Sie sind auf Seite 1von 458
DOUGLAS R, HOFSTADTER Naci6 en Nueva York en 1945 y es hijo de Robert Hofstadter, premio Nobel de Fisica en 1961. Estudié matemiticas en Stanford y fsi- caen Ja Universidad de Oreg6n. Fue profesor de ciencias cognitivas en la Universidad de Michigan hasta 1988 y, en Ja actualidad, en fa Universidad de Indiana, donde también diri- ge el Center for Research on Concepts and Cognition. Su obra Goel, Escher, Bach (1979) se convirtié al poco de su aparicién en un best-seller en Estados Unidos antes incluso de recibir el prestigioso Premio Pulitzer en 1980 y el American Book Award del mismo afo; los lectores y criticos del mundo entero aco- sieron el libro con idéntico entusiasmo, Hof tadter ha publicado también The Mind’ I Fantasies and Reflections on Seif and Soul (1981), en colaboracién con el filésofiy Daniel ©. Dennett, y Metamagical Themas: Questing _for the Essence of Mind and Pattern (1988), entre ‘otras obras, Préximamente, Tusquets Editores publicars I Am a Strange Loop, su obra mas reciente. Vinave wa @ apang [oRg & owag uy weg “tps PED sopergoy A sei0oq ‘Tho oii Hs Bao ral Gale Bod 1 iin en on Meatemas: mayo de 1987 9 einen colecn Mettemas: diciembre de 2008, 1 ein en bul tbe de 207 © 1979 by Baie Boal ne © Conscjo Nacional de Gcnciny Tesnologh, 1982 @ rena © de pelog del utr parses iin: Tnqucts Eons, 1987 ‘duis de Maio Atal Usiiga Bandar y Alero Lipex Rousseau CColiboradores: Fans Smet, As Para y Cin I amaded Dis dele clesns Rei Cert Iusacn dels bier: con en de los Genes del Cangee, coy ademas <4: ADN, deselaadas y tends ral ado de ot, exc un palindrome, Resurido tor osderehoe de ts icin para Tusgucts Eatoes, SA. Cee Cant $0023 Breslons wwwcusquetedtoescom ISBN: STEALER Dept gal B35 89-2007 lupin yencuadernasn: Liberdiples, SL lepeesa en Expt Para M. y D. siz repag 6 uouny =x} omide st AW vpuauig oun 6 oypiB0dy soxewinu so, ap euoay sIfIA ojmyded, we ofesiuey wow tz euojoysodord ojaqy> 13 “IIA o1mydeg Ans ¥] ap anmed w vjoyedsa uolorpe vise azyfear wind ugiowzuOINE UE ASEUGS) ONO, L6t ung & voppuoss oysoumy 2p B}Zojousay, & viouary ap [Pulse ofasuoD Je soulsapeBy Sut upDessuBis e] ap uo1eZye20] ey :JA ofnydey, out ponpasoiuy upoopiaum 40d wow i sonisinpar sosaooid & sempanusg A omsde> on oorupuaro onauogny ovombag 6 euauioaé 6 prygeydusos ‘ersuerayoo :;y ojnyden 8 smmundysoszonu0y a opuoy & einBty :I omsde oe 9108 saymby wand exu0g es onpUIATEM! a CUO} 6 opeayUbig se] ImUSUIO9 ap OAIsU [9 2ORY 2S "FP & OU] “xXF oe ‘soeppuasagausoyne Sosa op ofsirafo ja ue & ‘oyna 2 wo ones ‘eyosuso $9 01 2oysnjy npuaufO | UOD pepmue e7 “oaNguaH ofipo fe anlouusejnorsed “ejerojou! BFojo!q ¥| ¥ seOUSIZ|> Ss0UdTy AEF] ‘so19WHU $0] 2p e409} ef sa\UoWoUDAKOd sepLD se] 2p PEAS wf PEPION ‘| ‘pupiusasoar ou oj A pepimasoar ef ap vor2oe epufon sjust942] uo!sM>sIp tun ap eyes) a8 poplyeal ua oz0d “suvoy So] & uaz oulsipng JO 9 a[qIsUDISO uiat ng “sooidon sonanu 2p dopemunue s9 ofolpip als “NW mpuaufo oun) counuiny owuoutesued 2 £ yeuoy 01 -uaqureuozes ja anua serovar 9 sepesapisueo Uoswafogus uoeemdiuens pis bun ap spans) © opupumuo.uoa owuaIweuoZEs [> se}oYON spond BS INL 9p s19G “LN. YpeUey [euoHrsodord oynoyy> [ep uorsuazx9 un ibe epemuLo}s] "“eoypsBody SoxauMU Sol ap eHCaA ILA OTMFED song A s24989 “Y9POD 2 souEsUODUD “Ibe “sopeTE|azUD aWvAUIEPUNIOAA ‘ug PP OSUDp SPU Oop > ¥9s ezINb 2189 “soqaa anva UOIDOEAAIU B| oP £ jauiio} opayase fap eysta ap ovund [> apsaq -olaiBuRD [o woouede ero ns sony ofojmp aso Ug “ses? wey UeY>TEUT (aUOdNS 2s) sOfa:BuLD So} ‘nb ap o4pay Jap auats0ud comeurtioUsp e “yDoIsnyy Npu2y/Q HU epmNpL Sauquiou owsid [ap Yorasodwoo wun uD opeseq oFopIq) -of>Aue) oun soatojt syuaweperaqyap 8218/81 wos usz supoy soy anb oWsond pupmudipew ‘ap puund un wor oypsy £ “osajodxa so oS “Uo suvoy 2p sepEWO} “soue}eu0 “aap $9 “SEUDIUSS :, SeIoUaNHEZ,, dos ojmndeD 2159 ep sojduiafo 9] sopor“uaBiew jy “odut 239 ap eaysis un 2p sojoqusts soj od wowneayuUais| Sp eaneuioine dorisibpe ap & ousyHowost 9p souoI20U se] UoIDEIOD e sepyeN ‘wos spus 294 up) “s9[eiwI0} sajfax Jod sepeuragod sPise uapand ‘ope seaqejed sey an ynbe asaans 9§ “Teuopaysodoud ofMaqyo Fa in ome jJo11e Sima] 2p [9 oD URIHOD UD oYNLU auaH OFOWPIP aIsa ”.<, BAgeIEd be] 2p uptorzyn 2] sind sess uasixs s ap upnsano e| a1uDureayoadso eproge popsda p| ieasssaid ap pepyfeus | uo> souoPe1o szIndieM! ap opendape ‘pow fap Bdngo 9§ “Y>eq 2) "28H & BoupUoL Pyso}UD, Bf v o¥sadsax “O}mIN [oP esohy “pruyyusis wsPass Amar Yoo o%OqpIp 2A21q UN] “BUR/C mauPUOL N}sEHUDG Lernjosqe, uptaeaynuats my & epuadijonu ana uoioeas ap ojouasi9 e pasod 35 “o}eds9 > sod afta 9 Sootypouoy soonp A seaige sen ap seujosap ws upe sauorsd>sut “NAW ap seuapea uainoul sopeltasard soydualo soy s0.d0001 [9 & sopeaquposap jp opeaqipon sfesuour fe ato anqugip 28 voleayuais ey anb ua WouDUs op uaweraofdur un] -uppeeoufuBse] ap UoRPENTE2O] FT IA ofmAIdED Louis, By “seq nved ‘opuuas un ua “wos sepojsuL sequE nb “oBIEQUID Ui "215090 “A-O-W-D) A H-D-V-a ‘Senu19}Ip s]aUUEIaIUD seIpoFau sop aonpo1d “so;esTOUO} soiunsip. 9p sus wun 20d opeinaa{a $a opuens “onb oosip opeutwz2iep tun aquosop winiio4, »] opurna aoarede ewa}qoud oyestxa aisa ~,exnoalo Oj ‘nb ojes89u0} [9 0 Gasip tn “uoDeUNO}UL SPU 2uINUOD 9nO?,, :OIDHROAIaAU! ef 19ajos94 9p utien eFniO| BK sayMbYy P2ypAs2!7 UpDOIuaUND 40d wouD.y mx ‘sono £ soprinduas ap sewsestosd *Seorsy sejsoar “seoHyusDyEUN souoKsuRy “spN}gIION’ sHIMIORANSD “sOONIsINFUN souonind “sajeoysnur souoned :sosiaasp nui so2xauos ap omuap epeiuasaid ‘9 Pepiasin99! 2p upou wy ‘soaysmaal sosavoud A semnyonASy +A ofMyele> tuofonjosos wun suango ou aquaso ja ‘nb opow 9p “soupsz popryouoy eun ws nayeuy anb ousaip vied uoroisoduos un ap rejnons¥d uo “Teo!snus UOHE|RPOU ef ap edaso 8 soUIDiUH soTEIaL 801 9p ou “uo!onjosas wun etango ou 40329) [9 anb opouw ap ‘wusige epanb “swaneioadxe se} e opronse ap sezqeu ap 1884) u> “epesreuua upIIeLIEU 17 Sove]o4 op so1an fo ua soyejos uaKUO-) “SEPIMaUTOANE $9 0489 “sealsIND92 Semionns9 9p uoi90u #| © euoiendnf uo!aonposIU PUN sy ">4QIUOU OUISIL [pp ‘oueiao ered “ype ap wzatd ef ua opyseg vis “ooupuum onquagyy ouabag ‘owaqurestiad 9p & uopdssisd ap sosapoud so} W09 So1s9 9p WoIDe|MOULA B| PURUIEXD 96 & soprUNjopU SOUND 9p oxdanu0> j9 ada.m]X9 28 UoiSnastp PIs 2p SpaeIt Y “se}TOHHODS *, se3sondo,, aiuaua|aisod 4 *sanmaroyp v o}sadso4 woo “pias240> 9p Up!ooU Hy Garte|d sou 70 nS B“O}la “EueIpHIND OU { eUeYpIFa seLNaUIOa’ Sv] 9p FOIE 8] PAIEU 238 ,Sopluaput soup, op uorpou walsn|> EY seHISN] ap UY Y “UOoNDHNARS lusfatnbpe yeuLo} eWDIsIE UN ap soFORS Sof opUETD & OWNS ap eUID|qoId | annuas & 2ajona soy “edero wise uo 9.qlsod 0] ap epipauu vf uo opearidxs so nuapoooud oFOTpIp [3 “"euRaMIODE A pnya_dutod “exDuarayO> :/l Omade) swousosoe souornzogr|® stuns opwooss oust ofopeip 43 -rago nase e seuoydxa souoisnye seunye ueaey 25 “aS ny ap auy ns uBxaqut anb sauouro & SEB) se] ¥ elouar9jas soon e1ed yous tod pez “eune| uossaidx9 wun $9 IN iso? snioundenuos,, & ,oonseioe, seaquied s¥j Yzns9911U9 OBOIPIP [ap Oo] 1" seyonose 49984 opand ou sisp anb oasip un “o}RF0U0} opar B:ed “AEH, tezai eurei024 f2p sIsesjesed Se] ap WUC, “PrItaydiwoguy ¥) 9p wUksL0ay, ns 3p S1apop ap jeiouarayauoine worsonnisuoy¥ 9p siseypaed ap 91:96 pun al’snuOD send “ougy [9 uo yesus> jaded un ajduina oROIpIp 3183 “smyoumdasoa>nANED soatsinsa1 Soqurfuoo sojquisunus syuoureassanooe sowunfuos 211u2 upounstp v8 vadt] ,copuo} NS ANd Uo!DETOW BUSI 4 antaweusso.u Suction windy Pun’, wyundoud wy “sofeuz} seoIIS $0] 2p oust [a uo seus2i001 ou { Semoi0%) aniue UO!AURSIP Bj 4oD YpesedIOD 59 opuoy windy anua tougiord uorounsp ©] “opuoy & BBL =H] OMS {0pUo},, UN UBLLIO; —sajINbYy ap so} wa sowoyduMI— emo. | ap Soy anb jury ue >,emaly, un uBuLI0) soJMbY 9p somuawzed so| anb Px “uoraUNSIP [Ro 9p eaisonu van © seBny ep ows OFOIPIP I] JONPST ap sexGO se] UD “ofdutafo 10d :soraitoa sossaaip u> ,op 40}. ,exnBy,, 9p so1dadu02 So 21g08 bsioy ejieqo eT “vino, b] ealuansua as spuop “O110 Jap OU “sOWANK® sns 2p oun U2 OYDIp o} ap oj9s orad “eo}Upyafar UOHDESIeAUOD Fu op UOLoUHOsLELL e] 2p eres) 28 anb orsand “vIqny amb O24uN [> sopaby $9 MbY "o}Os UI -o1n vied youd ap sereuog sey Buu aul OdoWpID UN. “CTOs se/Iby puDd vioUOS 20, ap oxdaoucn ontsnja [> & wayoquus upforndiueu “woRensoUap pepsas :inbe SOped01 os U!DESIIUTIS Hf os SOPeUDINEOE SEUID) sossaNtC] “OUISYIOWOSL JP o> LoIeIMouIs epuRJord ns ap eIEN 2 :uoHDRayUsIS e| uD oTURTOdU ideas zen ofrecen una semejanza metafbrica con algunas nociones contempo- riineas de la filosofia de la matemética. Luego de ser presentado este sezenario», es expuesta la idea gOdeliana fundamental, la de 1a numeracion Godel, y se da un primer paso hacia el Teorema de Gédel, Parte Il: EGB Preludio... Este didlogo se ata con el siguiente. Ambos estan basados en preludios y fugas de E¥ elavecin bien temperado, de Bach. Aquiles la Tortuga ‘raen un regalo al Cangrejo, quien tiene un invitado: el Oso Hormiguero, El presente consiste en una grabacién de EI claveetn, que pasan de inmediat. ‘Al escuchar un preludio, los reunides comentan la estructura de preludies y fugas, lo que lleva a Aquiles @ preguntar cSmo se oye una fuga, si como un conjunto, 0 como una suma de partes. Se trata del debate entre holisino y reduccionismo, pronto retomado en la Furmiga Capitulo X: Niveles de descripcién y sistemas de computadora. ‘Son examinados diversas niveles de la observacion de pinturas, de tableros dé ajedrez y de sistemas de computadoras. Este thtimo tema es luego estudiado ‘en detalle, fo cual implica la descripcidn de lenguajes de maquina, lenguajes censambladores, lenguajes compiladores, sistemas operativos, ete. La disci sion gira después hacia sistemas compuestos de otros tipos, tales como los equipos deportivos, los nucleos, los sitomas, el clima, ete. Surge el in- terrogante de euiasnveles intermedi exten y, por deno, dea tals niveles existen, en definitiva furmiga. Imitacion de una fuga musical: cada vor entra diciendo to mismo. El tema —holismo versus reduecionismo— es presentado a través de una imagen recursiva compuesta por palabras compuestas por palabras mas pequerias, etc. Las palabras que apatecen en los cuatro niveles de esta curios tlustracién son “HOLISMO”, "REDUCCIONISMO" y “MU". La conversa- cion se desplaza hacia una amiga del Oso Hormiguero, Madame Cologne d'Or Migas. una colonia de hormigas dotada de conciencia. El t6pico de la discusién son los diversos niveles de sus procesos de pensaimiento. El didlogo ‘oculta muchos artficios fugales. A modo de insinuaciones al Tector, se hace referencia a artficios paralelos que aparecen en la fuga que los cuatro amigos estén escuchando. Al final de la Furmiga retornan, considerablemente tansformados, temas del Preludio. Capitulo XI: Cerebro y pensamiento “;Como los pensumientos pueden tener su apoyo en el hardware del eztebro?» es el topic de este capitulo. Pra ‘comenzr, se lanza una mirada panoramica sobre las estructoras de peut y {gran excala del cerebro. Después, se analiza especulativamente, y con cierto detalle, la relacion entre conceptos ¥ actividad neural Suite anglofrancogermanicoespariola. Un interludio, consistente en el poema sinsentido “Jabberwocky”. de Lewis Carroll. Lo acompaiian tres traduccio~ res, una al francés y otra al alemén, ambas del siglo pasado, y una al espaol, contempordnea, xIV Capitulo XII: Mente y pensamiento. Los poemas precedentes plantean de Tanera vigorosa el interrogante de si pueden ttazarse “correspondencies” entre lenguas 0, incluso, entre mentes distintas. {Como es posible la ‘comunicaci6n entre dos cerebros fisicos separados? {Qué tienen en comtin los cerebros humanos? Se propone una analogla geogrifica a fin de sugerir una respuesta, Surge la pregunta: "Puede ser comprendido un cerebro, en un sentido objetivo, desde fuera del mismo?” ‘Aria con variaciones diversas. Un didlogo cuya forme se basa en las Variaciones Goldberg, de Bach, y cuyo contenido se vincula con problemas tedrico- rnuméricos tales como la conjetura Goldbach. Este hibrido persigue el ppropésito principal de mostrar cOmo Ia teoris de los niimeros tiene su otigen sutil en el hecho de que hay muy diversas variaciones sobre el tema de la biisqueda dentro de un espacio infinito, Algunas variaciones conducen a indagaciones infinitas, otras a indagaciones finitas, y otras més vacilan entre ‘ambos. polos, Capitulo XII: BuD y Bul y BuM, Estos son los nombres de tres lenguajes dde computadora, Los programas BuD pueden tnicamente cumplir bisquedas predictiblemente finitas, mientras que los programas Bul pueden hacerlo con usquedas impredictibles o, inclusive, infinitas. Et objeto de este capitulo es aportar una vision intuitiva de las nociones de funcién recursiva primitiva y general, en teorfa de los nmeros, pues son esenciales para la demostracion de Godel Aire en la cuerda de G._ Un ditilogo que refleja en palabras {a construccién ‘autorreferencial de Gédel. La idea corresponde a W.V.O. Quine. Este didlogo acta como prototipe del capitulo que sigue. Capitulo XIV: Sobre proposiciones formalmente indecidibles de ‘TINT y sistemas afines. E! titulo de este capitulo es una adaptacién del titulo del articulo de Godel de 1931, que signified la primera publicaci6n del TTeorema de la Incompletitud. Las dos partes principales de la demostracién. de Gadel han sido cuidadosamente examinadas. Se muestra asf que la suposicidn de coherencia cle TNT obliga a concluir que TNT (0 cualquier sistema similar) es incompleta, Son analizadas las vinculaciones existentes ‘on las geometrias euclidiana y no euelidiana, lo mismo que las implicaciones aque surgen con respecto a [a filosofia de la matemiatica Cantatatata ... de cumpleaios. Donde Aquiles no puede convencer a la ‘marrullera y descrefda Tortuga de que ese da es su (de Aquiles) cumpleaios, Los repetidos pero infructuosos intentos de Aquiles por lograrlo prefiguran la repetibilidad de la argumentacién de Godel. Capitulo XV: Brincos fuera del sistema. Fs mostrada la repctibilidad de Te argumentacin de Godel, junto con le impliccion de que TNT no es slo incompeto, sino “esencialmente incomplete", La indudablemente conspicua postulacin de Lucas, en el sentido de que ei Teorema de Godel demuestra fie cl pensamiento humana no pede en ningin sentido ser "Mecano". Sut analzada, y halla defecuosa Pensamientos edificantes de un fumador de tabaco. Un didlogo que aborda muchos tpicos, comunicados por la caracteristica de estar comectados con la xv 19P0H ap vudi0ay, | & saqasG ap IMU ef "yoRg_ ap vo|snta vj 296 fw eZHOquus anb “TeoUDiofoxzoONe ong osUaLIUE Ue 9 afs9 JSP Opuan ino orgy [9p OzuSIUIED yo NyoyduNL ISWaHepex LN HOD a4nppilog ‘Pepliotioque uoo sopriudsard opis wey safer Soj Sopoa “"9}9 “BEN. wopedytian Pf e “TeOYNUY woUaTHOIUT vw “oEpagIE augi| fe “wlDUD!oUOD 1] e “aUoU Yf v sont}jo1 sewa|goud nozeqe OBopIp Jap OprEartCd [a “seiltyp ‘uasdzios ses09 stujanuu vaonpoid 2g -jusureatszons Jsb & “sezopendutod 104 souerd so] ‘fox ue jo sod opezejduuoax so spurs) 7 oouepo4 “Oug fp O10 unum ua sojuasaid so] anh uoioeotudis 2p sajantu Sp odojgIp Ie 2punyt PEpHENP eis 's2004 SI v svoWIY [2 -]BDISMy OPUadfO B| 9p vf>{doD ‘pW Uprosoduoo vy ap sgeyed e ,uptaanpes, vUm s9 “a}UaUIPAUpAFOUNTS SO1gH [2 ezvatuics pend ef woo ponmyy puaye) vj 3p eUOIsY B| 2p UoIBezEMet un ap Bien ag “osqi fe opuroDe1 uey amb seap! soy ap SeYaNU UoUaLAroTUE ‘nb 2 ua aiuesagnxa owoumLantp Un $9 OFO[RIP ats “S304 5198 D un9.a>Ny ov {eg “990 © spl z04 eum 8 anus opueznyus uywio exmed [ :f2P95 9P BtaI09], 2 Uoo sopeivouDD ues HRURUOD 2p upto €exzpaqfe su Fy? gountp -opaiud. 189 9p vasaa0 129p amb {58 au POD ap wtoi0a|. [7 ‘sowvae kso2go130sondond suse sopexpep Sour sojeonuesuod so quouruy “Kou fop, sos a0, ots oe le [psouonavssoidondsns wnronut put sousoige’ so] eau. sosoop ® exsond pus Mm “ojdualo rod "souru 1 eagos uasjona os abun S501 opuero usonposd ar anb soivonunyesnuiu sooo rooxe o> OY “pep “stipdoojauoyne 9» &sosmbsqil sears» sears sope se] ap Sepa 9p seejuosep ein sepepatsg seymbrezap 0 soveltea sarong xX ommajeD ‘angi eont seymby ower vo ‘epesned ayuaua}gop BIO} UD k (ourupijop onduie op1w2s un us) ojopuyou anb ojgs ‘eBnui04 | anb oust, 9] 201p osczaieg “4S Jo inby “peUuaqy UD wpanh 20% w1ads91 Pun Ome UD “oruay seu 3994 Sop K sprar fe anb ojos “eno anb sypoyouu wuss ef mIasdz0%4) os vun apuop “OURHOrE IHKIS UN ¥ eA aNb YOURS uP) “ofoza1ed uouRD eiaua8 up “stuaw 2 & YI ® Sanwa ‘se[euosiod ,souopeqnoedsy 6 seiundoig, 2p od un uo 2knpuos ojasde [3 “Peplaneaio wap e01008 SoUOrae ROGUES Stunde © exoq eno of “79008 ua sondooue9 80] 2p wptooeseN e| ap uONSons punjoid o| epourmoxs = voor] “oom ap UO!DOU e 2p Ost [2 a1aINbor ofoueus ofno “soensia souaxyed ap oxuotusouodas ap suaqaoxd op alos bun woiueyd 98 ‘oressues opou 3p otSs seen eg, s00zeu!, 2p “Vt ap ewosd ‘2p! sizopou Ye sonpucs ois selendxaiuoa sedea seuusip ua OpEIuosaada1 +» orwotaiod0o [p ab uo ope fap Ba1sDe UoRToNp P| eUepeDUasaP oiuapa0ead olomp 19 "eanpedsoid epesnm jemynay efousbyeruy =KIK omydeD pep ‘qnoejeau0s 2 ap sopesindus 2012) < su seened sel ap aqaeure oonuey ‘fouostod oxant un “Ostmaiag “Ig fF ezta}oeAe9 ae] tod fer “Peijtoeh Ax is9 ap saquteiiage sexisonu 9p ‘upiquin “ea1soy “1892 puns fap seonipIody SoluEHA ‘oweWou opor us “seuiiew 1epod ap uy P soqumtipsusd sonisan arvawsaruaisucoul sowwzuHiio owi9> ap o1lsqdosd Wy “smanjnaNo:y (ojduiafo 10d “spf jo) ,sojeanyeu safondiuay, e243 & vonpworew ef senoiaf “vp s9uodineo “Seus{gord sasjosat “sewax0%%, aenyoap “sofonf swarmed —eprpau eundye u— uspand anb sournszoid roreqe wuINH esq “TePUAY eouszycIuy m 2p BUOISIY uprunsas wun oon anfig “sumnbeu eun ua ,owonuusuod, 2p eouasne 0 rguasaid v| 18139109) eppunsop “sesopeyndinds sey 3p odasm j9 us opeyusyape un “BULAN, UEIY 2p rsondoud wun: Suuny,upeeoguan, 21939 Yap Uplasodxo un Hod ETH 35 Of -xir owsg ‘eanadsomax epestus eoyRy eIouaByedt| LAX ome Yee 9p *ZeT BIRT eI ap sowuaHUAAOLE sof 9p oun # opeuiise ojnyn ‘auqtuoy jap musayy ‘Suter ap sseapesed wisn s9 OBOTEIP {3p ojman ta “opunw ns ap sauUWH| so, ap osIUaP “war UoISUDIdWOD e1I9> =hsonu wiopeyndaioo ap vureifosd [3 2utuoqos o1uel UM opoU! UN op eUUDIPL Je opueayan *,sonboiq 2p opunus, opeuwousp fap onspdord “euosiad un doo rorunioD 95 euuesBoud un “p Ue “SeuqWiOU soUNa|e sopeayipou opis uey aiuawefos “IGUHS euBToud ns digo pesFoNY AURL 2p jojnopue un ap opewor opts If OF04RIP BIS “auquuoy pop MDIENAM! A TOHHS 1ys1e], 2p “Peps, 2] ap eulasoay [2 X “SauNy op ‘uo!uaIsp B| ap wuIa|goId [> “s021d9) $0.20 soungje raua|d uprseandwoo & yvsqau9s peplaliae 22149 uoKoU0D wy ZTI9Q, 1 sara 0 anuas wpand anb vuinbpul Bua ap UploeuesFozd o] wa 0 “oUreUInY oF jstubestiod [9p e>luysout Uo!oE|MUNS | Ha SouOROAGEId sus ap “sreaMEIDaGSD “wo!ouny us sepor e ezyue se] 9g “siuedassIp zepifes 9p. saUoKSION SeIUNSIp op sgarai epeiuasoud so “Upyoeindioa ey uoo feIwau pEplalioe P| pjnouls onb “Buuny-younyy sisoy, €] “stoneuoxeW sepey mony sesowsed 2p sepriop “s9jea1 seuowad Seuea 10d opminsns s9 azuapaasid O80(eIP 12D. ofesiue omnsy 1g “sono A rpsrey ‘Burns “yomYD =BAX ofajdey ‘ou © ,se1f2q,, Uos 1S 2p BIEApoulNY UoFDPURIOIIP B| UDC ‘ney ns ua sezeinoofo lip astsuoo onuauutpaoosd [9 'Sa(eoySNUA S9UOIEISOCIOD ‘woo eamiv9] us aiueypaw “SoratupN SO] ap wZ00) 9p sRSfe) X seiapEpION souomeuuiy2 anus smnBunsip exed ensgey o| anb oosFpus saped un uod LeTUOD aoared uainb “ofauttn |p ua wniua9 2s o1unee [y “Y9eq 9p "31 Ua JOYNsDHY Jp ua aseq oo Jeqian OFanf un sa ome: aise] “Popyad w> “olauSumoifuspy | Seuss Sofeh 2p Soj2wU sOSIOMIp 504 ap SBAELT w uproeWLO;U B| wpEEsD 28 anb uD pou je 59 ojméeo f9p yeauao ooidor (3 “Uorouns%p B] ap EP “veydwoo e| sejonsed uo ezyour 9§ (srujan0ud 0 wropernditoo wun “opluzal2 188) sgsopordonons a oan sno out sors 5) “Cesoionposdsszoine papnus eun aul souore(as se sepeipnisa os, (NAY 2p sejtonou 0 tipeindues 3p sete oxo sad) stonposdanoINe Sapepuua se} & “soucyaeicarmmn sesioup ene ta seiwiarajouonne ey asa jgyvouo oe otoyos 25 ojsudes aq “dautoyne A yauzouny JAX ofeyde, seyngad e1eueul eun op oppaponut “ysed “S “f 2p. ‘uizod un ap auotacad of rg "ueyguiewuaoine as anb soxejnjooqns SapePUD sesio & stud & ‘uossiagjay ap soyierued uw and wostadjar op seIeLNp ey “sopeasaid sojduola soy anuey -epuasajausome g| & uoPeaydasiome La historia de la traduccién de GEB al castellano En 1980 fui invitado a participar en una conferencia sobre traduccién que se iba a celebrar en la Folger Shakespeare Library, en Washington, D.C. Me senti muy halagado y acepté de inmediato. Sin embargo, me preguntaba por qué habfa sido invitado, puesto que yo no eta conocido ‘como traductor y mi interés por diferentes idiomas, si bien muy profundo € importante para mi desarrollo y mi perspectiva intelectual, ciertamente no era algo obvio a partir de mis escritos, Estando allf me fue presentado el director de la biblioteca, O.B. Hardison, un notable académico y también autor. Le pregunté si me podia explicar por qué habia sido yo invitado, y respondié: “Bueno, es muy simple, jtodo su libro trata sobre traduccion!” Al principio no entendf muy bien lo que Hardison quiso decir, pero al pensar en ello més detenidamente vi que era totalmente cierto. GEB trata acerca de significado y simbolos, eédigos ¢ isomorfismos, conexiones y analogias: en breve, acerca de corresponilencias, exactas e inexactes, entre diferentes sistemas en todos los niveles imaginables. Esta es ciettamente la cesencia de la traducci6n. Con el paso del tiempo, la caracterizacién de GEB por parte de O.B. Hardison parece cada vez més cierta —y, ademas, es quizés la cosa més amable, y al mismo tiempo reveladora, que alguien haya dicho alguna vez acerca del libro. Cada traduceidn diferente de GEB tiene su propia y peculiar historia, y la version castellana no es una excepcién. La historia no es corta, pero es bastante interesante. Cuando supe que GEB iba a ser traducido a varios idiomas, estaba ‘muy entusiasmado, pero también muy preocupado, porque nadie sabia mejor que yo cuin extenso ¢ intrincado era el papel desempeniado en GEB por el lenguaje y los novedosos trucos lingiiisticos, tales como escribir canones.y fugas verbales. Era extremadamente consciente de cuén in posible seria traducir dichos trucos directamente. Sabfa que para que GEB tuviera éxito en otros idiomas, iba a tener que contar con traductores de primera categoria que no temieran hacer cosas arriesgadas y originales con el fin de recrear el estilo del original inglés. Desafortunadamente, yo no tenia forma dc hallar personalmente dicha gente en ninguno de los idiomas implicados; sabia, pues, que tendria que depender de los editores extranje- 10s para localizar a las personas que ellos consideraran idéneas para realizar el trabajo. Pero yo no me conformaba con dejar ef asunto al. A partir de mis conversaciones con amigos y colegas, y mi lectura de resefias acerca del libro, habia llegado a descubrir que para cada lector de GEB, no importa ‘cuin entusiasta fuera, siempre existian cosas que habfa pasado por alto, ‘Que @ un lector se le pasara algo por alto no suponia ningdn problema, pero xIx xx 9p vung eidoo opiqnar m orsy eqeiso anb op wagered eun opio uerary eounu osad “oamow unde uo ougy f2 494 ueqeiodso onb opow! ap “LAD -¥NOD Hos o}324IUO9 ja VOrRDOSU atUAHIEUIT) “epHarignd opis wqay nb 429qBs 9p of out0d sopipuoidios uci uEqLIS] "LUBDINOUE UOHAPS w389 9p sOII> uueiges gub syuniasd sop £ syoog o18eq & s2uoja[o1 auoWENRIaMUL isgndsop eHINUAS aU O1NHD CGH [9 O1SIA s2qRy ap soiue of soqes erpod ouio;y? jouryjayse9 U9 Oxqy] Hu OPEN BIqry Ip Zan yo! ‘o8iequio uig “sied wu & ssf v vIBPNée o} Of anb eqnasep Ip ‘o1wuosd ap ‘exoyy jarquiou aso opi0 wqey Youn! eUED RS sIgDaL ap Sa1ue eisey ‘opor ap sgndsagq “opepnie PqPasap Is ap INFOS NqPIss OU UN o1ad ‘opepnée svasap vqnasap “osioo1d 198 vad “OUP|ISISED {37D [9 OWSIA soquy op sole oraouts ozxonjso unin 19584 wsPOd ou anb eUas “opepAse euonb & epnée ap eondns ns sod opisowuos quis anb ap sesad y _ asyoog a1seg Pap sen uo reonowy aymog v o1N0s9 wygoy aur pnb 10g? oRtUINOD o2P1U09 uo opesiua eiqey saqut eounti enb 104? jopigioas eIqey | Is opesN eracy e 7? {opeuorusur wey B] OU pnb 10g? ZaquaUMPRZUa}oUOD UeY opesedaid auget] of anb epeiour upision ej eSeiqesyy opiqiox eIqeyy? BY apsep WOIDEIMO:ID UE EqUISA TA 1s UO!ONpES iso of o7sia FIgey ou anb Jog? “oneyadmse ajuawErapepIas of2p 2, “LOOIXOIN “ZBL OP d1quIAOU UD OprrauRdy,, pop anb mpssnuPu vou pun euipd vy 9p aid ye & *,vsuasd uo o1uoWIOW! 2189 u2,, 9864) Bf ap LOIDEMUTUOD F OULLI F OULDSD ODSHIAISE UN EIGEH ‘ormsdea & oymyde asi sopeyeioius soueijoise9 SoBoypyp B susuuoa ap Upiue “40193} fe sepeise Se[anuinbuy € wien ap sean siuRpaw RaRpW!GoXd eIS9 por paeed eipuasaad wun e21010 spine > “Spuapy “7 “POISHW P| "eINSHIA 2] “Sopsuoptsodont smorRoy sm sHupIFIND ot seUE;PHNA seanpaIeU ‘e} “uopemeduson v,9p SPIoUSP se] IMjNaajous eyRoqolg ey “eataprEgnS PD's} B| uuaquR|d 3nb seia:.u09 souonsans sp sisipue < uorDsadx> 2] 9p S948 e OP opor “eUIaIgOId ouloD LODNDYTUS vf “PSH! 21 2p eyoso}y 6} 2p sojenise seude { sousjgoud “nan soutan weuagH4 poi ue ouwsowes [2p { pepraismaas | ap msuasardiIwo Bod -uoqursuod rap ¢ ofa jp sapepes sefopesed sy ‘s3jes0) SUIS so] 2p sonny & socunoye “jesyuR epussifaul 9 eunUng eiouDditaut ‘8n{uoo anb sever ap pepouiese| epep “uprxayax ap soxguny s20a!=}p tuo oxay aise ere cpeasaytew spot j2 upsuanxe ns “sapeprfadinos sns 10d “estsid ve ojvawour 2189 ua “ofeqen 2189 ooeIsaq “AIpEIOH, A SeBMocl |p “pougr wopION jousory we ypoq ways] “EPO igo vj cont9yy 2p se2mD9}, & SeayUaID sauODEaNSOAY) 9p UOHEN, fofosuoy fe wind afnpen “Z¥61 ap carta € 196} ap o1Iq>) OUI COLD “WAL 2Is9 91g0s SPIO UELT op yeLaIM OY! HqN>Sap eurdpd eyumb ekno ua sueuorsssduy sue yseq seusiyd oYso 9p oruawRoop tun ‘2024 uunjowano ns 2p eidoo eun e1ze9 ns uoo emnjsul wileigesy *ofreqUID lug “ofegen ns ap aioe sew o8fe eD9p rue wy 9p aued eno euNRUM ua oad “orgy, [2 Yoo ,tuoWaXaIq OpEISEIDp,, Opals s9qry 9p PqEIgeY anb 1 ‘ors uqeiso onb r29.pur wooed me wy] “oURT|aISRD 4775 [P vqwIsS vdNIe ‘anb ue seiniose espod on “so.uDIUNUaS SosmuOD ap OURT| LAEIS? OX Xxx sopnin, sopeisg 50] ue ofeqen um sesiuooue wed soe eppuaspuodsosiop opruaauew e1qzy eambss ueInb woo £ oppouce feiqy roune uoinb v uoindye— yur e epnse opusrpid wqease aur “oIUE) O| 30g Sop) sopeise So] ua aired wes8 ua opAD010 TEIgeY sou! sofmy SOP ss end squausiadss ‘oseidepeas yoqip Anum x9 anb siuowisin 9ugn2sap fred "yereu sjed ns e sezuniadsa ap cuoq{ opeuoies qe “oper0.%9p frvaUibuly ong ounUDdIY seNTUT OWs3IGCS | opwEND, “SOpIUN] sopEIsH. SOL A ootxgyy 8 opeyore ejqey 99 jend oj ap sandsop *,tem29}a1U! UosI9AqnS ap etjpadsos,, ofeq (6161-9461) soue som o1temp woIsUd ud osnis> anb A sing jap pepssi3niun) P| Ua ofeqen as opspred opueigey *Punuatry fue renjur woundoz rouaiue [2 ofeq ourtstjonut opiayns wyqayy anb eqeaydxe QW -vpnie ap ora un < uoreradsesap ap oltsuaw un eq “woRoNpeN Sp sowtnse omposqe Ua UqeIEN ou EREICESN ap EITeD vy ‘OTsEqUID UIs 1p ony soivenunaas sas & osgit Jop uo!odusap wongod ers sod oprrouoa ou jU>s 2A ‘itiauiaAdug OpeIsEwaP, anbune “OprAn eqeY "BOP “TEND vI UP ,woHSPAL popryeuoiser 9p wao;squne, wun Eqeurey Ip anb oF 7H U9 OPE—ID J9AeH [2 broopesie apy ‘ounypaiseo [® G7 9p forDApeN Jo #79 nb “oaNKIN Wa WO Jse “Sopiuc] sopersq, so} uo opine rjquy anb exresaiy| ap ounuaare sosajoud tin eso anb eqeoydxo ou wdeigesy, 4S 2 “eM Ue "voad9 eso Uo PUUIR|OD bun iguioso fen Bf exed mystAat vf "unoq oy ayimuaps ap span v “eazored fanb ouesnx9 10d ‘otsuo ou ‘vunuadiy “euelg BYeq 9p EREIGES | OLY [EL tun anb eneo un 1qpat “Oj90 [9p Epes owed 'eggt 2 IgE 9p Bp UN ‘Ooo UD UpRal|gnd 42s ¥ eaY aquauTTeUy onb e1e eIgES anb o| OPOL syed gnb ua osnpput 0 ‘eyja uo epeaydtay aqese awd e1UyN ‘uoIsHaA sO U9 ‘opurefeqesi eqeiso usb ap vapt yay ou oTHatOW 269 u9 anb WE ‘ouE}IaISTD e —sa1oianpen so} & o— sorsapen fe BMnjour O18; ‘oBlUOD soyPUOISeD” Ku S012 1409 oj98 UOLatan) o PIA ap SafEUIS WoreIp Ou SoxO}aNPEN Ot 2P vxoeut of ‘usasdios weld rw ered “oBrequia ug "sozoroNpeN SoLUnsIp Sof 2P eonow 04a} eqersue A “un epeo oquise wpezZuAR® UENO BIqeS OU “>IHETSGO ON “ome u9 vk ueqeiso SaUoHINpEN se] seUOIpL soso ap sounsye {U3 ogpay 2p anb { ‘ouryarseo X spuode{-oweyen ‘Sppuetoy “ssoueA} “wpa 1 souout of Zod opronpess J9s v vat ougy [9 anb viges ojuawoUt 289 Ue ‘euioIpt SOT10 U2 Sez03PO SOIUHSIP SO] SOPOL usepuew & uereidosooy 01 anb yo se}opuyPUsUIODUA “AOA EAH TO ‘900g 910g “OURSIOUTE ZOMS [usw [eUIDTEU Aisa OOD gtauTy “soIUEBLLIEL 9 sayuelyesop seu seujqoad soy ap sourse ap uplonyosa: a ua sorant sefeqen soutaspipnd anb wioueut ap “2jqisod soe of oBuuoD ozoejuoo uo asiouod sojopupitaqos K oxqy jap UoPonpEN ey IEDOIUD oUrOD opUEaH|EKE Oxqy [9p S94 ‘o}onpesi $0] Sopor ered u!eniosaid 9p wizeD Exe] wun jqpos9 “OpeUTILAAL ‘any opueno °X ofegen 9p sosou gUIOD ou oISy “219 “TPDIsMOL eUIOS feno n kun U9 upesed [eqson uoKONsSsEOD ¥pED ‘Uo!sHLE epeD “oUDgNIIAT upno titoydxo anb upisisa wun "gg ap epeioue uorsiee eun seredoud ‘2p vain) eve] Anu w sopuoudus> ‘aiesuretoea2 oFfe “ypioap anb sy ‘soon sas sopor J1qnosop ‘2p sofBin eworpy jap Sexo10a1 soy anb pepmgisod ews v] souEHE ye rota 20190 pea onb wraueW 2p “eulop} UpED Uo ,cL21Ua,, OHOUNROs TES teagap ougi fa “YoIONpEN un v asets3n90 >| 089 on “oxquies Ua “RsUONS O} 8 libro, De modo que inmediatamente pidieron a CONACYT que les enviara ddos copias, una para mi y otra para ellos. Unas semanas més tarde —en algin momento de junio de 1983~ recibt un paquete de Basic que conteni lo que yo sabia era la primera versin de GEB en otro idioma. Lo abri, por Jo tanto, con gran excitacién, El aspecto del libro era muy agradable: habia sido hecho con gusto, imitando el estilo tipogréfico de ta version original (que yo mismo habia diseiado y tipografiado con gran cuidado). Al leer por aqui y por ahi, vi que la prosa era impecable y muy pulida, con un elegante estilo que distru- {€ inmensamente. Sin embargo, para mi consternacién, comprendi casi de inmediato que Usabiaga no podia haber visto mi versién anotada, ya que por todas partes, pasajes que yo habia mareado como requiriendo especial atencién no eran tratados ca absoluto en forma diferente. Al mirar cuidadosamente algunos de los pasajes mis llenos de trucos, vi que, tal como habian eludido a algunos de mis amigos y colegas mas astutos, también hablan eludido a Usabiaga, Mi reaccién fue de gran decepci6n —no tanto con Usabiaga mismo, quien claramente habia realizado un buen trabajo con el material que habia recibido, sino por el hecho de que por alguna raz6n, la versién anotada ‘nunca habia Hegado a sus manos, to cual habia ocasionado el que su tradueci6n tuviera serios defectos en muchas partes. En todo caso, senti que la chispa que caracterizaba el original —y ahora me refiero bésicamente Jos didlogos— habia sido reproducida sdlo muy débilmente en Ia version castellana y, 1o que era peor, no existia ninguna razén para que hubiera enido que ser de esa manera. Alguien, en alguna parte —quizds en Nueva York, quizés en México, quizas en Argentina, ,quién sabe?— simplemente hhabia omitido enviar la versién anotada a Usabiaga y su trabajo se habia visto muy afectado —de forma innecesaria— por esa razén, Durante varios dias intemté definir mi actitud acerca de lo que habia ocurtido, Paulatinamente aclaré mis complejos sentimientos y me senté 4 responderle @ Usabiaga. Le agradeci muchisimo todo su arduo trabajo y le dije que estaba orgulloso de tener su traduccién —la primera— sobre mi estante, A continuacién le habié acerca de la versién anotada y mi pesar de que no hubiera tenido acceso a ella. Entonces pasé a ocuparme de su peticidn y le dije que me encantaria ayudarlo a encontrar un trabajo en alguna universidad en los Estados Unidos, sugitiéndole que se ditigicra al departamento de Lingiistica o al Instituto de Semitica de la Universidad de Indiana (mi universidad en ese momento). Le indiqué mi predisposicion a ayudarlo de numerosas maneras y envié mi carta a comienzos de julio, Pasaron unas pocas semanas y no obtuve ninguna respuesta. Esto no me sorprendié, pero me preguntaba cusindo iba a tener noticias suyas. Y entonces, un dia, recibf trigicas noticias de Basic Books: aparentemente alrededor del 11 de julio de 1983, su cuadragesimoctavo cumpleaiios, el Sr Usabiaga habia muerto de un repentino ataque cardiaco. Més ain, supe que Ja esposa de Usabiaga también se estaba muriendo: de cancer. ;Qué terrible golpe para los dos hijos! Hasta ef dia de hoy, cada vez que pienso en Mario Usabiaga siento pena, Nunea supe si recibié mi respuesta a su carta, con su mezcla de XXII ‘buenas y malas noticias. No sé qué sucedi6 con su familia, Desearta haber tenido la posbilidad de legar a conocerloy vivir —incluso brevemente— en sw atmésfera de racionalidad magica. Pero no estaba escrito que asi pudiera Durante cl verano de 1983, me vi intensamente envuelto en nuevos esfuerzos por traducir GEB, en especial al francés y al holandés, y preparé luna serie de nuevos documentos para ayudar a todos los futuros traductores de GEB. (Me estaba volviendo muy experimentado en este tipo de trabajo! Por esa época telefoneé a mi viejo amigo Francisco Claro, profesor de fisica en la Universidad Catolica de Chile, en Santiago, quien me conts una historia muy entretenida, With Isabel, we were looking at the newspaper, me dijo, agregando que en los avisos clasificados él y su esposa habian encontrado un mueble a la venta en un apartamento en algin lugar de Santiago, y que estaban interesados en verlo. ‘Tras dirigirse a dicho vecindario, se percataron de que habian dejado el pedazo de papel con Ia dlireccion en casa. Pensando gue la recordaban, golpearon a la puerta de un apartamento y le preguntaron a la persona que abrio si se trataba del lygar correcto. Result6 no serio, pero en el breve instante en que la puerta estuvo abierta, Franciseo vio sobre el estante un fibro que reconocisy, sin embargo, no reconocié: jera Gadel, Escher, Bach, pero su tapa no era del color correcto! Pregunté acerca del libro y descubrié que el duefio del apartamento era un profesor que habia conocido a Usabiaga, el traductor, y que incluso habia ayudado a Usabiaga de alguna manera, mostréndole unos pocos trucos que éste habia pasado por allo y sugitiéndole algunas ideas para traducitlos. ;Qué loca coincidencial ‘Al ofr esta historia de Francisco, me acordé de algo que ya casi habia olvidado. Poco antes de recibir la carta de Usabiaga, habia recibido una muy breve solictud de dos profesores de psicologla de la universidad de Francisco, la Universidad Catdica de Chile, quienes eran grandes aficiona- dos a la versin inglesa de GEB. Sin saber nada acerca de la traduecién de Usabiaga que estaba en camino, estos profesores habian decidido indepen- dientemente traducir todos los'dislogos de GEB al castellano y querian hhacer una publicacién de uso académico interno. En ese momento, les habia respondido que ya exstia un contrato con ot10 editor para una versin de GEB al castellano, de manera que realmente no podian publicar su trabajo sin la autorizacién de dicho editor. De pronio, el asunto cobraba nuevamente importancia. La prosa de Usabiaga era, como dije antes, impecable y elegante. Puesto que los itulos de GEB son bésicamente prosa directa, todos los capitulos de Usabiaga eran muy aceptables. Era en los didlogos en donde resdian todos Jos problemas reales. Y aquf habia una posbilidad de susttuir los dislogos de Usabiaga por estos otros. En consecuencia, busqué en mis archivos y encontré la carta de Alejandro Lopez y Franco Simonetti —que ahora ya tenia cerca de un aio ‘de antigtedad. Les escribf por segunda vez, explicéndoles que ahora existia tuna pequetia posibidad de que su trabajo pudiera, después de todo, see formalmente publicable en una traduecién revisada de GEB al castellano. Les dije todo to que habia sucedido, ineluyendo la historia de la version XXII AXX 9861 2p 2queprd daypossjouy 2 seynog zag oxpuvtory & efeigesry oMeyn sod epeois sop popeuoiaes ap ezyspune, e189 Wo olpo¥DD A aeIN> dp sey sons sures end} ap sHoine $0 Sopos ¥ oosap 537 agnonap sen 10191 Te 930/99 oad “souotseaio sejaq seo seyomun Key “ovsandns tog “epuaiajaisoine oj 2p wsnae “aioy sono sive "een and ox oH91 on 9p wossanpe O] uo soynss 2p etry r| ap eois9e uosnosip tun uoo enuneoD and £anusotaiey o1dufo ong, sesgerd se woo eztotuoo anb ojeupd un uo bit 38 oupusioyy ap dsoonpeat 9p ous [9p siursaoqurodtat9 og [bufito jo uo ofa op massa [ap peate-28 wsouay eun so jeno 2 “Of«BH07) nour? [9p OHU99 > Ha Dfostue> [op oNour|ed [2 “oz anb Seo selopenuyau2 se ap [epuousd duis un woo “vinseoql vovageted. 9p. so¥on! sows. aPo19 ered ‘xray opnse ns &wzopins ap sonbos ns sod oredsos ued 049) « opsfoq ay A ‘(jauawepeunyoye ‘sianbsa| sod sesoiqns uosanj seonUppesUED Seuopsestoutos se!) olojson aod «ime 40d orpuelapy. Hoo. tan eysoriso iefoqen 9p smd oprn@unsp fo oan anb sedoide Yoga, 200071 oupuelaty 2p oii9tn oud un so anb A eBegesy ouey © cwuoweuinsod tuoy anb ows sand “eprana: wolompes ef uoo ontaite> Anus SO19 frag “sooips sovvadse soUngje Uoo “seUaploutCD sea1iU30x9 { SEUeNS op e0ay “Chao vo uypuupeas te ap etsveng Honaon spor Ow no) maseus quoweran eon sazcisston 96 “opous asa ap “eset sip “saaosos tesa e¥eiges7 9p sox soy to sejauoz0y2r Fey sepot anb > “reandoseoiqap eapurtany “soma 30] us Pauanin} atuEiE9 9 EpPNe $2 ednog #1 anb ovsong “eujuouay tony winwoy e| anb ap o2sop AIX sa90U09 als “eNO, ® BUMOSeU OANL EU ‘SOROIpIp sn sesIAdA w grad ‘oupuefaty opuena anb opow ap ‘ourmosew “soap sa ‘e#nI0, vf 8 opeutse eigey) 2} of anb oxas fo optuawweur uziqey ‘SoFoTeIp S01 9p uo:conpEN ns uo “mououng { zadgr] “oues}u0o [9 103 °,ems01, LIOURS,, Wo OULIO}SUEN 28 , 28101104, 34, HU eREIQUS|] 2p UOTSINpeN v] Ua anb opoul aq “OUETTAISE uo uorg Sau eqeuorsuny & ‘outst Js 10d syuourBZaWUD UOISKrap vise OPED Bjgey eBeigesy) “soo janbe eprpaw eunfye ua zesuaduioo ap pepmiqisod 2] euep aul *Souiow Te ‘OWS & “S9fBU! gD [2 UP OANKYIUaTS OUTUOLUIDS afeu -osrad unutu opinjput 19qey o¥ 2p opmiadazse eqeIs> osnfour “oYTOH ICT ‘yuouiajdivos 9gosde anb eapi ean ‘octuoway afeuesiad um ud vBMIOL OL ' snsaquoo ueqeasap soxo1onpedi So| ap sounse ‘uoTeI wisa Log “SEOTUELO! senua} se; sepor opuaknyour “senfua] seyonus ua eUruaMiDs $9. ,2S10U0R, quoqeamba viqejed v] anb ap oypay axhuis [9 $9 SeUOIp Sono ® gD ap tuolaanpen ap seuraygord soj sp soprusianua seu sorsadse so] 2p oun, ‘anb 10d ap oduiafa seynoad aueiseg A ovenbed un sowoucr imby “Wo9} wore) wun ose upTUIU UI— sEIDeXD URIIN ONO e OUN ap sepeanio seinuasaja sey anb ap & ‘sofoqpp & soqnidea onua eySojourusior 2p ‘ouarsisuoo e301 Bun eaIQny anb ap aeeANBose onb eTuoy, “soHoFEP so] & ‘open araaurearsnisxo epanb ou oxpue'aty ap ofegen fa A “stxoueur see ‘2p sopeysouoa ajuSUIBUITUT upIsD SOBCINP SOE X sojmnded so] “owsondins Jog “BAHUYJaP PUL} nS uo SOFOTIP sO] 9p UpEIIANOD cL ap osonIT fe sen] oam apuop Baq}ap!9H ua auowesoLND any anb opour op “eu seurayy jesopag eaygnday| ioq]°p!9H 9p wEMsIONIU/LStaEN- NAIM B] Uo soue sop 1od vaaq un ap opurz08 vqenwiooud 2s BpRowe WOISIOA eI OLgiaor anb uo oqusuow fo 1 “woIsAat Jey ap tame Ey ap ose o21y 98 axpuelary *AID >P MprsiAss uoHoIpa eaanu vIs9 eURdSG uo Feupe vied sosoKDa sionben, © opep ey anb sapepises Set LKOWNOD # Jo00parBe esed seaUsT soso oqpaaoidy “movountg & zado7y 9p s9[eUIBUO sooqpIp so} Wo sopEseR so80[yip SoAonu So} woo Sopeurquroa wenes WFeIqesN 2p so|MydED soy yenD ef tus “oueyjasea us 9°75 ap HpestAas UorEIpa BUN eRDYGNA sosoNpA sianbsn, eno 2 unos opsonge un v oop 9s ‘ove UN 9p B>199 ap OsInD Fo wy “peprnaisod v orpmsa a1seq onb opour ‘ap ‘opesojdxa s0s wed ayuesazoquy ouruiD un epased AISA “LADWNOD 2 lugision | 9p wa129e epeM 2aqRS BIS ‘OMRT|aISED Ua SON SOMA SOND K TTD seoygnd ap pepriaisod | ap vousoe awopuyiundasd s1qu0s> op eqequoe ‘aur euo}2oreg 2p sa10HPS sianbsay, ‘peprTENses 104 “opuEzapIsuOD eqEISD nb oj seg 9p a1ual e} e gruco aj K “oxofosd ja oqe> v sexoq euad et eNTeA ‘nb 9p oruaaucs am o1sg “ospuelory

Tend Bf ap SoIUoWeA “Yse> ns U2 oZTEUL ap BAP UN Sout amuumus anb uploesianun ajqesoWou B] KysuUIy MLE v oozopLASy ‘weoy opmiaap an 9p RIOINeaUI UD OpmINsHOD aSIAGEY [> YIPIIOW RUSIEW, e ODzopEABY Shun & oypnyag {Wk 2p UoIssaA pyawyid eun ap oUFIUOWOD < eAMBaL MS UOSEM “OA © EIApUBy ‘sosoyseaoad sou -muatod ginuo} & vanjutd ugisiss eun epo} ofay exUOS; jeg “seILApE earsuauduioa pratoe ns epoidy “soluue yy AORDID) £ ¥|SOAEIOW OANA "BATT Apmyy ‘equosg ined :seatpadsiod sepetataixa stu © oyoadsaz woo sequazynput SyuowoUL0Ud Uorensou 9s sazosayord Ostend { “uo%e1G) ep pepIssaAlUA) P| TIAXX, up soypmiso sns eqenunuios anb eoIsy u> openpesé upioas un e19 Of opwend ‘ofnposd 9s eronur owuatut Yq "JqU9S994 O[& 0199 apsop snZUOWOD & JxIOA “204 isuud eun O10 ojagey ap spndsoq “CsQyy 2189 so0aA SOP qUDSA ‘ougi} 2189 & SHLIO} susloaip A seURA UD OpInginuED ‘upy ‘wpouanoasuos ua ‘f mpia tu ap sojvIsnID SoUCISES U2 OBHLIUOD B12 -ueuosa1, uo opesiue wey Soj]2 SopOr “Hom GOR pexFouIA A294. “7OIPEN Iiud “wanuue, sjodunsg “ajsay, Kusw'y “sjoa1g Ad “Foxs paula “228s02r Aupey “Soquiny mag ‘AysuPRYod PARE “SURd “| sag “soutoquaddo Invg ‘oupunyour 942g “wos|aN AroUR>soy] “ID]HNA. NEW “ZAIMO[OPUOA Sino] ‘pISuOCIW. WIE “AYURIOPY UYOT ‘AMOLEPY SOF ‘SUNDT IHE “IPUET advo ‘uy uofig & wepeuor saUmEy eRuy “eALURy UNE] “eAIaUEY, Duurig “siuuuDy oxeq “uDUIAEY BY “URUEDHY UDgOY “BinqueH Ou, “Suoquaeig [aay “s9qEyPION JPN “CSOD geUesy “EMPL UEC] “UELE aig wigor ‘SII UYOE “URNCL ENFLIEN ‘SIWoDeIG] ISiod “Ose oDstoUEIy “Pog xP ‘wossIFu9g 20 Buag “mIMIy Soups “KuoINUW BUEH soBjure sofas & soxanu stu Bi9ey oWUSIEIOUOIA! fu rUsaxdx9 O19INE, “ou 2189 2p opluayu0 f2 Ud OUlIOD eULIO} B] UD CIUY aquasaid ease elouanyOr Ng “OpUNUE FOP JOISIA tu ap UOIDEWLIOS e] © OYDHUL fopiginuos ey JeipRisjoH BNE] KUPUNG {6 “SOUY Sol ap SPAR ‘eai9uivy] lag apuodso.so9 optigut fap ued UEIR “UoKG 24 26 O1QH 3189 1§ ‘ofnse [2p OpHUS ns :wloUELOdUN PUI Bf Ap “O}DINE HUW “EpHsDAaL MIUOg 2p pepijend ajquiow vio key ‘oBseqUE WIS “SSSWNI [9 U9 tYopeImdwoD rod wogpifodn uopsodwos | 2p ofoxesap jap sajediouud sezosindust So] ap oun opis ey mud “osqy oldord re seyyesBodn :ajq}s0d 89 so} sosorNe soped smu B anb ofp seey 9p pepmlgssod e| opep e&ey aur anb muog 1 sooapeaiin ogap uplquimy, “opruasip ogy eupod mued o1ps anb ayduuts ue} uppestdsut ap vumesRosd suBAD]9 989 “OPI. 12 JezHNN opipod asaigny ou ys odwon ap ajgop [9 opessy, eiogny aur oxgit 2189 z1qUDs9 aNd ‘so0aa segonin opnadas ay EX “PIsuaIsIXa ns ogap O1qyt 2159 [Uno fe SOIKD 2p soupa wurmaBoud Jap JoMe [9 “eAaUEY ynudg @ aweseid eoey aL CISL 'So19qu> soye SOP ap SPul offe ‘aiueinp “ofeges ap aiusique eoijuseu une “fos0Ua8 uo *K sioprindu0D ‘2p euI2ISIS awu9|9oxa UN w osaa0u aUOPUEP "ILeH EIMIUIA Uo ouTopuEpadsoy ofluiuaa asoseuad aiuauRUINs OsSoUL ax anb soUe soyoHUE ap oBtuE uN 50 "saddng 1eq ‘20 00xp ng “fuss9AIUN PUoEIG v| BP “soatIENDG [e!20g ay Lr soipmig [RaNPWIOMREWY 105 armmNsuy [9 D1]> esed oputsg aut anb sopepitioey SP] 20d opis s9qey ou ap ouqyy a1s2 o1LDs9 soqey eUpad ou OK EzInO ‘aquauigutious <9ejduios aur jena oj “esBaruy exgo | uo aquasoud piso uoq ap viouanyjul 2] o1sd “o1gy) 2189 9p soUOIDENISNE Se Ua Sopinjou opis wey soxZo} sns ap soUnf[Y “sopelraqrssop somynze ereioqe|> “1esueos9p ap 4eAnj ua “anb ap LAINS ¥ sIpensiod w seysou senpre & sepewsol se8se] gaipoq “Paisnux ap iossudust “LAWS euresfoxd ns 2p PEpHTGINaYU o] US PEPIEGIKaYY eOqaWIEEE y| YET B 3H>D9pexBe ap reL>p fopand Ou A “osoiduur 9189 £4 ogy [2 ODuEND “oamInf [9 Ua HO B ULIITI0 2] 38 anb swaps se] zInjaut ap auuaatud axb saus) oruowe] ojos “opesodsosut ‘2 atuowesoysnz anb seapr opusins wy aut 791 eNO HUN £ “RIGO BIS9 2p ‘eamionunse ef # A sapeqo[s soatiafgo soy ¥ ayua19}91 of U9 ey>ex9 UOIDEIDANde un woo muan) “sapues® & souonbad sewaiqoid 21G0s ofasuoa ap e2snq, PARTE | © ue omssourey 19 yoeg & ‘oquadas ap seperuaau ap upiquie) ous ‘sezaid R901 2p ojps ou peppedes vj soduon s0s9 49 vauodns wsIUAI0 39g “ULI PP va vgeswordun youg nb os ensoeur ey wo upNp ua gyuOd aIpeU ‘an 07 “sensocut seago s2jqezedioour owos ueqeiapuod sej sono sesyian “.sesnjuco € sesoduiod, ap weqrayyes sey ssusinb mqryy -pepasiorou eu21 9p weqez08 yoog a}80 2p SUOLOdwe se] "YoY "§ “f OpeUMT sonsoduos (estae8i0 un © owon sourid soy our EqesUPE O2:39p24 «peg -awoutiagyg sound aouinb anb souaut epeu Byasod oa1z9paq anb aoxp 2g “Fou Jap Owl 9] SoZ ~fonjso sns v ososofiA seer ofode 19 “ououresMPN *0199}10d,, suO}-ouRld fen Je0ey onondosd emey 2s ‘sooo ap emuewTY v "ap soULEID 2p soronnsues sofow ja “uuemaqus payjOD “Seed sepor 10d gpI 28 auoty-aauns ojuowMasu: jap e9pI vf ‘orUId Jo oXnsUOD "OJOISUT ‘cauiojoueg 2puop “eyey opsoq] “wDuomYap USD TEIpaUaL v OUTA “ZIP OF ‘a1qwou ns owoa “,210}-0uRrd, fq ‘seuDaR $e anb agens spun o a9Ny Spur ereaos ejpa1 eun anb seq ap wSUEUE eIGeY ou :oanORUN TusUIRANOPId ‘19 sepeynoala jp uo seznd su ap opluos ap uaumjos {2 anb v9 URaAED [ap OEM OF “UNDAEP [> EpEDxtpoU! EME} oWOD “TTTAX OTs [ap pralu eroud a a1ueINp “OpUELODNOAS OpRIAR wqey oueId [Z “(,oHONJ-24eN,) .2uoF-ouRrd,, opeox uxV23 Jop sepmyLA se] sigmiod UD soXOUIA So] 9p foun ‘soyre se ap sazornoioad Soj anjua “spuape ang “opuens u> z9n ap Kot espe weinvofa as seiqe sus ap seundje £ “zoysoduos & vasnney eiSeIsm -19 uM anj ooLsapag “wASHWN | m9 Kor F9P JOUM aZDpEpIIA {> Ofg ‘soyucpioda syur seigo sns ap seundye uworoiquios9 fonossuieg io opueyse anb ‘aunayy eT £ a1TEH10A 01N09 SOJOSOTS upiqwer & ‘euaI9 2p sarquoy 4 soonyuIoMN sono SoysMuL wenUaNDHa 2S ayloo esa ap sarueYsta soj onus A “19]Nzq puRyUOD"] CoNPUDTEU 2149)99 PP S0ve coMnUION gsed MIY -TITAX offis jap edosng Fj ue fensafoqUt epianioe 2p sontso saqeIIG SPU So] ap CUR any “uIEpSIOg “lonossuDS ap a1ico ng “nyutdsa jap f eouatyaruy v] ap epla vf W OpeP sIquIOY UIqUIE ia o1ad “sey wroMIse ns 9p opo} 21908 BsNED ¥ SeUOISKY se] uO EpIONIas 9] 9§ “PLE WO oLON fe oIgNs ‘wIsMIg ap fax ‘aasvuD TA OORELAIy omy eo1Go]-oolsnu epuayoO sugPponponuy gainiog sg 2p ounsind wun 2q ‘sbeE wo IPO woRREES wuDYor snus 1 vunod todas partes por sus notables habilidades de improvisador. (En el libro de Hans Theodore David y Arthur Mendel, The Bach Reader, hay anécdotas deliciosas acerca de eso.) En 1747 tenla Bach sesenta y dos afios, y su fama, asf como uno de sus hijos, habia llegado a Sanssouci; de hecho, Car! Philipp Emanuel Bach era cel Capelimeister (maestro de capilla) de la corte de Federico, Hacia ya afios que el rey, con delicadas insinuaciones, le habia dado a entender a Carl Philipp Emanuel Io mucho que le gustaria que el Viejo Bach viniera a visitarlo, pero su deseo no habia llegado a realizarse. Federico estaba particularmente interesado en que Bach probara el sonido de sus nuevos 108 Sitbermann, pues prevefa (atinadamente) que el piano iba a ser la gran novedad en el campo de la miisica Federico solia organizar en su corte veladas de musica de cémara. A menudo é1 mismo actuaba como solista de algtin concierto para flauta. El cuadro cuya fotografta se ve aqut (figura 2) representa una de esas veladas musicales; es obra del pintor aleman Adolph von Menzel, quien hizo en el jo XIX una serie de cuadros que muestran los distintos aspectos de la vida de Federico el Grande. Sentado al clavecin esté C. Ph. E. Bach, y el primer personaje por la derecha es Joachim Quantz, maestro de flauta del rey y Gnica persona a quien le estaba permitide sefalarle a Federico sus fallos como flautista. En cierta ocasién, en mayo de 1747, cayé por allt un visitante inesperado. Pero dejemos que sea Johann Nikolaus Forkel, uno de los primeros bidgrafos de Bach, quien cuente la historia: ‘Una noche, en los momentos en que (Federico) preparaba ya su flauta y sus misicosestaban listos para comenzar, un funcionari le trajo Ja lista de los extranjeros legados ese da, Con si flauta en la mano ech6 una ‘jeada ala lista, y de pronto, dirgiéndose alos misios aif reunidos, les “PIpUUBPNSOMDP ied '< tupruido wiso ap so G21 1g “apuerd syur ejawpor wie ouped rp anh umuuge asped ns ¥ worstoue9 sau ‘of equ wig “sunuriP pend 0 opjo exey of anb cojsnis ono sa¥nbrena ap ye Zo4adns o7usye, lun 2p opeiop pis? wisn 2189 “uorona9/> 2p eziony @ oyuEND uD K $09 upuuse sojdotswua> ap peprpunjord v oywero ua -odwon un ayuEIMp pog_ wD opsprer wjgey and "yoeRE (WuPWAPAL WOYRAA) oPewIL eysueso uel un ap & *oossqus 2p (Ka |a) orgey au ‘ses09 SesI0 90105 sexqeyed esa uoo oursqu [9 20d epuayas lugiowsraattos wun coupe a4 Jo UoD OAM) —ALOfUsG BDA NS BIsEDIPSP uasompaog womb e youg ap ugufo1g ns [oo gaIpap “on1!9 sod *uaIMb B— woIEIMG UA pauIOD euquoU 9p UpU!e a[qou uN “oLIeNW eIGey yoeg onb onensnuras eX wsey opuens ‘spndsap soue aaisnuias sour, LPLT ap onal ap ¢ “Badia romy 14 peiseleyy enson, ap swuoypago & apiruny ‘sp oxors J2 so vom © pmsafeyy exon, op rou eed euyshsnne | opuatpaauoe fis anb < upyomdage RsoHeI Ns Uoa aleqen S9pOu! aise smoayeua autip 98 peisaleyy ensana, anh -eoudns euuSspRUN ‘un sipeye w piosaine apy -smjadkas A sesuupe w opeiligo 94 38 opunuz [> oper ‘eosnun 9] uo ayuouuje}o0d89 K “zed ef ap & w12R Mf 9p SEIU ‘Sef Spor U9 ofuEIop K wz9punsa vino ealeuoW Un Sp eUIKy ef “e}opoUL 9 tee epypau uo ojgs eas anbumne “rannyeus ap 249R04 Anus et an pepyreuy fut“ “auon OU B1go Bf &“ajgisod opR wHaigny anb uosDa}s0¢ Bf HOO ‘opezteor vy a8 ou oxsgdead 1 “opUAK [fe BGO PISDI990U0D B IMP ALOE ansas ay “waren oj uo oyodur2 oysand oouatqey “Kear euro} > wjduioo pl tiouelN 9p aPloge}> FUNLINIP “epUDTI2SUED UT “ww>! 21UDI>9%x9 tuts ap eznye vy wequrs9 ou uossnoafo wu uo}eredoid eles209u o 2p 117) sod ‘ab 22,325q0 an sousw aprd ou “ofiequio wig ‘paSsleWy eHSONA, ‘2p wepz0 3] s909paq0 anb 810-498 wpod ou uOBEEAGO BUNUN WW ‘pewaleyy ensonA 2p euispsine eDuosoud y uD wioUesop (of anb esovei? sp wiouew pap ofsesuD au oduron ours [& & "e8ny ‘9 Bulag wh Opeypal (2 wo awLEDO} 9uRIp as pessfeyY exISOM, “oROssUES asia fu aueanp “odian unde ae “opuEND o19%go iy anb ap PDEA rusesodso @ opuonsas sa0e|d oprfoncigos oD ‘pEISoLEW BASIN, =P ‘ourw msn exdoxd | ap apaoaid >igou spus ued en eowsmuu epuanso ‘un epunjoad spar peprny e] UCD ‘peIsafeyy eNsIMA & OoIpaCL omsso0MID AY ‘eqeaay anb opeasapeur afen je tod Kas [> ayue oypou eyjenbe odnostp 35 jovg anb uo ojpsa yop a8fe varasuo> sou ayuoureinfes o1eq “0ott499 ‘oy9jo un sonposd ower 2¢9 oy ap vaRDadsiad ensonu apsaql “oLsWIETeZ ‘S ostusns wey oto} ns zod "vs09 vs90 40d ou Is “>yueSOsOFU “eUOLEOIPap eID eum yee 9fnjouy dea Te operaua joorsnpy ypuedio) %| ap seyduiats fa UA, wy ouaL IT © VNOW Te pompop 8} 26 & “(ron epuadjo) .2ido) sa¥eMYINH 2p ojnIn 12 loo eigo e|eqea® gpurar “uote 2p esr Is9 Pao} Ua SosOPyRUE sofesed ten pupoge "39204 138 K aH) w Sezai gxguUos9 & Sol [9 JO pena ua) [> 2ugos plegeln yo BeAr] 19 ek osoiFos oq “wuruaraqq'S ‘2p soured soj sopos egoud v opesa IsteIgoy SoIUE OLNDD 19 “onossuES ‘2p sourdi soy Sopon 1eqord w opeaat ay yped atuamnsiswyp(e'sond jy ‘ui fa 1890) ayo BSNS aj anb aructajeuyolip persoleyY Mg “Kor [9p ‘euiot [2 saiue operrouresap wighy oweo rzgurur esyjuTeW! A eiges wusTE | ap offousesep of 'saiuosaud so} sop@ op o1qwose ueIB oo ‘omund fe oun oy owsqu yoeg “ea ues euoure tun eaed eysoud os eua2 ‘oymbyena ou OU OFeq “S¥pEAH|go SaDM4 sles T EANG wun 310 op 0259p rp psoidxa ‘aie aso soy) eypod epuor wisey son ued uawaygaqosd "fh sedny mun os 8 a10ada) ap osed PwaL ns OWL ap BRS er eAsUTE =P copesnupe opanlb Kou fa "Pune uproerecaud us ‘overpeusu ap wyzemafo + otopupisayj ‘vaay tun exed rua) un Mo fe oid 9] yoe“SouRid souTA jst angoid 9p spndsoq “uotsesinoidiny wuss sola U2 s¥a01 @ & souetd (Por Orden del Rey, la Cancidn y el Resto Resueltos con Arte Candni co.") Bach juega aqui con los dos sentidos del adjetivo candnico: no silo “mediante Ja forma canon”, sino también “de la mejor manera posible” Las iniciales de Ia inscripcién latina forman la palabra italiana RICERCAR ue significa “buscar”, “indagat”. ¥ la Ofrenda Musical contiene ciertamen- te muchas cosas que piden indagacién y bisqueda. Consta de una fuga @ tres voces, una fuga a seis voces, diez eénones y una sonata-trfo. Los especialistas han llegado a la conclusién de que la fuga a tres voces es seguramente, en lo esencial, la que Bach improvisé ante el rey Federico. La fuga a seis voces es una de las creaciones mas complicadas de Bach, y su tema es, por supuesto, el Tema Real. Este tema, que puede verse en Ja figura 3, es muy compiejo, rftmicamente irregular y sumamente cromético (6 sea, con muchas notas que no pertenccen a la tonalidad en que esté ‘escrita). Componer con ese tema una fuga decente, aunque s6lo fuera a dos voces, no hubiera sido tarea sencilla para un misico comin y corriente El nombre que da Bach a las dos fugas no es “Fuga”, sino “Ricercar” Este es otro de ios sentidos de la palabra: ricercar, en efecto, fue el nombre original de la forma que hoy se conoce como “fuga”. En tiempos de Bach ya se habia impuésto Ia palabra (latina e italiana) fuga, pero seguia utilizandose ricercar para designar un tipo erudito de fuga, tal vez demasiado austeramente intelectual para el oyente medio. Un caso parecido se da con la palabra recherché (tomada del francés) que significa literalmen- te “re-buseado”, pero tiene ademés una connotacién de refinamiento esotérico, de cosa destinada s6lo a los muy entendidos. La sonata-trio constituye un delicioso alivio tras Ia austeridad de las fugas y los cfnones: es muy cantarina y dulce, casi bailable. También ella, sin embargo, se basa preponderantemente en el Tema Real, con todo st cromatismo y austeridad. Es milagrosa en verdad la manera como Bach se sirvié de semejante tema para componer un interludio tan ameno. Los diez cénones de la Ofrenda Musical se cuentan entre los més elaborados que Bach compuso. Pero, curiosamente, Bach mismo no dejé ninguno de ellos escrito de cabo a rabo. Su presentacién incompleta es coxa deliberada. Son como acertijos que se le proponen al rey de Prusia. Un juego musical muy practicado en la época consistia en escribir un tema, acompaiarlo de algunas indicaciones rms 0 menos enigmsticas y dejar que el canon basado en ese tema fuera “descubierto” por otro jugador. Para saber como es posible esto hay que entender algunas de las reglas del canon. Cénones y fugas El canon se caracteriza esencialmente por an tema que sirve a la vex de melodia y de acompafiamiento. Para conseguir esto se distribuyen “copias” del tema entre las distintas voces ejecutantes. Pero hay varios procedimies tos. El mas simple y directo es el canon circular, como “Frére Jacques’ 8 Entra el tema en la primera vor; después de un lapso bien medido entra una Ge sus “copias” exactamente en la misma tonalidad; pasado el mismo lapso en la segunda voz, entra la tercera de las copias del toma, y asi sucesivamente. Cualquier melodia no puede armonizar consigo misma en es forma. Para que una sucesion de notasfuncione como tema de canon se requiere que cada una de esas notas cumpla un papel doble (o triple, 0 cuddruple, etcétera): en primer lugar tiene que ser parte de una melodia y en segundo lugar tiene que ser parte de una armonizacién de esa misma melodia. Cuando hay, por ejemplo, tres voces candnicas, cada nota del tema necesita funcionar de dos maneras arménicas distintas, ademds de conservar su funciin melédica. En otras palabras, cada una de las notes del canon posee mas dle un sentido musical: el ofda y el cerebro del oyente dan automaticamente con el sentido adecuado, teniendo en cuenta el contexto Existen, claro, especies mas complicadas de cénones. Un primer grado cn la escala de complejidad se consigue cuando las “copias” del tema se esealonan no ssio en el tempo, sino también en el fono; por ejemplo, la primera vor puede comenzar el tema en do, y entonces la segunda, al entroncar con fa primera después del lapso de rigor, canta ese mismo tema pero comenzando cuatro notas arriba, o sea en sol; si hay una tercera vo, ésta deberd entronear con las otras dos, « su debido tiempo, comenzando cuatro notas arriba de donde comenz6 la segunda, © sea en re, y ash sucesivamente. Un segundo grado en Ia escala de complejidad se da cuando la velocidad varia de una voz a otra; cuando, por ejemplo, la segunda vor canta el doble de rapido o el doble de lento que la voz inical. Lo primero se llama dismuinucién, 10 segundo aumentacién (porque el tema parece encogerse 0 dilatarse respectivamente) Y eso no es todo, La siguiente etapa de complejidad en la construccion de cénones consiste en invertr el tema, 10 cual significa claborar una melodia que salte hacia abajo cada vez que el tema original sata hacia arriba, pero haciendo que el salto mida exactamente el mismo nimeto de semitonos, El efecto producido por esta transformacion melédica es un tanto raro, pero cuando uno se acostumbra a oir temas invertides, ya comienza a encontrarlos completamente naturales. Bach, que era aficiona- disimo a las inversiones, las prodiga en su obra —sin exceptuar, por supuesto, la Ofrenda Musical. (Puede. servir de ejemplo la melodia de “Good King Wenceslas”, con su inversién hecha en la forma indicada: se comienza con la melodia original, y despues de dos compases entra como segunda voz Ia inversién, que comienza una octava abajo; el canon que resulta es bastante agradable, un descubrimiento de Scott Kim.) Finalmen- te, la mas esotérica de las “copias” es la copia retsOgrada, en la cual el tema se ejecuta al reves de como esta escrito, es decir, de atras para adelante. B1 canon que utiliza este truco se Hama familiarmente canon eangrejo, a causa de las pecularidades locomotivas de e30s crustéceos. Ni falta hace decir que Bach metié un canon cangrejo en su Ofrenda Musical. Hay que observar que los distintos tipos de “copia” conservan toda la informacién que hay en el tema original, lo cual quiere decir que el tema cs totalmente recuperable a pattir de cualquiera de sus copias. Esta transformacién mantenedora de la 9 " (Saal moLMHL sapyE “S$ “F “PEEL “L “HL 2P 1gyt uo ‘9 9p worodussop wso:aeud oun asu9A) ‘audios sod vpeatupe 196 39 wusip “cuswny viouesyaqu my ap eumsraq uoI2eaID eun $9 A soUOraNBNt SOpNUDS solgop & saqnes Sous ouatuow pea ® uaRns anb Bf uo & SeuLOy SRySRUL { seopr seyonun opyfoisiue & opeqen uvy 2s anb vy us yonisojrur eng vY “sea pjos pun eyo ¥po1 sq “orundesIuOD Jap oUaHLA} 19 Uo Yee 9p sowosdns Soi] sol ap oun “ounfuo ns ua “vuassidos pio mpwouion PL “pop ny aydans vy anb opuoy syur oyonus offe send ua Key “-emmUH49} unas seisonduon, 198 opipod wesoxqny spusef onb seBny ap sowuaqesougos sorduofa tos oosmpy npuz4fo ej sop sr] seRay 1o3ey wied eau wun Key OU seis sojfau Key ou :of891 owoo sepioa}qpiso Sesao Uos ou ued “Bay Bun UO UoDdy 238 ayuausouiow anb seso9 seuuas “ojsandns od “Avy “sn se] Ueqeae 28 “ofan [a us &s open uey $9908 Se] sepo1 apuEND “JoysodO9 Ye opLNO tanya} a8 soqpoisnur sazownd sown uvindafa Swap sP] SPRUSELL *Z0% {10 ound e upuoytiozue 2s anb ‘orafnstsyuoo 9 40d oprusas 8 vpeveduicon “ewar j2 eum & owawow ns ue OpwEsIUD BA s3D0A Se} ap ELM Epe.) eat Je Sonipoauto seuptu “soojuny Sisez1¥09 ajrensturtINs opEUSSP “ouporoas visor un "59 0389 *,orafnsesIU09,, 0, BUOY2s]UOD,, [2 opLEVUTD umes ns andisoud esaumd oj Yous senuaiy “exoumd vy opzzuatos oy 2puop 2p ofegap Jod souo1 omza9 o ruUD 40d souo? onIEND ¥ wauatWHO? anb 20s spunas sun ofan] wrug “uia} ns vque anb Bjos 708 wan oD :2zaxduio oulo> esouvu B s9 ny wun ap siopezueIese9 voreW By "Vos { ganows wowsasdxe tied oisvdso soxeus ea vo Avy aruomfsuod 40d & Uuoues (op ja anb oprp souaus oyonts “oFmqUia UIs ‘sa ving wf ap oxdpund 1 “s1upj9pe ered spate 9p 0 soprLiaam soqeu0s SojeAuaIUL LOD o S9PEPIDOID® Smunsip v s9994 8 & “souor soWUNsip Ua K S990. SeiUNSIP UD opuEdO 9 98 anb ewor un uo sidurats we aszeseq ap o4sa4 19 40d voue> ye aoomed 98 vin] &] wang UN S wSO anb sWDqKTKA UsIQUIA OLESAORLI JAS apaNd “augnosap 0d wo!njos vue yrepanb ov 18 9p ¥pnp 6 ages axdwats arog “eg ap omdoup “saRroquany dey uuEYOr 2p e1G0 UOS stoqupues souosanjos sey "soxfansas opts u2y mpuad{ Bp SAUOUED SPLIAP SO] 3P isp ap sua So sopoy,(, 9TEUODU opuedsngl,),S9IUDAUT OpUDI2EN, jm condo f2 vagy sadouy> so| 9p ou “uossIoAUl ¥| ap & uOPCUaUIAE BL ap sosinses soy opusajdusa ‘ofegep od < euoue sod sywouremou> urezuep sop sen sm &“peay euay, 9 Stuouuesal so e1ue9 anb 0} waxg s) ai 59 yostuan 204 o s0204 S91 # UOUES Un Se, Mopy OuENIUOD “wOUONEWOUEAY sad uous), BHU as anb jo ua opdusl> sod “wowed ojos uN uD sosnaes ‘s01s9 9p sou Leung ass9298 #une spu SOUR of Bisby Soya UO WeIO|dxd98 soqnasop vgs uoselaiog 2p Sos Sy Sopo} {4a |aP CUI. op a1UEUEA bun eu} 00> duDH ROHR) pUEY{O v1 2P SBUOUID so} 2p OUR BPR: ours ap woLI sued ueWLIOY anb sa00N Se] WoO eruDUTa]aepesae rezwoure tied ojos vans A ewer 19 ueZmAN OU anb “sasaHL, $290 tion sauiouy> unique) Ao} “epmyy spur aymnsa1 euoULe e| anb exed “Pyo9js0d vidos wf 9p souoiserwep se¥onbod antuuad $9 opsesfo op visu tUN, tous eusios F| ap opt 01 oood! un sefoye aiqvasap myNs21 52008 Y ‘anuautepri2yo1 somisypowos! ap asrednoo 2p paquy oxqn swosd jo K ‘owsyfowos aprEWIEI| sJaNs Oreo; » veaoUt luny “3 no2g ap onan “sepsoNy4 Stay poe) EE fA ay Esters ge + trieeer cl erst! = Sete ttlerer| o ¢| 2041833310] O13 4889 Un Canon Eternamente Remoniante Hay en a Ofrenda Musical un canon particularmente insélito. Se lama “Canon per Tonos” y es a tres vores. La de arriba canta una variante del ‘Tema Real mientras las otras dos ejecutan una armonizacidn candnica basada en un segundo tema. La mas baja de estas dos voces canta su tema ‘en do menor (que ¢s la tonalidad del canon en su conjunto), y la otra canta el mismo tema, pero desplazado hacia arriba por un intervalo de quinta. Lo que hace de este canon algo distinto de cualquier otto es que cuando termina —cuando parece terminar, mejor dicho— no esta ya en la tonalidad de do menor, sino en la de re menor. De alguna manera se las ha ingeniado Bach para modular (cambiar de ono) frente a las narices del oyente. Y ademas, ef canon esta construido de tal modo que su terminacién se cenlaza sin la menor violencia con su propio comienzo, de maneta que puede uno repetir el proceso y, comenzando ahora en la tonalidad de re, terminar fen Ia de mi, y recomenzar entonces en mi para terminar en fa sostenido, eleétera. Estas sucesivas modulaciones van llevando el ofdo a provincias tonales mas y més remotas, de modo que a la tercera o cuarta de ellas se siente uno desesperadamente lejos de la tonalidad inicial. Pero, como por arte de magia, al legar a la sexta de las modulaciones queda uno instalado de nuevo en la tonalidad de do menor. Todas las voces se hallan ahora cexactamente una octava més arriba de como se hallaban al principio, y en este punto puede darse por concluida la pieza de una manera musicalmente agradable, Cabe imaginar que tal fue la intencion de Bach; pero no hay duda de que a Bach le encentaba ta idea de que este proceso siguiera y siguiera ad infinitum, y quiza sea ése el sentido de las palabras que escribio al margen de 1a pieza: "Que asi como se levanta la modulacién, ast se levante la Gloria del Rey". Para subrayar esa calidad suya de potencialmen- te infinito, ef nombre que le doy ¢s “Canon Eternamente Remontante”. Con ese canon nos brinda Bach nuestro primer ejemplo del concepto de Bucles Exirarios. El fendmeno del “Bucle Extrafo” ocurre cada vez que, habiendo hecho hacia arriba (o hacia abajo) un movimiento a través de los niveles de un sistema jerérquico dado, nos encontramos inopinadamente de vuelta en el punto de partida. (Aqui, et sistema es el de las tonalidades musicales.) A veces me sirvo del termino Jerarqufa Enredada para designar un sistema en que se dan Bucles Extrafios. A lo largo de nuestro camino reaparecera una y otra vez este tema de los Bucles Extrafios. Unas veces estard oculto, otras bien patente; unas veces estara puesto al derecho, otras a revés, cabeza abajo o de espaldas. “Quaerendo invenietis” es el consejo que desde ahora le doy al lector. Escher Las mas bellas y vigorosas realizaciones visuales de este concepto de Bucles Extrafios se dan, segin mi punto de vista, en Ia obra del artista grifico holandés M. C. Escher, que vivid de 1898 a 1971. Escher es el creador de algunos de los dibujos intelectuaimente mas estimulantes de todos tos 2 tiempos. Muchos de ellos tienen como raiz la paradoja, la ilusién 0 el doble sentido. Entre tos primeros admiradores de los dibujos de Escher hubo varios matemiticos, lo cual es comprensible, pues esos dibujos suelen basarse en principios matemiticos de simetria 0 de esquema... Pero en un dibujo tipico de Escher hay mucho més que la simple simetrfa o el simple esquema; hay a menudo una idea subyacente, realizada en forma artistica. Y, en particular, el Bucle Extrafio es uno de los temas més frecuentes en la obra de este artista, Véase, por ejemplo, la litogratia Cascada (figura 5) y comparese su bucle eternamente descendente de seis etapas 0 pasos con el bucle eternamente remontante de seis etapas o pasos, det “Canon per Tonos”. La B ‘or ‘oyfoston)) Jayas3] syauoD siEMOW! ap onaawiOMD ‘uELA_A! OAOID WoO OLE -L VANDI ‘epnp is “Key -(souoyeoso) sojentu cous A wyareno & (sesapeose) soroary meno aston uapand owsmr of opunfog & opueigns ue “oxdurafa 0d “anb (*osed,, ap wotoou ey ua pepaniiqure ap oye Key anb sestiad pspod 10199) 1p InbYy “Sorasosip sosed sis outs aXnpour ou sand ‘opriaude spt so mpv2s0 2p o1mnor 1s “epnued ap ound ye onan ap angaqi as anb ap sarue sosed 9p oowpu UeId aXnjour ab exsond “eyjans spt uow94 wf $9 “ajanq uD UNUTLIED A aeuranes sofeuosiod soun anb ej uo “(9 esn8ly as694) opting « opuargns eares8o1y eT “9[9nq Jap opeiasde of oo opsanoe ap sssPoqFse]9 uapand A sesouvur seHeA ap Soperean ueIs> 19495] ap SOURNXA s2}IN S07] eoupiotd ef & [ISM Uf :SEIUEISIP SOAP, SOP UD UID) OUISKUL ‘un oputeooy usa soypegy ypeqt ~aIquioU otuSWwAI SO UDISES op wauEfoMDs (Oost ‘nfron) myorg “DW ap “opueteg & opmaxens 9 VUNOLE itografia, 1939-1940). FIGURA 8. Metamorfosis Il, de M. C. Escher tuna buena dosis de vaguedad en la manera de contar esos pasos, lo cual vale no s6lo para los dibujos de Escher, sino para todo sistema jerdrquico de muchos niveles. Ya afinaremos més adelante nuestra comprensién de esta vaguedad. Por ahora no nos distraigamos demasiado. Apretando mis nuestro bucle, Hlegamos al notable caso de Manos dibujando (véase figura 135), en que cada mano dibuja a la otra: un Bucle Extrafio de dos pasos. Y finalmente el més apretado de todos los Bucles Extratios es el que ‘encontramos en Galeria de grabados (véase figura 142): retrato de un retrato que se contiene a si mismo, {0 retrato de una galeria que s contiene a sf misma? ,O de una ciudad que se contiene a sf misma? ,0 de tun joven que se contiene a si mismo? (Dicho sea de paso, Ia ilusion én que se basan Subiendo y bajando y Cascada no fue invento de Escher, sino de Roger Penrose, matematico inglés, en 1958, Pero el tema del Bucle Extrato ya estaba presente en la obra de Escher desde 1948, afio en que dibuj6 ‘Manos dibujando, La fecha de Galeria de grabados es 1956.) En el concepto de Buctes Extraiios va implicito el de infinito, pues qué otra cosa es un bucle sino una manera de representar de manera finita ‘un proceso interminable? Y el infinito representa un vasto papel en muchos de los dibujos de Escher. En ellos suelen verse copias de un tema determinado que se acoplan las unas en las otras constituyendo ast os andlogos visuales de los cénones de Bach. Varios de esos esquemas aparecen en uno de los grabados més famosos de Escher, Metamorfosis If (véase figura 8). Es un poco como et “Canon Etemnamente Remontante”: progresa y progresa a partir de un punto inicial y de pronto se halla en el punto de partida. En los planos embaldosados de Metamorfosis I y de otros Gibujos hay ya sugerencias de infinito. Pero en otras ereaciones de Escher encontramos visiones mucho mas atrevidas o desaforadas de este infinito, ‘Algunos de sus dibujos muestran un tema dado en diversos niveles. de realidad. En uno de los niveles podemos reconocer claramente la represen- tacion de Ia fantasia o imaginacién, digamos, y en el otro la representacién de lo real. Estos dos niveles pueden ser fos tinicos que se manifiestan de mancra explicita, Pero la sola presencia de uno y otro nivel invita al contemplador a contemplarse a si mismo como parte de otro nivel més; y, una vez dado este paso, et contemplador no puede menos que quedar asrapado por una cadena implicita de niveles en que para cada nivel existe siempre otro més arriba, de mayor “realidad, y asimismo otro mis abajo, un nivel “mas imaginario”. Esto por si solo puede ya producimos vértigo. Pero, {y sila cadena de niveles, en ver de ser lineal, forma un bucle? ;Qué es entonces lo real y qué lo fantéstico? Ei genio de Escher consiste en haber podio no solo ‘concebir, sino representar, negro sobre blanco, docenas de mundos mitad reales mitad miticos, mundos lenos de Bucles Extraios que él pone ante los ojos del ‘ontemplador como invitindolo a penetrar en ellos Gédel En Jos ejemptos de Bucles Extrafios de Bach y de Escher que hemos visto hay un contflicto entre Jo finito y lo infinito y por consiguiente una fuerte 0 a 19 oab & agep 2s ong “ommseg apong un son yaypp so ead eis Us ‘oped &] 83 Fey saqupppapus sauorpssodosd aéepput sofowna so] 2p wo) 9p woPUIOAe uo‘MaUE; epo yeunou spur jouedso uo siseugyied pun ‘sond ‘ynbe ayy -upwaye uo opussso ands aonb ayuots so; ja yainb & ‘urwaye v2 orsepas a5 ojnonae 49 popyead WA (4 9p 21gHy anuoti9s Bj $2 A apuop) (4) Bla & aDauaued (4 wap 4) San 4 Mp 4 mW anb opow Im ap “SoAISINDdH 4 asm ap soUlsHe wapuodsoisos axpmuzof ap vaisinaay & ayuarsisuos-e 3 ast Epes Y sv op K {IE6T) A “SOROYUE soworsIs £ 99 snowcwpopy vidhoutig So} v9 SojaipHopus ayuDuyuLdos souoraIsodoud 22905,, ‘ons oynanae ua ap {A woPssodoid oulog 229Kede JapoH ap wIIOa 1 ojduas ayuomesoyaysiu 2038 ws wjOsq sedin Send ap of>}dw09 K Onin 295 un so 81380 0] ‘ZopoURS Ns X ANSION nS 0d upwAUsD so pod PT “ens ‘Bun uoo upinenSoWop ap poss 1p A ead eM wo BUESIOR4, J9 zeEEdwIOD sowopog “o1gy a1uovaud jo wo ayeiep avaeiseg uo> sourasedno0 sou eno A ‘van ag “seIUsip Seso9 sop Hos eaisonUFap Of olugo 4 ewos093, 289 suodosd an ‘prynajdwoouy ej op earssoay, ja zoNwODUD ows |p onb wun $9 Sou “osseondeut sus ap epunaay spat 2} A "vonupuIp 91uaWOULOUD 598 MNS eA -aoadsonut, voydiosip eua raxgpurapens vy 2p 99ey ap Rap RS “coNPUIDHEUL ‘onuonueuo7es Jo He1o{dvo vied oongaryew oyworEIeuOZeS {9 aezMEIN 9p Bap | 914sns0 2f 25 [2PED V 12POD 2p oluoIUMGROSap J9 ERD apuop so INbYy {eonvaroyeur e] woo soa anb auan gab A? 19498 2p sopoguAd ap o3a}e) eh ‘cut09 “osed ojos tn ap ovesyx3 apong un sa sapmequadg ap vfopnsed wy ‘ylos of A egansd wf 10302) 19 BER] “wI9pepIDs $0 oMb 9p BapI v| sDATOA 2204 sou eye; v] 40d om oBopUE Un “esfes $9 anb opipioap somay amb Zan ‘wun o1Dq “vst $9 anb sestad e sourauod sow { eyp{na Pj sad exedsIp sou 38 ‘aquwe espounut esopep19s owod souewior PY oquoUTOM tin 4od 1s anb o¥sONd ‘sesjes souopesoaase € smopepiaa sauowerosase anus epeidase aquoul -yesoua8 we} euoLOsIp bj ypezuO> TUG LIOUEWI ap anb UoPeraAasL CUR sq ‘sopmupusida ap vfopesed vy v otwutiajar ye aquaes ue gupuor aqwauryerouad anb P| $2 uoIIaS CUMIN eT “LWSfEy S> MO}EIDARSE eIS, o .opuDHUIUH Aowsg., 8WaWEHHOUDS s2 efopered e 2p UPEIYE sPUL UONID eUN, ”,SOS -omuiaus uos sasarox9 so] sopoy., :Up!DezaAase feysOMN eIS9 AzAy “ASUDIOD “sopuigund “ososniaw jap olopoind o ‘sopmsundy ap vfopomd epee 8 exotjos 3yq “sooripuroree souRMg v eayosoN wlopasnd nfols CUR ap HOD -onpeny ef auedns feo ap oqtoMULLENASOp Jo “ePeMBEISEP © EPAUSAP SPU euiog ns ug “Senne & sojduns souomuU uD UBgZO NS uN SooHPUERHEUE sowlersts so] us over sjong un 2p ‘TapeD “y 40d “opOMAEGOSAP Jp upiquie: jse "—esoyeos> un “jeorsnus eyeos> ean— sondnue £ soyduuts Smut souoromass & wapuodsason soyosg ap A Yee ap SafINA $0] OWED ISL “A ‘souersnosadas SepuaMion spUu Se) oplual ey anh eoKPUARPUL ayedeRIOD Pun 0199j9 ua QLGNDs9p 26 OFBIS ONSITE 9189 Uo “AI3Iq Song “oBINf UO inbe visa ooupurayeur o8je anb aorp sou uorormiut e7| “efopered ap uioestias “prep ung 6 vuRDIE w Bucle Extratio esté sepultado en la ostra, 0 sea en Ja demostracién. La demostracién del Teorema de Incompietitud de Godel esta trabada con fa escritura de una proposicién matemética auto-referencial, de la misma manera que la paradoja de Epiménides es una proposicién linguistica auto-referencial. Pero servirse del lenguaje para hablar acerca del lenguaje fs cosa simple, mientras que no es nada facil yer cémo una proposicién relativa 2 numeros puede hablar acerca de s{ misma. Hizo falta un genio para esto tan simple: conectar Ia idea de las proposiciones autoreferenciales con la teoria de los niimeros. En ef momento en que Godel tuvo la intuicién de que esa proposicién poxlia erearse, dej6 ya atrds el principal de los ‘obstaculos. La hechura misma de la proposicin no fue sino la elaboracién de su espléndido chispazo intuitivo. En capftulos subsiguientes examinaremos con el mayor cuidado la construccidn de Gédel; pero para que el lector no se quede totalmente en ‘ayunas, esbozaré aqui en unos cuantos brochaz0s el niicleo de fa idea, con esperanza de que lo que voy a decir haga estallar algunas ideas en st cabeza. Es preciso, en primer lugar, que quede absolvtamente claro donde cesta ln dificultad, Las proposiciones mateméticas —limitémonos a las de tooria de los nimeros— se refieren a las propiedades de los_ntimeros enteros. Los niimeros enteros no son proposiciones, ni tampoco Io son sus propiedades. Una proposicidn de teorfa de los nimeros no habla acerca de ‘una proposicién de teorfa de los nlimeros; es slo una proposicidn de teoria de los alimeros. Este es el problema; pero Godel se dio cuenta de que algo bullia por dentro, Gédel intuy6 que una proposicién de teoria de los rnlimeros podia hablar acerca de una proposicion de teoris de los nimeros inclusive, quizd, acerca de si misma) a condiciOn, simplemente, de hacer que los ntimeros cumplieran la funcién de las proposiciones. Dicho de otro modo, en la médula de su construccién esta la idea de cédigo. En el Cédigo de Godel, llamado por lo comin “numeracién de Godel”, se hace que los inéimeros cumplan funciones de simbolos y de secuencia de simbolos. De esa manera, siendo una secuencia de simbolos especializados, cada proposicion de teoria de los niimeros adquiere un “numero de Godel”, algo asi como un nimero de teléfono 0 de placa de automsvil mediante el cual puede uno referirse a ella. Y este recurso de codificacién permite que les proposiciones de teorla de los nimeres se entiendan en dos niveles distintos: como proposiciones de teoria de los niimeros y como proposiciones acerca de proposiciones de teoria de los miimeros. Inventado ya este esquema de codificacién, Godel tuvo que elaborar detalladamente una manera de transportar Ta paradoja de Epiménides a un formalismo de teoria de los mimeros, Su trasplante final de Is paradoja de Epiménides no decia “Esta proposicidn de teoria de los numeros es falsa”, sino “Esta proposicién de teorfa de los mimeros no tiene ninguna demostracién”. De aqui pueden originarse no pocas confusiones, # causa de que la gente no entiende en general el concepto de “demostracion” sino en forma bastante vaga. De hecho, la obra de Godel se inscribe como episodio del largo esfuerzo de fos mateméticos por explicarse a si mismos qué cosa son las demostraciones. EI hecho importante que hay que fener en cuenta ces que las demostraciones son pruebas dentro de sistemas fijos de proposi- 20 ciones. En el caso de la obra de Gédel, el sistema de razonamiento te6rico-numérico a que se refiere 1a palabra “demostracién” es et de los Principia Mathematica (P. M.), obra gigante de Bertrand Russell y Alfred North Whitehead, publicada entre 1910 y 1913. Por lo tanto, la aseveracién G de Gadel deberia escribirse més adecuadamente ast Esta aseveracion de teorfa de los nimeros no tiene ninguna demostra cin en el sistema de los Principia Mathematica Dicho sea de paso, esta aseveracién de Godel no es el Teorema de Godel, tal como fa aseveracién de Epiménides no es la observacidn de que “La aseveracién de Epiménides es una paradoja”. Ahora podemos precisar cul es el efecto del descubrimiento de G. Mientras que la aseveracicn de Epiménides crea una paradoja, puesto que no es ni vercadera ni falsa, la aseveracién G de Godel es indemostrable (dentro de los P. M.), pero verdadera. ;Y cudl es la conclusion de todo esto? La conclusién es: que el sistema de los Principia Mathematica es “incompleto”; que hay proposicio- nes verdaderas de teoria de los nimeros para cuya demostracidn resulta demasiado débil el método de los P. M. Los Principia Mathematica fueron la primera victima de este golpe pero ciertamente no la tinica. Las palabras “y sistemas afines” que se leen en el titulo del trabajo de Gédel son muy elocuentes: en efecto, si Gédel se hubiera limitado a sefialar un defecto en la obra de Russell y Whitehead, no habrfan faltado otros mateméticos dispuestos a mejorar el sistema de los P. M. ya sobreponerse al Teorema de Godel. Pero esto no era posible: la demostracién de Godel se aplicaba a cualquier sistema axiomético euyo propésito fuera lograr las metas que Whitehead y Russell se habian fijado, Un solo sistema basico bastaba para hacerse cargo de cada uno de esos sistemas, En suma, lo que demostré Godel fue que la demostrabitided es un concepto més endeble que la verdad, independientemente del sistema axiomitico de que se trate. ‘Como es natural, el Teorema de Godel tuvo un efecto electrizante en los logicos, matematicos y fildsofos interesados en los fundamentos de la ‘matematica, pues demostraba que ningin sistema fijo, por complicado que fuera, podia representar la complejidad de los ntimeros enteros: 0, 1, 2, 3 Los lectores modernos podrin no experimentar ante esto la misma perplejidad que los de 1931, ya que en el interin nuestra cultura ha absorbido el Teorema de Godel, junto con las revoluciones conceptuales de la relatividad y de la mecénica cudntica, y sus mensajes filosoficamente ada sro 9 ou wana ey jer 9p 2108 epond omens opor & mouOzDFaxI0%N" | sup sesn90sd 90 anb Jod? "sofopered sn sopon seas so a1qeasop of 1s ‘soouotwa “oueMe 2ponq jp sap oUlo> s9 anb “viouosaqaHeINe | ap ouauiousy ya sas soaind sefopesed Sasa ap afqedino oyun fa “103391 [9 o7od un astorg_ ,09389}029%04 9 ,09489}015194, Osne!PE [> anb sipop # souromtsoust SON? ; onHojoia¥aq, onnalpe [9 adouansed w:08=IE9 pnb ¥? *(.soandussepome ov, =) soai8yjaray spundas e] ap soy 2 & Csoandusiapornn,, =) s0>F%pjomn sotmeusey so s0%a1e9 exaust 2] 2p SO, P's ‘uaig BIOYY “LOARDTSIG, & worrydwoaty, ",ojquIod, owoD “sou 2 uaquoap 95 ou anb $01 9p #1 { " govayoe4, & “ODIQRISEXAM, * OUOSIION, aoa “Sous 38 vaqhosap a8 an Sot ap esBIoBSIE Sop U9 soanafpe So, sourepisiqsoiinftos ap 294 U6 soanafpe Uozian 9s Tena | UD "3UN/915 2p fopozed wpe, os 995% ap vlopesed v| ap ¥sOIsA SHURE vO, owuausedozes 9p “ScoRFLOIXY 0 ‘SOpRZHPUNIOS SEUOIS. $0] oD auuaurepajiad afore a8 uopmiuy | anb seaeq Ma 2yisu09 *—epTStI038 8} u> Sorouipe soy ep wpa a] ue anb font je— snbe “vuaygoxd tat “aavlopored spor ap onges © apanb “souormy seasonu © quDUI, apuodsaizoo ap sewape ‘anb sowunfuco ep usm yoo BUN s9Deq ow anb og? g,oran{ao9, 2p oaninyat ordaotio onsanw uo few TwO!NR anb oj $9.90), se warned [pios> vyunosd ey “soran|oo 2p ¢}:0m1 2] ap sonoma Sof v9 opwioy spt uoreAeD sauainb domme OU “SEAS? seisonda1 f9je o> Muatuod 28 axpeu OUD ofad semsonHOD ap see UE “oatfgjored offe sq j32 e500 pnb? “o%i0 of oun of tu v9 OU 3 18 0704 “ywon & vganal of eepy ".tlopered tm > o0quias9p soUo!oN]OS sop se] ap exambrer> anbrod “uesosapoine as anb so] ap 1 seyuotsi0a *fesaumaian $0| 9p 9 OW 5) oxknfuod [3 's9 esandsar a] anb prenuosuD oor [3 “;utHOAapeNE 95 aNd SO] 9p 0 sorUAILIED-&ssUNLHOD so 9p *D $0 ouniuos ap ase 3n0?, sowerundend sou oyun uo UptuIdo Bsa STAI Soweussoeu orad "ayuaii0e- aiuniseq onv9xay un se0asnd pupod 2D “Rite eIaUiE y “amaquo%é-saenoD sonuuas 50} sopor ap enmluo? 2 aeywonut apidut sou upeu “uarg wiogy “290 v8 soS09 sop sey 308 apand ounurw ows) sod & uetosapoine a8 anb 30] ap 0 “tanvaK260-{-sourta0> $01 3p 0 58 opep owunfsoo un anb yiso os9[) “somo jse A *OnIy 9p RUBOL adaoxo sesoa se sepoi 2p owunuos fo 0 *soyuR{ueD so Sopot ap oruN{uo> 1p ojduf sod “sosquoqa owueno us sows ys © uasnpou} 38 anb “sous J ® ,a1ez0xap 98, anb senun{oo “o@requna Us wrsE ~,sito%a409-&-untIo2 soiunfuon, wos souuniues so ap aul Sew vf “opps 2580 ua “P2198 “(souosiad tos ow sorunfuoa fo) oasy 9p eueng $9 OU OOzY ap exENE ¥ 10S 2pusidaioo sab oyunfaun to sessous wa 59 ou seu Se] SoPOD OP oHuN/o> [9 “sy Sows Js 3p soiquiow uos ou sowunlueD sot “BNP as “s9Ue8 arBau tog “essmy ap Bf $9 sHfopesRa seaanu se] ap 9199199 splU PT une road oyadse 2p ‘onan owunfuea in opor wou estan s9p 28 opueND “—o(MF> |? 19 “Sonu So} ap eH ef Hed sepeUOpeTa: se-— sefopermd 9p oxanfaon UN w 2p asopupiqosos seo sootputoie Soy wepased seuada ‘oquess29N02N9p P13 Lug}oenits &7 sojunuoo ap exo wf Ua sepsseg sefopered se20d ow s1on}aL oples unsqey Bx oduran opt Ou ap O9eD Ty “UMM! ef exed LAN fora! un eqeayuals orad *wsor0%iA K wanseIN BID BpFOM TIS “sopUnuaD ap muost ap aiquiou [9 Sd Fp!owND souUyLY 9p Sosep9 SaLUOF9}EP oP wL0aI bun gynunos 404K 83095 SBE REN “wspIO YoNPUAVEN ej ap oduIED Jp U2 saluessiayar seso9 oprauINED opera URGE “OLUTA SezTUoIN {o}pensou, fod somapuaits anb oj so gnb sere;o8 :eaut bun e sopeutaseoua ueat sozsenyso sons sop, soprfanet 9p sey anb seisiso spur esiowios® 2p souo;ez|wuo} 910g2/% OQ pee ‘woduNIOD {eg ‘soroum 2p soqunfuoa 2p oMpmse [9 VoD UO] oWoUeLOZEL fp reunquico op vain ef ¥ woxsIp a8 cua addosmid £ Foy omy ‘owoumanaadsos,urmy. ua X wusp ug “se]2 UoD asiayosor uvypod and soliiane 2p o12upu Uei® gvusAuy "owwaqumevoze ap sopeazue2eU! SoporeKt soso sod opeupse} “youre StA2T “sieuodM! op%s exey uo1NgrIuOS fis on spat 10d “opeieltxe fe so [oro of “(omanursuad yop s9%a) $07) nyBnoys Jo swor7 244, Osa WS AMAL! ¥ OIAANE 25 2]ooR “E>! NOL Uolseagipos | spe Anu efap and uppeDyipo> eun e owuotuEUOTE {2p soaitanpep ajuauouns9 seutonbs9 so] UooHaWos weBIo}_ 2q smIsTNY A a]ooe aB10ap sosa[Sur sootZo] $0] “9psn1 su “XTX oFBis owHL [> Wg ‘oodywerew sojnaiB so] U9 UORoUTIOD wel ‘9snea europa sour sora uo asad sotijord so ered mseq exe 488 apend wu JPp uotonjos o] sup sonsonu uy eaten pepyeor wun uo ,seouy, K ,sowund, 2p ‘serupsip sos setpnaz msn ueypod owo-y? Teas opum fo wxpmase vont eu ay anb. ap rape P| o9}>9u ns ua vqeDere onbsod “wonywoweus peprmaica Bf © gatfepuase anh ojuaiurugnas9p— seuoipyona ou seEnawos se] 3p cquaquaqnosap fo pe &ynbe cys ‘vaupnuns souDu osu eouELA ap ‘opto eprpnoes ppanb wap! esa ‘sapypag esendize auauroydans eqvontudis emnowosd {2p dures ua (ea) oseif0xd opov ‘erueuoduut ap woreo oso auad ‘euspoN uppeyuasod ef up ssiou9 sogonbod asmmqnosap urypod on pepiaa so fopeoqypeo eigey seprfana anb ojjanbe exe 2anowoa8 anb opeiues 10d opep aygey 9s oduian Ofte] aiuemey “Gorensge stout { soxtnd ep sopepaidosd se] 9p ezoo1 wun apuanus as ,smawo:8 wun, jmbe sto9p fe) sepHPA aquoustendt sopoy & soiunsp seistaoad seuea ap eIouaisI &| any XIX Off sis ap seonyuloyeu se 2p safeiuapuaosen ‘owowusGnos=p 50] 2p OU) ‘oonwunoE owrarEUOZES [ap cupmyso 9 uo douse un asrensifar e exaiap4 anb sued sop Sousnu seseC ‘nb wosatany X “oyunse ja openb so o1od taynowos8 wy eayipoo sopxang XK sowisoys so] oouipos sajaorsty “seygq|nlwIOy syuoUerD9yIOd seal 10d ‘opewsagod visa “Sousur jp 24nd ua “anb { “sewanbsa e oratns osanoud un se cotvonueuozes fo onb uniges son2nur SofaUT So} Pk “ORsRqUIO UG “sOUIOUD) fab ouewing sgu oj $0 anb ose zeztueoaut “sta tioud e “oosfopesed oie) un seau0iu9 sues ‘eopodso seino ap andunsip sow onh sy <= snore ap peppedeo exisanu anb oxrp ry a8 aidurays “uaig wOHY “olonueUoze yep. soaaajaiu1 sosa001d so] seztuRIQKH op O}UDIU [9 $9 CHOISY wo 2p Soptut So} ua souenuooua anb O7 ("UEuAaN & OBEN 9p [9 0 “OUOGDOUY, ap [90 “Ru0'13c ap sgt |9 #29] apand uopsodxe wuING Bun vas9p woIND) ‘syqsodiay vase) wun “Test Oge 2 BISCY TINPUIATEUL EDRDI | Op eULCISTY La afirmacion que sigue es falsa. La afirmacion que antecede es verdadera. Si las tomamos juntas, estas dos afirmaciones tienen el mismo efecto que la paradoja original de Epiménides; pero si las tomamos por separado son afirmaciones inocuas, y hasta potencialmente utiles. La “culpa” de este Bucle Extrafo no se puede achacar a ninguna de las dos afirmaciones, sino exclusivamente a la manera como “apuntan” la una a la otra. Asf también, ‘cada uno de os tramos de Subiendo y bajando es absolutamente legitimo; lo tinico que crea una imposibilidad es la manera como se acomodan los distintos tramos entre sf, Existiendo, pues, maneras indirectas y maneras directas de producir autorreferencias, lo que hay que discurrir es como climinar unas y otras de una vez por todas —siempre y cuando esté uno persuadido de que la autorreferencia es la raiz del mal. Eliminacion de Bucles Extrafios Russell y Whitehead eran de esta iltima opinién. ¥ asf, sus Principia Mathematica son un descomunal esfuerzo por dejar limpias de Bucles Extrafios la légica, la teoria de conjuntos y la teorfa de los numeros. La idea de su sistema era basicamente ésta: Un conjunto del “tipo” mas bajo no puede tener entre sus miembros ‘otros conjuntos, sino Unicamente “objetos”. Un conjunto del tipo que sigue cen [a escala s6lo puede abarcar conjuntos del tipo mas bajo, ademas de ‘objetos. En general, un conjunto de un tipo dado no puede abarcar sino cconjuntos de tipo més bajo, ademas de objetos, Cada conjunto pertenece a tun tipo especifico. Es claro que ningGn conjunto puede contenerse @ si mismo, porque entonces tendria que pertenecer a un tipo mas alto que st propio tipo. En este sistema todos los conjuntos son “comunes-y-cotrien- tes", de tal manera que a nuestro ya conocido C —el conjunto de todos los conjuntos comunes-y-corrientes— se le niega absolutamente la calidad del conjunto, puesto que no pertenece a ningtin tipo finito. Ast pues, segiin todas las apariencias, esta teorta de las tipos, que también podria llamarse “teorfa de la abolicién de Bucles Extraftos”, logra bien su propésito de limpiar de paradojas la casa pero dnicamente a costa de introducir una jerarquizaciGn a todas luces artificial, y de prohibir la formacién de ciertas clases de conjuntos —como el conjunto de todos los conjuntos comunes-y~ corrientes. Intuitivamente decimos que no es ésa la manera como nosotros imaginamos los conjuntos. Con ta teorla de las tipos quedé despachada la paradoja de Russell, pero la paradoja de Epiménides y la paradoja de Grelling continuaron Intactas, Para gente cuyos intereses no rebasaban el campo de le teoria de conjuntos, eso estaba perfecto; pero para gente interesada en eliminar de manera general las paradojas se hacia necesaria alguna “jerarquizacion” anéloga, capaz de impedir que se produjeran bucles hacia atras dentro del Fenguaje. En la base de esta jerarguia estarfa un lenguaje objeto. Toda referencia que aqu( se hiciera tendria que dirigitse forzosamente a un ca terreno especitico —no a aspectos del propio lenguaje objeto (por ejemplo sus roglas gramaticales determinadas oraciones). Para esos menesteres habria un metalenguaje. Esta experiencia de dos niveles lingiisticos es bien conocida de todos los que aprenden lenguas extranjeras. En seguida tendria que haber un metametalenguaje para hablar acerca del metalenguaje, y asi sucesivamente. Se exigirfa que cada oracién perteneciera a un nivel preciso de la jerarqufa. Por lo tanto, de no hallarse un nivel en el que colocar una sseveraciGn determinada, esta aseveracién se declararia carente de sentido y se relegaria al olvido. Podemos intentar en este punto un andlisis del bucle de dos pasos en que qued6 expresada poco antes la paradoja de Epiménides, La primera oracién, en vista de que habla de ia segunda, tiene que pertenecer a un nivel mas alto que esa segunda. Por idénticas razones la segunda oracién tiene que pertenecer a un nivel més alto que la primera. Como esto es imposible, las dos oraciones son “carentes de sentido”. Mas precisamente, tales oraciones no pueden ni siquiera formularse en un sistema basado cn una jerarguia estricta de lenguajes. Esto pone una barrera a todas las versiones de la paradoja de Epiménides y de la paradoja de Grelling. (A qué nivel de lenguaje podria pertenecer “heterolégico”?) Ahora bien, en la teoria de los conjuntes, Ia cual se ocupa de abstracciones que no se estén usando todo el tiempo, una estratificacién como la teoria de fos tipos, si bien un tanto rara, parece muy aceptable; pero cuando lo que esta en juego es el lenguaje, parte tan omnipresente de la vida humana, semejante estratificacién parece absurda, Nadie se concibe 1 s{ mismo saltando arriba y abajo por la jerarquia de los lenguajes cuando habla acerca de las cosas que se van presentando. Una frase tan inocen- le como ésta: “En mi libro critico Ia teoria de los tipos” estaria doble- ‘mente prohibida en el sistema en cuesti6n. En primer lugar menciona el presente “libro”, cosa que no puede mencionarse sino en un “metalibro en segundo lugar me menciona a mai, persona a quien de ninguna manera me es licito referirme. Este ejemplo nos muestra qué boba resulta la teoria de los tipos cuando se Ia aplica a un contexto coloquial, El remedio que receta contra las paradojas —proscripcién total de la autorreferencia en cualquier forma que sea—es verdaderamente peor que la enfermedad, pues estigmatiza como carentes de sentido muchas construcciones perfectamente buenas. Por cierto, fa calificacién de “carente de sentido” tendrfa que splicarse a todo cuanto se discutiera en torno a la teoria de los tipos lingiisticos (por ejemplo, a todo lo expuesto en este parrafo), pues las cosas que se dijeran no tendrian acomodo en ninguno de los niveles —ni en el enguaje objeto, ni en el metalenguaje, ni en el metametalenguaje, ete. Ast él hecho mismo de disurriracerea de la teora seria la mas dsearad de sus Nadie podria defender esas teorias diciendo que estén hechas sélo para estudiar lenguajes formales, y no el lenguaje informal ordinario. Pongamos que asi sea. Pero entonees concluimos que tales teorias son extremadamen. te academicas y tienen muy poco que decir acerca de las paradojas, salvo cuando éstas afloran en ciertos sistemas hechos especialmente y sobre medida, Por otra parte, el afan de eliminar las paradojas a toda costa, y més 2 a Sowiosny ula peayorttay & yssmy_ sod sopmnasiod soanatgo soy 2anb gsowop ant oysond “sonore oy ezed sqaesasoqu owe ous fziy so 0:06 “Douounyyy midlouuge SO, 9X99 OU [9H ap OvEsL pang an pepron sq "souerny sojangl Soy 9p sonbeve sol B a}Ge1OuIMAT tuys un tod eon 2 nb igo “mnounoyy peng So] 2p OUST upze309 fp to sopruaaudy ap tlopezed op rewdur tstodns[9p95) 9p praotduaoouy Bp ewor0o, jp uotsensouDp v| anb so oj opor ap euIN LUO eT -sajualoyoo 198 ol" UeEyNS2) «f sous soy —2pe0 ap olvqeay jap suiopeginasod spun serouOna>sueD SO ap tun eys9. 9 A seouoIws “A. gf So1. U9 sopruetvo> soporte figs opuesn upisesisouap ese aseney eioipnd an ap ose uo sesou sun 13 JW“ 80] 3 opensasaid fo oon ears un ap Ffowarayoo o] rensow9p ap ezusiads> vf ant Jo vjoet) jpg “ownya sod “x (j) sMuaz0q00 ‘OW W2]SI5 UN ap exe as anb onfes ‘sossuINU so] Bp eL0a} BF e SeANEIOT ‘opepsan se spon zonpoid espod oanpuionte curtis undue o4douranosge dnb “[eioua8 of Uo spat “upiqutes ous -peoyartagy yossMy 0d owondozd oonpuoIe eUaysis j9 Ya segeiedai ,sosa{nde,, BIqey aonb ojys ou eqeiaras POD ep ofeqen jy “Uagi ap ewesdoad jo oyadwod sod esowsp sezouvUT Sehiea ap anb “ojmani ns [ape goqand “1st oMe Yo UD “saouonty opis anuasaid jap soue soiaud ryulan sof oivesnp opty fap sootpwsieur sazodeut Soy ap soygMu ap ¥zaquo ¥| Odn20 o4ad ‘ooLIsIOSa OTE} UN Jav—aIEd papod synBasiod yaqnHt anb ownatgo 918 “opor [AD 29pH[Os ¥| IeNSOWOP sed esat45 Soonyulsieut soporgti Sop 2p pepiferor vy 2p wororod ads bun onb “eageted von to ‘eqeradso rsorede sordoad sns ap 20pe719 [ap pun sousi js ¢2siedne typed soonpuraret soy anh eqeurean erou > aq “soanyoyet sop 2109 uowsedanr yesou9% op oivonueUoze! 2p Sopoista 2p oyonbad ortn{uos une ois uoo wHoyor ag “owNonueNO7T) 2p still, sopour wo awaureorun epeseq pmiiokduioo 0 vibUDI0N09 2p Sopensouiap eum asiemuoana eiarpndonb ap wzuviodsa vf gsaidxa o> od eutp fap otsiosuoo aycouminapied v9 “o¥on] opsop “DAIL (Cssouensy sojang sos9 ap assez ap eioucu Gey ou ‘oists of 40g) “sotedez soidoxd sonsomu 2p s0pez12 [Pp opurm anre fa uo sour r3:onb ouuos sq gowotureuozes ap Soporstt SOUS sos9 Uo 2609 409 ojaluoze? 9p soporpu ns reOKsnt YUN PA foaiga? sand agynout os un 308 od oiqeanto uarqurey anbune “opsatuon bua 019! 14 “CH id SO Uo vpezes uzeUNe vf ap OsiUop 019949 Ua 2H “ouresop apond soiausu 801 9p vuost 9p upypa uptarodoud Bpor an "835 ©) opqchwo> tptqiues curs “souoroipenit09 op Oates) ana.2409 Opps OU 5 ronowioyingyendrouay 94 09 optayap euirss {9 nb —peO4DIIYAA k PSMA 4od sopeuasip soporpi sous sos9 gzmb opuamds— ayuoumsomats 322 “soup 2yuatnais oroif (Soompwoyeuryou A) scoupuroreW So] 9p {eIpuRK Peprumuioo sive oto} anb “wyurofe (oonpusareusDiou &) oonuIDTe! opmunsp “uoquyy pied] © suuae|opied pmo. ewunond vst {foucjxpesiuod sopeijasaz v rou a039q1 wupod open {pp eaqpusorews ups proyonyay & 259m 2p soporpas soy opuotnsts aad frp ayourinjosqe #1? “souta oBfsu0a soiuosnyoo usa sopotpi 3089'S 2p (Z bionbis 18 "S049 10d sepeyosip soporatr soy ua epeqopsua 2iuoKH=1 % eqeponb vonpwareul 81 epor ys ap (1 soundas eqeiso orpenr enb op sosod 1 ‘soured sepoi uo vpestmpe any pearson & ssne op ego v7 yorsandns od ‘souorompestuoo uss. A! “wo9| o| 2p tonPuID\EM vy} epor IABP uuosopsndosd 2s sazoine sodna “nonowoyryy vida S| 9p BIOKU YE ON} RL, WOQHIH ap euresBoag 6 prype|duioo “eouarayoo ‘eonpcyaws yy 2 eoyde os ovwerusuoze jp onb ua epipow | us sous ye ‘oueuny oyorucuozes op soqgerdooe AItourEsIaAluN SOpOUL So ap BIO,dwON UODeOHTPOD BUN vypEy eITEY OSD feimg “eioutns usInae onb upprensouop sombyena ap zopywaut o ZapHEs ty auqos seindoip 439j0s03 wioipnd sosnpubreut 9p zed rammbyeno ojjxne OND tuo & vongurareur soqe] B] qe v asiesay) wrompnd anb uo oumOyrUN X eayUD Lug}sejou Pun sa091quN89 ‘a1uORN oUNS “aIquUOZAL vA OU BDOIE_ "VIMFOIO ‘Ssouapiat seimstp sojja Ue unqesoxs ‘se:UB;qQEY SOmUISIP so] wed sous sopeoyrutis uejuay sexqeyed se] “peparfiquie ojqysod op seuoz seyonut ardiais opigey Bjqey cues oy sod & “(feROU UpLoND.UNOD P| B OpsUNSIP eworpt ono s9inbyens uo o URE uO “syouR uo) ,qemIeU ofenfiudy, ton ua ardwois oysoy vjqoy 98 oonguoyew oWoTUIENOZe 13 {SOUN/SO| SO] sajyno & ‘sowins8ay sowwarunpsooid 0 soporgus so} wos sazgn)? “osnpurDyeUt owranumeuozes [op vzo[esnyeu wiapEpsaA uy] TeUTUOEP any soonpwOyRUIE out Sop.ap aqusdin spur sooeyanb 1g “e/fo] € vonsuioyeu ep uozeqEs ‘epeuowuaw ef ap esnvo w v2jSgymiau saoea soumsys A— DappuarmunseU ap ‘24quiol [9 Yoo asze90U0D v OUIA valIgWareUE w] s9 anb | 9p OIPNSS Omss eo W ap wun vf aude uersyxo 18 ‘seyUNSIP sesCO tuos voto] & panpuroivur HIS op eqund>sd yy aquoUMsN{ any wisseAoNUCD ‘|p aluany UeAe) “(eonewiOreW! Bf ap wu ajduNTS BUN worRoy v] UO "wEIOADD|A “o) eail| vj ap wares ajduns eun voneuersui vf us wejeA anb —soood wws0 ‘ow A— soqjanbe exed auuerainbur syuoureisedsa wsoo “oonpurayeus oUDTieY 12 opor t9 epnp vy ayuamngjsuoo 10d wesoxqW9s A ‘warp WareW v] v sapTosaq(UL sos uereymsar ‘oiduole sod seprugundg ap vj ‘va189] w] ap sefopesed ‘e| onb op upisednaoaad | ‘auaunFoypuF “equisa geonytnaeur vy ap soUTes seno ua wzoIqny sof OU onb swsads9 OuIQS? “UpIO|MIUE BL OP BISIA 9p Od cand 49 apsep oanoeuye Anus vpnp ws s¢ “o1unfuod 2p [O° “ooIsPq Ords0000 ‘Kno oar sorun{uoo ap BHO H] Ua stfopused smOIg wHypod PEPIN} [ot luoo 1g “(S091 So} 9p #j10a}) SOLDIUA soZoUINU 50} ap oTPMISD [9 o}duIaLe sod ‘Seresou09 syut seyzoar sm} osn}oUE UaquSYG os anb uo SOIUALEPUNY sop ap zopyos of 8 oIuend ua sepNP suLLos s¥BLqe v opezuOMIOD WH}qY SOMIHO} So} X soompi sor] “oUUY oL¥aTUEUEZE: [9p Fopor9u so] svoLPOD od spfoqur suirous [9 “offs aqasaud jap soruaa9p sosauttad $0] us “o}29p9go onpluoyeLU ef ap soIUatHEpURY So] ¥ OWE) UD SoIUq9p 2p asRID MISSY eu ypue oBfe anb souiaqns “v9; swowoussur yo eun e efadiTo sou ozianjs9 asa opuna o1ad “wouar94o9 # ZouauvUr Jemooxd ‘owsondns sod ‘o1uryodun 9 “seaause ue} sos09 unDs vonBUUDTEUE BLK UPLA e] anb aoey anb ‘uy uo ‘089 9p ‘oyeanx9 & osiuzOXe of 9p ogessoust HOD ‘Ope sseaUa tuaiq 0} © ‘2ivaayoo o} w opruomrodordsap taded un sopasu0s # #34go “soqetotnie aldoumuns SowsHeULIO} 2p YOIDEAID BI BUEIIUD OF]9 OpunEtO UT Babbage, computadoras, Inteligencia Artificial Cuando saié a la lz el artioulo de Géde, e! mundo estaba casi a punto de producir computadoras dgitales clectrénicas. La idea de méquinas calcula doras automaticas andata en el aire desde hacia tiempo. En el siglo XVI, Pascal y Leibniz diseiaron maquinas capaces de realizar ciertas operaciones, fijas (suma y multiplicacién). Pero estas maquinas no tenfan memoria y, para decirlo en jerga actual, no eran programables El primer humano que concibié el inmenso potencial computador de la maguinaria fue el londinense Charles Babbage (1792-1871). Babbage, personaje que pudo casi haber salido de las péginas de los Papeles péstumias del Club Pickwick, fue famoso en vida por la vigorosa campatia que ‘emprendis para limpiar Londres de “plagas ealejeras", los organllos sobre todo. Los organilleos, para sacar de quico al pobre hombre, venian a darle serenatas a toda hora del dia y de la noche, y entonces él los expulsaba furiosamente, corriendo tas ellos por la calle. Actualmente reconocemos en Babbage a un hombre que se adelanto eien afios a sus tiempos: ademés de ser el inventor de los principios bésicos de las computadoras modernas, fue también uno de los primeros que lucharon contra la contaminacién por el tuido, Su invento inicial, la “Maquina de Diferencias”, podia generar tablas, rmateméticas de muchos tipos mediante el *método de diferencias”. Pero antes de construir ningin modelo de M. D., Babbage se obsesion6 con una idea mucho mas revolucionaria: su “Ingenio Analitico”. “El camino que me ha levado a él —eserib6 con muy poca modestia— es probablemente el més ‘enmarafiado y complejo que jams ha ocupado la inteligencia humana."* A diferencia de todas las méquinas disefiadas hasta entonces, el I. A. iba a poseer al mismo tiempo un “almacén” (memoria) y un “molino” (unidad encargada de caleular y de tomar dovisiones). Estas unidades iban a estar hhechas de mil y mil complicedos cilindros dentados, trabados entre si con engranajes dispuestos en formas inerefbiemente complejas. Babbage tuvo una vision de nimeros entrando y saliendo en enjambres del molino bajo el control y un programa contenido en tarjetas perforadas. La inspiracién de esta idea le vino del telar de Jacquard, maquinaria controlada por tarjetas perforadas y capaz de tejer disefios asombrosamente complicados. Una amiga de Babbage, la brillante pero malograda condesa Ada Lovelace (hija de Lord Byron), dijo poéticamente una vez que “el Ingenio Analitico teje disenos algebraicos tal como el telar de Sacquard teje flores y hojas”. Por anb 0} ap eproou09 2ofour oypnut 498 ooo.au onb ‘jose ap vfopured wy “ouuyun jap efopesed yeuosiod £ eaamu ns msn ered BEmOy. Bw & SHADY W gLNNIEDS [OIE >] ST tg “52204 $041 9 uorsuD.uy “SoFo|NIC Stu 9p OsOWULA [2 UD PPL, $0 OLE ap owed sod efosed vouduus w389 9p uotouaaut ey “wfmuo] BL & sopMby ® snistueBmoid 10d van onb eodoqe eun $9 sefopesed sns ap sun “e19 nsont 2p sarue A offisj9 U9 olata“Selopesed 9p soquaaut *89(g] 9p OUT, 10130: sina" ap S9x8N € BAT Ap Uoua7, 9p UosEAa|} aux sojend so ‘eSa110], 11 sajmby ojos uesa sofoyeic stu 9p sofeuosiad soy oxliound un wa, ‘uunsip elo ap ‘epezeypyp ayuourera8H wun} UD “o|QeY PEpfED! Ua opwEn> “apr eno o ye ® awopuxizyax z04s9 9p ‘ogrodns [oxtu [9 ud “uowsouduu, Kop so¥oypicy sop ap soysnur uy -wonsans us odaouo> jap eensae & bas spur uoreivesoid eun ered osmimut opuo|sen ap UAK:IS SUDAN SES “anits anb ommdie> 2p 0830] of “oBany & “sansia X sejosoU09 suai 4p ois vun suodxo anb o89jpiq un us ajueuInaq9jeau aonpostul 2s ‘oxonu ordaooo peo oxduts ise ‘soxant Sendaou09 soy $2994 Sop sewuasaid apod esed eamionnso wiso 40d opipioap ay apy “Sommasde-) & sofoypIcr 3p frundenuos in ooo -yemiqey odod exduetH 3p opeAmanins> FSD Ooze I «Pg ‘12428 ‘EPID, svjnoes wuBnd vse 9p vanivadsied eun sup ‘ses09 seno asnuo ‘ouodosd 9s osqy, atuasoid (J -aUNayq P| UO upISA anb sol & aphuyog woo uyyso onb soj a3}u9 Bund 9] wIsepor epequsr ands K *souR OgZ 9p spur exoye opesed ung] “wfousja0xo sod wisieustew & (ouinbpur a1quioy 19) ataysow auto 7 2p some ‘sueID [9 Oo\aPa4 BP 299 BI UD 2U>PIS “1 O1Os91y “OUNEW! ¥ ap KoIYO uayNE “ows!euareW| Jap sauoadured,, so] 9p yediouud re yprunpg joeysryy wuEyoy 2pnye aauowaygegosd Any ordwfa ojos arse > s1u04 asrequmnutop enb ausn ousyeUOHPWY 9p Souoadures so] uouodsad oquens ope. sox f9 aagos opin sn sesaade3 © ‘auopep odoad as ned oqsnso1 Basap 18 SoUEdIp OW f “sepesr2049 19 uo sezaqog se sepor side asomb ys ewe ns seySaD9U Ua puBpIRA OU an ap oppuauen fog ues urpON wersIpoY uy a uU>44 cBuafe BUTE ‘ean & wpe groH wang20 ns zauemp anb (e10- [9 auRUERD (esoUDIOd ‘pu aruauizunda sooared w w 9] 0189 6) Ha1G 0 YoperianUD yas > U9 anb ‘ue [2 a98q0 4 “sonn fap wrong wy o¥sandayU a8!agRY 10d BSN}NHOH ‘9panb onb ood “eyesdooqes uo esoidun appar ‘yoeg Opetsoy> BK f>P ein esqo ecungp vy woureruaye outwx> anb olf> 2p H22¥9AUOD 2989p using a}uefaluas epre 1998q ap 0 “odfe 1auodwoo 2p “zeaKap 9p zesued ‘9p zedeo uadeuu oun syaepor opeyueaut vy ompeu orog “21019299 'Sof0 Soy ltaout "gests ej oa sexe w]e vine o] eqUnd|| Bs ENERO EY 3.275 aevamojy 0] uo sezed sours rensof2 sipod anb pnyeys9 Bun OPEOUgeS ey some anb ep eionou e| tlouezy 2p oB>q] sour soyonu Ou S0RHt eufe [9 aiqos A wofsnu ef 21gos operEsD lun u9 opened ojqriou oso oiquose “Ipruyog Joryoqy uUEYoE “BzdI>T of ap 080921 un “yoRE “§ “f ap avant Bap spndsop soue oneN “pSUT LH peg 4 soup ay same anb (sojantu soyonu ap sopeareqe) owsyidue opnuas ja ua ,effas, e1qeyed ey sourauoy anbune “ouwuny 195 jap wlonpoy ej Jpusdqo ap ZedeD efor op ody unde sejmasod ooup19 s9 anb sousnuss ‘ajqnjesit vlowe sou as wpuDei(onut ey ‘epuaiue ap ewroygoud ja anb exopeumuge uni sagen v a09xed oWwatUHipUaUD Consonu ap pepifajduion ry sista ssw uzzaye 3s “syusuiRypostpal o eIBONIp ‘onb sej¥01 uo sopypuny souesnx3 sopangl “BUNS pnp UIs “Aes wioUasyoxur 8] 9p ojjoow ja uy “Tiago “sear sesanu se}UdANL wre sefROx eafep fnaoey ssouoIus & asteoyise uapand ou aUOREMIS SENG “seoqde anb Ae _satduuts& seuey., seas map ypno sprsop exed seas eye} Uosey s20u0IND & “Sepediioasoyso sSuoisenats seuea ap vjezau uos sauorDeMIS seaiG + sarduats & seuey, seider sey ueyseq sojend se] wsed seppdnoarsisa swisandsoi u9)six9 Souowerais seuo19 uy -soouROISIAy ayAUIMaKdiveD sod ap SouoreNHS ap SouoqM e epIA. y uD mUDMUD a8 MMU 196 | anb so sowUNsIp sojpatu sores uo tesodo onb seigor seu ap uozei vy “uarsIxa anb seifoz 9p sowunsip s2faaiu op & seiunsIp sei8a1 ap oFaUETY auLIOUD Jap operfIsa1 59 erouddqarut e] 9p peplugisayy Ry Iegere eaunu masey jsw & “sey@ozzeyouN sey seoqpout onb yoo ,suioasmroumaus, epmnios ua & *,soqdus £ seuetly sejfor 52] weypou anb woo ,seyfoumour, saqgey anB auaty, ,so[duuis A sewey, sej851 seyonw soqeq anb aual) "Somuusip Sojantu 9p 2sey> epor tuo sej8az raqey anb axon “oFony apsacy {=u98l]91N1 BIaNpUED W] $9 sonosOU ‘ued anb 0s9 opor wwazeqe v 2e39q] eupod ,s0j¥o1, 9p asep> pnb? “oroq SOIqIKOY 198 Opow gab ap saigixayi seumbeur seq e sajiap wed soioyisa sousifeusio} ua luewse soj £ sef¥ai ap soyumuoo som] uRtso} ajuowesounse anb {op 521 -ope8insonuy sosa vaaaujo anb ja s0]nSuls onopioadso un s> x “(yT) [eOUUW e1ouatijaruy aiqos souoioe8asaaut se] Uanftsiad anb of es09 tO $0 ON, a4qRKagUE O} & 2jQPxOy, Of “oPeUUELI of K opRURUE of “eUOR ‘6 jeuo} of a1u> ajgearesur sooased Fe OWSIge > axG0s swapr SeABME ap ‘oyonp van 2s e2m29] v| seumuno) ye anb exed “e9 Uo asrea|OA2I v “eTzNULISaP ‘seyjons opep & “eLeas0qes w “opaqw UEBUIN UIS UoEDIpEANUOD yj LeIUOLE ¥ auntie 98 30139] |p an sesF0] $9 Sonnofgo sopediouud sns ap oun & *wunye ‘upjoipenuon fou ou anb so osqy squasaud_ ap sayedioutd ssa) Se] 2p eu, {21 -usérjo1u ronpuo> P| saouo}UD reurEsFoxd oWo>? “wouaPoudDut Bl 2p 2tHO0d sada j2 wos “zapides esl ns w asag “sejfa1 ap Sozopinos spur soy "so9s0p 2p sopeatid spul so] ssojqpxoyu spur sopumuE sof Uos sexopeindisod se “oursnurwzajeana2u ns so, “Bfopesed ars anb cite uoo sowedos sow mby ‘SPSOPIAOU. SBOP! HOD AIRS ‘seiouour seaanu ap uepouoseal as & weWor 95 ‘nb sofers soidaouon ap asuq Bj 2190s soydzou0 soxonu rezn9TUIS ‘supznouya uepand anb sez. -uefowas se; e asad ‘souoysems seus asqu sersuasayIp sUqR>sop En cuanto comencé a escribir Didlogos tos relacioné de alguna manera con formas musicales. No recuerdo en qué momento ocurrid; lo que sé es que un dfa escrib{ “Fuga” como encabezamiento de uno de los primeros Dialogos y que desde entonces se me quedé clavada Ia idea. Mas tarde decidi hacer que cada Dislogo estuviera modelado, en una u otra forma, sobre alguna de las composiciones de Bach. Esto no es tan disparatado, El propio Bach solfa recordarles a sus diseipulos que las diversas partes de sus composiciones debian comportarse a manera de “personas conversando uunas con otras, como se hace en una compafia selecta”. Tal vez he tomado esa sugerencia un poco mas al pie de la letra de 10 que Bach mismo pensaba; espero, sin embargo, que el resultado sea fiel a su significado, Fuente de particular inspiracién han sido ciertos rasgos de las composici res de Bach que desde siempre me han impresionade y que de manera tan excelente describen David y Mendel en The Bach Reader: ‘Su forma se basaba, en general, en las relaciones entre secciones ‘istintas. Estas relacionesiban desde la identidad total de pasajes. por un lado, hasta Ia recurrencia de detorminado principio de elaboracién 0 la reapariion de una simple alsion temética, por oto. Las estructurss ast ‘riginadas suelen ser simétricas, pero de ninguna manera se rata de una regla indispensable, A veces las relaciones entre las diversas secciones ‘rean un laberinto de hilos entrelazados que sie un andlisis detallado puede desenredar. Sin embargo, hay por lo general cierto numero de ‘asgos dominantes que proporcionan una orientacién adecuada a prigera vista © a primer ofdo, y, por més que en el curso del estudio podamos ir \descubriendo interminables sutlezas,jamés nos queda la menor incert- ‘dumbre en cuanto a la unidad que reune a todas las creaciones de Bach.” He procurado urdir un Eterno y Gricil Bucle con estas tres hebras: Gédel, Escher, Bach. Mi intencién inicial era escribir un ensayo en cuyo centro iba a estar el Teorema de Godel. Me lo imagine de las dimensiones de un folleto. Peto mis ideas se expandieron como una esfera y no tardaron en toparse con Bach y con Escher. Tardé algun tiempo en comprender la necesidad de hacer explicita esta conexidn en vex de dejarla funcionar solo como fuerza motivadora personal. Pero al final me di cuenta de que Godel, Escher y Bach no eran, para mi, sino sombras proyectadas en distintas direeciones por alguna esencia sélida central. Traté de reconstruir el objeto central y lo que result6 es este libro. 2 2 Invencion a tres voces Aquiles (un guerrero griego, el del pie més rdpido de todos los ‘mortales) y una Tortuga estén juntos, parados sobre una polvo- riemta pista de carreras bajo el sol ardiente. Lejos, pista abajo, de tun alto méstil cuelga una gran bandera rectangular. La bandera es completamente roja, excepto donde se ha recortado un agujero en forma de anillo, a través del cual se puede ver el cielo Aquiles: {Qué es esa extrafa bandera al otro extremo de ta pista? De alguna manera me reeuerda un grabado de mi arta fevono, M. C. Escher. Tortuga: Esa es Ja bandera de Zensn, Aquiles: {Es posible que el agujero en ella semeje los agujeros que Escher ibujara una vez en una cinta de Mébius? Algo esti mal en esa bandera, dria yo. Tortuga: El anillo que ha sido recortado en ella tiene la forma del signo numeral cero, que es el miimero favorito de Zen6n. Aquiles: Peto el cero asin no ha sido inventado. Slo seré inventado por un matematico hinds de aqua un milenio. Y de este modo, St. T, mi argumento demuestra que una bandera ast es imposible Tortuga: Su argumento es persuasivo, Aquiles, y debo estar de acuerdo con que una bandera asi e5 de Yeras imposible. Pero de cualquier modo es bella, gn0 es cierto? Aquiles: Oh si, no cabe duda de su belieza Tonuga: Me pregunto si su belleza esta relacionada con su imposibilidad No sé; munca he tenido tiempo para analizar la Belleza. Es una Esencia Capital y pareciera que nunca tengo tiempo para las Esencias Capitales Aquiles: Hablando de Esencias Capitales, Sr. T, ;s¢ ha preguntado Us. alguna vez acerca del Propésito de la Vida? Tortuga: Oh, cielos, no. Aquiles: ,Nunca se ha preguntado por qué estamos aqué 0 quién nos invents? Tortuga: Oh, é3¢ es ya otro asunto. Nosotros somos invenciones de Zenén (como luego verd Ud.) y ia raz6n de que estemos aqui es para sostener una carrera Aquiles: {Una carrera? Qué ingolente! ;Yo, el del pie més répido de todos los mortals, contra Ud., el mas lero de todos los letdos! Una carrera asf no tendria ningtin sentido. Tortuga: Ud, podria darme una cabeza de ventaja. Aquiles: Tendria que ser una inmensa, Tortuga: No me opongo, 3 se JW “SoUiNg sns ap opinsqe o arENsoWAP orad ‘seapt sus ap opeLNG luey. aS soun]y “SOpAUAS so] ap saUoIsNIE seIOUE OS oyuoRaHTAOW £ oquieo “popyeanid tpor ‘ajqeiqurvouy 2 ajqoantuu “eun 9 popiquas ‘ey anb ogosus aun ‘earned oun jo ‘onsaeyy 1 ‘upI9, ‘SUINBIE) suoueZ sefopesed sis a.usw -jproadsa eqeuoyouaut §—aorserausa ues woo “pA 9p opuR|qe SoqUE soivowour 0198 nqeas9 “vBnLi0], 4g fo “osogedos 1 anb of ‘sop 0} Jod ojgey anb ag jsouaurwny ‘2oxey Jo]! joHony apsop “yO! :sopnby {S009} smOUNUGEXD sHs opuRpNass —o1awoId ‘| 98 “sonod soun o[gs— sowouious sa20d soun sod oj0s91s5 of2I4 {oto un v sop “spf ueysdD0Idw00? :esoo wun sjeUnend DesIMb oj9s ‘sewojqord sits vo> sopeiqo8e sod uoprad oxsd “yo “eanesou sexi wane890 uoo osundon so opeuo7es0ax9p pnd 2p vopt voUION ou “spf ‘odwon uous ou £ pip exd Jube ap Y91109 solf> O19 “01 -owindie opeznie { opyos rus © uorsusw punéie eiaisnd anb verse & eye 99 OpuErEA aniouEIOS “apie say onuNd Jo apsap var ® ourtue> [> por opluon aff {ose |p a1s9 s9.gnb od ap uorovandxa ut se4ysnaso v soqume soppensiod wuorpnd of anb ajgssod enag? :upuog “aiquiou 1 19 odns owgo? ‘wax eiouy :(oprpunfiuos vzaqo> 2] axopuposo4) saqmby sojmby ‘pepios ua kos or] igwz «891d 9p UoUIZ, o}OSOTY Ie ‘pepnenses sod ‘souos “pn. sa? {,uioloz 9p wuioiooy.? :soymby 29H owanumaopy fo, *Uousz 9p vulsi0a], j>— soko Ue wUId109], ono apuoidsap' 2s vuaioa], aise ap ‘A .amuoveyuy pepmnqisoduty vondwy oworumoyy p, :ejnisod anb euraioay, wei un ouaignasop ay Song “oun opou! u> PpRU OpUaLAOW Psd 28 IU “oN OpudtAoKt Iso 98 HW eADpUDG HU ‘oMUAIA [> IN “OWN oYoNUT UE cuoMOZ ‘ojunse 2}89 a4QOS so\EaTUISUad sms SouEduN ‘oprooUddsacy JOSS “uO “3pap anb auan anb of sowayonosg “sopnby “a1adso “ON -WBrUO, ‘oo0| J9 opuarsyy 3s9 oda aI] soymby jouuog wer exp un ue A! jo¢! “spr Bred oquNse fo awusuIETEIpaWuT sreajosax of sand jeIpso2sIp ns UavopuEgY! [soulsHaIS sns ap UE “sisaq! jsouompmuaundie sns woo uaqeay! jsoftury “sosmuy YO! uonag “opUDtAow $959 96 OWWDEA [3 cotimiey optoiout piso 2s wiapueg eT ssepmby goronu ap key 9nQ? cused 9m? joty! iBIOH! supwaz (uouaz, vved onowor 259 7) ‘opueapuo ps9 oWwats [3 “opuvepuo seis spond ou sx opou ap ‘siqsodu $9 esapueq ey "e1UO) ¥2s ON -9BMOL Jepueapuo 9159 upiquiey opewosas owe je Af “owed ovens ns op o81e1 of & asieBedosd sepuo sey sasasqo easn aw oulg jeapurg B] eapuO oLpD a:n! eAMO], IS “amu yo (‘054g v1gu & axons oun prensa; 28 omoud 2q) °," UOUDZ, 0 vosmuned o1x9s [9 ‘uoua7, so areured ones (ay ‘Bap auduoss +e { uaz J9p svamined sios so} ap saxquiow so] 204 ws0 & vun anadax ‘exjos ogg a1uauepiata opsanoay “oprpunyuos aruouyeIor korsq -sopmby yenuso jaded un piesnf of & “pA anus wanes eustul eso sefopezed seyjonbe ap vun uy “oWDTUAOUT top sefopesed sas sod osourey pios 49 ‘scyHIs soun vt nbe og “(q (y sound sof a23u2 outures ap pert © epanb onb) vaiqy ap ojqond ap ofen18 ojasoqy un ‘oypoy ap “$9 1g “ese ap sofaj “UIZ onsoeUE tun 9 08 ugusz, “sofinby ‘opeparuo aood un 718 anb OMay, :nSnvoy + ,OPUDESOW Fis 98 ‘uaun Bj apueg Bf HE “OIUDKA [9 IN. “OP SO] [THE 0d aquanversnf nqesed “uousz ‘varemed oyxas jo" onb orpsong “,opuaInou piso 28 OWURTA 13, “OlIP 0200 fa “.OpUOLAOW! yrs9 25 wIApUEg LT, “OlIp Ou, ‘euaptteg Pum ap Para98 GPUaHnosip UBqeIse sofuow soc] Ise aaIq] :sapmby Gulpap atainb 9nQ? {uoZ ausaeyy? {uez wey? :e8r0, ‘ajdusts Anu $0194 9p so “2O4p “Pf owloD "UoUEZ, uaz. onsaryy j2p P9700" U9Z, ULOY OSOUE [2 :opsONIaI UK "IS "YO ssapMDY aitowaquedaje Kaw ensanwap of fl “awu2s2qUy peprigisoduyy eoqduay ‘owuaRMAOWy [> “PEPIAA IAP Y -UpUAZ F OpIaNde op ‘2igysod 2921 od ojuorutaour ja anb ayuow 0] a9 O19S sf “2Iq'sodum 59 owuotUAOW yp onb sensowop wsed wiaues ensonu wen wiodss uouOZ “PA ROA “UpUDZ, ap wiopesed HI v OpsANDE ap WEP 28 SESOD SKI IS ON -VBMUOL ‘ouerduay usiq spui— ouvsduior o apie) pre7uPsqe o| oI :samby (1961 ‘sey2uoyd oarona ia ossudulyvuopous ua opoqi8) 499054 “3 “H&P “SOROW >P MWD “OF FUND ‘argumento es sumamente simple. Lo ilustraré con dos personajes de mi propia Invencién: Aquiles (un guerrero griego, el del pie més rapido de todos los mortales) y una Tortuga. En mi cuento ellos son persuadidos por un transetnte a correr una carrera pista abajo hacia tuna bandera lejana que est ondeando con la brisa. Supongamos que, ya que la Tortuga es un corredor mucho més lento, obtiene una ventaja inicial de, digamos, diez varas. Ahora comienza la carrera. De unos cuantos saltos, Aquiles ha alcanzado el lugar de donde partié Ia Tortuga. Aquiles: Jal Zenon: ahora la Tortuga esta s6lo una vara detante de Aquiles. Dentto dde apenas un momento, Aquiles fia alcanzado ese lugar. Aquiles: Jo, jo! Zenon: Sin embargo, en ese brevisimo momento, Ia Tortuga se las ha arreglado para avanzar un pequefio trecho. De un soplo, Aquiles ccubre esa distancia tambien Agquiles: ii, ji ji Zenén: Pero en ese cortisimo soplo, la Tortuga se las ha arreglado para ‘avanzar una pizea més, de manera que Aquiles permanece atin detrés, ‘Ahora vean que para que Aquiles pueda alcanzar a la Tortuga este juego de “trata-de-alcanzarme” tendré que ser jugado un mimero iwrtnrro de veces —y, por lo tanto, jAquiles Nunca podré alcanzar a la Tortuga! Tortuga: jJe, je, jes je! Aguiles: Hen... hm... hm...hm... hm... Ese argumento me suena ertado. 'Y sin embargo, todavia no puedo descubrir qué es lo errado en él Zenon: {No es una joroba? Es mi paradoja favorita Tortuga: “Disetilpeme, Zendn, peto creo que su cuento ilustra el principio terrado, {0 no? Nos acaba de contar lo que vendré a ser conocido, de ‘aqui a unos siglos, como la “paradoje de Aquiles” de Zendn, la cual demuestra (jejem!) que Aquiles nunca aleanzard a la Tortuga; pero la demostracién de que el Movimiento Implica Imposibilidad Inherente (¥ por lo tanto: de que el Movimiento Ultrainexiste) es su “paradoja de la dicotomia”, :n0 es asi Zenén: Oh, me avergiienzo, Por supuesto, tiene razén. Bsa es la de cémo al ir de A a B uno tiene que hacer primero la mitad del camino —y desde ese punto uno también tiene que hacer la mitad del camino, ¥ asf sucesivamente, Pero como Uds. ven, ambas paradojas tienen el ‘mismo sabor. Francamente, s6lo he tenido una Gran Idea — sewuosordar 2, 9p uoiouny vj $9 os9 & “nwaiss fap seuapeD se] & “amu -eavjoquis ‘jexousd uo sounzayau ap wioueul HUnje Yoo JEIUOD [0 eINst SON “0,4 J. “WW, 8 earanoese> anb ours [2 $9 Ov jeu) RUDI [> e1TOHu isp anb ua opowr jo 3.x, e119} ef 2p vorean olreyuoWoD OWNS an J290y er2I8iNd) jqWy Jouergo ouesooaU $0 osoud Fad! *u!209}00 ¢| w BUIpE x10 sexodi0our apend as “fyy auon 2s anb zea un “ouNga eaysanw anb “S31 -ouiniue sojdutafa soap o1ao12 [> sowaxsasqg,“(Ws09 kxH0 aIp|p 2Iqsod 19s saouoyUa :ef a1 Boyde w eajana 2s anb Bist) uoisicap [ev ssHeinfe ospoid so ‘epenuaserier euaped P| so yen opipioop ey 2s anb zoa cun ouad “euepes rambpeno enuasoudas aquaurajdius 2, en9|e] “epouano9su09 NAW A2ua1go spond 9s ‘WW ope, WANA 49uD1G0 apand 28 “WwW oped UNI 19ua190 spond as “AI OPEC. ‘0189 ugsensnyt sojdusala sosod sown, Lug} 99}09 By 1 aay osieSes8e apand ‘oseo yes ua “xy wuar as anb soweuodng sn vIOTy -mffos epunos ep mbe oft ‘ajuoiapipur 498 ousaru uapro fo apuop ‘sojoquis ap avs, UN ayuounestoaid so OU So|equiS ap BUPED UP] “sa]U=I9}Ip seupeD SOP LOS AT >A “ojdurofa 10g “oproajqeiso wopro un ud sepenns upise sonay sey anb opeyu>s sod ep 98 ,8ueptD,, Hep Je ‘opraape ey as ott Is 10d “osed ap Bas OUT jeuy je bun aeSoxsie apond 9] 28 |} e2s e279] eumnN EAN PUDpED BUN aud! 38 1g 1s VION vat exaud et be aff “wpeapd uppoo}00 ns sorR9) ja rE yapod ‘opunus torsenurion @anb ‘sep so1 se) 3p uproeanda e| aauepau 09S In $9 tao4e wasey aasad 2159 anb volun ef “pepear wy “sOpEsnt jap ,s9ped ‘Ud,, UEISA OU UNE ‘seuNYTa] seuapes uOS saqUepadoad sey sePOI anb B asad olIoWIN|WONNRINAWIANA ‘qnwnnin win aw ‘eulaisis Jap seuapeo sey ap seunsye uos uanf|s onb sey “swsnay SA! ‘ses9 10d aquaureatsnpox2 sepewioy UeeIsa /1YIN EWLOISIS [9p seuDpED se] anP se 1x9 en 2p exo exsind x ojcua(9 20g “PEPE 3p souozes| od sjupensoxtay ot ah sot “mgeaes apn 38 OF (uDANOS Uo “ayes 8) eyed ‘no uo eszarede suope opt “oBsDgu LS 9, 59 OpELO eI, 9p ens eIDMd a} Dab situ 59 U9:IO 9 9p eat SIU oy oxduelD so on9 so owD sy 09 se Sp econ epecic savin aye me ab 2p eUSpED e OU Kas of epuodsesioo anb wpmentund Ch sotaop o soja se]Huoo ayuepoa!speteusr upias“aks [pp O80 an serBodh sua Sas usneutde ys ssuorrenGco trond 9 Sououeap “tuys © SOUS} weg eatgudis 01897) “| SW forequyTe [ap seHa] Som OJ9s wopdur> onb so —ATW uvasts ja— eulio} wuuarsis osisonu ap ousodosd & s109p 10d oxaurtad O° sa[eulio) Buiaisis uoo sruaUAOUAWe opefegess ‘ty 3 o1daoxa “popyyounog 9p ousinbay jo s2:24 sepnadar opueora zis anb yalignosap soma] (9 “soiuoiniis sommysdes soy 9p sojeuuioy seurDysts sons ye luoo anon{ opuend anb ofipoid “wozased anb ouenxo sod K “oBsequia urs ‘ogmndea a}s0 9p osunasies ja ua epeAeGns 198 egap OU aTUAUI2}qeqosd an ‘uojse yu] v}s9 v reMIOT) Sowopad “.pepYEULOY ap oUsiNboy,, “seyAar se] ap tadiew [e rapacoad aqap 26 ou anb so ‘eqwaurenngo ‘Jedioud oxsinbar {ig “ane un v assefowose @ se8aqj apand yeu} wurarsts opor fend fop s9aen ont Jop wonapzd a] asisuoo O49 ud £ “seylo ouesaoaU Sal “seqqeZIIN sey setzea aes aonb ap ose> ua epenoape vj so vyfbu gnb anbyput onb epew vrqeyy ow oad ‘opssaey U2 aqualuaavoon sey ou “2ueonde wasap 2s A ‘oWAWOU fonia uo ajgezin so seffor soqen ap eungje Ig “ewuNsIP exo uo eupED ‘eum seauiojsues) yarusiod uoroRayde exo “st{BOr SepeUIULIaLAp sepIo9IqErso [UpI9g "Ip] BIBS PUapED eso onb souredip ‘esvadens Jo sIdumnanw exe “=(sen9] ap wuaper eun ap FIER 96) puspo2 eun ap souodsIp plogop 28 ‘skzuoUIOs ered “OyPsap [2 §9 *,5/IM Mpeud parsn apang?.,. “ofua9e oisapour un opearueyd ay ‘pepisoun> ns re2040:d 2p Uy v “JSC :vO!DOU PSD aruouTEMuTuyix was anbuNe JeUGuIe 9p Gasp P eIUaIS 10192} fo ‘spUTApE ‘an foundso ‘eu0y euiasis un suodxs ojmjde> aw °,380g 9p upLsonposd ap ewia}s1,, opnuaur ¥ opuEmuIoUap so £ ‘OyUIDA So] 2p wPeO9P | aUEIMP 360g tury oueoyaueariou ooffor {9 10d opearo ary ozjan anb feulioy UIDs ap ‘odin 15 potusof ousasys 9p v] $9 o1qit 9989 9p HIVEANAD SANOWON SY 30 VAN SOTEUUO} SELIDTS AW offuace 1g 1 O1NLdvo & Ejemplos: Dado UMIIIMU, se puede claborar UMUMU. Dado Milll, se puede claborar MIU (también MUI). Dado IIMil, la aplicacion de esta regla no permite ninguna transforma- cidn (las tres Il deben ser consecutivas) Dado Mill, se elabora MU. Bajo ninguna circunstancia ha de pensarse en emplear la regia en sentido inverso, como en el ejemplo siguiente: Dado MU, obtener Mill. <~ Exr6neo. Las reglas son unidireccionales. He aqui la dlkima: ReoLatv: Si aparece UU en el interior de una de las cadenas, esté permitida su climinacién. Dado UUU, se obtiene U. Dado MUUUIII, se obtiene MUM. Eso es todo; a continuacién, hay que tratar de obtener MU. No hay que preocuparse si no se consigue: lo principal es hacer un pequefo intento, a fin de tomarle e] gusto a este acertijo. Diviértase el lector. Teoremas, axiomas, reglas La soluci6n del acertijo MU aparece en otra parte de este libro. Lo importante ahora no es leer la solucion, sino investigarla. Sil lector ya hizo algunos intentos para producir MU, tendré elaborada su coleccién personal de cadenas, Estas, generadas mediante el empleo de las reglas, se llaman teoremas. El sentido del término “teorema” es, aqui, por completo di- ferente al que es comin en el Ambito de la matemitica, que llama de ese modo a las afirmaciones formuladas en lenguaje corriente cuya veracidad ha sido probada por medio de una demostracin rigurosa; por ejemplo, el Teorema de Zen6n sobre la “ultrainexistencia” del movimiento, 0 el Teorema de Euclides acerca de Ia infinitud de los nimeros primos. En los sistemas formales, en cambio, no hay nevesidad de considerar fos teoremas como afirmaciones: son, simplemente, cadenas de simbolos y, por otra parte, en lugar de ser demostrados, 3610 son producidos, como si ios elaborara una méquina con arreglo a determinadas regias tipogréficas. Con el objeto de subrayar esta importante distincién en los significados de la palabra “teorema”, en este libro adoptaré la siguiente convencidn: cuando “teorema” aparezca con maytiscula inicial, se tratardé de la acepcin ordinaria: un Teorema es una afirmacién formulada en lenguaje corriente ccuya veracidad alguien probé a través de cierto tipo de demostracion légica. 40 aa Cuando aparezca en mintsculas, “teorema” estar empleado en su sentido téenico: una cadena producible dentro de algin sistema formal, Bajo estas condiciones, el acertijo MU plantea si MU es un teorema del sistema MIU. Al empezar, proporcioné gratuitamente un teorema al lector, MI. Este teorema “gratuito” es un axioma; se repite ahora el caso de que el significado técnico difiere por completo del significado habitual, Un sistema formal puede fener cero, uno, varios o inclusive infinitos axiomas; en el curso de este libro aparecerdn ejemplos de todas estas variantes, ‘Todo sistema formal cuenta con reglas de derivacin de simbolos, tales ‘como las cuatro reglas del sistema MIU. Estas reglas son denominadas reglas de produccién, o bien reglas de inferencia; utilizaré en adelante ambas cexpresiones. Por ultimo, el concepto que quiero comentar en este desarrollo es el de derivacién. Lo que sigue es una derivacién del tcorema MUIU: «MI axioma (2) Mit e (1), aplicando ta regla I G) Mil de (2), aplicando la regla 11 4) MUI de G3). apticando ta regla 1 (3) MUIU de (4), aplieando ta regia IT (©) Mulvuly de (5), apticando le regla I @) MUU dle (6), aplicando ta regla TV Una derivacion de un teorema es una demostracién, explicita y punto por punto, de! modo en que es producido el mismo de acuerdo @ las teglas del sistema formal. El concepto de derivacin esté acufiado siguiendo ef modelo del de prucba, pero una derivaciéa es pariente lejana de una prucba, e realidad, Si alguien dice que probé MUIU, sonaria raro, pero no sonaria tan rato si se dice que se ha derivado MUL. Interior y exterior del sistema Muchas personas abordan el acertijo MU dedicéndose a derivar, de una manera enteramente azarosa, gran cantidad de teoremas, sélo por vet qué sucede. Muy pronto, esas personas comienzan a advertir ciertas propieda- des en los tcoremas que han elaborado: es aqui donde la inteligencia humana introduce la descripcidn. Por ejemplo, probablemente no era abvio para el lector que todos los teoremas iban a comenzar con M hasta que 10 hiizo unos pocos intentos. Y luego, ya descubierto el modelo, el lector habré podido comprenderlo a través del andlisis de las reglas, cuyo atributo es obligar a que cada nuevo teorema reciba su primera letra de un teorema precedente; en ultimo caso, por consiguiente, todas las letras iniciales de los tcoremas pueden ser obtenidas a partir de la primera letra del axioma Ml: y esto constituye una demostracin de que todos los teoremas del sistema MIU deben comenzar con M. Ha ocurrido agui algo muy significative: lo anterior muestra una diferencia entre seres humanos y méquinas. Es perfectamente posible —y 41 & Js owtos sopepitepous sequie rewuasaid so ou sasarur mu “Udi HOW ‘BUIDISS JOP ONUAp eNIDe sa ‘0189 so10qe)9 anb oyjounsop fop onund upye uo yyy ofnposd y2Ing “ews pp vorsoe ssuad $9 0189 sp OAmgo OW gnb od swoydKa eed wozes bun ouqnosap yzind) “qWW sbApOUE opIpod wigey OU gnb sod asopUPLUNaxd { sopjuango sopey(nsal So} Jenjeaa ap opurrea) “oysnu opesuad UIs “ewarsis [PP es ap o1und 19 eREy spUL 79s wpeD opuRUDIoeUAt opr RY 2s ‘00d ‘00d ‘o8any anb oad ‘ewiarsis jap JouarUt a wa ordioud ye asopusrvanuem ‘awa’ gap eyosew 2 anb owsiu of “FAY Offsase [a opepsoge. vIgeY 430199] 19 anb oftuodng “ewaisis jap 221090 uEMUNIO} as anb sovOPEArasGO 1 souoiavrsunu se] ort0 10d & tops] un sod “ewaISS Tap o4twap aoe 95 anb ‘| ana smunsip aqeuodan so ‘sojew20y seusaisis weIpnys9 9§ OpuEND pepiredeo eyanbe wo yuo ou ezoperndwes vy anb ap epnp ,, anb apuonu 3s 8 ‘ound eno Jog “euaIss jo Zeuopuege ered pepoedeo epewersordowre K epeugas van vos giuoa vmerford aysa and orej> wynsos *,zaxpote ap ofon{ un US somtoNwArOW soMIDD}9, oWOD eWOISIS J>,, UNEP > 's ‘uauinses ua -sopeucisasduut vosepanb Zaspafe wo soreoo1 souiadxa Sot oP soynur ‘ojnsa un onscur ‘sepnsed sns sepor orprad anb ap sesad y “ateas anbe{ yop remus opsLnge 19 aseyoueSap yea PuIRsgoxd j> and seprene uss ‘onerpauiuy ap asrezyay & “paps urs sauorsemys se] smuD4pe 9p popitens ajqereasax »| souam fe osm o7ad “Zaspafe uang un vqzanoeid ON “3% -muruiiay ofonf yo anb soyue revopuege ap yensnin Eons}raysere Hy gruasaud —auepadios anb soj sopoy 2p 2]gopuo sp jo— ewerford un “ppeue 49 on s9eq OU 2289] OAM} aNb seiopeynduI0> sod zaxpale ap oaTs40t tun ug “SoBtisar soundje r orpuardios anb ofdwole un szeata jewarss 12 sony ieauug ® sepeyasia opis uey seIoprnduioa sey omund an wISeET? jopeuopuege ostvord so anb A! “pre piso mwas yp aivawpeas anb ap oar ye xd9aAuo9 9p wsaudusa vB BpIA ns seDIPOP LUgjans Sonprstpur soso ‘oquotont 2s9 9p ansed e :waIOTSIS OUIOD OpKOISNUAPL opis eyqey soyue eons and ruiayis un “seuosiod seypnur op eOUAISHNa 2] opwowiago8 yis9 anb ewiaisis un sigqosed 9p zapion| P| uauon sonpraiplt sopenioa aruauiesiun epuop ‘ovat sod ‘sose> AH {UoRIAaTa1 wf Zeede! Smpop so :ewoIsis Jo Ievopuege,, s9 anb ap eo1a0e eotpes spur ord20Uu09 ‘un sau apand gj euosied oj ofa “sofous euresford un 9p easng Uo 1012/98 lupiog J9 BUOBOR “eraVENsesHOD Ua :(uoIsIse[a1 ap eufEsfiosd 950) O39 uD PUSS [op OUOPUB|E |> aTUEIPAU OLEUOFINIOS seWvAIU a “eUrDIGod |p apusiduros anb s2an opand y evosiod &7 “opessesop aiuapina exisonut X wolsengey e] us exe g euosied wun opuens uoIIAatar opuatn 7169 ‘y euosiad eun anb soueBuodns ‘ou 1s © opunus yop feanyeu seus of aoazed sou oy ofsequia ms £*,em2IS J9p RIN}, opezE|dsap ey 9g “7m} e| wREdE 2s & opyy un e oa] [2 vlsp 28 epueno anb opou oust Jop PMTE “EEUU asey eamisay e] atnes op en] vo tepmuzop ossepanb spend o1dtl ‘un opuaday ise anb euasiad eun “ojduiafa 404 “oysnasuo9 eaed up nay un eised $3094 Seqanul ‘OB sequHD urs taxduras yse exind0 anb vo4} ‘ou 0s9 o1ad “20qu] ns 2p vaany snouLIq apand viouHjaNUt w anb afip uOUY “SojapoUr “OURS Uos opnudKE w A ‘xEasNq S9 0353 SOSED $0] SOPO} U ow soueuruexs ap o1afgo {9 Woo ‘opuotsey 9 anb of op ooug aN aTUEIpAUL Ssiefope ap paploede> e] so epsuatijanun Bf ¥ sazuazaqu somalia SO] Op Ou, ‘eulaysts Jap w1any sosULig, asiuunge uts 0 ‘2ssefanb uls 294 exo A wun BLEMDa}e wIpod umnbyat eun aquaureaiun anb ours ‘euosiod eum od mperjeas 32s apand fou anb wesardxa alain ou eovupz0un, so vaxey EUs! anb soxp uomdye 's ‘ojdwof Jog -seumbpu so] 9p oanstiaisese ose Je $9 vloueArasqout eq anb ap eperexoued uoruide vf aancur olf anb ajgeqoid sq -Tei01 biptrearasqoul e] ap eoi20 aywerseg ues “ope! Jod “ezoye Vasey sepInssUOD Seurnbpus se} ap OKeU BF "SOUEUINY $2325 sO LOO ajqisod $9 OM anb woo “Sezopeaiasqo 08 atuoweinjosqe ueas seumbetL se] onb aszinZasuoa apand soduequia uIg “woldearasqo ¥] seyDIOFD WIS opnuaU w EMTDe amad e] “pepILEar tua tsouojpentasgo ap od as9 emiaaya “ouduats “euosrad epor anb opurwwaye Kors ovadwey "tos of seunbpt seundje ojos :sepeuyar seuomearesqo renp2jo ap saondvout aiuoue4resecou Uos seumbet se} sepor anb opuaIsIp forsa ou anb sei0u op] “oueuiny 49s jo wed ayqisoduw ws09 “oysNIaApE Us iemipe ajgisod 9 9{ nutnbput e| w anb wo apiso4 ‘seouowue “wouas9}Ep YT ‘oumiaidoxd as ap sojemiqey sew sorsoken soy eaambys tu sapuosde w prey) osodurer ‘opronpuos opis execu dnb aig Anu 0 oYsnus sod ‘afnaula opueno sonayisqo oo o sofaouromNe sono 09 e904 OU OLINSSNaU Sa anb op eapt | pIEIdED spuREL yAoWOINE UN opdanys ofduofs un ueias3e wied ‘uate Q ‘oannedas oyuorureyodusoo jp stiamepider Anat ysepuise euosiod Jombjens anb 9p xesad v ‘rust |S 1od , [, osanu tn opuewins sopesodo ye assedionue e spurl pxopuaide ou feuinbpui Pf ‘sex04 & sesoy aquBInp ses99 us opuanidar ants e| & ‘upronssdo andar oon) £ ‘wropeins purnbpur eun ap ,., 9 awtdo uoRaIe 1s “O1s9 tioig Anus wjges e& rors9{ Jo O394 “BUPUNY wIDUOITOD B] P ayUDTOyU OF|e SO ‘opuatany yise 95 anb of Hoo SopEINUIA seyoY SopeUTUareD ap gsiqiouode Yoiquina uD fopuotsey yIs9 anh oO] UOC SOPE|NDUIA soIAgo SPU SOYDaY soj ezoinbis wu enotpe seuef euinbyw 2} onb je) opout un ap “ruscunns ate pun aoyfeas anb ezed eurnbpus wun sewresSosd 2/qrs0d so anb reoytuas ersind “seumnbyar A souewny sa1as ano wRUDIOTP eUN eNSAIE FoLOIUE fo] anb o[euos opuena sap osainb anb oj ap eos2de Ouoydxe Knut 3195 syuasne pimise uossuaidues ve] oysssep sourey anb vopeinduos op wuesdord [2 uo seuroiqosd [2 pepueps Udo sopuardwoo uesnmussed 9} sa¥oIovAIa5q0 same & ‘opuaiseq piso anb of ap oispdord v souopearesgo seundye “ejnuiioy ap yaelap ou ‘epne Knut ou wuosiod wun 2p ayes as optEND uN ‘Djqysodiuy osrio{qo un ‘eouanaasuos ue ‘opuoinitssed 3ms9 ap A “y [PDL ey leuas iopod ow ap sini a8 ofmue [> ‘ores un opesed ‘anb yermeu qusoaied 27 {¢) TexaveH op ayen anb odsure un e apid 2} 1s azzno0 anb? cxad Tpaquiose a| Off olf A "vouNU BNpUDIEp zs ou upeMTEsBord sv BropeNdtOD teun anb aqes 2& 10199) [3 7] 1819Ua8 ye euorep 9s oj98 anb ap UapsO vy WOH Seurpafoad pj uo ainpour souresspod £ “IY eWAISS Jap wUIoION sen eLIAO2 Gisves anb ezed eropeindwoo vun avurero1d —pepypas uo “1oe) Anus fuesen absolutamente incompatibles; tengo la seguridad de que todo ser humano, én alguna medida, es capaz de actuar dentro de un sistema y, simulténeamente, de pensar acerca de Io que esté haciendo, En la esfera de los asuntos humanos, por cierto, a menudo es casi imposible separar las cosas de forma que pertenezcan nitidamente al “interior del sistema” o al “exterior del sistema”; seria simplista pensar de tal mancra, teniendo en cuenta que la vida esta compuesta por demasiados engranajes, entrelaza- ‘mientos y sistemas muchas veces incoherentes. Sin embargo, en ocasiones es util formular muy claramenate ideas simples, a fin de poder emplearlas ‘como modelos en la comprensién de ideas més complejas. Por es0 es por lo ‘que estoy hablando ahora de sistemas formales; pero ya es hora de volver a discutir el sistema MIU. La via M, la via [, Ja via U El acertijo MU fue enunciado de modo tal que alentase un cierto grado de buisqueda dentro del sistema MIU, a través de ls derivacion de teoremas Pero no se afirmé que necesariamente habia que mantenerse dentro del sistema para obtener resultados. En consecuencia, se alent6 también cierta oscilacion entre las dos modalidades de trabajo. Una forma|de diferenciar estas ailtimas seria contar con dos hojas de papel: una, reflejaria lo que hhacemos en ejercicio de “nuestra habilidad mecanica”, por lo que solo escribirfamos en ella letras M, I. y U; la obra reflejarfa “nuestra capacidad de pensar”, y volearfamos en ella todo lo que nuestra inteligeacia sugiera: formulacién de reflexiones, esbozo de ideas, utilizacion de abreviaturas taguigréficas (como la letra'“x), sintetizacién de vatios pasos en uno solo. modificacion de las reglas del sistema para ver qué surge, y todo lo que se nos pueda ocurir al respecto. Es posible pereatarse de que los niimeros 3 y 2 juegan un papel importante, ya que la acumulacién triple de les, y la doble de Ues, se elimina, y que la regla II permite duplicar la extensién (fuera de la M), Por lo’ tanto, Ia segunda hoja podré contener alguna conjetura a propésito de ello. Mas adclante haremos alguna referencia a aqucllas dos modalidades de abordamicnto de los sistemas formales, @ las que denominaremos Via mectnica (via M) y Via inteligente (via 1). Para completar muestras vias de modo que tengamos una por cada letra del sistema MIU, incluiremos una tercera: 1a Uliravia (via U), que consiste en la via Zen de aproximacién a las cosas. Volveremos sobre esto algunos capitulos mas adelante. Procedimientos de des ion Se puede observar que este acertijo comprende reglas caracterizadas por dos tendencias opuestas: reglas ampliadoras y reglas reductoras. Hay dos reglas (I y II) que permiten aumentar la extension de las cadenas (aunque 4 solo mediante fOrmulas muy rigidas y precisas, por supuesto); y hay otras dos que permiten reducitias un tanto (también a través de requisitos rigidos). Parece haber una variedad inacabable de instancias en las cuales pueden ser aplicados estos diferentes géneros de reglas, y como consecuen- Gia se puede esperar que, de una manera u otra, se termine produciendo MU. Ello puede traducirse en una ampliacién gigantesca de la cadena, para luego extraerle elemento tras elemento hasta que no queden sino dos simbolos; 0 bien, menos satisfactoriamente, puede implicar sucesivos «estadios de ampliacién y reduccién alternados, seguidos por otros similares, y as{ en adelante, Pero no existe garantia alguna acerca de lo que puede ‘currir. Ciertamente, ya hemos observado que U no puede ser producida de ninguna forma, y no podré ser de otro modo, aunque el lector se dedique a ampliar y a reducir hasta el dia det juicio final. No obstante, el caso de U y el caso de MU patecen ser enteramente distintos. Un rasgo muy obvio de U es lo que obliga a reconocer la imposibilidad de producirla: no la precede una M (feniendo en cuenta que todos los teoremas deben comenzar con M). Es de gran utilidad apelar a este método tan simple para detectar no teoremas. Ahora bien, ;quién dice que esta verificacién permitiré detectar todos los no teoremas? Hay incontables cadenas que comienzan con M, pero no son producibles; quizt MU sea una de ellas. Esto significaria que la “prueba de la primera letra” es de utilidad limitada: sirve dnicamente para descubrir un cierto némero de no teoremas, pero otros sc le escapan. Queda la posibilidad, sin embargo, de que una’ verificaciOn algo més elaborada distinga perfectamente las cadenas que pueden ser producidas por aplicacién de las reglas, de las que no Henan esta condicin. Tenemos que enfrentar aqut el siguiente intesro- gante: “,Qué entendemos por verificacién?” A lo mejor no se percibe cual ‘sl fundamento de tal pregunta, 0 su importancia, en el presente contexto Para aclarar esto, daré el ejemplo de una “verificacién” que, de alguna manera, viola el espiritu de esa palabra. TImaginemos un genio que tiene todo el tiempo del mundo, y disfruta dedicéndolo a produeir teoremas det sistema MIU de un modo mas bien metédico. La que sigue, por ejemplo, es una de las direcciones que posiblemente elegiria ef genio: Paso 1: Emplear todas las reglas aplicables al axioma Ml. Esto produciria dos nuevos teoremas: MIU, Mll. Paso 2: Emplear todas las reglas aplicables a los teoremas obtenidos en el paso 1. Esto producisia tres nuevos teoremas: MIU, MIUIU, Mill Paso 3: Emplear todas las reglas aplicables a los teoremas obtenidos en el paso 2. Esto produciria cinco nuevos teoremas: MIU, MIULU, MIUIUIUIG, MIL, MUL 45 ub 59 0] 04 0 BUIDIOD} un s9 NYY Is OINJosqL UD OP egRISa ou ‘aawesyssadsy ‘uopeauarseses je) 9p unjfims serouanoasu09 9nb ‘orm tqensa ou ‘oradura ‘sopeztoioese9 aqvotueogA uegepanb seUr9s02% $0] ‘anb opout ap ‘sajdunss wesa erouarayur 2p sejfo1 Se] & ‘opfoouoo 1a eMHOKKe ‘comun 1a ‘seuoqgord s01% Yoo amouTEsIo0Id gnUOSHD oF ‘ATTN EULaIIS 1p esaurd za sod owowye opuens “s01901 19 anb ap omBes Sox sens apand opundas jo ue anb ‘ugisto0p ap omatumpacoré un 9p opeiop iso aldwiays oxsustd 9 :SPUIAI09) so{ ap owunfues jap sewore soy ap onumfuos ye esmdas onb erousrHp ef so eisg“ofeqen ap odweo ja wo seurojgord uss resasiur apand as “ozuonar02 fe souaty je ‘anb eanfose as ysy “peprtorre vy ap joseusos jaded [op eqonad fowos amioe anb ‘ugisisop op ojuotmpozord un 10d opeztiaisee> 9959 sowolxy ap onfuoo fo anb wosotnbos sojew0y sewerss Sot ‘spwopYy iPepHNsi093 eB ap ,joseusor jaded [pp sqanud, B| $9 Wo}stoap ap owormpasosd ty! “fy BOs euapED eu ap eI +2] szaurad ej anb 9p uoteaqaiduros eos v| uo opysox sond ‘oxqumnpH29 op euaid & mara ‘eorupzour ‘aduns so uorseouuian vf ‘ordiouud owen -spsyouf 2p mruoin8 9] 2v2n “epragdiwoo eas eqanud ef anb ap oseo [9 wa une feUr9pR2 fun 9p peprusioay 9] anbyizax anb eqanid eun sezqea: ap pepmqisod 2] ua aisisuo> owwarmuqnsap aise ap oprouais Iq “wlouEodu Wess op souese un akminsuca ‘ssoucIua “UorSisep ap o1vaTUMIpadoad un aysrxa anb 2p O1WaHMIqNDsp Ta “RIA BIBIOUOD aIUEIseA Of $9 OW :uOTDEZLaIDEAED 59 uo ey[ey off anb “eruoura|qrqosd ‘s199p v soUIU}eUHOUT SoU “etI0s09) tun 59 xejnorued uo euape> eun IS ronpap wed OB awvaureuyur o7eyd un ‘es200u anb asad ‘seuaion soj sopor ap upiezyanpesra wun 2p auodsip anb auansos uonfje 1g “souau oysn Tu ‘SapepHeEUYZ sel sepor AadRysHIES trvd ojseq ou wR uOpeUD}EID HUN G19g “soiuoLON UoS OW ond ‘seuapeo se] 8 uezZiTa}>e1e3 “upe anvauimpopy spy “seMas0m tHAs anh SPUIPED ‘S0] © ‘anvaumops “uezU2~ese9 AUN PUIDISIS Jap SEUIONE soy & ePouasozUt ‘2p sej%os sy ‘epnp ug “,uoDeZUD}2EIR, so nbs esouesua eiqered e] ‘Uoisieap 2p oruosupeDdad ja 10d eperods ey anb wiejdivo9 souat +9 og anb “ewiarsis [ap seua10a1 Sol op uotowztoivesto wun wooaord owHO} eurarsis jap seworxe & se(Bas se] anb saoared apand “esta eroumLad y “eweISIs % {2p seuras021 so] Sopor ap #zapeanyeU Yf af BIexoUoD An MorIEZUAHDNAVD CUM tos auan 98 “uoIsioap ap onuoruepaoasd un uoD equand as opuen:y ‘yen 98 anb 9p (eulioy eursiss fr ayustpuodsaios ‘upssap ap oF -uayenprooad $9 21qui0u Ns “OMY UA 9p aNUap 2iajduoD 2s onb UorDeDI!Ia ear “pepwaiom e] ap egarud euN aysK> IS “cuy osde| uN sp onUap veysandsax esisonu soulaspusigo anb ap znuered e| woo zeuo> jerprourud iousiedury ap fq °,ug}>RaYUDA,, vun so ub :eprued ap ovund fe aoNpuoS sow feno of ‘ouugut osdey un syurinp essandsax vy suoW2\uo}Ded esOds9 tua atuatusauoout sowouat ox anb auodassid anbiod ‘ojnoypu euans ors rewaroai un $9 ou anb ages 98 ‘eounu 2130 fou ss #8 A “twaroa un so anb aqrs 2s ‘axinoo yse 1s Seaznpod 3s ugnseria ua Buapes e| anb visey seadso oueseoou sq rewsondosd ,pepiuioiosy ap uIonOyL-9A, BY soUTEMUIO} “BONY CON ® paps ogee 2154? “wpvopdo an ne amb unoxpun sops039 10d sopsapos suet sor “sosed N duane? uppseaip Daa souuatoz sojanbs papyeas Ni jaw 17 “IW PMDIIS [Pp souia1091 soy sopor 2p opmassues atuauronpuarss oq, 4) “IL VERDI L\L WEY VE I ~Ogso— oD, Bo 8 On, OT “yysp soua) apand uoisuaixs gnb soouoquo souau! oysnun & suoroeatep eunije woo eyuano is ages as exainbis 1u anb yj ap *(odwoto sod “qWW) semmayued ua euapes euN UE opessxaiUr yIsO a8 Is “atuaTUaAUOD aut Luopio un ap tira 26 ON "uotaRatzOp ns ap PUpasciq DI 9 apuodso1 seUIDI0% so] ap wapro ja anb e< “epeumsaip euapeo wun vozorede anb ered serads9 nb paqey o1ugns op yis9 ou ‘oroduq “epnp eunulU UIs “be seins tea sazue souruolsuaut anb opanpa:-uo1eyduse seuEUZOHTE se] SEPOL (11 23x ty ase 9a) sajqiganuce souapig sol Sopor ua sepea|dula Uos sepo se] anbsod ‘seuat09) $0] sopo} sonposd oporou 2189 ‘ousidwioy 0 apn, a FIGURA 12. Casillo celestial, de M.-C. Escher (xilografia, 1928). Invencién a dos voces °, Lo que la Tortuga le dijo a Aquiles, de Lewis Carroll® Aguiles habia alcanzado a ta Tortuga y se habia sentado cémodamente sobre su caparazén “@De modo que ha Hlegadlo Ud. al final de nuestra carrera?” dijo la Tortuga. “;Aun cuando ella st consiste en una serie infinita de distancias? Pensé que agin sabihondo w otro habia probado que fa cuestién no podia ser realizada “Si rueve ser realizada”, dijo Aquiles. “jElla na sido realizada! Solvitur ambulando. Ud. ve, las distancias fueron DIsMINUYENDO constante- mente y ast...” {Pero si llas hubieran ido auwexraNpo?” interrumpié la Tortuga. {gEmonces qué?” “Entonces yo no deberia estar aqui”, replicé modestamente Aqui; ‘iy a estas alturas uste hubiera dado ya varias vueltas al mundo!” “Me aclama —arLana, quiero decir”, dijo la Tortuga: “ipues Ud. si que es un peso pesado, six duda! Ahora bien, gle gustaria ofr acerca de una carrera en la que la mayorfa de la gente eree poder llegar con dos o tres pasos al final y que REALMENTE consiste en un nimero infinito de distancias, cada una més larga que fa distancia anterior?” {Me encantarfa, de veras! dijo el guerrero griego mientras sacaba de su caseo (pocos guerreros griegos posefan BOLSILLOS en aquellos das) una enorme libreta de apuntes ¥ un Iipiz, "|Proceda! ;¥ hable LeNTaNENTE, por favor! {La TaouiGRarta adn no ha sido inventada!” 'Esa hermosa Primera Proposicién de Euclides!”, murmuré como en suefios la Tortuga. “,Admira Ud. a Euclides?” “jApasionadamente! Al menos, jtanto como uno ruspe admirar un tratado que no seré publicado hasta dentro de algunos sigios més!” “Ahora bien, tomemos una pequefa parte del argumento de esa Primera Proposicién —sdlo pos pasos y la conclusion extraida de ellos Tenga la bondad de registrarlos en su libreta de apunies. Y, a fin de referirnos a ellos convenientemente, llamémoslos A, B, y Z: (A) Dos cosas que son iguales a una tercera son iguales entre (B) Los dos lados de este Tridngulo son iguales a un tercero. (Z)_ Los dos lados de este Tridngulo son iguales entre sf “Los lectores de Euclides admitirin, supongo, que Z se sigue 49 Is ni¥AMUHOL WS 0p -bunwuoust res asinued { saououo prey feYRAW eouyAOeEMAIOT e] Hud tur anb ourspniios un reidope wruy2xloant a|-— XTX ofsts 19p S09130°] S01 roaaosd onsonu ombeyon aysa anb sezaqeaaduuoi [> opweszpisuod ‘[PuOSIad FOAB] UN omtod ‘yivisoare a] A? “wYABPOF sPUF SauloI| ue soLTeA UpINg) ‘oun [Ru J2 9 989 “BIUaNd b] opiprad aq ou 1g zosed OUI [2 opwoUe EAY?, ‘Opuais1p equiso ERMC, e7] “TUD|| ISe9 ze4S9 Bjoored anb sayunde op waaiqK, 18 uo opuarguose winds & eim04, e1ues9qO. AnuL w] ap UoZeIEdRD Jo a1q0s opeitis une equis sarnby “ozny 6] opuen: ‘spndsap sosou soundye sey aiuoueaanu sen} Je 40d osed ou & vfared wonpduns ey & aefop e oprtygo 9a 98 ‘ooueg_ JP UD Sojso8au saiue8in wus} anb “soprszeN | by OA ap owoy ns U9 ez ap anbor uN vIGRY K “So}INbY OlIP +094 LX, wiB0 94? ‘onsvsaaN ayuauimraiduios osed uns onb pout 9 °Z AHUIpe Oyso90U OW oWondns sod ‘oss oprrupE éey anb eIseE] ‘BIOpepsaA 408 agap 7 ‘seuapEpIOA Hos CK KAA VIS (a) sourareurey, 21 “tone} 204 “oxqyy ns wo qanisH¥a1 anb opout aq, “eimuoy, vf ofp *, vavioNY 49 apauau uNu1DaP uIq e vFuDT YoIOT Band vs09 soINbjeN’, W288 “pA “eAnNeUIaE auan (ou onb opow acy iz amdaoe saa ‘qt £3 & g é'y opeidaoe ey anb exoqy! seagy apond 28 ON, “AIP 9] BO] ET, “sopMbY dtuawpEsUMEN ooqdoH jowaany v yravzwos 9j {offano jap eseaseFe of votre] sasuorU!, a, sosdaoe © ofoyu au viavaos oth eiuodng “GK 9K @ & y ordaoy “oitpp ayuou -wajdioo ojsowiplag,, aiauiayussoM vEmo] ¥| olyp ,;01d200 v7)? WZ wdaoe ousanans wou 'q § 2 & g Ay opedaoe ey anb wuouy Rope wisuse9 vis ap jeu fe opedan| somay uj sod, “ayonise ns ua zadey 1p egeprend sexiuoyur ‘sejnby ausunsoz0% oumex> , jouse4 3H OT! .soiunde ap eysiqy ns uo opezsias vy oy ‘Biopypian 39s aqap Z, ‘sesapepia, vos 9.6 @ Kv IS (a) sou1sreuyy © “opeiout eKay P| owtoo o1ord we “eqaR;pE 40d OsosUE KOIS9 “UDIq, An, «Spur vongiodyy vx euupe anb ajurpad ogo? anb opout aq] “Fisisod $9 oruaAd j9 “ofseqina mg euoWoUs} >109KIELOI 9s upoeunsgo [et atbune, “20194 OpIpuR> | SALUpe *-eNIpOd, io 0? °Z snidooe ou vavaon & ‘9 & a 6 y amdane mpod ‘peprseion ne 212:210098) ou 8 *A jou 0? “vonsiodyy vato $9 ws3,, “0BMUO, ey omourEatested gudax “,eiopepion 198 agap Z “seiapepion os 9k A ¥ Se .OURReUIT au ‘Osa annosIp apand ON “wrapupsan Jos 3aza 7 “sos9p opm Yor 3K @ AV IS “HI 2p aiNanvoIo07 apuoidsap 25 onbsod. edogap gab sod 4% ad: os wo, sexdaoe a¢3a ‘3 £ g & y exdooe 1g “san ‘olny ofp ‘.Z ou" euRU BAQICL,, seo se] ap sanasaa au, '8 anu saqendr uos omFupuy, 2189 ap sopey sop so] (Z) esapeps9s 19S 3eop 7 “SEIDFEPIA UOS GAY IS ©) coraoiny une sopen Uos ofn@upt, 989 9p sope| sop SOT (@) 1s nua sofensl uot e180191 eum w sapeni wos onb seso9 soct CY) /—onip senuarur equase exoqY,, Co_mautonss 9s sopMby) ,|svaor sowomyso99U Seq, “PINOLE siusueraof oxsosgo ,jooueyg uo seloy ap ugquow un Avy anb o2A!, aiopinugsip aq aur anb uo seqpereq sel ap— ap saiunde soood sunt, sefoy Sh] aiuauesolAsau opuende ‘saynby ofp ¢,sorunde sosod soun o19s, ie]> uo duaH sfUT_ 90H? ‘sowunde op eIDIgH Ns tuo opesisfias vey oj ouos oyuoud wn), “08340, Bf ofp ‘Sv 234 OT, wd axdase anb apupad ogap saouoins., eEMIOF ef Offp “,pMPe UOPISOd tu so Esg., je sopEpIDN 198 agap Z ‘seI@FEPIAA Gos q A WIS (9) nb mydaar ox o1d—, v3oUoy. w oft‘. YsoUUEYT, _—eonprodiny e edane ON o1ad a K-y eave anb 52 emIDe woVDISOd Hs A, Squaureanestad saynby ofp {ou 0 °Z tedade w o13w210) Gea? 7. redone @ “>yuausesifo “aaxany aus onb & adn oawnoas JBp 20199) un owoo i v axpprsues au “pC, onb axomnb “waIg BI0uy., saymby onuise *.50 1sy, ait9pepIms WD 7 LedooP 9p ¥o:80] pEpssaDau wunsye YOKY iswst subn,, "winuo4, %| onunaoD $9109] SOD 9p ONNONIN A?,, <1 opeogpap eioiqny 2s sofou ‘uoiquie) ‘13 “opaqey eUpod amoUTEHID, winWOWALOA | OMSDE OS o1ad “SosapepIaA OWLOD HK Y oxda9y, asap vioypnd anb 10109] usdpe wambxvs s0qpy wpod ou A?,, << 1Oqa0) Te aSopupo%pap & sepyang v opuruopuege sIuUIEIGeS eHOpasosd Jse sows] un ~seiepepzen ouloo gq X y oxdade ON osad ‘eIopepion 498 gap 7, “Swiapepian os @ & ys anb ap wot 710d upirsodos, ®| F3aPEPIA Coutoa oxdaoy, 199) uspod [3 "Se J0%89] UN ASKS eHpod EPAp UG, [vans owoa voxaroas yy andsoe yspod upe anb ofuodns “serapepios’owo> g & y operdaoe 24 OX wyaepor 401A UnBIE IS A, eunmupe- spur soue ju sop 2p onUIp eRLY BYPey ys28 OF anb WSO ‘S91 -ouadng sejenosq se] sepeyuaaur ueas owen owoxd weI— 1oKadng eons un ap soypeypnut So] ap uasof spus jo eiseH{ jaIuaurergepnpeT!,, gPI9peps9A ot1OD Z sHIdade 4950 “sVIDPEpIO- ‘ows g 4 y aidsoe anb vssinbjens? anb opout 9p “gy ap squaueatdoy ll “Como guste", replicé el cansado guerrero, con un triste tono de desesperanza en su voz, mientras sepultaba la cara entre sus manos, “Siempre que UsTeD, por sv parte, adopte un retruécano que la Tortugacua- tica Artificial nunca hizo y se permita ser re-nominado: ;aourLes aPLANt! CAPITULO II Significado y forma en matematica La lvenctow a nos voces seo mis dos personajes. Del mismo modo que Lewis Carroll se permitis libertades con la Tortuga y el Aquiles de Zenon, yo me las tomé con la Tortuga y el Aquiles de Lewis Carroll. En el didlogo 4e és, los mismos acontecimientos se van sucediendo una y otra vez, slo {que en cada oportunidad se sitdan en un nivel més alto que el anterior; esto es de una asombrosa analogia con el Canon Eteraamente Remontante de Bach. El didlogo carroliano, pese a su egudeza, deja en pie un profundo problema filos6fico: zLas palabras y los pensamientos estan regidos, 0.0, por reglas formates? Tal es el problema que se plantea este libro. En este capitulo, y en el siguiente, examinaremos algunos otros sistemas formales. Esto nos abriré una perspectiva mucho més amplia. a propésito def concepto de sistema formal. Al finalizar estos dos capitulos, el lector tendrd uta nocién may completa de las posiblidades con que cuentan los sistemas formales, y por qué interesan a los mateméticos y a los Wigicos. El sistema mg El sistema formal de este capitulo es el que llamaremos sistema mg. No es de gran interés para los matematicos o los l6gicos, porque en realidad se trata simplemente de una invencién mia. Su importancia reside, exclusiva: mente, en el hecho de que ilustra de manera muy satisfactoria muchas de las ideas basicas de este libro. El sistema mg cuenta con tres simbotos: mag: Es decir, las letras m y g, y el guién, EI sistema mg tiene una cantidad infinita de axiomas, Como no Podemos enunciarlos todos, nos hace falta contar con wna deseripcién de fos axiomas: nevesitamos un medio que nos indique si determinada cadena es 0 ‘no un axioma. Una simple descripcién de los axiomas puede brindar una caracterizacion completa, pero al mismo tiempo endeble, de Jos mismos, tal como vimos que ocurria con el método de caracterizacion de teoremas en et sistema MIU. Queremos evitar la situacién de estarse esforzando durante lun lapso prolongado, quiz4 infinito, nada més que para descubrir si cierta cadena es un axioma 0 no, En consecuencia, vamos a definir los axiomas de 3 ss ‘ou vowendime ap sear 9p ojuoureatsnjox9 Sopeiop saqewI0y SEMIS sof “pepyeas ua ‘onb eaypur ose “onsorar ap aquaqpadxa ono upiie 2p 0"sejdau so, ap vundye ap oozourj2 ua spus 794 wun vplonpas 498 apond seyla ap eunuM ‘ eaorze un so seuape> seso 9p wuniuta apvop “oxaperore Un w Haq 25 0 ‘euiorxe un so seproarede seuio0 seuspe9 sey ap ean anb oumnyp sod a1qnasep 98 0 “Rrauanaosuon 19 S9K1q SPU SeUOPRD vIOeY B3UTUIEPTUYpU IWZUEAE ‘apand ag “suo; 9p vuranbso yo :SeuHOI08 sof SopOr ap aILAN el 2p ote Anus seq] presfo} 96 “oat quaIU oUseVaE a1s9 Ua BRUROD 25 1S sanaid spur € OsaMIpN 10KeUI us 794 epRD “seOWH9N sod seuapeo op uoyptieyyord vun s9 s11190 apand anb Joad of “uptoraygian ‘wistM ee Opnauos J95 “Zax 95 ¥ “opand seuNN seIs9 ap kU EpE ‘eavazoay un s@ Seu09 spur SeuDprD SeAaNU Se] ap LUNE 8 ap UO!DEUTUIDYED {© .2onpal,, as emijqoud j2 “opour aisa ac] - ,ooi@oye=usd oquy,, [2p ONUaP seioszoojue sms 305 9p soUOWIpuos uo UPISD sonauq SoU SEUAPED sey ap Sejyno ‘wioexe euro} uo X “upiqubel outs “euapeo B| opfonpoxd saqey uapand anb sejdor se] 0998 ou upisioaid uoo savayqerse alaysod so “serFa1 sesroNp 4] eun © wun opueseday “sepior sel 9p euniye op uoreaqde 9] ap Spann ® ‘onorg spus euopeo eum ap stuonoid aqap “eua10%) un s95 exed “S92uON ‘eAOTKE un so ou anb souteuodns oraq “o[seOILIOA Rapey 29e4 os & “"eMLaLODD tum uptomuyap 10d 59 “euiome un so Ig “CepHES EGE Ov opom! ono ap sond ‘pepiuionxe e| ed uoisioap ap outorampacoxd un aistxo anb oysandns sod opp 40189) suoKKe un ot 0 $9 1s mOMIAA prOs J29ey 10d LUTE OT “etomnbyeno euapea eun aruejep cued sou as anb soumuodng -semaroa) sts v ajqenide uoystoop ap oruatupaooad un axnjou anb ores s0 ‘omraAmE of vounu ofad ‘saKoxq spur sono 9p sued & sopeduojoud sp sewiaroor Jeyoqeye cwo> anbrpur sou anb jeusso} eurarss up) “uprerine ap sear anb spur epou auan :seisondo souorsuay opueais uppmpas £ ugrsoqduo ap sefios 2p uoweaydimos vy au3n8 ow Sa emaysIs j9 anb 2p ‘yen 9g “ufoIPE op oEILD [9 EAPO? OUAIQOSeP JaqEY, MIE UME ‘UoTSIIOP 2p orvermmpacord um uo> eiueno Bur eutarsis j2 anb pepumas woo s19P eynmusiad Sou uziquer anb epueystmons wun ayst¥9 ‘oud eNO Jog ‘ugEipe 3D ‘usaua> [p o1ve1z09 sa gnb Jod enisomas ors “somuaxpuaosap sns ua pepaidoxd ef ap eouosesd ef sutaioiop ewisi0d opm» sseuraxoa so] ap eUENpaIA Pepaddord run ua apppe ap ous je aiotatoo efor w] “epantes 2] prey of coodwey ‘oust ofp aoessnes OU eroud Uf BS “O}TOUIESIOANN “2 wpunos ey] prey of upiquer “uoiompe op outa jo soRysmes eADe wound os “omsTUSY ‘upIIpe ap ouaIna fo ueBEfsIeS anb semope syouIBALSN|aKD aNwpe ‘euronbso J9 onb asuapia> so :openaepe ouoyLo [9 89 ajsp yond B] 40d woz ef aqiozod 95 eutonre jap euranbsa 19 opuEAI2sqG, “I ¥ JenBi so OU Z SPU Z anbiod ‘s9 of ou -6--u-- anb ome 09 “p & pent $9 z spun z anbiod “eur3102), ur “oydumafa tog “odnuB 12039) [9p uptsUonKe ¥} WOO AIpPUIo? saagop souoinS ap sodnu sozourd sop so} ap euins et anb ua parssto> Pepruraioa ap oweuss 1 “UoSDap 9p onaQuUIpazod Je soUlEAIOA ‘sauoina ap odnul ‘ono owing s0d 4 “6 eun ofony ‘souomd ap odns® opundos un sod ppindas ‘at won ofeny efuoy ‘souomnd 2p odnu8 un uoo aoatduse anb euapes ep} +s 1 npr wary wuopoo sowrareare, “9s anb ksamnb OO PHO}, OUNLIAY ppp opeauuadis [2 ua ojanmwaap 104m doo seUORALSS ostexd Pies Duk cepensge & epeoduia spur a2004 © psEZUNIOS PO}, 2p YOIDOU tr sand “Soyeuioy seuan So} 9p opUe| qe soUrEss opuenE seuOHEFOPSUO shisovauoyor outseoou pis “o8zequ9 His "spn kis “eUNGUIN ;sopeperdoad fs Jnutunoyop eed uptoimy tam tio9 exaR9 wSe9 e110 9nb? *euUO} ws ap srwape wuspee bun to fet eso earo nb? saed“wz9jdus ean 29992ed apandl “Puuio] WS DIWOUIE|OS OpULApISUOD, 28es} e] IWIISOP “UoIg OV -Beui-urat~ coWaIns ef oUo SeU9PRD sTHPX0 solepod “eutioy se awvourejos opacsopisuos “nb eoq ills -ouaque OL (yy woo sezaduo nb ueyuay AIA, Bulaits {op seuz09} so Sopor anb seqoud wand opezttan ypu owstu [9p tHE 9S Zopeparay, oMKstUeUOZeE uM ua ZepuN} apand $3 ons) “Uapio ds0 uo seproigh “6 PUNK “Wun aqwaurqun Wos uorDeredos dp sontouoys sof anb &“souoins ap sopesedassocns8 samy uan Sut euronts fp seuraioay so] Soper enb svaqennmd ezopinb “orsge operseutop vazared Sabu A “rein sound ws -oAesu [2 o2ty ef 10094 [9 anb openuos od ogy ugisjoap ap oyuarunpaoord [3 ‘oves un aittemp ByaqU! 9s 18 “TDI ease) so ON “Aur eUIDISIS fep seuiaioas so} © aeo¥{de exed uorsisap sp owenutpedosd un stsqn2sop bp reyeH uo BiNsISUOD LoID9] [9 eIEd [NN aWNEMMEUNS OpIDral uO selusiur ys sod Sop se] 9p eunBuIL ap pepmuraoa vy BUNT ou orad “sewapeo sequie 9p pupswo109) vf 2149 upLDeINOUNTA BUN 9991qeIs9 fopeunua 2 ‘ugpanposd ap suffos Se]

_OWOD PL ue 1g yias of upiquien seouoiu ‘ewar9} 1m 198 vaso nb voipuy sou BfROr wy, ae ZK som, IBA A os, open x cojdutal 104, weula:00) un $9 -PBCwx ‘oFom] “warm un s9 zB¢uix anb ages as anb soueSuodns 4 “souoind sod aywowreaisnp>xo sepeaioy seayjoadsa seuapea ueuasaudar z { “(x anb souesuodng :v103% uobonpoid ap vay eun oyuouvjos oun Bur emaIIS (a wor 9p vucnbs> vue Mf 28 tseuronee so] sopoy apjom an Zuneus eux uaiq spur OUTS “(Bus eUIDISS (E souaqied ott x, onbsod) owandns 10d “euopxe un $9 ou -x6-wr, woIsaadxa Ty “wore un s9 —B-u- ‘ojduiofs 10g “soorede onb uo sopeprumsodo Sop se] sauomn ap euspeo euistus e| ze.uasordar aqap ,x, aonb o1r=!Apy sauomnd tod oj9s orsondwoo 9180 x anb axdways ‘euorxe un 69 -xBU !NODINIEEC, uoins £8 “ur sofoquys so] 10d sepeusiog seuopeo sm 9p pepleronye e| reUsULAIAP ap ‘rede ‘aquapja9 uoisioap ap oquauutpedoad un ap eBuodsip as anb jy voweur despiertan un gran interés; es el juego reciproco de reglas de ampliacion y de reduccién lo que otorge un atractivo especial a tales sistemas. Abajo arriba us. arriba abajo El método anterior puede ser denominado un procedimiento de decisién arriba abajo, que contrasta con un procedimiento abajo arriba, del cual hablaré a continuacion. ‘Tiene cierto parecido con el método de generacion de teoremas del sistema MIU seguido por el genio paciente, pero incluye un fesquema de axioma que le agrega complejidad. Imaginemos un “saco” al que iremos arrojando los teoremas a medida que los produzcames. Procederemos ast: la, Arrojaremos el axioma posible més simple (-m-g-) dentro, del saco, 1b, Aplicaremos la regla de inferencia al elemento anterior, y colocaremas el resultado dentro del saco. 2a, Arrojamos dentro del saco el axioma ubicado en segundo orden de simplicidad. 2b, Aplicamos la regla a todos Jos elementos metidos en cl ‘aco, al que arrojamos también Jos resultados. 3a. Arrojamos dentro: del saco el axioma ubicado en tercer orden de simplicidad. 3b, Aplicamos Ia regia a todos los elementos metidos en el saco, al que arrojamos también los resultados, ete., etc. Un instante de reflexién nos permitird percatarnos de que, de esta manera, tio podremos menos que producir todos los teoremas del sistema mg. Por ‘otra parte, andando el tiempo el saco se llenar4 con teoremas cada vez mis ‘extensos, lo cual es también una consecuencia de la falta de reglas de reduccién. Si se tiene una cadena en particular, como =m-~g-—-, cuya teoremidad quiere verificarse, basta con proceder de acuerdo a los pasos cenumerados, examinando atentamente todas las cadenas que aparezcan. Si surge la que nos interesa, jalbricias!, es un teotema. $i en determinado momento el elemento que debe ir al saco es més extenso que Ia cadena en ccuestiGn, debemos desentendernos: no es un teorema Este procedimiento de decision es sefialado como de abajo arriba porque se mueve desde lo basico, es decir, los axiomas, mientras que cl procedimiento anterior es de arriba abajo porque se desplaza en sentido inverso, hacia lo basico. 56 Los isomorfismos conducen a la significacion Nos dirigiremos ahora hacia el tema central de este capitulo, y por cierto del libro entero. Posiblemente ya se le haya oeurrido al lector que los teoremas mg son semejantes a sumas. La cadena ~m--g—~ es un teorema porque 2 mas 3 es igual a 5. Se podria pensar inclusive que el teore ma ~m--g---- 65 un enunciado, escrito mediante una notacién arbitraria, cayo significado es que 2 més 3 son 5. Es ésta una manera razonable de analizar las cosas? En realidad, debo decir que elegi deliberadamente “m’ para hacer presente ‘més’, 'g' para hacer presente ‘igual’... Entonces, la cadena ~m---g-~-~ en verdad significa “2 mas 3 igual a 5"? {Qué nos podrd hacer percibir esto? Mi respuesta seria que hemos advertido. un isomorfismo entre los teoremas mg y las sumas. En la Introduccién, la palabra “isomorfismo” fue definida como una transforma- cin destinada a conservar la informacién. Ahora podemos entrar algo més profundamente en este concepto, y examinarlo desde otra perspectiva. La palabra “isomorfismo” es uilizada cuando dos estructuras complejas pueden ser proyectadas una sobre otra, de tal modo que cada parte de una de ellas tiene su parte correspondiente en la otra: “correspondiente” significa que ambas partes cumplen papeles similares en sus respectivas cstructuras. Este empleo proviene de una nocién més precisa, perteneciente a la matemitica Un matematico se regocija cuando logra descubrir un isomorfismo entre dos estructuras previamente conocidas. Se trata a menudo de una “iluminacién”, y se convierte en fuente de asombro. La pereepeién de un isomorfismo entte dos estructuras ya conocidas es un avance significative del conocimiento, ¥ sostengo que tales percepciones son lo que genera significaciones en la mente humana. Una cosa més seerea de la percepcién de isomorfismos: dado que estos tltimos se presentan bajo muy diversas figuras y dimensiones, por decirlo asf, no siempre es facil estar seguro de haber descubierto un isomorfismo, En consecuencia, “isomorfismo™ es una palabra caracterizada por toda la ambigiledad habitual de las palabras, lo cual es una carencia, pero también una ventaja. En el presente ‘caso, disponemos de un excelente prototipo del concepto de isomorfismo, Por una parte, hay un “nivel inferior” en nuestro ‘somorfismo, esto es, una proyeccion entre las partes de las dos estructuras: mo mas g = igual 8 ~ = dos - 2 tres ete Esta correspondencia entre palabra y simbolo tiene un nombre: interpreta- cin, Por otra parte, en un nivel més alto, se sitia la correspondencia entre Proposiciones verdaderas y teoremas. Pero debe tenerse muy en cuenta 7 6s 98 1 oosng 28 ou anbiod ‘seyax onenD se] ap Fife SEU! AF 9p UO!eIUD B IuDs wed oanow vIQeE OU “oWsandns Jod “AYA PUIDISIS [> Uy ‘0180 9p vo1908 aqudusioaid suataaid sou *y ojnuide Ja ua ‘pepreuos ap oulsinbay [> ‘Sopmalguis> PK SO] ® SPuIaIOa SonanU opunSos2n ‘odueD [a aapusi¥a v ezLOIE ‘sou ot off 019d ‘SesspepI9A souors|sodosd 4 seui2i09) 2s1U9 (opesyeCou a]qsod $9 sou [s) owsyzowiost un ua uapunj a8 anb ,soproywutls, Fo} souiapog “uorsonpod ap sejfaz se| od youd » sopiugep wos semai0a So| “oiguies uD ‘JeuUOy RWOISIS UN Ug “SopeoNtAIS soxanur somspuaide ‘anb uo vpipow rj ur ueoqdninu os sosesy ap UpReogela ap seffar se] zopeurunia) o1snpoad un e efoutose 9s ou euloIp! Jap o1uRHOP onsanu and asap azamb 01s °saseyy 2p upoeaID ap Vyas exantH PUN OUND BDIDe anh eh ‘onyon w9 21s!atiOD 28 OpROHTUS [2 OIUNd oUE!D wISeH{ “IpMbe uO sopeseq soperpunus soaonu r8s0qej> & souesed ‘opep ewoIp! UN ap onuap eiqeed ‘eun ap opeoyyudis [2 opipuosde sowsy opueno :afenfuay ye oppmnaus 12 & “Jeuuoy eworsis un e OxNe|21 opeaY URIS fa anus apuRss Anus ROUAIAYLP un Avy ‘usIq Boy “omsyzowog un augnosap 28 onsDND Wo * ,oppoynII, 2p sup duns} smwKs0 jo ton uepand ou ‘opwoyfuSis 2p wo92210> ‘atuauaronn anbuno ‘youusof oueasis wn ap sojoquas $0} anb 1390U0DaI € SOU -Wwiqgo 2ared Bur euoysIs jo :ouoMais of w>s ‘ouDM]eQeD UepuaidutoD fof souamb vied ‘omydes ois op oyueyodu spur of anb ajgeqord sa sonsed ‘sa songae sopeaytubig saiuarayp souoperaidiaut ap woman an ajqsod 9s anb v asad *spul, 498 soared uy, ap opeoyrsis ja ‘sisoqass wy —sesud ‘opand anb v| us ausonfusis uoxsoar@ eorun pj $9 anbsod spt, prdope o1ed 1eWeTT ‘opeiaadronct ems2031 tn ap OUIOD OMe) Ise> (WH-B5B P sILOHP -wodsois09) ,ojfeqeo exezuEMs 219} 712} 212}. 9P seIsnd apand o4feqeo UA ‘seura1091 of soy anb ‘sajqvidase seu 0 ‘Soiapepran sour 19s ap worsaxdtt | Uep ou seurasoa sof “uoHpPiaucion R| ofeq *,UOIDRDIUAIS, eSEDSO Ail sun uoreardiotur eso ‘siuowo|qeiwou] “Huu seuapes soy smoudzoW ap opour 2389 9p JoxKj Ud soleUNOUL esApod wisey anb A ‘soyreqRD SO! P| asazonut yanb anb gouged uprsaidxa un :euezuew euezucu 779} eUEZUeE onteqes ruezueU, Fur ered uofmaidioit easnu Run jSe soWoueL a1 <= B oneqes = uw aquamniis vy sourauior “ojdwofe 30g “odn 3159 paspuodsaisog seze je sjuowiesaiua e994 uplsaafa remnbjend :uepunge 520 86 -opsnyosdiontn sore], “pupyyeal Bj BulaIsis [op seIa!0 so} a1IU9 EoyLOWOS! lugpepose 1ousu! ef a}elApe 9s ou fend PL ofeq ‘vaynayfusis OW Uo Shardrotul eun uo sousenuooue sowapod ‘ean sowd ug “UopRardsarU fap soruosopip sodn sop antua amBunstp aqto “Pouandosuoo Ua "PEPIaRIDS & peprusioa) anus ‘vasedou ww vansod iw “eunje worsejenea Koy fou jena vj ofeq worseyexdsoqu! wun ox*puoy ‘une “oWaUHpUNY 2OUsL sos|e) Uayfnsar sPUuaio—} so] Sopo ‘sourEip “apuop uoRMerdsD}OI euN IeIOgE|> ‘ued oanou! e1iqey ott oJod “o1apupsaA aysar wUu9x02) epeo anb soso ysa00u ON “BIH E] v seIUNSIP Ssuomeraxdiayu sod sido apand 10102} 131 sennpoyiuBis ou A seaneaytubis soucropjaidsayt] -2uouseaygstoxin ‘sofagor so] anb eutioy oun sod aquawesrqyap 9ido anb ossond ‘seus Se ¥ orpadsou oo sootyZoun0st ueas Bu PUNDISS [ap seaas0a SOL anb yenseo Saou ssojoquys sopeuwuiaap s8oje gnb aod wsla vy v yas “Buy esas yo 32pt opuens pminise sw any je], UoPonpord 2p seayyiodn seydo1 2p tiomedepe ua 9x 95 oUlo2 “soseD So1s9 Ua UorDEATTOW! aN} PUN 290098 ‘apud Tod “sojoas so] 2p ugiss9p> VT peplyea! w| 9p owwauiBos unde “Syuatuvaysouios “uafayor sewovon) sodno feu} CWARSS UN 1990;qHI89 59 conspdoid ng "apuigtp X usaydisa anb sojesioy setuonstsSojv wpeipose “Uo! se “—.an SSoytuats, upmoato eun— ependope up!o92 wun Bey 28 opuEND “SePEPAR Seanjafuoo ap wy ef ofeq "10119 j9 6 oXwsUe [ep WA ¥I 40d sa Jopaooxd 2p uno} run bf 26143 9p F{JPAUTT [9p OsED [2 Uo OWED “op1oowO9s9p eUIOIPL ‘bn uo squopdizsur reaosap 0 ‘oftpoo un uo eysazq wun sLge 20d sowuanu SOL P AUIS Amun OBIE $7 “SO}OQUIS SO Yoo waUOHDeIas os anb sescered op ouoweyshes oruniuoo un se}/y ap satee oF219 ap soyed soyonts uote] Sr onb ajaised $4 “sewWasoma & stiopepioa touoptsodoud aziua Jo1adns [9610 3p wovapuedsasioo eu efans anb ye opow ap o}s29ey ou “souruLia Sost0 ao “sojoquusssns & seaneay us squoperaidionut reuse owgo so ewaiqax! fo -epupoas up.etuBis Fund Jp UD AUgNOsop 2p e7UEIEdS PI Goo “pet rows 26 ou anb [op [eull0} Bwa}sIs UN UDD exTHINDUD as oUN opuER ous 0Wost por uo ‘onpsisizerea $2 oto ye ‘sauRps9 sop axwu9 wppuopuodsa1i09 tun oysuglubw ap owsand souoq “SPJSUbU Sepo acy “soponadn seax001 { sezapepiaa souorwsodoad oniua wraugpundsaiioa ap 2eyqry “sand “ostooud spun efl9g “sojoquiys so} ap upeaxdiarst wun ayuaueisasd ap2qqe3s9 2 bo is epmoape 12s o8 apand Jouadns {zat ap erouapuodsazi00 59 onb descubrid ninguna interpretacién. Pero aqui, en nuestro nuevo sistema, tos “significados” recién hallados para cada simbolo pueden Ilevarnos a pensar que la cadena mm-n~g~ es un teorema. Cuando menos, uno puede desear que esta cadena sea un teorema, pero eso no cambia el hecho de que no lo es. Y también constituiré un serio error pensar que “debe” ser un teorema, s6lo porque 2 mas 2 més 2 mas 2 es igual a 8. Tampoco serfa correcta atribuirle algin significado, puesto que no es una cadena bien formada, y nuestra interpretaci6n significative procede esclusivamente de la observacién de cadenas bien formadas, Ena sistema forma, el significado debe permanecer pasivo; podemos leer cada cadena siguiendo los significados de los simbolos que la integran, pero no estamos facultados para crear mievos teoremas sobre la nica base de los Signiticados que hemos asignado a los simbolos. Los sistemas formales interpretados se ubican en la frontera que separa alos sistemas sin significado de los sistemas con significado: puede pensarse de sus cadenas que “expresan” ‘cosas, pero es imprescingible tener en cuenta que ello ocurre exclusivameante ‘como consecuencia de las propiedades formales del sistema. Double entendre! YY ahora, quiero destruir cualquier ilusién que se haya forjado en el sentido de haber descubierto los significados de los simbolos del sistema mg. Consideremos 1a siguiente correlacién: m <> igual a g © ‘estado de = dos ete, recibe una interpretacién nueva: “2 igual a 3 restado de 5”, Se trata por supuesto de una proposicion verdadera; todos los teoremas resultarén verdaderos bajo esta nueva interpretaciOn, ia cual, por otra parte, es casi tan significativa como la anterior. Pero, “euil es el sig- nificado de la cadena?”. Una interpretacion es significativa en la medida en {que manifiesta con precisién determinado isomorfisme asociado al mundo real, Cuando aspectos diferentes del mundo real son isomdrficos entre st (en este caso, la suma y la resta), un solo sistema formal puede ser isomérfico con respecto a ambos aspectos mencionados, y asumir en consecuencia dos significados pasivos. Esta clase de doble valor en simbolos y cadenas constituye un fenémeno de la mayor importancia. En este ‘momento pareceré trivial, caprichoso, inoportuno, pero cuando lo retome- ‘mos dentro de contextos més complejos aportard una gran riqueza de ideas, co Lo que sigue es un resumen de nuestras observaciones acerca del sistema mg. Bajo cualquiera de las dos interpretaciones significativas dadas, toda cadena bien formada tiene como contrapartida una afirmacién gramatical; algunas cadenas son verdaderas, otras falsas. Una cadena bien formada, dentro de los sistemas formales, es aquella que, al ser interpretada simbolo por simbolo, produce oraciones gramaticales. (Se sobrentiende que esto tltimo depende de la interpretacién que se siga, pero por lo comin se aplica un patrén determinado.) Dentro de las cadenas bien formadas, aparecen los teoremas. Estos son definidos por un esquema de axioma y tuna regia de produccién. Mi propésito, cuando ideé el sistema mg, fue imitar la suma; cada teorema debfa expresar una suma verdadera, sujeta @ interpretacién; inversamente, toda suma verdadera de dos enteros positives debia poderse traducir, de manera precisa, en forma de cadena, la cual seria asi un teorema. Tal propésito fue conseguido; témese nota, por ende, de que toda suma falsa —como “2 més 3 igual a 6"— es traducible a cade- nas que estarén bien formadas, pero que no son teoremas. Sistemas formales y realidad El anterior es nuestro primer ejemplo de un caso donde un sistema formal se fundamenta en un segmento de la realidad, y parece reproducirla a la pesfeccidn, ya que sus teoremas son isomérficos respecto a las verdades concernientes a esa parte de la realidad. No obstante, la realidad y los sistemas {ormales son independientes cntre sf. Nadie necesita tener presente que hay un isomorfismo entre ambos, Cada una de estas esferas se sostiene por sf misma: uno més uno es igual a dos, sepamos o no que -m-g~ es un teorema y-m-g~ sigue siendo un tcorema aungue no To asociemos con la adicién, Es improbable que la aplicacion de este sistema formal, o de cualquier ‘tro, arroje nuevas luces sobre la veracidad, en el campo de su interpreta- ida; por cierto, el hecho de producir teoremas mg no nos hace aprender sumas aucvas. Sin embargo, si hemos aprendido algo acerca de la naturaleza de la adicién, vista como un proceso, a saber: que se 1a puede representar con facilidad mediante una regla tipografica que rige simbolos sin significacién. Esto no es muy sorprendente, tratandose de una operacion tan simple como la suma; con frecuencia se dice que es factible aprehender Ia adicion observando los mecanismos giratorios de una caja registradora, De todos modos, queda claro que hemos rasguitado enérgicamente la superficie, en la medida en que os sistemas formales lo permiten; es natural preguntarse qué porcién de la realidad puede ser imitada, en su comporta- miento, por un conjunto de simbolos sin significacion, gobernados por reglas formales. {Sera posible transformar toda la realidad en sistema formal? Pareciera que, en un sentido muy amplio, puede responderse afirmativamente: es posible sugerir, por ejemplo, que la realidad no es, en si misma, mas que un sistema formal extremadamente complicado. Sus simbolos no se diseminan sobre un papel sino, todo lo contrario, dentro de ‘un vacio tridimensional (espacio): son las particulas elementales que dan su ot 9 sepreuoo ¥ euosied eno 8 sourenramt oduon oust ye A ‘soure}u09 se] oRN] pian; sseuieg seunfje soumunuosip anb souremiy soutapog “ofeqe sew epensnyt e S oJgey anb ap orsandns ap axe ey eonaunue ef ap seorseq sonal se] soreuipu so} spor © sejgeonide uos anb oysondns sod ep 9s sajens se] ap “worry e| 2 & ewns wl ap sopepardoud smod seun u9 ‘oquaumedouud “ueseg 2s uoesgdnynus | a1ueypour sor8yp ap wolseatiap ap sa4oj 3°] “ossnoud 259 ap “upzes v] ov0dwey & “equOWe yf uotiaiape ou *souoirsedo sj od sopiqiosge ‘souummye so¥s> 9p soysnU ‘sowou0> sopeynses .9u21go ayuuiad anb oKYHIe uN OUD S7[an>s9 oj ap souunye So] e cpeyuasaid s9 osopard 2is3 wAReUNYD $9 JOUDIUE yungoud 8] © uoPosoiH09 vf 'sepouss sefFor smUa!S v offOHI0 UoD SOHsIP $0] 2p uoto¥yndiweus e] u9-2anpest 2s onb oonoquas osaoosd fo ue wzustFUC avon as 1g ceuinjgoud aiuasaid ye sandsar Bj sm0UDD ajq’sod Sa? “slopWy ek ap oqwoIu oYanbad uN oY>oy eAny 96 ‘esoUEUE sundye ap ‘aued vundip ua ‘ewuaiqegosd Any “opruargo se opeynsar yp eeadaoe ompai> Snur_uamje aiwowrejos “oper v asad “sopespen> $0] Sopor se}u09. e1Rd *So{BIs a1UeINP opuEfeqeN “seUOStod ap sowsisla ee} ueyy sousp exapnd 38 2189 opueno ume “axes8 sp so onb of “Kop -enoape oyndupices un znaqsuoo aqqisodun syuawyenita s9 “zeny romtad wy 6RL9SPETI_X IZEPSOLS6 AP JOFeA [9 LEuRULIA2p ap eula}gosd [2 SousE| NALA} sou 1S opnie spur aoey 2s BIS 9p soyund soquue 971U> oVrUeD 13 ‘opeynsar aiso ap vaxsae sopnp ubyuouade> anb so] soood Amur uos Spr page ‘Soupespend soy wend 28 8 “anb 9p OP ~Ppuaatieo FS9 OpunUL fo OPO} IU2URALDPL ",OIPRSISOWOP,, | RDS BSP A soyuatndis so} ‘Jaded un 21gos sozenn soo0d soun “o1quies ua ‘eganid owio> opusisazyo “ease squefouies exreseoouut presopisuos ‘siusuremndos ‘sued Jofeu vy {sa1ouDiN! soupespeNd sof ofany opesuos < “zy 10d ZF 2p ojBup}aax un vpia ns us z> wuNTe OpEuES!P weg “visondsor es uep s9uamb onus ap “sojuyns? “ouod “pp] onb qe eromnbpens {21 $9994 Z| $9 o1uRNy? “Sos|ey ow0D sono f ‘SoxoUuNU SO] 2P 20a) ap Sopeiounus Sounye SOIAPEPIAA OUOD AWaMTSP|D ap SAUOID|PUOD U9 seys9 ered SoWuaWepUny so] B s]USTIPIAWNOS SOUDIAIMAE SoU *OT}> Hod ‘s0j0q tuys so] 9p uoweindiuew ey ap spaen e souarqo ajqwsod so sou anb of £ @ sos2uInU SO] ap BCA UD ,peprA,, soMUEH] onb of and ars!Na U9!De| -o1 nb Jeptisuduoo ezed oz1enjso un e0YE 1208 B SOUIEA “TPULIO} Put fuss un ap sootyssiodn sojoqiays $0] woo (""Z “| “0 :SoxneBou ou sozaqu2 sof ‘pap <2) soyeunyou sozauipu soj 2p pepHeat B] xeUoIDEFoTI09 sOUIEUaIUE anb axduols agipemys windurs esa eaqueyd 2s ‘eprom vunsqe ug {atualpuodserieo upriaidiowut ‘9p o1gW4y Jop upIquIN A “yeu; euIaIYs fap "axa" J220u09 anb key anb ‘of opor souseazoucs anb oases ‘uo}seroidiniuy vysa ofeq sapepsan uesasdxo ‘Sur910a1 0] SopOL aNd souzuqes owoD? “Isy “BHIMUL wos seEIDION 2p pepaiues vp anb so ajqngoxd spu oy “sose9 op ou orauNY UN UD ‘uoweipanp se2qjL:9A soureyspad o]9 anb OFfe so Oise O19 “Ose “eUID30= (OW opor & “oxapepIsA gyNSA vwe109} opr anb wIsuoD ‘orouomasede ‘onb pun sejfey ap au9Ns e] souespIAM ezmb S ‘OWI jsp sauO! -oyoudionur sesianip Soure;re}UOVUT “JPULIO) RUOISIS OsoLFOISTUI Un OyFaIqnasop soway ‘ons anb U2, eyodust ou *uopsexvaxa aun ua anb sousesuodng eujdioap »| 9p sopeproa st} op va1098 PIO} owUoIuNeEOD uN OD oZUDIUIOD ja epsap SOWEUOD oF Is ‘o;>9IH0d 52 owstpiowost ja anb sowareqosd owe £? ‘,o}apsad so owsy0WOs! {2 anb opzgosd sourexey anb souaus w “erapepioA $0 BINION) EpLD Ap UOID -eyouclionut ej anb soworges owos? “euyjdisip vse uo soqomusou09 sonantt soureyiode $9 [eutioy puizyets jap osnifgo [9 onb sowreduodng jeonewovei ey ap ound ws woo sopezueyary siusuyeio; soure)so ou 1s jeloadso up “suuoureysa1I00 opipasod saquy ap soinos awys9 oWDD? “wonyUIaTEN 2} 9p woriod eiia}9 v OANN a fEULZO} PUIDISIS UN IejepoUE SeN :oqUTFOLDIUE ‘ouas un $9 ose9 ajs9 uo adams anb ossuyd oF “woNpwOIL x] e OY opin, onsent: sowoxeynuy ‘osssquvaIB ue) odes un repIoge ap 794 UA eoljoquiis uprseyndiueu 6 eonywere, ‘ouaige vulojqo1d un opuays andis Jeno of “esstutusoyep eus0} ua wpI>e oSIBAfUN Jp 1S opuesIno1d souTeIsS Sou ‘oiuaueoseg{ "Vopt e] ap swaLON sojeUDIOd seunosd se] w aAlsnp>U! atspuonxe 28 anb ‘sepnp seule o}adsou je ueaiueyd (eaIsH &] ap $2103298 sono 4) vonuyno varuyaous y|‘spwiape ‘oxnefnoadsa ayuoureaiun $2 s9zoiUl ns anb sojesojoo ue) Souoisusunp auon uprodsou0o x9 “o8zeqWUD US “sodion so[ 29 oldiouud ya ua, sejmonsed se] separ ap yours0 tuorovandizuoo e} (pzinb ‘nz0) so ewoIx® Caun [5 “ostanlUn fap ROIS 2D Soqueisut soyueropp uo sojnanued se] uounse onb sojqisod souoypesnayju0 Se] las TetWI0} eUla|IS WEIR asa 9p seuIDIO% so} “OWN Of sod “2lla|niis, O.uauOUE J3P SoIdoxd ‘sapep!20}24 & souowisod 9p omfuos exam tm F288] Up & so40}Bs sos sErLNPOAT tered “opeuumrerep oiwowoul un uD se|tonzed se] Sep 2p PEp!O0}en eL ‘apprsod vj sepep “zapazead owos uadyp sou sofens se "1s Wap $949] Se] Jnbe uos ,seaypafodn sejfas, sey Copnvas auon ,soreuatusya sejosed, Lugisaudxo’ vy onb opow ap “eusrew P| 2p aapuasap uplsaoNs ey UD peprreuny ean Key onb coxoydut uorassodag) -sesoo se} sepoy # worD|sodu0

Das könnte Ihnen auch gefallen