Autor: doc. dr hab.

Zbigniew Mazur

Widoczny Znak: rozpad rady naukowej

Historia komemoracji krzywdy/bezprawia niemieckich

wypdzonych w Berlinie ukada si w interesujcy cig awantur pozornie dotyczcych rozwiza instytucjonalnych, w rzeczywistoci za odsaniajcych znacznie gbsze pokady konfliktw w sferze tosamoci narodowej. Byo to dostrzegalne wyranie w kolejnych sporach, ktre toczyy si w sprawach: centrum narodowe, czy europejskie; lokalizacja w Berlinie, czy w Wrocawiu; nowa centralna placwka, czy sie istniejcych ju placwek; muzeum pod kuratel wypdzonych, czy pod nadzorem rzdu federalnego; Rada Fundacji Ucieczka, Wypdzenie, Pojednanie zdominowana przez Bund der Vertriebenen, czy te rwnowaona innymi organizacjami; i grujcy nad wszystkim spr o to, czy Erika Steinbach ma wej do Rady Fundacji, czy te powinna by z niej wykluczona. W kocu wyszo z tego muzeum w Berlinie, narodowe z pozorami europejskoci,

Nr 34 / 2010 220310 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut NaukowoBadawczy, Pozna

kontrolowane przez rzd federalny, ale przy sporym udziale wypdzonych w gremiach zarzdzajcych. Kiedy na pocztku lutego 2010 r. Bund der Vertriebenen przeforsowa dodatkowe dania i porozumia si z partiami koalicji CDU, CSU i FDP co do zmiany ustawy z 21 grudnia 2009 r. o Fundacji Ucieczka, Wypdzenie, Pojednanie mogo powsta zudne wraenie, e kontrowersje wok Widocznego Znaku odchodz do przeszoci i e wystarczy poczeka na przegosowanie w Bundestagu nowelizacji ustawy, eby zamkn problem w sferze instytucjonalnej. Okazao si jednak, e przeoczono draliw kwesti rady naukowej, ktra zgodnie z ustaw ma spenia funkcj doradcz wobec Rady Fundacji oraz dyrektora placwki muzealnej.

Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelna), Marta Gtz, Piotr Cichocki

W poowie 2009 r. podano informacj, e Rada Fundacji obsadzia stanowisko dyrektora (Manfred Kittel) i powoaa w liczbie dziewiciu osb koo doradcw naukowych. Sdzc po stronie internetowej fundacji znaleli si wrd nich: Raphael Gross (Muzeum ydowskie we Frankfurcie/M), Peter Becher (zwizany z ziomkostwem sudeckim), Hans Meier (znany z krytyki stanowiska polskiego w sprawie przesiedle), Helga Hirsch (zwizana z Fundacj Centrum przeciwko Wypdzeniom), Tomasz Szarota (historyk polski), Kristian Ungvary (historyk wgierski, zwolennik Centrum przeciwko Wypdzeniom), Mathias Stickler, Silvio Peritore, Kristina Kaiserova (historyczka czeska, zwolenniczka centrum europejskiego). Na dobr czonkw rady naukowej mia zasadniczy wpyw Bernd Neumann (CDU), penomocnik do spraw kultury i mediw w Urzdzie Kanclerskim i jednoczenie przewodniczcy Rady Fundacji. Wyoni on dziewi osb spord ok. 50 kandydatw, przynajmniej czciowo kierujc si chci zaspokojeniem oczekiwa Bund der Vertriebenen. Ju na pierwszy rzut oka skad rady budzi zastanowienie: dobr czonkw wydawa si niekiedy przypadkowy od strony merytorycznej, zwracao uwag pominicie dobrych znawcw problematyki masowych przesiedle. W dodatku zbyt wiele osb byo powizanych z Fundacj Centrum przeciwko Wypdzeniom, z Bund der Vertriebenen lub osobicie z Erik Steinbach (np. Helga Hirsch, Hans Meier). Nie wryo to dobrze na przyszo. W kadym razie naleao si spodziewa, e niektre posiedzenia rady bd przebiegay w burzliwej atmosferze. Mianowanie czonkw rady odbyo si pod zym znakiem, poniewa natychmiast wycofaa si Claudia Kraft, oburzona tym, e wiadomo o nominacji dotara do niej z internetu, w dodatku nie ukrywajca zastrzee do projektu Widocznego Znaku. Kilka miesicy pniej, w grudniu 2009 r. zrezygnowa polski historyk Tomasz Szarota, ktry doszed do wniosku, e cae przedsiwzicie ma niewiele wsplnego z polsko-niemieckim pojednaniem i koncentruje si na pojednaniu midzy samymi Niemcami. Poza tym poczu si osobicie dotknity listem chadeckich eurodeputowanych, domagajcych si przewietlenia przeszoci zagranicznych historykw nalecych do rady naukowej. Zwaywszy na fakt, e ojciec Szaroty

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

zosta zamordowany przez Niemcw, chadeccy eurodeputowani strzelili kul w pot i niewiele im pomogo skadanie potem winy na nieporozumienie. Na pocztku marca 2010 r. wystpia z rady czeska historyczka Kristina Kaiserova, niezadowolona z upolitycznienia projektu, rozwijanego bez rzeczywistego konsensu na szerokiej bazie naukowo-historycznej1. Z zagranicznych naukowcw pozosta jedynie historyk wgierski, Kristian Ungvary. I na dodatek, z rady wycofaa si Helga Hirsch, dziennikarka znana z napastliwych tekstw antypolskich i bliskich relacji z Erik Steinbach. W licie do Bernda Neumanna poskarya si na polityczne instrumentalizowanie debaty o Widocznym Znaku, na zniesawianie projektu i personalne na ni ataki. Hirsch zaapelowaa o poszerzenie rady i zainicjowanie nowego pocztku w Fundacji Ucieczka Wypdzenie Pojednanie2. Hirsch domagaa si ponadto ustpienia Manfreda Kittela ze stanowiska dyrektora fundacji, czyli praktycznie wymiany kierownictwa muzeum wypdzonych. Byo to danie do zaskakujce, poniewa Kittel reprezentuje pogldy mocno zblione do wypdzonych. Da temu pamici, wojny wyraz w publikacjach powiconych mwic der przezwycianiu kontrowersyjnych, odebray przeszoci oraz wypdzeniu wypdzonych z niemieckiej kultury publikacjach wiatowej3. delikatnie Bund wyjmujcych przesiedlenia ludnoci niemieckiej z kontekstu drugiej Wadze Vertriebenen pocztkowo jego nominacj na stanowisko dyrektora bardzo dobrze, pniej jednak widoczniej zmieniy zdanie. Trudno przypuci, eby midzy Hirsch a Kittelem wystpiy podstawowe rnice w ogldzie przeszoci lub konflikt odnonie sposobu upamitnienia wypdzonych. Przygotowana przez Hirsch koncepcja wystawy objazdowej o wypdzeniu spotkaa si z krytyczn ocen innych czonkw rady naukowej, ale nic nie wiadomo, eby dyrektor rwnie zgosi do niej zastrzeenia. Zarzuty Hirsch dotyczyy nie pogldw Kittela, lecz stylu sprawowania urzdu, zwaszcza nazbyt defensywnej postawy
1 2

debatach o

Widocznym

Znaku.

Zdaniem

Hirsch,

K.Brill, Profil, Sddeutsche Zeitung z 10 marca 2010 r. R.Mnch, Unsichbares Zeichen, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 12 marca 2010 r. 3 O pogldach Manfreda Kittela por. K.Nelhiebel, Die Entkopplung von Krieg und Vertreibung, Zeitschrift fr Geschichtswissenschaft, 2010 nr. 1, s. 54-69.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

dyrektorowi

zabrako

predyspozycji

kierowniczych

woli

przeciwstawienia si atakom na Widoczny Znak; fundacja zostaa pozbawiona energicznego zarzdcy; rada naukowa pracowaa dobrze, ale nie moga przecie zastpi dyrektora. W odpowiedzi Kittel tumaczy swoj powcigliwo delikatn sytuacj fundacji i wyjania, e nie chcia podejmowa samodzielnych decyzji bez uzgodnie z Berndem Neumannem. Raphael Gross (dyrektor Muzeum ydowskiego w Frankfurcie) wprawdzie nie ustpi z rady naukowej, ale zapowiedzia, e pozostanie w niej tylko pod warunkiem przeprowadzenia gruntownych, a nie tylko kosmetycznych Sddeutsche zmian Zeitung w dziaalnoci od fundacji4. drastycznie Wywiad dla rozpocz postawionej

diagnozy: Caa fundacja znajduje si w gbokim kryzysie. Krytyczn ocen fundacji rozcign na dyrektora Manfreda Kittela, ktremu wypomnia sprawowanie w Institut fr Zeitgeschichte (Monachium) opieki naukowej nad opracowaniem Bund der do stosunku wybielajcym nazistowsk Nie ukrywa przeszo zaoycieli Vertriebenen. organizacji

negatywnego

wypdzonych,

niedwuznacznie oskarajc j o pielgnowanie mao chlubnych tradycji. Uwaa, e w tej sytuacji Fundacja powinna przewietli histori Bund der Vertriebenen, wyjaniajc przede wszystkim stopie zaangaowania jej zaoycieli w zbrodnie reimu nazistowskiego. Istnieje szeroka nieufno co do dalszego oddziaywania ideologii narodowo-socjalistycznej w tym zwizku. W jaki sposb jego centralne postaci byy uwikane w nazistowskie zbrodnie? W jakim zakresie Bund der Vertriebenen upiksza po wojnie nazistowskie zbrodnie? Jeli Bund der Vertriebenen miarodajnie wspdecyduje w Fundacji, to Fundacja musi si rwnie podj i tego zadania. Trudno t wypowied inaczej tumaczy ni jako wyraz gbokiej nieufnoci do Bund der Vertriebenen oraz niedwuznacznego denia do ograniczenia wpywu tej organizacji na dziaalno fundacji. Byo to cakiem zrozumiae po awanturze, jak rozptaa Steinbach domagajc si najpierw udziau w Radzie Fundacji, a nastpnie forsujc
4

Kosmetik hilft nicht, das Projekt braucht ein neues Fundament (wywiad z Raphaelem Grossem), Sddeutsche Zeitung z 11 marca 2010 r.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

z powodzeniem nowelizacj ustawy o Fundacji Ucieczka Wypdzenie Pojednanie. Gross poszed jeszcze dalej, albowiem uderzy w podstawowe zaoenia reprezentowanej przez Bund der Vertriebenen i przenikajcej do Widocznego Znaku koncepcji upamitnienia wypdzenia ludnoci niemieckiej. Wedug niego fundacja powinna zacz od przygotowania wnikliwego studium objaniajcego relacje, jakie zachodziy midzy drug wojn wiatow, holokaustem i wypdzeniem. Mocno podkreli, e holokaustu w ogle nie mona rozpatrywa w kategoriach wypdzenia wyrniajcego si jedynie tym, e pocigno za sob mordercze skutki. Zauway, e do holokaustu nie mona rwnie odnosi kategorii pojednania. A pojcie wypdzenia trzeba rozpatrywa nie w kontekcie innych przesiedle ludnoci, Palestyczykw, Grekw lub Turkw, lecz w kontekcie drugiej wojny wiatowej, poniewa w przeciwnym razie zatraci si moliwo uchwycenia podstawowych wyrnikw historycznych i prawidowej oceny przeszoci, rwnie oceny moralnej. Fundacja moe oczywicie uwzgldnia inne przypadki przesiedle, podchodzc do nich antropologicznie i pod ktem za wci powracajcego w dziejach ludzkoci, ale wtedy zanika kontekst historyczny wieku dwudziestego jako stulecia holokaustu. Zastrzeenia i wtpliwoci rodzi take czenie wypdzenia z pojednaniem: Jeli spojrze tylko na wypdzonych, to wtedy Niemcy s w znacznym stopniu najwiksz grup ofiar w dwudziestym wieku. A gwnymi sprawcami stulecia byliby alianci: Brytyjczycy, Amerykanie, Rosjanie. Przyjemnie brzmice sowo pojednanie moe ponadto prowokowa do przykrych nieporozumie z ssiadami. Czy tutaj nie chodzi moe o to, e Niemcy teraz przebaczaj swoim ssiadom i aliantom? Oczywicie nie jest to zamiarem fundacji, ale nieprzyjemny posmak zostaje. Rozpaday si pozory europejskoci muzeum berliskiego. Angelika Schwall-Dren (SPD, czonek Rady Fundacji) ostrzega, i bez zagranicznych specjalistw trudno uwiarygodni zamiar stworzenia europejskiego wizerunku tego projektu, co jest przecie zawarte take w ustawie parlamentarnej na ten temat. Bez cudzoziemcw w radzie

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

naukowej trudno bdzie realizowa projekt i nazywa go europejskim. Lukrecja Jochimsen (Die Linke) zakwestionowaa sens okrojonej rady naukowej, a waciwie caego projektu, ktry przestaje spenia ustawowy wymg pojednaniu. Nie omieszkaa przypomnie, e Die Linke sprzeciwiaa si lokalizacji muzeum w Berlinie, skd wysza polityka masowej eksterminacji, oraz nadmiernym wpywom Bund der Vertriebenen we wadzach fundacji5. Angelica Schwall-Dren (SPD) i Wolfgang Thierse (SPD) owiadczyli, e rzd zbiera owoce jednostronnego obsadzania gremiw Fundacji Ucieczka, Wypdzenie, Pojednanie. I powiedzieli dalej: Jest to sygna alarmowy. Potrzebujemy pilnego przeformowania naukowego koa doradczego. Pora obsadzi to gremium naukowcami, ktrzy opieraj si na historii i zmierzaj si krytycznie z histori ucieczki, przymusowej migracji i wypdzeniami zamiast wikszociowo odpowiada na roszczenia Bund der Vertriebenen. Nie moe si zdarzy, e druga wojna wiatowa bdzie interpretowana na nowo. Jest nam potrzebny powany dialog z naukowcami europejskimi. Tylko wtedy istnieje szansa wypracowania zrnicowanej, uwzgldniajce wiele perspektyw koncepcji wystawienniczej. Wedug socjaldemokratw muzeum wypdzenia mogo zaistnie i speni pozytywn rol tylko jako przedsiwzicie europejskie. Z innego punktu widzenia oceni sytuacj Berthold Kohler (Frankfurter Allgemeine Zeitung), reprezentujcy pogldy typowe dla zwolennikw centrum narodowego. Skdind trafnie uzna byskawiczny rozpad rady naukowej za fars i susznie zauway, e kryje si pod tym drugie dno w postaci fundamentalnych rozbienoci pogldw na to, czym ma by i czemu ma suy Widoczny Znak. Stwierdzi, e od samego pocztku Fundacji Ucieczka, Wypdzenie, Pojednanie towarzyszyy mieszane uczucia, zarwno aprobata, jak i dezaprobata, denie do narodowego upamitnienia wypdzenia oraz przeciwdziaanie temu strony polskiej oraz niemieckich socjaldemokratw. W rezultacie zabrako konsensu co do misji Widocznego Znaku, nie rozstrzygnito podstawowej sprawy, czy ma on
5

suy

przyswojeniu

spoeczestwu

niemieckiemu

pamici

W.Maszewski, Zostaja tylko Niemcy, Nasz dziennik z 10 marca 2010 r.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

o wypdzeniu i utracie ojczyzny, czy te stanowi instrument polityki pojednania zwaszcza z Polsk. Podczas gdy jedni chc przede wszystkim instytucjonalizacji upamitnienia wypdze, dla innych wysuwa si na czoo pojednanie z Polsk6. Tym ostatnim wystawi rzecz jasna opini zdecydowanie negatywn: SPD, ktra nie chce adnych narodowych miejsc pamici i ktra nie uleczya si z niepowodzenia strategii umidzynarodowienia, dalej zaciekle pracuje nad przedefiniowaniem. W ten sposb gboko polityczny konflikt jest zaprogramowany. Dotyczy on niemieckiego samookrelenia w obchodzeniu si z wasn histori i dlatego nie moe by rozwizany przez nie tak znw wielu naukowcw ze wschodu, ktrzy radzi nie radzi znajduj si rwnie w misji politycznej (swoich krajw)7. A wic: win ponosz nacjonalici polscy i antynarodowa lewica socjaldemokratyczna. Jak zawsze. Zawirowanie wok instytucji natychmiast odsonio gbsze rnice w niemieckich stanowiskach. Skad rady naukowej by rzeczywicie niezbyt szczliwy: nie odzwierciedla niemieckiego potencjau Bernd i naukowego, szybko dla nie gwarantowa e rada spjnej koncepcji zosta Widocznego Znaku i raczej nie przysparza temu gremium autorytetu. Neumann aby e przyzna, powinna jest poszerzona, podkreli, odzwierciedlaa dobra szeroko spektrum
8

naukowe gbokie

sprawy potrzebne

i midzynarodowo osadzone doradztwo naukowe . Demonstracyjne rezygnacje historykw kompromitoway fundacj, stwarzajc wok niej bardzo niekorzystn atmosfer. Ustawa nie reguluje precyzyjnie czonkostwa rady: nie powiedziano w niej, e czonkami mog by wycznie specjalici niemieccy, ale nie powiedziano rwnie nic o specjalistach zagranicznych. Jedynie w uzasadnieniu projektu ustawy stwierdzono, e rada bdzie otwarta na wspdziaanie rwnie ze specjalistami zagranicznymi, zwaszcza z Europy Wschodniej, i na kooperacj z innymi instytucjami. Formalnie historycy polscy lub czescy mog, ale nie musz by w radzie naukowej, natomiast ich obecno posiada niebagatelne znaczenie polityczne, poniewa
6 7

bko [B.Kohler], Eine Farce, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 10 marca 2010 r. B.Kohler, Worum es geht, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 12 marca 2010 r. 8 Beirat schrumpft weiter, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 10 marca 2010 r.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

uwiarygodnia cae przedsiwzicie, zwaszcza jego misj pojednania. Ale tak to si przedstawia tylko z punktu widzenia rozwizania europejskiego, podczas gdy w wietle rozwizania narodowego historycy polscy lub czescy maj warto wzgldn dopki podzielaj pogld o stuleciu dwch niepowtarzalnych zbrodni: mordu na ydach i wypdzeniu Niemcw. Zakrawajca na fars awantura wok rady naukowej ma znacznie powaniejsze podoe ni wskazuj na to zewntrzne okolicznoci. Spory o Rad Fundacji, rad naukow lub styl zarzdzania Widocznym Znakiem, rozgrywaj si na powierzchni zjawisk, pod ktr toczy si twarda walka o wadanie interpretacj przeszoci. Na zewntrz wypada to czasami groteskowo, ale nie ma powodu do miechu. Mimo wielokrotnych zaprzecze niemieckich wci chodzi o to samo: zneutralizowanie negatywnych momentw w niemieckiej pamici zbiorowej, przeinterpretowanie historii drugiej wojny wiatowej, wykreowanie Niemcw na ofiary, a Polakw na sprawcw. Co z tym wsplnego ma misja pojednania? Kogo z kim? Kto i za co ma przeprasza? Polacy? Widoczny Znak jest genetycznie skaony rodowodem z Centrum przeciwko Wypdzeniom, ktre zostao zaprogramowane w duchu ideologii wypdzenia, wykluczajcej jakiekolwiek porozumienie ze stron polsk lub czesk, z kadym waciwie narodem europejskim, ktry pad ofiar niemieckiej agresji i eksterminacji podczas drugiej wojny wiatowej. W tym sensie Kohler ma racj, kiedy twierdzi, e midzy upragnionym przeze narodowym upamitnieniem wypdzenia a pojednaniem z narodem polskim nie ma adnych punktw stycznych. Na swj sposb susznie kwestionuje europejski wymiar muzeum, poniewa faktycznie trudno w tym wymiarze osadzi wyobraenie ponadhistorycznej, niepowtarzalnej i wyjtkowej krzywdy/bezprawia jakie miao dotkn przesiedlon ludno niemieck. S w pamici zbiorowej takie przestrzenie, gdzie nie mona za bardzo liczy na sensowne zblienie odczu polskich i niemieckich. Zawsze bdzie iskrzyo. Gnter Grass zakoczy Idc rakiem dwoma krtkimi zdaniami: To si nie koczy. To si nigdy nie skoczy.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl

CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i tosamo spoecznoci na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych Biuletyn Instytutu Zachodniego

NOWOCI WYDAWCZNICZE INSTYTUTU ZACHODNIEGO: Moje Niemcy moi Niemcy. Odpominania polskie, red. H. Orowski, Pozna 2009; K. Malinowski, Przemiany niemieckiej polityki bezpieczestwa 1990-2005, Pozna 2009; M. Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940), Pozna 2009; Transformacja w Polsce i Niemczech Wschodnich. Prba bilansu, red. A. Sakson, Pozna 2009; lzacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy midzy polskoci a niemieckoci, red. A. Sakson, Pozna 2008; B. Koszel, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Pozna 2008; B. Koszel, Nowe otwarcie? Stosunki polsko-niemieckie w okresie rzdw koalicji PO-PSL (2007-2009) Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 57/2009; M.Wagiska-Marzec, Konflikt wok Widocznego Znaku w wietle prasy polskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 56/2009; Z. Mazur, Widoczny Znak (2005-2009), Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 55/2009; P. Cichocki, Wybrane problemy bada nad tosamoci europejsk, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 53/2009; B. Koszel, Integracja Turcji z Unia Europejsk z perspektywy RFN, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 52/2009; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009.

Nr 34 / 2009 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut NaukowoBadawczy, Pozna ul. Mostowa 27 A, 61-854 Pozna, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl, www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl