Autor: prof. dr hab.

Artur Wejkszner

mier Osamy bin Ladena i jej wpyw na poziom bezpieczestwa w Europie

Osama bin Laden nalea bez wtpienia do grona dihadystw cieszcych si znaczcym autorytetem w radykalnych rodowiskach muzumaskich. Jego zgadzenie w amerykaskiej akcji antyterrorystycznej w dniu 2 maja 2011 r. w Abbottabad w Pakistanie wywaro znaczcy wpyw na globalny ruch dihadystyczny. W wikszoci komentarzy, w ktrych analizie poddano wpyw skutki na powyszej poziom akcji podkrelano jej negatywny aktywnoci terrorystycznej

dihadystw i znaczce osabienie przywdztwa w ramach powyszego ruchu. Dogbna analiza pozycji i roli Osamy bin Ladena w ramach Al-Kaidy i szerzej salafickiego ruchu dihadystycznego skania moe jednak do odmiennych Nr 57 / 2011 30611 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna wnioskw. Po wydarzeniach z 11 wrzenia 2001 r. Osama bin Laden sta si najbardziej rozpoznawanym reprezentantem Media, wspczesnego terroryzmu midzynarodowego.

publicyci, a w lad za nimi i politycy posugiwali si uproszczeniami i powtarzali przez wiele lat pprawdy, posugiwali si stereotypami, czynic z bin Ladena posta mityczn. W duej mierze dziki tym staraniom wanie tak postaci przywdca Al-Kaidy z czasem si sta. Przeceniano jego rol w ramach organizacji, ktr zarzdza, przypisywano mu decyzje, ktrych nigdy nie podj (nie rozumiejc modus operandi nowoczesnych organizacji terrorystycznych) i nie zwracano uwagi na ewolucj

Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelna), Marta Gtz, Piotr Cichocki

struktury ruchu dihadystycznego (przypisujc na przykad AlKaidzie szereg akcji terrorystycznych w Afryce czy Azji, podczas gdy odpowiedzialne byy za nie tzw. organizacje afiliowane). Warto przypomnie, e to nie Osama bin Laden, ale Abdullah Azzam by prekursorem dziaa, ktre w 1988 r. doprowadziy do zaoenia Al-Kaidy. To Azzam by zaoycielem Biura Pomocy Arabskim Mudahedinom (BPAM), powstaego na pocztku lat osiemdziesitych XX wieku, ktre miao pomc w zdobywaniu rekrutw walczcych pniej przeciwko Rosjanom w Afganistanie. Przykad BPAM stanowi istotny element realizacji stworzonej przez Azzama koncepcji czterech faz rozwoju ruchu dihadystycznego. Pierwsza faza hidra zwizana jest z koniecznoci emigracji lub wycofania si spod obcych wpyww. Druga faza tarbijja ma na uwadze rekrutacj i trening kandydatw na bojownikw chccych walczy o spraw islamu. Trzecia faza kital zwizana jest z czynn walk z wrogami islamu. Czwarta za faza szaria oznacza konieczno utworzenia pastwa islamskiego opartego na reguach prawa koranicznego. Rola bin Ladena w tym okresie bya drugorzdna. mier Azzama w 1989 r. w zamachu terrorystycznym, umoliwia bin Ladenowi osignicie z czasem pozycji, ktr zajmowa do 2011 r. Z uwagi na fakt, e to Ajman al-Zawahiri rywalizowa z Azzamem o wpywy wrd dihadystw, to jemu i jego egipskim poplecznikom przypisuje si odpowiedzialno za powyszy zamach. Brak jest jednak dowodw, ktre by t hipotez ostatecznie potwierdzay. Wielu obserwatorw uznawao Osam bin Ladena za jednego z najwaniejszych ideologw Al-Kaidy. Analiza publikacji przywdcy dihadystw nie potwierdza jednak tej hipotezy. Przywoana w aneksie mapa ideologicznego dihadyzmu wpywu stanowi reprezentantw wspczesnego

jednoznaczny dowd niewielkiego znaczenia dorobku bin Ladena. To Abdullah Azzam i Abu Muhammad al-Makdisi, poprzez swoje fundamentalne publikacje (np. Doczy do karawany czy Demokracja jest religi) wywarli znaczcy wpyw na ewolucj

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

ideologii dihadyzmu. Rola bin Ladena wydaje si i na tej paszczynie drugorzdna. Pozycj emira Al-Kaidy Osama bin Laden zawdzicza mg przede wszystkim relacjom, jakie czyy go z Abdullahem Azzamem i Ajmanem al-Zawahirim oraz szacunkowi kolejnych pokole dihadystw, uznajcych jego historyczne przywdztwo w strukturze ruchu dihadystycznego. Al-Kaida do 1998 r. dziaaa w sposb autonomiczny i bya jedn z najbardziej zhierarchizowanych organizacji terrorystycznych. Wraz z utworzeniem wiatowego Frontu Islamskiego rozpocz si proces ewolucji teje struktury do postaci dzisiejszej, w ktrej Al Kaida jest zaledwie jdrem ruchu dihadystycznego. Otacza je szereg niezalenych struktur w postaci odrbnych de facto organizacji terrorystycznych powizanych z jdrem wsplnot celw i sporadyczn wspprac operacyjn. S to autonomiczne komrki terrorystyczne, cae sieci komrek terrorystycznych (np. Al-Kaida na Pwyspie Arabskim) czy tzw. organizacje afiliowane (np. somalijska Al-Szabab czy filipiska Abu Sajjaf). Decyzje dotyczce najczciej wyznaczania konkretnych poza jdrem oglnego akcji ruchu, kierunku terrorystycznych ktremu aktywnoci zapadaj rola pozostaa

operacyjnej,

wskazywania ostatecznego celu walki i podtrzymywania morale wrd radykaw. Po 2001 r. cz organw zarzdzajcych, istniejcych w strukturze jdra, nie podja aktywnoci, co jest wiadectwem atrofii strukturalnej Al-Kaidy i dowodem na dewolucj struktury hierarchicznej. Bdne wydaje si zatem przypisywanie podejmowanie emirowi decyzji powyszej odnonie organizacji do wpywu na wielu operacji

terrorystycznych w Europie, Afryce i Azji. Zeznania Chalida Szejka Mohammeda wskazuj na przykad, i bin Laden by informowany jedynie zgod. o Nie przygotowywaniu ma jednak najbardziej spektakularnych dowodw na zamachw terrorystycznych, na ktre mia wyraa wstpn wystarczajcych potwierdzenie hipotezy o bezporednim zarzdzaniu operacjami terrorystycznymi przez bin Ladena.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

Wpyw powyszego przywdcy na dziaalno ruchu dihadystycznego wydawa si zmniejsza w ostatnich kilku latach. Niezmiernie trudno jest odtworzy biece relacje pomidzy emirem, czonkami organw zarzdzajcych jdra a jej agentami (osobami odpowiedzialnymi za kontakty z innymi strukturami ruchu). Obecne dostpne dokumenty rdowe pozwalaj jedynie na uczynienie tego w odniesieniu do dekady lat dziewidziesitych. Wypada jednak zauway, e od co najmniej piciu lat (co korespondowaoby z amerykaskimi doniesieniami o ukryciu si bin Ladena w Abbottabad) przywdca dihadystw jedynie sporadycznie publikowa swe odezwy i komunikaty (w ostatnim roku zaledwie dwa, wczeniej nie wicej ni sze rocznie). Wiksz aktywno przejawiali czonkowie organw zarzdzajcych jak choby Abu Jahja al-Libi czy Ajman alZawahiri (ten ostatni dihadysta w cigu zaledwie trzech miesicy opublikowa sze odezw skierowanych wskazuj, i gwnie do muzumanw w Egipcie). Historyczne precedensy zgadzenie przywdcy ruchu radykalnego przynosi czasami efekt odwrotny od zamierzonego. Egzemplifikacj moe by choby przykad Sajjida Kutba (ze Stowarzyszenia Braci Muzumanw) czy szejka Ahmeda Jassina (duchowego przywdcy Hamasu). Dihadyci uznaj dzi Kutba za jednego z gwnych prekursorw odrodzenia islamu i gwnego propagatora hase, ktre s im bliskie. W drugim przypadku zgadzenie Jassina w 2004 r. nie wpyno negatywnie na spoeczno-polityczn pozycj Hamasu. Naley obawia si, i w przypadku Al-Kaidy i Osamy bin Ladena skutki bd podobne. Wspczesny dihadyzm majcy swe korzenie w ortodoksyjnie sunnickiej tradycji odrzuca a priori wszelkie innowacje religijne m.in. bliski raczej tradycji szyickiej kult witych. Niebezpieczestwo tkwi jednak w wadze, jak sunnici przypisuj doktrynie dihadu (przez niektrych z nich uznawanej za szsty filar islamu). mier podczas walki z wrogami islamu jest aktem mczestwa. Jest ona wiadectwem bezwzgldnego przywizania do wyznawanych pogldw i idei.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

Ma te znaczenie symboliczne, suce utrwalaniu postaw i wzorcw, zarwno na paszczynie spoeczno-kulturowej, jak i religijnej. Nadzwyczajne okolicznoci mierci Osamy bin Ladena umocniy, jak si wydaje, jego mityczn pozycj przywdcy ruchu dihadystycznego, bezgranicznie powiconego sprawie islamu. Mczestwo bin Ladena ma te swe pozytywne skutki w odniesieniu do esprit de corps dihadystw. W cigu zaledwie miesica od analizowanego wydarzenia wzrosa znaczco liczba zamachw terrorystycznych (w szczeglnoci w Pakistanie i Afganistanie), w ktrych jako jeden z gwnych celw wskazano odwet za zgadzenie bin Ladena. Skutki mieci przywdcy dihadystw maj i bd miay zatem zupenie inny charakter od postulowanego przez wielu zachodnich analitykw i publicystw. W stolicach pastw europejskich na informacje pynce z Abbottabad zareagowano bardzo pozytywnie. W istocie dla wszystkich uczestnikw tzw. wojny z terroryzmem mier bin Ladena ma wymiar symboliczny. W perspektywie rednio- jak i dugoterminowej zgadzenie przywdcy dihadystw nie bdzie miao wikszego wpywu na zmniejszenie poziomu zagroenia terrorystycznego w Europie. Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, a zwaszcza po atakach z 11 wrzenia 2001 r. zmieni si sposb funkcjonowania ruchu. Europa staa si, zdaniem Abdela Bariego Atwana, gwnym celem aktywnoci ruchu i drugim, po Bliskim Wschodzie, polem bitwy1. Kolejne w konflikty Wiele Take toczone pastw wielu ideologi atwo w Afganistanie i Iraku doprowadziy do pojawienia si rzeszy muzumaskich europejskich kontaktu z uchodcw muzumanw, przedstawicielami Europie. im azyl. zachodnioeuropejskich zaoferowaa

zainspirowanych radykalnych grup.

globalnego salafickiego dihadu, a zwaszcza modzie, szukao uzyskania azylu na Zachodzie, ale te wzgldna atwo podry Europejczykw na Bliski Wschd do stref konfliktw pozytywnie
1

Abdel Bari Atwan, The Secret History of al Qaeda, University of California Press, Berkeley Los Angeles 2008, s. 250.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

wpyny na rozwj wpyww ruchu dihadystycznego na naszym kontynencie. A. B. Atwan nazywa tego typu fenomen turystyk dihadystw, zauwaajc przy okazji nowe zjawisko w postaci podejmowania atakw skierowanych przeciwko pastwom swego pochodzenia2. Nie wydaje si ju moliwe funkcjonowanie ruchu w Europie na zasadach wypracowanych w latach dziewidziesitych XX wieku. Poszczeglnych komrek nie tworz ju przysani z baz Al-Kaidy mudahedini. Jest to raczej ruch oddolny, wynikajcy ze wzrostu popularnoci ideologii dihadyzmu. Terrorystyczne sieci ruchu ksztatuj si przede wszystkim w sposb autonomiczny, przejmujc i wykorzystujc wypracowane, modelowe rozwizania. Innym sposobem ich powstawania bya ideologiczna infiltracja dziaajcych ju efektywnie sieci radykalnych ugrupowa muzumaskich. Na pocztku XXI wieku do najlepiej rozwinitych naleay sieci algierskiego Islamskiego Frontu Ocalenia (IFO), Takfir Wal Hidra, algierskiej Islamskiej Grupy Zbrojnej (IGZ) i Salafickiej Grupy Modlitwy i Walki (SGMiW). Dua cz europejskich kadr sieci ruchu, z uwagi na powysze dziaania jest pochodzenia algierskiego, ale take egipskiego, tunezyjskiego, libijskiego i marokaskiego. S to zazwyczaj potomkowie, w pierwszym lub drugim pokoleniu, imigrantw, ktrzy przybyli do Europy za chlebem3. Niewielk cz czonkw sieci stanowi konwertyci i inna ludno napywowa wyznajca islam4. Wedug R. Gunaratny, ktry opiera swe przyblienia na danych agencji wywiadowczych, przybliona czna liczba osb, wchodzcych w skad sieci ruchu w Europie ok. 2002 r. oscylowaa wok 5005. W kolejnych latach, z uwagi na wykorzystywanie nowych strategii

2 3

Ibidem, s. 251. W jednym z raportw Europolu (TE-SAT 2008 EU Terrorism Situation and Trend Report, Europol, April 2008, cyt. za: Thomas Renard: Europol Reveals Trends in Jihadi Terrorism in Europe, Terrorism Monitor Vol. VI, Issue 9, 1 May 2008, s. 3 6) podkrelono, e pojawienie si nowego pokolenia dihadystw jest skutkiem zastosowania nowych technik propagandowo-rekrutacyjnych. 4 Rohan Gunaratna, Inside al Qaeda. Global Network of Terror, Berkley Books, New York 2003, s. 153 154. 5 Ibidem, s. 154.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6

rekrutacyjnych, liczba ta moga w niewielkim stopniu wzrosn. W pastwach zachodnioeuropejskich podjto jednak aktywne dziaania antyterrorystyczne, ktre doprowadziy do rozbicia wielu komrek w Hiszpanii, Belgii czy Wielkiej Brytanii. Sieci ruchu nakadaj si w ograniczonym wymiarze na sieci organizacji przestpczych w Europie, przede wszystkim z uwagi na konieczno akumulacji przez organizacj rodkw finansowych na swoja dziaalno oraz zapewnienia operacyjnych moliwoci funkcjonowania terrorystom (np. zdobycia faszywych dokumentw tosamoci, przerzutu nowych czonkw sieci do Europy itp.) 6. Niezmiernie wane wydaje si podkrelenie, e nie istniej w Europie sieci dihadystyczne, ktrych zasig dziaania byby ograniczony terytorialnie. Skad personalny poszczeglnych komrek w tej sieci nie ogranicza si nigdy do obywateli konkretnego pastwa7. To utrudniao i utrudnia ich infiltracj. Wyzwanie to wymaga take aktywnej wsppracy midzypastwowej. Dziaalno wskazanych powyej struktur nie wymaga kontaktw z jdrem ruchu. W istocie przedstawiciele komrek terrorystycznych w ramach konkretnych sieci nie kontaktuj si ze sob prawie wcale. Likwidacja emira Al-Kaidy nie wpynie zatem w zauwaalny sposb na ich funkcjonowanie. Wraz ze mierci Osamy bin Ladena nie zniky powody legitymizujce zdaniem dihadystw- ich walk z Zachodem. W dalszym cigu pastwa muzumaskie okupowane s przez wojska amerykaskie i ich poplecznikw. Amerykanie nadal w sposb zdecydowany wspieraj w tych pastwach wieckie, antyislamskie reimy. Nie rozwizano te problemu palestyskiego. Nie naley take zapomina o fakcie, i w ostatniej dekadzie znaczc cz swej aktywnoci dihadyci przenieli do wiata wirtualnego. Strategia tzw. e-dihadu czy cyberdihadu stanowi dzi jedno z najwaniejszych wyzwa dla pastw zachodnich. Wielu

Ibidem. L. Vidino, Current Trends in Jihadi Networks in Europe, Terrorism Monitor Vol. V, Issue 20, 25 October 2007, s. 8 9.
7

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 7

dihadystw z tzw. trzeciego pokolenia m.in. Jemeczyk Anwar al-Awlaki, efektywnie z tego narzdzia korzysta (publikujc np. czasopisma i poradniki terrorystyczne w jzykach europejskich), odnoszc sukcesy w wojnie propagandowej i rekrutujc nowe kadry ruchu. Osama bin Laden kilka lat temu w jednym ze swoich owiadcze wyrazi yczenie, i jego mier powinna by pomieniem, ktry rozpali ducha bojowego jego zwolennikw. Groba ta staje si coraz bardziej aktualna.
Rys 1. Mapa ideologicznego wpywu reprezentantw wspczesnego dihadyzmu

Legenda: strzaki wskazuj na to kto kogo cytuje ; im grubsze linie tym, czstsze cytowanie konkretnego autora przez innego; wielko wza wskazuje na znaczenie poszczeglnych dostarczycieli informacji w sieci.

rdo: W. McCants, Militiant Ideology Atlas: Executive Report , Combating Terrorism Center,West Point, New York 2006, s. 5.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 8

Nr 57 / 2011 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna ul. Mostowa 27 A, 61-854 Pozna, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl, www.iz.poznan.pl

CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i tosamo spoecznoci na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych Biuletyn Instytutu Zachodniego

WYDAWNICTWO INSTYTUTU ZACHODNIEGO: J. Dobrowolska-Polak, Ludzie w cieniu wojny. Ludno cywilna podczas wspczesnych konfliktw zbrojnych, Pozna 2011; A. Sakson, Od Kajpedy do Olsztyna. Wspczeni mieszkacy byych Prus Wschodnich: Kraj Kajpedzki, Obwd Kaliningradzki, Warmia i Mazury, Pozna 2011; M. Tomczak, Ewolucja terroryzmu. Sprawcy metody finanse, Pozna 2010; P. Eberhardt, Migracje polityczne na ziemiach polskich (19391950), Pozna 2010; Moje Niemcy moi Niemcy. Odpominania polskie, red. H. Orowski, Pozna 2009; K. Malinowski, Przemiany niemieckiej polityki bezpieczestwa 1990-2005, Pozna 2009; T. Budnikowski, Bezrobocie wyzwaniem wspczesnoci, Pozna 2009; M. Goetz, Atrakcyjno klastra dla lokalizacji bezporednich inwestycji zagranicznych, Pozna 2009; M. Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940), Pozna 2009; Transformacja w Polsce i Niemczech Wschodnich. Prba bilansu, red. A. Sakson, Pozna 2009; B. Koszel, Nowe otwarcie? Stosunki polsko-niemieckie w okresie rzdw koalicji PO-PSL (2007-2009) Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 57/2009; M. Wagiska-Marzec, Konflikt wok Widocznego Znaku w wietle prasy polskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 56/2009; Z. Mazur, Widoczny Znak (2005-2009), Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 55/2009; P. Cichocki, Wybrane problemy bada nad tosamoci europejsk, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 53/2009; B. Koszel, Integracja Turcji z Unia Europejsk z perspektywy RFN, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 52/2009; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 9