scrit en paper, en vulgar
castella, ab posts engrutades cubertes de cuyro vern1ell.
Comena a las propuestes, e feneix en la penulti111a
carta de dios non tienen ...
72. Item un libret petit sutil, scrit en paper, ab
cubertes de pergami. Cornena Dei prolech de uu
doctor en /eor etc. e feneix en la penultima carta seu-
tristeix de.
73, Itenz un lih1e de fonna de full, scrit en paper,
- t3g--
e11 1'ulgar castel/a, posts engrutades cubertes de aluda
burella, appellat Oz,idi nzetanzorfoseos, feneix la penul-
tiJna carta acalau te di'{_e.
74 ltenz altre libre de la prop dita forma, scrit en
pergatni, posts de fust, cubertes de cuyro Slltil desco-
lorit sens gaffets. Comena Ecce Rex tuus veuit e
feneix en la penultitna carta vitanz non vu!t scale.
75. itenz altre libre de forma n1aior de full, scrit en
perga,tni a corondells, sens posts, e comena ln p1--inci-
pio e feneix en la penultin1a ca_rta quas expo-
sitiones subdidit.
76. ltenz altre de la prop dita forma, scrit en
pergami, de fust cubertes de cuyro vert, dos g(lf-
fets, dos scudets, e deu bolles de Jeut-o, intitulat en la
cuberta les concordanes de la biblia. E feneix en la
expliciunt concordantie. (En el mr-
gen se lee: Tel lo bisbe).
77 ltenz altre libret petit, scrit en paper molt sutil,
cubertes de fust ab cuyro vermell ja usat, e con1ena
Incipit, comeua lo ojfici etc. e feneix en la penultima
carta hunziliata.
78. ltenz altre libre de forma petita, en per-
ganli, posts de fust cubertes de cuyro vermell em-
premptades, ab les armes reais, un gafet e un scudet
dargent daurat, intitulat en l::-1. cuberta ab )( tres dor,
L.iber j'SOC1'"elis. E feneix la penultima carta precio
conzpara.
79 Item altre libre de forn1a de full, cn paper molt,
sutil, scrit en l'lllgar castella, ab posts cubertes de
cuyro vermell etnpremptades, quatre gaffets e quatre
scudets de leuto, appellat lv Valeri. Feneix en la pe-
nultima carta enzpero deli.
8o. ltent altre libre maior de forrna de full? scrit en
- 140 --
pergan1i ab coronde11s, en vulgar ab posts de
fust cubertes de cuyro vermell en1pren1ptades, ab qua-
tre scudets, e dues anelletes en cascu, tot dargent
daurat ab les armes de portogal en los dos scudets, e
en los altres dos la roda de fortuna, ab dues tiretes de
seda groga, intitular en la cuberta ab letres dor, De la
de la aninza. Feneix en la penultima carta
sou e apare; reservat en un stoig de drap violat.
81. Jtenz altre libre de forma de full, scrit en per-
ganli, eu frances, posts cubertes de cuyro ver-
mell empremptades, quatre gaffets, quatre scudets de
leuto ab parxes de seda morada, intitulat cn la cuberta
ab letres dor, les cent balades. E feneix en la penul-
tima carta vo doue semblana; reservat en un stoig de
cuyro vcrn1ell. _
82. Itenz altre libre de forma menor de full, scrit
en perg1mi, en castella e glosat., posts de fust
cubertes de cuyro vennell en1pren1ptades, ab quatre
scudets cascu ab se anelleta, tot dargent daurat, ab ...
dues tiretes de seda negra ab caps dargent daurats, e
en la hu dels scudets son les armes de portugal., en
laltre darago, en laltre durgell, en laltre danglaterra.
E feneix en la penultirna carta de la lus cou el, intitu-
lar en la cuberta ab letres dor, Satira de contento dei
mundo; reservat en un stoig de cuyro negre forrat de
drap negre ( 1 ).
83. Jtenz altre libre petit, scrit en pergan1i, posts,
cubertes de cuyro vermell empren1ptades., dos gaffets
e dos scudets de leuto., con1ena de letres vermelles,
Augusta/is augustorun1, fencix en la penulti1na
( 1) Seria, sin duda, este cdice el original dei poema didctico
que con el rnisn1o titulo escribi el infante D_. Pedro, padre dei
Condestable.
- 141-
carta dei tractat dei dit libre Castellanz; reservat en un
stoig de drap burell de sergil.
84. ltenz un libre de forma menor de full, scrit en
pergami, posts cubertcs de cuyro vermeJI ab armes
reais al mig, dos gaffets e dos scudets de leuto ab
parxes de seda burella, intitulat en la cuberta, Boecius
de cousolatione ill latino, feneix en la penultin1a carta
que ptese1Zcia deus. Sta reservat en una cuberta de
drap burell. (En el n1rgen se lee: Te I lo bisbe).
85. Item altre libre de forma de fuH, scrit en per-
. gan1i, posts cubertes de cuyro vert en1premptades, ab
quatre gaffets, quatre scudets, vuyt C3ntoneres e deu
bolles totes de ieuto daurat, ab los parxes de seda ver-
n1ella picats dor, intitulat en la cuberta ab letres dor,
Troya e1Z leli. Feneix en la penultima carta itnportu-
1ZUS et, es tot istoriat, reservat en stoig de drap de frizo
color de lengardaix.
86. ltenz altre libre de forma de full, scrit en per-
garni, posts cubertes de cuyro empremptades, ab qua-
tre gaffets, quatre scudets tots dargent, intitulat en la
cuberta, el nza1ques de Sanctillana, es t ~ t cobles rima-
des, e feneix en Ja penultirna carta e nzuy fertiles
r iberas ( 1 ).
86 a. lte1n un roto/ de perganzi en lo qual es lavo-
logia deis Reys de Ffrana ( '2 ).
( 12 Julio de 1466). En altre c:aixe de fust sen1blant
de la prop dita pero pus usada, trobam les coses se-
guents, la qual fonch portada, de H os ta I ri eh.
( 1) Este manuscrito suponemos se a el ejemplar que de la
coJeccion de sus obras poticas cnvi el Marqus de Santillana
D. Pedro de Portugal.
(2) Lavologia, como si dijramos: la genealogia de los abue ..
los ascendientes de los Reyes de Francia.
'
- 142-
87. Prinzo urt libre gran scrit en pergami, posts de
fust, cubertes de cuyro negre ab dos correig de cuyro
per tanchadors e n1oltes bolles de ferro negre, appel-
lat ojficier de cant pla, hahy CCXXXXVIIII cartes, e
feneix la verba de la penultima carta dona nobis' pacem.
88. ltenz altre libre de la n1ateixa forma, appellat
anti(oner, tot notat de cant pia, scrit e notat en pcr-
gami, posts de fust cubertes de cuyro de bou vern1ell,
e hay ccnt noranta e vuyt cartes. E feneix la verba
en la derrera carta Deo gratias.
8g. ltenz altre libre de cant de maior forma dei prop
dit, appellat antzfoner ab responsos, tot scrit e notat de
cant pla en pergami, posts de fusta cubertes de cuyro
de capmari, e feneix en la penulti1na carta notada dei
dit cant et de.
go. ( 19 de J ui i o de 1466). - Prilno un lib1'e scrit
en pergami de forma maior, appellat lo volunz de dret,
ab posts de fust cubertes de cuyro vern1ell en1pre1npta-
des, coernat de nou ab quatre gaflets e quatre scudets
de leuto ab parxes de seda.
91. Jtenz un altre libre scrit en pergamins- appellat
Clenzentines, coernat de nou b posts de fust cubertes
de cuyro vermell empren1ptades, ab quatre gaffets e
quatre scudets de leuto ab parxes de seda.
g2. ltenz un altre libre a forma de full scrit en per-
gami e eu vulgar castella o portugues, appellat Joau
bocaci, cuernat de nou ab posts de fust cubertes de
cuyro vennell empren1ptades ab quatre gaffets e qua-
tre scudets de leuto ab parxes de seda.
g3. (3o de Agosto de_ 1466). E unes o1'es ab les
quais lo dit Senyor (Rey) fahia lo offici. . . . Les dites
ores son cubertt:s de brochat argentat, e lo gaffet es de
or ab les armes de portugai, ab totes ystorics e illutni-
nacions de or e de negre sens altres colors; son molt
belles e de n1oha vaiua.
94 Jtenz un lib1e scrit en pergan1ins, cubert de
posts cubertes de cuyro \'ennell, ab gaffets e scudets
de argent daurat appellat nzissal, lo qual libre con1ensa
ab letres vermelles Iucipit ordo ad faciendunz etc. e
feneix en la penultin1a carta ab letres vermelles si fuerit
ordo. Lo qual fou atrobat per los dessus dits en poder
de madona A ldona dezvalls vidua. (En el mrgen se
lee: Tel lo general).
g5. Itenz un libre scrit en pergamins, ab posts de
fust cubertes de cuyro de vadell vermell empretnptat,
sens gaffets e scudets ab picadura dor alentorn de les
cartes, appellat Missal 1
4
onza. Es la primera pagina
ystoriada, e comena la segona pagina de dit anissal
preteribit generatio, e feneix en la penuhima pagina
R ex misetere Amen: lo qual fou atrobat en poder den
Pon Vilardell mercader quil tenia en penyora segons
se afiern1e per sis lliures.
y g6. ( 29 Octubre 1 466). - Itenz un libre scrit en
pergamins ab posts de fust cubertes de cuyro negre ab
quatre gaffets, quatre scudets e cantoneres de leuto, e
comena en la primera pagina ab letres vermelles Inci-
pit liber catlzolicou etc. e feneix en la penultima carta
Zoticus, ca, cum. i. J7italis et cor. penultinzanz. Lo
qual fonch atrobat en poder de mossen Johan olzina
prevere, per quant lo Senyor Rey n1entre vivia mana
lin screvis h u ~ e lo qual se diu es deis hereus o suc-
cesors de mestre Bartbomeu mates, quondam, batxal-
ler en arts ( 1 ).
( 1) Cualquier aficionado los origenes de la tipografia espa-
fiola recordar enseguida en el nombre de Bartolom Mates, el
dei autor dei Pro condendis orationibus juxta grammaticas leges
-144-
ett. que aparece impreso en Barcelona en el afio 1468 y cuyo
nico ejen,plar se halla en la biblioteca de la Real Academia de
Buenas letras que est nuestro cargo. Con l se ha pretendido
atribuir la ciudad de Barcelona la primacia de la imprenta en
Espana, que le disputa Valencia. Sea de ello lo que fuere, como
nada se sabe de este autor. bueno ser que estractemos un do
cumento dei que se colige la poca aproximada de su muerte.
Es el poca de la restitucion dei Catholicon diccionario univer-
sal, que la viuda de Mates habia prestado al rey D. Pedro:
(((6 Marzo 1467). Bernardus Mates, calaterius civis Barchinone,
tutor et suo casu curator solus et insolidun1 confirmatus et sur-
rogatus per hnrabilem Bernardum de Guimera, vevesssorem,
Vicarium Barchinone et Vallel*is persone et bonis Caterine pu-
pille, filie et heredis venerabilis Bartholmnei Mates quondam in
artibus bacallarii civis dicte Civitatis, propter deffectum Ffrancine
eius sororis que in pupillari etate decessit, eo quia domina Mar-
garita, uxor dicti Bartolomei Mates que una -mecun1 tutrix testa-
mentaria erat dictarum pupillarum ad secundam vota convolavit
prout de dictam tutela plene constat instrumento publico acto
Barchinone 2S. Januarii proximi preteriti et clauso per discre-
tum Michaelem Reig auctoritate Regia notarium publicum Bar-
chinone vice et loco discreti Petri Axerrat civis dicte Civitatis
Regia auctoritate notarii publici regentisque Scribania Curie Vi-
carie Barchinone ali is negociis occupati ( confiesa la restitucion
dei libra que describe terminando) per dictam dominam 1\1ar ga
ritam prefato .domiflo Regi accomodatum loco originalis pro scribi
faciendo quedam alium librum per n1anus discreti Johannis Olrina
presbiter in cuius posse post obitum predicti domini Regis fuit
repertum''
..
L
L
c
II
MONETARIO
( 14 Julio de 14fi6).
En un caixo de fust lavorad de mosta, en lo cuber-
tor dei qual son les annes darago en un scut, e en
laltre les de navarra, e ai devant en la tenchadura les
armes.darago e de sicilia? ab divisa de laos ais costats,
ab tres tanchadures e un anell deuant de ieuto daurat
e ab dos anells de ferro ais caps, vulgarment dit lo
caixos de les nzedalles, ab dotze calaixos} dins los quais
trobam les monedes e empremptes seguents.
Primo e1l lo prinze1 .. calaix o !aula de Ies dites me-
dalles en lo qual se te un anell dor per traurei, trobam
de present cent e vi11t e vuyt pees dor entre monedes
e medalles de diverses formes e empremptes. E pesen
les dites cent vint e vuyt pees dos marchs sis onzes e
un_ quart.
Item en lo segou calaix o /aula en lo qual .se te un
anell dor semblant dei propdit, atrobam sexa11la set
pi!es dor de diverses tnedalles o effigies, e pesen totes
Ies dites sexant set pees dor un march sis argenos e
mtg.
Itenz en lo tercer calai'.x o /aula qui es lo primer del
lO
argent, en lo qual se te un anell dargent en semblant
loch dei prop dit. atrobam ceut cinquanta nou pees
e11tre de argent p u 1 ~ e ligades ab altres metalls de di-
uerses tnonedes e effigies, que pesen totes un tnarch
cinch onzes tres a rgenos e mig.
Jtenz eu la quarta tau/a o calaix, cn lo qual se te un
anell dargent semblant dei prop 9it, atrobam trenta
ttes pees dargent de diverses ernpremptes o effigies,
que pesen totes sis onzes e deu argenos.
Item en la cinquena /aula calaix en lo qual se te un
ane11 dargent semblant dei prop dit, atrobam Ce.nt quo-
ra1lla Ires pees de a1gent de diverses medalles o effi-
gies, que pesen totes dos marchs dues onzes e tres
quarts.
Iten en la sisena tau/a o calaix en lo qual se te un
anell semblant deis prop dits, atrobam cent e devurt
pees dargenl, pero hahi algunes qui no son dargent de
diverses tnedalles e effigies, e pesen entretotes un rnarch
e set onzes.
Jtenz ha en lo dit caixo, ultra les sobredites taules o
calaixos dor e dargent, quatre taules o calaixos fornits
de medalles e monedes antigues de coure, ab un anell
de coure en cascun calaix.
ltenz ha en lo dt caixo, ultra les sobredites taules o
calaixos, dues taules o calaixos fornides de medalles o
ymages antigues de plonz, ab un anelil de plom en
cascu deis dits dos calaixos ( 1 ).
( 1) La aficion arqueolgica de conservar coleccionadas mo-
nedas antiguas, tiene otros antecedentes en Catalua, durante el
siglo XV, sin los dei Principe de Viana y dei Condestable, pues
sabemos por Lorenzo Vali, escritor contemporneo de quien se
vale Monfar, (Historia de los Condes de Urge/, t. II que es el X
de la Co/. de doe. dei Arch. de la Cor. de Arag., pag. 249) que el
147-
bisabuelo materno de dicho Condestable, el Conde de Urgel
D. Pedro, muerto en 1408 ccgustaba mucho de tener atesorado
mucho dinero de oro y plata de diversos reinos provncias, y
esto en gran abundancia: tenalo en escritorios y arquillas, e tan
apretados unos con otros, que era imposible poderios sacar con
las manos, porque los metia por fuerra, de canto y en ringlera,
apretndolos y entremetindolos con martillo.)) El mismo 1\'lon-
far, en la pagina 3og de dicho ton1o, repite : cc 7'ratando de las ri-
dei coude don Pedro, refiere Laurencio Valia, autor casi
contemporneo suyo, que tenia en su tesoro monedas de diversas
regiones y tierras y en tanta abwzdancia, que adnziraba los que
las veiau; y ju:rga aquel autor, que seria dinero muerto y sin pro-
vecho, por no ser todo moneda corriente; pero 110 era asi, antes era
moneda muy ordinaria y usada eu Catalitna, y habia en oro mas
de cincuenta maneras y especies de ella, que aunque generalmente
eran de este metal, pero diferencibanse en nzuchas cosas las mas
de las otras.>>- Tinese asimismo noticia por el Libre deis feyts
darnzes de Catalunya que tern1in, en 9 de Novien1bre de 1420,
Bern.ardo Boades, rector de Santa Maria de la villa de
Blanes en cuyo capitulo 2.
0
{pagina 17 de la edicion de la Biblio-
teca catalana que publica D. Mariano Aguil) espane su deseo de
escribir un libro en donde declararia entre otras cosas, les infini--
des monedes quen tench aplegadcs de aquell temps (de la poca
romana en tiempo de Marco Caton.)- D. Pedro, acuf moneda
durante su gobierno, de lo cual quedam aun algunos testimonios
en los actuales monetarios de Catalufa. AI duefo de uno de
_estas mas escogidos, nuestro querido ilustrado amigo D. Arturo
Pedrais, recordamos haber entregado, tiempo atrs, para sus pro-
vechossimos estudios numismticos, una srie de documentos
inditos que tenian1os recogida relativos la acufacion de mo-
neda en Barcelona, durante los reinados de los intrusos, Enrique
de Castilla, Pedro de Portugal y Renato de Anjou.
III
TESTAMENTO
'
cln Dei 11omze eterni salvatoris nostri Jesuchristi ac
summe et individue trinitatis, patris, filii et spiritus
sancti, amen. Nos Petrus Dei gratia, Rex Aragonum,
Sicilie, Valencie, Maioricarum-, Sardinie et Corsice,
Comes Barchinone et cetera. Quoniam quidem mar-
tales omnes hac communi. conditione vitam ingrediun-
tur ut scilicet eis aliquando moriendum sit: nihilique
certius aut magis exploratum vite horr1inum accidere
potest, jussi namque ab eo cui vite mortisque summa
potestas est: parere unumquetnque oportet nec quisque
omnium est qui eum casun1 effugere quoquo pacto
possit. Quatnobrenz nos quanquam gravi mo1bo op-
p,essz ex quo convalere nzininze arbitranzut, integra
tamen n1ente et firma persistente metnoria atque voce
nostrum huiusmodi co1lditnus testamentum.
I. lu quoquidem eliginzus manumissores et huius
nostri testamenti ac ultime voluntatis executores vene-
rabilem in Christo patre1n Cosmarn Vicensem Epis-
copum Cancellarium, dilectosque Consiliarios, et fide-
lem familiarem, nostros Consiliarios Civitate Barchi-
- I5o-
none: quod ad ipsum magistratum seu officium referri
volumus, Rodericum Valasci, Secretarium et Didacum
Dazambuia custodem preciose supellectilis domus nostre
. . .
quos otnnes quo canus posstmus rogamus, e1sque uuun-
gimus, ac plenarn quidetn tribuinzus potestatem, quod
si nos decedere contingerit prius quam aliud condideri-
mus testatnentum, ipsi on1nes vel eorum maior pars
in absentia vel defectu reliquorum aut alicuius eorum,
per nos in hoc presenti nostro testamento disposita et
fieri mandata exequantur et cornpleant quo celerius
fidelius et melius possint, tnodo per nos subscripto:
super ea re eorum conscientias onerando.
II. Deinde 11olunzus et jubenzus quod si nos presenti
n1orbo quod afficimur interire contingat, corpus nostrutn
sepulture tradatzn.. in ecclesia beate lvlarie de uzari
dicte Civitatis Ba1 .. clzinone in Capella videlicet tnaiorz
et principali ipsius Ecclesie: ibique in alter utra parte
que potior videbitur prope altare, nzonunzentunz lapi-
deunz paulum editum sive non multum altum locari, ac
construi volumus cunz inzaginibus lapideis: a c in ipso
vertice monumenti sinutlacrunz sive inzaginem uostri
co1poris a1'"nzati ex lapide ipso sculptanz inzponi. Pro
quoquidem n1onurnento volunzus ex nostro ere et bonis
exolvi quadringentos pacificos auri valen-
tes totidem libras barchinonenses si tot opus esse con-
tingat.
III. Item volunzus, jubemus et 01'"dinanzus celebrari
pro anima nostra mille tnissas prout dictis lnanumisso-
ribus videatur.
IIII. ltenz leganzus et da1 .. i volu1nus 1\'lonasterio beate
lVIarie de Victoria in Regno Portugallie quendam cali-
cenl aureutn preciosis lapidibus adornatum, et quasdatn
e.tiam canadellas illi similes, quos nos habemus in bonis
nstris, adeo ut voluntati Sercnissimi Infantis et domini
don1ini Petri recolende rnen1orie patris nostri carissimi
satisfiat, cuius anirna in pace requiescat: quosquidern
calicen1 et canadellas illico e o-deferri volumus.
V. ltenzleganzus et dari volzonus ex bonis nostris beate
1\1arie de Benavila in dicto Regno Portugallie quingen-
tos florenos auri et Sancto Spiritui de Alfama Lisbone
ducentos florenos auri. ltague fratri Petro de Tayde
pagio nostro di_lecto huius1nodi onus intponinzus eum-
que roga1nus uti predictos septingentos florenos auri
quos per dictos manumissores nostros ei tradi volumus
ad dictum Portugallie Regnum deferat, dictosque quin
gentos fiorenos auri in d i l a t ~ n d a et pulcre fabricari
facienda Capella tnaiori ipsius eccJesie beate l\farie de
Benavila constHllat et convertat. Reliquos vero ducen-
tos florenos in faciendo guodat)l tecto in dieta Ecclesia
Sane ti. Spiritus eodemque coperiendo si v e ernpavimen-
tando quo pulcrius fie ri poterit et quarum ipsa peccu-
nia sufficere poterit: distribuat et convertat. Et si
quid ex peccunia eadem superscrit: Irl omne in aliqui-
. bus rebus ibidem necessariis per eumdem fratrem Pe-
trunl de Tayde consurnmi 1Jo/unzus et jubenzus.
VI. ltenz quoniam nos dudurn habuimus ex egregio
affine nostro Dionsio de Portugalia mille florenos auri
in auro quorum certam partem illi iam reddidi1nus:
reliquum vero ex ipsis nlille florenis etsi restituere illi
minime tenetnur ex eo quia ab ipso recepta sunt Der-
tuse certa jura quinti ex quibus nihil nobis dedit aut
respondit, tan1en si valente De o ipsam Civitatem Der-
tusam a nostris subveniri contingat et ex ipsa famis
oppressione qua inpresenciarun1 laborat liberari, volu-
nzus et jubenzus- quod in eo eam et non aliis ex quibus-
vis juribus in ipsa civitate nobis acquiritis et pertinen-

'
tibus exolvatur ipsi Dionisio reliquun1 ex dictis mille
fiorenis. Tlo"lunzus preterea et jubenzus dari i psi eidem
Dionisio ex ere et bonis nostris centum pacificos auri
et quendam equum nostrum {obe1o curn eius selJa et
freno : hoc enim illico dari illi volunzus et ante quam
vitam egrediamur.
VII. /tenz volunzus et .fubenzus dari ex ere et bonis
nostris predicto fratri Petro de Tayde illico et ante-
quam vitam egrediarnur quinquaginta pacficos et quen-
dam equum nostrum vocatutn Siznana cum sua sella
et freno, preter quas in Regno Po:-tugallie
illi dedimus.
VIII: /tenz volunzus et jubemus quod Gilius de Tayde
habeat et possideat jus nostrum regnemi de Carnaquidi
in Regno Portugallie cun1 omnibus juribus et redditi-
bus illius. Nihilominus volumus et iubenzus dari eidem
Gilio de Tayde ex ere et bonis nostris centum pacficos
auri illico et ante quam nos e vita excedere contingat.
Et si forte Magistratus nos ter de A vis ad n1anus Illus-
trissimi infantis Ferdinandi Portugallie, aut eius filius
devenerit roganzus eum uti ipsi Gilio de Tayde in tinen-
tiam concedat redditus Dalcomede et de Pernes in
dicto Regno Portugallie.
VIII I. ltenz volunzus et ordiuamus quod dictus Di-
dacus de Adzambuia unus ex dictis manurnissoribus
nostris retineat sibi Castrun1 de Montsoriu cuius inpre-
sentiarurn alcaydus sive capitaneus est, curn omnibus
videlicet illius terminis et districtu, cumque omnibus et
singulis redditibus et juribus de quoquidem castro et
aliis predictis tamque de rebus nostris nobisque confis-
catis et pertinentibus ob rebellionem et inobedientia
Comitis de Modica cuius prius fuerant gratiam et dona-
tionem eidem Didaco dazambuia facimus tam amplam
- I53-
tamque copiosam quatn fieri et confiei possit: heredem
nostrum subscripturn il his regnis studiose rogantes
uti donationem nostran1 huiusn1odi acceptam et ratam
habeat eamque confirn1are et eadem de novo dare illi
velit. Nihilominus 11olunzus e/ jubenzus dari eidem Di-
daco dazarnbuia i11ico et ante guam e vita discedamus
centutn pacficos auri: tametsi rnaiori quidem numere
dignus est.
X. ltenz 1Jo/unzus et jubennts quod dilecto C.onsiliario
et Prothonotario nostro Roderico Vitali cuius officia et
serviti.a in nos precipua existunt detur vestis nostra
status longa panni sirici rubei sive carn1esini, forrata
ex pellibus vulgo dictis lzernzinis curn dieta eius forra-
tora. Necnon etiam volzonus dari eidern prothonotario
nostro pacificas auri pro quodatn briali faciendo
uxori sue qua cum, nobis auctore, matri1nonium con-
traxit: aut pro eo quod ipse voluerit ex nostro ere, et
bonis illico et priusquam nos e vita discedere .contingat,
quandoquidem maiora multo illi debemus: cui satisfa-
cere pro meritis in animo nobis est: si longior vita
no bis ab ipso Deo concedetur.
XI. Jtenz volunzus et jubemus dari dilecto Consiliario
et Secretario nostro Roderico Valasci, uni ex dictis
manumissoribus nostris, tametsi maiora de nobis me
ritus est, vesten1 nostram nigram panni lane, forratam
pellium vulgo dictarum nzarts cun1 dieta eius forratur,
et centum pacificos quemadtnodum dicto prothonotario
nostro darijube1nHS, iltico videlicet et prius quam vitam
egrediamur.
XII. Jtenz t'olumus et jubenzus dari nobili affini nos-
tro Petro de Portuga IIi a ex bonis nostris i IIi c o et ante-
quam nos e vita decedere contingat centum pacficos
aun.
XIII. Itenz volunzus et jubenzus quod Gaspari de
Jorba, tnedico nostro, qui diligcnter et assidue nobis
servivit, detur illico et anteguam nos vita1n egredi con-
tingat, unum vestitLun ex nostris quod idoneun1 illi sit.
Xliii. Itenz volunzus et jbeuuts quod Joanni de
Tayde pagio nostro dentur equus noster vocattis silva,
et quadraginta pacifici auri illico et antequam nos e vita
migrare contingat.
XV. Jtenz 1'olunzus et jubenzus guod Joanni Vincen-
cio Jibrerio nostro, dentur n1ula nostra v oca ta senillze-
nada et quinquaginta pacifici auri illico et antequan1 vi
tan1 egrediamur.
XVI. Item volznnus et juben1us fideJi scribe portionis
don1us nostre Alfonso Dobydus, centun1 pacificas auri
tan1etsi n1aiora illi debernus, et hoc illico et antequan1
nos decedere contingat.
XVII. /tenz volumus et jubenzus dari fideli locurn-
tenenti nostri thesaurarii Ferdinando Yanyes centum
pacificas auri illico et antequam nos decedere con-
tingat.
XVIII. Item volunzus et jubenzus dari subcavallericio
nostro Ferdinando Alvarez mulam nostram vocatatn
Colonza et quadraginta pacficos auri illico et antequam
nos decedere contingat.
XVIIII. Jtenz volunzus et jubenzus dari Didaco Ra-
poso centum pacificas auri guos ex bonis nostris illi
legamus.
XX. Item eodem medo volunzus et jubemus dari
Vasco f.,reyre centum pacificas auri.
XXI. ltenz volunuts, ordiuanzus ac nzand.anzus eidetn
Vasco Freyre nunc capitaneo Castri de Gillida guare
tradat et liberat dictu1n Castrurn de Gillida, Francisco
Brtrando de Gillida
7
don1icello, dotnino qui diitur
- J55-
Castri ipsius cun1 omnibus rebus que intus dictutn Cas-
trum repcrientur fuisse dicti Francisci Bertrandi. Nec-
11011 etian1 restituantur eiden.1 Francisco Bertrandi aliquot
balliste que ex dicto Castro ad Castrun1 de Centelles,
nunc Castrum regale vocatun1 delate fuerunt, 1nanda-
nzus nan1que alcaydo sive capitaneo Castri regalis ipsius
quarun1 ballistas ipsas restituat eidem Francisco Ber-
trandi, et si dictus Vascus Freyre intron1iserit in ipsum
Castrum Gillide aligua victua llia volumus eidem illi
exolvi.
XXII. ltenz volunzus, ordinanzus et jubenzus guod si
Ferdinandus de Silva., nunc generalis Capitaneus in
En1poritano tnanere voiuerit in hoc regno et patria, in
auxiliun1 et defensionen1 nostrorum fidelium Cathala-
norum., regat et utatur prefectura ipsa sive Capitania
generali in Emporitano eo n1odo et fonna quibus Capi-
tania ipsa a nobis illi concessa est. Nihilon1inus habeat
et possideat per se et eius filius n1asculi legitimis et
naturalibus, cum conditionibus et- retentionibus in aliis
donationibus per nos factis ceteris exteris sive alicni-
gens appositis, quascumque terras et villas quorum vis
rebellium et nobis inobedientiutn in ipso Ernporitano
constitt!tas, quas tarnen nobis non retinuerin1us, aut
aliis ian1 non dederimus, aut que non fuerint aut sint
regi e Corone A ragontun aut Con1itatus Emporiarutn,
quonian1 de eiusn1odi terris et villis ( quas excepimus
exceptis) f"acinzus eidem Ferdinando de Silva amplam
donationem et concessionern ut prcdicitur.
heredem predictun1 et subscripturn rvganzus uti dona-
tionem huiusmodi rattm et gratan1 habeat.
XXIII. Item volunzus et ordinanzus guod si ii et
omnes illi Capitanei aut eorunl ali quis qui aut copiis
sive gentibus armigeris, aut oppidis sive castellis prc;-
- r56-
fecti sunt, in hoc Regno et Patria manere voluerint,
iisdem ipsis Capitaniis sive prefecturis utantur et eas
exerceant, nec inde pellantur seu deponantur dum sese
strenue et bene gesserint in prosequendo huiusmodi
nostro incepto saluteque patrie.
XXIIII. Item volumus, ordinarnus et jzibemus quod
si ante quam nos decedere contingat non faciemus aut
non poterin1us facere aliam explicationen1 aut n1agis
specialem memoriam de fan1iliaribus ac servitoribus
nostris per dictos manumissores nostros recte conside-
ratis personis ac serviciis eorum et presertim illorum
qui in nostris serviciis assidui fuerunt : prima parte
eorun1 qui in nostra Camera, in Capella, Cavallericia
et aliis con1unibus officiis don1us nostre ministri et ser-
vientes continue affuerunt satisfiat eis et unicuique
eorutn ex bonis nostris ut melius fieri possit et prout
facultates et opes nostres suppetent, judicio dictorum
n1anumissorum nostrorum. Id namque eis precipuo
oneri itnponimus eorun1que consciencias stringimus ( 1 ).
( 1) Dei infrascrito documento aparecen los nombres y oficias
de los servidores y familiares que formaban la Cmara de D. Pe-
dro : (A. M. de B. Libro de la nzarmesoria dei Rey D. Pedro de
Portugal.- 4 julio 1466).- Fernando Alvere stacavall rius
dei rey firma poca de 58 libras 1 sueldo entregados en su pre-
sencia los servidores siguientes:
Pagiis.
, c(Petro de Tay-
da .......... 2S sois.
Johanni de Tay-
da . . . . . . . .. 2S ,>
A Cayros. . . . . . 45
A :Manchada .. 45 ,,
A Pedro V alie-
ro .......... 25
A Planes, sco-
la,. . . . . . . . 45
Diego Iopez. . . 25 sois.
Johannis destre-
mos ........ 45 ,> 6 dins.
Ffrancisco ..... 31 A)
Alvero Azedo. . 5 ,>
A. Rodrigo anes. 25 ))
Salvatori ...... 2) ,.
-Johanni roig.. . 25 ))
A Ffernan de
ouro ....... 20 ~
XXV. Leganzus p1ete1ea et volumus dari uxori
Joannis de Salt quondam militis ut heredi dicti viri
sui ex certis iustis causis et quo animam nostram exo-
neremus, mille libras barchinonenses quas volunzus et
jbenzus i/li da,-i ex nobis debitis pro peccu-
niis per nos consurnptis seu bistractis in prosecutione
belli. Et si id non suffecerit quod debitum est nobis ut
predicitur volumus id quod defuerit: aut totum si omne
aliud desit, exolvi ex bonis nostris.
XXV( bis). Item volunzus, ordinanzus et jubenzus quod
illi duo mille. floreni, aut si eam summam non attingunt:
quidquid a nobis ea ratione debeatur, quos Bartholo-
meus Sentiust, miles quondam nobis n1utuavit, exol-
vantur eius uxori, aut quibus pertineant: quos solven-
et Steffano sco-
lan de capelle
dicti Regis ... -tS sois.
A Travaschos . 2S ,,
A Sousa. o ..... 2S ''
Ludovico lo ca-
tala . o... . . . 2S ,>
Ludovico lo por-
tugus oo 2S
et Petro Canes
armerio .. o . . g5
Bartholomeu ar-
Berengario o o . o 20 sois.
Petro de Lisbona 20 ,>
Diego de figuera. 20 ,>
A Gil Fernan ... 20 ,
A F ernan fernan. 20 ,>
Jordio.ooo 40
Johanni Miquel. 18 ,> 6 dins.
Petro blanchs. o 20 ,,
Johanni negro. . 20 ,>
Augustinc .. o.. 35 ,>
A Gil Negro .. 35 ,,
Johanni marti-
merio . . . . . . . g5 ,> . nez ..... o 20 u
Bartholomeu a- AI a tzambler. . 2S ,>
vila porterio Johanni<; de tay-
coquine . . . . 53 >J 6 dins. da qui tenebat
Alvero peri, lo canes . . . . . . 12 ''
coch .... 4S et a Gil Fernan. 10
quam summam capiunt dictarum quinquaginta octo librarum et
unius solidi, et hoc pro suis quitationibus de tolo mense junii pro-
ximo preteritoJ).

- IS8-
dos assignamus ac exolvi 1'olunzus supra, aut ex resi-
duo illaru1n sexaginta mille libraru1n nobis olin1 super
Generali Cathalonie assignatarum et ad bellum prose-
quendam premissarum, nobis debito. Ipse nanque
conscii nobis sumus 1naiores n1ulto quantitates nos in
rebus bellicis expropriis facultatibus consun1psisse.
XXVI.. ltenz volunzus et ju!Jenzus quod ex eodem ipso
resduo dieta rum LX. a librarun1 persolvantur quecum-
lJUe peccunie guantitates a nobis debite guibusvis per-
senis tam per albarana manu nostra signata sive in illis
certu1n et perfinitun1 sit ten1pus, sive incertutn ad ipsam
solutionen1 faciendam. Et tam per ea que simplici pro-
missione continentur guan1 ea que et sponsione et fide
nostra regia sint firmata. Ipsi nanque conscii nobis
sumus ut supradictutn est n1agis multo in rebus belli-
crs ex nostro ere consumpsisse.
XX VII. Jtenz 1'olunzus et jubenzus guod guecumgue
quantitates quas per scripta et legitima docun1enta a
nobis deberi comperientur quasque plane solvere tenea-
mur et obligati videantur tam ratione fabrice quam alte-
rius opere ac serviciorum seu alia qua1nvis ratione con-
stito recte dictis nostris n1anumisoribus aut ad eas sol-
vendas tenean1ur necne illas ex bonis nostris quod dictos
manumissores nostros persol vi volumus et juben1us.
XXVIII. Itenz ordina11zus, 1'olunzus et jubenzus guod
capitula per nos conce.ssa et finnata iis qui baronian1
de Cintillis nunc Castrum regale vocatam incolunt, et
ceteris etiam parrochiis in illis descriptis, omniaque ea
ratione incoata et jatn in rem deducta aliquo modo,
teneantur et serventur intnolabiliter, tam ex debito,
quam ut fides nostra regia firma persistat et inmolata.
XXVIII!. Item auinzadverlentes inclitum Filipum
Navarra Illustrissi1ni Principis Karoli sancte metnone
- I5g-
' filium affinem nostru1n canssu11u1n, omni ope et facul-
tatibus ese destitutun1: sed pro sumn1o nostro in illum
amore a nobis adhuc fuisse altum et educatun1 eumque
alere et educare in animo nobis est, si adeo ipso facul-
tas et gratia no bis conceda tu r. Quanzobrenz volunzus,
07"'diuanzus et jubenzus quare ex bonis fructibus et red-
ditibus in Civitatc Barchinone aut Principatu Cathalo-
nie regie Curie pertinentibus tribuatur eidem i n ~ l i t o
Fi1ipo n1odus et facultas vivendi quoad valente Deo (si
nos decedere contingat) in hoc Regnun1 sucessor adve-
nerit aut alias illius sustentationutn et vite consultum
sit : Id enirr1 ipsis nostris manumissoribus oneri in1po-
n1n1us.
XXX. Itenz volunzus el ordiuanzus quod si l\1.agis ..
tratus noster de Avis ad n1anus et potestatem Illustris-
simi Infantis Ferdinandi Portugallie consanguinei fratris
nostri carissimi pervenerit, 1"ogetu1"' idem Illustrissimi
Infans guare dignetur concedere et comendare in tenen-
ciam dilecto Consiliario et Secretario nostro Roderico
Valasci manumissori predicto omnes 1edditus et jura
Aldee de Ornada I., termini de A vis in Regno Portu-
gallie predicto. Nihilominus etiarn eiusde1n lllustrissi-
mum lnfantem Ferdinandum vel maxime roganzus uti
ex eo guia eidem Secretario nostro omnis honos debi-
tus est, dignetur nostro intuitu concedere eisdem Se-
cretario habitum r11ilitie et ordinis Sancti Jacobi de
Spata cuius , ipse Illustris lnfans administrator est in _
dicto H.egno Portugallie, necnun una cun1 habitu ali-
qua.m tenenciatn illi concedere, quoad aliquam pre-
ceptoriam vaccare contingat idoneam que illi tribuatur.
XXXI. Itenz volumus et ordi11anzus quod Capitaneus
Castellorum quos in Cathalonia prefecimus et consti-
tuinlus exolvatur ex erario publico huius principatus
-160-
precium victualium et munitlonem nostrarum quas tn
ipsis Castellis imponi fecimus. Nobis nanque placet
facere et facinzus gratiam ipsis prefectis seu Capitaneis
de victualibus seu munitionibus predictis. Nihilominus
volumus quod ex dieta erario publico solvantur unicui-
que ipsorum prefectorun1 seu capitaneorum in satisfac-
cionem laborun1 per eos in custodia dictorun1 castello-
rum passorum et sustentorum centun1 florenis. Que
ubi observata illis fuerint eis uti. banis et fidelibus fatni-
liaribus alun1nis et servitoribus iniungilnus et nzandanzus
ut castella ipsa tradant iis quibus res publica jubebit.
XXXII. Itenz volumus et ordinanzus quod si Dida-
cus Pratas, Capitaneus et castellanus Castelli predicti
regalis prius dicti de Centellis manere voluerit in hoc
Regno et terris, sit prefectus et Capitaneus Castelli
predicti et baronie, eaque teneat et regat quemadmo-
dum adhuc per nos tenuit et rexit: Dictum hereden1
nostrun1 rogantes ut ita ratum et acceptum habere ve-
lit. Nihilominus habeat et obtineat iden1 Didacus Pra-
tas ea que a nobis illi data fuerint quemadmodum data
sunt.
XXXIII. Itenz quoniam Ferdinandus Yanyes, locum-
tenens nostri Thesaurarii nostro non1ine recepit admi-
nistravit et consumpsit aliquot peccunie quantitates e.t
alias res, de quibus adhuc computum aut rationem ulti-
mam sive finalem minime dedit. M mentem tamen
~ o s t r a m revocantes, quod cum ipse Ferdinandus Yanyes
olim ab hostibus in prelio quod apud Calafium habui-
rnus captus fuit, iussu nostro quedatn eius teca et omnia
I que intus erant capta fuerunt ubi erant scripture et
alia ad reddendutn rationem de per eum administrata
necessaria et opportuna ut eorum magna pars quibus
sublatis et deficientibus rectutn computun1 et ratio per
eum dari minirne posset. Nihilominus etiam quia nos
tro jussu et sin1plici verbo aliquot peccunie quantitates
per illum dari et distribui mandavimus absque scriptura
sive cautela tnanu nostra signata uti fieri consuevit.
Attento etiam quisnan1 ipse est, et quo an1ore et fide
nobis inservivit. Quamobrem ordiuanzus, volumus et
jube1nus guare eiden1 Ferdinandus Yanyes ad redden-
dum computun1 seu rationem aliquam de aliquibus pec-
cuniis aut rebus nostris per eum nostro non1ine receptis
consumptis et administratis minime rogatur, aut requi-
ratur, quinimo illun1 et eius heredes et successores lbe-
ros, quitios et inmunes facinzus et esse volumus. Et si
quid etiam reliquum nobis aut nostre Curie ab eodem
Ferdinando reddendum esse, id omne illi 1"'enzittinzus et
relaxanzus volumus que et jubenzus huiusmodi seriem
diffinitionis et absolutionis vim habere.
XXXIIII. Et eodem 1nodo volumus el iubemus intel-
ligi de quibusvis officialibus domus nostre et aliis qui
ratione suorum officiorum et qui etiam in nostra Ca-
mara et guardaraupa peccunias aliqus nostras adtninis-
traverint ut scilicet ad reddendun1 computum seu ratio-
nem de eisdem minitne cogantur compellantur aut re-
quirantur nec ad ea ob1igentur, teneantur att propterea
molestentur quinimo eos et unun1quemque ipsorum libe-
ras, quitios, inmunes, et absolutos facitnus et habe1i
volunzus nostram super hac re conscientiam exoneran-
tes, considerantes illorum fidetn a nobis satis spectatarn
quiden1, necnon officia ac servicia et sumptus et amis-
siones per aliquos eorum nostra causa et in nostro ser-
vitio sustentos et perlatos. .
XXXV. Et quoniam nos de compluribus bonis here-
ditatibus et juribus rebellium et nobis inobedientium qui
a nostra Regis et domini sui patrieque sue fidelitate
I I
defecerunt, nobis nostreque Curie recte devolutis, con-
fiscatis et pertinentibus gratias, concessiones et dona-
tiones fecimus aliquibus officialibus, alutnnis et servi-
toribus nostris tam Cathalanis, Portugallensibus, Na-
varrensibus quam aliis extere nationis qui ipsis dona-
tionibus et gratiis digni sunt et eorum plerisque maiora
multo debemus et obligati sutnus: Spe1amus quod (si
longior vita nobis concedatur) n1aioribus muneribus et
gratiis in illos gratos fore. Quamobrem ex nostra certa
scientia motuque proprio decernentes donationes et gra-
tias ipsas ratas, validas atque firmas esse: supplentes-
que contextu huius omnes er quoscumque defectus si
qui in illis sint, dictun1 heredem et alium quecutnque
legitimum sucessorem nostrum in his Regnis studiose
et ex anin1o rogamus eique huiusmodi onus inzpouinzus
necnon etiam Deputatis Cathalonie generalis, Consilia-
rii_s Barchinone ceterisque regis officialibus superioribus
et inferioribus ac judicibus quibusvis (si contrarium fieri
contingat) culpe et pec\:ato cedat, guare ornnia et sin-
gula per nos ut predicitur donata et concessa rata et
firn1a habeant donatariosque ipsos in sua possessione
manuteneant ac rebus ipsis uti promitant. Et dictus
successor noster donationes ac concessiones ipsas cum
omni plenitudine confirmare velit.
XXXVI. Et pro executione omnium et singularium
rerum supradictarum volumus, ordi11anzus et jubenzus
quod illico nobis vitafuncto predicti manumissores nos-
tri aut eorurn tnaior pars in absentia seu defectu alio-
rum propria auctoritate beneficio tamen inventarii me-
diante, capiant et apprehendant omnia et singula bona
nostra mobilia, inmobilia, per se moventia ac jura uni-
versa tam censualia quam alia ubicumque sint et repe-
. . . .
nantur, ea preserum que tnpresenuarum apparent au-
\
- r63-
run1 videlicet argenturn, tan1 in tnaterie sive nzassa
quam in opere et vasis et aliis rebus fabrefactis, pec-
cunias, libras, n1argaritas, lapides preciosos, jocalia,
pannos vulgo dictos deras sive paran1enti, tapeta, tape-
cerianl tam pannorum sirici, auri et argenti quam alias
quascumque res et bon1 cuiusvis generis speciei aut
anodi sint, tatn ad cultum, ornatutn et venerationem
nostre Capelle, C]Uarn persone et don1us nostre acco-
tnodata, quonlodoctunque vocentur et non1inentur.
Necnon dicti n1anun1issores aut deputandi ab eis tot ex
dictis bonis et omnia si opus sit vendant et alienent plus
offerentibus precio scilicet et personis ac p-eccunie quan-
titatibus de quibus eiusdetn ananun1issoribus nostris
bene visun1 fuerit. Dutn tan1en non fuit ea bona ct
res que nostro huiusmodi testan1ento particulariter et
notninatin1 legatnus ac dari n1andarnus aliquibus officia-
libus et servitoribus nostris. Que quidem res ac pec-
cunie supradicte si ante quan1 nos en1ori contingat tra-
dite illis non fuerint, uti animus et voluntas nostra est,
voluntus et jubenzus tanque debita illis dentur et exol-
vantur, quoru1n quidem bonorurn vendendorun1 ut pre-
dicitur, pretia sufficiant ad integran1 solutione1n et satis-
factionenl on1niu1n et singularun1 rerum debitorum et
8liorum supra per nos legatorun1 ac dari r"!landatorum
et ordinatorutn. Aut si mant1111issores ipsi 1naluerint
et melius videbitur: bona ipsa debite estirnata iis qui-
bus aliquid debitum sit peccunie loco tradant et distri-
buant. Et ipsis emptori seu emptoribus ac aliis pre-
dictorunl acceptatoribus jura et acciones nostras cedant
et anandet possessionen1que corporalen1 seu quasi tra-
dant, de evictione c a veant et pro ipsa evictione et ali is
pro littibus et expensis bona nostra obligent. Precia-
que ac peccunic quantitates quas ex prcmtssts perve-
nient, recipiant apocas, fines et cessiones omniaque alia
et singula instrumenta venditionum et aliarum aliena-
tionum et alia que in contrnctu etnpti et venditi vel
alius, alienationis fieri requirantur, faciant et firment,
sub et cun1 illis retnunerationibus, bonorum nostrorum
obligationibus et aliis clausulis et cautelis ad predicta
et eorum singula necessariis. Committendo super pre-
dictis omnibus et singulis dictis nostris manumissoribus
plenarie vices nostras ac liberam et generalem admi-
nistrationem cum plenissima facultate. Quequidetn
omnia et singula predicta exequi et con1pleri volunzus
et jubenzus absque contradictione aliquo obstaculo aut
impedimento heredis nostri subscripti aut alterius cuius-
vis persone: eumdem heredem nostrum et ali os ad quos
attineat aut attinere possit rogantes et monentes uti
executioni omnium et singularum rcrum predictarum
aut alicuius illarum preiudicio impedimento aut obsta-
cuJo minime sint, directe vel indirecte quavis exquisita
specie sive colore. Quod si contrarium fieri contingat:
id omne culpe et peccato sibi ante Deum cedat. Qui-
nimo omni ope ac effectu manumissores ipsos nostros
facultate et potestate per nos eis ut prescribitur attri-
buta et concessa exequendi et complendi on1nia supra-
dieta capiendique bona nostra predicta et ea vendendi
et distrahendi aut ex eis quantum opus sit usque ad
integram et plenam executionem omnium et singularun1
rerutn que pro anime nostre salute peccatorum remis-
sione et aliqua satisffactione quoad possumus eius quo
obligamur et tenemur, a nobis jussa et mandata ac dis-
posita sunt uti libere omrno serviant et pron1ittant.
Itenz quoniam Serenissimus Rex Portugallie consan-
guineus frater noster carissimus 11011 sine conscientie
onere ac culpa occupavit redditus Magistratus nostri de
- I6S-
A vis: pro necessitudine tatnen et pari educatione nos-
tra: turn vero nostro in illun1 an1ore et pro-
banzus illum ex onere ipso levari et absolvi. ltaque
surnn1o Pontifici et don1ino nostro supplica1nus ( 1) uti
quare ad se spectet id probet, et evndem Serenissi-
murn Regen1 quocumque onere ac culpa ob eam rem
ommissa expediat levet et absolvat. Dum tarnen idem
Serenissimus Rex teneatur et obligetur satisffacere ali-
quibus alumnis ac servitoribus nostris in dicto Portu-
ga11ie Regno degentibus: et si eos decedere contigerit,
aliquibus aliis qui nostra causa vagi ac dispersi sunt
pro eorun1 servic-iis ac rneritis ipsa satisfactio fiat.
Nihilotninus aliqua nostra in dicto Regno debita per-
solvere teneatur.
Et quonian1 sun1rno ipso et irunortali Deo teste (cun1
scilicet jus et justa successio horum Regnorun1 nota
est) seundtun ordinern sive linean1 n1asculinam Illus-
trissimus Princeps Joannes, princeps et primogenitus
Portugallie, filius lllustrissime donne Isabelis Regine
Portugallie rnemorie gloriose carissin1e sororis nostre
neptisque avi et avie nostrorun1 donni Jacobi de Ara-
gonia Comitis Urgelli et Infantis donne lsabelis digni
recordii illius uxoris ad quos recte hec regna seu eorun1
successio redibet, proxirnus nobis videtur. Quamobrem
eidem Illustrissirno Principi Joanni sororis nostre filio
jus nostru1n in his Regnis quatenus in nobis est possu-
musque relinquirnus ac in eun1 derivamos ipsnmque
lllustrissin1um principem Joannem sororis nostre filium
et post eius obitum illius filiurn vel fili.os, nepotes pre-
nepotes et alios posteros eius et eorum masculini gene-
ris sive ordinis ex legitimo et carnali n1atrin1onio pro-
() El Sumo pontifice que regia entonces la na,e de la If1h:
era Paulo H. . . .. ,/
-166-
creatos aut procreandos sobolis ac primogeniture ordine
observato he,-edenz et heredes nost1os universales in
Regnis nostris Aragonutn, Sicilie, Valentie, 1\'lliorica-
rum.. Sardinie, Corsice, Comitatibusque Barchinone,
Rossilionis et Ceritanie ac aliis Con1itatibus et insulis
adiaceP-tibus, et tanden1 in omni eo quod nobis et Re-
gie Corone Aragonum debitun1 est et pertinet ac in
omnibus et singulis aliis bonis et iuribus nostris insti-
tuinzus et ordinanzus. Quen1quidem sororis filium et
heredem nostrorun1 ex animo 1'"ogamus et exho1 .. tanzus
diligente r uti officiales, alumnos,-et servi tores nostros
caros comendatosque habeat. Nequeuntes et enim nos
illis pro meritis satisfacere, illius fidei eos conznzittinzus
per huiusmodi testan1entun1: eos presertim qui integra
fide et amore nos secuti sunt.
Hec est igitur ultima voluntas nostra quan1 valere
voluuzus et tenere jure testan1enti, quod si jure ipso
testatnenti minin1e valeret aut valere p ~ s e t : valere
eam volunzus jure codicillorun1 aut nuncupativi vel alius
cuiusvis ultime voluntatis et prout de jure valere possit
et tenere: Cuiusquidem testamenti et ultime voluntatis
legatorum et aliorum per nos dispositorum volumus et
jubenzus fieri tot codices sive originalia testatnenta et
clausula rum copias per prothonotarium et Secretarium
nostros ac notarios suscriptos, quoci a dictis nostris
manumissoribus heredibus et a li is quorun1 intersit petita
fuerint a c fie ri requirantur.
Quod est actu1n et firn1atum in 1Jil/a Granullariorum
Vallensis in domo heredum Joannis de Montebovino et
de Tagan1anent quondam militis ubi inpresentiarum
hospitamur in camera videlicet et in lecto ubi gravi
morbo occupati iacen1us die XXT
7
JIJJo Junii anno a
nativitate domini Alillessinzo CCCCofJXV/
0

....
Testes vocati et rogati huius testan1enti sunt magni-
fici et honorabili Frater Petrus Vaez claverius ordinis
de A vis, magister Gaspar de Jorba fisicus, Frater Pe-
trus de Tayde dicti ordinis de Avis, Joanis de Tayde
pagii, Joannes Vincencius librerius, Joannes Farinya et
Petrus de Bayon cambrerii di c ti don1ini Regis.
INDICE
Pg.
ExPLICAO PRVIA III
A. 1. Introduo Tragdia de la Insigne Reina D.lsabel.
2. Descrio do Cdice . . 3
3. Histria do Cdice . 6
4 Duas palavras cerca desta edio . 13
5. Opinies enunciadas . . 15
6. Caracterizao da Tragdia. 26
7 Data da Tragdia e Repatriao do Condestvel 34
8. Notas histricas . . 3-+
9 As viagens do Infante. . 3g
10. As ohras do Condestvel . 51
1 1. Paine pour Joie . . . . . 58
B. Texto .da Tragdia de la Insigne Rein .. 1 D. lsabel . . 61
C. Apndices :
I. A Bibliotca. 12 1
II. O Monetrio.
III. O Testan1ento .

12

Das könnte Ihnen auch gefallen