Lotet e Trendafilit

STAVRI PONE
LOTËT E TRËNDAFILIT
Roman
Tiranë
Redaktor: Granik DANI
Kopertina: Alfred DRAGUSHA
Botim i tretë
© Autori
Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.
Çdo ngjashmëri me ngjarje e persona realë është krejt e rastit.

Autori
Pranverës
Stavri Pone
4
Lotët e Trëndafilit
Liria e individit nuk është dhuratë e qytetërimit. Ajo ka qenë

ndjenja më e madhërishme përpara se të kishte lindur çdolloj
qytetërimi.
Zigmund Frojd
Nga vetë natyra e saj, dashuria është hyjnore dhe pikërisht për
këtë arsye ajo jo vetëm është jopolitike, por antipolitike, dhe ndoshta
është më e fuqishmja nga të gjitha forcat antipolitike njerëzore.
Hana Arendt
5
Stavri Pone
6
Dola nga burgu më 17 mars 1991, ditën e enjte, dhe në darkë

vonë mbërrita në qytetin tim, në shtëpinë time në lagjen 1 Maji, ku
isha lindur, kisha kaluar fëmininë, adoleshencën dhe vitin e parë
të martesës. Pjesën tjetër të kohës, deri kur më arrestuan, e kisha
kaluar në fakultet dhe në shtëpinë e tezes sime, Zogës, që unë e
ime motër Flora i thoshim jajë.
Unë, libert1 i shekullit të 20-të, i mbijetuar i fshesës së hekurt të
spastrimit komunist, vija nga burgu gjysmë i çmendur. Hiq para-
burgimin, gjithë kohën e burgut, 10 vjet e 3 muaj, që ishte më pak se
gjysma e kohës së dënimit tim total prej 22 vjetësh bashkë me
ridënimin, e kisha vuajtur në një kamp në thellësi të maleve në Veri.
Si i ridënuar më duhej të bëja edhe 12 vjet të tjerë. Babi dhe jaja
kishin vdekur kur isha në burg.
Nuk e harroj atë natë kur vura këmbë sërish në qytetin tim pas
kaq vitesh. Kur zbrita nga autobusi më priste Flora me të shoqin,
Nardi Sofronin, dhe desha të shkoja te shtëpia e jajës, po Flora më
tha me lot në sy se ajo nuk ekzistonte më, e kishin prishur dhe në
vend të saj kishin ndërtuar një kopsht fëmijësh, kështu që kot të
shkoja. Gati ulërita, më theri në zemër, më plagosën ciflat e kujtimeve
për të dhe u nisa të shkoja, doja të shihja se mbase kishte mbetur
diçka prej saj, një pjesë gardhi, ose akacia. Po akacia? pyeta Florën
duke britur dhe ajo më pa me shqetësim. Akacia? mërmëriti.
Ç’rëndësi ka akacia? Nuk ka rëndësi, po dua ta di: është apo e kanë
prerë. Nuk e di, tha e pasigurt, më duket se është.
U gëzova dhe ndjeva të më rigonin lotët faqeve deri në mjekrën
e dendur, që kishte filluar të thinjej. Të paktën të ketë shpëtuar akacia,
lutesha me vete, dëshmitarja e heshtur që më ishte ngulur thellë në
shpirt, që lidhej me diçka të shenjtë, anën e jashtme të së cilës Flora
1 skllav i liruar
7
Stavri Pone
e dinte, po jo të brendshmen, se njeriu ka edhe një anë të brendshme
thellë qenies së tij, që e quan në fshehtësi tempull, altar, që nuk shembet
kurrë çfarëdo shembjeje t’i ndodhë objektit që lidhet me të dhe akacia,
bukuroshja ime, që më ishte shfaqur në pamjen e saj reale përpara syve
edhe në burg, edhe në kthjelltësitë e çmendurisë sime, dhe që kishte qenë
e vetmja gjë që më ngushëllonte, mbase kishte mbetur. Kisha besuar se
një ditë do ta shihja dhe pamja e saj do të bënte çudinë, do të më shëronte
nga makthet dhe turbullirat e mia.
Iu binda Florës dhe nuk shkova të shihja mungesën e shtëpisë së
jajës, por, bekuar qoftë, atje qe ngritur një kopsht fëmijësh dhe lutesha
që ata fëmijë të mos përjetonin kurrë dhimbje si të miat, që historitë si
imja t’i mësonin vetëm nëpër libra, le t’i quanin edhe përralla, po veç
të mos e njihnin vuajtjen nga diktatura.
Flora dhe Nardi më kapën nga krahët dhe morëm rrugën e shtëpisë,
çka e kuptova se po ecnim mbi urën që lidhte sheshin përpara bankës
me rrugën e Patosit. Nardi mbante thesin tim të vogël, të ronitur e të
ngrënë, që kishte brenda çikërrimat që i kisha përdorur në burg si
dhe atë palo thesar, që mezi e kisha shpëtuar - Biblën e atë Palit dhe
bllokun me esetë që kisha shkruar në burg e që do të më vinte keq po
të më kishte humbur.
I hodha një sy Florës, fytyrën e bukur të së cilës ma shfiguronte
perdja e lotëve. I kishte ikur freskia e dikurshme, megjithatë mbahej,
ishte po ajo fytyrë e dashur, me sy të mëdhenj, të zes, me hundën të hollë
e të harkuar hijshëm, paksa majuce, me buzët e plota që vetëm dinin të
qeshnin, pastaj pashë nga Nardi, babaxhan burrë, i urtë e i qetë, me
flokët bojë kashte me onde të shtruara me zor, me sytë e përhimët e
me atë zërin buçitës që i magjepste spektatorët kur dilte në skenë.
Kur po i afroheshim shtëpisë Flora më tha se me ardhjen e demo-
kracisë e kishin marrë prapë në punë si aktore në teatrin e qytetit, çka
më gëzoi pa masë. E ndieja veten fajtor: për shkakun tim kishte vuajtur
shumë, jo vetëm ajo, por edhe familja ime. Prindërit vërtet nuk i kishin
nxjerrë nga puna, mamanë e lanë në punën ku kishte qenë, kuzhiniere
në një kopsht fëmijësh të lagjes, dhe babin hidraulik në Komunale. Si
rregull duhej t’i kishin internuar, t’i kishin degdisur në ferma a kampe
të internuarish, po nuk e kishin bërë dhe nuk e di pse. Vetëm Florën
kishin hequr si aktore, kurse Nardin jo. Kishte raste kur diktatura
tregohej disi e mëshirshme, me siguri për të mirën e saj, jo të njerëzve,
për ta zbutur sadopak imazhin e llahtarshëm të egërsisë për të cilën me
8
siguri ishte më se e vetëdijshme.
Po binte muzgu kur mbërritëm në shtëpi, në shtëpinë e fëminisë
dhe të rinisë sime të parë, ndërtuar në faqen e kodrës, në një pjerrinë të
butë nga ku hapet një peizazh i mahnitshëm që edhe natën të rrëmben
me magjinë e tij, ku shtëpitë matanë rrugës së Patosit, ashtu të vogla e
të strukura mes pemëve e hardhive, por edhe të mëdhatë, disa pallate
të ndërtuar rishtazi, që para burgimit tim nuk ekzistonin, të ngjallnin
në shpirt ndjenjën e jetës, sidomos shtëpitë me kopshte, ah, dy njerëzit
e parë të botës në kopsht kishin jetuar dhe ndoshta prej tyre e trashëgojmë
genin e përjetshëm transhendental1, parahistorik, të dashurisë për
gjelbërimin, për një fije bari, për një gjethëz të njomë, dhe mbi ato shtëpi
nuk kishte gryka armësh, nuk flinte vdekja e gatshme të zgjohej në çdo
çast, dhe qielli atë natë marsi, për fatin tim të mirë, ishte plot me yje, jo
yje burgu, mëshirues, që ndonëse të paburgosur na dukeshin të tillë, të
dënuar edhe ata, po një qiell i lirë, jo vetëm pse kishte ardhur
demokracia, por sepse unë po jetoja me harmoninë e vërtetë të natyrës,
me paqen e saj qiellore që të krijonte në shpirt një ndjenjë prehjeje,
nirvanën e ëndërruar prej vitesh, dhe tek pashë atë qiell të lirë nga
kopshti i shtëpisë sime, i bukur dhe ai, po jo sa kopshti i jajës, i thadruar
thellë në një cep të zemrës sime, u mbusha me ngazëllim dhe sikur
erdha pak në vete, se çmenduria më shoqëronte në çdo çast dhe më
flakte pa mëshirë jashtë realitetit.
Shtëpia ngrihej mbi tarracën e sipërme - oborri ynë kishte edhe
një tarracë të poshtme - përtej pemëve frutore dhe një pjergulle të
madhe, kishte dy dhoma e një kuzhinë, të mëdha e plot dritë, ishte
mbi një metër nga toka, me bimsa poshtë dyshemesë, me një palë
shkallë të jashtme çimentoje me shtatë shkallare, me parmakë betoni
anash të derdhur në formë të bukur, me një verandë të gjerë plot me
lule, dhe në verandë më priste mamaja ime, Diella, me sytë e
përshkënditur si me rreze diellore, siç kishte emrin, kurse babi, Thomai,
kishte kohë që prehej në varreza në Mbyet, dhe u drodha tek pashë
mamanë aq të thinjur, aq të vogël, me ata sy mrekullisht të dashur e
të ëmbël, në ngjyrë të bruztë në të gjelbër, sytë e mamasë sime që
ishin pasqyra e shpirtit të saj të pastër, dhe m’u hodh në krah e më
tha, Tori, shpirt! U përqafuam, e putha me mall e i pëshpërita, Mama
e dashur, e ëmbla ime, shqiptaro-malazezja ime, shyqyr që të gjeta gjallë
1 që kalon përtej ideve të zakonshme, njohuri intuitive që nuk lidhet me përvojën
konkrete
9
Stavri Pone
e shyqyr që arrite të më shohësh gjallë, se mund të mos më kishe parë më
kurrë, vdekja më ka kaluar aq shpesh pranë, këto i thashë me vete, jo
asaj, po fati deshi të më ruante që të më shihje ti, të shihje djalin tënd të
vetëm që t’u kthye në shtëpi, jo krejt i shëndoshë, me mendjen të
gjysmuar, gjysma e tretur diku, nuk dihet se ku, ndoshta labirinteve të
mistershme të trurit si të galerive të nëndheshme ku punova dhjetë
vjet si skllav.
Hymë në shtëpi e bëra dush. Ah, duart e arta të babit, sa mirë e
kishin ormisur atë dush, më çlodhi e ndjeva njëfarë qetie dhe shkova
në kuzhinë i veshur me rroba të lara, të buta, të ngrohta, të njomura
me dashurinë e nënës sime, me lotët e saj gjatë mungesës sime të gjatë
e prapë iu hodha në qafë dhe e puthja papushim dhe e përkëdhelja
si fëmijë, gjithnjë e kam përkëdhelur mamanë, siç përkëdhelja edhe
jajën, Zogën, motrën e saj plakë, trimëreshën, dukeshën, atë zonjë
grua, që edhe ajo s’është më, po që më kishte dashur si bir dhe e kisha
dashur si nënë.
Flora me Nardin ndenjën deri vonë e po ashtu xhaxhi Vasili me të
shoqen, Lenën, grua shpirtnjeriu, së cilës i thoshim nao. Nuk e di pse
në fisin tonë përdornim ca emra të veçantë se, për shembull, edhe
gjyshes nga nëna i thoshim majë dhe gjyshes nga babai dadë. Pyeta
xhaxhi Vasilin dhe naon pse s’i kishin marrë fëmijët të më takonin,
kishin një vajzë e dy djem më të vegjël, dhe më thanë se djemtë ishin
në Greqi, në emigracion, kurse vajza ishte martuar në Shkodër.
Xhaxhi Vasili kishte ende atë pamje të sikletosur si dikur - ishte
komunist ai, qe prekur në sedër kur nipin e kishin futur në burg për
politikë, për agjitacion e propagandë, çka kishte shkaktuar rrëmet në
tërë fisin, po ai kishte meritat e veta, kishte marrë pjesë në Luftë që 17
vjeç, kishte luftuar trimërisht dhe burgimi im nuk e kishte cenuar fare
emrin e tij të mirë e të panjollë si komunist, madje vazhdonte të ishte
jo thjesht komunist, po enverist i flaktë, megjithatë iu shmang bisedave
politike. Kurse naoja më shikonte me dhembshuri dhe hera-herës
fshinte sytë. Më donte shumë, më kishte dashur që i vogël dhe ishte e
lumtur që më shihte gjallë, por pikërisht atë çast, teksa po i përgji-
gjesha me buzëqeshje ngrohtësisë prej nëne të naos dhe sytë më ishin
rrëmbushur nga një perde lotësh, tek shihja fytyrat e njerëzve të
dashur, rrezëllimin e gotave, reflekset e pijeve në to, ca pikla të derdhura
në një pjatë e teksa dëgjoja tringëllimën e lugëve e pirunjve, se Flora
kishte përgatitur vërtet një festë, më zuri ajo kllapia e mallkuar dhe u
10
mërgova nga gjithçka, u ktheva në gjendjen time të mjerueshme, e
gjeta veten në galeri tek mbushja vagonin me mineral nën dritën
verdhane të llambës me karbit dhe një polic harbut mustaqexhufkë më
godiste ligsht me një shkop gome në sup e dhimbja ma çante trupin më
dysh dhe duhet të kem bërtitur, Mos, ju lutem, Mos më goditni, zoti polic,
e mbusha vagonin, ja, nuk merr më, por mustaqexhufka syegër vazh-
donte të më godiste, më godiste edhe brigadieri i punës, ai i liri, jo ai i
burgosuri, dhe unë vazhdova të bërtisja e të rënkoja me sy të terratisur.
Më vonë Flora më tha se ajo, Nardi dhe xhaxhi Vasili më kishin
çuar në dhomë, më kishin dhënë të pija një qetësues, kishin thirrur
urgjent mjekun psikiatër, Abazin, shokun tim, po kur mbërriti ai unë
ndodhesha në gjumë të thellë. Abazi kishte qëndruar rreth një orë në
kuzhinë se mos zgjohesha, kishte lënë një recetë e kishte thënë se do
të vinte të më shihte përsëri të nesërmen.
Qetësuesit e bënë punën dhe fjeta deri në drekë. Mamaja kujdesej
për mua si atëherë kur isha fëmijë, me po atë merak të tepruar kur më
ndiqte pas për të mbaruar së ngrëni pjatën duke më treguar diçka që
të më tërhiqte vëmendjen, Tori, shpirt, e shikon atë zogun?, e hëngri
farën, hape gojën edhe ti si zogu, dhe unë e hapja dhe ajo më fuste
lugën e vogël në gojë. Pale kur vritesha gjatë lojës apo rrëzohesha e
bëhesha me gjak, se kam qenë fëmijë i lëvizshëm, ajo alarmohej, kurse
babi, kur ndodhej në shtëpi, se zakonisht kthehej vonë, kur unë isha
në gjumë, vinte buzën në gaz e i thoshte mamasë me qetësi apostolike
se fëmijët kështu e kanë, edhe do të vriten, ndryshe nuk forcohen për
t’u bërë burra, dhe kishte të drejtë.
Mamaja po kështu edhe tani, ndonëse tani kishte më shumë arsye
për t’u shqetësuar – s’isha më i pari, ai djaloshi i qetë me atë të folur të
matur, me arsyetime të kthjellëta e shpesh me humor, i dashur e i
sjellshëm, por një tjetër i shpërfytyruar, një 41-vjeçar i dërrmuar jo aq
fizikisht, se muskujt e trupit më qenë forcuar dhe trupin e kisha të
drejtë si kavak, thoshte ajo, por mendërisht, që shndërrohesha në hijen
e vetvetes, e kyçja gojën për orë të tëra dhe shëtitja nëpër kopshtin tonë
të pjerrët, me dy taraca, të mbytur nga gjelbërimi, sidomos në verë,
duke statujëruar ose duke folur a me vete, a me zogjtë, a me gjethet e
pemëve.
Shihja sesi mamaja dilte pa u ndier në verandë apo zbriste
shkallët e më kërkonte me sy, nganjëherë më afrohej e më drejtohej
me fjalë të buta, mikluese, që të hyja brenda dhe unë vëreja fytyrën e
11
Stavri Pone
saj të plakur, shtëllungajën e flokëve të saj të thinjur që rrethonte atë fy-
tyrë aq të bardhë e të bukur dikur, aq fisnike e të ëmbël, krejt e ndryshme
nga ajo e së motrës, Zogës, që nuk shquhej për tipare të bukura, po të
rregullta e disi të ashpra, autoritare po gjithsesi fisnike, prej dukeshe, i tho-
sha unë me shaka, dhe ajo qeshte, me siguri pa e kuptuar fjalën dukeshë.
Një herë nuk iu binda mamasë, por i sokëllita ashpër, Më lër rehat!
dhe ajo më tha me përvuajtje, me përdëllim, me një vigmë të thellë së
brendshmi, duke më parë me sy të mugullt, Je shuplakur, bir, të bëftë
Zoti derman, e m’u dhimbs. U shkitha e iu binda, ika nga oborri e hyra
në dhomën time, të rinisë së parë e më pas të martesës, mbetur e
pandryshuar që kur qeshë futur në burg, një dhomë si muze trishtimi,
me krevatin e madh dopio me ballin bojë arre të zbukuruar me llojlloj
figurinash që i kishte vendosur ish-ime shoqe, Margarita ose Giti, siç i
thërrisnin që fëmijë, me komodinat në të dyja anët e ballinës ku mbaja
libra të profesionit tim, fletore shënimesh, jo fletoret e Shënimeve që më
kishin konfiskuar në prag të arrestimit, me vendin bosh ku dikur
qendronte krevati i vajzës sonë, po që pas martesës së Gitit me Saimirin,
kur unë isha në burg, Giti e kishte marrë me vete, të vetmen gjë që
kishte marrë, veç sendeve vetjake të saj, dhe tryeza e saj e tualetit ishte
ende në vendin e vet, por pa bizhutë farfuritëse, shishkat, kutijat e
kremrave, fondatinës, rimelit e gjithfarë tubetash, furçash, gërshërësh,
pincetash e kësi çikërrimash, pa reflekset e tyre që ende më vizëllonin
në sy, sidomos farfuritjet e pasqyrës së bukur vezake ku ajo rregullohej
si aktoret përpara daljes në skenë, dhe unë iu afrova pasqyrës
instinktivisht, sikur do të gjeja në të një pjesëz të mbetur nga imazhi i
fytyrës së saj të bukur që shihja sa herë i thosha diçka përpara se të
dilnim së bashku, i flisja fytyrës së saj në pasqyrë pa parë në të fytyrën
time, një komunikim herë i këndshëm e herë i tensionuar kur ajo
vonohej, se gjithnjë vonohej kur bënte tualet.
Qëndrova gjatë përpara pasqyrës, i vetmi kujtim që më lidhte aq
shumë me Gitin, çuditërisht më shumë edhe se krevati ku kishim bërë
aq herë dashuri si të dalldisur, por krevati nuk më rikthente aq në të
shkuarën ndoshta sepse kishim bërë dashuri edhe në shtëpinë e saj,
edhe në vende të tjera, dhe vetëm pasqyra më solli mizorisht në kujtesë
fytyrën e saj dhe vendosa ta heq.
Iu futa punës, e hoqa dhe sikur u çlirova nga një makth. Tani do
ta përdorja si skrivani ku do të vazhdoja të shkruaja Shënimet e mia
të kohës përpara burgimit, do të thellohesha në to, por edhe në esetë e
12
burgut e ndoshta do të shkruaja edhe të tjera.
Po sa herë ulesha në tryezë mezi më bëhej të shkruaja dhe stilolapsi
më ngecte, mendimet më dilnin të thata, letrat i bëja shuk e i flakja në kosh.
Më duheshin Shënimet e dikurshme, ndoshta do të nxitesha prej tyre për
të shkruar gjëra që të kishin njëfarë vlere. Shënimet ishin kopja e atyre
që më kishin konfiskuar kur më kishin arrestuar dhe që, disa javë
përpara arrestimit, i kishte shtypur Rajmonda me Olivetti-n tim. Por
ato ndodheshin në shtëpinë e Pilo Dhimoleut, kushëririt të mamasë, që
i kishte fshehur në bufenë e shtëpisë së tij. Kështu që një ditë shkova në
shtëpinë e tij për t’i marrë. Piloja kishte vdekur, kurse e shoqja, Sandra,
kishte shkuar tek i biri në Greqi. Në shtëpi gjeta Frosinën, vajzën e tyre
shurdhmemece, që ishte martuar dhe banonte atje me të shoqin, një
burrë i shkurtër, i zeshkët e i thatë. Ajo m’u hodh në qafë dhe qau. E
kuptoi se kisha shkuar për shkrimet e mia, u mor vesh me shenja me të
shoqin dhe ai hapi bufenë në vendin që i tregoi ajo. U ngazëlleva kur
pashë Shënimet dhe fletoret me poezi të Marinës, paksa të zverdhura
nga koha, por krejt të lexueshme.
Një ditë tjetër i thashë mamasë se do të shkoja të shihja vendin
ku dikur kishte qenë shtëpia e jajës. Nuk më rrihej pa shkuar te vendi
i një shtëpie të dashur, të vogël, të fshehur mes një kopshti magjik që
më qe thadruar thellë në zemër. Mamaja më tha të më shoqëronte,
po ia preva ashpër, Do të shkoj vetëm! Më qe bërë fiksim akacia: ishte
ende atje, apo e kishin prerë.
Ecja trotuarit të rrugës Enver Hoxha, rruga kryesore e qytetit,
nuk di nëse quhej më ashtu ajo rrugë, me kokën të ulur që të mos
takoja ndonjë të njohur. Pas ndonjë gjysmë ore u ndala. O Zot, mezi
arrita të orientohesha. Gjithë lagjja Belik, lagjja e jajës, kishte
ndryshuar dhe nga shtëpia dhe kopshti i saj nuk kishte mbetur asnjë
gjurmë; edhe gardhi ishte zhdukur dhe në vend të tij ishte ndërtuar
një mur me kangjella. Përtej murit dukej një ndërtesë dykatëshe:
kopshti i fëmijëve. Ende pa mbërritur atje ngriva në vend: akacia nuk
dukej kurrkund.
Kaptova portën që binte nga ana ku dikur ishte shtëpia e
Athinasë, kunatës së jajës, që edhe ajo ishte prishur, hyra në oborrin
e kopshtit dhe hodha sytë te vendi ku akacia ngrihej dikur aq e
bukur. Vetëm trungu kishte mbetur përkëtej murit me kangjella,
ngjitur me të, as një pëllëmbë mbi tokë, me nja dy filiza të blertë
anash.
13
Stavri Pone
Sa nuk u çmenda nga dhimbja. U ula e putha tokën, putha edhe
trungun e akacies dhe u gërvishta në faqe nga gjembat e filizave. Pastaj
ngrita sytë lart, te dritarja e pallatit ku dilte Ajo. Ishte e mbyllur, me
kortinka të bardha, dhe rrezet e perëndimit përthyheshin në qelqet e
saj si të përgjakura. Ishte e vetmja gjë që kishte mbetur si dikur.
Për mua nuk ishte thjesht një dritare, por simbol ngazëllimi e
dhimbjeje. Mbeta gjatë duke e vështruar dhe disa nga fëmijët e
kopshtit, që ishin në oborr, më shihnin me habi, nuk kuptonin pse ky
xhaxhi me mjekër rrinte si i ngrirë, me kokën lart…
Dy ditë nuk e mora veten nga tronditja. Më mirë sikur Flora të më

kishte thënë që atë natë kur erdha se edhe akacien e kishin prerë. Po
ku e dinte ajo se ç’ishte akacia për mua? I përmbytur nga një dallgë
malli gjeta poezinë që kisha shkruar dikur për akacien, e lexova dhe
sikur u lehtësova. Mirë që më kishin mbetur të paktën ato vargje për
të, të mira a të këqia, pak rëndësi kishte. Se mos do ta botoja poezinë.
Me gjithë dhimbjen që më shkaktoi pamja që më qe shfaqur para
syve - mungesa e kopshtit të dashur dhe e akacies - ato ditë pata
momente kthjellimi e nisa të shkruaja. Po me shumë zor, gati me dhunë,
dhe shumicën e fletëve i hidhja në kosh.
Kur lodhesha së shkruari, e lodhesha kot, se mendja s’më pillte
asgjë për të qenë, lexoja. Lexoja me atë shpejtësinë fantastike që më
qe shpifur në burg pas traumës që kisha pësuar dhe që kishte lënë
pa mend Pirro Angjelin e të tjerët, përveç Bedri Myfitit që kishte
thënë se s’kishte asgjë të habitshme: isha bërë tamam si një gazetare
dhe poeteshë e shquar, të cilën ai e kishte pasur kolege dhe e njihte
prej vitesh. Më shumë lexoja libra që i kisha në bibliotekën e shtëpisë,
po ndonjëherë dilja në qytet e blija ndonjë të ri. Shumica e librave të
rinj ishin nga autorë të huaj dhe përherë e më shumë po dilnin në
shitje libra që dikur ishin të ndaluar. Blija rrallë e tek, nuk ma mbante
xhepi për më shumë, se isha i papunë dhe jetonim vetëm me
pensionin e mamasë e me njëfarë ndihme simbolike që më jepte
Komiteti i ish-të Përndjekurve Politikë. Kishim dhe ca para që babi
i kishte vënë në librezën e kursimit e po ashtu edhe ca të tjera që jaja,
para se të vdiste, ia kishte lënë mamasë, por ato i ruanim për ditë të
vështira dhe e hiqnim hollë, kështu që me gjithë dëshirën e madhe,
pak libra bleva. Nganjëherë shkoja në bibliotekën e qytetit e lexoja,
lexoja një libër brenda gjysmë ore dhe e vija në vend për të marrë
14
një tjetër, aq sa punonjëset që shërbenin, dy gra të sjellshme,
habiteshin me mua, kujtonin se lexoja vetëm faqet e para dhe ngaqë
libri nuk më pëlqente, merrja një tjetër.
Një ditë, kur u ndodha vetëm me to, u thashë se i lexoja librat deri
në fund dhe isha gati të riprodhoja saktë përmbajtjen e tyre, po nuk më
besuan. Më provoni u thashë, por ato këmbyen ca shenja me shoqja-
shoqen e më thanë, Një herë tjetër. Nuk donin të më provonin, madje
sikur u frikësuan. Si të doni, u thashë. Por ta dini që nuk është defekt,
por funksionim i veçantë i trurit tim. U thashë fjalët që Bedriu i kishte
thënë Pirro Angjelit për mua kur ishim në burg.
Njëra nga punonjëset më tha se më njihte, por Ah, sa keni
ndryshuar!, tha, dhe ofshajti. Keni qenë ndër gjykatësit më të mirë,
keni gjykuar edhe një çështje civile timen. Mua nuk më kujtohej dhe i
thashë, Burgu më ka shuar nga mendja shumë gjëra, zonjë e dashur,
dhe u ktheva nga rafti i librave, por e ndieja që sytë e saj më ndiqnin
me pikëllim. Jo vetëm nuk kishte besuar se lexoja me shpejtësi
fantastike, po me siguri kujtonte se burgu më kishte fshirë nga mendja
edhe shkronjat. Kush i beson një ish-të burgosuri si unë, kur fjala se
vija nga burgu me një dërrasë mangut kishte marrë dhenë?
Në qytet u shmangesha të njohurve, ndërroja rrugë, rrëbythesha
ose bëja sikur nuk i shihja, po kur s’kisha nga t’ia mbaja detyrohesha
të bëja një copë herë muhabet me të njohurin duke u përpjekur
të fshihja çekuilibrin tim, nuk doja ta merrte vesh njeri që nuk
isha në rregull nga burgjitë e kjo më torturonte.
Një ditë pashë Jorgjin, ish-vjehrrin tim, ish-Kryetarin e Gjykatës
dhe ish-shefin tim, qe plakur e thinjur, po prapë mbahej, i pashëm
se i pashëm kishte mbetur. E pashë kur doli me një tjetër nga një
klub teksa unë ecja me nxitim me çantën të mbushur me libra në
bibliotekë. Nuk pata kohë t’i shmangesha dhe u përballëm.
Më pa si i shushatur e ngriu në vend pa m’i ndarë sytë, si të
donte të bindej nëse isha vërtet unë. Ktheva kokën nga ai dhe me një
gjysmëbuzëqeshje i thashë, Shoku Jorgji apo zoti Jorgji, si t’ju thërras?
Ai sikur u tkurr dhe ktheu fytyrën nga tjetri me njëfarë gjestikulimi
vetëmbrojtës. A jeni më shkop në dorën e drejtësisë socialiste, shoku
Jorgji, meqë socializmi juaj ende vazhdon me Partinë tuaj të ndritur
Socialiste? Viktor, ende te politika e ke mendjen?, ma ktheu me të butë
dhe pashë se vështrimi iu err nga brenga. Më kishte dashur shumë, isha
i bindur për këtë. Dhe ishte shpirtmadh. Ishte ndër të rrallët njerëz
15
Stavri Pone
shpirtmëdhenj që kisha ndeshur në jetë. Pse nuk vjen të të përqafoj?,
më tha dhe u nis drejt meje. I bëra shenjë me dorë të mos më afrohej. U
ndal në vend dhe pashë se u përlot. Nuk e kisha parë kurrë të përlotej
kur punoja me të, edhe pse kishte shpirt të ndjeshëm. Nuk m’u dhimbs,
sepse ende ndodhesha nën furinë e tërbimit dhe të ironisë, duke e
llogaritur edhe atë ndër keqbërësit e mi, që s’ishte. Megjithëse tani kemi
pluralizëm, vazhdova unë si i ndërkryer, ai dajaku i drejtësisë suaj
socialiste ende e godet drejtësinë njerëzore, apo ajo më në fund
shpëtoi prej tij?
E kisha rënduar shumë, por nuk bëri kurrfarë vetëmbrojtjeje,
vetëm se hapi krahët në shenjë malli a pafuqie dhe më pa në sy me
një si ndjenjë pendese, nuk e di. Më vjen vërtet keq për ty, Viktor,
më tha. Po edhe ty duhet të të vijë keq për ne. E kishte fjalën për vete
dhe për të bijën, Margaritën. Se të kemi dashur, vazhdoi. Kurse
ti... Desha t’i thosha se unë vërtet kisha gabuar, por gabimi i tij dhe
i së bijës kishte qenë ku e ku më i madh se gabimi im. Sidomos
gabimi i tij. Më saktë, i pushtetit që përfaqësonte ai. Sepse calikun
e mendjes sime të kthjellët e kishte shpuar thika e mprehtë e diktaturës
së tij dhe ai, sigurisht, do të rridhte, do të kullonin prej tij mendime
apokrife, të kundërta me të tijat, do të dilnin në shesh e do të
dënoheshin. Por nuk i thashë asgjë nga këto. U ktheva e vazhdova
rrugën.
Në mars të vitit 1992 u bënë zgjedhjet parlamentare ku morën

pjesë disa parti politike. Unë votova për demokratët, të cilët fituan.
Lufta politike u zhvillua e ashpër, për herë të parë u përmbys edhe
juridikisht një sistem shtypës totalitar. U gëzova që fitoi demokracia
liberale. Por kisha bindjen se lufta politike do të vazhdonte e ashpër
edhe në të ardhmen, sepse sistemi komunist kishte rrënjë të thella
dhe shumë nga ata që hiqeshin për demokratë ishin komunistë nën
maskën e demokratit, ujq me lëkura qengjash. Uroja të mos rikthehej
prapë diktatura e çfarëdo ngjyre, të mos ndryshonte struktura bazë
e shtetit, konstitucioni i tij, të mos ngrihej më një partitokraci e re, të
qëndronin shtyllat themelore të shtetit, liritë e individit, prona private,
pluripartitizmi, e drejta e besimit fetar e shumë të tjera. Partitë vijnë
e ikin, po mos qoftë thënë që partia në fuqi të ndërtonte një sistem
të ri diktatorial. Të paktën jo komunist, uroja me vete. As fashizmi
nuk i zhduku të gjitha liritë e individit, nuk preku as pronën private
16
as fenë, dhe lejoi njëfarë dinjiteti të njeriut në poshtërimin total që i
bëri atij. Kurse komunizmi e ktheu njeriun në qenien parake duke e
atrofizuar fizikisht dhe duke e zhveshur shpirtërisht.
Qëndrova në shtëpi nën kujdesin e mamasë e të Florës, që vinte
shpesh të më shihte, derisa një ditë as ilaçet e Abazit, që i pija rregullisht,
nuk e ndaluan dot sëmundjen time të shpërthente. Aty nga fundi i
qershorit 1992 Abazi erdhi me autoambulancë e më tha se do të më
çonte në Tiranë për kontroll. I tha mamasë të mblidhte disa ndërresa të
lara për mua, shami hundësh, furçën dhe pastën e dhëmbëve, peshqir,
një triko e ca gjëra të tjera dhe e kuptova se nuk ishte fjala thjesht për
kontroll, po për t’u shtruar në spital.
Rrija ulur në kolltuk urtë, nuk flisja, shihja mamanë dhe Florën
tek bënin ecejake nëpër shtëpi duke mbledhur plaçkat e mia dhe
hera-herës kryqëzoja shikimin me mamanë, që i kishte sytë të ujitur,
i dridheshin lotët në qerpikë dhe rrudhëzat rreth syve sikur iu
shpeshtuan dhe pastaj çdo gjë ishte gati.
Mamaja doli te porta, ku priste ambulanca, më puthi në të dyja
faqet, më lagu me lot, kurse unë nuk e putha, se për një çast m’u duk
e huaj, e largët dhe e kotë. Për kë kam nevojë unë e kush më qëndron
në krah, thashë me vete si idiot, duhej të ishte Ajo aty që të më përcillte
dhe duket këtë fjalë e thashë me zë dhe mamaja u trondit. Harroje
atë, bir, më tha. Nuk pata kohë t’i përgjigjesha, se ndjeva dorën e
Abazit të më tërhiqte butë, më hipi në makinë e u ul pranë meje.
Donte dhe Flora të hipte pranë meje, por atë e zinte makina dhe
Abazi i tha të hipte përpara, me shoferin.
Në kohën që makina po nisej, unë hapa derën, dola jashtë pa u
ndier dhe qëndrova në anë të rrugës. As Flora, as Abazi e as shoferi
i ambulancës, madje as mamaja, që ende qëndronte përpara portës,
duke fshirë sytë me shami, si i kullonin lotët, të shkretës!, nuk thanë
gjë, më shihnin e nuk flisnin, dhe unë pashë se si ambulanca largohej
pa mua, kurse për mua qe nisur, dhe vazhdova rrugën i qetë drejt
pjacës. E kisha vendosur se ku do të shkoja: në fshatin e Saj. Të
takoja Atë, për të cilën më kishte piktisur malli aq shumë, kisha
njëmbëdhjetë vjet pa e parë, pa i prekur duart e pa kredhur sytë në
sytë e saj. Ah, le të thonë ç’të duan për dashurinë, po unë them se mbi
të gjitha ajo është kredhje në sytë e atij që dashuron, ky është çasti më
sublim i dashurisë, është porta që hap ëmbëlsinë dhe magjinë e saj, e
pastaj vijnë puthjet e përqafimet dhe marrëzia e seksit e gjithçka tjetër,
17
Stavri Pone
lotët dhe kujtimet, dhe kishte kaluar një kohë tmerrësisht e gjatë që
kur nuk kisha bërë një kredhje të tillë në sytë e saj.
Shkova te vendi ku rrinte taksia e jevgut, e atij që më kishte çuar
edhe herë të tjera në atë fshat të largët buzë Vjosës, afër detit. Ishte
në ngjyrë të zezë ajo, por pashë se nuk ndodhej atje dhe vendosa të
prisja duke uruar të mos kishte shkuar në ndonjë qytet tjetër, po si zor,
se tani njerëzit udhëtonin më shumë me mikrobusë, ose furgona, siç
u thoshin tani, megjithëse furgonat, me sa dija unë, janë për mallra,
po nejse, se edhe njerëzit fundja mallra janë, dhe atë kohë desh
bërtita nga gëzimi, sepse pashë jevgun, taksixhiun, që ndaloi taksinë,
që nuk ishte e zezë, por e verdhë. Ai zbriti nga vetura e nisi të merrej
me gomën e parë. Iu afrova dhe mbeta në vend si i goditur nga rrufeja:
taksixhiu ishte rinuar në mënyrë të pabesueshme, ishte bërë një
djalë njëzet e pesëvjeçar, nga pesëdhjetë e ca që kishte qenë përpara
njëmbëdhjetë vjetësh.
Ia ngula sytë e po e shihja i çmeritur, më vuri re e më tha, Doni të
shkoni kund, zotëri?, por unë rrija si i ngrirë. Kisha lexuar në përalla
se njeriu mund të vdesë e të ngjallet, ose të rrijë përjetësisht i ri, si
Fausti, po që të rinohet, të kthehet pas në kohë, këtë nuk e kisha
hasur. E pyeta, Ai që ke qenë je, apo gabohem? Nuk më kuptoi, ose
kujtoi se i thashë, Me atë taksi je akoma?, dhe m’u përgjigj, Jo, e kam
ndërruar, kam blerë një të re, se e vjetra kishte marrë fund. Desha t’i
thosha edhe një herë, Mor po a je ai taksixhiu i dikurshëm, jevgu, i
vetmi jevg me taksi në qytetin tonë?, por e lashë e i thashë, Dua të shkoj
në filan fshat. E dinte se ku binte, hipa dhe u nisëm. Kur mbërritën në
Qafën e Koshovicës u kujtova që nuk kisha asnjë lek me vete dhe u
tmerrova. Ndale, ulërita. Ndale! Më pa me habi e frenoi, nuk e
kuptoi ç’më kishte ndodhur. I shpjegova si ishte puna e më tha me
ton të butë, me vështrim të qeshur, Për këtë shqetësoheni, z. Gjykatës?
Në s’keni sot, m’i jepni kur t’i keni, se im atë, rahmet pastë, ju
respektonte, madje krenohej që kishte një njeri të njohur si ju, ju
quante mik, dhe pashë se u përlot. Ah, brita me vete, jevgu nuk
paskesh qenë ai i dikurshmi, por i biri, ishte Jevgu i Riu, jo Jevgu
Plaku, se plaku kishte vdekur e u ftillova. Më vjen keq, i thashë,
ngushëllime, nuk e dija që paska vdekur. Vdiq vjet, tha djali. Dhe
zanatin e tij e mora unë. Të të ketë lënë uratën, o bir, i thashë. Edhe
bekimin për të bërë pak prokopi, se ai i ziu mezi e përballonte jetën.
Pashë se u prek dhe fshiu një pikë lot.
18
Pas ndonjë ore e ca mbërritëm në fshat dhe me udhëzimet e mia, se
djali nuk e njihte fshatin, taksia mori rrugën e njohur, rrugën që të
shpinte te kasollja e Saj. Sa mirë e njihja atë rrugë, rrugë e qetë fshati,
e rrethuar me gjerdhe e plepa dhe, kur zbrita, i thashë djalit të më priste
ndonjë orë apo dy. Sa të doni, më tha, ju pres edhe tërë natën, dhe më
buzëqeshi me çiltërsi.
Ndalova përpara trinës, gati sa s’m’u ça zemra kur u gjenda atje,
aq fort më rrihte. Prisja që Ajo të dilte, siç bënte përherë kur dëgjonte
zhurmën e taksisë, por heshtje. Bëra të hapja trinën e të hyja në oborr e
ndërkohë vura re se shtëpia kishte ndryshuar, qe lyer nga jashtë me
gëlqere, dhe kopshti dukej i mirëmbajtur, i mbjellë e i selitur. Edhe
qershia ishte dhe u gëzova. Atë kohë doli në oborr një grua, çka më
habiti. Edhe ajo u habit kur më pa e më pyeti se kë kërkoja. Ia thashë
e më tha, Oh, nuk banojnë më këtu, kanë nja dy vjet që kanë ikur,
ka ikur plaka me nipin, se vajza nuk ka ikur, është këtu, në fshat.
Ku këtu?, e pyeta me një frymë, gjithë ankth, çmendurisht i gëzuar
që Ajo nuk kishte ikur, por edhe i hidhëruar që Plaka me Nipin nuk
ndodheshin, se doja t’i takoja edhe ata, me mall bile, me shumë mall.
Banon atje, më tha gruaja, matanë varrezave, atje e ka shtëpinë. E
falënderova dhe u nisa me vrap.
Fshatin e lashë pas dhe ndalova buzë një çeltine me bar, përtej
gardhit të varrezave, nën një pishë. Atje ishte një mezhdë varri me
një kryq druri të pagdhendur e me një rrënjë trëndafili të mbushur
me lule të mëdha, të kuqe, të mrekullueshme, që kishin zënë thuajse
gjysmën e varrit. Çudi, thashë me vete, një varr jashtë varrezave.
Pse kështu? Mos ishte ndonjë që kishte vrarë veten? Ka të ngjarë,
thashë, dhe zura të kërkoja me sy se ku mund të ishte shtëpia e Saj,
ose më saktë kasollja e Saj, që nuk e dija pse e kishte ndërruar, por
asnjë kasolle nuk më zuri syri. Përtej kullosnin disa lopë dhe një tufë
patash shëtitnin nëpër bar.
Vendosa ta thërrisja, se mund të më dëgjonte. M’u ndriçua në
mendje emri i Saj si i shkruar me zigzage vetëtimash, m’u dritësua
në përfytyrim fytyra e Saj e magjishme dhe bëra ta thërrisja, po zëri
nuk më dilte. O tmerr, si nuk mund të nxirrja një fije zëri? Tamam si
në ato ëndrrat e liga, kur as ecën dot, as lëviz dot. Dhe atë çast, o çudi,
pashë se ajri u mbush me petale trëndafilash të bardhë që binin si
fluturza bore dhe vërtiteshin rreth meje plot gaz dhe pashë se
nuk ishin petale të bardha, por fletë të mbushura me poezi... por
19
Stavri Pone
poezitë e kujt ishin dhe pse më bëhej se i kisha lexuar?, dhe befas
nga qielli zbriti një kopsht i njohur, në të cilin kisha qenë dikur me
Atë, po ç’donte ai kopsht atje dhe si mund të zbriste nga qielli një
kopsht?, pastaj dëgjova oshëtimën e detit dhe në bregun e mbushur
me rërë të bardhë, sa çudi, plazhistët ishin statuja të gurta, të
kthyera me fytyrë nga deti, dhe unë pashë statujën e hatashme të
një vajze adoleshente të zbuluar në Apoloni, e cila lëvizi dhe u kthye
nga unë dhe unë pashë se nuk ishte statuja e adoleshentes, por vetë
Ajo, kurse mua më qe dukur si statujë, dhe ja ku m’u shfaq fytyra e
saj e ëmbël dhe rrezëllitëse dhe Ajo u derdh drejt meje me klithma
gëzimi dhe unë u sula drejt saj dhe në kohën që u afruam e do të
përqafoheshim dëgjova një zë të njohur, dashamirës e të butë, që
më foli nga pas, dhe unë ktheva kryet dhe pashë figurën e Florës të
vizatuar në horizont, pastaj ktheva kokën me vrik nga Ajo dhe pashë
se Ajo nuk ndodhej më përpara meje dhe unë u tmerrova dhe i
thirra, E dashur, pse ike? Zemër, qendro! Ku je, shpirt? Pse s’po të
shoh? Prit, të lutem!, dhe pastaj, i dëshpëruar në kulm, i inatosur
me Florën, i ulërita, Pse më ndoqe? Ç’punë kishe të më vije pas? Ti
s’më ke përgjuar kurrë!, por Flora, e bërë dyllë, më fërkonte ballin
me një shami të lagur, kurse Abazi po bënte gati një gjilpërë për të
ma ngulur, po duket ndërroi mendje se e dëgjova që tha, Po e lë, se
po qetësohet.
-Ndalojmë pak këtu? - e pyeti Flora duke treguar me dorë një klub
në anë të rrugës. - Sa të qetësohet mirë.
-Patjetër, - tha Abazi dhe zbriti.
Flora deshi të më ndihmonte të zbrisja, por ia largova dorën me
inat. Zbrita pa ndihmën e saj dhe pashë tabelën e klubit që lexonte:
PILO LALA.
Mbërritëm në Tiranë aty nga dreka dhe u desh të kalonte një
kohë e gjatë derisa erdhi doktori i duhur për të më vizituar mua.
Burrë i pashëm ishte, me flokë të bardhë të dendur, i ngjante shumë
Kristaq Shtëmbarit, një miku tim, vetëm se Kristaqi i kishte flokët
skrop të zinj.
Doktori më futi në klinikë dhe bisedoi rreth gjysmë ore me
Abazin e pastaj nisi të më pyeste mua, më kontrolloi me ca drita e
më goditi nëpër gjymtyrë me një çekiç gome, më bëri kontrolle edhe
me ca aparatura si televizorë e më tha se kontrollet do të vazhdonin
edhe në ditët e ardhme. Më tha se më duhej të rrija për disa ditë në
20
spital, nën kontrollin e tij, që ta merrja veten mirë. Në fund fare u
prezantua, tha se quhej Idriz Hysa dhe kishte kënaqësi të më quante
jo pacientin e tij, por shokun e tij. Bukur, thashë me vete, m’u shtua
edhe një shok tjetër mjek.
Më çuan në një dhomë të pastër, të mobiluar thjesht, një krevat,
një komodinë e një lavaman. Goxha mirë, thashë për lavamanin,
nuk do të shkoja të laja dhëmbët në çesmat e përbashkëta, si në
burg, ku shpesh nuk gjeja radhë tek ai tubi me vrima që quhej çesmë.
Flora më shihte me pikëllim e përpiqej të ishte e qeshur për të më
dhënë zemër dhe, kur erdhi koha të ikte, m’u var në qafë dhe nuk
duroi dot më - ia shkrepi të qarit dhe nuk lëvizte, derisa e tërhoqi
Abazi nga dora dhe ajo u shkëput. Abazi më dha dorën e më tha se
herë pas here do të vinte tek unë, po mjek më të mirë se Hysa nuk
gjendej, ai do vinte thjesht për vizitë si shok, jo si mjek.
Qëndroja në mesore, te dera e dhomës sime, ku kaloi një pacient
me uniformë spitali që seç thoshte me vete gjithë gjeste, dhe unë
ndiqja Florën me sy teksa largohej me kokën të ulur, dhe e merrja
me mend se lotët e saj rigonin në pllakat e pastra akull të mesores
dhe pastaj u zhduk prapa qoshes.
U ktheva në dhomë dhe pashë nga dritarja. Përpara meje hapej
një korie me pisha nëpër të cilat lëvrinin njerëz, pashë edhe grumbuj
e stiva me rroba, mallra e sende të ndryshme të përhapura gjithandej,
deri larg në fushë, vinin e iknin makina, shkarkonin e ngarkonin
mallra. Një infermiere më tha se ishte fusha e begsave, ku ndodhej
tregu me shumicë. Pasdite vonë zhurmat u fashitën dhe unë u
ndjeva i vetmuar, nuk di pse më kishin pëlqyer ato zhurma dhe
doja të vazhdonin.
Kontrollet mjekësore vazhduan për disa ditë. Dr. Hysa më mori
në klinikën e tij dhe bëri një bisedë të gjatë me mua, më pyeti për të
kaluarën time përpara burgut dhe në burg, ku u ndal më gjatë, më
pyeti dhe për atë vit që kisha kaluar në shtëpi pas daljes nga burgu.
U interesua sidomos nëse kisha pësuar ndonjë ngjarje tronditëse
në burg dhe unë i thashë, E gjithë jeta në burg është një ngjarje
tronditëse, por ai nguli këmbë në diçka më specifike. E kuptova
ku rrihte, do të kishte marrë vesh për krimin tim dhe tani donte që
t’ia pohoja vetë. Po nuk ia pohova, i pohova vetëm ngjarjen kur
kisha dashur të hipja mbi gardhin e telave me gjemba që të më
vriste ushtari, gjë që i bëri përshtypje. Tjetër, më tha, ndonjë ngjarje
21
Stavri Pone
tjetër? Po ja, kur vdiq një miku im, një njeri i Madh, atë Pali, u
trondita shumë. Dakord, po ndonjë gjë tjetër? Hë, sa di ti, o doktor!,
thashë me vete, po as unë nuk jam budalla. Do që të pohoj krimin, të
marrësh në telefon policinë dhe të vijnë policët, të më hedhin prangat,
dhe të më çojnë prapë në atë burg të llahtarshëm?
Po, ja i thashë, një ditë ndodhi një shembje në galeri, dhéu më
zuri poshtë e u tmerrova. Siç e shihni, nuk vdiqa, u vrava pak, po
vetëm kaq, doktori i burgut tha se kisha qenë me fat që nuk më qe
këputur ndonjë krah a këmbë. Pashë se kjo që i tregova i bëri
përshtypje. Ndonjë gjë tjetër? më pyeti. Hë, sa këmbëngulës qenke!,
thashë me vete dhe prapë i bishtnova. Me siguri do të ishte ekspert
edhe në kriminalogji. Po ja, shkruaja fshehtas ca shënime, ese, siç i
thonë ndryshe, që ishin kundër diktaturës dhe kisha frikë mos më
kapnin policët, m’i gjenin e më dënonin prapë. Siç më kishin dënuar
në vitin 1980, kur më kishin gjetur ca shënime të ngjashme me to.
Në rregull, tha, dhe nuk më bëri më pyetje të tjera. I japim fund për
sot. Çka do të thoshte se prapë do të më pyeste për ndonjë ngjarje
tronditëse në burg. Pyetëm sa të duash, thashë me vete, krimin nuk e
tregoj.
Kështu, u bëra pacient i rregullt i Dr. Hysës, bisedat me të nuk
kishin fund dhe një ditë, në një çast lëshimi, që nuk e di nga dreqin
më erdhi, ndoshta nga bindja se Dr. Hysa e dinte krimin tim dhe
më kot e mundoja duke e detyruar të më bënte pyetje pa pushim,
ia pohova. Po, doktor, i thashë, më ka ndodhur edhe një ngjarje
tjetër tronditëse. Kam vrarë një njeri.
Ai mbeti pa frymë nga habia. Me hetoi mirë e mirë a flisja
seriozisht, apo ishte një mendim delirant që e fantazoja.
-E vrava sa i luajta fenë. E kishte hak.
-Ku, në burg?
-Jo, jo në burg, - dredhova në çast. - Kush vret dot në burg?
Policët atje janë të aftë zbulojnë kush është fajtor në një grindje të
thjeshtë, jo më një krim. Jo, nuk e kam bërë në burg.
-Po ku?
-Atë e di vetëm unë dhe Zoti, po qe se ka Zot. Po qe se jo, aq më
mirë, nuk kam asnjë dëshmitar.
Nuk i thashë se të vetmit njeri që ia kisha treguar krimin kishte
qenë atë Pali, sepse ky rrëfim do të zbulonte vendin e krimit, çka ishte
njësoj e rrezikshme.
22
-Kë ke vrarë?
-Një që e kishte hak. Jua thashë një herë, doktor.
-Të paktën më thoni kohën kur e keni bërë, para burgut, në burg
a pas burgut.
-Nuk e tregoj. Boll që ju thashë se kam bërë një krim dhe besoj
se kjo mjafton.
-Nuk mjafton. Do të doja të dija më shumë hollësi që të merrja
vesh diçka më mirë për turbullimin tuaj dhe për mjekimin tuaj.
-Ah! Po ligji nuk hyn fare në këtë mes? I zgjuar jeni, doktor, për
besë!
Ai nuk e prishi terezinë.
-Unë jam mjek, nuk jam as jurist e as polic. Mua më intereson
tronditja juaj për shkak të atij krimi.
-E di si është puna, doktor? Unë nuk kam bërë kurrfarë krimi,
gjithçka që ju thashë ishte fantazi. Unë kam qenë jurist dhe e kam
pasur për detyrë t’i dënoja krimet, jo t’i bëja vetë.
Dr. Hysa qëndroi një hop në mëdyshje, i ngarritur të fliste, pa
qenë i sigurt nëse kisha bërë vërtet ndonjë vrasje apo jo.
-Në rregull, i japim fund për sot, - më tha. - Do të vazhdojmë më
vonë. Në rastin tuaj bisedat janë ndër mjekimet më të mira, në mos
më i miri. Ilaçet i pini rregullisht?
E kishte fjalën për një grusht tabletash që pija çdo ditë.
-Po. Ku ikën infermierja pa më parë që i pi të gjitha?
-Bukur. Mund të shkoni.
-Desha t’ju thosha edhe diçka, doktor, mundem?
-Posi jo?
-Pas asaj shembjes për të cilën ju fola, tek unë ndodhi një
ndryshim i habitshëm në mënyrën e të lexuarit, lexoj me shpejtësi
fantastike.
-Si kështu? - tha pa ma varur fare, duke shkruar diçka në kartelë.
-Ja që kështu. E lexoj një libër mesatar prej 300 faqesh për 25-30
minuta.
Ngriti sytë e më pa. Kujtoja se do të interesohej për atë çudi, siç
qenë interesuar shokët e mi të burgut, por ai, me ç’pashë, nuk i
kushtoi rëndësi. Megjithatë, më pyeti:
-Kështu keni lexuar përherë?
-Jo. M’u shfaq pas asaj shembjes në galeri.
Pashë se një buzët e tij lëvriu një buzëqeshje mosbesimi, si ajo
23
Stavri Pone
hardhucka që del nga vrima e murit për një çast dhe futet prapë
në të me shpejtësi. E kuptova - kujtoi se ishte një halucinacion imi,
domethënë një dukuri normale për një pacient si unë, ndaj më hipën
nervat.
-Mund të bëni një provë. Mund t’ju hyjë në punë për mjekimin
tim.
Pashë se sikur nuk i erdhi mirë që kisha ndërhyrë në punën e tij. I
dha fund të shkruarit, u ngrit nga tryeza, më rrahu supin miqësisht e
më tha:
-S’është nevoja për prova të tilla. Edhe po qe se lexoni aq shpejt,
kjo s’ka të bëjë me turbullimn tuaj. Që lexoni, bëni mirë, po mos u
lodhni shumë. Sa të qetësoheni, pastaj mund të lexoni sa të doni.
E ndjeva veten të fyer, nuk më kishte besuar.
-S’doni të bëjmë një provë?
-Them se s’është nevoja. Megjithatë, po qe se ngulni këmbë, e
bëjmë, po jo sot.
Më tërhoqi butë nga krahu dhe më shoqëroi deri te dera e dhomës
sime, më përshëndeti e u largua. Provën nuk ma bëri asnjëherë
dhe unë nuk e ngava më atë muhabet.
Të gjithë librat që më kishte sjellë Flora i kisha lexuar, po ngaqë
nuk kisha të tjerë, i lexoja prapë e prapë, duke u munduar t’i lexoja
sa më ngadalë. Në spital kishte dhe njëfarë biblioteke, ku shkova
një ditë e u hodha një sy titujve. Nuk ishin libra për të qenë dhe nuk
mora asnjë për të lexuar. Pas një muaji Flora më solli ca libra të rinj
dhe u gëzova shumë.
-Tori, - më tha si me turp, - e kuptoj dëshirën tënde për të lexuar,
po jemi pak si hollë... Ti e di, mamaja pensionin ka, rroga ime dhe e
Nardit mezi na del se kemi dhe fëmijët, dhe më kupto, librat janë
shumë të shtrenjtë...
Edhe pse me ardhjen e demokracisë Florën e kishin marrë përsëri
në teatër, rolet e saj tashmë ishin të rralla, nuk luante më role vajzash
të reja punëtore, studente apo aksioniste, që bënin dashuri socialiste,
po rolin e ndonjë nëne a gjysheje. Le që dhe pjesët teatrale tani qenë
rralluar; një vënie në skenë, tha Flora, kushtonte shumë më tepër
nga ç’fitohej nga biletat. Njerëzit, sidomos të rinjtë, as që e kishin
mendjen te teatri, kishin halle të tjera, merreshin me biznese ose
luftonin të gjenin viza për të shkuar në Perëndim për të punuar.
Për disa ditë pas ikjes së Florës pata turbullime të vazhduara,
24
flisja me vete, më shfaqeshin figura të frikshme dhe njëherë m’u bë
se ai që kisha vrarë u ngrit nga poshtë pirgut të gurëve dhe ndonëse qe
bërë skelet, e njoha që ishte ai, m’u vërsul të më sfokte me krahët e tij
kockorë që edhe pse pa muskuj, lëviznin normalisht, dhe më
shikonte me sy fosforeshentë, domethënë me zgavrat e syve, athua
se brenda tyre ishin ndezur dy llambushka.
Dola nga dhoma i tmerruar e duke i bërtitur, Ik, zhduku, e pate
hak që ta bëra ashtu!, po ai vazhdonte të më ndiqte e megjithëse në
mesore u ndodhën dy infermiere, edhe sanitarja me shtupë, madje dhe
dy mjekë, Hysa nuk ishte, u mblodhën dhe disa pacientë, skeleti nuk donte
t’ia dinte për ta dhe pastaj nuk mbaj mend ç’ndodhi, se kush qe ai që më
kapi nga duart, nga supet, më shtrënguan edhe duar të tjera e më
çuan në dhomën time, ku ndjeva dy a tri pickime gjilpërash dhe
humba në gjumë.
Pas ca ditësh e mora veten dhe për ca kohë nuk m’u shfaqën
më vegime. Në një nga ato ditë më erdhi për vizitë Pirro Angjeli,
inxhinieri i ndërtimeve civile, ai njeri i rrallë që më kishte dashur si
vëlla në burg dhe, për fat të mirë, isha i kthjellët. Qëndroi ndonjë
orë, më solli plot ushqime. Kot i solle, i thashë, se këtu ushqimi është
më i mirë se në burg. Më sjellin dhe nga shtëpia, i thashë, por e
gënjeva – se kush ishte shtëpia ime hollë-hollë veç mamasë? Flora
kishte shtëpinë e saj, fëmijët e saj, hallet e saj.
Ditët e fundit në burg Pirroja më kishte thënë se kur të lirohej do të
shkonte në Amerikë me gjithë familjen, po tani kishte ndërruar men-
dje. Qysh kur dola nga burgu, më tha, u bëra demokrat dhe me ardhjen
e demokratëve në pushtet më janë krijuar mundësi për të hapur një
firmë ndërtimi. U gëzova shumë e i urova suksese.
-Për çfarë ke nevojë? - më pyeti. - Ma thuaj hapur, si vëlla.
-Për ndonjë libër, o Pirro. Filozofik, historik ose sociologjik. Ndonjë
për lirinë dhe të drejtën.
-Do shoh nëpër librari, - më tha. - Po dalin shumë libra, s’janë më
të ndaluar. Artistikë nuk do? Në burg lexoje...
-Jo se nuk dua, o Pirro, po...
-Po çfarë?
-Nuk i blej dot. Jam një çikë hollë... - shtova si me turp.
-Do t’i blej unë dhe do të t’i sjell peshqesh, - më tha. - Tani për tani
edhe unë jam pak hollë, po shpresoj ta marr veten. Kam ca plane
me një mik, që po na dolën, do të jetë mrekulli.
25
Stavri Pone
E përcolla deri në fund të mesores, te dera tjetër që të nxirrte në
hollin e madh. U përqafuam e u puthëm.
Pas ca kohe Pirroja më solli një pako të madhe me libra në anglisht,
shumica filozofikë. Më tha se i kishte porositur në Amerikë, ku kishte
rrënjë të vjetra. Ndër to ishin: Mbi Lirinë e Millit, Ç’është Liria? e
Arendtit, Katër Ese mbi Lirinë e Berlinit, Filozofia e së Drejtës e Hegelit,
Letra të Shkruara nga Mali e Rusoit, Kritika e Arsyes e Kantit, Filozofia
Antike Greke e Skotit dhe një libër për filozofinë e Lindjes së Lashtë.
Artistikë ishin romanet Përrallë i Foknerit dhe Si ia Kalove Sot? i
Bellout, të dy nobelistë. U habita.
-Po ti më ke sjellë një librari të tërë!
-Ç’ke ti. Më vonë do të të sjell prapë.
-Po munde, o Pirro, edhe Fjalorin e Gjuhës Shqipe, duhet të jetë në
treg. Ka fjalë që nuk ua di kuptimin.
-Po, ma kanë zënë sytë.
Më kishte sjellë edhe ushqime, një qese me sallam, një kavanoz
mjaltë, djathë kaçkavall e ca konserva peshku.
Me të ikur Pirroja iu futua leximit të librave dhe për dy javë i
mbarova. Atë për filozofët e lashtë grekë e lexova disa herë dhe më
pëlqeu pa masë. Edhe ai që bënte fjalë për rrymat filozofike të Lindjes,
në Kinë e Indi, më pëlqeu. Megjithatë, edhe pse filozofia e lashtë
indiane më intrigoi, filozofët grekë prapë mbetën më të dashurit
për mua. Mbase ngaqë nuk ishin anonimë, si shumica e filozofëve
lindorë, kishin emra e biografi, madje dhe hollësi nga jeta e tyre.
Një nga librat kishte edhe fotografitë e busteve të tyre. Më pëlqeu
sidomos portreti i Zenonit dhe kur Pirroja erdhi prapë iu luta që po
të kishte mundësi të shkonte te një fotograf e ta zmadhonte.
-Pse pikërisht atë? - më pyeti.
-Duket që është burrë i mençur. Më kujton babanë. Të mbaj në
murin e spitalit fotografinë e babait nuk shkon. Ajo e një filozofi
ka lezet.
Megjithëse edhe im atë kishte qenë një lloj filozofi në thjeshtësinë
e tij, s’kishte bërë emër në histori. I dhashë Pirros librin me portretet
e filozofëve grekë e pas nja dy javësh më solli një fotografi të
zmadhuar të Zenonit, që e vura në mur, kundruall krevatit. Më solli
edhe një televizor të vogël dhe u kënaqa, mund të shihja ndonjë
film a të ndiqja lajmet i shtrirë në krevat, pa qenë i detyruar të shkoja
te salla e madhe, ku në shumicën e rasteve pacientët ziheshin për
26
kanalin ku donin ta mbanin, madje njeri kishte nxjerrë palloshin
dhe kishte bërë shurrën drejt e në ekran.
Kështu kaloi viti i parë në spital, me turbullime, kthjellime e lexime

librash, me kontrolle mjekësore, me një grusht tabletash tri herë në
ditë, me vizitorë të rrallë, nja dy herë më erdhi edhe mamaja, po atë e
lodhte udhëtimi e i thashë të mos vinte më, kurse Flora më erdhi më
shpesh, dy herë me Nardin, dhe vizitori i përhershëm ishte Pirroja.
Ndërkohë, luftimet në ish-Jugosllavi, sidomos në Bosnje e Kroaci,
ku vriteshin njerëz të pafajshëm e varroseshin në varre masive, më
tronditnin thellë. Vetëm në Bosnje numri i të vrarëve kishte arritur
mbi një çerek milioni. Tmerr! Ishte lufta më e përgjakshme që nga
Lufta e Dytë Botërore. Mendja më prodhonte përsiatje e m’u bë prapë
fiksim të shkruaja refleksione si në burg, por nuk isha në gjendje t’i
hidhja në letër, kështu që i shkruaja me mend. Ç’është lufta?
titullova një ese. A është çmenduri kolektive, siç thoshte Niçja? Ai
thoshte se çmenduria është diçka e rrallë tek individët, kurse te
grupet, partitë, popujt dhe epokat është rregull. Por a bëhet vërtet
për hir të interesave të gjithëmbarshme etnike e kombëtare?! A
nxitet nga pasione etosesh1 nativiste2 dhe kulturash të ndryshme,
apo nga synime më të thella për ndryshime gjeopolitike? Ka më fort
të ngjarë të jetë kjo e dyta, thosha. A niset nga ndonjë patos etnik
i përgjithshëm, apo nga egocentrizmi i një klani pseudopër-
faqësuesish të një tërësie etnike? Edhe për këtë pyetje mendoja se
kjo e dyta ishte arsyeja. Etnitë kanë bashkëjetuar në shekuj në paqe,
kanë marrë e dhënë me njëra-tjetrën, shpesh janë motëruar e madje
shkrirë në një. Por, për fat të keq, kjo harmoni jo rrallë është pri-
shur për shkak të interesave të thella të klaneve nën petkun e etosit
dhe të genosit. Lufta është pasojë e manisë së prijësve për pushtet,
fshehja e saj pas idealeve të lirisë, pas përparësisë së një feje apo
etnie ndaj feve dhe etnive të tjera, është gjaku i derdhur për të vaditur
lumturinë e babëzitur të më fuqishmëve. Këta demagogë të pështirë
i japin luftës etiketa të ndritshme duke futur nën dhé miliona të rinj,
por humusi i vaditur me gjak pjell hakmarrje të reja duke i ushqyer
njeriut përjetësisht atë kafshëz të egër brenda tij…
1 shpirti karakteristik i një bashkësie, populli ose sistemi

2 politikë sociologjike që përkrah interesat e vendasve kundrejt të ardhurve
27
Stavri Pone
Më pas Pirroja më solli Vedat1 e Indisë së Lashtë në anglisht, 4
libra. Mësova se veda do të thotë dije e shenjtë e megjithëse asokohe
më bëhej se isha Demiurgu2 Filozof, prapëseprapë në rrokjen e koz-
mosit isha në errësirë, por besoja se duke lexuar do të kapja diçka nga
misteri i tij. Universin e mendoja si një sfinks që fillon nga galaktika
më e madhe deri te grimca më e vogël. Zhytesha në vramendje dhe
kërkoja të dija ç’ishte e Vërteta Absolute, ose Shpirti i Botës, i cili e
rrok krejt Gjithësinë, por, si një pjesëz e Gjithësisë që isha, unë nuk
mund ta kapja dot të tërën. Sepse aq aftësi më kishte dhuruar Hyji
i Përbotshëm dhe falë këtyre aftësive mund të zbuloja vetëm një
pjesë të Ndërgjegjes së saj pa qenë e mundur të kaloja tej cakut të
natyrshëm dhe të sfidoja Zanafillën prej nga buronte destini im.
Se, a mund të eksplorojë pjesa të tërën, aq më tepër kur kjo e tërë
është e pafund?
Mjeti im i vetëm ishte fantazia, ajo ecte më shpejt se drita dhe
shkonte më larg se ajo, arrinte yllin më të fundit të galaktikës më të
fundit, po ç’kishte përtej saj? As fantazia nuk arrinte ta përshkonte
Kozmosin dhe do të isha i lumtur sikur ajo të më pajiste me aq
dije sa kishte bërë rrugë.
Një natë, ose më saktë një mëngjes, afër agsholit, më pllakosën
ca përsiatje për filozofët. Cili filozof, mendoja, nuk rend për të
Vërtetën si për Bukuroshen e Fjetur, të mbyllur në kështjellë, e cila
rri në pritje të Princit të saj që do ta puthë e ta zgjojë? Ai do të
luftonte për të, do të futej në duel me pisqollën e tij filozofike nga e
cila do të zbrazte saçme idesh të derdhura prej kohësh që nuk
mbahen mend, do të përleshej me rivalët dhe kur fishekët t’i
mbaroheshin do të kërkonte litarin e sofizmave për të zbritur
shkëmbenjve bashkë me Princeshë/të Vërtetën e tij që do të ishte e
vërtetë për të, por hije për të tjerët. Të mjerët filozofë ëndërrtarë…
Një natë tjetër demoni im i brendshëm, ai i miri, si i Sokratit, më
pyeti ç’më duhej të kërkoja të Vërtetën kur mund të jetoja fare
mirë edhe pa të. Dua, iu përgjigja, se nga analogjitë e përbotshme
mund të arrij të përftoj një ide se pse, pas një Lufte aq fisnike, në të
cilën u derdh gjak i pastër, lindi totalitarizmi si në botë, edhe në
vendin tim, pse lindi një përbindsh si Diktatori ynë që i nxiu jetën
një populli të tërë? A lind Shpirti i Botës përbindsha? Kush i pjell
1 libra me shkrime të shenjta të shkruara në gjuhën sanskrite në Indinë e Lashtë
2 krijuesi i botës (sipas Platonit); Zoti; faktorët pjesëmarrës në krijim
28
vallë? E parëndësishme është të duash të dish të Vërtetën për një
arsye të tillë?
Një ditë, në drekë, më ndodhi diçka e habitshme. Sapo kisha
lexuar një libër për stoicizmin, që për mendimin tim është rryma
e parë filozofike serioze e Greqisë së Lashtë, e themeluar nga Zenoni
e Kleanthi dhe e vazhduar nga Krizipi e të tjerë duke pushtuar
edhe Romën. Sa pashë sanitaren duke më sjellë drekën në tabaka,
u zhduka. Nuk e di pse më bënin privilegj, mbase ngaqë kisha qenë i
burgosur politik, ma sillnin ushqimin në dhomë. Sanitarja nuk e
vuri re zhdukjen time, çka më habiti, sepse kur ajo nuk kishte dalë
nga dhoma, unë nuk ndodhesha në të.
U gjenda në Athinë afër drekës, në një ditë të bukur shtatori të

mbytur në një pluhurnajë diellore, ku natyra e peizazhi athinas
shkëlqenin me tërë bukurinë e madhështinë e tyre dhe malet Par-
nas, Pentel dhe Imitos mbanin ende mbi supe mantelet e gjelbra
me ndonjë pllangë verdhane aty-këtu. Athina e Lashtë më la pa
mend me bukurinë e saj, sidomos me mrekullinë e Akropolit mbi të
cilin ngrihej Partenoni madhështor, tempulli i virgjëreshës Athina,
mbrojtëses së qytetit, por më pëlqyen edhe rrugët qendrore, të pastra,
të shtruara me kalldrëm, me ndërtesat e bukura e me tempujt e
shumtë me kolona, shtëpitë e ulëta, të fshehura mes kopshtiesh të
blerta.
Çapa gjer në agora1 dhe hodha sytë përqark. Sheshi ziente nga
gjallëria, mbushur rreth e qark me dyqane, qoshqe e tezga ku shiteshin
llojlloj gjërash - vazo, qypa, rroba të leshta e të mëndafshta, fruta e
zarzavate, zbukurime terrakote, mish i sapotherur, vezë e lule të fres-
këta. Në një cep pashë një qoshk e iu afrova. Një bankier shkëmbente
monedha të huaja me monedhë vendase, pranë banakut qëndronin
dy a tri aziatikë.
Më tej më zuri syri një platformë si ndonjë metër të lartë nga toka
ku gjendeshin katër-pesë skllevër për t’u shitur, të gjithë gjysmë të
zhveshur që t’u dukeshin më mirë muskujt. Nuk di pse m’u dhimbsën
ato qenie njerëzore të panjohura dhe ktheva shikimin nga një ndërtesë
dykatëshe me kolona, me ballkone të bukura, ku disa gra e vajza
soditnin tregun.
Më pickoi hundën një erë e mirë qoftesh të skarës dhe mpreha
1 pazari, sheshi i tregut në Greqinë e Lashtë
29
Stavri Pone
shikimin: në një qoshe të agorasë ishte një stendë me çati të sheshtë
dërrase të mbajtur në katër shtylla druri. Piqeshin qofte e bërxolla në
gaca qymyri dhe nxitova për atje. Por sa hodha dy hapa, u ndala, se
nuk kisha asnjë monedhë vendase. Uria po më gërryente, po si t’ia
bëja? Vrisja mendjen më kot, nuk gjeja zgjidhje.
Diku në anë të sheshit pashë një karro të mbushur cip më cip
me fuçi, mbase me ullinj. Iu afrova e qëndrova mënjanë. Një burrë
i ngjallur doli nga dyqani e se ç’bisedoi me karrocierin. Ky se ç’i
tha dhe burri, duket i zoti i dyqanit, hodhi sytë nga tregu i skllevërve
dhe u nis për atje. Me siguri do të kërkonte të merrte dy-tre syresh
me qira për të shkarkuar karron. I dola përpara dhe e ndala, e pyeta
nëse kishte nevojë për ndonjë punëtor shkarkimi. Më pa nga sytë
këmbët dhe e kuptova që nuk ia mbusha synë, po duket i erdhi keq e
më tha ta prisja, e kuptoi që doja të fitoja ndonjë kacidhe. Pas pak u
kthye me dy skllevër të fuqishëm të moshës sime kur isha futur në
burg.
Më vetëtiu në mendje galeria e përbindshme në barkun e malit,
po s’ishte koha për meditime dhe bashkë me skllevërit ia nisëm
punës gjyrykthi. Skllevërit kujdeseshin për mua dhe unë zëre se
punoja, pasi nuk më linin. Për pak minuta shkarkuam taliken e i
futëm fuçitë në dyqan. Pronari në fillim më pagoi mua, më mbushi
një dorë me dhrahmi, pastaj shkoi të paguante të zotët e skllevërve.
I kënaqur, u drejtova nga qoshku i qofteve dhe u denda duke
ngrënë bukë elbi me qofte të ngrohta, që më shijuan sa s’bëhet. Ndër-
kohë kërkoja me sy ndonjë njeri me pamje intelektuali që mund ta
njihte Zenonin e Sitiumit ose të paktën të kishte dëgjuar për të. Por
nga veshja nuk i dalloje lehtë grekët e vjetër se kush ishte i ditur e kush
jo, mund të dalloje se kush ishte i pasur e kush jo, se ndodh që të diturit
vishen më keq se të varfrit. Megjithatë, ndala një burrë thuajse të moshës
sime dhe e pyeta mos vallë e njihte Zenonin e Sitiumit. Oh, m’u përgjigj
burri, kush nuk e njeh mësuesin e mençur fenikas? Shumë prindër i
çojnë djemtë në Stoan e tij, ndonëse është ca i lajthitur dhe ka ca ide
të çuditshme. Edhe unë e çova djalin për ca kohë tek ai, po më pas e
hoqa.
Ai uli zërin e shtoi:
-Se është dhe qejfli i grave. Kjo edukatë nuk më pëlqen, megji-
thëse djemtë i mëson drejt, me sjellje të mira, po kisha frikë se im
bir mund të merrte ca huqe prej tij.
30
Më bënë përshtypje fjalët e çiltra të burrit të panjohur dhe e
ftova të pinim nga një kupë verë në një tavernë aty pranë. U ulëm
në një tryezë dhogash e u njohëm. I thashë se vija nga Iliria. E
njihte atë vend, kishte qenë ushtar në rini andej nga veriu, dmth
në jug të Ilirisë, dhe ruante kujtime të bukura. Më foli ca për to,
pastaj e pyeta prapë për Zenonin, ç’mund të më thoshte tjetër
për të.
-Si njeri është i shkëlqyer - tha. - Dhe me dije të thella. U mëson
djemve gjëra praktike, sidomos tregtinë, që e njeh mirë. Pi shumë
verë, po nuk del kurrë i dehur. Ka pasur një mësues të rreptë,
Kratin, që ia hoqi sqimën, sidomos në të veshur, se pispillosej si
femrat. Tani e sheh edhe me zhele, ndonëse mbahet pastër. Po ka
atë xanxën që të thashë, ka qejf gratë e bukura, nuk di sa e quani
xanxë ju andej, se vini nga tjetër vend.
Hajde llaf, thashë me vete. E kush nuk i ka qejf? Madje figura e
Zenonit sikur u lartësua në sytë e mi. I porsanjohuri vazhdoi:
-Shumë nga miqtë i janë larguar, se u thotë, Po më pëlqeu gruaja
jote do ta palloj, mos të kemi llafe. Dhe ty, po të pëlqeu gruaja ime,
merre e bëj qejf. Nuk është i martuar, me sa duket as ka ndërmend, me
gratë e miqve nuk shkon, vetëm sa i tremb e i ngacmon. Ka dashnore
gra nga të areopagasve, i shkojnë pas vetë, është i pashëm e i gojës.
Shkruan dhe shumë. Ka një shërbëtore të bukur dhe drekat e darkat
që shtron janë ndër më të dëgjuarat në Athinë. Fiton shumë, se
prindërit e paguajnë mirë për mësimet që u jep djemve, po merret
edhe me tregti, e ka në gjak, i vijnë mallra nga Lindja, tapete, erëza e
plot gjëra të tjera që ia shesin administratorët.
Pagova për verën, u ngritëm e dolëm. Burri më tregoi rrugën që
të çonte te Stoa Poikileja e Zenonit. Mbi agora e ke, më tha, dy çapa
larg, merr rrugën majtas, kalo përgjatë Teseionit dhe Buleteurionit e
do dalësh te stoa e tij, është me bojëra ajo.
E falënderova dhe u ndamë. Pas pak u gjenda te shkolla e Zenonit,
hyra në oborr e mbajta hapat. Ishte një ndërtesë e gjatë njëkatëshe
me kolona të pikturuara me ngjyra të ndezura nën hajatin e së cilës
ndodheshin një sërë bankash prej druri ku rrinin ulur djem të moshave
të ndryshme, me rrotulla papirusi të hapura përpara vetes. Zenoni
ecte përgjatë hajatit, zhdukej për një grimë pas një kolone e shfaqej
sërish. E kundroja më nge, duhej të ishte më i ri se unë, te të dyzetat,
i veshur me një tunikë bojëhiri, një bluzë me ngjyra sipër saj dhe në
31
Stavri Pone
duar mbante një rrotull papirusi. Qëndrova pas një kolone, kisha
qejf të dëgjoja zërin e tij e hëpërhë nuk doja të më shihte.
Zenoni shpjegonte përpara klasës.
-Si futet natyra te njeriu? - bëri një pyetje retorike e vazhdoi: -
Drita e diellit është zemra jonë, e pastër dhe e ndritshme, por edhe kur
ka re ne prapë shohim sa të mos bëjmë gjëra të verbra, dhe kur ka
vetëtima prapë shohim dhe kuptojmë grimcën e çastit të arsyes dhe
nëse vetëtima godet, kuptojmë se ne nuk duhet të godasim ligsht e
verbërisht si ajo dhe, duke e ditur këtë, u shmangemi verbërive të na-
tyrës që është e papërsosur në përsosmërinë e logosit të saj, dhe kur
drita e yjeve na ndriçon në verbërinë e netëve të shpirtit tonë dhe në
netët e turbullirave apo të luftërave, ne orientohemi nga yjet që kemi
brenda nesh sa të dalë dielli i paqes. Natyra është jashtë nesh dhe
brenda nesh… Sa më mirë ta lexojmë natyrën, aq më mirë do ta
kuptojmë e do ta shkruajmë atë brenda vetes sonë.
Nxënësit e dëgjonin si të hipnotizuar, aq ëmbël tingëllonte zëri
i Zenonit.
U largova nga kolona dhe u afrova ngadalë. Zenoni ishte me
shpinë nga unë dhe nuk më pa. Disa nga nxënësit ngritën kokat e po
më vështronin me kureshtje. Zenoni shkoi gjer në fund të hajatit, te
nxënësi i fundit, u përkul mbi të, hodhi shikimim mbi papirusin e tij,
diçka i tha e u kthye për këtej. Atë çast më pa, qëndroi një grimë me
sytë nga unë si të donte të verifikonte a mos isha prindi i ndonjë
nxënësi, po si nuk më njohu, m’u afrua.
E kundrova me vëmendje, ishte një burrë i hijshëm, zeshkan,
flokëdrudhë, me sy inteligjentë e të gjallë, me një fytyrë gjatoshe
me një mjekër të zezë të lënë si ndonjë gisht të gjatë, që i shkonte.
Vinte i hollë e i gjatë, por me trup muskuloz. I thashë se isha një dasha-
mirës i dijes nga Iliria, kisha dëgjuar për të dhe kisha dëshirë ta
njihja nga afër. U gëzua pa masë, më dha dorën, madje më përqafoi,
u prek shumë që kisha ardhur nga aq larg për ta takuar. Më tha të
prisja një minutë, u kthye nga nxënësit, u tha se mësimi për sot mbaroi
dhe djemtë u ngritën gjithë gaz duke mbledhur librat e duke i futur
nëpër çantat e tyre ca prej leshi ngjyra-ngjyra e ca prej liri.
Nxënësit përshëndetën mësuesin, i cili, si mbeti vetëm me mua,
më tha të shkonim në një tavernë të mirë, të hanim, të pinim e të
kuvendonim dhe në darkë do të isha mysafiri i tij, të rrija sa të doja
e po të doja mund të lexoja ndonjë shkrim të tij. E falënderova për
32
mikpritjen e i thashë se nuk mund të rrija më shumë se një natë.
Pashë se iu prish qejfi, donte të rrija më gjatë.
Ktheu kryet mënjanë, i fëshkëlleu dikujt si çunat dhe ja ku u duk një
burrë i vjetër, nga veshja skllav, që iu përkul të zotit me nderim. Ishte
koçiari. Dolëm në rrugë, hipëm në koçi dhe nisëm të troshi-teshim
nëpër kalldrëmin e rrugës rrëzë Akropolit. Shtëpitë tani vinin më të
dendura, u dukën edhe dyqanet e pijetoret e lagjes, ndonëse jo lagje
qendrore. Në një lokal pranë Teatrit të Dionisit, rrëzë Akropolit,
më ra në sy një tabelë me shkronja me ngjyra të ndritshme ku
shkruhej KURVËTORE dhe në të majtë të hyrjes ishte reklamë e
madhe sa një bojë njeriu që paraqiste një bukuroshe gjysmëlakuriq.
Zenoni e vuri re shikimim tim, buzëqeshi e më tha, Këtu janë
kurvat më të bukura të Athinës. Pronarja kërkon shumë, po të qeras
unë, mund të shkosh që tani, ka brune e bjonde, të kolme e imcake, si
t’i duash. Ia ktheva me buzë në gaz se hëpërhë nuk kisha nevojë (në
fakt ma kishte qejfi, po më vinte zor), dhe koçiari vazhdoi rrugën. Te
taverna e Dhimos!, i tha Zenoni koçiarit dhe pas disa minutash koçia
u ndal përpara një taverne afër qendrës së qytetit.
Taverna ishte plot me klientë. Shumica e përshëndetën Zenonin
me respekt, kurse mua më panë me kureshtje. U ulëm dhe në çast
ia mbërriti kamerierja, një zezake bukuroshe, me një një trup të
derdhur e gjinj të mëdhenj, më hodhi një vështrim të ëmbël e duke
m’u mbështetur lehtë në sup na pyeti ç’do të merrnim. Zenoni shpalli:
-Dy koka dashi të pjekur, dy gjuhë, dy bërxolla derri, dy thëllënza,
dy kupa xanxiqe dhe dy poçe verë, po deshëm prapë, të them vetë.
U habita me atë menu aq të pasur, kur mua do të më mjaftonte
vetëm një gjysmë koke dashi, po nuk thashë gjë. Erdhi porosia,
ngritëm shëndetet për njëri-tjetrin e duke ngrënë e pirë u shtruam
në muhabet. E pyeta për thelbin e filozofisë së tij, por më ndërpreu:
-E ç’filozof jam unë? Jam Anaksagora, Pitagora, Sokrati, Platoni
apo Aristoteli? Unë përpiqem të them diçka dhe aq.
-Po ajo diçka është madhështore, - i thashë dhe e ndjeva se po
më kapte vera. Gjellërat ishin aq të shijshme, sa nuk tregohet. - Jeni
i pari që keni hedhur idenë e madhe të lirisë si shkrirje me natyrën,
si shembulli i përkryerjes së saj, - vazhdova me pasion. - A nuk
është kjo thelbi i filozofisë suaj?
Më tha se boshti i saj ishte afër asaj të bashkëkohësit të tij të madh
Epikuri (Zenoni ishte tetë vjeç më i vogël), ndonëse u përkisnin dy
33
Stavri Pone
shkollave të ndryshme. Edhe Zenoni theksonte rendjen pas lumturisë,
kërkimit, pasionit, mençurisë, marrëzisë, urtësisë…
-Cila është liria më e madhe? - e pyeta.
-Liria e ideve. Është zgjerim i harmonisë kozmike.
Mirë, po a e merrni me mend përse më dënoi diktatura?, desha
t’i thosha. Për lirinë e ideve. Si të ma kishte lexuar mendimin, Zenoni
më tha se demokracia athinase ishte deformim i republikanizmit,
çka ishte vërtetuar më parë me Sokratin.
-Teorinë tuaj do ta thellojnë edhe filozofë të tjerë, - i thashë. -
Për shembull Kleanthi….
Zenoni më pa me habi.
-E paske dëgjuar? Jemi moshatarë dhe miq. Diskutojmë e zihemi
shpesh, po është njeri i shkëlqyer dhe shumë i thellë. Atij po, i them
filozof unë. Është dy vjet më i vogël se unë, po shumë më i ditur.
Heshti pak e shtoi:
-Ka një grua të bukur, një vogëlushe të ëmbël, dhe e ngacmoj: do
të ta rrëmbej Aspën. Po nuk ma merr për keq, e di që nuk e bëj, nuk
shkoj kurrë me gratë e miqve. Po ju andej si e keni këtë, të lejueshme?
-Si rregull, jo, - i thashë, po nuk u ndala shumë në atë pikë, se do
të më duhej t’i thosha se për këto punë andej nga ne kërciste pushka,
ndonëse unë, edhe pushkë të kisha, nuk do ta kisha vrarë kurrë
Saimirin, po Zenoni nuk e dinte ç’ishte pushka, do të më pyeste për
të, mund të më merrte edhe për të lajthitur e mund të prishej fare
gjithë ai muhabet i këndshëm e i përzemërt.
-Mua më intereson të di pse e theksoni aq fort etikën në filozofinë
tuaj, madje e bëni baras me logjikën, e cila duhet të jetë baza e
bazave. Ju me të drejtë theksoni materialitetin e botës dhe pranoni
logosin, arsyen hyjnore, pjesë e së cilës thoni se është shpirti i njeriut.
Zenoni qeshi, rrëkëlleu poçen e verës, porositi dy të tjera, ama të
pirë që bënte!, më hodhi dorën në sup e më tha me mirëdashje:
-Sepse, i dashur koleg, pa një etikë të mirë nuk mund të lindë
kurrë një filozofi e mirë. Etika është më e gjerë se filozofia, parimet
morale themelore gjenden në të gjitha filozofitë, kurse teoritë filozofike
janë pa fund dhe nuk i hedhin poshtë parimet themelore të moralit,
që numërohen me gishta. Asnjë moral nuk e përligj kusarinë,
poshtërimin, përdhunimin e të tjera e të tjera, por disa filozofi pra-
nojnë disa parime që janë moralisht të papranueshme për një tjetër,
për shembull, homoseksualizmin. Edhe disa nga filozofët tanë e
pranojnë dhe përgjithësisht morali ynë e pranon, ndonëse teoria ime
34
është kundër tij. Po ashtu, në disa vende, morali e quan të papranue-
shme skllavërinë. Budizmi, me sa di unë, nuk e pranon. E njihni
budizmin?
-Pak. Di se Buda ishte njeri, më pas u shfaq si perëndi. Rëndësi ka
që njeriu te Buda gjen njeriun, çka nuk e gjen te një perëndi që është
i parrokshëm për të. Në vramendjen e tij njeriu më mirë kupton
sivëllanë e vet, sesa një perëndi. Gjen tek ai limitet e veta dhe pret
me ankth zgjidhjet që do t’i japë ky njeri-perëndi, që atë e mundojnë
si njeri.
Zenoni më pa me admirim.
-Pra, qenkeni filozof.
-Jo. I studioj filozofët, bëj ndonjë sprovë edhe vetë, po jam larg
filozofit.
-Jo, jo, je filozof, - tha Zenoni dhe rrëkëlleu poçen e tretë të verës. -
Po a s’u japim fund llogjeve për filozofët, se na u pordhën trutë?
Bëjmë një shëtitje dhe në darkë shohim Elektrën, nuk më mërzit
kurrë ajo dramë.
Zenoni pagoi, i la një bashkish të mirë kamerieres, dolëm e hipëm
në koçi. Shkuam në qendër të Athinës, ku pashë Areopagun1, Pniksin,
vendin e mbledhjeve, shkuam te Porta e Shenjtë, kaluam Qimiteron
e dolëm në Rrugën e Shenjtë, në vendin ku ajo kryqëzohej me rrugën
Ermou, shëtitëm si dy djem shkolle duke bërë shaka e qyfyre, ishim
çakërqejf nga vera dhe kur zbritëm nga koçia ende na merreshin
këmbët. Kudo shiheshin afishet e Elektrës së Euripidit.
Nga një kurvëtore në anë të sheshit Sindagma doli një bjonde e
bukur, iu afrua Zenonit, e kapi nga supet, e puthi dhe, siç duket, donte
ta merrte brenda, po Zenoni nuk pranoi, i tha se ishte me një mik,
domethënë me mua. Vajza më hodhi një vështrim e tha, Kemi vajza
dhe për miqtë, ose, pasi të mbarojmë bashkë, ia bëj qejfin edhe unë
po qe se ia mban xhepi. Nuk është aty puna, ia ktheu Zenoni, xhepi i
tij është xhepi im, po kemi punë të tjera. Ai i dha kurvës një të
puthur, i fali një metelik dhe vajza hyri në lokal gjithë qejf.
Teatri i Dionisit në jug të Akropolit, pranë Odeonit të Perikliut,
llamburiste nga fenerët e vendosur në disa shtylla të larta në të dyja
anët e skenës. Shkallët e panumërta ishin plot me spektatorë. Ne
kishim zënë vend në rreshtin e parë, ku uleshin njerëzit e zgjedhur
të qytetit dhe shërbyesi i teatrit na shtroi shiltet e buta për të ndenjur
1 këshilli i arkondëve i krijuar nga Soloni; Gjykata e Lartë në Athinën e Lashtë
35
Stavri Pone
rehat në shkallët e gurta. U dëgjua një melodi e ëmbël flauti, pastaj ca
tinguj harpe, doli kori që u nda në dy pjesë dhe shfaqja filloi.
Tragjedia Elektra edhe mua më pëlqente, Elektra është nga
personazhet femra më të dashura për mua, në mos më e dashura, po
shfaqja më zhgënjeu. Elektrën e luante një djalë i veshur si femër,
zërin e kishte të hollë dhe maska e tij e ngrirë, ndonëse e pikturuar
bukur, ta shpifte, po nuk i thashë gjë Zenonit se nuk doja t’ia prishja
magjepsjen. Ku ta dinte ai i gjori se ç’ishte teatri modern, ndoshta jo
aq i thellë në mendim, por i pasur në butafori e me shumë skena të
gjalla; ku ta dinte ai se në skenë femrat i luanin femrat dhe, kur rolet
ishin të bukura dhe aktoret të talentuara, të magjepsnin. Ku ta dinte
ai se në filma aktoret i shihje edhe lakuriq e madje duke bërë seks.
T’ia thosha këto do të më merrte për të shfazuar e do të më vinte
drunë.
Dolëm nga shfaqja, i hipëm koçisë dhe mbërritëm përpara portës
së Zenonit. Ai dërgoi koçiarin të thërriste Kleanthin, Thuaji të
vijë patjetër me gjithë Aspën, e porositi, dhe hymë. Ishte një shtëpi
e bukur dykatëshe, me pjesën ballore e me dy pjesë anash, një ndër-
tesë në formë U-je, pjesën bosh të së cilës e zinte një oborr i vogël. Nëpër
ballkonet me pilastra vareshin fenerë të ndezur që e bënin dritë
hapësirën laragane dhe tejpërtej oborrit ngrihej një pjergull që kishte
filluar ta humbiste gjelbërimin, po jo bukurinë. Në qoshen e majtë
ndodhej një pus me bordurë guri e me skelë.
Oborri rreth shtëpisë ishte plot pemë, lule e pjergulla dhe nga
fenerët e ndezur nëpër kopsht që plagosnin terrinën mund ta shijoje
për mrekulli magjinë që të ngjallte. Në mes të kopshtit ishte një
qoshk a belvedere, po jashtë bënte fresk e hymë brenda.
Salloni ishte i gjerë, i mobiluar bukur. Një skllav nxitoi të
ndihmonte të zotin të zhvishej dhe të vishte rrobat e shtëpisë, një
tjetër i solli një palë pantofle të buta, po Zenoni i urdhëroi të
kujdeseshin më parë për mikun. Ata nisën të merreshin me mua,
sipas zakonit më pyetën mos kisha nevojë për të shkuar në banjë,
gjë që ishte e vërtetë se mezi po e mbaja shurrën që kishte nisur ta
ndieja që kur mbaroi shfaqja.
Skllavi më udhëhoqi gjer te banja, në një qoshe të shtëpisë. Banja
ishte e gjerë, me një vaskë terrakote. Skllavi më pyeti nëse dëshiroja
të bëja një banjë që të lëshonte në vaskë ujin e ngrohtë. I thashë
hëpërhë jo, pak më vonë mundet, se nuk duroja dot sa të shurroja.
36
Skllavi priste jashtë derës që të bënte shpëlarjen e nevojshme. Më
erdhi zor që rrinte atje, se nuk e mbajta dot një pordhë, po fundja
skllav është, thashë me vete, edhe pordhët e zotërinjve do t’i dëgjojë,
po shyqyr banja ndodhej larg sallonit dhe nuk besoj që pordha të
ishte dëgjuar deri atje.
Një skllave zeshkane, e bukur perri, me emrin Teota, më udhë-
hoqi në andron, në dhomën e burrave. Quhej ashtu për zakon, se Zeno-
ni nuk e respektonte fare, në të futeshin edhe gratë, që flinin në
gjinecium. Pas pak erdhi Kleanthi me të shoqen, një bjonde e leze-
tshme, pak e shkurtër, po me trup të bukur, e freskët si kumbull, që
m’i nguli sytë me kureshtje. Kleanthi ishte nën të dyzetat, po ngjante
si djalosh, kishte një fytyrë të pastër, të rruar taze, me një palë sy të
zgjuar dhe buzëqeshje të ëmbël. Më mori ngrykë si të më njihte prej
kohe.
U ulëm në andron e ia nisëm muhabetit dhe Kleanthi na pas-
kesh qëlluar një njeri me humor të rrallë, i dyti në Athinë pas Sokratit,
tha Zenoni. U shtruam me të ngrëna e të pira, me shaka e biseda, dhe
darkë si ajo s’kisha parë kurrë. Pas pak erdhën muzikantët dhe tri
balerina, i kishte thirrur Zenoni nga një kurvëtore aty pranë po që
ishin edhe valltare. Filloi vallëzimi, u ngritën edhe Kleanthi me të
shoqen, edhe Zenoni me Teotën, donin të më merrnin edhe mua, po
unë jam tapë për të kërcyer, megjithatë bëra si bëra e nisa të kërceja.
Një nga balerinat, e hollë si kallam, me kokoridhka të verdha e të
dendura, me një fytyrë e trup që të linte pa mend, e veshur me një
fustan mëndafshi të murrçimë, m’u qep keq, nuk më lëshonte dhe,
fshehurazi, më puthte. Kujtova se ishte nimfomane1, po jo. Eja sonte
me mua, më tha, të marr pa para, kam qejf të bëj dashuri pa honorar
dhe nuk kam të dashur. M’u lut të bëshesha i dashuri i saj, pranonte
të linte edhe punën për mua, ose të punonte si kameriere apo
pjatalarëse, mjafton që të bëhej gruaja ime nëse pranoja për grua
një prostitutë. Nuk fola, edhe mua më pëlqente dhe nuk çaja kokën
që ishte prostitutë, po të nesërmen që në mëngjes do të largohesha.
Pashë se iu mbushën sytë me lot dhe vazhdoi kërcimin duke u
varur e tëra mbi mua. Më tha se ishte nga Qiproja, çka më habiti, se
qipriotet i dija të gjitha brune, se e quanin Minerva, ishte rritur në
Athinë dhe më tregoi ca hollësi të tjera që s’i mbaj mend. Vallëzimi
pushoi e u mbushëm me frymë, nisëm sërish të hanim e të pinim dhe
1 femër që karakterizohet nga një dëshirë seksuale e sëmurë, e pakontrolluar
37
Stavri Pone
të tregonim shakara. Objekti i bisedës u kthye te filozofia, ose më
saktë te filozofët, te antikllëqet, qyfyret apo anekdotat për ta dhe
Kleanthi nisi të fliste për Diogjenin, filozofin më të çuditshëm për nga
zakonet që kishte njohur Athina gjer atëherë, tha, dhe tregoi një
ndodhi në lidhje me të e Platonin, që më pëlqeu shumë.
-Platoni, filozof i madh, por sqimatar e aristokrat, që dinte të
gjente të mesmen e artë dhe nuk i kundërvihej pushtetit, siç bëri
Sokrati, mësuesi i tij, i kishte zët cinikët, sidomos Diogjenin. Një herë
u grindën keq dhe Platoni e shau qen, prej nga vinte dhe emri i tyre,
se predikonin jetën me moral të lirë, madje Diogjeni nuk kishte as
shtëpi, po jetonte në një vozë. Në fakt e kishte një barakë, po
njerëzit i zmadhojnë gjërat. Nejse, një ditë qëllon që Platoni kalon
me koçinë e tij lukzose pranë barakës së Diogjenit dhe i flet me
tangarllëk, pa zbritur për ta takuar. Hë, mor qen, i thotë, si ia kalon?
Mirë, iu përgjigj Diogjeni, po eja të këmbejmë dy fjalë, se qen jam
vërtet, po mos ki frikë nga unë, nuk jam nga ata që hanë mut.
Qeshëm të gjithë. Kleanthi vazhdoi me qyfyre, darka mbaroi
dhe mysafirët u ngritën, por Zenoni kishte plot dhoma dhe i mbajti
për të fjetur, se kishte kaluar mesnata. Mua më tha mënjanë se po të
doja mund të flija me Teotën, skllaven e tij. E falënderova e i thashë se
po të më lejonte, doja të rrija me një nga balerinat, më ishte lutur vetë.
Pranoi me kënaqësi, po të duash merri të tria, më tha, krevati mban
vetëm dy veta, po në dhomë janë edhe dy minderë e mund të
rregullohen atje. Jo, ia ktheva, do të marr vetëm Minervën.
Hymë në njërën nga dhomat e mysafirëve, në katin e dytë, një
dhomë e madhe, e mobiluar bukur, me orendi të Lindjes. Kishte njëfarë
joshjeje e misteri ajo dhomë që nuk e kisha ndeshur kurrë, binte erë
mirre e trëndeline, në mure kishte piktura të bukura, nëpër vende të
ndryshme vazo të kushtueshme dhe stauteta. Krevati ishte i gjerë sa
për tre veta, por Minerva, sapo hymë, as që ia hodhi sytë dhomës,
mbylli derën pas vetes e m’u hodh në qafë duke më puthur fort
gjithë drithërima e ofshama, ma zuri frymën fare, aq shumë e zgjati
puthjen.
E mora peshë dhe e çova në krevat, ajo filloi të zhvishej e të
më zhvishte edhe mua. Hapëm mbulesat dhe nisëm ledhatimet,
unë me ashkun e një adoleshenti, ajo me zjarrin e saj të natyrshëm,
se ndonëse jo adoleshente, nuk ishte më shumë se 25 vjeçe. U zhvesh
e u hodh mbi trupin tim ku prapë më mbuloi me të puthura, puthte
38
gjoksin tim leshtor, buzët, sytë, mjekrën gjysmë të thinjur. I ngjan
Leonidhës më tha, burrit më të pashëm që kam parë, jo, më i pashëm
ka qenë Epikuri, portretin e të cilit e mbaj në shtëpi, se as Leonidha
nuk ka hijeshinë e tij, ka një bukuri prej femre Leonidha.
U habita se sa mirë i njihte burrat e shquar të Greqisë, sidomos
meshkujt e pashëm. Nuk ke ndot që bën dashuri me një putanë?, më
pyeti pas pak me zë të mekur teksa i ledhatoja kurmin e saj të brydhët.
Pse të kem ndot?, ia ktheva me zë të butë e m’u dhimbs, ishte aq e
dashur dhe e çiltër. Të gjithë jemi nga pak putanër, i thashë, edhe
njeriu më i pastër e ka një putanllëk brenda tij, këtë nuk e them unë,
e ka thënë Krishti para meje, për të cilin ajo me siguri dinte më
shumë se unë, se vendlindja e saj ndodhej afër Judesë, por në çast u
kujtova se Krishti s’kishte lindur në atë kohë, dhe e vazhdova
dashurinë me të gjer në trallisje, tamam si djalosh, dhe për një çast
m’u kujtua Ajo dhe u mpiva i tëri.
Minerva ngriu dhe më pa e hutuar. Ç’ke, më pyeti, nuk je mirë?
Kam pirë pak si tepër, ia ktheva, por ngaqë më vinte keq për të, por
edhe ngaqë kishte një fytyrë e trup të brishtë e të njomë, seksualisht
tmerrësisht joshës, gati aq të bukur sa të Saj, ia fillova prapë dhe u
lumturua.
Vetëm afër mëngjesit mbyllëm sytë, në fakt unë se, siç më tha
ajo, ajo nuk kishte fjetur, rrinte e më kundronte teksa flija dhe nuk
reshtte së më ledhatuari lehtë, aq lehtë, sa të mos më zgjonte.
Kur i thashë se do të nisesha për larg, ndoshta për të mos u
kthyer më kurrë, ia plasi të qarit, m’u lut ta merrja me vete kudo që
të ishte, edhe në fund të botës, edhe në atë vendin tim të barbarëve,
jo, ti s’je barbar, më tha, je filozof, i mençur, i hijshëm, barbarët
s’janë të tillë, kaq të qytetëruar e të kulturuar, kaq të ëmbël e delikatë
në sjellje, dhe unë me vete pohoja, Po, nuk jemi barbarë, jemi shumë
të qytetëruar, po nuk ishte nevoja t’ia thoshja këtë derisa po ma
thoshte vetë.
U vesha e u bëra gati të dilja dhe ajo nuk reshtte së qari, i dridhej
trupi, supet e zhveshur, flokët e verdhë. O Zot, vetëm Ajo kishte qarë
ashtu, po kur? Në ç’kohë? Nuk e mbaja mend, ndoshta para mijëra
vjetësh dhe shpirti i saj kishte kaluar te Minerva, në një trup tjetër, a
nuk thoshin Vedat se ekziston rimishërimi?, por nuk ia përmenda
Minervës emrin e Saj, e putha për herë të fundit e dola, kurse ajo u plas
në krevat e iu zu fryma nga të qarët.
39
Stavri Pone
Desh u ktheva për ta qetësuar, po e mblodha veten dhe dola i
vendosur, me shpirtin plagë. Po të kthehesha do të vuante më shumë
kur t’i humbte sërish çastet e fundit me mua. Vetëm kur hyra në
andron dhe ndesha fytyrën babaxhane të Zenonit u qetësova. Ai
më ftoi të pinim nga një çaj sa të na sillnin mëngjesin, por i thashë se
nuk doja mëngjes, do të pija vetëm çajin e do të nisesha.
Eja prapë, më tha, rrallë më kanë qëlluar mysafirë kaq të
këndshëm, tani u binda se ne kemi përfytyrim të gabuar për barbarët,
po paska pasur të drejtë plaku Sokrat kur thoshte se barbarët janë më
të qytetëruar se ne, nuk fliste kot ai plak i mençur. Erdhi koçia e hipëm
të dy, më përcolli deri në Pire. Ktheu, i thashë, se ke mësim. Jo më tha,
mësimin e bën Kleanthi, u kënaq shumë me ty dhe të bën shumë të
fala.
U puthëm buzë më buzë, u ndamë dhe pashë që u përlot, po e
mbajti veten dhe bëri një shaka, Po qe se ajo balerina sëmuret nga malli
për ty, më tha, po ta nis me postë, vetëm më lër adresën. E ç’adresë
t’i lija, atë të spitalit?
Ajo ka qenë një nga vizitat e mia më të bukura gjatë gjithë
jetës. I hipa anijes më të parë që shkonte për në Dyrrah duke i lënë
lamtumirën mikut tim Zenon, Atikës e Heladhës…
U gjenda sërish në dhomën time të spitalit, me drekën të pa-

prekur mbi komodinë. Hyri sanitarja, siç duket për të marrë
tabakanë me pjatat bosh, por kur pa që unë ende s’kisha filluar të
haja, u habit.
-Z. Viktor, - më tha, - erdhi një burrë te ju, po nuk e njohët. Tha se
quanin...
Nuk po i kujtohej emri i vizitorit.
-Duhet ta ketë shënuar aty, - bëri me shenjë për nga nënkresa
ime, - se ju la një letër. Ju solli dhe disa ushqime.
40
Ktheva kokën me rrëmbim nga nënkresa. Sanitarja doli. Mora
letrën dhe e përpiva me sy. Qe shkruar me nxitim me stilolaps,
kishte dy njolla në të, ndoshta dy pika lotësh.
I dashur Viktor,
Jam Denisi që ju shkruaj. Erdha t’ju takoja, po nuk më njohët, prita
një orë në dhomën tuaj. Besoj se do të kujtoheni kush jam. Që kur dola nga
burgu kam pyetur për ju, po nuk kam patur mundësi t’ju vija më shpejt.
Doja të këmbenim dy fjalë e t’ju kërkoja ndjesë për sjelljen time atë natë, kur
ju qëllova me grushte në rrugicën tuaj, e mbani mend? Gjithsesi, mos më
kujtoni për keq. Në fillim ju kam urryer, po pastaj ju kam dashur si vëlla.
Po nisem për larg, dhe nuk i dihet se kur mund të shihemi përsëri. Do të
kërkoj mamanë dhe nipin, thonë se janë në Amerikë. Po qe se i gjej, do të bëj
çmos t’ju njoftoj.
Ju uroj shërim të shpejtë. E marr me mend sa keni vuajtur në burg,
ndofta më shumë se unë. Ju përqafoj si vëlla,
Denisi.
Mbeta për një kohë të gjatë me sytë të gozhduar te letra, pastaj i

hodha në mur, mbi portretin e Zenonit, sikur të doja t’i thosha, Eh,
mor i dashur! Vajta e shkova në vendin tënd kur s’duhej. Sytë m’u
mbushën me lot. Sa keq që nuk qeshë takuar me Denisin!
Ditët në spital rridhnin të njëtrajtshme, pak a shumë si ato të

burgut, se edhe spitali si burg ishte: daljet në oborr i kisha të
kontrolluara dhe nuk më lejohej të shkoja as te klubi aty pranë për
të pirë një kafe ekspres, se kafe turke bëja në dhomë, Flora më kishte
sjellë një furnelë me alkool dhe takëmet e tjera. Kur më shkrepej të
pija kafe ekspres, përherë më shoqëronte një infermier a inferimiere
dhe një herë më shoqëroi vetë Dr. Hysa.
Si rastësisht ai e hapi sërish atë punën e krimit që i kisha thënë se
kisha bërë dikur, po unë prapë gur varri. Isha betuar se nuk do t’ia
tregoja. Mbase ishte dhe në dëmin tim, se kisha lexuar ca libra
mjekësorë, sidomos të Frojdit, që thoshin se nxjerrja nga thellësitë
e nënvetëdijes e një të fshehte që gjallon atje pavetëdijshëm krijon
një lloj çlirimi nga stresi i vetëdijshëm, stres që i sëmuri e ndien, çka
çon në çlirim e kthjellim të vetëdijes, domethënë në shërim dhe
normalizim të veprimtarive psikike të njeriut. I dija këto, po Dr.
41
Stavri Pone
Hysës nuk i tregova asgjë për krimin, as atë ditë kur pimë kafe. Isha
shumë i kthjellët, madje bëra dhe humor, i thashë se në një pavijon
tjetër isha njohur me një regjisor filmi vizatimor që më kishte thënë se
në marsin e vitit të kaluar, në ditët e përmbysjes së madhe, kur kishin
fituar demokratët dhe opozita e rrëzuar kishte nxjerrë tanket në rrugë,
atë e kishte shtypur një tank, e kishte bërë petë, po falë fatit të tij që
kishte bërë filma të animuar, qe ngritur sërish si te Tomi dhe Xherri
dhe lëvizte normalisht, vetëm se tani nga një qenie tredimensionale
qe bërë dydimensionale, si në një film të animuar bullgar, më tha, që
paraqiste një njeri të bërë me gazetë, një njeri-gazetë lëvizës që madje
digjet në nja dy vende me cigare. Dhe u tremb kur unë ndeza një
cigare, kishte frikë se mos i bëja padashur ndonjë vrimë në trup.
Më pas, për disa ditë nuk isha mirë, kishte ardhur Flora dhe nuk
e kisha njohur dhe kur erdhi sërish pas një jave shumë e shqetësuar
më tha se kisha patur halucinacione, flisja me ajrin, me boshllëkun,
shaja policët, gardianët, përmendja emrat atë Pal, Pirro e Bedri,
bisedoja me njerëz imagjinarë, shumica filozofë të lashtë, se
përmendja emra si Zenon, Sokrat, Platon e të tjerë. Kjo gjendje
nuk më zgjati shumë dhe fillova të lexoja, për të dhjetën herë, një
vepër të Niçes, Kështu Foli Zarathustra, që edhe pse vende-vende shumë
e errët, më pëlqente thuajse sa një kryevepër tjetër e tij, Përtej së
Mirës dhe së Keqes.
Një ditë u zhduka përsëri dhe e gjeta veten në Gjermani, me një

valixhe të vogël ku kisha vënë ca libra filozofikë. Se si kisha shkuar
atje nuk më kujtohej, po gjithçka që ndodhi në atë vizitë e mbaja
mend shkëlqyeshëm.
U gjenda në Naumburg, në qytetin e Niçes. Kisha marrë vesh se
qe kthyer në shtëpi nga klinika Binswanger në Jenë dhe jetonte me
t’ëmën. Për fat të keq komshinjtë më thanë se kishte ikur, e ëma i
kishte vdekur dhe motra e tij Elizabetë kishte zënë një shtëpi me qira
në Vajmar. Kështu që m’u desh të udhëtoja me karrocë për në Vajmar,
që ndodhej rreth 70 km nga Naumburgu.
Gjatë rrugës për në Vajmar, që zgjati gjashtë a shtatë orë, u
mrekullova nga peizazhi që shihja përreth - kodra të gjelbra me pisha
e ahe, vreshta, ara të mbjella, lumenj të vegjël me ura të gurta.
Mendoja dhe për krizën që kishte pësuar Niçja aq papritur disa vjet
më parë në Itali, në Torino, kur kishte parë një karrocier që godiste
42
vrazhdë kalin e tij. Niçja i qe sulur kalit, e kishte përqafuar duke
qarë si fëmijë dhe kishte humbur ndjenjat. Që atëherë mendja herë i
ikte herë i vinte, duke e kredhur dhimbshëm në një terrnajë çmendurie.
Në Vajmar pata fat se karrocieri i parë që pyeta, taksixhi dhe ai,
më dha të dhëna të sakta për banesën e re të Profesorit të Madh. Se
i shkojnë shumë vizitorë, më tha. Hipa në karrocën e tij e me vete
uroja të mos gjeja në shtëpi ndonjë vizitor që të bisedoja më nge me
Niçen. Pas gjysmë ore karroca ndali në periferi të qytetit, rrëzë një
kodre të bukur, të mbytur nga gjelbërimi, me pisha, bredha e kopshte
me trëndafila. Në mes të një kopshti të tillë ngrihej vila Silberblick, që
të mrekullonte me pamjen dhe hijeshinë e saj, me një pjesë të mureve
me bimë kacavjerrëse. Pagova karrocierin, mora valixhen e u ndala
përpara portës së madhe që u hap vetiu, duket portieri më kishte
parë kur zbrita nga karroca. Nuk më pyeti ku shkoja, u përkul me
nderim e më bëri shenjë se mund të vazhdoja.
Eca përgjatë një rrugine të shtruar me një kalldrëm me gurë
ngjyra-ngjyra dhe trokita. Derën ma hapi një mesogrua e hijshme,
me sy të ëmbël në ngjyrë lajthie, që më vështroi buzagaz dhe me
shumë respekt më ftoi të hyja. E mora me mend se duhej të ishte
Elizabeta, motra e filozofit, që ishte kujdesur aq shumë për të vëllanë
e sëmurë. Me sa duket më mori për ndonjë nga profesorët e
Lajpcigut, që kohët e fundit e vizitonin Niçen shpesh.
Më futi në paradhomë e që aty në një sallon të gjerë, të ndriçuar
me llamba elektrike të modelit të vjetër. Mobiljet ishin të stilit barok.
Një bibliotekë e mbushur cit me libra, e punuar prej dru mogani të
gdhendur me ksilografi të përsosur, ngrihej deri në tavan; në dritare
kishte perde të rënda, të hapura përgjysmë; mbi një tryezë në cep
të sallonit ishte një gramafon me hinkë, diku më tej një piano, divanë
e kolltukë anglezë prej lëkure të stilit viktorian.
Sa hyra në sallonin e pritjes më doli përpara vetë Niçja. Më
bëri përshtypje fytyra e tij - sy inteligjentë, pak të mugullt, flokë
gështenjë thuajse të pathinjur e një palë mustaqe si xhufka që i
vareshin mbi buzë. Më priti gjithë përzemërsi, krahëhapur,
ndonëse në fytyrë i endej pikëllimi, shihej qartë që vuante nga
sytë, madje ishte duke u verbuar. Më pyeti kush isha.
-Demiurgu Filozof, - i thashë me shaka. - Ose Filozofi i Çmendur.
-Ju mirëpres për të dy titujt, - ma ktheu po me shaka. - Për më
tepër që asnjë filozof që njoh nuk ka pranuar se ka qenë i çmendur,
43
Stavri Pone
veç meje.
-Aq më mirë, - ia ktheva me gaz. - Dy të çmendur kuptohen më
mirë.
-Si zor, - më tha. - Dy të çmendur nuk bëjnë një të Mençur.
Nejse, mirë se erdhët dhe urdhëroni.
Më kapi nga dora e më uli në divanin e madh, më ofroi një puro
e më zgjati një kuti me çokollata. Më pyeti kush isha e nga vija. Ia
thashë, nisi të mendohej se ku binte vendi im. Në mur varej një hartë
e madhe, shkuam pranë saj dhe ia tregova. Aha, më tha, në mos
gabohem Bismarku, udhëheqësi ynë i nderuar, e ka quajtur shprehje
gjeografike. Më hipën nervat, po për mirësjellje e mbajta veten,
thjesht i thashë që prijësit të një kombi të madh nuk i lejohet të mos
dijë se cilat vende në botë janë shprehje gjeografike e cilat janë shtete
të mirëfillta e të lashta. Vuri buzën në gaz. Ishte moshatar me
Bismarkun, madje e njihte nga afër.
U ulëm sërish dhe nisi të më pyeste për vendin tim. I fola për të
dhe më dëgjoi me vëmendje. I fola edhe për shqipen, se Niçja kishte
interes për gjuhët, ishte poet e filolog. I thashë se është gjuhë
indoevropiane, jashtëzakonisht e pasur në fjalë e idioma, shumë
poetike e figurative. Mirëpo është për të ardhur keq, shtova, që shumë
libra e gazeta, madje edhe institucione, e dhunojnë duke mos
respektuar drejtshkrimin.
-Pse, ka edhe institucione që nuk e respektojnë? - më pyeti me
habi.
-Po. Ministria jonë e Kulturës, për shembull, jep çdo vit një
çmim nderi për librin më të mirë të vitit që quhet Penda e Argjendtë.
Për çudi, në pllakëzën e trofeut fjala e Argjendtë është shkruar gabim.
-Mos more! - u habit Niçja. - Po a është insitucion kulture?
-Sipas emrit, po. Pale në Ministrinë e Arsimit. Një profesor yni
i nderuar ka kritikuar në shtyp një qarkore greth me gabime drejt-
shkrimore të firmosur nga vetë ministri, njëfarë Leon Memisha.
-Ou! - ia bëri Niçja. - Ai ministër ose duhet të futet në kurs
drejtshkrimi, ose duhet pushuar nga puna.
Dhe i kureshtuar më pyeti nëse kishim fjalor normativ të gjuhës
shqipe. Kemi, i thashë. Për fat kisha marrë me vete Fjalorin e
Gjuhës së Sotme Shqipe, që e nxora nga valixhja dhe ia tregova. E
mori në duar dhe e pa me interes, duket i pëlqeu. Është për ibret, i
thashë. U kujtova se atë shprehje e kisha përdorur në mënyrë pira-
44
teske, se në Fjalor (të cilin e shkruaj më F të madhe, si hambar i
gjuhës që është) nuk ekzistonte. Niçja më hetoi si për t’u bindur në
kishte të bënte me një njeri normal a me një psikopat, siç i kisha
thënë në fillim. E ndjeva mosbesimin e tij dhe m’u desh të
përligjesha.
-E cilësova ashtu se nuk përmban shumë fjalë që përdoren sot,
z. Niçe, ndonëse në emërtim thotë se është fjalor i gjuhës së sotme.
Niçja më pa me mosbesim dhe u ndjeva në siklet. S’ka më turp
sesa të kritikosh pa vërtetuar gjë. Del sikur je përgojues, shpifaraq.
-Mund të ma argumentoni?
-Posi jo. Në spitalin ku jam unë është dhe një kinez që vuan nga
pagjumësia. Flet dhe lexon shqip. Një mbrëmje më erdhi në dhomë e
m’u lut ta ndihmoja me një fjali, se Fjalori, s’po i bënte punë. E shoh
fjalinë, bajagi e vështirë. E mbaj mend, se më është fiksuar: “Kryeprifti
u zhyt në vramendje dhe duket u ndërgjegjësua se magët e ligj, në atë sfond
me rozeta, betele, mirrë, harpia, linçë, pardë, kimera, hidropë, llukratë, baziliskë,
ypnalë e dipsodë e kishin ndërprerë alelujën dhe sipas këndvështrimit dhe
qasjes së tyre e kishin marrë pandehmën e tij për një mendjeshkrepje gjasme
halucinante dhe e kishin sikterisur.” Nuk mora vesh asgjë. Kërkova
në Fjalor për fjalët e panjohura, nuk ishin. Mbeta pa mend. Nuk e kisha
ditur se sa larg është Fjalori nga gjuha e lëvruar.
-Mos janë fjalë të huazuara? - më pyeti Niçja.
-Disa po. Si çdo gjuhë, edhe shqipja ka fjalë të huazuara. Lexuesi
i ndesh në libra dhe do t’u dijë kuptimin, por nuk i gjen në Fjalor.
Kjo më habit. Përderisa njerëzit e kulturës - shkrimtarët, përkthyesit,
filologët, filozofët... i përdorin këto fjalë, Fjalori pse t’i përjashtojë?
Flisja me rrëmbim. Me sa duket pjesa e gjymtë e mendjes sime
kishte marrë përparësi ndaj së shëndoshës.
-Por çka më habit më shumë, - vazhdova me duf, - është se Fjalori
ynë dukjemadh nuk përmban edhe shumë fjalë të kulturës e të artit si
këndvështrim, qasje, i sofistikuar, neorealizëm, videoklip...
-Çfarë, çfarë? - më ndërpreu Niçja dhe e kuptova lajthitjen. I kisha
përmendur fjalë që në kohën e tij nuk ekzistonin. Bëri mirë që më ndër-
preu, se do të kisha vazhduar edhe me fjalë të tjera që përdoren sot, por
që Fjalori s’i ka, si videotekë, telekamerë, logo, film i animuar... ndaj
vazhdova me fjalë të dijes, të politikës, të moralit apo të sferës erotike që
Niçja i dinte, si apokrif, okult, autosugjestion, refleksion, introspeksion,
synops, fakultativ, licensë, certifikoj, sinergji, amok, fondamentalizëm,
45
Stavri Pone
totalitarizëm, kurorëshkelje, erotizëm, orgazëm, lezbizëm, biseksual,
pederast, homo, homoseksualizëm, kurtizanë, kurvë...
-Një minutë, - më ndërpreu Niçja. - Ka kurva te ju?
-Edhe ka, z. Niçe. Si kudo.
-Epo një vend në Fjalor u takon. S’u duhet ngrënë haku.
-Dakord, po s’është puna vetëm aty. Puna është se shumë fjalë
erotike, të cilat tashmë kanë hyrë edhe në gjuhën ligjore për arsye
se lidhen me probleme që rrihen nga shoqëria, për Fjalorin janë të
papranueshme.
-Çudi! Kaq të madhe e paska gjethen e fikut Fjalori juaj?
-Shumë të madhe, z. Niçe, - ia ktheva buzagaz.
-Mirë këto fjalë, po duke qenë se gjuha juaj është shumë e pasur,
mbase Fjalori nuk ka vend për ca fjalë jo fort të rëndësishme?
-Nuk e kam fjalën për të parëndësishmet, z. Niçe. Puna është se
leksikografia jonë vuan nga akademizmi dhe ekzibicionizmi. Pse,
të parëndësishme janë fjalët ndërgjegjësohem, pandehmë apo qasje?
Po sikur Fjalori juaj të mos i kishte?
-Do të ishte për të fshirë bythën, - tha Niçja.
Qesha. Duke parë se biseda për gjuhën dhe për Fjalorin u zgjat si
shumë, e mbylla me marifet dhe u hodha në fushën e filozofisë. Ia
nisa me Zarathustrën ku Niçja shtjellonte gjerësisht vullnetin për pushtet
dhe mbinjeriun.
Atë kohë erdhi Elizabeta që solli një tryezë me rrota në të cilën
kishte pjata me ëmbëlsira, gota e shishe. Ajo më buzëqeshi me mirënjohje
ngaqë i kisha ngjallur interes të vëllait në bisedë. Me ç’duket vizitorët e
tjerë e mërzitnin.
-Urdhëroni, mik i dashur! - më tha Niçja me përzemërsi dhe më
mbushi gotën me shampanjë.
-Që njeriu të vetëpërsoset, - i thashë duke çokur gotën me gotën
e tij, - është gjë e mirë. Është e natyrshme të kërkojë të bëhet më fort
krijues, sesa të mbetet një krijesë e thjeshtë. Po a është e vërtetë se kur
dështon në këtë përpjekje kërkon, për kompensim, pushtet të vrazhdë
mbi të tjerët?
-Pikërisht, - tha Niçja.
-Tek Antikrishti ju thoni se në raste të veçanta, në vende e kultura të
ndryshme, janë ndeshur tipa më të lartë që, në raport me të tjerët, janë
njëfarë Mbinjeriu. Sipas jush Ai afirmon jetën, është krijues vlerash,
moraliteti, zbut dhimbjen që shoqëron ekzistencën njerëzore dhe
46
pasqyron forcën dhe pavarësinë e njeriut për t’u çliruar nga të gjitha
vlerat, veç atyre që Ai i quan të vlershme. A ka të drejtë një individ
të imponojë vlerat që vetëm ai i quan vlera?
-Pse jo? Ai nuk detyron, por parashtron.
-Po si i bëhet kur ai përmbys vlerat më të qenësishme të njerëzimit?
-Jo të gjitha vlerat janë të përjetshme.
-E kam fjalën për të përjetshmet.
-Dëgjoni, - më tha, - vullnetin për pushtet unë e shoh në sensin
pozitiv, jo thjesht pushtet mbi të tjerët, por pushtet mbi vetveten,
që është i nevojshëm për krijueshmërinë.
-Më falni, z. Niçe, po ju merrni si model Sokratin e Krishtin.
Por Mbinjeriu nuk është përherë Krisht apo Sokrat. Teoria juaj
është thellim i teorisë së Platonit, që është shumë fisnike, por është
keqinterpretuar dhe i ka sjellë botës shumë mjerime. Filozofia juaj
dhe e Platonit janë masakruar dhe nga kjo masakër kanë lindur
shumë përbindsha, ndër të cilët po përmend dy, Diktatorin e vendit
tuaj dhe atë të vendit tim. Të dy krijuan shtete totalitare. Juaji pati
fuqi ushtarake dhe vrau me miliona, ai i vendit tim shkatërroi shumë
vlera tradicionale dhe në emër të rikrijimit të vlerave krijoi njeriun e
ri, një mostër të përbindshme.
Pashë se sytë e hijesuar, po gjithsesi vizionarë e kimerikë të Niçes,
i mbyti pikëllimi.
-Vërtet janë sjellë si përbindsha? - më pyeti.
-Po. Ju nuk arritët t’i shihnit bëmat e tyre.
-Si ka mundësi të më kenë keqkuptuar? Unë e kam pasur fjalën
për vlera ndërtuese te Mbinjeriu, jo për krime, vrasje, antivlera…
-Nuk e keni ju fajin, - i thashë me keqardhje, se doja me gjithë
shpirt të qetësohej. - Fajin e kanë ata që shtrembërojnë Platonin e
Madh. Mbinjeriu juaj dhe i Platonit është udhëheqës kombi në emër
të njerëzimit, jo të çnjerëzimit…
-Pikërisht, o i huaj i dashur. Pikërisht!
Lëshoi pirunin ku kishte ngulur një copë pandëspanjë që po
bëhej gati ta hante, u mbështet në shpinoren e divanit, hodhi
vështrimin në tavan dhe pashë se sytë e mjegulluar nga verbëria iu
mbushën me lot. Lotët i kullonin faqeve, i rigonin mbi xhaketë dhe
nuk kujdesej t’i fshinte. Rrinte pa folur, i trishtuar në kulm, me një
ndjenjë pendese të thellë.
-Pse vallë njerëzit kanë dëshirë të shtrembërojnë gjithçka të
47
Stavri Pone
bukur, të drejtë e të mirë? Si mund t’i shërbejë Mbinjeriu njerëzimit
duke e vrarë e shkatërruar?! Mbinjeri do të thotë njeri model, më i miri
e më i përsosuri se çdo ekzemplar i njerëzve të rëndomtë!
-Më falni, z. Niçe, ju trishtova shumë. Në fakt jo unë, po e vërteta.
Historia që erdhi pas jush…
Nuk di se prej nga nisi të kumbonte, fillimisht mbyturazi, pastaj fare
qartë e pastër, një këngë e Skorpionsave, e atij grupi muzikor të mre-
kullueshëm, dhe pikërisht kënga When the Smoke is Going Down, e
cila më pëlqente shumë. Nuk di nëse e dëgjonte edhe Niçja atë këngë.
-Nuk kam si ju kundërshtoj, - tha dhe si u mbush me frymë,
vazhdoi: - Eh! Të mund të rilindja pas një totalitarizmi të tillë vrastar
do të dija si t’u përgjigjesha maskarenjve që e pollën atë duke keqpër-
dorur teoritë e mia. Më kanë shfrytëzuar qëllimisht, o i dashur mik
i huaj! Udhëheqësit nuk kanë dashur vetë të shohin thelbin e Mbinjeriut
tim! Kjo është e tmerrshme!
M’u dhimbs dhe u përpoqa ta merrja me të mirë. Ngrita gotën
me shampanjë dhe e çoka me të. Pashë se nga sytë prapë i rrodhën
lot. Si mos t’i rridhnin lot nga krimet e përbindshme të njerëzve
atij njeriu të ndjeshëm, që kishte qarë pse karrocieri kishte goditur
një kalë dhe që atëherë nuk e mori më veten kurrë nga ajo vuajte
që çoi në çmenduri?
-Mallkuar qoftë ajo filozofi që mëkon të keqen dhe mallkuar
qofshin ata që spekulojnë me filozofinë e mirë!
-E lëmë Mbinjeriun, - vazhdova, - po ju thoni se Krishterimi ka
lindur nga dobësia, dështimi dhe mllefi, është armik i arsyes, i ndersh-
mërisë, i pushtetit, i gëzimit dhe i lirisë dhe në veçanti i seksit. Kjo thënie
më duket se mbart pak të vërteta, hiq atë për seksin.
Dukej i përhumbur, nuk po më ndiqte fare. Me siguri
përbluante thagmat që kishin ndodhur si pasojë e shtrembërimit
të teorive të tij. Tani po dëgjohej një këngë e Joe Cocker-it, që dhe ajo më
pëlqente shumë. Vazhdova bisedën dhe e pyeta:
-Ç’nuk ju pëlqen te Bibla?
U shkund e më pa në sy.
-Ç’nuk më pëlqen? Sipas saj, vdekja e parë në botë vjen nga
një krim: vëllai vret vëllanë. Njerëzimi rrjedh nga ky kriminel. Ideja
se njerëzimi fillon me krim më tmerron, më pëshpërit se krimin e
kemi në gjak. Zoti e pa ç’ndodhi dhe s’e bëri qejfin qeder. Një ditë
kujtohet se bota qenka mbushur me mëkate dhe dërgon të birin ta
48
shpëtojë. Po ai Zot që e bekoi mëkatin. Jo, i dashur. Jo. Vetëm Mbinjeriu
i njerëzishëm e shpëton botën nga mëkati, - i dha fund Niçja asaj tirade
të zjarrtë.
-Zoti nuk e bekoi krimin, - i thashë me njëfarë droje.
-Po as nuk e dënoi, çka do të thotë bekim. E mallkoi, por edhe e
mori në mbrojtje: kush do ta prekte, do të ndëshkohej ashpër.
Heshti një grimë dhe pashë se u zbut. Me një buzëqeshje të
lehtë nën mustaqet xhufkore, më tha:
-Me ç’pashë, nuk m’u dukët i çmendur. Të paktën jo sa unë.
-Ju nuk m’u dukët fare, z. Niçe. Përkundrazi, m’u dukët një i
mençur që me keqdashje ju kanë marrë për të çmendur.
Qeshi me dashamirësi. U ngrita e i zgjata dorën, por ai më kapi
nga krahu dhe më përcolli deri jashtë portës, më përqafoi fort dhe
prapë iu mbushën sytë me lot. Unë nisa të ecja rrugës që të çonte në
Vajmar duke mbajtur me zor valixhen me libra. Niçja më thirri të
ndalesha dhe m’u afrua.
-U nise në këmbë me gjithë valixhe?
-Avash-avash, z. Niçe.
-Në asnjë mënyrë! Prisni.
U kthye, shkoi te portieri, i tha diçka e pas pak erdhi një pajton
i bukur, i hequr nga dy kuaj brymësa.
-Hipni dhe udhë e mbarë! - më uroi filozofi i madh.
U preka nga ai gjest bujar, e përqafova sërish, hipa në karrocë
dhe karrocieri u grahu kuajve.
Në fund të qershorit të viti 1994, në kuadrin e ndihmës së mjekëve

amerikanë për të sëmurët tanë, në pavijonin tim erdhi Prof. Hardi,
një psikanalist e psikiatër i shquar. Psikanalisti është astrologu i
leximit të qiellit të mistershëm të shpirtit njerëzor.
Cili shtet perëndimor nuk e ndihmoi vendin tonë në vitet e para
pas përmbysjes së madhe? Kushedi sa maune me rroba, lodra
kalamajsh, kompjutera, ushqime, një pjesë për qentë e macet, u
shkarkuan te ne. Shumica u vodhën duke krijuar brenda natës një
grusht pasanikësh të rinj, po kjo është punë tjetër. Se edhe pasanikët
duhen, pavarësisht se si e fillojnë, me vjedhje a me djersë. Por ndihma
në fushën e mjekësisë ishte serioze. Atë ditë Prof. Hardi kishte vizituar
shumë pacientë dhe dukej i lodhur. Ishte dita e tij e fundit në spitalin
tonë dhe të nesërmen do të nisej për në Bosnje.
49
Stavri Pone
Unë po rrija te dritarja e mesores së spitalit dhe kundroja sheshin
e mbushur me vetura, murin e SHIK-ut, çatitë e ndërtesave, lëvizjen
e njerëzve, qoshkun e perimeve dhe të pijeve freskuese, çatinë e
klubit ngjitur me murin e spitalit, një jevg që shiste banane te kan-
gjellat dhe, kur u lodha së pari, u largova nga dritarja duke folur me
vete. Ndërkohë që ecja mesores për të shkuar në dhomën time, diç
m’u kujtua e ia dhashë të qeshurit.
Më kishin vënë në dhomë më vete si privilegj që kisha qenë i
burgosur politik, por edhe ngaqë e mbaja dritën ndezur tërë natën.
Teksa po hyja në dhomën time pashë se në mesore po kalonte
Prof. Hardi, i shoqëruar nga Prof. Hysa. I trembur se mos më vizi-
tonte mjeku i huaj, se kush duronte llogje për ndonjë gjysmë ore,
nxitova të hyja në dhomë. Mirëpo sesi më shkau nga buzët fraza
në anglisht, Ja dhe Hipokrati i të lajthiturve, dhe Prof. Hardi më
dëgjoi. Buzëqeshi dhe u interesua për mua. Hyra në dhomë dhe
teksa po bëhesha gati të mbyllja derën, dy mjekët qëndruan përpara
saj.
-Mund ta shoh? - e pyeti Prof. Hardi Prof. Hysën në anglisht.
-Me kënaqësi. Është rast çrregullim i personalitetit të shumëfishtë,
i përmirësuar ndjeshëm - ia ktheu Prof. Hysa.
Dr. Hysa u kthye nga unë e më tha se Profesori i shquar Hardi, i
ardhur nga Amerika, donte të bënte një bisedë me mua. Me fjalë të
tjera, të më vizitonte. Mua më hipën kacabunjtë.
-Ju më keni thënë se tashmë jam normal brenda anormalitetit
tim dhe se do të dal, apo jo?
Dr. Hysa buzëqeshi e ma ktheu me ton miqësor:
-Megjithatë, nuk mund t’ia prish. Ne i presin mysafirët me
nderim, aq më tepër një filozof si ju. A nuk po studioni filozofinë e
Zenunit?
-Zenonit - ia ktheva. E kishte përsëritur disa herë atë ngatërresë
dhe më vinte keq që një goxha Profesor të mos dallonte filozofin e
madh Zenon, themeluesin e stoicizmit, nga një dikush që mund të
quhej Zenun.
Vizita zgjati më tepër nga ç’kisha pandehur. Prof. Hardi kishte
fytyrë të hijshme, sy depërtues, hundë zhgabonjë e një zë paksa të
ngjirrur. Kot kisha thënë se i ngjante Hipokratit; në të vërtetë i ngjante
Marlon Brandosë në rolin e kryemafiozit te filmi Kumbari, por nuk
ia thashë. Për Prof. Hardin përkthente Dr. Hysa, po një herë unë
50
fola anglisht përpara tij dhe Prof. Hardi u habit.
-Dini anglisht?
-Lexoj, po nuk flas dhe aq mirë.
-E keni mësuar këtu apo keni qenë në Angli?
-Këtu. Vetëm në dy vende të jashtme kam qenë, në Kosovë e Itali.
-Kur? - më pyeti, duket për t’u siguruar se mos fantazoja.
-Në kohën e Dullës.
Ndërhyri Dr. Hysa dhe Profesori i huaj e mori vesh përse bëhej
fjalë. Vizita vazhdoi me pyetje e përgjigje dhe u përqendrua te vitet e
burgut, te tema e humbjes së lirisë për individin, si ndikon ajo
psikologjikisht tek ai dhe unë s’pushova së foluri për librat që kisha
lexuar. Prof. Hardi u habit me numrin e titujve që përmenda. Kur i
thashë se qeshë takuar me Zenonin, stoikun e madh të lashtësisë,
nuk u habit, madje tundi kokën në shenjë miratimi.
-Edhe vetë kam qenë një biçim filozofi, - i thashë. - Një filozof i
gabuar, i burgosur jogabimisht nga diktatura.
Prof. Hysa e hodhi bisedën me marifet te krimi që kisha bërë, për
të cilin i kisha folur në një çast turbullimi dhe të cilit Prof. Hardi i dha
rëndësi, nga ana mjekësore, dua të them, pasi më pyeti gjerë e gjatë,
herë si mjek e herë si hetues, se kë kisha vrarë, ku, kur dhe pse. Këto do
t’ia them vetëm varrit, ia ktheva Prof. Hardit, i cili nuk hoqi dorë nga
përpjekja për të më nxjerrë ndonjë fjalë me grep, po unë e qepa.
Në fund më tha se do ishte në dobi të shërimit tim që kur të dilja nga
spitali të shkruaja një autobiografi të përmbledhur të jetës sime nga
fëminia e deri më sot, rreth 30 faqe, t’i përktheja në anglisht dhe t’ia
jepja vitin tjetër, se kishte në plan të vinte përsëri në Shqipëri. Më dha
fjalën se shënimet do t’i lexonte vetëm ai e askush tjetër, fjalë burri,
tha, të mos kisha merak. I duheshin për të bërë psika-nalizën time,
çka do të shoqërohej edhe me pyetje gojore për ndonjë hollësi rreth
fakteve të Autobiografisë.
U mendova gjatë për këtë sugjerim. Nuk dija sa do të isha në
gjendje të shkruaja. Në spital, ndryshe nga në burg, nuk kisha mundur
të hidhja në letër asnjë rresht. Po kur ndesha sërish vështrimin
dashamirës të Prof. Hardit më erdhi keq ta kundërshtoja dhe i thashë
se pranoja. U gëzua e më rrahu supin miqësisht. I tha Prof. Hysës se
diagnoza e përcaktuar prejt tij, Multiple Personality Disorder, kishte
gjasa të ishte e saktë, por gjithsesi do të thellohej në rastin tim, se mund
të ishte edhe Post-traumatic Stress Disorder, çka do ta saktësonte
51
Stavri Pone
pasi të kishte lexuar Autobiografinë time. Meqenëse nuk isha agresiv,
edhe ai ishte i të njëjtit mendim me kolegun e tij shqiptar se mund të
dilja nga spitali.
Gjatë bisedës na sollën kafe e biskota, bëmë edhe shaka. Prof.
Hardi hapi çantën, më dha kartëvizitën e tij dhe më tha se po të
doja, mund t’i shkruaja. Në fund më dha dorën dhe doli i shoqëruar
nga Prof. Hysa.
Atë natë, nata e fundit në spital, ku qëndrova i shtruar 2 vjet, deri
në fund të qershorit 1994, lexova e rilexova disa libra të tjerë për filozofët
e lashtë grekë, ndër ta Apologjia e Vërtetë e Sokratit, që më pëlqeu shumë.
Siç më kishte ndodhur edhe dy herë të tjera, përsëri u zhduka nga
dhoma e spitalit pa lënë gjurmë.
Nuk e mora vesh sesi u gjenda sërish në rrugët e Athinës së vjetër,

çka më gëzoi pa masë. Ishte ardhja e dytë pas së parës, kur isha takuar
me Zenonin e Madh, por që tani, po t’i referohesha kronologjisë, ai
ende nuk kishte lindur.
Rrugët pak a shumë i njihja, ato kryesoret, sigurisht. Kudo
mbretëronte pastërtia e rregulli, njerëzit shëtisnin, psonisnin nëpër
dyqane, ndonjë pasanik ecte në koçi, skllevërit shoqëronin fëmijët e
pronarëve për në shkollë, ushtarët bridhnin të kapardisur me mburoja,
shpata e harqe, megjithëse këmbë armiku nuk dukej kurrkund.
Mbërrita në agora e u ndala pranë qoshkut të një shitësi që ndodhej
matanë tezgës së mbushur me zarzavate, ullinj, rrush, banane e
fruta të tjera dhe përtokë, anash saj, me qypa me vaj ulliri, verë e
mjaltë. Sapo ishte larguar zyrtari që kishte kontrolluar peshoren se
mos shitësi i hante klientët në peshë. Si duket e kishte gjetur në rregull,
se shitësi vërshëllente i gëzuar një këngë. Sa më pa, e ndërpreu
vërshëllimën e m’i nguli sytë. E kuptova, i kishte bërë përshtypje
veshja ime: një pardesy e vjetër ngjyrë bezhë, e ngrënë te bërrylet,
një triko e vjetër golf, një shall i kuq dhe këpucë alpine gjysmë të
grisura.
-Më falni, - i thashë, - e dini ku banon Sokrati?
-Cili Sokrat? Se i ka nja 50 Athina. Mos keni fjalën për atë
hidhnakun thumbaxhi që u vinte hakut pushtetarëve?
-Pikërisht. Po pse thoni u vinte? Nuk u vjen më?
-Ç’do t’u vijë, kur e kanë rrasur brenda?
-Ku brenda? Në burg?
52
-Në burg, po ku? Eh, ç’burrë ishte, mor zotni! Njeri i rrallë. I
zgjuar e shakaxhi si ai. I dhimbej fukarai. Miq e shokë fukarenjtë
kishte, megjithëse thonë se ishte fillozof. Po ç’fillozof ishte, kur i jepte
gojës si shumë? Kjo e mori më qafë.
Në ç’kohë paskam ardhur!, thashë me vete i pikëlluar. Si nuk e
kisha menduar këtë mundësi kur nga librat e dija ç’i kishte ndodhur
Sokratit? E kisha pasur vetë në dorë të zgjidhja cilën kohë të doja për të
ardhur, po tani që kisha ardhur, nuk zhbëja dot asgjë.
-E di, - ia ktheva i mërzitur. - E di fundin e tij.
Shitësi më pa me habi. Kur e dija, pse e kisha pyetur? Po nuk kisha
nge të merresha me llogje, Sokratin mund ta ekzekutonin nga çasti
në çast dhe më duhej të nxitoja.
-Më fal, po kam dhe një pyetje. Ku është burgu?
-A, është larg, në Pentel, në një brinjë mali ku nxirret mermer.
Duhet taksi për atje.
E kishte fjalën për koçinë, po nuk dija sa bënte. Le që ku kisha
para? Kisha vetëm ca lekë shqiptarë e nja 20 dollarë, po ku më vlenin?
Kur kisha vizituar Zenonin kisha punuar me ca skllevër, kisha
shkarkuar fuçi me ullinj, po ku kisha kohë të bëja ndonjë punë tani?
Gjithë sa kisha me vete ishte një kamë me një mill të bukur të
zbukuruar me gurë të çmuar, mall i vjetër krutan. E kisha marrë
për rrugës, të mbrohesha nga ndonjë hajdut.
U mendova një hop dhe nxora kamën.
-Të pëlqen?
Shitësit i ndritën sytë. E mori në dorë dhe e pa me kureshtje.
-Nga vini - më pyeti. - Nga Azia e Vogël?
-Jo, nga Shqipëria. Kufi me vendin tuaj.
-Nga, nga? Nuk e kam dëgjuar. Mos e keni fjalën për Ilirinë?
-Pikërisht. Po sot quhet Shqipëri.
-Pse, kur e ndryshoi emrin? Se ne nuk para komunikojmë me atë
vend barbarësh.
-Mba gojën! - ia ktheva me inat. - Nuk jemi barbarë. E blen këtë
kamë, apo jo?
-Jo, nuk jam aq i pasur. Mbase e blen ai bankieri atje, te qoshku.
Është edhe kambist.
Mërmërita një si falënderim nëpër dhëmbë e shkova te qoshku i
bankierit. Prita sa mbaroi punë me dy klientë, një afrikan e një aziatik,
nxora kamën dhe ia tregova nëse i pëlqente.
53
Stavri Pone
Atë kohë u afrua një burrë i pashëm me pamje autoritare, me
një fytyrë të ngrysur e të sertë, me siguri ndonjë afendiko pasanik,
ndonjë magjistrat i lartë apo arkond1 areopagas2, i veshur me sqimë,
me një xhokë shajaku të gjatë deri në mes, zbukuruar me dizenjo
figurash gjeometrike ngjyra-ngjyra, nën të cilën mbante një tunikë
leshi bojë hurme të punuar mjeshtërisht, me një palë këpucë boksi
viçi shumë të bukura, kurse në brezin e leshtë me ngjyra si të ylberit
mbante një shpatë. E shoqëronte një zeshkane e re, e lezetshme, me
sytë e buzët lyer e ngjyer. Afendikoi kërkoi të këmbente ca dhrahmi
në monedhë fenikase, se do të nisej për në Feniki. Bankieri rrotullonte
kamën në duar, dukej sheshit se i pëlqente.
-E bleni? - e pyeta.
-Sa kërkoni?
-Dhjetë mne3.
-A, kërkokeni shumë.
-Sa jepni ju?
-Shtatë.
-Po është me gurë të çmuar! - i thashë. - Vlen më shumë se dhjetë.
Bankieri ishte në mëdyshje. Prisja me ankth përgjigjen e tij, po
fundja mund t’ia jepja edhe për aq, se isha me ngut. Pashë se edhe
afendikoi po e kundronte kamën me ëndje dhe, për habinë time, tha:
-E blej unë.
Bankeri ia dha dhe afendikoi nisi ta rrotullonte në duar me këna-
qësi e kureshtje. Kurse zeshkania s’e kishte mendjen te kama, më
shikonte mua e sikur po më hante me sy. Duhej të ishte ndonjë nga
prostitutat e shumta të Athinës, mbase nga ato të bordellove poshtë
Akropolit, që i kisha parë dikur, kur kisha kaluar andej me Zenonin.
Afendikoi nxori nga xhepi i xhokës dy monedha pesëshe, m’i zgjati
e më tha:
-Urdhëroni, dhjetë mne.
I mora metelikët, që vlenin sa një rrogë mujore e një sofisti të
Lindjes, nga ata që bridhnin rrugëve të Athinës duke përhapur dijet
e tyre, dhe i futa në xhepin e pardesysë, kurse afendikoi e futi kamën
nën xhokë dhe vazhdoi punën me bankierin.
-Është zotni i madh, - kinse më pëshpëriti bankieri në vesh, po
1 magjistrat i lartë në Athinën e Vjetër
2 anëtar i Areopagut, Gjykatës së Lartë
3 monedhë që përdorej në Greqinë e Lashtë me vlerë 100 dhrahmi të atëhershme
54
dukej sheshit se ia kishte qejfi që këto fjalë t’i dëgjonte afendikoi. -
Merret me tregtinë e drithit.
-Ku rrinë taksitë? - pyeta bankierin. - Jam i huaj dhe nuk e njoh
qytetin.
-Meqenëse qenkeni i huaj, ju çon koçiari im ku të doni, - më tha
afendikoi. - Unë me zonjëzën do të pimë nga një kupë verë. Po të
doni, mund të na shoqëroni, kemi kënaqësi.
U habita. Dukej njeri i sertë, po paskej qenë zemërmirë.
-Ju falënderoj shumë për ftesën, - i thashë, - po kam një punë me
ngut. Dua të shkoj në burg të takoj Sokratin, filozofin. Nuk di a është
ende gjallë.
Fytyrën e afendikoit e mbuloi një shprehje keqardhjeje. Ose e
kishte njohur Sokratin nga afër, ose do të kishte formuar mendim
të mirë për të nga ç’kish dëgjuar, kush e di.
-Gjallë është lumëmadhi, - më tha, - po ditët i ka të numëruara.
Gaboi rëndë, shumë rëndë… Ishte aq i zgjuar sa ta kuptonte se nuk
duhej të gabonte. Përmendi në gjyq emra që s’duhej t’i përmendte,
pushtetarë që bëjnë spekulime me minierat, me tokat e me armaturat e
anijeve. Ato që dinte ai i dinë dhe të tjerë, po kush guxon të hapë gojën?
M’u afrua fare pranë e më pëshpëriti:
-I bëni të fala nga unë, Anaksimen Drithari. Po urdhëroj koçiarin
t’ju çojë sa më parë, për ndonjë orë ndodheni në Pentel.
E falënderova me gjithë zemër. Paska dhe pasanikë të mirë, thashë
me vete. Anaksimeni i bëri shenjë koçiarit që rrinte ulur në një koçi
të bukur në anë të rrugës, i cili u avit dhe i zoti i shpjegoi si ishte
puna.
Hipa në koçi e u nisëm. Ishte një udhëtim i këndshëm, ndonëse koçia
troshitej për dreq në rrugën me kalldrëm. Penteli nuk ishte fort larg,
rreth 5 km, dhe për ndonjë orë u ndodha te porta e burgut. I thashë
koçiarit të mos largohej sa të hyja, që rojat të besonin vërtet se shkoja
nga ana e Anaksimen Dritharit. Koçiari u tregua i dashur, më
shoqëroi deri te porta e madhe, madje bisedoi me shefin e rojave, i cili
jo vetëm më lejoi, po pati nderin të më shoqëronte vetë deri te qelia e
Sokratit. I tha gardianit të më lejonte të hyja në qeli dhe u largua.
Hyra. Roja doli duke tërhequr derën e rëndë prej hekuri dhe u
dëgjua kërcitja e një llozi.
Sokrati rrinte ulur në krevatin e drunjtë, mendohej e fërkonte
mjekrën. Vinte shulak, me flokë të rralluar, të thinjur, kurse mjekrën e
55
Stavri Pone
kishte të dendur. Kur hyra nuk e ngriti kokën për të më parë. Me siguri
kishte kujtuar se po i çonin pjatën e supës, se ishte kohë dreke.
-Përshëndetje, z. Sokrat i Madh - i thashë e i qëndrova përballë.
Sokrati u ndërmend, ngriti kokën e më pa. Nuk foli, po me sy më
pyeti se kush isha, nga vija e ç’qëllim kishte vizita ime. Mbase më
mori për ndonjë ambasador të huaj a përfaqësues i Areopagut, i
autorizuar për t’i thënë se do t’i falej jeta po të pranonte këtë e atë e
kështu me radhë.
-Jam nga Iliria - i thashë. - Vij që andej t’ju përshëndes. Kam
dëgjuar për famën tuaj dhe për dënimin tuaj, po nuk besoja se do ta
zbatonin. Është e përbindshme t’ju dënojnë pse shprehni lirisht
mendimet që keni!
-Eh, mor bir, - më tha. Më quante bir, si duket i ngjaja i ri, ndonëse
isha 44 vjeç. - Mos më ka ndodhur vetëm mua! Janë dënuar plot të
tjerë para meje dhe kam frikë se dhe të tjerë do të dënohen, derisa
mendja e pushtetarëve të ndriçohet sa ajo e mendimtarëve. Po se kur
do të ndodhë kjo, nuk i dihet.
Desha t’i thosha se edhe mua më kishin dënuar për mendimet
e lira që kisha shprehur ose, më saktë, kisha shkruar, po nuk doja
ta mbaja gjatë me muhabet për punën time, se kohën e vizitës e
kisha të kufizuar.
-Po ç’e mirë të solli? Erdhe në Athinë për ndonjë punë dhe more
vesh për mua?
-Jo, kam ardhur apostafat për t’ju takuar. Dhe u gëzova shumë që
ju gjeta gjallë. A thoni se e kanë me gjithë mend t’ju ekzekutojnë?
-Pa pikë dyshimi.
-Po si është e mundur? Ju jeni demokraci. Athinën e njeh gjithë
bota për liritë qytetare dhe vetjake të njeriut.
-Eh! Është gjoja demokraci, mor bir. Këta që janë në pushtet,
arkondë, areopagas e magjistratë janë aq të pangopur për pasuri sa
dhe Tridhjetë Tiranët. Po njësoj e rrjepin fukaranë.Mashtruan vulgun,
i premtuan begati, u morën votat dhe vendosën një tjetërlloj oligar-
kie, tani demokratike! Pika demokracisë së tyre! Po te ju kush e qeveris
vendin, burra të urtë a maskarenj?
-Më të shumtën e kohës maskarenjtë e kanë qeverisur, - i thashë. -
Edhe unë jam marrë me politikë, ashtu, në fshehtësi. Me profesion
jam jurist dhe më futën në burg për ato që shkruaja. Gjene kam qenë
me fat, se të tjerë i kanë pushkatuar…
56
-Ç’u kanë bërë? - më pyeti me habi.
E kapa gafën, kisha përdorur një fjalë që Sokrati s’e kuptonte,
ndaj nxitova ta sqaroja.
-I kanë vrarë me arbaleta1, - i thashë. - Në burg u çmenda, po
tani jam më mirë. Vetëm leximi ma mban gjallë arsyen. Lexoj shumë,
kam lexuar edhe vepra nga tuajat.
-Çudi si ka mbërritur ndonjë kopje deri te ju, - më tha. - Se kur
më futën në burg, më dogjën gjithë ç’kisha shkruar. Pak kisha
shkruar, se mësimet i jepja gojarisht, po më erdhi keq. Të paktën të
kishin mbetur ato pas meje.
I thashë se shumë nga mësimet e tij do ta tejkalonin kohën, do
të mbijetonin në shekuj. Sokrati më pyeti pse e quaja veten të
çmendur kur flisja me aq urtësi. I thashë se gjysmën e mendjes e
kisha në rregull, kurse gjysma tjetër kishte një diagnozë me një emër
të ngatërruar. Gjysmën e saktë e kisha të etur për filozofime, i thashë,
me aq sa ma priste kaplloqja, se nuk shquhesha për to, ama e kisha
të çliruar nga dogmat, klishetë, paragjykimet, e kisha të lirë në
kuptimin të çliruar nga mendësia e rëndomtë, përditësore, me një
fjalë e kisha diçka më të thellë se një mendje normale. Mendja ime,
ajo e shëndosha, i thashë, përfaqësonte Shpirtin Universal për të
cilin flisnin shkrimet ezoterike e mistike Upanishada, apo diçka si
Shpirti i Lirë i Niçes.
-I kujt? - më ndërpreu Sokrati.
U pendova që kisha përmendur Niçen, i lindur 2.500 vjet më
vonë, po e ndreqa shpejt, i thashë se ishte një filozof i vendit tim që
mbronte teorinë se ekziston një Shpirt Universal nga i cili burojnë
të gjithë shpirtrat e individëve, një ide që m’u duk se i pëlqeu.
-A mund të jetë i qetë shpirti kur ka një zgërbua në të, amulli,
mungesë hajmalie, a nuk kërkon ai shpjegim përtej asaj që sheh,
dëgjon e prek, a nuk do ai të jetë i lirë nga ca rëndomësi si uria apo
dëshira seksuale, a nuk do ai të ngrihet mbi ndjenjat e zakonshme
hedoniste2 kur është i pajisur me transhendencë3? A i mjafton atij të
ushqehet nga një racionalizëm praktik apo imagjinar, çka është
veti e çdo vetëdijeje? Jo, vazhdova me patos, ai do kozmosin e thellë,
synon drejt origjinës së vet si emigranti drejt atdheut të vet…
1 një lloj harku i fuqishëm prej hekuri
2 që i përmbahet doktrinës sipas së cilës kënaqësia është e mira më e madhe
3 përvojë e brendalindur te njeriu, dije e pakapshme nga përvoja (sipas Kantit)
57
Stavri Pone
Pashë se Sokrati po më ndiqte me vëmendje. Heshta pak e
vazhdova:
-Nuk ka shpirt të varfër tek asnjë njeri. Edhe krimineli beson në
diçka, beson në instinktin e pagabueshmërisë së tij, te një drejtësi
që ekziston për të, e shpikur prej tij, që përligj krimin e tij, ose të paktën
beson në zotësinë e vet se do ta hedhë lumin pa u lagur. Sepse cili
kriminel shkon në vetëflijim pa një motiv? Edhe një vetëflijues beson
në parajsën ku do t’i prehet shpirti a në të mirën që do t’i sjellë vendit
akti i tij, ose në drejtësinë apo ligjshmërinë e aktit të tij, të cilin nuk e
quan krim. Po edhe te një njeri që kryen një krim jo për motive të
larta, as për pasion a xhelozi, po thjesht nga lakmia - si në një fshat
të vendit tim ku dy të rinj kryen një krim makabër dhe i varën në
litar - besimi mishërohet në fatin që do ta ndihmojë në moszbulimin
e krimit, apo në besimin te Djalli, që e sheh si engjëllin mbrojtës.
Unë them se as krimineli nuk ka krizë besimi në shpirt.
Sokrati u mendua gjatë para se të fliste dhe më pa me simpati të
dukshme, madje me admirim.
-Fole me vend, mor bir - më tha. - S’ka njeri në shpirtin e të cilit nuk
zë vend besimi. Ka njerëz që besojnë te Zoti a te Shpirti Universal, siç
thatë ju, ka që besojnë vetëm te bota që na rrethon dhe jashtë saj nuk
ka kurrfarë shpirti, besojnë te vdekja dhe te asgjë tjetër përtej saj, ka
njerëz që besojnë vetëm te paraja, te fitimi, dhe në djall të venë
shenjtëria, perëndishmëria, morali që mban në këmbë qytetërimin.
Ka gjithfarësoj njerëzish, madje edhe njerëz që besojnë se s’ka asgjë
për t’u besuar, se gjithçka është iluzore dhe e rrejshme. Unë për vete
kam besuar, respektuar e adhuruar të drejtën, të mirën, të arsyeshmen;
jam tallur me maskarenjtë që hiqen ndryshe nga ç’janë, që vënë maska
si ato të teatrit, që i lëpihen vulgut sa t’i marrin votën e pastaj jo vetëm
i kthejnë shpinën e s’duan t’ia dinë për të, por edhe e rrjepin. Këta i
kam tallur pa mëshirë, ua kam nxjerrë bojën, ndaj dhe më dënuan. Po
u cenove interesat, këta të ashtuquajtur demokratë të rrjepin të gjallë
dhe fjala ime u digjte, se populli kupton, duron sa duron e pastaj ngre
krye dhe i rrëzon nga pushteti, siç përmbysën Hipiasin, birin e
Pisistratit. I ati qe vërtet një lloj tirani, po sundoi në mënyrë
demokratike dhe nuk qe maskara si këta që më dënuan mua, gjoja
përfaqësues të popullit! Tiran qe Pisistrati, po mendimin e lirë nuk e
dënoi!
Sokrati heshti një grimë e vazhdoi:
58
-Këta që hiqen si demokratë u sollën poshtërsisht jo vetëm me
mua, por edhe me Alqiviadhin, një nga njerëzit më të ndritur që
kam njohur. Sa u nis me flotën për në Sirakuzë, kurdisën thyerjen
e statujave të Hermesit gjatë natës në Athinë dhe fajin ia ngjitën
atij, po ai nuk kishte gisht në të, e bënë për ta dërrmuar dhe djaloshi,
pikë e vrer, u hodh me spartanët e madje me persët, armiqtë tanë, jo
se nuk e donte Athinën, po se donte të kthehej fitimtar në Athinë
dhe të ndëshkonte të ligjtë. Si gjeneral qe i shkëlqyer, u mori persëve
tri qytete radhazi, u prit në Athinë me brohori, po një vit më pas fati
i keq e ndoqi sërish, humbi një betejë detare dhe prapë u arratis. Po
këta ia kishin bërë benë, e gjetën atje ku ishte, në Frigji, i dogjën
shtëpinë dhe e bënë shoshë me shigjeta…
Sokratit iu mbushën sytë me lot, i rrodhën nëpër faqe dhe i
kulluan në mjekër.
-E kam pasur mikun më të mirë, ndonëse ishte 20 vjet më i ri. E
kisha këshilluar të mos kruhej me pushtetin, po ishte kokëkrisur dhe
i thoshte sherrit ja ku jam. Tërë jetën i kurdisën poshtërsi, e kishin
zili se shkëlqente nga të gjitha anët. Shumë të mirin dhe shumë të
keqin nuk i duan kurrë. Mjerë ai që nuk lind mesatar.
-Po dhe ju u kruajtët me pushtetin, z. Sokrat… Nuk e zbatuat as
vetë këshillën që i dhatë Alqiviadhit…
Sokrati më pa në sy me admirim dhe vuri buzën në gaz pikë-
llueshëm.
-Ke të drejtë, o bir. Kokëkrisur u tregova. Po ç’t’i bësh kësaj, - tha
për gojën, - nuk e mbaja që nuk e mbaja dot mbyllur.
Nga dritarja me hekura shihja karrot e ngarkuara me blloqe
mermeri të bardhë në faqen e malit përkarshi. M’u kujtua galeria
kur punoja në burg, po m’u duk egoistike ideja e keqardhjes për
burgimin tim kur Sokrati me sot me nesër do të pinte helmin, kështu
që, për t’i dhënë bisedës një ton më të këndshëm, e pyeta për skulp-
turat që kisha dëgjuar se bënte dikur.
-Eh, kohë të arta! Të rinisë që nuk kthehet më…
U përmallua e u përlot. U çmerita që ai burrë aq i hidhtë në ironitë
e tij, aq sarkastik për çdo gjë të mbrapshtë, të kishte një shpirt aq të
butë sa të përlotej.
U dëgjua kërcitja e llozit. Hyri gardiani që më tha se koha e
vizitës sime mbaroi dhe më tregoi një shtambë me ujë të ndarë në
dy pjesë që maste kohën.
59
Stavri Pone
-Dhe dy minuta, - iu luta unë dhe ai doli. Sokrati vazhdoi:
-Po, kam bërë skulptura, punoja me babanë, po edhe vetëm.
Skulpturoja femra lakuriq. Merrja vajza adoleshente, i paguaja,
pozonin, i vizatoja, ndonjë e mbaja derisa mbaroja skulpturën, po
kjo kërkonte që vajza të rrinte më shumë, që vetëm prostitutat e pra-
nonin. Po këto dreqka i kishin tarifat të larta. Thoshin se për aq orë do
të kishin pasur aq e aq klientë. Hollë-hollë qejfi ma kishte të skulpturoja
vajza adoleshente, po ato rrallë janë prostituta. Zakonisht femrat hyjnë
në këtë zanat pas të njëzetave.
Sokrati heshti pak, u ngrit nga krevati dhe hodhi shikimin nga
dritarja me një ndjenjë përmallimi të thellë në sy. Skllevërit vazh-
donin të ngarkonin karrot me blloqe mermeri.
-Ja, vija këtu me babanë, po shkonim edhe në Himetus, se dhe
atje kishte mermer të mirë. Kishim skllevër atëherë, më pas i shitëm,
ramë nga vakti, dy mbajtëm. Më vinte keq për skllevërit, i mbanim
mirë, nuk i mundonim, po skllavi vuan, sado mirë ta mbash.
Heshti pak e vazhdoi:
-Si i mbaroja skulpturat, i soditja, dashurohesha me to e prapë i
lëmoja deri në përsosmëri. Po guri gur mbetet, sado i bukur qoftë, nuk
ka si trupi i gjallë i femrës… Këtu besojnë në shumë perëndi, po unë
besoj vetëm në një - tek Ai që nëse nuk ka krijuar botën, ka krijuar
njeriun, femrën, gjënë më të bukur të kozmosit…
Hyri përsëri gardiani, që këtë herë nuk pranoi shtyrje kohe. I zgjata
dorën Sokratit, por ai, i prekur në kulm, më përqafoi e më puthi. Para
se të dilja, në çastin e fundit, e pyeta:
-I dashur Sokrat, a mund të dojë mashkulli dy femra njëherësh?
-Edhe mund, - m’u përgjigj. - Më ka ndodhur kur isha i ri. Më i ri
se kur u martova me Ksantipin. Nuk e kam fjalën për rastin kur ajo
ma solli në majë të hundës dhe u dashurova me një vajzë të re, me të
cilën u martova.
Duket u mallëngjye nga kujtimet për femrat, se shtoi: - Megji-
thatë, mashkulli vetëm një femër mund të dojë në jetë. Ajo quhet
kryedashuri, ose dashuri demoniake. Më kupto drejt, o i huaj i dashur,
demoni është shenjt dashamirës, udhëheqësi më i drejtë në jetën e
njeriut. Kur s’e ka më atë të dashur për arsye nga më të ndryshmet,
mashkulli do të dojë një tjetër në vend të saj, çka ia zbut disi dhimbjen
për mungesën e së parës. Po dhimbjen për të nuk e harron deri në varr.
Gardiani po bëhej gjithë nerva, ishte gati të më kapte nga zverku
60
e të më flakte jashtë qelisë.
-Faleminderit, bir, - më tha Sokrati. - Qofsh i bekuar që i fale ca minuta
të bukura një plaku në prag të vdekjes, bëju të fala miqve të tu, sidomos
atij Nikes, sa emër të bukur paska, tingëllon si nikea…
-Nëse ka një Zot në qiell, një ditë do të takohemi atje - i thashë e
më mbytën lotët. Pastaj i hodha një sy të fundit atij plaku të urtë dhe
bëra pas gardianit, i cili mbylli derën e më shoqëroi deri jashtë, ku
pashë se po më priste koçiari.
Nuk mbaj mend a hipa në koçi apo jo, se u zhyta në mjegullinë,
në një turbullirë shpirtërore e madje nuk mbaj mend as se si u
largova nga Athina. Po bisedën me Sokratin dhe imazhin e tij i
ruaj të freskëta në kujtesë edhe sot e kësaj dite dhe më duket sikur
në zemër kam një ikonë të shenjtë, që e di vetëm unë.
Një ditë Pirroja më solli një tufë me gazeta, më sillte herë pas
here, në të cilat lexoja ndonjë shkrim sociologjik, analitik e filozofik,
ndonëse nga këta të fundit rrallë dilnin. Më pëlqenin sidomos
shkrimet e Fatos Lubonjës, sepse kishte aq kthjelltësi, thjeshtësi e
madhështi mendimi në to. Kurse një artikull i shkruar nga një
studiues i huaj i letërsisë sonë më ngriti nervat. Thoshte, Boll më me
diktaturën dhe burgjet e saj. Më vinte plasje që nuk isha në gjendje
të shkruaja, sidomos për burgjet, se do të kisha bërë një artikull për
gazetën e do t’ia jepja Pirros ta çonte. Ama e shkrova me mend.
Nëse ndonjë kritik i huaj, e fillova, shpreh mërzi nga remini-
shencat tona të tmerrit që kaluam, bën mirë të shohë më thellë që të
bindet se burgjet e diktaturës sonë të proletariatit nuk mbeteshin
prapa burgjeve fashiste. Bën mirë të hulumtojë faktet, dëshmitë
apo filmimet që dokumentojnë kushtet në këto burgje. As burgjet
staliniste nuk kanë qenë kaq çnjerëzore. Të burgosurit në to nuk
viheshin nën tortura dhe gëzonin disa liri që ne as mund t’i ëndë-
rronim.
61
Stavri Pone
Dola nga spitali në fund të qershorit 1994 në një dehje delirante,

jo të sëmurë, ishte ekzaltimi i parë prej njeriu të shëndoshë pas kaq
kohësh dhe gëzimin e parë ma dhuroi Flora që i shndriste fytyra!
Apo nuk qe veshur bukur, s’e kisha parë kurrë të veshur aq bukur,
me një fustan ngjyrë kremi puthitur pas trupit e me një tishërt me
ca dizenjo delikate, me një gjerdan rruazash që i zbukuronte qafën
e me një palë sandale të kuqe elegante. E pyeta nga i kishte gjetur
ato rroba të shtrenjta që s’ia kisha parë kurrë e më tha në vesh, Te
Gabi, por nuk e kuptova dhe ma shpjegoi më vonë.
Hipëm në veturë, ia kishte dhënë drejtori i teatrit për mua, një
Fiat i vogël, i përdorur, dhe Flora më tha të ulesha përpara me shoferin.
Jo i thashë, ulu ti se të zë makina, po nuk deshi dhe u ul me mua.
Hidhja sytë rrugëve të Tiranës dhe habitesha me ndryshimet, nuk
e kam fjalën posaçërisht për rrugët, se ishin për tmerr, gjithë gropa e
me plehra sa të doje, po për ndryshimet në ndërtesat anash tyre, me
katet e para kthyer në shitore, me vetrinat që pëlcisnin nga mallrat,
aq sa kishte edhe në trotuar, dhe gjithçka shkëlqente, njerëzit qenë të
veshur më mirë, qyteti ziente, makinat qenë shtuar sa ishte e pamundur
të parakaloje dhe në kryqëzime policët mezi arrinin të mbanin
rregullin se semaforët qenë të paktë.
Kur u gjendëm jashtë Tiranës, ku makina ecte më shpejt dhe
merrnim frymë lirisht, më mahniti gjelbërimi i kërthndezur që harlisej
në kodrat e fushat në të dyja anët e rrugës përgjatë atij lumi të argjendtë
në të djathtë, që nuk ia dija emrin. Sytë më preheshin me atë këndellje
të natyrës dhe nuk ngopesha së pari kreshkajën e pemëve, barin,
lëndinat, arat e mbjella nga fshatarët privatë dhe dielli shkëlqente
dhe më dukej sikur isha rilindur dhe isha gati t’i përshëndetja të gjithë
njerëzit dhe ky ngazëllim më vazhdoi deri kur mbërritëm në shtëpi.
Kisha dalë nga spitali me kusht që të paraqitesha atje çdo dy muaj
62
për kontroll dhe që ditët e para u përpoqa të nisja Autobiografinë,
ose historinë e përmbledhur të jetës sime, që ma kishte kërkuar
Profesori i nderuar amerikan Hardi. Ai e kishte quajtur të natyrshme
bindjen time se isha takuar me Zenonin. Janë halucinacione, më
kishte thënë buzagaz, do t’ju kalojnë. Me shumë përpjekje mezi
shkruaja disa rreshta në ditë, kurse kishte ditë që nuk shkruaja fare.
Megjithatë, në shtëpi kënaqesha, isha konvaleshent në shtëpinë
time, ku dilja në kopsht duke iu gëzuar buhisë së gjelbërimit, erës
së trëndafilave, jaseminit e borzilokut, kënaqesha kur shkoja në
pjesën e pasme të oborrit e hyja në postrehën prapa shtëpisë ngjitur
me gardhin, ku ishte një mollë e shartuar me dardhë. Në atë farë
qilari babi mbante veglat e tij të hidraulikut, ishin ende aty, shumica
të ndryshkura, dhe m’u kujtua një copëz fëmijërie e përdjellur kur
babi merrej me tuba çesme dhe unë, fare i vogël, i rrija përherë pranë,
i gatshëm t’i jepja ndonjë vegël.
Ndodhesha në një konvaleshencë të përkryer për trurin tim të
gjymtuar, në njëfarë jermi çlodhës, real e njëherazi gjysmëreal, i
mbështjellë nga një komfort i butë e këndellës dhe, kur dehja e parë
më kaloi, dora nisi të më ecte më lirshëm me shkrimin e Auto-
biografisë, çka më gëzoi shumë.
Hyri korriku e nisi të bënte vapë. Një të diel Flora dhe Nardi më
morën në plazh. Fëmijët e tyre qenë rritur - vajza, Jonida, ishte njëzet
vjeçe dhe kishe një të dashur; djali, më i vogël, kishte shoqërinë e vet
e shkonte me shokët në plazh.
Autobusi ishte cit me njerëz, rrinim në këmbë ngjeshur si mos më
keq, por mua ma liroi vendin një djalë i ri. Uluni, xhaxha, më tha, dhe
u ula. Ende pa iu afruar plazhit, te vendi ku mbaronte gjelbërimi
dhe rruga kthente majtas për të vazhduar përmes jallisë, ose merasë,
siç e quanin fshatarët, asaj hapësire të pamatë sa të hante syri,
ndjeva të më pupërrohej lëkura dhe isha gjithë siklet, pasi më
mbytën kujtimet. Kishin kaluar pesëmbëdhjetë vjet që nuk kisha
shkelur atyre anëve.
Oshëtimën e detit e ndjeva që larg, pashë edhe fashën e tij
farfuritëse blu të thellë, zbritëm nga autobusi dhe Nardi tha të shkonim
të pinim një kafe te klubi e shkuam. Ç’të shihja! Klubi i dikurshëm
me verandën e jashtme me parmakë të drunjtë nga ana e detit, gjithë
kthesa e labirinte që zgjatohej me urëza dërrasash, të ndërtuara mbi
63
Stavri Pone
palafite deri thellë në det, nuk ekzistonte më, e kishte marrë deti.
Një bunker i vjetër, i lartë sa një ndërtesë trekatëshe, dikur i ndërtuar
në breg, tani ndodhej mbi njëqind metra në det, i zhytur përgjysmë në
ujë.
M’u dhimbs klubi, ruaja shumë kujtime prej tij, kisha shkuar atje
disa herë me Gitin, po gjurmët tona qenë shuar një herë e
përgjithmonë, ndodheshin në fund të detit a kushedi se ku.
Ishte ndërtuar një klub tjetër, pa pikë bukurie e arkitekture, një
kazermë, jo klub, megjithatë piva kafenë, piva dhe një gotë raki e u
këndella. Gjetëm një vend në rërë, vetëm rëra kishte mbetur si dikur,
e bardhë, vetëtitëse, duna-duna, ngritëm çadrën, po unë nuk u zhvesha,
më vinte turp nga trupi im i bardhë si prej meiti e megjithëse Flora me
Nardin m’u lutën të zhvishesha të merrja ca rreze, nuk u zhvesha.
Nisa të ecja bregut i vetmuar, me këmbët në ujë e me shapkat
në dorë, ndieja valëzat të më lëpinin këmbët dhe kënaqesha duke
thithur me sy atë hapësirë të bruztë që shtrihej gjer në horizont.
U largova shumë, eca si ndonjë kilometër në të djathtë të plazhit.
Ushtari që dikur ruante me automatik e nuk na linte të bënim çap më
tej nuk dukej kurrkund, njerëzit ishin të lirë të shkonin deri në fund
të gjirit, atje ku deti harkohej dhe bregu ishte i mbytur në gjelbërim,
me pisha e plepa, ku dukej edhe vijëza bardhëshkumë që puthej me
bregun, po nuk shkova aq larg, kërkoja me sy një vend diku aty rrotull,
një vend të dashur e të shtrenjtë, të thadruar në zemër, ku lahesha
dikur me një vajzë, as njëzet vjeçe nuk ishte, laheshim fshehur syve të
botës dhe, kur dilnim nga deti, prapë u fshiheshim njerëzve, një vajzë
që e desha e më deshi shumë, dilnim nga deti dhe ashtu, me rroba
banje, me rrobat tona në duar, shkonim larg përmes zhukave, gjenim
ndonjë çeltinë me bar e bënim dashuri.
Gjithë atë ditë u enda bregut, i vetmi që lëvizja i veshur, me vështrimin
përherë nga deti, athua se prisja që prej tij të shfaqej Ajo, vajza e
dikurshme, por e dija se ajo nuk do të shfaqej më kurrë e më mbytën
lotët.
Njerëzit që kalonin bregut, shumica çifte të rinj të kapur për beli,
më shikonin me habi e me siguri mendonin, Ç’është ky mjekrosh i
lajthitur që shëtit bregut i pazhveshur, po mua aq më bënte, ata kishin
botën e tyre dhe unë timen, një botë që ata nuk mund ta kuptonin dot
kurrë…
Flora dhe Nardi më kishin kërkuar gjithandej e mezi më gjetën
64
dhe kur i pashë që larg e kisha fytyrën dhe mjekrën e dendur gjithë
lot, po u futa në det dhe i hodha disa grushte ujë fytyrës dhe uji i
kripur më kullonte në këmishë e më lagu dhe kanotjeren.
Ishte koha e drekës po nuk më hahej, piva tri dopio raki vetëm me
salsë kosi e u mbyta në djersë, u deha dhe më merreshin këmbët dhe
Nardi më mbante të mos pengohesha në rërë, mezi më futi në autobus
dhe nuk mbaj mend sesi mbërritëm në shtëpi, më kujtohet se me të
hyrë në dhomën time u shtriva në shtratin e madh dopio dhe fjeta
deri në mëngjes.
Jeta në shtëpi ishte ku e ku më e mirë se ajo e spitalit, por vajtje-
ardhjet në Tiranë për kontroll m’u bënë të bezdisshme. Qëllonte
që Prof. Hysën nuk e gjeja dhe më duhej të flija në hotel. E kisha
tmerr hotelin, dhomë teke nuk zija dot se kushtonte më shumë
dhe bashkëbujtësi mund të më bezdiste ose e bezdisja unë. Kështu
që i dhashë karar të vendosesha me banim në Tiranë.
Mamaja e priti këtë propozim me ndjenja të përziera, nga njëra
anë e kuptonte se ishte në të mirën time, po nga ana tjetër kishte hall se
kush do të kujdesej për mua duke filluar nga psonisja, gatimi, larja
e rrobave, hekurosja e të tjera. Ajo kishte rënë nga shëndeti dhe
nuk mund të vinte me mua jo se i prishej rehati, po do më të bëhej
barrë kur unë vetë kisha nevojë për ndihmë, se mamaja vuante
nga tensioni e duhej çuar te doktori, ose duhej thirrur doktori e
plot garramete të tilla.
E sigurova se isha i zoti i vetes, do të gjeja një punë e do ta
përballoja jetën. Ajo nuk do të mbetej vetëm, se Flora me Nardin
nuk patën kundërshtim të shkonin të banonin tek ajo, po edhe
vajza me djalin e tyre pranuan me qejf se e donin majën, dome-
thënë gjyshen. E dhanë shtëpinë e tyre me qira dhe u vendosën
në shtëpinë tonë.
Në qershor të vitit 1995 bëra shpërnguljen dhe u vendosa në
Tiranë. Gjeta një apartament me qira, dhomë e kuzhinë, në katin e
katërt të një pallati me parafabrikate karshi murit lindor të Shkollës
së Bashkuar. Dritarja e dhomës sime shikonte nga fusha e saj e gjerë
ku kursantët, shpeshherë edhe djem më të vegjël, luanin futboll.
Në fund të qershorit të vitit 1995 Prof. Hardi erdhi prapë, siç

kishte thënë. Më njoftoi Dr. Hysa në telefon te komshiu, se unë nuk
kisha telefon. Shkova në spital e i takova të dy, më pritën me shumë
65
Stavri Pone
përzemërsi, nuk e di pse, më futën në sallën e mjekëve, ku na sollën
kafe e biskota si vitin e kaluar, dhe Prof. Hardi më pyeti se si kisha
qenë atë vit. I thashë se kisha qenë mjaft mirë, hiq ndonjë turbullim
të vogël.
Nxora nga çanta Autobiografinë, rreth 30 faqe të printuara, të
përkthyera në anglisht, i kisha përkthyer vetë, e ia dhashë. I hodhi
një sy faqes së parë, i futi fletët në çantë dhe më tha se do të takoheshim
pas një jave. Ai ishte mjek, jo sociolog, po gjithsesi ishte i kulturuar
dhe i interesuar për përjetimet e një të burgosuri të ndërgjegjes,
përderisa specialiteti i tij kishte të bënte me misteret që grumbullohen
pikë-pikë në vetëdijen dhe nënvetëdijen e njeriut.
Pas një jave u takuam prapë në po atë vend. E kishte lexuar
Autobiografinë dhe, për çudinë time, e kishte pëlqyer jo vetëm si material
që i duhej për të përcaktuar diagnozën time, por edhe nga ana letrare.
Teksa pinim kafe më sugjeroi ta zgjeroja me të dhëna të tjera, ta ktheja,
si të thuash, në diçka letrare, se i kishte të dhënat. Ideja e tij më erdhi
e papritur, për të mos thënë befasuese dhe, për të mos i prishur qejfin
i thashë, Edhe mundet, është ide e mirë, po me vete mendova se as që
do t’i futesha asaj pune. Nuk isha më ai i pari, tani mezi i hidhja disa
rreshta në letër.
Më kërkoi adresën e shtëpisë dhe ia dhashë, më tha se mund të
shkëmbenim emaile. Pohova me kokë, i sigurt se emaile si zor të
shkëmbenim, unë s’kisha kompjuter dhe s’kisha parë email me sy.
Prof. Hardit diç iu kujtua, se ndenji për një hop me sytë të
ngulur në boshllëk, pastaj u kthye nga unë e më tha:
-Në Autobiografinë tuaj më ranë në sy disa përgjithësime. Më bëri
përshtypje fakti se në kohën kur ju burgosën ishit gjykatës. Disa
nga mendimet që përmendni lidhur me Shënimet për të cilat ju
burgosën mund të jenë interesante për sociologët.
-Nuk e di. E vërteta është se kam qenë i dhënë pas librave me tema
filozofike. Përpiqesha të shkruaja diçka edhe vetë. Shënimet që
përmend në Autobiografi përbënin thelbin e akuzës kundër meje.
Prof. Hardi u mendua për një hop e tha:
-Kur të kthehem në Amerikë do t’ju dërgoj një libër të një miku
tim sociolog, filozof e historian, Profesor në Harvard, me emrin
Orlando Paterson. Besoj se do t’ju pëlqejë, bën fjalë për lirinë dhe ka
fituar çmimin National Book Award për vitin 1991.
M’u bë qejfi pa masë dhe e përqafova.
66
-Ju falënderoj shumë, Profesor!
Nuk ishte gjë e vogël që një Profesor i shquar i mjekësisë t’i dërgonte
si dhuratë një të sëmuri psikik një vepër të shkruar nga një mik i tij! Për
më tepër një vepër që kishte fituar çmimin National Book Award, që
ishte si çmimi Pulitzer!
Prof. Hardi e mbajti fjalën sepse, pas rreth tre muajsh, ma dërgoi
librin. Autori: Orlando Paterson, titulli, Liria në Formimin e Kulturës
Perëndimore (Orlando Patterson: Freedom in the Making of Western
Culture, © 1991, published by Basic Books, a Division of Harper Collins).
E lexova me një frymë dhe është i vetmi libër që e kam lexuar aq herë,
sa thuajse e mësova përmendsh. Bënte fjalë për historinë e lirisë dhe
hulumtonte zhvillimin e saj si një nga vlerat më të shtrenjta të
qytetërimit perëndimor. Rrallë gjen ndonjë libër që t’i jetë kushtuar
fund e krye lirisë. Gjatë çdo rileximi mbaja shënime, pasi libri
ngacmonte shumë nga mendimet e mia, të një njeriu që e kishte
humbur lirinë për 10 vjet. Për çudi, libri i Patersonit sikur më riktheu
edhe zellin e aftësinë e dikurshme për të shkruar. Unë kisha përvojën
time në hedhjen e mendimeve në letër, çka e kisha bërë që në kohën
e diktaturës. Dhe tani ndieja se kjo aftësi po më rikthehej, çka më
ngazëllonte, sepse nuk do të shkruaja më nën trysninë e frikës. Dhe
teksa thellohesha në libër më lindnin edhe mendime të kundërta, që
i hidhja në letër, por a ishin me vend apo jo, nuk e di. Di që kam një
natyrë tejet kontestuese. Mendoja se nuk do të ishte keq të diskutoja
me Patersonin për çështje të ndryshme lidhur me lirinë, pavarësisht
se si do t’i gjykonte ai mendimet e mia.
Por vetëm pas dy vjetësh, në shtator të vitit 1997, pas trazirave të
mëdha politike e civile që ndodhën në mars të atij viti, u ngacmova
seriozisht e nisa të shkruaja refleksione mbi diktaturën, totalitarizmin
e lirinë dhe, paralel me to, edhe njëfarë polemike me librin e Patersonit.
Gjithsesi, leximet e shkrimet ma mbanin mendjen të freskët,
por nuk më jepnin bukë, kështu që fillova të interesohesha për të
gjetur një punë. Jurist nuk kisha dëshirë të punoja, më ishte
zvjerdhur drejtësia. Një ditë më ra rruga të kaloja përpara dyqanit/
studio të piktorit Hysen Selimi, një ish-shoku të burgut, andej nga
Shallvaret. Ishte i gëzuar, më tha se kishte riprodhuar shumicën e
punëve që i kishin djegur e vjedhur kur e kishin futur në burg. Pashë
ato që kishte në studio, më pëlqyen shumë dhe e urova.
67
Stavri Pone
Më dhuroi një tablo, një fushë me lulëkuqe për të cilën më kishte
folur në burg e që ishte e mrekullueshme, një përzierje kubizmi e
surrealizmi. Tablonë nuk ia mora atë ditë, po një ditë tjetër. Më ftoi
për kafe dhe kur u ulëm më pyeti si isha me shëndet dhe a kisha pasur
më shqetësime. I fola për shtrimin në spital dhe pashë që u prek.
-Nuk e kam marrë vesh, - më tha. - Më fal që s’të kam ardhur.
-Aq më mirë, - i thashë. - Shpesh nuk i njihja njerëzit që më vinin.
-Po ku banon, në qytetin tënd?
-Jo, këtu. Kam marrë një shtëpi me qira, më e lira që gjeta.
-Me Pirron je takuar? Nuk e kam parë.
-Jam takuar. Më solli një qerre me libra në spital. Njeri shpirt-
flori.
-Është vërtet i veçantë. Pra nuk paska ikur në Amerikë, siç
thoshte në burg?
-Jo, ka ndërruar mendje, do të rrijë këtu. Shkon shpesh në
takimet e ish-të përndjekurve.
-Unë nuk shkoj kurrë, - tha Hyseni. - Po ti?
-As unë.
-Ç’do të bësh për ndonjë punë? Do të futesh gjykatës?
-Jo. Është me stres të madh dhe në gjendjen që jam, nuk e përballoj
dot.
-Mund të punosh si përkthyes në ndonjë shtëpi botuese.
-Nuk marrin përkthyes të përhershëm, gjejnë të jashtëm.
Megjithatë do të trokas, mbase gjej diçka për të përkthyer.
Hyseni u mendua një hop.
-Afër dyqanit tim kam një mik që dhe ai ka një dyqan. Ka qenë
skulptor, po tani merret me prodhim dhe shitje figurinash qeramike
e alabastri. Më ka thënë se do një shitës a shitëse që të dijë anglisht
dhe aq më mirë edhe ndonjë gjuhë tjetër. Se i vijnë dhe klientë të
huaj. Sikur të punosh tek ai për ca kohë?
-Pse jo?
-Shkojmë e bisedojmë që tani.
Dolëm nga kafeja e shkuam te dyqani i skulptorit. Hyseni na
njohu, e quanin Petraq Kalemi. Ishte një mesoburrë me sy të shkruar
e me flokë të verdhë e të gjatë deri mbi supe. Pranoi të më punësonte
dhe biseduam për kushtet e punës, orari ishte 8 me 5, një orë pushim
në drekë, më tha sa mund të më paguante në muaj, nuk është ndonjë
rrogë kushedi çfarë, tha, po kaq i kam mundësitë. Çmimet e artikujve
68
janë në dollarë, më tha, i ke në etiketat që u kam ngjitur, por i kam
shënuar edhe në një bllok. Mund të shesësh edhe me lekë, sigurisht.
Pranova. E kisha goxha larg nga shtëpia ime, se që nga Oxhaku,
ku banoja, më duhej të merrja dy autobusë. Ia thashë këtë dhe pranoi
të ma ngrinte pak rrogën.
-Në qoftë se bën shumë xhiro, - shtoi, - do të kesh edhe shpërblime.
-Faleminderit, - i thashë.
Dola me Hysenin, që ishte i gëzuar, dhe e falënderova. Kisha pasur
vërtet nevojë për një punë.
Një ditë të ftohtë dhjetori, duhet të ketë qenë data 21, Flora më
mori në telefon në dyqanin e Petraqit dhe më tha se mamaja kishte
vdekur nga infarkti. U trondita shumë.
I thashë Petraqit, më ngushëlloi e më dha tri ditë leje. U nisa me
mikrobusin e parë që gjeta dhe në darkë vonë, aty nga ora 11, u
ndodha në shtëpi. Më mbyti një dënesë që unë e di. Unë nuk para
qaja, edhe kur isha i vogël shtrëngoja dhëmbët e nuk qaja. Po si
duket ca gjëra të lëna mangut në fëmini njeriu do t’i kaloka në burrëri
e pleqëri.
Shihja fytyrën e ngrirë të mamasë që sikur nusëronte në ëndrrat e
saj të vdekjes, sepse i kishte rënë një nur që më habiti, athua se ishte
bërë prapë e re dhe e bukur, siç e mbaja mend dikur. Flora u ngrit nga
rrethi i grave të veshura me të zeza që qarkonin arkëmortin dhe më
tërhoqi nga krahu për në dhomën e burrave. E putha mamanë në
buzë dhe me shikim të mjegulluar nga lotët bëra pas Florës.
Në dhomë shumicën nuk i njihja. Të njohur ishin Nardi me
xhaxhi Vasilin dhe dy shokë të ngushtë, Miço Spahoja, radioteknik,
dhe Dionis Moja, piktor, kurse nja dy fytyra m’u dukën të para, po
s’ua mbaja mend emrat. Kur hyra u ngritën të gjithë në këmbë, më
dhanë dorën e më përqafuan.
Unë thuajse nuk mora pjesë në bisedë. Mendoja për mamanë
dhe për vuajtjet e saj që kishin nisur me arrestimin tim, me
sëmundjen e babit fill pas arrestimit, për vuajtjen e saj të pareshtur
për mua për sa kohë që qeshë në burg, e sfilitur nga meraku që çdo
ditë ndodhesha buzë vdekjes në galeri, e brengosur që Florën e kishin
nxjerrë nga puna dhe mezi ushqente fëmijët. Por edhe pas daljes
sime nga burgu mamaja kishte vuajtur për shkak të sëmundjes sime
psikike dhe kishte ikur nga kjo botë zemërvrarë. Ndërsa në rini kishte
kaluar një nusëri të lumtur me tim atë, në pleqëri i qe helmuar shpirti.
69
Stavri Pone
E ndjeva veten jetim e të braktisur, të humbur e të hardallosur,
por duhej të mbahesha se kisha Florën, kisha dhe njerëz të tjerë që
më donin, miq e shokë, kisha Rajmondën e Pirron, të cilin nuk e
njoftova për vdekjen e mamasë dhe bëra mirë, se megjithëse kishte
makinë e shofer, rruga e lodhte se ishte gati 80 vjeç.
Të nesërmen erdhi prifti me psaltësin dhe i kënduan mamasë
trisahinë te koka dhe unë shikoja fytyrën e saj të ndriçuar nga drita e
qirinjve dhe më dukej sikur buzëqeshte dhe më erdhi keq që nuk kisha
mundur t’i thosha, Mama, unë jam më mirë tani, jam gati i shëruar,
dhe këtë lajm ajo do t’ia përcillte babit dhe babi gjyshit… Nuk kisha
mundur, se kishte vdekur krejt papritur.
E varrosën pranë varrit të babit, në atë qytezë të heshtur me
rrugica pa emra, me banorët që nuk lëvizin kurrë prej aty, ku
sundon barazia absolute dhe ku krimineli mund të qëllojë komshi me
viktimën në një paqe të amshuar, ku nuk ka nevojë për gjykatës e për
policë, ku mbretëron rregulli dhe ku dashuria, urrejtja, smira apo
grindjet nuk kanë vend.
Varri i mamasë ndodhej në një taracë të ngritur dhe pranë varrit
të saj ishte një pemë e vogël, që tani ishte e zhveshur dhe mardhte, po
kur të vinte pranvera do të bënte hije dhe ndonjë zog do t’i këndonte
te koka.
Ato ditë i thashë Florës se tani që mamaja vdiq më mirë ta
shisnim shtëpinë, se unë nuk do të kthehesha më, dhe Flora pranoi.
I thashë se i takonte edhe asaj pjesë nga shtëpia, po Flora tha, Nuk
dua gjë, nuk do paguash as shpenzimet e varrimit, se mami kishte
ca para në librezat që i kishin lënë babi dhe jaja. Me ato që ke
hequr ti, më tha, je bërë për të qarë hallin dhe jo të marr lekë nga
ty. Po qe se një ditë bëhesh i pasur, e di që nuk do ta harrosh
motrën tënde…
U përlota dhe e përqafova fort.
Punova te dyqani i Petraqit dy vjet, deri në qershor të vitit 1997.

Vetëm në muajin mars, në kulmin e trazirave, Petraqi dy herë e
hapi dyqanin, po mua ma pagoi rrogën. Më pas gjërat u qetësuan
dhe puna vazhdoi normalisht. Me Pirron takohesha shpesh, më
merrte në telefon në dyqan dhe pas pune pinim ndonjë kafe me
raki. Pushimin javor e kisha ditën e hënë, se të dielën Petraqi më
donte në punë, lëvizin shumë turistë të dielave, thoshte, dhe ishte
70
e vërtetë. Të dielave nuk takohesha me Pirron se ai çlodhej. Ishte
moshuar dhe puna në firmën e ndërtimit i hante shumë energji.
Një ditë erdhi në dyqan e më takoi, po nuk mund ta lija punën për
të pirë kafe. Biseduam në këmbë, më tha se firma po ecte mirë, kishte
filluar ndërtimin e një objekti të madh. Në korrik të vitit 1997, në një
nga mbledhjet e ish-të përndjekurve politikë, ku shkova pas kaq e
kaq këmbënguljesh të Pirros, më pyeti nëse doja ta ndërroja punën
ku isha për të zënë një tjetër më të paguar, për shembull përkthyes
te ndonjë noter. S’m’u duk ide e keqe dhe me ndihmën e tij nxora
lejen e përkthyesit. Më premtoi se do të interesohej, po, me ç’pashë,
kishte diçka konkrete parasysh.
Pas mbledhjes më mori në zyrën e vet që ishte afër qendrës, në
një pallat shumëkatësh dhe kur hyra në zyrë mbeta pa mend. Ishte
goxha e bukur, e madhe, e pajisur me orendi e mjete moderne, kishte
kompjuter e Internet.
Iu luta të gjente ndonjë të dhënë në Internet për një autor ame-
rikan, Orlando Patterson, i thashë. U ul dhe kërkoi, gjeti plot të dhëna
për të, edhe adresën e emailit.
-Mund t’i dërgoj një email prej këtu? - e pyeta.
-Sa të duash. Di të shtypësh?
-Dikur kam shtypur në makinë shkrimi.
-Bukur, - tha. - Tastiera makinë shkrimi është. Do të të hap një
faqe ku të shkruash dhe do të të mësoj si ta ruash materialin. Eja sa
herë të duash që të mësosh kompjuterin.
E falënderova për dashamirësinë e tij që nuk kishte kufi dhe u
ula në kompjuter. Pyesja veten, Si është e mundur të të dojë kaq
shumë një njeri me të cilin nuk të lidh as fëminia e as rinia, veçse
koha e kaluar në burg?
Çëk-çëk në tastierë, me shumë emocion, por me ndihmën e Pirros,
shkrova një vlerësim të shkurtër në anglisht për librin e Patersonit.
Mendimet më buronin vetiu, i dija përmendsh. Pirroja më ndihmoi
edhe me redaktimin e tekstit në anglisht, i bëri një check spelling dhe e
nisi.
Pas disa ditësh Prof. Patersoni m’u përgjigj me shumë dashamirësi
dhe më falënderonte për vlerësimin tim për librin. Ndoshta më bënte
qejfin, se me siguri Prof. Hardi do t’i kishte për folur për mua si një
pacient neurotik. Dhe vërtet, askush nuk do t’i merrte seriozisht
komentet e një mendjelajthituri. Mirëpo Patersoni më thoshte se do
71
Stavri Pone
të më shkruante përsëri, se për momentin qe i zënë. Përgjigjja e tij e
përzemërt u bë shkas t’i dërgoja komente për librin e tij sa
madhështor, aq edhe kontroversial, të paktën për mua.
Me t’u kthyer në shtëpi, u ula në tryezë për të organizuar shënimet
e shumta që kisha nxjerrë. Për t’i shtjelluar më mirë, i grupova dhe
nisa të shkruaja. Gishtat më rrëshqisnin në letër me lehtësinë më të
madhe. M’u deshën tri pasdite, duke punuar deri në 2 pas mesnate,
për të përfunduar një shkrim analitik. Mbasi e punova mirë në shqip,
m’u deshën dy ditë për ta përkthyer në anglisht.
Me teksin të shtypur në Olivetti-n tim, një pasdite shkova te zyra
e Pirros dhe u ula në kompjuter. Pirroja më hapi një faqe, u ula në
tastierë dhe, për çudi, ndryshe nga hera e parë, nisa ta shtypja
shkrimin me njëfarë emocioni, gishtat nuk më bindeshin e disa
shkronja mezi i gjeja, por pak nga pak u çlirova dhe ia mora dorën.
Pirroja më mësonte të korrigjoja gabimet, të fshija një fjalë e kështu
me radhë. Punova dy orë dhe arrita të hidhja në kompjuter vetëm
gjysmën e tekstit. Gjysmën tjetër e hodha të nesërmen dhe Pirroja e lexoi
të gjithë. Kur e përfundoi, më pa me njëfarë habie a mosbesimi, e më
tha:
-Viktor, mos ma merr për keq, po ç’të duhet të debatosh me një
autoritet të tillë?
E pashë edhe unë me habi dhe ndjeva një pickim grerëze në
tru, jo në pjesën e saktë, po në atë të skizmuarën. Megjithatë, ia
ktheva i qetë:
-Por dhe ai debaton. Citon plot autorë, mbështet mendimet e
disave, disa i hedh poshtë, diskuton. Kështu e ka kjo punë.
-Po ai është autoritet. Ka marrë çmimin National Book Award,
çmimi më i lartë në Amerikë krahas çmimit Pulitzer.
-E çë? - Sa vinte e më shumë nxehesha. - Mos po më merr për
narcizist, o Pirro? Kushdo ka të drejtë të diskutojë për veprën e kujtdo.
Vetëm për veprat e Diktatorit nuk lejohej! Por edhe atëherë unë
guxova, veçse jo hapur. Mos duhet t’i bëjmë amin çdo vepre? Dhe
për sa kohë do të vuajmë nga kompleksi i inferioritetit?
Pirroja më pa me keqardhje. E kuptova ç’bluante, me siguri
thoshte, Nuk ke faj ti, o i zi, ashtu të thotë mendja e lajthitur. Po u
shpreh butë, që të mos më lëndonte.
-Nuk është se të nënçmoj, Viktor, por ai është ekspert në atë
fushë.
-Le të jetë. Çka ndiej, do t’ia them. Dhe kam vënë në punë pjesën e
72
shëndoshë të mendjes, ta dish! Ajo mund të jetë ndikuar edhe nga e
gjymta, po punë e madhe! Mos më merr për një fantast komplet të
çmendur?
Ai më rrahu supin miqësisht e me kaq kjo bisedë u mbyll. I bëri
shkrimit një check spelling, hyri në Internet, e nisi dhe i tha, Udhë e
mbarë! Teksti ishte ky që vjen më poshtë.
I dashur Paterson,
Ju falënderoj shumë për përgjigjen tuaj. Siç ju thosha edhe në emailin e
kaluar, kam mbetur i impresionuar nga vepra juaj e fuqishme për lirinë, për
këtë megamit dhe megaaspiratë. Erudicioni juaj i gjerë shihet edhe në
përimtimin që u keni bërë qindra veprave. Më kanë mrekulluar përcaktimet
tuaja për lirinë si një ideal i shenjtë dhe se “liria është e vetmja vlerë për të
cilën shumë njerëz janë gati të japin edhe jetën…”
Dua t’ju siguroj se unë nuk marr përsipër të analizoj veprën tuaj të madhe,
sepse nuk jam kritik historiografie. Por i nxitur nga tema e Lirisë që trajton vepra
juaj, nga mungesa e së cilës kombi ynë ka vuajtur prej afro gjysmë shekulli,
kam dëshirë të shpreh disa mendime për të. Tani edhe ne gëzojmë të drejtën
e shprehjes së lirë të mendimeve dhe për to unë jam përgjegjës vetëm përpara
ndërgjegjes sime.
Unë jam me profesion jurist dhe diktatura më dënoi me 12 vjet burg për
mendimet e mia të lira. Edhe pse njeri i së drejtës, unë u dërrmova prej saj. Për
mua liria dhe drejtësia kushtëzojnë njëra tjetrën. Liria është mundësia për të
vendosur të Drejtën dhe e Drejta është mundësia për të lulëzuar ose vrarë
Lirinë.
Me gjithë konsideratën që kam për veprën tuaj, kam edhe disa mos-
pajtime. Kontestimi i parë lidhet me tezën tuaj themelore, e cila e përshkon
veprën nga kreu në fund dhe që është se liria lindi nga skllavëria. Unë nuk
pajtohem me të dhe do të përpiqem ta argumentoj.
Pyetja e parë që mendoj se e vë në pikëpyetje tezën tuaj është: po në ven-
det në të cilat historikisht skllavëria nuk ka ekzistuar, liria nuk është
institucionalizuar kurrë?
Unë jam një ndër ata të cilët, siç thoni ju, pohojnë se “liria është një
koncept natyror, diçka që të gjitha qeniet njerëzore e duan thjesht për faktin
se janë njerëz.”
Liria është imanencë1. Unë pajtohem me Frojdin që thotë se liria e individit
nuk është dhuratë e qytetërimit. Ajo ka qenë ndjenja më e madhërishme
1 bashkëlindje, veti e bashkëlindur, thelb i qenësishëm
73
Stavri Pone
përpara se të kishte lindur çdolloj qytetërimi. Edhe unë e kuptoj lirinë si Frojdi,
në gjithëkuptimshmërinë e saj. E kuptoj si një të drejtë qytetare të individit për
t’u shprehur, për të lëvizur, për t’u vetëpërmbushur e për të kryer veprimtari
shoqërisht të lejueshme. Në kuptimin metafizik, binomi juaj liri-skllavëri vlen
vetëm për aq sa fjala skllavëri mund të zëvendësohet me çdo dukuri tjetër
simotër e saj. Absolutizimi i këtij antagonizmi shpreh vetëm një pjesë të
historisë së lirisë në planin gjithëkohor. Unë nuk mohoj se liria shpesh ka
buruar edhe nga binomi juaj antipodial liri-skllavëri, por antipodi liri-antiliri, që
shtroj unë, është në themelin e një plani më të gjithëmbarshëm, sepse liria ka
buruar përherë si kundërpeshë e mungesës së saj, që jo deomos ka qenë
skllavëria institucionale.
Binomin tuaj liri-skllavëri e pranoj si historikisht të vërtetë vetëm nëse shihet
i përmbysur. Është skllavëria ajo që lindi nga liria, jo e kundërta. Skllavëria lindi
nga liria ose nga e drejta e fitimtarëve për të bërë skllevër të mundurit në luftë.
E drejta është një liri e sanksionuar me ligj, të shkruar ose të pashkruar, për të
bërë diçka shoqërisht ose vetjakisht. Ishte kjo liri, kjo e drejtë e fitimtarit ajo që
krijoi skllavërinë. Të pohosh se liria lindi nga skllavëria do të thotë të ekstrapolosh
se liria nuk ka ekzistuar përpara skllavërisë, çka nuk është e vërtetë. Skllavëria
thjesht thadroi faktin historik se liria mund të rrezikohet, ndaj lypset të
sanksionohet e të institucionalizohet.
Ju thoni se …Liria ka qenë, dhe për shumë njerëz ende vazhdon të jetë
çdo gjë, veçse jo një qëllim i qartë e i dëshirueshëm. Vlera dhe ideale të tjera
kanë qenë ose janë më të rëndësishme, si rendja pas lavdisë, nderimit dhe
pushtetit… nacionalizmi dhe madhështia perandorake… përkushtimi ndaj
fëmijëve, hedonizmi, drejtësia, barazia, rritja e mirëqenies materiale… Pyetja
është: a mund të realizohen këto qëllime pa lirinë përkatëse për t’i realizuar?
Sipas shkollës filozofike vedike1 të Lindjes, më e lashta e njohur gjer më
sot, shkrimet e së cilës përmblidhen te Vedanta, në gjithësi ekzistojnë dy nocione
të rëndësishme që janë veprimi, pravrti, dhe mosveprimi, nivrti, të cilat shpien te
liria, që është moksa, ose gjendja e lumturisë. Kjo është një dije ekstatiko-
metafizike e identifikimit të unit të njeriut me substancën kozmike, Brahmanin
ose Shpirtin e Epërm. Sipas kësaj filozofie, liria lidhet vetëm me mundësinë e
veprimit e të mosveprimit, që janë veti të natyrës e të njeriut, pra liria është veti e
natyrshme e qenies njerëzore.
Në Etikën e tij Demokriti e pohon lumturinë si ngazëllimin më të madh, si të
mirën më të madhe, një gjendje që arrihet nga maturia, qetësia dhe liria nga
1 shkollë e mbështetur te Vedat në Indinë e Lashtë, me shkrime në gjuhën e hershme

sanskrite, shpeshherë të errëta dhe ezoterike
74
frika. Pra liria është të jesh i çliruar nga frika. Në këtë shprehje kaq të ngjeshur
përmblidhet gjithë kuptimi i lirisë.
Nuk më duket bindës as pohimi juaj se “popujt e vendeve joperëndimore
kanë menduar kaq pak për lirinë, saqë përpara kontakteve me Perëndimin
shumë nga gjuhët e këtyre vendeve nuk kanë patur as fjalën e duhur për të
pasqyruar këtë koncept. Tipike për këtë rast është Japonia.”
Më ndjeni, por ky pohim është krejtësisht i pavërtetë. Në Japoni, si në të
gjitha kombet, ka ekzistuar fjala liri, përderisa ka ekzistuar edhe liria, kurdoherë
që ka ekzistuar. Në atë vend janë zhvilluar luftëra për liri në aspektin e
brendshëm e të jashtëm. Japonezët kanë luftuar kundër koreanëve, por edhe
midis tyre dhe luftëtarët më trima kanë qenë samurajët e udhëhequr nga
shogunët. Luftërat e tyre kanë patur në thelb lirinë për të qenë të pushtetshëm,
që një palë të bëhej zot mbi palën tjetër. Por edhe pala e sulmuar kërkonte të
ruante lirinë e saj.
Jo çdo luftë në botë është bërë në emër të lirisë në kuptimin e sotëm, por
të një lirie të përqendruar në duart e perandorit, prijësit, strategut, kryezotit.
Në Japoni, si dhe në vendin tim, janë zhvilluar luftëra edhe brenda klanit për
lirinë e më të fuqishmit. Edhe në Japoni janë burgosur njerëz dhe çdo i burgosur
ka ëndërruar për lirinë.Ç’kanë ëndërruar japonezët lirihumbur nëse konceptin
liri nuk e paskan njohur?
Edhe shembulli i Gandit, i atij njeriu trupvogël, por me shpirt të fuqishëm,
është domethënës. Imperializmi britanik në Indi nuk krijoi skllavëri të mirëfilltë,
por skllavëri kulturore dhe ekonomike. Ndaj dhe nxitja e ndjenjës së lirisë
tek indianët nuk erdhi si pasojë e skllavërisë së mirëfilltë, por e shtypjes së
konceptit të tyre tradicional për lirinë, një ndjenjë që gjeti mishërim në
filozofinë holistike1 të Gandit dhe ishte ajo që kontribuoi në çlirimin e Indisë
nga Perandoria Britanike. A duhej të priste India derisa kombi të kthehej në
skllavëri të mirëfilltë që t’i ndizej dëshira për liri?
Edhe pohimi juaj se “… në pjesën joperëndimore të botës dhe në pjesën
më të madhe të historisë njerëzore askush nuk është shprehur dhe nuk e ka
shenjtëruar lirinë si ideal, çka ka qenë diçka jo fort e rregullt” më duket i
pavërtetë. Të jeni i sigurt se nuk ka asnjë popull të botës joperëndimore që të
mos e ketë përqafuar nocionin e lirisë së çdo lloji - kombëtare, qytetare e vetjake.
Të gjithë popujt e Lindjes kanë luftuar për lirinë, e kanë dëshiruar si jetën, si
dashurinë, ndonëse jo përherë kanë arritur ta institucionalizojnë.
1 (filoz.) që lidhet me holizmin, sipas të cilit realiteti përbëhet nga tërësi organike
ose të njësuara që janë më të mëdha sesa shuma e thjeshtë e pjesëve të tyre
75
Stavri Pone
Ex Oriente, lux1, i dashur Paterson. Druaj se ju ngatërroni dëshirën për
liri me realizimin e saj, çka në Perëndim është arritur përmes demokracisë
liberale, e cila në vetvete është kufizim i arsyeshëm i lirisë së mishëruar nën
sundimin e ligjit. Megjithatë, me gjithë kufizimet, ajo është harmoni, bind-
shmëri, madje poezi.
Ju thoni se, “meqenëse vlerësimi i lirisë nuk ka qenë pjesë e realitetit
njerëzor, pra nuk ka qenë diçka me të cilën njerëzimi ka lindur, ne jo vetëm
duhet të zhbirojmë arsyet e përkushtimit të Perëndimit ndaj saj, por edhe
rrethanat në të cilat ajo u shpik…”.
U shpik! Liria nuk është rrota që shpikën sumerët. Më habit fjala shpik që
ju e përdorni shpesh në librin tuaj. Për pohimin e mësipërm ju kundërshtoj në
dy pika. E para, nuk është e vërtetë se liria nuk ka qenë diçka me të cilën
njerëzimi ka lindur. Të jeni i sigurt, i dashur Paterson, se Njeriu ka lindur i lirë.
Liria ka lindur me njeriun. Njerëzimi nuk e njohu robërinë që në lindjen e tij.
Nëse grupit primitiv barishte-mbledhës ose gjuetar do t’i mungonte liria për të
bërë detyrën, fisi do të vdiste. Liria është në instinktin e njeriut për të siguruar
mbijetesën.
Ju pranoni se për lirinë është derdhur edhe gjak. Mos vetëm në Perëndim?
Për lirinë është derdhur gjak kudo në botë.
Skllavëria ose antiliria - po të përdor një term që e kam gjetur në një libër të
mrekullueshëm të një autori tonë me titull Ankthi i Pafund i Lirisë, i cili ka vuajtur
shumë nga diktatura bashkë me të birin - u krijua kur humbi liria e lindur bashkë
me njeriun, kur u krijuan robërit dhe skllevërit e parë. Unë këmbëngul se Liria ka
lindur me njeriun dhe NUK u shpik. Siç nuk shpiket dashuria apo urrejtja.
Liria mund të humbë ose të rifitohet, por jo të shpiket. Liria nuk lidhet me
skllavërinë klasike, sepse është aspiratë e gjithëmbarshme, nevojë biologjike,
fizike, shpirtërore, intelektuale, ekonomike, mbijetese, ekzistenciale,
bentamiane2 dhe ka qenë bashkudhëtare jo vetëm e skllavërisë si instituticion,
por edhe e skllavërimit tërësor të kudo-ndodhur, të mishëruar në atë që më lart
e quajta antiliri. Liria është dukuri objektive dhe ne nuk mund ta zhveshim nga
nocioni i saj natyror. Por në shoqërinë njerëzore ajo është më shumë se një
nocion biomorfik3, edhe pse është imanente në të gjitha qeniet e gjalla. Kurse
lidhur me pohimin tuaj se liria ndërtohet, kjo ka kuptim kur institucionalizohet
dhe mbrohet me ligj. Pajtohem me ju kur thoni se “njerëz të zakonshëm arritën
1 Drita vjen nga Lindja (lat.)

2 (filoz.) teori sipas së cilës parimet kryesore të etikës dhe të shtetit janë ato që
mbrojnë lumturinë më të madhe për shumicën (sipas Xheremi Bentamit, 1748-1832)
3 që pasqyron ose që lidhet me qeniet e gjalla
76
ta ndërtonin lirinë shoqërisht si vlerë.” Çka u arrit në Perëndim dhe mbeti një
përpjekje shpesh e dështuar në Joperëndim, po kurrë si mungesë aspirate.
Megjithatë, megjithëse liria si institucion u ndërtua në Perëndim, rrënjët e
saj janë në Lindje, sepse historikisht qytetërimi, madje i një shkalle shumë
më të lartë, është më i hershëm në Lindje, sesa në Perëndim. Por edhe në
Perëndim a ka shkallë të njëjtë lirie? Përpos kësaj, a nuk mbijnë edhe atje
herë pas here diktatura? A është normale që në një vend me demokracinë më
të vjetër të Perëndimit si Greqia të shpifet diktatura mu në mes të gjysmës së
dytë të shekullit 20-të?
Kaq kisha në këtë koment, të cilin e kam shkruar me dashamirësinë më
të madhe.
Me respekt,
Viktor Ikonomi
Ithtar i Përgjëruar i Lirisë
Pas disa ditësh pyeta Pirron në telefon nëse më kishte ardhur

ndonjë përgjigje nga Patersoni. Jo, më tha, dhe e lamë të takoheshim.
Shkuam te një kafe afër zyrës së tij, u ulëm e teksa pinim kafe më
tha se nëpërmjet miqve të tij kishte ndërhyrë te një notere me emrin
Lindita Ibrahimi, i kishte folur për mua dhe i kishte thënë se nëse
kishte nevojë për përkthyes, njeri më të përshtatshëm se unë zor se
gjente.
Pas ca ditësh Pirroja më tha se noterja donte CV-në time, të cilën
ia çova. Ajo bëri një bisedë të shkurtër me mua dhe pranoi të më
punësonte. U morëm vesh për rrogën, ishte pagë e mirë, do të
paguhesha sipas përkthimeve që do të bëja, 5 dollarë për faqe, po
shpesh faqet ishin edhe me pesë rreshta, kurse ajo do të mbante një
përqindje. Zyra e saj ishte diku afër Shkollës së Kuqe, jo shumë larg
nga shtëpia ku banoja, mund të shkoja dhe në këmbë.
Mbi derë kishte një tabelë të madhe: Notere LINDITA IBRAHIMI,
përkthime anglisht, frëngjisht, italisht, greqisht. Ishte e mobiluar
bukur e me shije - etazherë indiefi të zi, vetrata me dosje me kapakë
të shumëngjyrshëm, kolltukë për klientët, dy tryeza të zeza përbri
njëra-tjetrës. Lindita kishte mjaft klientë dhe merresha vesh mirë
me të. Unë isha i vetmi përkthyes i zyrës dhe i mbuloja të katra
gjuhët. Shumë kërkesa kishte për greqishten dhe kisha pasur fat që,
kur kisha qenë në burg, veç që kisha thelluar anglishten dhe
përmirësuar frëngjishten, një dropullit me emrin Stefan Gjikdhima
77
Stavri Pone
më qe afruar vetë e më kishte mësuar greqisht, me aq sa na lejonte
koha në burg. Pas traumës që pësova në galeri, po edhe pas lirimit,
sidomos gjatë kohës që qëndrova në spitalin psikiatrik, lexova disa
libra në greqisht dhe e ngrita nivelin. Por përkthimet që bëja aty
ishin tekste të thjeshta - kërkesa për vizë, anamneza mjekësore
(me të cilat hasja njëfarë vështirësie, por kisha gjetur një fjalor të
mirë anglisht-greqisht e anasjelltas), letra dërguar emigrantëve,
madje edhe letra dashurie.
Një mbrëmje i nisa një email tjetër Patersonin nga zyra e Pirros.
I dashur Paterson,
Ju theksoni idenë e lirisë si vlerë shoqërore dhe këmbëngulni se ajo është
ndërtuar vetëm në Perëndim. Sipas jush, Perëndimi paska të drejtën e patentës
për të si shpikje kulturore e tij.
Jo, i dashur Paterson. Patentën e lirisë e gëzojnë të gjithë popujt e
botës, se të gjithë kanë kontribuar për të. Ngritja e lirisë në epërsi kulturore
nuk ka ndodhur vetëm në Perëndim.
Edhe ajo që thotë I. Berlini se liria e personit “është relativisht e kohës
moderne…” nuk është e vërtetë. Ai nuk merr parasysh shpirtin e njeriut të lashtë
si qenie shoqërore, por e shikon si qenie biologjike. Pohimi im përforcohet edhe
nga pohimi juaj i shkëlqyer në hapje të librit se, “Ashtu si dashuria dhe bukuria,
edhe liria është nga ato vlera që më mirë përjetohen, sesa përkufizohen.”
Dashurisë dhe lirisë njerëzimi i ka ngritur një tempull në të cilin ato jetojnë në
harmoni. Dashuria është liri dhe liria dashuri. Ndaj është absurde të pohohet se
dashuria është një dukuri relativisht e kohës moderne.
Ne mbase vërtet nuk e përkufizojmë dot lirinë, por fundja nuk na duhet
aq përkufizimi për të, sesa ajo vetë. Siç nuk na duhet përkufizimi për
frymëmarrjen, mungesën e së cilës e ndiejmë kur litari na shtrëngon fytin.
Ju theksoni rolin e skllavërisë si faktorin vendimtar që shpjegon shpikjen
shoqërore të lirisë në Athinën e Vjetër. Është e vërtetë që liria dhe demokracia
njohën lulëzimin më të madh në atë vend. Por nëse me të drejtë mund të
flitet për shpikje të demokracisë, që është pa dyshim arritja dhe vlera më e
madhe shoqërore në të gjitha kohërat, për shpikje të lirisë është absurde të
flitet. Këtë e mbështet edhe pohimi i famshëm e Alkidamit që thoshte se,
“Zoti i ka lënë të gjithë njerëzit të lirë. Natyra nuk ka bërë skllav asnjë njeri.”
Ju flisni edhe për shpikjen e lirisë vetjake në Perëndim. Por as kjo liri nuk
është vetëm perëndimore. Ajo ka ekzistuar në Japoni, në Kinë, në Indi, në
Rusi dhe në Lindjen e Mesme. Siç e theksova më parë, ajo nuk është as
78
monopol e as shpikje e Perëndimit. Pa lirinë vetjake të individit, njerëzit e
kohës së gurit do të kishin marrë fund. Në periudhat parahistorike pjesëtarët e
fisit ishin njëlloj të lirë dhe njëlloj të kufizuar, siç janë sot në demokracitë
liberale moderne. Edhe në demokracinë më të zhvilluar të sotme asnjë mashkull
nuk është i lirë të ndalë një femër në mes të rrugës për të bërë seks, siç ishte
i lirë në kohët parahistorike. Më pas liritë individuale u kufizuan nga rregullat
që vinin kryepleqtë. Këta të fundit kanë qenë më të lirë se pjesëtarët e tjerë të
fisit dhe versioni i lirisë së elitës është versioni i lirisë vetjake.
Përfundimi im është se liria vetjake jo që nuk është shpikje, aq më pak e
kohëve moderne, por ka ekzistuar që në zanafillë të njerëzimit.
Nëse feniksi është ngritur nga hiri i skllavërisë, siç thoni ju, duhet të kini
parasysh se feniksi kishte ekzistuar përpara hirit dhe rilindi. Liria ka ekzistuar
përpara skllavërisë dhe skllavëria vetëm theksoi humbjen e saj, bëri që të
ndihej mungesa e saj, siç ndiejmë mungesën e ajrit kur zhytemi në ujë. Po
kjo s’do të thotë se uji duhet të jetë përherë i pranishëm që të ndiejmë
nevojën për ajrin, që është liria.
Pasoja më e rëndë e mungesës së lirisë vetjake në vendet joperëndimore,
e antilirisë, reflektohet edhe në gjendjen e femrës, sidomos në vendet ku
gruaja vuan për shkak të pushtetit absolut të burrit dhe të religjioneve të
shumta.
Me respekt,
Viktor Ikonomi,
Trutharë i Mbijetuar i Diktaturës
Isha i kënaqur me punën, procedurave ua mora dorën dhe Lin-

dita më kërkoi të bëja një kurs për kompjuter. Aq më mirë, thashë
me vete, se nuk do t’i bija më në qafë Pirros që kishte një qerre me
punë për vete. Për çudi, ndryshe nga sa mendoja, nuk m’u desh
mund i madh për të mësuar gjërat më të domosdoshme. Falë kujtesës
sime fenomenale pas traumës që kisha pësuar në burg eca aq mirë,
sa edhe instruktori u habit. Në kurs ishin të gjithë të rinj, djem e
vajza, që më thoshin xhaxhi, po nuk më vinte keq, se kishin të drejtë,
isha 47 vjeç. Dhe për herë të parë u ndjeva plak. Rinia jeton me të
ardhmen, thashë me vete. Pleqëria me të shkuarën.
Kur fillova të përparoja, kur panë se dija disa gjuhë të huaja
dhe kur u thashë se kisha bërë 10 vjet burg, filluan të më shihnin
më me respekt.
Lindita vuri Internetin në kompjuterin e zyrës, që edhe atë e
79
Stavri Pone
mësova pa shumë mundim. Tani nisja e merrja emaile dhe isha unë
ai që e lidhja noteren me botën. Fitoja jo keq, pasanik nuk do të
bëhesha, por e përballoja jetën.
Në apartamentin e ngushtë me parafabrikate nuk e ndieja veten
rehat, nuk kisha telefon, më dukej sikur më zihej fryma e më kujtonte
burgun. Kështu që mora me qira një apartament tjetër në katin e
12-të të një pallati ngjitur me murin perëndimor të Kinostudios.
Kishte një sallon të gjerë, një pjesë e të cilit ishte kuzhinë, dhe një
dhomë mesatare me ballkon që shikonte nga Dajti. Kishte edhe
telefon. Pirroja më ndihmoi me para e bleva një kompjuter, më
abonoi në Internet dhe firma dërgoi një teknik që instaloi programin.
Kështu që emalin tjetër ia nisa Patersonit nga shtëpia.
I dashur Paterson,
Ju pohoni me të drejtë se “… liria ka qenë e rrënjosur thellë, një vlerë e
mësuar në luftërat e jetës përmes frikës e shpresës.” Kjo thënie e bukur
mbështet tezën se liria ka lindur nga antiliria. Dhe pikërisht për të realizuar
vetveten deri në skajin shoqërisht më të mundshëm.
Ju citoni Rasëllin që thotë se “…mungesa e pengesave për realizimin e
dëshirave tona nënkupton arritjen e një kushti për përmbushjen e impulseve
tona.” Çka, e thënë ndryshe, nënkupton se nuk mund të ketë përmbushje të
dëshirave pa liri dhe se impulset shoqërore e vetjake kanë ekzistuar te njeriu
qysh kur ai u shkëput nga primatët humanoidë të rendit më të lartë për t’u
shndërruar në njeri pa e reshtur luftën instinktive për sigurimin dhe ruajtjen e
lirisë së tij të brendalindur, që nënkuptonte realizimin e impulseve të nevojave
jetike. Me lindjen e skllavërisë ishte instinkti i lirisë ai që e shtynte skllavin të
arratisej duke rrezikuar jetën.
Në zonën malore veriore të vendit tim ka ekzistuar një e drejtë me emrin
Kanun, e cila, në planin filozofik e sociologjik, mishëronte një ligj të pashkruar
që përcaktonte si të drejtat qytetare, ashtu edhe ato familjare e vetjake.
Njeriu nuk mund të vepronte përtej hapësirave të lirisë që lejonte kjo e drejtë.
Sistemi ishte njëfarë timokracie1, por liria sovrane, në këtë rast timokratike,
nuk përqendrohej te kryeplaku, po te Kanuni. Kanunit duhej t’i bindeshin të
gjithë dhe liritë vetjake ekzistonin vetëm në masën e lejuar prej tij. Kanuni
ishte kufizim dhe liri në të njëjtën kohë. Megjithë normat e rrepta, ai përmbante
vlera që ruanin unitetin, barazinë dhe drejtësinë, ishte shprehje e lirisë sovrane
1 formë qeverisjeje në të cilën motivi kryesor i sundimtarëve është dashuria për
nderin dhe përkushtimin
80
në të cilin kishin pjesëmarrje të barabartë të gjithë burrat, me përjashtim të
grave. Pak a shumë si në Athinën e Lashtë ku, pos grave, përja-shtoheshin edhe
skllevërit, po te ne nuk kishte skllevër. Skllavëria e mirëfilltë nuk ka ekzistuar te ne
dhe ndonëse fqinjë me grekët që në zanafillë të kohës, ajo nuk është njohur si
dukuri. Te ne robërit e luftës nuk bëheshin skllevër – ata zakonisht liroheshin ose
merrnin qytetarinë vendore dhe vetëm në raste të rralla vriteshin.
Teza juaj se gratë kanë luajtur rol në fitimin e lirisë nuk më duket bindëse.
Ato kanë gëzuar njëfarë lirie vetëm në familje. Me përjashtim të sistemit të
matriarkatit në disa fise, gratë nuk kanë luajtur kurrfarë roli shoqëror dhe
kanë qenë të diskriminuara. Paradoksi historik lidhur me gratë është se në
Perëndim (Evropë e Afrikë) ndryshe nga në Lindje (hiq Rusinë), ato kanë
qenë edhe mbretëresha (në Egjipt, Iliri, Spanjë, Itali, Angli, Skoci etj.), e
megjithatë gratë nuk kanë gëzuar të drejtën e votës dhe përherë janë paguar
më pak se burrat. Duke filluar nga Greqia e Vjetër deri në kohët moderne gratë
as nuk kanë votuar. Në Shtetet e Bashkuara gratë e fituan të drejtën e votës
vetëm në vitin 1920 dhe pas një lufte të gjatë.
Më habit fakti që në librin tuaj përmendet pak, për të mos thënë aspak,
liria kombëtare. Ju pohoni se për lirinë është derdhur edhe gjak, çka është
karakteristikë e luftërave për liri kombëtare, por, sipas rastit, edhe për ato
civile. Luftërat midis pushtuesve dhe të pushtuarve kanë karakterizuar të
gjithë shekujt e historisë njerëzore pa përjashtim si në Perëndim, ashtu
edhe në Lindje. Ato e kanë zanafillën që në kohët më të vjetra dhe e arrijnë
kulmin në Luftën e Dytë Botërore që u kushtoi jetën milionave njerëzve që
luftuan për lirinë kombëtare.
Populli im i ka përjetuar luftërat çlirimtare që në kohët më të lashta. Duke u
ndalur në kontributin e tij në Luftën e Dytë Botërore do të sjell si shembull vetëm
krahinën time e cila, krahas të tjerave, ka derdhur aq gjak, sa ndofta nuk juve ju
shkon ndërmend. Nuk ka rrugë e lagje në qytetin tim dhe nuk ka fshat e qytezë
në krahinë pa dëshmorë a dëshmore, shumica nga mosha 17 në 25 vjeç. Vetëm
fshati Libofshë ka 17 dëshmorë. Ndër qindra dëshmorë të qytetit tim, 11 kanë
qenë fëmijë.
Ja se sa e shtrenjtë është liria kombëtare kur derdhin gjak edhe fëmijët
e të rinjtë. Të gjithë me ëndrra për jetën. Shumica në lule të moshës, djem
të pashëm e vajza të bukura, të denjë për në Hollivud, emrin e të cilit me siguri
nuk e kishin dëgjuar kurrë. Ata luajtën filmin e jetës në përleshje me vdekjen,
si miliona bashkëmoshatarë në Evropë e në botë.
Edhe luftërat e kohëve të fundit në Ballkan për motive fetare dhe etnike,
në të cilat aspirata e lirisë është mistifikuar ndjeshëm, kanë qenë të ashpra
81
Stavri Pone
e tronditëse.
Por dua t’i kthehem librit tuaj në të cilin ju citoni njëfarë Gelbi dhe, për
çudi, pajtoheni me të. Ai thotë se, “liria nuk ka qenë kurrë një vlerë qendrore
tek izraelitët dhe hebrenjtë e lashtë.” Çuditem se si pajtoheni ju me një
gomarllëk të tillë. Populli izraelit e ruajti me gjak lirinë si komb dhe identitet
etnik që nga çlirimi prej zgjedhës egjiptiane deri në luftërat me babilonasit e
me kombe të tjera. Vallë vetëm skllavëria në Egjipt ishte faktori që i bëri
hebrenjtë të donin lirinë, të çanin detin dhe shkretëtirën për ta fituar? Dëshira
e tyre imanente për liri nuk peshonte?
Kam mendimin se liria kombëtare përcakton në masë të madhe edhe
liritë qytetare e vetjake. Rreziku i humbjes së lirisë kombëtare është përherë
shqetësim parësor, pasi kjo liri është parakusht për liritë e tjera (sovrane,
qytetare e vetjake). Grekët e vjetër janë vrarë edhe mes tyre (Lufta e
Peloponezit, etj.), por momentet më tragjike në historinë e Heladhës kanë
qenë luftërat për liri kombëtare, shembuj të shkëlqyer të së cilës përbëjnë
luftërat Persike që ju i analizoni në aspekte të tjera, pa u përqendruar në thelbin
e tyre. Mua më ngazëllejnë fjalët e fundit të Gëtes së Madh, Mehr Licht!1
Me respekt,
Viktor Ikonomi,
Marrok i Pasofistikuar i Metafizikës
Çdo ditë, sapo kthehesha nga puna në shtëpi, krahas shkrimit

të komenteve për librin e Patersonit, ndieja të më kaplonte një
ngacmim edhe për punë krijuese intelektuale, e cila gjatë kohës që
punoja si shitës te dyqani i Petraqit më qe fashitur. Kështu që u
gjenda në vorbullën e zgjerimit të Autobiografisë sipas sugjerimit të
Prof. Hardit, thellimit të Shënimeve që kisha shkruar në kohën e
diktaturës dhe të eseve të burgut që i kisha shkruar në fletore, në
fletë cigaresh e në margjinat e faqeve të librave, të cilat mezi i
deshifroja.
Qoftë kur vija në shtëpi drejt e nga puna apo nga ndonjë darkë
që e haja jashtë shtëpisë vetëm a me miq, lexoja e shkruaja. Leximin
e kisha patur si sëmundje prej kohe, të shkruarit ca më pak, por
tani edhe kjo dëshirë m’u shtua, aq më tepër që kisha kompjuter,
që shkurt e quaja KP. I isha mirënjohës Pirros që më kishte abonuar
në Internet, që për xhepin tim ishte i shtrenjtë. Kur të mblidhja ca
para, do të abonohesha vetë.
1 Më shumë dritë! (gjerm.)
82
I dashur Paterson,
Po t’u referohemi Vedave, entitetet në Indinë e Lashtë jetonin sipas parimeve
demokratike. Atje nuk bëhet fjalë për skllavëri, po për lulëzim të arteve, të
shkencave dhe të artizanateve. Në kohën e sundimit të mbretit Bimbisara,
Buda filloi predikimet mbi lirinë e shpirtit në Magadha. As pushtimi i Aleksandrit
nuk e shembi qytetërimin joskllavopronar të Indisë. Liritë qytetare ekzistonin,
por, për kufizimin e tyre, edhe India lindi Kautilian, Makiavelin e vet, i cili shkroi
Arthashastrën, diçka të ngjashme me Princin.
Me forcimin e brahmanizmit theks morën kastat. Tani liria ishte në formën
e një piramide të përmbysur: kastat më të larta kishin liri më të mëdha dhe
ato më të ulëta liri më të kufizara, por elementi i skllavërisë prapë përjashtohet.
Pas pushtimit nga hunët e më pas nga turqit, India pati rënie në të drejtat
dhe liritë qytetare, sidomos pas shkatërrimeve të Timurlëngut. Megjithatë,
sundimtari Akbar nxiti tregtinë, sistemin e barazisë në taksa dhe bashkë-
jetesën fetare. Kurse me Shah Jananin India arriti kulmin e lulëzimit në
arktitekturë, çka u mishërua te Taxh Mahali i mrekullueshëm. Përsëri asgjë
lidhur me skllavërinë.
Kështu, në Indi, liritë qytetare e vetjake kanë ekzistuar prej shekujsh, po ju
s’e merrni në analizë historinë e këtij nënkontinenti në historinë tuaj të lirisë.
Le të marrim Kinën, ku është zbuluar homo erectus-i. Perandori Shia e
keqtrajtoi popullin dhe u rrëzua nga froni, çka flet për liri të mëdha qytetare. Të
njëjtin fat pati edhe monarku Shang, Biri i Zotit të Qiellit, që ishte mizor e i
shthurur. Edhe kjo flet për liri qytetare të zhvilluara. Gjatë dinastisë Zhou,
epokë e një veprimtarie të madhe filozofike, lindi Konfuci dhe konfucianizmi,
një nga urtësitë e famshme të të cilit është, Mos u bëj tjerëve atë që nuk do të
ta bëjnë ty të tjerët, çka flet për kufizimin e arsyeshëm të lirisë qytetare.
Disa kryezotër e hoqën skllavërinë dhe ua dhanë tokat çifçinjve. Vetëm nën
perandorin Shi Huangdi pati regres, u ndaluan shumë shkolla filozofike dhe u
dogjën librat e tyre. Megjithatë, një kopje e çdo libri u ruajt në bibiotekën
perandorake dhe librat nuk u bënë karton, si në vendin tim. Kufizimi i lirive
qytetare ngjalli zemërim, populli i rebelua, po s’pati skllavëri.
Në dinastinë Han u vendos iniciativa laissez-faire dhe ofiqet jepeshin në
bazë të meritës, jo të fisnikërisë. U vendosën testimet me shkrim për të
fituar vendin e punës. Mos kujtoni se këtë parim e ka shpikur Perëndimi? Më
pas u shfaq skllavëria, të cilën e hoqi perandori Mangu dhe pas heqjes së saj
sundoi sistemi i fshatarëve të lirë.
Dinastia Song lejonte këshillime për politikën, çka ishe një lloj demokracie,
dhe u krijuan zyra që shqyrtonin kritikat ndaj qeverisë. Mos kujtoni se
83
Stavri Pone
edhe kjo është shpikje e Perëndimit? As në dinastinë Çing nuk pati skllavëri.
Kina e Vjetër nuk është shquar si shoqëri skllavopronare, ndonëse skllavëria
ka ekzistuar periodikisht.
Kështu, liritë shoqërore në Kinë nuk kanë patur si faktor skllavërinë. Në
Kinë, Rusi, Indi dhe përgjithësisht në Azi skllavëria nuk ka qenë rregull. Faktet
historike në Lindje nuk flasin në dobi të tezës suaj, përkundrazi.
Përshëndetje,
Viktor Ikonomi
Mençurak Hidhnak Mendjeskizmuar
Ora ishte rreth 10 e mëngjesit, isha në zyrë, i ulur përpara KP-

së, dhe kërkoja në Internet ndonjë të dhënë për Saimir Yzeirin,
tani i bërë VIP, me të cilin më lidhte një histori e tërë që nga vitet e
fëminisë deri kur më futën në burg në gusht të vitit 1980, mbi 17 vjet
më parë. Qysh atëherë nuk qemë parë, nuk qemë ndeshur në rrugë
a në tjetër vend, kurse sa për të lënë takim e për të pirë një kafe, as
që bëhej fjalë. Nuk i dija as adresën e shtëpisë as numrin e telefonit.
Gjithçka dija për të ishte se me ardhjen e demokracisë nga komunist
qe bërë demokrat, madje kishte qenë ndër të parët që kishte hedhur
bustin e Diktatorit në lumin e qytetit tonë. Më 1992, pas fitores së
demokratëve, kishte ardhur me banim në Tiranë, kishte vënë pasuri
dhe gjatë trazirave me vrasje, djegie e shkatërrime në mars të vitit
1997, i kishte braktisur demokratët për t’u ribashkuar me Partinë
Socialiste, pjellë e Partisë së Punës, arkitekten e shkatërrimit
gjysmëshekullor të këtij vendi, që tani kishte ndërruar qimen,
domethenë emrin, dhe anëtarët e saj nga punistë quheshin socialistë.
I brodha sajtet më kot, Saimiri nuk më dilte kurrkund. Kisha
gati një javë që e kërkoja përditë. Lindita më lejonte ta përdorja
lirisht Internetin edhe pse e dinte që e kisha në shtëpi. Ty të kushton,
më thoshte, për mua është ndryshe. Veç kësaj, duke e ditur se me-
rresha edhe me shkrime, më lejonte ta shfrytëzoja Internetin e zyrës
në kohën e lirë. Ishte zemërmirë, dreqi, vetëm se pakëz nevrike. Ajo
vetë nuk e përdorte Internetin, merrej me punët e zyrës.
I hoqa sytë nga ekrani dhe nisa të kundroja Linditën të ulur në
tryezën e saj përbri simes. Ishte afër të dyzetave, e hijshme, me flokët
të prerë shkurt, të lyer herë bjondë e herë bojëhiri, këtë herë i kishte
bërë me cirka, po që i shkonin. Mbante dhe një palë syze me rrathë të
mëdhenj që më kishte thënë se quheshin sexy. Ishte serioze, e punës
84
dhe shumë korrekte me klientët e me të gjithë, vetëm mirë dinte të
bënte.
Teksa kundroja fytyrën e saj të hijshme, e zhvesha lakuriq me
sy dhe m’u kujtua se hera e fundit që kishim bërë dashuri kishte
qenë para tri ditësh, se në këto marrëdhënie kishim hyrë që javën
e dytë a të tretë të fillimit të punës tek ajo. Ma kishte hedhur grepin
vetë, si i thonë, se unë jo se nuk e pëlqeja, se kishte trup të hijshëm e
goxha gjoks, po rrija si mi i strukur nga frika se po t’i hidhja ndonjë
gjysmë fjale për punë seksi, mund të më pushonte nga puna, ndaj edhe
kur ia hidhja sytë padashur, me frikë e bëja.
Por një natë më ftoi vetë në shtëpi, i shoqi nuk ndodhej, merrej me
diplomaci e shkonte shpesh jashtë shtetit dhe fëmijët, dy djem në
8-vjeçare, se ku i kishte dërguar. U shtruam në bisedë, pimë pak, mua
më ofroi sheribrand, pastaj m’u afrua me lezet, e bërë flakë në fytyrë,
mbaj mend dhe fjalët e para që tha, Burrat me mjekër s’i kam duruar
kurrë, po ty të shkon, më vuri dorën në faqe dhe unë aq desha dhe e
përlava, se kisha vite pa prekur femër me dorë. E mora peshë dhe
u nisa për në dhomën e gjumit. Jo andej, këtej, më orientonte me
duart rreth qafës sime. Më në fund e lëshova në krevat dhe nisëm të
zhvishnim njëri-tjetrin.
Bëmë dashuri, disi të çuditshme, s’më kishte rastisur femër si ajo
me përjashtim të Margaritës, ose Gitit, siç quhej shkurt ish-ime shoqe,
por Giti kishte filluar ta ndiente seksin shpejt pas njohjes me mua,
madje çmendej nga kënaqësia, kurse Lindita kishte qejf vetëm ta
masturboja. Kur u zhyta tek ajo tha se nuk ndiente gjë, por çmendej
për fërkimet dhe ashtu e arrinte orgazmën, diçka e padëgjuar, se Giti
as me fërkime nuk e arrinte. Po mënyra e Linditës nuk më prishte
punë, qejfin e bëja. As me burrin nuk ndiej gjë, më tha, ndonëse kishte
dy fëmijë. Më tha se e kishte tradhtuar vetëm një herë, nuk kishte
dashur vetë ta tradhtonte më. Ai kishte zënë një dashnore greke, po
asaj aq i bënte, në fakt nuk kishte faj se ajo nuk e kënaqte.
Këto po mendoja kur shikimet tona u kryqëzuan dhe Lindita më
buzëqeshi me buzët e lyera me një të kuq të errët. Më kaloi nja dy
fletë për të përkthyer dhe si shkarazi më tha se Andoni, i shoqi,
mbrëmë qe kthyer nga Belgjika, me demek për ca ditë nuk do të
bënim gjë.
Këmbyem ca biseda të shkurtra dhe në kohën që fillova t’i
përktheja dokumentet nga shqipja në anglisht, hyri një zonjë. Ajo
85
Stavri Pone
përshëndeti në fillim Linditën, pastaj pa nga unë, më vështroi për
një çast e m’u afrua te tryeza. Me siguri donte t’i përktheja diçka.
Ishte veshur bukur, me një bluzë leshi të bardhë dhe xhakovento
ngjyrë krem, fund të errët, këpucë të ndritshme me taka, po më tërhoqi
sidomos fytyra e saj e bukur, e freskët e rinore, ndonëse duhej të ishte
afër të dyzetave, me një qafë të gjatë, ku i ndrinte një varëse e
kushtueshme, me sy larushanë në të blertë, flokë gështenjë, mbase të
lyer, buzë të plota lyer në ngjyrë mëllage.
Qëndroi përpara meje duke më parë me kërshëri dhe në çast më
vetëtiu në mend imazhi i një fytyre të njohur, të parë dikur, shumë
vite më parë, por, se ku, nuk e sillja dot ndër mend. Mund dhe të isha
i gabuar, s’e kisha parë kurrë. Po kur ajo më foli me një zë të ulët si me
pëshpërimë, me fytyrën të bërë eshk, Viktor, nuk po më njeh?, ngriva.
Ia ngula sytë thellë, rreka mendjen fort në një vramendje trullo-
sëse, por nuk po e sillja që nuk po e sillja dot ndër mend. Jam Raj-
monda, më tha. Rajmonda Beluli. Dhe sytë iu mbushën me lot.
O Zot, pëshpërita dhe u ngrita me vrik nga tryeza. Iu afrova,
hapa krahët dhe e mbështolla të tërën, ia rrëmbeva fytyrën me të
dyja duart dhe e putha fort, i mbajta buzët gjatë ngjeshur në buzët
e saj. Rajmonda dridhej nën shtrëngimim tim, sytë i kishte gjithë
lot e pëshpëriste, O Zot, shyqyr që më njohe, shyqyr që po të shoh
normal, dhe tani më puthte ajo.
I hodha sytë nga Lindita, që po na shihte si e hipnotizuar, hyri
një klient, që dhe ai u habit kur më pa mua e Rajmondën duke u
puthur, po Lindita u bë xhind, pashë se e mbyti një dallgë e egër
xhelozie. I thashë se ishte një e njohura ime e dikurshme, po të kishte
mundësi të më jepte ndonjë gjysmë ore leje. Mirë, tha si nëpër
dhëmbë, me sytë të errur, dhe pastaj u kthye nga klienti. Unë tërhoqa
Rajmondën nga dora dhe shkuam te kafeja më e afërt që kishim.
U ulëm në tryezë e nuk ma ndante vështrimin, buzëqeshte e
fshinte sytë larushanë të përndritur nga dy pikla lotësh me një kartë-
picetë. Unë porosita, por ajo më tha, Jo, do të të qeras unë. Në asnjë
mënyrë, ia ktheva, Më ke ardhur mysafire, dhe ajo, duke buzëqeshur
përmes lotëve, pranoi. Kërkoi një makiato, kurse unë një raki e një
kafe.
Më tha se i kishte ndjekur të gjitha lëvizjet e mia hap pas hapi që
kur kisha dalë nga burgu. Të kam ardhur edhe në spital, më tha, po
nuk më njihje, thoshe se nuk më mbaje mend, dhe çdo herë ikja nga
86
spitali duke qarë. Oh, sa ke ndryshuar, tha, dhe prapë i buisën lotët,
ke lënë dhe mjekër, po për mua do të mbetesh tërë jetën ai që ke
qenë, dashuria e vetme e jetës sime, edhe pse nuk më deshe kurrë siç të
desha unë.
M’u dhimbs, se ishte e vërtetë, më kishte dashur shumë, ma
kishte thënë këtë rreth 20 vjet më parë, kur unë isha 27 dhe ajo
20, pikërisht atë ditë kur bëmë dashuri për herë të parë. Ishte e
bukur, e ndrojtur, e heshtur, e papërtuar në punë, sekretarja që
kisha bashkë me Koço Gjinin kur punoja gjykatës, atij që dëshmoi
kundër meje në gjyq; një vajzë që sa herë hynte në zyrën time e më
linte ndonjë shkresë në tryezë bëhej lulëkuq në fytyrë dhe një ditë
unë sepse brofa nga tryeza dhe e kapa nga krahu i zhveshur, duket
nga një ngacmim i beftë dhe ajo ngriu si statujë, m’i nguli sytë e nuk
m’i shqiste e dridhej si purtekë; e pashë se nuk do të më kundërshtonte
dhe e afrova nga vetja dhe ajo m’u var në kraharor dhe e pa lëshuar
kurmin e saj shkova i vura çelësin derës dhe nisa ta puthja me ashk
dhe ajo u mek, athua se vdiq, mbeti pa frymë; nisa ta zhvishja e nuk
bëri kurrfarë qëndrese, u shtrimë në tapet bëmë dashuri në zyrën time
dhe ajo më puthte e më thoshte pa pushim se më donte, më kishte
dashur prej kohe, se çmendej për mua, dhe ishte hera e parë që bënim
dashuri, se bëmë edhe shumë herë të tjera, deri kur unë u dashurova
me Gitin, u fejova e u martova me të dhe e harrova Rajmondën. Po jo
ajo mua.
-Ke ndryshuar, - tha ajo, - por prapë ke mbetur djali më i hijshëm
që kam njohur.
E shihja drejt e në fytyrë, në sytë e përlotur të mbushur me
dhimbje, i shihej qartë ajo dhimbje edhe pse ndodhej në kundërdritë
dhe teksa kurmi i fërgëllonte lehtë reflekset e dritës që depërtonin
nga qelqnaja e klubit kapërtheheshin në njëfarë loje të brishtë e
bredharake në flokët e saj të mëndafshtë pa një fije thinje në ta
dhe më dukej habi që pranë meje qëndronte ajo vajzë që më sillte
ndërmed aq kujtime që sikur më shkallmonin trurin, atë pjesëz
ende të pakallkanosur të kujtesës ku gjallonin ca si gjarpërinj të
zinj dhe një ngërç më bllokonte fytin. Nuk isha në gjendje të flisja,
kisha frikë mos bija papritur në një nga ato kllapitë e sëmundjes
sime të mallkuar që më bënin të humbisja lidhjet me realitetin dhe
lutesha me vete të mos më ndodhte tani, në praninë e Rajmondës,
se do të shqetësohej shumë, ndaj nuk flisja, po vetëm dëgjoja.
87
Stavri Pone
Ajo më kapi dorën, ma shtrëngoi fort e më pyeti:
-Ç’ke bërë që kur ke dalë nga spitali? U bënë tre vjet, ë?
-Po.
-Je më mirë tani?
-Shumë më mirë.
-Me se je marrë?
-Me lexime. Dhe me ndonjë punë të rëndomtë, kam shkruar
ndonjë artikull gazete e aq. Jam mbajtur me lëmoshën që më jepnin si
ish-i përndjekur politik.
-Po ndonjë ndryshim?…
E kuptova ku rrihte, e kishte fjalën nëse isha martuar apo kisha
zënë ndonjë të dashur. Tunda kokën në mënyrë mohuese.
-Ajo gruaja në zyrën ku punon, shefja jote është?
-Po.
-Ishte simpatike.
-Është e martuar, me fëmijë.
Sikur u lehtësua nga këto fjalë dhe me njërën dorë pinte makiaton,
me tjetrën mbante shtrënguar dorën time.
-Kujtova se mos… ishe martuar me të.
Vura buzën në gaz e i hodha një vështrim në kuptimin s’ka asgjë
të ngjashme me këtë dyshim dhe u hodha në temën që më përvëlonte
aq shumë, nëse dinte gjë për Gitin e Saimirin.
Pashë se u prish në fytyrë, duket kishte kujtuar se të vetmen
temë që nuk do të hapja ishte pikërisht për Gitin. Gjithsesi e zotëroi
veten, e dinte sa e kisha dashur Gitin, e dinte historinë time me të po aq
mirë sa unë, dhe unë dija që në pafuqinë e saj për t’i urryer nje-rëzit,
se ishte shpirtflori, Gitin gjithsesi e kishte urryer që në çastin kur
kishte marrë vesh dashurinë time me të, gjë që nuk ma kishte
shprehur kurrë me gojë, por e kisha kuptuar.
Më tha se Giti me Saimirin kishin disa vjet që kishin ardhur në
Tiranë, çka e dija, dhe e kishin shtëpinë andej nga Kopshti Botanik,
po me saktësi nuk e dinte. E pyeta mos rastësisht kishte numrin e
telefonit të shtëpisë së saj, se në numerator nuk ishte. M’u përgjigj
negativisht, madje pak e habitur pse duhej ta kishte.
-Monda, mos ma vër re, flas dhe budallallëqe, - i thashë. - Ka
qenë gruaja ime dhe kam një vajzë me të, ti e di. Dua ta takoj qoftë
dhe një herë, të takoj dhe vajzën, ose të paktën ta shoh. Duhet të
jetë 17 vjeçe tani. Dua ta di si është rritur, ç’pamje ka, në ç’shkollë
88
është…
-Nuk di asgjë. Vajzën as unë s’e kam parë. Kam dëgjuar se Sai-
miri është bërë i pasur, disa thonë shumë i pasur. Merret me tregti,
po nuk e di me çfarë, di që shkon e vjen shpesh jashtë shtetit.
-Ti për vete si ia kalon?
Mori një shprehje të trishtuar, heshti një hop e foli:
-Njëfarësoj. Jam martuar me një burrë 15 vjet më të madh se
vetja. Është arkitekt, ka një firmë ndërtimi. Fiton shumë, sa nuk ta
pret mendja. Fëmijë nuk kemi, kam dështuar dy herë. Tani si zor
të shpresoj më për fëmijë.
Heshti pak dhe pa ndrojtje, shtoi:
-Nuk e dua, Viktor. Nuk e kam dashur kurrë. Mund të më pyesësh
pse u martova me të. Mosha po më kalonte dhe mamaja nguli këm-
bë. Ai u bë si i dalldisur pas meje, punonte në qytetin tonë. U martova
kur ti ishe në vitin e nëntë të burgut. Sot e tetë vjet. Dhe çdo natë,
çdo natë, pa përjashtim, të kam kujtuar ty.
Iu mbushën sytë me lot sërish dhe e kuptova se vetëm turpi që
ndodhej në vend publik e mbante të mos shkrehej në dënesa.
-Po s’qe e thënë të bëhesha gruaja jote. Do të të kisha pritur
gjithë jetën, Viktor, sado të ishe dënuar. Do ta harxhoja gjithë
rrogën vetëm për të ardhur të të shihja ty në burg. Do të flija te
dera e burgut vetëm sepse brenda tij ndodheshe ti. Nuk di në të ka
dashur Giti apo ajo tjetra, sa unë…
Ajo fshiu sytë, kurse mua sikur m’u ngul një si thikë. Lëre
Atë, të lutem, klitha së brendshmi me një ulërimë të thekshme dhe
gati kalova në kllapi, në atë transin e mallkuar, siç e quante Dr.
Hysa, që më bënte të fluturoja jashtë realitetit. Po shyqyr nuk më
ndodhi gjë, vetëm se duhej të qeshë zverdhur, se Rajmonda u
shqetësua e më tha disa herë:
-Më fal! Të lutem, më fal…
Pohova me kokë se nuk kishte gjë dhe u bëra gati të ngrihesha.
U bë pikë e vrer, donte të rrinim më gjatë, po kisha marrë leje vetëm
për gjysmë ore, se në kësi rastesh Lindita nuk më jepte më shumë.
Pasi pagova e teksa po dilnim i thashë se po qe se merrte vesh ndonjë
gjë për Gitin e Saimirin, për shembull se ku e kishin ekzakt shtëpinë,
të më thoshte. Pranoi, po me gjysmë zemre. Emri i Gitit e nxirrte njësoj
jashtë vetes si dikur, si tani.
E falënderova për gatishmërinë për të më ndihmuar dhe pashë
89
Stavri Pone
orën. Më shoqëroi deri te zyra dhe më pyeti a kisha celular. I thashë
po, por nëse donte të më telefononte më mirë të më merrte ajo, se unë
isha harraq i madh. I dhashë numrin tim, që e regjistroi në të vetin,
më puthi e u largua duke fshirë lotët.
Në orën katër, kur lija punën, i hipa makinës sime rrangallë dhe
u nisa për në shtëpi. E kisha blerë lirë para dy muajsh, paratë m’i
fali Pirroja. Borxh nuk t’i jap, më tha, e ke nga unë këtë makinë. Me
vete kisha vendosur t’ia laja më vonë, kur të mblidhja ca para.
Makinën e kisha mësuar kur punoja gjykatës, ma kishte mësuar
shoferi i Jorgjit, shefit tim, kisha marrë dhe patentë.
Tani që isha kthjelluar dhe halucionacionet më kapnin rrallë e
më rrallë mendoja vetëm për dy njerëz, për Gitin e Saimirin. Në
mure tek-tuk ende shihej portreti i tij, i mbetur qysh kur kishte vënë
kandidaturën për deputet socialist në zgjedhjet e vitit të kaluar dhe
kishte fituar. Vende-vende portretet qenë shqyer nga era e shiu, po
në disa të tjerë fytyra e tij e qeshur e pompoze dukej fare mirë.
Unë nuk dija nëse e urreja Saimirin, nuk isha i sigurt nëse më
kishte ngrënë në besë, nëse ishte sjellë poshtërsisht, apo jo. Edhe po
ta dija se kishte vepruar kështu, nuk jam tip hakmarrës. E vetmja
hakmarrje, madje e egër, që kisha bërë në jetë, kishte qenë vrasja që
kisha bërë. Doja të ndeshesha me Saimirin jo për ta vrarë, larg qoftë!,
po për të sqaruar ca gjëra. Ta pyesja se si kishte ndodhur martesa e
tij me Gitin pa kaluar as një vit nga burgosja ime dhe kjo ide m’u bë
fiksim. Doja të vërtetoja: më kishte burgosur për të më marrë Gitin,
apo pa e patur këtë gjë ndër mend, thjesht për karrierizëm, për ta
vënë veten në qendër të një shou publik ku ai, Prokurori, për hir të
ndjenjës së detyrës dhe të idealeve të Partisë, burgoste edhe mikun e
vet më të ngushtë, çka nuk ishte diçka e pangjarë në ato vite.
Kur punoja gjykatës kishte ndodhur një thagmë, një baba në
një qytet verior kishte vrarë të birin me pistoletë sepse i kishte
sharë Partinë (në shtyp nuk dilnin kurrë gjëra të tillla). Deri këtu
kishin arritur trushpëlarja dhe fanatizmi i disa njerëzve. Njihja
edhe gjykatësin që dënoi babanë, se nuk kishte si të mos dënohej
një krim i bërë sheshit, edhe pse për besnikëri ndaj Partisë. Partia
ishte kundër krimeve të hapura, se nuk i vlenin, madje i prishnin punë;
krimet që i vlenin qenë të kamufluara me buzagaze e brohori. Ndaj
burgosja që Prokurori i kishte bërë mikut të tij më të ngushtë nuk
ishte kurrgjë përpara një ngjarjeje të tillë.
90
Hollë-hollë doja ta takoja Saimirin jo vetëm për të ditur se si kishte
mundur ta ngashënjente Gitin, por t’i përplasja dyfytyrësinë e tij për
mendimet puthadore në dukje për diktaturën, sepse të tjera kishte
në kokë, për atë krekosjen e rreme kur arrestonte e dënonte njerëz
për mendimet dhe kundërshtimet e tyre ndaj sistemit në fuqi çka e
bënte gjoja në shërbim të atdheut duke harruar se atdheu ishte tjetër
gjë dhe tjetër makina e shtetit, të cilit ai i shërbente, një makinë vrastare,
vegla të së cilës kishim qenë të dy, si unë, si ai. Unë, të paktën, kur
dënoja vuaja, kurse ai ngazëllehej me një buzëqeshje hipokrite, kurse
në konfidencë bënte sikur vuante, por në fakt aq i bënte se dënonte
njerëz, kur nga kjo gëzonte aq e aq të mira. Unë e dija që ushqente
mendime jo të ndryshme nga të miat, vetëm se dinte t’i kamuflonte e t’i
ndrydhte, të mos i nxirrte kurrë në sipërfaqe.
Unë s’mund ta urreja pse më kishte burgosur - se atë zanat
kishim, si ai si unë: të burgosnim njerëz - dhe aq më pak pse më
kishte burgosur ngaqë kisha përdhosur idealin e tij komunist, një
ideal që ai s’e besonte. Atij s’i rruhej fare për mendimet dhe
Shënimet e mia disidente. Gjithë ç’më mundonte ishte dyshimi
se mos më kishte hequr qafe për t’u martuar me Gitin. Sepse e dija
që ai e donte Gitin dhe nuk mund të ma falte që ajo më deshi mua.
Mbase vrau dy zogj me një gur - fitoi edhe lavdi si Prokuror, edhe
Gitin. Që ma vodhi.
Ma vodhi. A mund të shprehesha kështu? Unë vërtet e kisha
tradhtuar Gitin, po edhe në tradhtinë time e kisha dashur. Kjo mund
të tingëllojë absurde, po Gitin e kam dashur dhe ka qenë një kohë,
sidomos në fillimet e njohjes me të, që e dashuroja deri në adhurim.
Por edhe sikur mos ta kisha dashur, kjo ishte një punë midis meje dhe
asaj. Edhe pse e tradhtova, prapë ishte një punë ishte midis meje dhe
asaj.
E vërteta është se Giti më kishte lënë përpara se të bëhej gruaja e
Saimirit, po për Saimirin ajo prapë mbetej ish-gruaja e mikut të tij më
të ngushtë. Edhe pse pas divorcit ajo ishte e lirë, vetëm Saimirit nuk
i lejohej ta konsideronte plotësisht të lirë. Si shokun më të ngushtë që
më kishte i takonte të mendonte se edhe pse midis meje dhe asaj zor
se mund të riktheheshin gjërat - një i burgosur politik ishte përherë
i braktisur nga gruaja e tij - Giti mund të bëhej gruaja e kujtdo, po
jo e tij. Nëse më kishte quajtur vëlla, në një kuptim ajo vazhdonte të
ishte ish-gruaja e vëllait, edhe pse e një vëllai harams.
91
Stavri Pone
Vetëm një fakt mund ta përligjte martesën e Saimirit me Gitin:
nëse kishte qenë ajo që e kishte marrë iniciativën pas futjes sime në
burg e i kishte thënë Të dua. Vetëm në këtë rast Saimiri do të ishte
i larë përpara meje. Kjo ishte pika kyçe që i ndante lakrat një herë
e mirë midis meje dhe atij. Po a kishte ndodhur vallë kështu? T’i
kishte shkuar Giti vetë? S’ishte fort çudi. E para, Giti s’e kishte të
pamundur t’i thoshte një mashkulli Të dua kur e donte, ose të
paktën t’ia thoshte me nënkuptim. Aq më tepër që Saimirin e
simpatizonte.
E dyta që mund ta kishte shtyrë Gitin të martohej me Saimirin,
madje shpejtuar, ishte trysnia për të larë njollën si gruaja e një të
dënuari politik, për t’i vënë kapak një martese të dështuar duke
krijuar një të re, të panjollë. Pra, nëse Giti ia kishte hapur shalët vetë
dhe ai, doemos, e kishte shkërdhyer, a mund t’i vija faj atij? Jo. Po
nuk besoja të kishte ndodhur kështu. Edhe kur ajo e mori vesh
proçkën time me Atë dhe, kuptohet, më urreu, nuk do ta ulte veten
deri atje sa për t’u hakmarrë me mua të shkonte e t’i ngjitej vetë
Saimirit, sadoqë edhe atë e kishte simpatizuar.
Sidoqë të kishte ndodhur - a kishte shkuar Saimiri tek ajo apo
anasjelltas, në fund të fundit a kisha të drejtë ta dënoja Saimirin?
A mund të nisesha vetëm nga dyshimet se Saimiri më kishte burgosur
për të më marrë gruan? Jo vetëm mua, një ish-gjykatësi, nuk më
lejohej, po as një njeriu çfarëdo nuk i lejohej të vepronte në bazë
hamendjesh e pandehmash.
Thellë në shpirt ashtu mendoja, se Saimiri më kishte burgosur
pikërisht për të më marrë gruan, po kjo duhej vërtetuar. Nëse e kishte
fituar natyrshëm, hallall. S’ka rëndësi në i kishte thënë ai asaj Të dua
apo ajo atij. Por nëse kishte vepruar me paramendim, duke shfry-
tëzuar gomarllëqet e mia, kjo do të thoshte se kishte vepruar pabe-
sisht, i shtyrë nga egoja e tij dhe nga kurrfarë ndjenje detyre apo
besnikërie ndaj Partisë dhe shtetit. Këto i kishte përdorur si maskë,
duke shfrytëzuar edhe dhimbjen e Jorgjit që e bija e kishte burrin të
dënuar politik dhe ky i dyti donte të gjente një zgjidhje sa më të mirë
e më të shpejtë për të, që ta vuante sa më pak dramën e saj. Gatishmëria
e Saimirit për t’u martuar me Gitin do t’i qe dukur më e dëshirueshmja
në ato rrethana.
Në fund të fundit gjithë përsiatjet e mia reduktoheshin në një
pikë që më përvëlonte si majë shtize e nxehtë: pse kishte pranuar
92
Giti të martohej me Saimirin. Gjë që e kishte bërë për njërën nga
këto tri arsye: a) në mënyrë latente kishte dashur edhe Saimirin; b)
të hakmerrej me mua për tradhtinë time me Atë; c) të lante sa më
parë njollën politike të martesës së saj.Trysnia që mund t’i kishte
bërë i ati nuk ngrinte peshë, ajo ishte aq e pavarur sa të vendoste vetë
për jetën e saj. Mirëpo për të sqaruar këto pika nuk e kisha të lehtë,
për të mos thënë të pamundur.
Kush do të m’i sqaronte, Giti? Ajo zor se do të pranonte ta takoja,
pale të më sqaronte. Edhe po ta takoja, që në fjalët e para do të më
shfryhej, Më shkatërrove jetën e të tilla si këto. Do të më sqaronte
Saimiri? Kurrsesi. Do të më thoshte se nuk kishte qenë ai që më
kishte denoncuar. Se ai kishte bërë ndaj meje atë që do të kisha bërë
edhe unë ndaj tij po të isha në vendin e tij dhe ai në vendin tim. Sa
për Gitin do të më thoshte se unë e dija që ai e dashuronte, i propozova,
pranoi, u martuam, pikë.
Përpjekjet e mia për të mësuar të vërtetën do të ishin të kota. As
nga ai, as nga Giti zor se do të merrja vesh gjë. Jo vetëm kjo, po edhe
sikur ta mësoja historinë, ç’rëndësi kishte? Ai nuk e kishte marrë
Gitin me zor. Dhe s’kishte pse më hapej si kishin rrjedhur gjërat,
madje mund të më thoshte se nuk kisha kurrfarë të drejte të dija
rrethanat se si ishte martuar ai me gruan e tij të ligjshme. Kështu,
gjithë ç’më mbetej të bëja ishte të shihja, qoftë një herë, vajzën time
(që tashmë llogaritej e Saimirit, se bashkë me gruan më kishte marrë
edhe vajzën) dhe t’u jepja fund një herë e mirë pikëpyetjeve që më
mundonin në lidhje me Gitin e me të.
Mirëpo një djall më shtynte ta çoja punën më tej, t’i kurdisja
ndonjë skenë të fortë Saimirit e ta trembja sa të dhitej në brekë. Ta
ndiente edhe ai dorën time dhe të kuptonte mirë, ndofta për herë të
parë pas tridhjetë e ca vjetësh, që kur qemë njohur së pari, se s’isha
nga ata që hanë bar, po nga ata që të tundin dhëmbët kur e do
puna. Le për të tjerat, po për atë që tërë jetën, që nga fëminia e deri
në arrestimin tim, ishte hequr si shoku im më i ngushtë dhe kur kishte
ardhur çasti i provës për këtë shoqëri, më kishte pjerdhur e më kishte
flakur si leckë. Më kishte akuzuar e arrestuar dhe kishte bërë teatër
në gjyqin tim. Kishte dënuar një njeri me mendime të njëjta me të
tijat dhe për këtë dyfytyrësi e meritonte një ndëshkim.
Thonë se në botë nuk mbetet gjak pa larë e hak pa marrë. Gjaku
këtu s’hynte, haku po. Për martesën me Gitin nuk kisha pse e ndëshkoja.
93
Stavri Pone
Kurse për teatrin që bëri, po. Tani s’mund ta denoncoja për bindje
antikomuniste, se i bëja nder.
Kështu, nisa të mendoja se si të vija në jetë planin tim. Së pari
duhej të takoja Gitin, pastaj atë.
Në mars të 1997-ës, kur u hapën depot e armëve, u bashkova

edhe unë me turmën dhe mora një armë nga frika se mos ndonjë
nga të dënuarit e mi të dikurshëm, edhe pse isha dënuar edhe vetë,
mund t’ia jepte truri të më vinte ndonjë natë në shtëpi e në mos më
vriste, kishte si e nxirrte inatin, më merrte shkrimet e dikurshme,
ato të burgut, portretin e Saj, madje edhe rrobat e më linte në brekë,
se nuk kisha para të bleja të tjera. Kush mund ta dinte ç’bluanin
në mendje njerëzit inatçorë që kishin në duar llojlloj armësh?
Atë kohë banoja ende në katin e katërt të pallatit me parafa-
brikate, ngjitur me Shkollën e Bashkuar, dhe nga dritarja e dhomës
sime fusha e begsave, siç i thoshin kalamajtë, shihej si në pëllëmbë të
dorës. Nuk e dija se qenë hapur depot, isha në ballkonin e shtëpisë,
që binte nga Dajti, nga ana e kundërt e Shkollës, e po skuqja dy
vezë. Poshtë ballkonit dëgjova zëra dhe hodha sytë te sheshi përpara
garazheve, ku pranë një veture pashë një burrë të ngarkuar me pesë
a gjashtë automatikë që po i fuste në bagazh. Një burrë tjetër i shkoi
pranë dhe e pyeti se ç’i kishte ato armë. Filloi lufta, ia ktheu i armatosuri.
Tjetri u habit. Ç’luftë? Lufta, mor burrë! Plasi! Po kush lufton? Ku
merret vesh? As dreqi s’e merr vesh. Si as dreqi s’e merr vesh? Kush
janë armiqtë? Ku e di unë, mor jahu! Di që filloi lufta, kaq di, për nder!
Po deshe shko te fusha e begsave e merr ndonjë armë, se mund të
mbarohen.
Unë u habita jo më pak se ai burri. Shkova te dritarja e dhomës
dhe pashë se fusha e begsave ishte plot me njerëz me armë në duar.
94
Të tjerë dilnin me armë nga depot që ndodheshin poshtë shkallëve
të tribunës së fushës. Disa merrnin arka me fishekë, disa i shkrehnin
armët në ajër.
Dola me vrap nga shtëpia, kyça derën, u ngjita mbi murin e
Shkollës së Bashkuar nga vrimat që kishin hapur kalamajtë kur
shkonin në fushë për të luajtur futboll mes tyre apo me ushtarët dhe
arrita të merrja një automatik. Mirëpo m’u duk kaba, edhe në zbore e
kisha pasur bezdi, dhe e shkëmbeva me një pistoletë. Është më prak-
tike pistoleta, mendova, mund ta mbaja edhe nën rroba. Mora
edhe nja dhjetë krehëra me fishekë nga një arkë e hapur te këmbët
e mia dhe ika.
Ja, me atë pistoletë do ta kërcënoja Saimirin që të më tregonte
pse më kishte burgosur: për ndjenjën e detyrës ndaj Partisë apo për
Gitin, duke e bërë të dhitej nga frika. Dhe me kaq do të lahesha.
U shkunda nga këto mendime dhe u habita që ende nuk e kisha
nisur makinën. Sytë më shkuan prapë te portreti i Saimirit në mur.
Shihte si fitimtar, qe zgjedhur deputet, me siguri me dallavere
votash. Një natë desh e qëllova portretin me pistoletë, po e kisha
mbledhur veten shpejt. Ditën tjetër bleva një aerosol me bojë sprajt
të zezë dhe fillova t’i llangosja portretet, njërit i nxija sytë, tjetrit
buzët, ato që kishin puthur Gitin, i lapërdhosa për ibret derisa më
kapën dy policë, po kur e kuptuan se nuk isha në terezi vunë buzën
në gaz, më morën me të mirë e më lanë të lirë.
Nisa makinën dhe teksa ecja nuk më shqiteshin mendimet nga
Saimiri, thadrimi i fytyrës së tij më kishte demonizuar. Që kur pësova
atë dreq traume në burg, m’u shpif ky zakon: po të më ngulej një
objekt në kokë, mendimet do të më vërtiteshin pareshtur rreth tij.
Këto kujtime më dërrmuan, ndjeva se balli po më mbushej me djersë,
duart më dridheshin dhe rrezik të më shkiste timoni. Kisha frikë mos
më kapte kllapia, ndaj bëra përpjekje mbinjerëzore ta harroja
Saimirin të paktën për disa çaste. Duket ia arrita disi, se derisa
mbërrita përpara pallatit tim, nuk më ndodhi gjë.
Ndalova makinën përpara pallatit e megjithëse aty afër ishte
një parking, nuk e çoja në të. Makinës sime s’ia hidhte sytë kush, le
më ta vidhte. Hipa në ashensor e u ngjita në apartamentin tim të
bollshëm për mua. Mund dhe ta kisha blerë atë apartament, po do
të ngelesha ngushtë për para, se shtëpia e prindërve nuk u shit
shumë, kurse po e njëjta shtëpi, të ishte në Tiranë, do të shitej tri
95
Stavri Pone
herë aq. Eh, ç’shtëpi kishte qenë!
Hyra brenda, hëngra diçka sa për të thyer urinë, se darkën e
haja aty nga ora 8, darkë të mirë, shpesh edhe me ndonjë shishe
birrë a gotë verë. Orenditë i kisha të vjetra, ato që kisha marrë nga
shtëpia në qytetin tim të lindjes - bufeja e vjetër, kolltukët vende-
vende të rrjepur, kurse tryeza e bukës, që hapej, ende ruante një
pamje të mirë. E vjetër ishte edhe biblioteka, po dukej e re, e punuar
me merak, me rimeso arre, dhe mbante shumë libra. Që i ri kam
qenë maniak pas leximit dhe kam blerë shumë libra. Një pjesë e
mirë e tyre më kishin humbur gjatë kohës kur isha në burg, po
edhe më pas, megjithëse mamaja m’i ruante si sytë e ballit. Po Flora
kishte një zakon të keq, çdo libër që merrte nga biblioteka ime zor se
e kthente, a harronte, a thoshte me vete, Po ja, tek unë e ka, një dreq
e di. Edhe pse ishte një motër zemërmirë që rrallë ia gjeje shoqen.
Mbarova darkën e u ula në KP, ku vazhdoja të shtjelloja
mendimet që kisha për librin e Patersonit, por merresha edhe me
Shënimet e dikurshme, që tani edhe ato i quaja ese, si ato të burgut.
Nga fletët e daktilografuara e të zverdhura nga koha hidhja në KP
mendime të dikurshme, rresht pas rreshti, duke i rishikuar e
zgjeruar. Takimi me Rajmondën më ngjalli kujtime të shumta dhe
që atë natë vendosa ta zbatoja këshillën e Prof. Hardit, të zgjeroja
Autobiografinë e shkurtër duke u ndalur në ngjarjet më kryesore e
më dramatike të jetës sime që nga rinia e hershme deri tani.
Kështu, takimi me Rajmondën kishte qenë shtysa e fundit që më
çoi te vendimi për të zgjeruar Autobiografinë. Të mos kishte ardhur
ajo në zyrën time atë ditë, zor se do të kisha pasur nxitjen e duhur
për t’iu futur një pune të tillë të lodhshme prej shkrimtari. Unë nuk
jam shkrimtar dhe shkrimi i një autobiografie, ose i një autobiografie
të letrarizuar, kërkon angazhim e përqendrim prej shkrimtari. Nuk
di sa do të arrija t’i rikrijoja emocionet që kisha përjetuar në çastet më
dramatike, sa të vërtetësishëm do të më dilnin personazhet që megji-
thëse i kisha njohur nga afër, është krejt ndryshe kur shkruan për ta,
sepse shkrimi mund të dalë shumë i thatë në krahasim me përjetimet
dhe përshtypjet autentike.
Megjithatë ia vlente ta provoja dhe gjatë punës, nëse e shihja se
gjërat nuk po ecnin siç doja unë, mund ta lija. Sepse nuk isha i detyruar
përpara askujt për t’i shkruar. Të parit njeri që do t’ia jepja për t’i lexuar
do të ishte Rajmonda. Po qe se ajo do të gjente në to jo thjesht një
96
faktologji të thatë ngjarjesh, por përjetime dhe emocione të ndjera,
kjo do të më gëzonte dhe nuk do ta quaja mundim të humbur.
Kështu, sa mbërrita në shtëpi atë ditë pas takimit me Rajmondën,
hëngra një çapë bukë në këmbë dhe u ula në KP. E kisha të qartë
se zgjerimi i Autobiografisë kërkonte përqendrim në tri ngjarjet më
të mëdha të asaj periudhe të jetës sime, ose më saktë të të gjithë jetës
sime: në historitë e dashurive të mia, në arrestimin tim dhe në burgimin
tim. Komentet për librin e Patersonit mund t’i shkruaja paralel me
përpu-nimin dhe zgjerimin edhe të Shënimeve të dikurshme, edhe
të eseve që kisha shkruar në burg.
Iu futa punës duke shkruar thuajse çdo mbrëmje deri vonë në
KP dhe pas gjashtë muajsh përpjekjesh, që shpesh shkonin deri në
trullosje, e mbarova. Kjo që vjen më poshtë është fryt i atyre netëve
të gjata rraskapitëse, kur shpesh përpihesha aq shumë prej punës
sa e lija vetëm në agshol krejt i drobitur, kur nga ana e Dajtit nisnin
të praronin rrezet e para të agimit ngjyrë vjollcë që çelte mbi kurrizin
e malit si një sy i ëndërrt dhe që e mbushnin altoreliefin qiellor me
një dritë hyjnore që më mahniste. Nuk ka gjë më të bukur se të
shikosh se si çel agimi mbi Dajt. Pale ai peizazhi i mugët me bukuri
të pabesueshme, si një qiell i tjetërllojtë, i përmbysur mbi tokë, i
pikëzuar nga dritat e shtëpive dhe të vilave në rrëzë kodrave që bën
kontrast me ndriçimin përrallor mbi kreshtën e Dajtit, të atij mali
aq të bukur.
Atë kohë nuk banoja në shtëpinë e prindërve të mi, në lagjen 1

Maji, por në shtëpinë e tezes sime, jajës, që ndodhej në lagjen Belik, një
lagje e gjelbëruar me shtëpi një e dykatëshe, që shtrihej midis
periferisë dhe qendrës së qytetit, në anën perëndimore të rrugës Enver
Hoxha. Arsyet për këtë do t’i shkoqis kur të vijë radha.
Po afronte mesnata dhe unë vazhdoja të rishikoja, të analizoja e
të krahasoja të dhënat që përmbante dosja e procesit që do të gjykoja
të nesërmen. Kisha ditë që merresha me to në zyrë dhe atë natë i
kisha marrë kopjet në shtëpi. U kushtova rëndësi sidomos pikave të
aktakuzës për të parë se sa përputheshin me faktet, lexova pohimet
e të pandehurit gjatë marrjes në hetuesi, të zbardhura e të shtypura
në makinë shkrimi, dëshmitë gojore e shkrimore të dëshmitarëve,
aktekspertizën e përgatitur nga një pedagog letërsie në filialin e
Universitetit Shtetëror të qytetit bashkë me një gazetar të gazetës
97
Stavri Pone
lokale. Çështja kishte të bënte me poezitë e një mësuesi të ri, i cili,
sipas aktakuzës, shfaqte mendime armiqësore dhe antiparti.
Kryetari i Gjykatës, Jorgji Ndreu, ma caktoi çështjen mua. Nuk
kisha dashur ta merrja, ndonëse profesionalisht i kisha qejf çështjet
penale: ishin më të prera. Ato ishin shumica vjedhje të pronës socialiste
e rrallë e tek ndonjë krim, kurse ato për agjitacion e propagandë
edhe më të rralla. Mua më trondiste varfëria, por detyrohesha të
gjykoja e të dënoja njerëz që duhej të më gjykonin e të më dënonin
mua. Dënoja fshatarë që vidhnin misër në arat e kooperativës, një
trastë rrush në vreshta, një dorë pambuk a një grusht ullinj në fermë
dhe një herë dënova një fshatar që kishte goditur policin se kishte
shkuar bashkë me ata të Frontit për t’i marrë derrin. Dënoja, sigurisht,
edhe hajdutë të vërtetë, mjeshtra, që manipulonin me faturat dhe
kishin arritur të vidhnin miliona nga pasuria e shtetit.
Sipas rregullores së brendshme të Gjykatës, çdo gjykatës kishte
të drejtë ta refuzonte gjykimin e një çështjeje të caktuar, po Jorgji,
me këmbënguljen e Saimir Yzeirit, Prokurorit, ma dha që ma dha
mua.
Më qenë ngulur si gozhdë në kokë argumentet e Jorgjit: Nëse
nuk e merr, më kishte thënë në prani të Saimirit, do ta quaja
dezertim nga vija e parë e luftës së klasave që udhëheq Partia,
tradhti ndaj shpresave të drejtësisë sonë socialiste. Ta kërkoj edhe
si Kryetar, edhe si koleg.
U shtriqa e hodha sytë jashtë, në errësirën e natës në kopsht.
Perdet i mbaja të hapura, nuk doja ta humbja kontaktin e shikimit
tim me kopshtin që hapej përtej dritares, edhe pse ora po shkonte
12 e natës. Nga aneksi i vogël vinte zhurma e enëve që lante jaja.
Sonte e kisha ngrënë darkën vonë, jo bashkë me të, siç bëja shpesh,
dhe ajo e kishte merak t’i linte enët pa i larë për të nesërmen.
Tryezën e kisha vendosur përbri dritares së dhomës dhe gjatë
ditës, kur ulesha në të, zakonisht pas pune ose gjatë fundjavës,
çlodhja nga pak sytë duke soditur kopshtin e mbushur me pemë e
lule.
Hyri jaja, e ndjeva nga kërkëllima e lehtë e derës dhe nga hapat
e saj me nallane. U ktheva nga ajo e u shtriqa prapë.
-Do të rrish edhe shumë, Tori, bir?
-Edhe pak.
-Të të bëj një kafe?
98
-Po mirë, po s’përtove.
Jaja ishte rreth të shtatëdhjetave dhe tërë jetën kishte punuar
pastruese shkolle, në shkollën ku unë kisha mbaruar tetëvjeçaren.
Kishte një fytyrë paksa të zeshkët, flokë të drejtë e të dendur, jo fort
të thinjur për moshën, dhe njëfarë burrërie përshkonte tërë fytyrën
e saj që në rini duhej të kishte qenë tërheqëse. Këtë e kisha parë në
fotografitë shumë të rralla të nusërisë së saj.
Më solli kafen, më puthi në faqe, e putha edhe unë në faqen e
saj të rreshkur, por thuajse të parrudhur, e putha me dashuri, si
nënën time, sepse ashtu e doja, që në fëmini, dhe vazhdova punën.
Fillova të lexoja për të disatën herë poezitë, procesverbalet e hetuesisë,
poezitë e botuara në gazetën lokale dhe dy recensionet për to dhe
arrita në përfundimin se poeti nuk ishte armik e antiparti, por një
djalë i talentuar me shpirt të lirë, me përpjekje për t’i shpalosur
artistikisht ndjenjat që i zienin, për ta çliruar zërin poetik nga
autocensura, me një guxim të çuditshëm e të pazakontë, gati të
marrë, me një dëshirë të pakontrollueshme për të shprehur vetveten,
çka përbën atë që karakterizon poetët e lindur. Në to kishte një liri
poetike të mahnitshme, siç ka pasur në të gjitha kohët, në të gjitha
vendet diktatoriale, dhe gabimi fatal i autorit kishte qenë se nuk
kishte mundur të parashikonte interpretimet dhe pasojat e poezive
të tij kobzeza, se kishte hapur gropa për të mbjellë fidanë të gjelbër
vargjesh si vargjet e hardhive në pllajën e një kodre, me aromë lirie,
por duke harruar, çuditërisht, se këto gropa ishin kurthet e tij, varre
për poezitë e tij, në mos dhe për atë vetë. Nuk sulmonte qëllimisht,
nuk kishte ironi apo mllef në poezinë e tij, por vuajtje e brengë
tronditëse, një lloj dhimbjeje migjeniane; nuk rebelohej në vargjet
e tij, por trishtohej; ato ishin të vetvetishme, sikur nuk i krijonte
ai, por një shpirt i epërm brenda tij jashtë kontrollit të vetëdijes së
tij krijuese. Kishte shumë metafora e alegori në to, që përbënin një
pakënaqësi të heshtur, të përvajshme e të sinqertë, jo keqdashëse
e të vrertë, por të mbushur me patos. Poeti nuk ishte armik,
dekadent apo revizionist, siç thuhej në aktakuzë, por thjesht i papra-
nueshëm për poezinë zyrtare të rrjedhës qendrore, jo i dënueshëm
me burg, po shumë-shumë me një dënim jashtëgjyqësor në shkollën
e fshatit ku ishte mësues gjuhe, me çuarje në prodhim për një kohë,
apo, siç thuhej ndryshe, për riedukim në gjirin e klasës punëtore ose
fshatare.
99
Stavri Pone
Shkoi shumë vonë. Kisha arritur në përfundim të qartë dhe i
dhashë fund. U ngrita, shkova në banjë, lava dhëmbët e këmbët, u
ktheva në dhomë e u shtriva në krevat, ku më zuri gjumi menjëherë.
Të nesërmen në orën 8 u takova me Saimirin, Prokurorin, në
klubin e vogël të Gjykatës. Gjyqi fillonte në orën 10.
Prokuroria ndodhej në një ndërtesë me Gjykatën, në katin e
tretë, me administratë më vete, por klubin e kishim të përbashkët. Si
përherë, sa herë kisha proces penal, ku Prokuror zakonisht ishte
Saimiri, shoku im më i ngushtë, takoheshim përpara gjyqit për të
diskutuar ndonjë hollësi ose, kur çështja ishte e qartë, nuk
bisedonim fare për gjyqin, po për gjëra të tjera.
Temat e bisedave të mia me Saimirin ishin pa fund dhe ashtu
vazhdonin, fillimin e kishin pasur që në klasën e pestë, kur qëlluam
të uleshim në një bankë e u bëmë shokë të ngushtë. Në verë shkonim
në lumin e vogël e të prajshëm të qytetit dhe herë laheshin në një
thellomë që i thoshin Vau i Rosave, ku mësuam notin e parë që
mësojnë fëmijët, dikidumin, herë gjuanim korrobace me një kanistër
të vjetër e herë kapnim peligorga, ca zogj të bukur me pupla me
cirka të përhime, të kuqe, të bruzta e të verdha, që i bënin foletë në
ca gropëza që i hapnin thellë në dhé në bregun e thiktë mbi dhjetë
metra të lumit.
I ati ishte berber dhe në tetëvjeçare qetheshim tek ai. Në gjim-
naz jo, Saimirit sikur nuk i vinte mirë për zanatin e të atit. Shkonim
te Murati, një berber tjetër, që na vinte pas avazit, na i linte flokët
pak më të gjatë e na bënte një vizë të drejtë në qafë, megjithëse
hanim dru në Organizatën e Rinisë për këtë lloj qethjeje. I ati i Muratit,
për koincidencë, e kishte patur emrin Enver Hoxha, si të Diktatorit,
dhe dikur, kur lejoheshin privatët, mbi dyqan e kishte mbajtur për
ca kohë tabelën me këtë emër e mbiemër, po më pas ia kishin hequr.
Tani atje punonte i biri, Murati, po dyqani ishte shtetëror dhe tabela
thoshte thjesht BERBER.
Me Saimirin mbetëm shokë të ngushtë gjatë gjithë viteve të
gjimnazit e të Fakultetit të Drejtësisë dhe u diplomuam në të njëjtin
vit, 1972. Në konvikt rrinim përherë në një dhomë. Edhe punën e
kishim filluar në të njëjtin vit në qytetin tonë ku, pasi u diplomuam,
bëmë edhe vitin e stazhit dhe po aty u emëruam, unë ndihmës-
gjykatës e më pas gjykatës, ai zëvendësprokuror e më pas prokuror.
Kur më arrestuan, më gjykuan e më dënuan, Saimiri ishte Prokuror.
100
Ishte studioz, egoist, ambicioz e këmbëngulës, por edhe shumë
inteligjent e me humor. Dhe shumë i pashëm, me flokë të dendur
bjondë me krrela, hundë të drejtë, buzë të holla, sy të kaltër. Nuk
qemë grindur kurrë, veçse në fakultet, në muajin e parë të vitit të
tretë. U grindëm për një vajzë të vitit të parë, Rebeka e quanin, çifute,
shumë e bukur.
Në mensë, një mbrëmje, pashë se ajo rrinte ulur me një vajzë dhe
unë mora guximin e u them nëse mund të ulesha me to. Më pranuan.
Vjen edhe Saimiri, që ia ngul sytë Rebekës. Më pas i them, Ç’deshe që
erdhe në tryezë e llafe të tilla, kot më kot. Nuk folëm nja dy ditë, po
pastaj i fola unë, se nuk kishte bërë asgjë të keqe. Zumë shoqëri me
Rebekën dhe Saimiri i shprehu dashurinë, por ajo ishte e zënë me
një tjetër. Me kaq u mbyll kjo histori.
Më vonë Saimiri zuri dashnore një grua të martuar. Shkova
dhe unë nja dy herë me të, se ia kishte qejfi edhe me mua, dhe Saimiri
u pizmos ca, po nuk e bëri të madhe. Unë zura një tjetër për ca
muaj, e cila m’u mërzit shpejt se nuk i lante dhëmbët rregullisht
dhe, derisa u diplomova, nuk zura më asnjë tjetër.
Hëngrëm mëngjes me nga një panine e dy kremviçe dhe teksa

pinim kafetë Saimiri afroi fytyrën pranë simes e më pëshpëriti,
Sa më i butë, Tori. Bëj detyrën, Prokuror, ia ktheva me shaka. Këtu
jemi në një ekip, kurse atje - shënova me kokë nga tavani mbi të cilin
ndodhej salla e gjyqit - kemi fanela të ndryshme. Nuk m’u përgjigj,
vetëm vuri buzën në gaz. E dija që thellë në veten e tij Saimiri ishte
liberal, për të mos thënë më shumë.
Hynë Rajmonda Beluli, sekretarja dhe dashnorja ime, një
bukuroshe njëzetvjeçare, bashkë me Elena Gjiknurin, rreth 35 vjeçe,
e martuar, e këndshme, pak e shkurtër, sekretarja e Lol Mullisit,
Nënkryetarit të Gjykatës, dashnorja e Saimirit. Donin të vinin te
tryeza jonë, por unë e Saimiri u ngritëm e u nisëm për të dalë. U ktheva
nga Rajmonda dhe ajo më pa me ata sytë e saj larushanë në të blertë,
të çiltër, në pritje të pyetjes që e merrte me mend cila do të ishte.
-Monda, gjithçka në rregull?
-Po, Viktor, mos ki merak.
-Do të paraqiten të gjithë dëshmitarët?
-Të gjithë janë lajmëruar.
-Dhe po s’u paraqitën, - ndërhyri Elena, - mos duhet të vejë
101
Stavri Pone
Monda t’i mbledhë shtëpi më shtëpi? - Ndërkohë ia kishte mbërthyer
sytë Saimirit, se vdiste për të.
Vura buzën në gaz, kapa Saimirin nga krahu e dolëm. Në katin e
dytë u ndamë, Saimiri vazhdoi në të tretin, ku kishte zyrën, një zyrë
të mobiluar ku e ku më bukur se zyra ime. I takonte, ishte Prokurori i
rrethit, kurse unë gjykatës i thjeshtë.
Kryetar Gjykate kishim Jorgji Ndreun, që kishte ardhur me
transferim nga Berati përpara dy vjetësh. Kishte qenë shok lufte dhe
mik me Asaf Dishnicën, një nga trimat e krahinës sonë. Kur filloi
lufta studionin të dy në Rumani për jurisprudencë, kishin lënë
studimet e qenë kthyer në atdhe për të luftuar. U inkuadruan në
batalionin Semani, ku Asafi u caktua komisar, dhe më pas në Grupin
III të Mallakastrës. Asafin e kapën fashistët dhe e vranë barbarisht,
Jorgji mbeti gjallë, me dy plagë në trup. Pas Luftës mbaroi studimet
në Rumani dhe u diplomua jurist.
Ishte burrë i pashëm, i shtruar, fjalëpakë, me gjurmë vuajtjesh të
hershme, të retushuara keq nga koha, me flokë të dendur ende të
zes, sy të përhimët, zhbirues, dritare të një shpirti të kulluar, pa
shpërthime të jashtme, me stuhi të rralla të brendshme, pa dalë kurrë
në sipërfaqe, një qeli e ruajtur nga policët e pagabueshëm të instinkteve
mbrojtëse, statujë e gjallë e stoicizmit të njeriut të mençur e praktik,
gjykatës model së pari i vetvetes, pastaj i të tjerëve.
Sipas organikës kishte në dispozicion një kryesekretare, Ariste
Sotirin, e cila kishte për zyrë paradhomën e zyrës së Jorgjit. Ajo
përgatiste dosjet për të, kalendarët, komunikonte me popullin, nxirrte
agjendën e gjyqeve, kopjonte në makinë shkrimi e bënte plot punë
të tjera. Ishte e pamartuar, korrekte në punë, paksa e ashpër në
dukje, po me zemër të mirë.
Në Gjykatë ishim gjithsej 9 gjykatës dhe më i riu në moshë isha
unë. Çdo gjykatës kishte zyrë më vete dhe një sekretare që mbulonte
dy prej tyre. Rajmonda ishte sekretarja ime dhe e Koço Gjinit, një
burrë mbi 50 vjeç, tullac, i urtë, servil i Kryetarit. Rajmonda kishte të
bënte vetëm me ne të dy. Ajo mbante dokumentacionin, shtypte në
makinë, merrte shkresa nga kryesekretarja dhe komunikonte me
Kryetarin vetëm nëpërmjet saj. Të gjitha dokumentet që merrte nga
unë e Koçoja i mbyllte në kasafortën e zyrës së saj dhe çelësin e
mbante ajo. Sekretaret qenë sistemuar në dy zyra, në secilën punonin
3 syresh.
102
Ishte kompetencë e Kryetarit të caktonte gjykatësin për një çështje
të caktuar. Çështjet me shumë rëndësi i gjykonte vetë. Vendimi që
jepte gjykatësi nuk kthehej, jepej në emër të popullit. Nëse dënimi
ishte i padrejtë ose i pasaktë, çështja shkonte në Apel ose në Gjykatën
e Lartë. Gjykatësi mund të kritikohej, mund të pushohej dhe nga
puna, por vendimi i dhënë prej tij nuk kthehej.
Gjyqi kundër mësuesit të ri u zhvillua sipas të gjitha parashi-
kimeve. Akuzën e paraqitur nga Prokuroria e çmova të drejtë, faktet
dhe dëshmitë gojore e shkrimore të mirëqena dhe në përfundim, në
pajtim me Nenin 55 të Kodit të ri Penal dhe me miratimin e
njëzëshëm të ndihmësgjyqtarëve, i dhashë të akuzuarit 10 vjet burg.
Ishte gjyqi i parë penal që zhvillova në mënyrë autoritare, impo-
zante, me një gojëtari aq të rrallë sa Saimiri, po edhe Rajmonda, që
mbante procesverbalin (ma thanë më vonë) ishin habitur. E ndieja
edhe vetë që i kisha hyrë në hak atij djali të ri, që për nga poezitë që
i kisha lexuar kishte një shpirt aq të ndjeshëm, por isha i bindur se
kisha zgjedhur rrugën e vetme të mundshme.
Vështrimi i Jorgjit, që rrinte ulur në rreshtin e parë me dy
instruktorë të kulturës të Komitetit të Partisë së rrethit, më ndiqte
me miratim gjatë gjithë kohës. Kur salla u ngrit në këmbë dhe unë
shpalla vendimin, shikoja vetëm Jorgjin, që u duk sheshit se u lehtë-
sua, ndonëse nuk buzëqeshi. Buzëqeshja ishte monedha që ai e falte
më rrallë. E kisha të qartë sikletin që ndiente ato çaste - po të kisha
dhënë një vendim më të butë, Jorgji do të kritikohej nga Komiteti i
Partisë i Rrethit, siç kishte ndodhur në një rast të ngjashëm. Kështu,
në vend të 1 viti ose dënimi me riedukim, i dhashë të akuzuarit 10
vjet heqje lirie.
Krejt padashur, siç nuk e kisha zakon, hodha sytë nga i aku-
zuari dhe ndesha sytë e tij të çakërritur. Nga reagimi në sallë kuptova
se të pranishmit kishin opinione të kundërta, disa e quanin ven-
dimin të drejtë, disa të rëndë. Gjyqin e shpalla të mbyllur, të
akuzuarit i hodhën prangat dhe policët e nxorën nga salla.
Jorgji m’u afrua, më shtrëngoi dorën dhe pa buzëqeshur më tha
thjesht, Urime! Ky ishe përgëzimi më i madh që mund të bënte ai
njeri autoritar. M’u afrua edhe Saimiri e më dha dorën miqësisht,
gjoja me qortim. Pretenca e tij për të akuzuarin kishte qenë për 12
vjet.
Më tha mënjanë të hanim drekë bashkë. Në mesditë kishim rreth
103
Stavri Pone
një orë e gjysmë pushim, por edhe mund ta tejkalonim, Jorgji nuk
ishte i rreptë me orarin, kërkonte vetëm punën. E dinte që kishte
raste kur, në çështje të vështira, punonim edhe në shtëpi me orë të
tëra.
Shkuam te aneksi i Turizmit, siç bënim shpesh, dhe drekuam.
Unë mora një sallatë, një biftek e një birrë, Saimiri peshk dhe një gotë
verë. Dukej që nuk ishte më qejf dhe më tha se me gjithë shkëlqimin
tim në gjyq, isha treguar i ashpër. E pashë me habi. Ti ishe më i
ashpër në fjalën tënde, apo jo?, i thashë. Dhe kërkove 12 vjet.
-Sigurisht. Është detyra ime të jem sa më i ashpër, kurse jotja
sa më i butë që drejtësia të vijë në balancë. A nuk ka ajo për
simbol balancën?
Si miq të ngushtë që ishim, i kishim sahanët pa kapakë, flisnim
hapur me njëri-tjetrin, diçka e stërlashtë midis nesh qysh në
gjimnaz, po sidomos në fakultet. Ngaqë ishte shumë inteligjent e
me bagazh të gjerë, por edhe shumë skrupuloz, e kishin bërë
prokuror në një moshë aq të re, gjë fort e rrallë. Të dy ishim me të
gjitha notat dhjeta, hiq një nëntë në fizkulturë që kishte ai.
Ia dija mendimet e fshehta dhe nuk u habita kur ai, me një zë të
ulët nga frika e ndonjë mikrofoni regjistrues nën tryezë, filloi të
shprehej kundra, siç bënim përherë në konfidencë të dy, që në gjimnaz
e fakultet. Në mendimet tona përfshiheshin dyshimet në vijën e
Partisë, egërsia e diktaturës së proletariatit, e shpatës së klasës punëtore,
drejtësia e padrejtë socialiste, liritë e individit në vendet e ashtuquajtura
revizioniste si në Rusi, Hungari e Rumani, më të gjera se te ne, dhe
liritë e vërteta të individit në vendet kapitaliste si në Francë, Itali e
Amerikë.
-Misioni ynë human, - tha, - shpirti i drejtësisë së vërtetë, jopo-
litike, ndërgjegjja jonë mbipolitike, na dikton që një kategorie të
akuzuarish politikë t’u japim, nëse kemi mundësi, dënime më të lehta.
Në punë poezish, arti e kulture s’ka pse të jemi aq të rreptë. Kri-
juesit nuk janë kriminelë, banditë, armiq të mirëfilltë të regjimit.
Janë njerëz me shpirt të hollë, delikat, njerëzor. E ndiej këtë që them,
e ndiej thellë, si dhembje. Të jemi të partishëm, sigurisht, se ndryshe
na fluturon koka, por duhet edhe të manovrojmë. Ishte djalë i ri ai
, sa ne ishte. Me shpirt poetik, me ëndrra prej të riu, si tonat. Kurse ti e
dërmove hipokrizisht. E kishe në dorë t’i jepje të paktën gjysmën e
dënimit.
104
-Shih! - ia ktheva me habi. - E dërrmova unë?! Me gjithë mend e
ke? Po ti që m’u kundërvure ashpër? Ti pse nuk manovrove?
Për disa sekonda mbeti si i hutuar, duke më parë në sy si guhak,
por e mori veten shpejt.
-Po ti me gjithë mend ma kërkon këtë? Ka nevojë të të shpjegoj
se ku ndryshojmë unë e ti? Ti e di po aq mirë sa unë që pozita ime
është krejt ndryshe. Më mirë prano që nuk je i rrahur me çështje
penale të kësaj natyre. Me pak iniciativë e kishe në dorë të rrëzoje
disa nga figurat e akuzës. Ma thuaj hapur: gjykove me mendjen
tënde, apo të Kryetarit?
Nuk kisha nga ia mbaja, më kishte zënë ngushtë. Megjithatë ia
prita:
-Pse, kujton ti se ndryshojnë pikëpamjet e mia nga të Kryetarit
dhe të tuat si prokuror në çështje të tilla?
Fjalën prokuror e theksova. U mendua një grimë, bëri sikur nuk
më kuptoi, pastaj më shigjetoi me vështrimin e vetëtimtë të syve të
tij të kaltër, tmerrësisht inteligjentë.
-Ç’do të thuash?
-Saimir, e ke të lehtë ti, mjafton të formulosh akuzat dhe je në
rregull. Kurse puna ime është si puna e pehlivanit në tel, e ke para-
sysh? Pak më shumë të anosh nga njëra anë, bie e thyen qafën. Unë
u përpoqa të ecja sa më drejt, nuk kisha qejf të rrëzohesha.
-Ama veprove kundër ndërgjegjes tënde.
-Sikurse ti.
Ai u nxeh.
-Unë jam prokuror, mbrojtës i shtetit, i Partisë, dreqi ta hajë! Të
zbutja akuzën do të ishte skandaloze! Kurse ti kishe dorë të lirë të
veproje më ndryshe! Të paktën diçka më ndryshe! Kujton ti se ky
është gjyqi i parë penal imi dhe nuk di sa kishe në dorë?
Ndenja disa çaste pa folur, pastaj e pashë në sy e i thashë me
zë të ulët:
-Para ca ditësh Jorgji më thirri në zyrë. E kishte studiuar dosjen
e tij. Sipas rregullit është i detyruar të njihet me faktet e çdo
çështjeje penale pavarësisht se gjyqin e bën një tjetër. Më tha shpre-
himisht: jo më pak se 10 vjet. A mendonte vetë ashtu, a ia kishin
sugjeruar nga lart, nuk e di. Unë s’mund të dilja kundër një
vendimi të dhënë.
-Po ashtu thuaj, pra!
105
Stavri Pone
Ai i dha fund gotës së verës dhe duke më parë me sytë e tij të
kaltër në të cilët i vetoi një dritëz miqësore, disi ledhatare e konfiden-
cialisht joshëse, u hodh papritur në një temë tjetër.
-Tori, vazhdon të shkruash më nga ato?...
E kishte fjalën për ca shënime që shkruaja fshehtas siç ma jepte
truri. U mendova një hop përpara se të përgjigjesha. U ndodha disi
ngushtë, se pyetja më erdhi krejt papritur. Saimirit nuk i kisha
mbajtur kurrë ndonjë të fshehtë. E dinte që shkruaja llojlloj
mendimesh, si më vinin në kokë, shpeshherë i nxitur edhe nga
leximet. Dinte se lexoja edhe libra të ndaluar, gjë që dhe ai e bënte.
Këto ishin të fshehtat më të mëdha që ndanim së bashku dhe Saimiri
më kishte dhënë prova, sikundër unë atij, se askush tjetër, veç ne të
dyve, nuk ishte në dijeni të tyre. Unë i besoja si vetes dhe isha i
bindur se nuk do të më shiste kurrë, edhe sikur nën torturë ta vinin.
Kështu që nuk mund ta gënjeja, çka do të ndodhte për herë të
parë midis nesh. Madje u pendova që isha menduar aq gjatë.
-Po, - i thashë. - Po ti e di ç’janë, hamendësime koti.
-Ti mund t’i nënvleftësosh, unë jo. Për mua ato kanë bosht filo-
zofik. Te çdo njeri ka vend për të filozofuar. Truri bluan e bluan, si
mulli. Askush s’e ndal dot. Por gjithçka që mendojmë në veten tonë,
në the-llësi të qenies sonë, rri në errësirë, si në varr.
Heshti një grimë e vazhdoi:
-Kurse ti i nxjerr në dritë. Të kam zili, Tori. Për të mirë, sigurisht.
Ti e di sa dua të shkruaj edhe unë si ti . Di edhe që e kam provuar, por ato
që kam shkruar kanë qenë të shpifura. Kurse ti je ndryshe. Në fakultet
më lexoje çdo gjë që shkruaje, këtu s’më ke lexuar asgjë.
-Në fakultet ishte ndryshe, ishim më të lirë.
-Tori, kam vërtet qejf të më lexosh diçka ndonjë fundjavë. Nëse
nuk ke më besim tek unë, e lëmë, zëre se s’ta kërkova.
-Ç’ia fut katundit! Hajde kur të duash. Vetëm mos qesh me to!
-Pse, kur kam qeshur?
Nuk iu përgjigja, se më kaploi një vegim absurd. Përfytyrova
sikur Shënimet, që i shkruaja natën vonë, Saimiri t’i lexonte në sallën
e gjyqit në formë akuze kundër meje dhe po ta zhvillonte gjyqin
Jorgji, unë do të dënohesha jo më pak se ai mësuesi që kisha dënuar
sot. Saimiri dukej vërtet në formë, mbase nga vera.
-Ndonjë barceletë e re të ka rënë në vesh?
-Jo.
106
Më kishte vrarë ai gjyq i mallkuar dhe ndieja një pendesë që ma
pickonte shpirtin si akrep. Po të isha në formë mund t’i kisha treguar
ndonjë. Nuk kishte barceletë me spec, siç quanim midis nesh ato që
tallnin regjimin, që të mos ia tregonim njëri-tjetrit. Po tani, edhe po të
dija ndonjë të re, nuk isha në qejf për t’ia treguar.
Thirra kamerierin, paguam secili të vetat, u ngritëm e dolëm.
Qëndrova në zyrë deri në orën 4, sipas orarit, por edhe të mos
kisha shkuar më në punë, Jorgji nuk do të ma zinte në gojë. Kurse
Aristeja ishte e ngurtë, të bënte për një lek për orarin. Hiqnim pikën
me të përpara se të vinte Jorgji kryetar dhe ai nuk e ndërroi Aristenë,
e mbajti si ndihmësen e tij. Megjithëse me ardhjen e Jorgjit ajo e uli
disi tonin, prapë të fuste xixat për punë orari, a thua se ishte ajo
Kryetare e Gjykatës.
Pas pune u ktheva në shtëpi, domethënë në shtëpinë e jajës, ku
banoja. Pas diplomimit në vitin 1972, sot e shtatë vjet, nuk banova
më në të, sepse gjërat ndryshuan. Ime motër Flora, tre vjet më e
madhe se unë, kishte mbaruar për art dramatik dhe punonte aktore
në teatër. Aty u dashurua me një kolegun e vet, Leonard Sofronin,
aktor dhe ai, që ishte ngushtë me shtëpi. Flora dhe Nardi nuk mund
të martoheshin për mungesë strehimi, ndaj u vendos të banonin në
shtëpinë tonë derisa të merrnin apartament, ndërsa unë të shkoja te
jaja, që banonte e vetme në shtëpinë e saj private përdhese me një
dhomë, kuzhinë e aneks në lagjen Belik.
Për Florën dhe të shoqin atje nuk kishte vend, kurse për mua
ishte feja vetë, kisha një dhomë në dispozicion për të fjetur e punuar,
kurse jaja do të flinte në kuzhinë. Madje qe jaja që e propozoi këtë
zgjidhje. Flora dhe Nardi morën shtëpi pas tre vjetësh, në vitin 1975,
por unë vazhdova të banoja te jaja. U mësova aq shumë me të dhe
ajo me mua, sa më vinte keq të ikja, më dukej sikur do ta braktisja.
Nga ana tjetër, apartamenti që kishte marrë Flora ishte afër prindërve
dhe nuk kisha merak për ta.
Me t’u kthyer në shtëpi pashë jajën në oborr duke u marrë me
rosat, u hidhte lakra të grira e misër. Kishte pesë a gjashtë rosa dhe
kujdesej shumë për to. Unë kisha sajuar një basen të vogël ku rosat
kënaqeshin duke u larë. E putha në faqe, çka e bëja gjithmonë, i thashë
se kisha ngrënë drekë, se gjyqi kishte shkuar mirë e shkova në dhomën
time.
Në të ishte një dollap, ose musëndër e futur në mur, e ndarë në
107
Stavri Pone
dy kate dhe në dy pjesë, në pjesën përparme, që ishte e mbushur me
rroba, dhe në një pjesë më të thellë, që nuk dukej. Pikërisht në atë
pjesë të brendshme mbaja disa libra të ndaluar, të quajtur të verdhë,
dhe disa të tjerë filozofikë në italisht, që përbënin të fshehtën time më
të madhe. Edhe fletoret e Shënimeve atje i mbaja.
Kishte kohë që shkruaja kësi shënimesh, qysh në gjimnaz, po më
shumë pas fillimit të punës si gjykatës. Duke m’u grumbulluar pikë-
pikë, jashtë vullnetit tim, mendime të reja, të panjohura, kisha nisur
të dashurohesha me disa të vërteta që ekzistonin fuqishëm në libra, e
kam fjalën për gjithçka që e besoja për të vërtetë, dhe e besoja për të
tillë kur më dukej se autori nuk gënjente, të vërteta ndryshe, të cilat
i doja pikërisht pse ishin ndryshe dhe nuk m’i pomponte kush në
vetëdije me forcë. Si pakuptuar zemra nisi të më bëhej njëfarë
koshereje bletëmendimesh, një zgjua ku hynin e dilnin pareshtur
insekte fluturake të lira që prodhonin një mjaltë vende-vende të
hidhur, që mund të helmonte një mendje të partishme, por që ishte
mjalti im, i ngjizur tek unë, që nuk mund të zbrazesha prej tij, por
mbruhesha prej tij.
Ky zgjua i formuar që në vitet e para të adoleshencës nuk reshti
së gumëzhituri, u bë vetja ime e dytë, identiteti im, dashuria ime,
dhe unë dashnori i fshehtë i zgjoit tim që më kridhte në ëndrra e më
shëtiste në gjithë botën. Ky formim - që tani ca pordhacë që vdesin
për anglicizma i thonë background - ishte përmendorja e fshehtë e
strukturës sime shpirtërore që më zotëronte të tërin, por që unë, si ai
që përpiqet të fshehë një plagë të ligë, përpiqesha ta mbaja sa më
thellë dhe, kur ajo gjente rezonim së jashtmi, jehonte me akordin e
brendshëm dhe unë vendosja një urë komunikimi me të jashtmen, si
ajo që kisha vendosur me Saimirin.
Edhe ai pak a shumë atë formim kishte, por ishte elastik, brohoriste
fort nëpër mitingje e festa, çirrej sa i shqyhej gurmazi, kurse unë jo
dhe aq; atij ia kishte qejfi edhe të binte në sy e komandonte dhe që në
klasë të tetë, kur u futëm së pari në Organizatën e Rinisë, plasi sa u
zgjodh sekretar Rinie i klasës dhe, më pas, në gjimnaz, edhe i shkollës,
dhe unë kontribuova shumë në zgjedhjen e tij, sepse bëra propagandë
elektorale të fuqishme në favor të tij, sidomos te vajzat (se te djemtë
kishte rivalitet), të cilat ia dhanë votat. Kështu që, së jashtmi, Saimiri
ishte më pak rebel se unë për nga mendimet, që nuk i kishte dhe aq
kundra, të paktën jo në shkallën time, sepse, kur i leverdiste, e dridhte
108
muhabetin e shpesh kundërshtonte veten ose, më saktë, atë çka kishte
thënë më parë.
Unë, ndryshe nga ai, kisha një qenësi dreqi në mendimet e mia të
çartura, u rrija besnik e më rrinin besnike, as unë e dridhja as ato, madje
të dyja palët, si unë si ato, bëheshim përherë e më agresivë në kundra-n
tonë. Se si e se pse u formova kështu, nuk e di, por di që kësisoj u formova,
me mendime antiparti (ose disidente, por atëherë nuk përdorej kjo fjalë)
në mënyrë të paqëllimshme për t’u bërë armik. Unë nuk kisha rënë pre
e kurrfarë propagande të ndonjë armiku klase. Ishte e habitshme, por
e vërtetë, se për regjimin armiqtë doemos ishin ose të trashëguar, të
mirëqenë, pjesëtarë apo të lindur nga klasa e tyre si të tillë, ose të plaz-
muar nga një armik tjetër. Regjimi nuk mund të konceptonte dot se si
një njeri joarmik mund të bëhej armik vetvetiu. Ka të ngjarë që unë të isha
bërë i tillë kësisoj, çka me siguri përbënte një përjashtim nga rregulli.
Dalëngadalë, pa e kuptuar as vetë, më qenë dobësuar valvulat
e sigurisë së brendshme vetëmbrojtëse të njeriut nën diktaturë. Si
një lloj kanceri që i lëshon metastazat pa dhimbje m’u shfaq
sindromi i lirisë, i lirisë së mendimit dhe pastaj i fjalës, derisa u kthye
në sëmundje, në kob e rrënim.
Unë mbase do të kisha mundur ta parandaloja atë sëmundje po
të ishte në dorën time. Kjo tingëllon qesharake, absurde, por është e
vërtetë: Nuk ishte në dorën time. Unë qeshë dënuar prej destinit tim.
Ose së shkruarës, siç thotë populli. Gjithë fatkeqësia ime ishte se ato
që mendoja jo vetëm i shkruaja, po herë-herë dhe i llapja. Si deti që
nxjerr buzë tij çdo gjë të lundrueshme, përveç gurëve e hekurave.
Unë duhej t’u lidhja gurë në qafë mendimeve të mia, të mos i lejoja të
pluskonin ashtu të sfungjerta për t’u përkundur nga dallgët e për t’u
lexuar në breg.
Hapa musëndrën, nxora njërën nga dy fletoret e Shënimeve dhe
fillova të hidhja disa mendime nga gjyqi i sotëm, një gjyq që e kisha
zhvilluar kundër ndërgjegjes sime të fshehtë. Po sa nisa të shkruaja,
dora më ngeci. Nuk e doja veten dhe, për herë të parë, ndjeva neveri
për një gjyq timin, për atë gjyq fals e të shtirur që zhvillova, ndonëse
u pëlqye nga autoritetet. Më dilte përpara syve fytyra dyllë e verdhë
e atij mësuesit të ri, po aq të ri sa unë, e më erdhi për të vjellë. E
lashë punën me Shënimet, dola në kopsht e nisa të bëj fizkulturë.
Në kopsht, në një cep të pazënë nga pemët e lulet, kisha ndër-
tuar që kur isha student njëfarë këndi sportiv vetëm me një paralele,
109
Stavri Pone
kurse në manin e madh me trung të gjerë, pema më e lartë në kopsht,
kisha vënë një tabelë me kosh basketbolli. Sa herë kthehesha nga
puna bëja ndonjë gjysmë ore stërvitje në paralele ose me top basketbolli,
pastaj lexoja, shkruaja ose dilja në pjacë, ku më së shumti takohesha
me Saimirin, po edhe me Nardin, kunatin. Shkoja edhe në shtëpi, te
prindërit, ku rrija një copë herë.
Mbarova stërvitjen dhe thashë të merrja në telefon Saimirin e të
dilnim, po ndërrova mendje, vendosa të lexoja. Hapa musëndrën dhe
nxora veprën e Arendtit Rrënjët e Totalitarizmit në italisht. Ma kishte
dhënë Agron Dima, agronom, djali i Athinasë, kunatës së jajës. Ishte
libër i futur fshehurazi në Shqipëri, sesi, një dreq e di. Unë kisha nisur të
mësoja italisht që në vit të parë gjimnaz me një fjalor që i mungonin
disa faqe dhe me kohë përparova mirë. Librat joletrarë i lexoja më
lirisht se ata letrarë. Kurse anglisht kisha bërë në tetëvjeçare, në
gjimnaz e fakultet, por prapë në atë gjuhë isha më dobët.
Bëhej rreth një muaj që kisha nisur të lexoja librin e Arendtit,
me mundim të madh, se vende-vende ishte shumë i vështirë për
formimin tim, i mësuar me klishe filozofike të gatshme, shkollareske,
kurse libri i saj ishte plot me silogjizma, deduksione e metafora gati
të pakapshme dhe të trajtuara ndryshe. Duhej t’i shtrydhje trutë
mirë për të zbërthyer një pasazh, edhe pse fjalori më ndihmonte
shumë. Dhe në vendet ku arrija ta kapja kuptimim autorja më mahniste
me thellësinë e mendimit. Ishte vërtet e madhe. Dhe s’ka se si të mos
ishte, kur që në moshën 22-vjeçare kishte mbrojtur doktoraturën në
Universitetin e Hajdelbergut. Në moshë aq të re! Në vitin 1933 kishte
shkuar në Francë për t’u shpëtuar nazistëve dhe më 1941 në Amerikë.
Pas veprës Rrënjët e Totalitarizmit kishte botuar edhe plot të tjera.
Lexova nja dy faqe e mbajta plot shënime. Më habiste fakti se si
ishte e mundur që ajo autore fliste për diktaturën si të kishte jetuar
edhe në vendin tonë. Kaq të ngjashme qenkan diktaturat?
Ato ditë, ishte mesi i prillit, Jorgji më ngarkoi një çështje civile
dhe, paralel me të, një çështje penale për një hajdut të ndërmarrjes
së Grumbullimit që, me sa shihej nga të dhënat që na kishte dërguar
Prokuroria, kishte bërë kërdinë me paratë e hallexhinjve të gjorë
që mblidhnin llojlloj bimësh mjekësore, madje edhe hithra, për të
fituar ndonjë lek.
Kishte kaluar ora 4, mund ta lija punën, por vazhdoja të isha i
zhytur në të dhënat që përmbante dosja e tij. Madje nuk ndjeva se
110
si hyri Rajmonda, që përherë trokiste. Më vuri nja dy shkresa mbi
tryezë e nuk po largohej. Ngrita kokën dhe e pashë në sytë e saj të
bukur larushanë me reflekse të blerta. Edhe buzët i kishte të bukura,
po sidomos trupi i saj më tërhiqte, ishte vërtet epshndjellës. Ishte
vajzë serioze, e pafjalë, studioze; natën ndiqte filialin e Univer-
sitetit të qytetit tonë për gjuhë-letërsi. Bënte mirë, i duhej të ruante
vendin e punës.
Ishte e mrekullueshme në seks, por më kënaqte edhe fakti që dhe
ajo kënaqej. Tani më kishte ngulur sytë e po më shikonte jo e qeshur,
si përherë, as me atë dëshirën e fshehtë të paktën për ta puthur, që
ia lexoja në sy, po paksa e hutuar.
-Hë, Monda?
-Tori, të të bëj një pyetje?
-Patjetër, po më parë më lejo të të pyes unë: pse s’ke ikur? Ora
ka kaluar.
-Doja... të iknim bashkë, - tha dhe u bë flakë.
-Do të rri edhe pak. Ç’pyetje kishe?
-Atij mësuesit... poetit... nuk të duket se i dhe shumë?... Ai s’kishte
veprimtari...
Mblodha buzët e nuk iu përgjigja menjëherë.
-Monda, tashmë ti ke përvojë në gjykatë dhe duhet ta kesh
kuptuar se ca gjëra penale... me zarar... nuk janë përherë në dorën
e gjyka-tësit... Së jashtmi duket sikur është ashtu, por...
Ajo nuk foli, më hodhi një shikim lojcak, bëri të kthehej, po diçka
e mbajti. Ma dha truri t’i jepja një të puthur. Madje duket për atë
kishte ardhur, se si zor të kishte hallin e atij mësuesit, kurse shkresat
mund të m’i sillte të nesërmen, se orari për atë ditë kishte mbaruar.
-Kryetari në zyrë është? - e pyeta.
Tundi kokën pohueshëm. Sa herë vinte në zyrën time për të
sjellë a marrë ndonjë dosje, urdhër gjyqi a formular, skuqej e
fërgëllonte nga koka te këmbët. Vrapova te dera e i vura çelësin. Ajo
e kuptoi, u bë sërish flakë dhe u mbështet te rafti i dosjeve që ndodhej
pranë tryezës sime. Iu afrova, e mbërtheva nga supet dhe e putha. M’u
lëshua e tëra, sytë iu kapitën dhe gjoksi nisi t’i hovte rrëmbimthi.
-Ç’ke kaq të veçantë që më nxjerr gjithnjë jashtë vetes? - i
pëshpërita.
Nuk foli, vetëm drithëronte e ngjishej pas meje. I ngrita bluzën dhe
kanotieren, ia ngrita gjimbajtëset me forcë, se nuk ia zbërtheja dot,
aq sa më duket se iu këput një kopsë, dhe asaj i shpërthyen gjinjtë që
111
Stavri Pone
nisa t’ia ledhatoja e t’ia kafshoja me një megavoltazh ashku rrasallitës.
Ajo rënkonte, më lëpinte e më kafshonte në kraharor. E ngrita peshë,
e vura mbi tryezë (për dreq u rrokullisën ca gjëra e ranë përtokë
me zhurmë) i ngrita kofshët e u zhyta në trupin e saj. Por nuk ndihesha
rehat, e kam bezdi ta bëj në këmbë, ndaj prapë e mora peshë, e shtriva
mbi moket, përpara tryezës sime, pranë kolltukut të vetëm që kam në
zyrë, dhe u hodha mbi të i dalldisur duke harruar idiotësisht gjithçka,
përveç zjarrmisë së kofshëve të saj dhe freskisë që më rridhte në
gishta nga prekja e gjinjve të saj të gufmuar e të fortë.
Në zyrën time kishim bërë dashuri edhe herë të tjera, një herë
edhe në zyrën e saj, kur sekretaret e tjera kishin ikur, po përherë kur
Jorgji mungonte dhe kur ishim të sigurt se nuk rrezikoheshim të
pikaseshim nga Aristeja. Nja dy herë e kishim bërë në natyrë, një
herë në mes të shkurreve të Pyllit të Kishës, buzë lumit që rridhte
përmes qytetit, një herë tjetër anës një gardhi teksa ktheheshim nga
kinemaja verore. Po tani që Jorgji ishte në zyrë kisha treguar guxim
të marrë dhe çudi si Rajmonda nuk kundërshtoi.
U ngritëm, u veshëm e u rregulluam, i dhashë dhe një të puthur
të fundit dhe ajo doli. Për fat të mirë, askush nuk ndodhej në
korridor. Do të kishim rënë në sy, se unë ende i ndieja tiparet si të
shfiguruara, por as Rajmonda nuk qe në gjendje më të mirë.
Një ditë aty nga fundi i prillit, rreth drekës, po hyja në Gjykatë
pasi kisha ngrënë një panine me dy qofte të shoqëruar me një
krikëll birrë. Atë kohë pashë të dilte vajzë që nuk ma kishin zënë
sytë më parë. U ndeshëm në hollin e sipërm, ajo duke dalë, unë duke
hyrë.
U shtanga. Ndjeva një boshllëk në lukth, një mungesë ajri që
m’u duk se u zëvendësua në çast nga një mbushje e ajërt, e etertë
dhe dehëse. Ia dija dobësinë vetes, hipnotizohesha nga një femër e
bukur, bëhesha vuv, magjepsesha e shndërrohesha në një psikopat
që nuk kujdeset të fshehë shitosjen e tij. Po ashtu më ndodhi edhe atë
çast: u budallallepsa si dreqi.
Qëndruam ballë njëri-tjetrit vetëm për dy a tri sekonda, aq sa u
desh t’i hapja a të më hapte udhë e gati u përplasëm. Vuri buzën në
gaz dhe atëherë e njoha, ishte Margarita, vajza e Jorgjit, foton e
zmadhuar të së cilës ai e mbante në tryezën e zyrës. Ajo diç mërmëriti
nëpër dhëmbë, një si ndjesë a si përshëndetje, nuk e di, dhe u largua
112
duke trokuar takat e holla të sandaleve. Ktheva kokën si shigjeta e
busullës e tërhequr nga fusha magnetike dhe vizioni i fundit që pata
qenë këmbët e saj të bukura, të drejta e të gjata dhe fundi që i ngrihej
paksa mbi gju.
Nisa të ecja drejt zyrës pa parë asgjë, se përpara syve kisha ende
imazhin e saj, athua se një blic ma kishte stampuar verbueshëm në
tru - sy të kaltër, si ngjyra e qiellit të kulluar, madje me një kaltërsi
më të ëmbël, me një ndriçim të butë boreal, hundë e hollë, e përkryer,
dhe buzët, ah, ç’buzë të plota e joshëse, e poshtmja paksa më e
gufmuar, si e prerë nga një petale e roztë trëndafili, dhe flokë të ver-
dhë, si kashta e grurit të pjekur, të drejtë e të dendur. Ndieja edhe
parfumin që kishte lënë pas, po s’më bënte përshtypje asgjë tjetër
veç fytyrës dhe këmbëve, trupit të saj të gjatë e të përkryer që kishte
derdhur mbi mua atë magjinë e mallkuar që më derdhte çdo femër
e bukur, po nuk besoj të kisha parë ndonjë tjetër më të bukur. Çudi,
se në foton që mbante Jorgji nuk i spikaste kaq shumë bukuria!
E bukur ishte dhe Rajmonda me ata sytë e shkruar në të blertë
dhe flokët e gështenjtë, me gjinjtë e mbushur dhe trupin epshndjellës,
me atë aromën e veçantë të flokëve e të kurmit që më ndizte sapo i
afrohesha, po pamja e vajzës që sapo kisha parë e shoi Rajmondën
si drita e fortë që shuan një film fotografik e më erdhi keq.
Dera u hap e hyri Saimiri. Po kjo punë!, m’u bë sikur tha dhe u ul
në kolltukun e vetëm të zyrës sime. E pashë në mënyrë pyetëse, kishte
folur me vete apo me mua. Saimiri përplasi dorën në krahun e
kolltukut dhe, me sytë nga dritarja, palli:
-E di, or burrë i dheut, ç’vajzë paska kryetari yt?
E pashë në sy pa folur. Vetëtimthi m’u përhi përpara syve figura
e vajzës bjonde që para nja dhjetë minutash më kishte lënë pa
mend. Pra, ajo paskesh qenë vërtet vajza e Jorgjit.
-Ç’vajzë?
-Një që… Për atë Zot, që s’e besoj fare, sikur e kanë nxjerrë nga
ndonjë film. Jo film dosido, po Hollivudi.
-Mos është një bjonde?
Ai u elektrizua si dreqi.
-E pe?
-Shkarazi, nga larg, - iu shmanga unë. - Sa kishte dalë nga
Gjykata e po largohej. Unë po hyja.
-Eh, si ishte! T’i këpusje kokën… Unë e pashë nga afër, te Jorgji.
113
Stavri Pone
Isha duke dalë nga zyra e tij, kur ajo hyri. Jorgji na prezantoi. S’ka
shumë që është kthyer nga Franca, ka mbaruar për frëngjisht. Po jo në
Francë, në Rumani.
-Për frëngjisht në Rumani?
-Pse jo? Për frëngjisht mbarojnë dhe këtu.
-Po, sigurisht, - thashë unë paksa i hutuar. - Po mund të kishte
mbaruar në Francë.
-Jo po në Kanada! Jorgji s’është anëtar i Byrosë Politike, o shpirt!
Dhe në Rumani e çoi se njihej me ambasadorin rumun. Është vllah
Jorgji. Ose arumun, njësoj është. E dije ti?
-Jo.
-Epo ta dish. Rumunët i kanë qejf vllehët. Ka studiuar me bursën
e tyre, as Jorgji e as shteti ynë s’kanë paguar asnjë lek për shkollimin
e saj. Nesje, këto s’kanë rëndësi. Rëndësi ka që të shtunën shoku
Jorgji bën një festë për diplomimin e saj.
Mua diç më theri në zemër.
-Të ka ftuar?
-Po. Pse, ty jo?
-Mua? Çne mua! Unë jam gjykatës i thjeshtë, vartës i tij, jo
funksionar. Ndryshe puna jote.
-Ja ftesa, - tha Saimiri dhe si e nxori nga xhepi ma zgjati pa
krekosjeje, por që ishte më shumë se krekosje. S’e arrija dot, kështu
që u çova nga tryeza, shkova dhe ia mora. Ishte në formë
fletëpalosjeje, e shtypur bukur, me siguri në shtypshkronjën e
gazetës lokale, se atje bëheshin edhe ftesat e dasmës, por grafika
dhe teksti i saj, pa dyshim, ishin ndryshe. Në ballinë ishin siluetat e
dy studentëve, djalë e vajzë, me kapele akademike Oksfordi në kokë,
me diploma në duar, me dy lule anash, një tulipan i kuq dhe një
zambak i bardhë, me siguri të kopjuar nga ndonjë revistë. Në faqen
e brendshme ishte teksti i shkruar me shkronja ngjyrë ari:
Sh. Saimir Yzeiri

Kemi nderin t’ju ftojmë në festën e diplomimit
të vajzës sonë, Margarita
Margarita, në datën 29 prill,
ditën e shtunë, ora 19, në shtëpinë tonë.
Jorgji dhe Zoica Ndreu
Duke u përpjekur ta fshihja sa më shumë zilinë që ndjeva për
114
Saimirin, ia dhashë. Atë kohë u hap dera dhe hyri Aristeja.
Përshëndeti si nëpër dhëmbë e më zgjati një zarf.
-Nga shoku Jorgji, - më tha e ma dha. Pastaj, pasi i hodhi Saimirit
një shikim të qeshur, gjë e rrallë për një nursëze si ajo, doli. Hapa
zarfin me duar të dridhura dhe u lehtësova: ishte ftesa. Vetëm
atëherë e kuptova sa më kishte munduar fakti që nuk kisha qenë i
ftuar.
Saimiri u kujtua se duhej t’i blinim nga një dhuratë. Dolëm në
pjacë, shihnim nëpër kinkaleri e vrisnim mendjen ç’t’i blenim. Më
në fund vendosëm: unë i bleva një album fotografish e një kartolinë,
Saimiri një shishkë parfumi të shtrenjtë e një kartolinë. Kaluam në
rrugën Leon Rei, ku ishte posta, hymë në të dhe shkruam kartolinat.
Unë: Urime e suksese në jetë!, Saimiri diçka të përafërt, shënuam secili
emrat, i futëm dhuratat në dy zarfa, i mbështollëm me një tabak të
madh dhe Saimiri, që e kishte shtëpinë afër qendrës, i mori me vete.
Festa në shtëpinë e Jorgjit ishte më e bukura në të cilat kisha

marrë pjesë ndonjëherë. Ishin ftuar Lol Mullisi (nënkryetari), Koço
Gjini, Aristeja, Elena Gjiknuri, Rajmonda (si duket për të mos e ndarë
nga unë dhe Koço Gjini, që e kishim sekretare të përbashkët), dy
instruktorë të Komitetit të Partisë që mbulonin drejtësinë dhe dy-tri
miq të familjes.
Salloni i madh i shtëpisë së Jorgjit llamburiste nga dritat, reflekset
e gotave, pjatave, lugëve e pirunjve. Në njërën anë të sallës qenë
vendosur disa tryeza puqur, të mbuluara me sofrabezë, ku qenë
ulur mysafirët, rreth 14 veta. Pjesa tjetër ishte e hapur për vallëzim.
Në krye të tryzës ishte ulur Jorgji, krah tij e shoqja, një grua me
pamje fisnike, flokëthinjur, fjalëpakë, me sy të përhimët e si të fjetur,
por dashamirës. Jorgji u ngrit e na uroi të gjithëve mirëseardhjen, na
falënderoi për pjesëmarrjen e na qortoi lehtë për dhuratat. Nuk ishte
e nevojshme, tha, dhe vazhdoi me një fjalim të shkurtër për të bijën.
-Bija jonë Margarita mbaroi vitin e parë për frëngjisht në Tiranë,
vazhdoi tre vjet në Rumani dhe tetorin e kaluar filloi një specializim
gjashtëmujor në Paris, nga ku sapo është kthyer. Si këtu, Rumani e
Francë ka dalë me rezultate të shkëlqyera…
Përplasëm pëllëmbët dhe u ngrit Margarita. Ishte pak e zbehur në
fytyrë, madje paksa e hutuar, se në fillim iu mor goja, por e zotëroi
veten, buzëqeshi (ç’buzëqeshje të ndritur që kishte, o Zot!) dhe
115
Stavri Pone
falënderoi mysafirët për pjesëmarrjen si dhe prindërit që i kishin
organizuar atë festë të bukur.
Unë isha ulur mes Saimirit e Rajmondës dhe e haja me sy. Për
nder, qe e bukur si zanë, m’u duk më e bukur edhe se atë ditë në sallon,
kur u përballëm në dalje të Gjykatës. Kishte veshur një pulovër bojë
kremi me gjoksin paksa të hapur, një fustan bojë lila dhe në qafën e
gjatë e të hollë, borë të bardhë, i varej një gjerdan rruazash që rrezë-
llinin. Kur përkuli pakëz trupin për të rregulluar sandalen a çorapen,
mbi tryezë iu derdhën flokët e dendur e të drejtë, në ngjyrë ari, por
ajo, me një lëvizje të shkathët, i çoi përsëri në vend.
Edhe Rajmonda, që rrinte ngjitur pas meje e fërgëllonte, nuk
u përmbajt e pëshpëriti, Yll është, o Zot! Të mos kisha bërë aq
herë dashuri me Rajmondën do të kisha dyshuar se ishte lezbike.
Filluam të hanim e të pinim e salla ushtonte nga zërat, zhurmat,
të qeshurat, tringëllimat e gotave, të lugëve e pirunjve. Margarita
vuri magnetofonin, një impiant stereo me bokse të mëdhenj, dhe
nisi vallëzimi. U ngritën të gjithë, unë me Rajmondën, Jorgji me të
shoqen, Saimiri me Elenën dhe Margarita me njërin nga instruktorët,
një viç i palëpirë, i hollë si kallam, po shumë inteligjent, kisha
biseduar nja dy-tri herë me të.
Kur muzika pushoi, por që shpejt nisi sërish, unë e tensionova
veten dhe, si idiot, shkova të merrja Margaritën. Por ajo, me shumë
mirësjellje, ma priti se më kërkonte ndjesë, dikujt tjetër ia kishte dhënë
fjalën. Ky dikush tjetër na paskesh qenë Saimiri, që e rrëmbeu për
beli e nisi të rrotullohej, madje ia krisi muhabetit athua se njiheshin
prej vitesh. Margarita lakonte hijshëm trupin e saj të kulpërt dhe i
fliste buzagaz, krejt e lirshme dhe e shpenguar. Madje vura re se
sikur u ngjeshën ca si shumë dhe ndjeva të ma përshkonte kraharorin
një dreq ndjenje e poshtër, inati a zilie, nuk e di ç’flamë ishte. Dhe me
zor, kundër vullnetit tim, pohova me vete se shkonin për mrekulli me
njëri-tjetrin. Saimiri ishte aq i pashëm, sa rrallë ia gjeje shokun.
Elena më ftoi të kërcenim dhe nuk ia prisha, por në çast ndesha
sytë e pikëlluar të Rajmondës, që e dija se edhe sikur darka të vazhdonte
deri në mëngjes, vetëm me mua do të donte të kërcente. Madje vura
re se shikimet që i hidhja Margaritës e Saimirit duke kërcyer sikur e
kishin tronditur.
Nuk kërceva dot me Margaritën as tri herë të tjera dhe kur e humba
shpresën se do të kërceja me të - vetëm me Saimirin kishte kërcyer
116
katër herë, i kisha numëruar të gjitha - madje, nga pezmi, isha gati të
kërceja edhe me Aristenë, që ishte si burrë, me një push të zi mbi
buzën e sipërme që e bënte të dukej si me mustaqe, përpara meje
qëndroi Margarita dhe, me fytyrën që i shkëlqente nga gazi, më
ftoi të kërcenim.
Rajmonda u bë pikë e vrer, kurse unë u ngrita si me sustë e madje
lashë nam, se rrëzova një karrige, që e ngriti sakaq Aristeja. Ishte një
tango dhe më mirë, se zemra më rrihte fort e do të më shqyhej
kraharori po të ishte me ritëm të shpejtë, ndonjë rumba a fokstrot.
Nuk flisja, doja shumë t’i flisja asaj vajze, që ende nuk e njihja, po
nuk dija nga t’ia filloja. Kurse Saimiri s’e kishte pasur për gjë! Gjuhën
ma lidhte jo pazotësia për të folur me një femër, se nuk isha aq
gomar, por dyshimi se asaj i kishte pëlqyer Saimiri dhe pikë. Çdo e
folur imja do të ishte një butafori pa vlerë.
Por ajo më nxori vetë nga sikleti, foli e para. Më pyeti për emrin
dhe se ç’punë bëja në gjykatë. Ndoshta e dinte dhe pyeti sa për t’u
gjendur Kola në muhabet, kur i thonë, po s’kishte rëndësi, puna qe se
e theu akullin.
-Si ju duket ky qytet i humbur tani që keni lënë Bukureshtin e
Parisin? - e pyeta.
-I humbur? Dhe aq i humbur s’është. Pastaj njeriu ka nevojë
edhe për qetësinë e një qyteti të vogël.
-Ku do të punoni? Në Tiranë?
-Jo. Edhe atje mund të rregullohem, në Shkollën e Mesme të
Gjuhëve të huaja ose në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja, po nuk dua.
Babi ka aq njohje sa të më rregullojë, se kam dalë edhe me nota të
mira.
-Pse nuk doni?
-Dua të rri me prindërit. Më vonë me të parë, me të bërë.
-Do të punoni në gjimnaz?
-Po. Ka një vend të lirë.
Unë heshta një grimë e shtova:
-Margarita, a mund të hapni ndonjë kurs jashtëshkollor për
frëngjisht?
Ajo qeshi duke zbuluar një palë dhëmbë të bukur, të bardhë.
-E para, kam qejf të më thërrisni Giti, se ashtu më thonë shkurt.
E dyta, këtë kërkesë më bëri edhe Prokurori. Babi më tha se jeni
shokë të ngushtë, apo jo?
117
Stavri Pone
-Ah! I paskeni marrë të dhënat për ne?
-Po. E pyeta babin se kush do të ishin të ftuarit.
-Keni të drejtë. Dhe ç’i thatë Saimirit për kursin?
-Jam dakord. Dy orë mësim pasditeve do të më pëlqente.
-Them se do të keni shumë kërkesa.
-Pse?
Atë kohë muzika pushoi, por ajo nuk u shkëput prej meje, nuk
iku, ende e mbante dorën mbi supin tim dhe rrinte me fytyrën gati
çikur me timen për të dëgjuar përgjigjen.
-Sepse jeni shumë e bukur.
Ajo mbeti një hop si e hutuar, pastaj ia dha të qeshurit.
-Ju të dy mos e keni përgatitur që më parë tekstin e bisedës me
mua?
Tani ishte radha ime ta shikoja i hutuar. Ia ktheva me zë të
mekur, vërtet në siklet:
-Jo, sinqerisht...
Nuk foli më, u shkëput nga unë dhe u largua me buzën në gaz
duke u ulur në vendin e saj, pranë prindërve.
Darka mbaroi dhe mysafirët u përshëndetën me mikpritësit.
Pashë se Saimiri e Giti sikur qëndruan pak si gjatë mënjanë. Më
kaploi sërish ajo ndjenjë e poshtër xhelozie a smire, nuk dija si ta
quaja, dhe nxitova të dilja, kur më thirri Rajmonda e m’u lut ta
përcillja në shtëpi.
Ashtu bëra dhe u përpoqa të isha sa më i natyrshëm me Rajmo-
ndën, pa i dhënë të kuptoja se më ziente koka për atë vajzën nga
shtëpia e së cilës sapo kishim dalë. Rajmonda më adhuronte, më thoshte
se kur mbante procesverbalin e gjyqit që zhvilloja unë, i dridheshin
duart dhe shkrimi i saj i bukur i dilte i keq dhe Jorgji habitej. Kur bën
gjyq ti, unë mrekullohem, më thoshte. Ke pamjen e një perëndie të
drejtësisë, je shumë autoritar, po jo i vrazhdë, shumë serioz, po jo i
panjerëzishëm. Je i vetmi gjyqtar që edhe buzëqesh gjatë gjykimit dhe
ajo buzëqeshje është gjëja më e bukur e gjithë seancës. E ndieja se më
adhuronte. Më thoshte papushim se do të çmendej po të refuzoja të
bëja dashuri me të.
Një herë ma hodhi rrotull nëse mund të pranoja të fejohesha me
të, po kur pa ngurrimin tim ose, më saktë, mospranimin tim, çka u
përpoqa t’ia thoshja në mënyrë të asisojtë që t’i dhembte sa më pak,
ajo prapëseprapë u prek deri në thellësi të shpirtit. Marifetshëm më
118
pyeti mos kjo lidhej me faktin se nuk ishte me shkollë të lartë. Ia
ktheva se shkolla nuk kishte të bënte fare, leqë ajo po e bënte shkollën
e lartë, por puna ishte se ende nuk mendoja të fejohesha, isha 27
vjeç e më dukej vetja shumë i ri për t’u fejuar. E vërteta është se ajo
më tërhiqte, po vetëm për seks e aq. Kisha një ndjenjë të ngrohtë ndaj
saj që lidhej më fort me epshin, po nuk e dashuroja. Sipas meje dashuria
kishte të bënte me diçka sublime. Gjatë adoleshencës, por edhe më
pas, i qeshë afruar asaj diçkaje sublime, por platonikisht, pa qenë i
pushtuar prej saj. Unë kisha mendimin se dashuria është se sa për
qind zë femra që dashuron në frymëmarrjen e mendimeve gjatë një
ditënate.
Kur isha student mendoja për një vajzë me emrin Sabina vetëm
kur takoheshim rastësisht në plazh, për Rebekën mendoja disi më
shpesh, por e harroja po aq shpesh dhe ajo, gjatë asaj periudhe fare
të shkurtër, zinte një përqindje të vogël të mendimeve të mia. Po ashtu
edhe Rajmonda, që më mbushte vetëm kur ndodhej pranë meje, kur
më vinte vetë në zyrë apo e thërrisja unë që ta bënim (kur s’ishte
Jorgji), domethënë kur ndeshja sytë e saj larushanë, kur i shihja gjoksin
e përhedhur dhe vithet e bukura. Ato çaste rrëmbehesha nga ndezullia
për ta përqafuar, puthur e palluar dhe vetëm aq. Kur ikte nga zyra
ajo më largohej edhe emocionalisht deri në përballjen tjetër kur përsëri
me eksitonte.
U ktheva vonë në shtëpi. Portën nuk e kishim me çelës, shtëpinë
po. Hapa derën e dhomës sime, që komunikonte me aneksin. Por
komunikonte edhe me kuzhinën, ku flinte jaja. U lava, u zhvesha e u
shtriva. Nuk më zuri gjumi deri vonë dhe mirë që të nesërmen ishte e
diel. Në sy ende më rrezëllinin shkëlqimet e qelqeve të festës, kum-
bimet e zërave të mysafirëve e të gotave dhe mbi të gjitha buzëqeshja
dhe ngazëllimi i Gitit, vajzës më të magjishme që kisha parë. O Zot,
thashë me vete, mos bëj të bie në dashuri me të. Mos bëj të vuaj. Se ajo
tashmë e ka vendosur kë do të dojë. Nëse nuk qe e dashuruar me
ndonjë tjetër më parë, isha i bindur se atë fat do ta kishte Saimiri.
Giti e ngriti grupin e frëngjishtes në fillim të majit në një dhomë

të Shtëpisë së Kulturës. U regjistruam unë e Saimiri e disa të tjerë.
Rajmonda jo se nuk donte, po nuk mundej, tha se kishte mësime,
sepse vazhdonte filialin.
Unë mezi e kuptoja shpjegimin e saj, se mendjen e kisha te mënyra
119
Stavri Pone
si fliste. Kishte zë melodioz dhe shqiptim të ëmbël, sa thoshe se ishte
lindur e rritur në Francë. Gjithsesi, nën trysninë e njëfarë sedre për të
mos e treguar sheshit se kisha rënë kokë e këmbë brenda me të, i
shmangia kryqëzimet e vështrimeve sa të mundja.
Në grup bëheshim rreth dhjetë veta dhe tryeza e Gitit ishte fare
afër nesh, nxënëseve, kështu që asaj nuk i shpëtonte asnjë lëvizje
sysh imja apo e kujtdo tjetër. Një herë, pas kursit, kur të tjerët qenë
larguar, ne të tre, ajo, Saimiri dhe unë, bëmë një bisedë të lirshme dhe
ajo tha se lexonte shumë, kishte qejf muzikën, notin, teatrin, udhëtimet,
se vdiste për të parë vende të reja, për aventura, dhe nganjëherë
përdorte makinën e të atit, këtë e tha si me të qeshur, se në Rumani
kishte marrë patentën.
Unë e Saimiri e përcollëm deri te shtëpia e saj dhe nuk mbaj
mend ç’biseda bëmë, isha në tymnajë, po më kujtohet që Saimiri foli
e foli tërë rrugës dhe ajo qeshte, qeshte me çdo fjalë të tij, edhe pse
Saimiri nuk tha asgjë për të qeshur, ose ashtu m’u duk mua, kurse
unë thuajse nuk e hapa gojën e u ndjeva si i mënjanuar. Te porta e
shtëpisë së saj, që ishte afër gjimnazit, u ndamë dhe, kur shtrënguam
duart, m’u duk se Saimirit ia mbajti dorën pak më gjatë, kurse mua
ma dha sa për të thënë.
Kur porta u mbyll pas saj e unë e Saimiri nisëm të ecnim, unë s’u
përmbajtja e i plasa:
-Hajde seksfemër!
-Seksfemër?! - ma priti Saimiri. - Seksbombë, thuaj!
Shkrofëtinte si i shkalur dhe dukej se nuk kishte mbetur i kënaqur
me përcaktimet tona për të.
-Ultraseksi... Me atë fytyrë… Me ato këmbë të gjata e të drejta
si shishe shampanje… Me atë zë muzikor... Hej dreq, na e bëri
mendjen çorbë...
Nuk flisja. Përbluaja mendjehumbur përcaktimet që kishte bërë
Saimiri për të, që edhe mua më dukeshin të pamjaftueshme.
Mësimet e para në frëngjisht m’u dukën të vështira, po në shtëpi
mësoja shumë, nuk doja të lija përshtypje të keqe. Nuk di pse drejt-
shkrimi i frëngjishtes m’u duk më i vështirë nga ai i anglishtes. Ndoshta
ngaqë kisha mbi tetë vjet që mësoja anglisht në shkollë, kurse
frëngjishten e kisha për herë të parë. Për kuptimin e disa fjalëve më
ndihmonte italishtja, po të shkruarit m’u duk gogol. Qu’est-ce que
c’est? C’est une serviette. Giti nuk mërzitej, më korrigjonte me takt.
120
Gjithsesi vija re se ajo aktivizonte më shumë Saimirin, gjë që më
pezmatonte pa masë. Jo vetëm kaq, por edhe pas kursit me Saimirin
ishte fol e qesh. E pat kjo punë, thosha me vete i pikëlluar, ia ka qejfi
me të dhe pikë. Megjithatë, aty nga fundi i qershorit, i shtytur nga
një nxitje e brendshme, si për të bërë një sprovë të dëshpëruar, pas
mbarimit të seancës së asaj dite i thashë mënjanë që, nëse dëshironte,
mund të shkonim në kinema. Më pa me sy të qeshur - ç’valë e
stuhishme ngrohtësie të kaltërreme buisi syresh! - e ma ktheu:
-Mbase një herë tjetër. Sonte më ka ftuar Saimiri.
Hej dreq, thashë me vete dhe u pendova si derri. Buf isha, qorr,
që nuk e shihja se me kë ia kishte qejfi? Apo nuk doja ta shihja? Nuk
di ç’mërmërita nëpër dhëmbë, ndonjë skelet shakaje, besoj. Dhe i
vura pikë se nuk kisha pse mendoja më për atë vajzë. Nga dy mëto-
njësit e saj - me sa dija unë, se me siguri kishte edhe plot ardharrotulls
të tjerë - dukej se Saimiri kishte fituar. Nuk kisha pse i fshihesha faktit
që ai ishte më në spikamë se unë në shumë drejtime.
Pas kursit shkova në shtëpinë e prindërve, se kisha kohë pa
shkuar. Mamaja më kishte parë që brenda dhe ndërsa ngjitja
shkallët prej çimentoje të oborrit të pjerrët, doli në verandë. Më
kishte marrë malli, e përqafova dhe e putha. Në një qytet ishim,
por unë isha aq i zënë me punë e lexime, tani edhe me frëngjishten
e ndonjëherë edhe me Rajmondën, sa rrallë shkoja.
Hyra në shtëpi, në kuzhinën e madhe, që e kishim edhe si
sallon pritjeje, dhe takova babin. Ai rrinte në kolltuk duke pirë
një cigare. Donte dhe një vit të dilte në pension. Vinte i bëshëm në
trup, fytyrëgjatë, vetullzi e syzi, me vrimën e mjekrës fort të dukshme.
Nga fotot e rinisë duhej të kishte qenë i pashëm. Zanatin e hidra-
ulikut e kishte mësuar që i ri me italianët. Shkollën e kishte pasur
qejf dhe i ati, im gjysh, që kishte qenë prift, kishte dashur ta çonte
për prift në Greqi, po babi nuk kishte dashur të bëhej prift. Kishte
qejf hekurat dhe kishte mbaruar njëfarë shkolle teknike në Vlorë.
Tërë jetën, që pas Çlirimit, kishte punuar dhe punonte në Komu-
nale. Kishte dashur të dilte partizan, po nuk e kishte lënë gjyshi.
Doli i vogli, i kishte thënë babit për xhaxhi Vasilin, një partizan
për shtëpi boll është. Ti puno e mba shtëpinë, se ke grua e kalamanj.
Përpara Florës prindërit e mi kishin pasur dy fëmijë, po kishin
vdekur të vegjël. Megjithatë, babi dhe gjyshi qenë lidhur fort me
Luftën. Në atë kohë gjyshi ishte prift në një fshat të Beratit,
121
Stavri Pone
Vokopolë.
Babi instalonte tuba çesme, dushe, kaldaja, vaska banje, tuba
wc-sh, po i qëllonte të zhbllokonte edhe ndonjë wc, punë që zako-
nisht e bënin jevgjit, dhe kthehej në shtëpi me rrobat e punës gjithë
pllanga të zeza me erë të keqe - raste në të cilat mamaja mërzitej e
i thoshte, U, i nxiri me bojë, prapë je zhyer? Na qelbe! Ik në banjë!
Babi ia kthente me të qeshur, E, po ajo qindshja që mora, qelbet?
Tani ishte radha e mamasë të pastronte babin. E fuste në banjë
dhe e lante kokë e këmbë, si çilimi, dëgjoja zërin e babit, Më përvë-
love, moj dreq!, pastaj mamaja ia lante rrobat me finjë në govatë,
në oborr, derisa blemë lavatriçe. Nganjëherë babi bënte ndonjë
instalim fshehurazi, për ndonjë lek më shumë, po një herë e thirri
Kryetari i Frontit të lagjes, e kritikoi ashpër dhe ai nuk punonte më
privatisht, hiq rastet kur nevojtarët i premtonin se po të vinte puna
t’i pyesnin, do të thoshin se shërbimet ua kishte bërë falas, si mik.
S’kisha as pesë minuta që kisha shkuar në shtëpi kur ia
mbërritën Flora me Nardin. Shtëpia u gjallërua dhe ia krisëm
shakave. Nardin e doja shumë, kishte humor të hollë e të këndshëm.
Tregonte edhe barceleta me zarar, po kurrë në prani të babit, se ai
u ruhej këtyre gjërave. Më thanë se ishin nga fundi i përgatitjes së
një pjese të re me titull Zambakë të Shkelur, një histori dashurie.
Flora luante rolin e vajzës, një dramë që më pas u kritikua ashpër
për të meta ideore dhe shtrembërim të realitetit. Flora me Nardin
qëndruan edhe pak e bashkë me ta dola edhe unë.
Kishte nisur vera e nxehtë, ishte fillim korriku, po kursi i frëngjishtes

vazhdonte. Unë e ndoqa deri në mes të korrikut, pastaj e lashë. Iu
futa me vrull Shënimeve e leximeve. Një ditë Saimiri më erdhi në zyrë
e më pyeti pse nuk shkoja më në kurs. Më tha se e kishte porosi edhe
nga Giti. Asaj i vinte zor të më merrte në telefon e të më pyeste pse
kisha munguar disa seanca radhë.
Nuk bëra dredha, po i thashë drejt, duke iu lutur mos t’ia thoshte
Gitit: nuk shkoja se kisha rënë në dashuri me të. Kurse ajo donte atë,
kjo dukej sheshit. Kursin mund ta vazhdoja më vonë, tani për tani
nuk mundesha, më duhej kohë të mësohesha me këtë fakt që më
dëshpëronte, jo se kisha smirë për Saimirin, jo, atë e kisha shok dhe
i uroja lumturi, po nuk duroja dot të rrija në prani të Gitit duke e
dashuruar në heshtje pa shpresë.
122
Saimirit iu zhgapërryen sytë nga habia. Më tha se dhe ai e donte
Gitin, e donte çmendurisht, po asaj nuk ia kishte shprehur dhe nuk
ishte aspak i sigurt nëse dhe ajo e donte. Po qe se më do, tha, megji-
thëse më vjen keq për ty, do të të bëj një dhuratë që s’ta merr mendja.
Po nuk besonte se ajo e dashuronte. Nganjëherë më duket sikur të
do ty, më tha seriozisht. Ky interesim i saj për mungesat e tua…
-Po si dreqin ta marrim vesh se cilin do, nëse do njërin prej
nesh?
-Duke ia thënë, - tha Saimiri. - T’ia thotë njëri i pari, se s’mund
t’ia themi të dy përnjëherë. Ajo ose do të zgjedhë një, ose asnjë.
Po ka fort të ngjarë të ketë ndonjë të dashur andej nga Rumania a
Parisi.
-Të ishte ashtu, do t’ia kishte mbathur, - i ktheva unë.
-Kushedi si e kanë lënë. Një vajzë aq e bukur pa një të dashur
andej, s’ma kap dot mendja.
-Ti bëj si të duash, - i thashë, - po unë nuk i propozoj. Jo se nuk e
dua, po kam bindjen se nuk më do.
Saimirit diçka iu kujtua dhe vuri buzën në gaz.
-Të kujtohet ajo historia e çakmakut kur ishim në klasën e shtatë?
M’u kujtua e qesha. Sa kishte rënë zilja për pushim dhe unë,
Saimiri e Sabri Rushiti qemë nisur për te nevojtorja që ndodhej në
fund të oborrit të gjerë të shkollës. Teksa ecnim, pamë një çakmak
përtokë që do t’i kishte rënë ndonjë mësuesi. Ai as që na hynte në
punë, po që të tre u sulëm me vrik kush ta merrte i pari. Pas nesh
vinin dy çuna të tjerë, që nuk e kuptuan përse po kacafyteshim.
Çakmakun e mora unë, po Saimiri tha se e kishte parë ai i pari,
pretendim që e ngriti dhe Sabriu dhe filluam të ziheshim. Sabriu
propozoi që kur të hynim në nevojtore, të krahasonim penisët dhe
kush ta kishte më të madh, ta merrte. Pranuam. Hymë në korridorin
e nevojtores së djemve, ku ishin dyert radhë. Dy çunat i lamë roje dhe
Sabriu e nxori. U pataksëm, aq të madh e kishte. Ai e tundi me mburrje
e na tha t’i nxirrmin edhe ne. Unë e Saimiri i nxorëm njëkohësisht.
Vinin aty e aty, me një diferencë të vogël në favorin tim. Dy çunat e
tjerë nuk pranuan t’i nxirrnin, le që ata ishin jashtë gare. Çakmakun,
kuptohet, e mori Sabriu.
-Ç’thua, do ta bëjmë si me çakmakun? - tha Saimiri duke qeshur.
- Se tani me siguri na kanë ndryshuar, o ma merr prapë, o ta marr.
Po mua nuk më vinte aspak për të qeshur. Unë vuaja.
123
Stavri Pone
Në një nga ato net Giti më mori në telefon dhe më pyeti pse e
kisha lënë kursin. I thashë se ishte vapë, mesi i korrikut, nuk kam
kohë e kësi dënglash. Ajo më kërkoi të shkoja, se kishte diçka për të
më thënë.
Orën tjetër shkova. Kisha mbetur prapa dhe ajo u mor gjatë
me mua. Pas kursit më propozoi të shkonim në teatër për të parë
atë dramën e re ku luante Flora. Kishte marrë dy bileta. U habita
pa masë. Bileta gjeja edhe unë pa siklet, i thosha Florës. Drama
nuk ishte e keqe dhe Gitit i pëlqeu shumë loja e Florës. Pas teatrit
më tha ta përcillja në shtëpi.
-Pse ma thua? - e pyeta si me shaka. - Mos në Bukuresht apo
Paris vajzat ua kërkojnë djemve këtë nder, se janë trapa dhe s’e
kuptojnë vetë?
Shakaja nuk ndezi. Nuk qeshi, madje sesi ishte, si me mendjen
gjetiu, athua se diçka e mundonte. Megjithatë krijonte një figurë që
të magjepste: në qafë kishte vënë një varëse të artë, në kyçin e
dorës një byzylyk po të artë dhe në dorën tjetër orën me zinxhir
argjendi; kishte veshur një bluzë puplini me dizenjo zebre bardhë-
e-zi, me jakë të hapur, që i shkonte shumë, një fund lykre ngjyrë
vishnje të puthitur pas kofshëve të gjata dhe këpucë nazike me taka
jo të larta. I zgjedh vetë me taka të ulëta, më tha më pas, nuk dua të
dukem shumë e gjatë.
U nisëm bulevardit që ziente nga gjallëria. Shtëpia e saj ishte
thuajse në periferi të qytetit, gati një orë në këmbë. Autobusi urban
herë hiqej nga qarkullimi e herë vihej, dhe atë kohë ishte hequr.
Ecëm goxha pa folur. Te sheshi qendror morëm rrugën në të
majtë, që e shkurtonte ca largësinë për në shtëpinë e saj. U përpoqa
ta bëja disa herë të fliste, i thosha ndonjë shaka, po nuk reagonte,
dukej si vuve, sikur s’dëgjonte. Përpiqesha ta bëja të paktën të më
hidhte një vështrim dhe vetëm një herë, me cepin e syrit, mezi më
pa. Isha penduar si derri që ia kisha pranuar ftesën për në teatër. Le
të shkonte me Saimirin po të donte, se me të i zgjidhej gjuha.
Edhe pak minuta e do të ndodheshim përpara portës së saj.
Shyqyr, thashë me vete, se heshtja qenka më torturuese edhe se kur
këput budallallëqe. Ngjitur me kopshtin e madh të shtëpisë së saj
ndodhej një kopsht publik me pjeshkë, që tani ishte në kulmin e
hijeshisë, ndonëse pemët i kishin vjelë. Vazhdova për te porta e saj,
ku do të ndaheshim, por ajo më kapi nga mënga e më tha si me të
124
belbëzitur, Rrimë dhe pak?
E pashë në sy i habitur, nuk kuptoja ç’i kishte shkrepur. Ngjitur
me shtëpinë e saj dhe donte të rrinte akoma me mua, kur tërë rrugës
nuk kishte folur thuajse një fjalë? Flokët i ndritnin me reflekse të arta
nën dritën e shtyllës elektrike. Në horizont shfaqej një gjysmëhënë
e zbehtë, si profili i përvuajtur i një vajze të re që sikur kullonte lot
trishtimi, e mbuluar nga velloja verdhane e një reje. Kopshti me pjeshkë
qe gëlltitur nga nata, një pyll hieroglifesh të mistershme të piktuara me
dritëhije, i mbushur aty këtu me forma fantazmagorike.
Ecnim ngadalë, pa ditur nga shkonim, të paktën unë jo, ndoshta
ecnim drejt kopshtit, po përse? Një mace kërceu nga muri dhe Giti
u drodh, më kapi nga krahu dhe ma shtrëngoi fort. Ndjeva një
rrymë të ngrohtë të më rridhte në deje nga ai shtrëngim, po e
qortova veten, ishte shtrëngim i pavullnetshëm, një refleks
vetëmbrojtës, asgjë tjetër.
-Rrimë këtu? - pëshpëriti duke shënuar me dorë për nga muri
me blloqe i kopshtit të shtëpisë së saj. E kundrova në heshtje, duke i
soditur flokët e fytyrën, që e mbante paksa të ulur poshtë, kurse
gjoksi i hidhej e i tkurrej vrullshëm, me emocion, dhe nuk po kuptoja
asgjë.
Zieja nga brenda, më vinte ta pushtoja, t’i jepja një të puthur
dhe pa i thënë as natën e mirë të zhdukesha me vrap. Për të mos u
dukur më kurrë as në kursin e saj. Qëndruam në heshtje për disa
minuta, unë duke kundruar magjinë e bukurisë së saj, feminitetin e
saj të pashoq, freskinë e kurmit të saj, erëmimin e saj trallisës dhe kur
ajo e ndjeu se heshtja u zgjat si tepër, foli me pëshpërimë:
-Viktor, dua t’ju them diçka.
Ngriti sytë dhe kryqëzuam shikimet. Drita nga shtylla e largët
binte pjerrtas mbi fytyrën e saj dhe e ndriçonte vetëm në profil, vetëm
gjysmën e flokëve të praruar dhe faqen e djathtë si prej mermeri. E
megjithatë, edhe e ndriçuar mugshëm, si një portret surrealist, ajo
përsëri ishte magjepsëse. Dhe ndodhej fare pranë meje, aq sa i ndieja
frymëmarrjen, i ndieja freskinë dhe brishtësinë, i ndieja edhe diçka të
padukshme, por të prekshme nga disa ndjesi të fshehta të miat dhe
isha gati të bëja një marrëzi të pafalshme, t’i thosha natën e mirë e të
largohesha duke e lënë të vetme aty.
Ishte një mendim absurd, se nuk mund ta bëja kurrë një gjë të
tillë. Vetëm se errnaja e heshtjes së saj po më mundonte. Një çast m’u
125
Stavri Pone
duk sikur do të më thoshte, Unë dashuroj Saimirin, Viktor, dhe më
vjen keq për ty se e kam kuptuar që më do, po ja që rashë brenda me
të... E tëholla gjatë këtë mendim dhe u shkunda vetëm kur më pyeti:
-Nuk keni fare kureshtje ç’dua t’ju them?
Përsëri e pashë në sy, po mugullima më pengonte t’i shihja iridat,
lodrimin e dritëzave në sytë e saj, aq të bukur në dritë të plotë, aq
shprehës e të mbushur me gazin, shpotinë, zgjuarsinë dhe gjallërinë
e saj. Bëra një lëvizje të lehtë të kokës, në kuptimin, Fol, de, po të
dëgjoj.
-Unë ju dua, Viktor, - pëshpëriti dhe zëri iu drodh.
I hodha një vështrim të vetëtimtë, krejt i trullosur. Nga befasia
dhe tronditja. Duhet të më qenë çakërritur sytë sepse ajo, duke
mposhtur emocionin, arriti të vinte buzën në gaz me një lloj
buzëqeshje të vetëvrarë. Dhe vazhdoi të fliste, por tashmë me një
zë paksa më të sigurt.
-Ju dashurova qysh kur ju pashë... Që atë ditë kur po dilja nga
Gjykata dhe ju po hynit...
Kapërdiva pështymën dhe nuk isha në gjendje të flisja. Më vinte
plasje që u gozhdova aq keq, athua se nuk kisha biseduar kurrë me
ndonjë femër për punë dashurie. Po kjo herë ishte aq ndryshe, kishte
ardhur aq papritur, si stuhi në det të qetë.
-Në qoftë se nuk më doni...
Iu drodh zëri dhe heshti dhe pashë se u përlot dhe në dritën e
zbehtë të mjedisit sytë i ndriçuan me ca reflekse të buta, të dridhshme.
U shkunda dhe e mblodha veten një herë e mirë.
-Jeni e sigurt?
-Sigurisht.
Isha aq i hutuar, sa nuk dija ç’të mendoja, nuk dija ç’t’i thosha.
Kështu që këputa një budallallëk tjetër:
-Me gjithë mend e keni?
-Sigurisht. Me këto gjëra nuk bëhet shaka.
Përsëri kapërdiva pështymën dhe mendja po më vinte vërdallë.
Një nxitje idioteske më pickonte për t’ia dhënë ulërimës, një nxitje
tjetër më thoshte ta ulja ngazëllimin, t’i merrja gjërat më shtruar, se
mund të ishte ndonjë keqkuptim, një simpati e krijuar asaj nate në
teatër, ndonjë prekje që ndodhte padashur teksa lëviznim lehtë
nëpër karrige, dhe nja dy herë kishim prekur edhe duart dhe ky
farë intimiteti spontan mund t’i kishte krijuar asaj vajze inteligjente,
126
të shkolluar, por të ndjeshme e sentimentale, idenë se kishte rënë në
dashuri me mua. A e dinte ajo vallë ç’ishte dashuria? Dhe unë, i nisur
nga mendja e saj e sontme, nga ai sentiment efemer, a mund t’i thosha
se edhe unë e doja? Kurse të nesërmen, kur të zgjohej mendjefreskët,
asaj as që do t’i kujtohej një bisedë e tillë, ose nëse do t’i kujtohej, do të
ngazëllehej me lojën e saj dhe do t’i dukej qesharak përgjërimi im.
-Pse heshtni?
U shkunda sërish. Qëndronte krejt serioze, pa kurrfarë shtirjeje
apo loje, me siguri e molisur nga ankthi, e sëkëlldisur nga mos-
reagimi im.
-Më thoni diçka, ju lutem...
-Giti, nëse vërtet... Kjo më erdhi aq befas dhe... më duket e
pabesueshme. Sepse edhe unë ju dua. Edhe unë... që atë ditë kur ju
pashë për herë të parë. Ju dua dhe... nuk më bëhet të besoj që edhe
ju...
Ajo u çlirua, mori frymë thellë, vuri buzën në gaz e tha thjesht:
-A nuk është më mirë t’i flasim njëri-tjetrit me ti?
Dhe, e fiktuar, afroi fytyrën aq pranë simes, sa i ndjeva frymën e
ngrohtë. E ula kokën fare pak, se ishte e gjatë thuajse sa unë, që isha
një metër e tetëdhjetë e pesë, dhe e përfshiva nga supet. I vura njërën
dorë nën mjekër, e ledhatova lehtë në faqe, ia ngrita fytyrën paksa
lart dhe ngjita buzët në buzët e saj. Ajo fërgëlloi e m’u var në
krahëror.
Veç disa sekonda u deshën që të kaloja në njëfarë çmendurie
erotike, e kapja nga gjoksi, e fërkoja, i ledhatoja flokët, i puthja buzët,
sytë, hundën, mjekrën, gushën, drithërohesha dhe ia filloja nga e
para, i ngrita bluzën, ia hoqa zebrës lëkurën, e lashë zebrën gjatoshe
në lakuriqësinë e gjoksit të saj të fortë e të bukur, nisa t’ia thithja
gjoksin e erëndshëm, sumbullat bojëkafe, thithkat e njoma dhe ajo
fërgëllonte e fërgëllonte, më shtrëngonte flokët prapa qafës dhe u
ngjesh aq fort sa thashë se u asfiksua, pastaj nisa ta fërkoja më poshtë,
te baqthi, i shkova dorën nën mbathje deri në rrëzë të kofshëve me atë
lëmuetësi trallisëse, preka pushin e pubisit të saj dhe dora m’u
drithmua, Oh, tha, Jo aty, të lutem, jo aty, do të vish edhe aty, por të
lutem jo sonte, të lutem, më premton?
I reshta lëvizjet, u ktheva në njëfarë normaliteti prej marrëzisë
që më kishte kapur e nisa ta ledhatoja butë, ëmbël, dhe ajo u
mrekullua e nisi të qante.
127
Stavri Pone
-U bënë tre muaj që të shoh çdo natë në ëndërr... Prisja të më
thoshe se më doje, po edhe pse nuk besoja, prapë vendosa. Derisa e
dua, pse mos t’ia them? Si të jetë fati, thashë, dhe kur ti mungoje në
mësim, për mua ekzistonte vetëm zbrazëti, dielli më dukej i zi,
qielli i errët, ngjyrat e luleve të shpëlara... Bisedoja me Saimirin vetëm
për të ditur për ty dhe në festën time që bëmë në shtëpi kërceva me
të, po me bisht të syrit të ndiqja ty. Edhe ai goxha djalë është, nuk e
mohoj, po zemra m’u ngjit te ty...
I thashë nëse mund të uleshim ndokund, se u lodhëm në
këmbë.
-Jo, do ikim, - tha ajo. - Do të të kisha marrë në shtëpi, le të flinim
bashkë sonte, po nuk mund t’ua them prindërve ashtu, bram. Megji-
thëse babi me siguri do të gëzohet. Se të do dhe të respekton, e ka
shprehur disa herë. Kurse unë nuk jam ndier. Ku ta dinte ai ç’më
ziente në shpirt? Oh, i dashur, i dashur...
Ajo m’u ngjesh përsëri në kraharor dhe puthjet nuk kishin fund.
Vetëm kur pa orën vendosi përfundimisht të ndaheshim për atë natë.
E pyeta kur do të takoheshim përsëri, po nuk lamë takim, do të lidhemi
në telefon, më tha.
E përcolla deri te porta, i dhashë një puthje të fundit dhe nisa të
ikja vetëm kur ajo u fut në portë.
Rrugën për në shtëpinë e jajës e bëra si nëpër ëndërr, sikur isha i
papeshë. Më dukej sikur fluturoja, sikur nuk ekzistonte kurrfarë ligji
rëndese. Herë vrapoja e herë ndalesha në vend si i gozhduar, si të
isha kthyer në tokë nga një realitet imagjinar, dhe pyesja veten me
zë, More, me gjithë mend e kishte ajo?! Me gjithë mend më do?
Megjithë mend e putha, me gjithë mend u puthëm?!
Të nesërmen në punë vura re një ndryshim te Jorgji, më ftoi të

dilja me të, Të pimë diçka, më tha, çka nuk e kishte bërë kurrë. Jo te
klubi ynë, më mori në makinën e tij e shkuam në Turizmi, ku më tha
të pinim nga një birrë e të bisedonim.
Isha si më gjemba. Gjërat kishin precipituar aq shpejt, sa ende më
dukej sikur po ndodhnin në ëndërr. U ulëm kundruall njëri-tjetrit dhe
për disa çaste qëndruam pa folur. Shihja shkarazi portretin e tij të
hijshëm e si të gdhendur, flokët e dendur, si të një djaloshi, të
përmjellur anash me pak thinja, me vetulla horizontale, pa kurrfarë
harku, sy të thellë, zhbirues, mustaqe skrop të zeza, nofulla të fuqishme,
128
qafa pak e shkurtër, trupi mesatar, po shpatullgjerë. Kishte një zë
basi të thellë, zërin më të përshtatshëm që kisha dëgjuar ndonjëherë
për një gjykatës. Kamerierja nxitoi të na sillte porosinë duke e shikuar
Jorgjin gjithë respekt, po duke më hedhur edhe mua një vështrim
lozonjar.
Jorgji ngriti gotën, e çoku me timen e ia nisi:
-Viktor, mbrëmë Giti na tregoi gjithçka. Ishte tepër e emocionuar
dhe të thuash e gëzuar, është pak. Ishte e lumtur, kaq të lumtur nuk
e kam parë kurrë. Dua të më thuash: e do vërtet? Je tamam në kohë për
ta thënë këtë dhe nëse pate vetëm një vrull, pavarësisht nga dashuria e
saj për ty, më mirë është të hiqni dorë nga njëri-tjetri që tani.
-E dua, shoku Jorgji.
-Të lutem, vetëm në këtë bisedë mos më thirr me shoku. Nëse
e do, qofshi të lumtur. Se siç të do ajo në mënyrën e saj, unë të dua
në mënyrën time, si djalë, se kam dy vjet që të njoh. Të lutem,
Viktor, mos e zhgënje. E kam si dritën e syve. Që t’i themi gjërat
hapur, sikur afrohesh me ndonjë vajzë aty te ne, se kemi dhe aty
ndonjë çupë të bukur.
Më gandoi me ato fjalë. Me siguri ma hidhte rrotull për Rajmo-
ndën, duket diçka do t’i kishte rënë në vesh. Të mos kishte dëgjuar
gjë për të, as që do ta kishte marrë mundimin të më ftonte për kafe.
Donte njëfarë sigurie nga unë, një lloj bisede si burri burrit, pa dredha,
pa anashkalime. Më kishte kapur vërtet ngushtë dhe argumenti i
tij ishte i fortë. Por edhe e vërteta ime ishte e fortë, kisha shkuar me
Rajmondën, po nuk mund të thosha se e dashuroja. Kjo ma këndelli
gjallërinë, ndaj fola i sigurt:
-Nuk është se afrohem unë. Nuk kam asgjë me asnjë vajzë tjetër
jo vetëm te ne, po askund. Gitin e dua dhe do ta dua përgjithmonë. Nëse
kam bërë ndonjë shaka ndoshta pak të tepruar me ndonjë vajzë, ka
qenë krejt kalimtare.
Pashë se Jorgji u lehtësua tej mase.
-Unë ju njoh si fis, jo si familje. Njoh xhaxhanë tënd, Vasilin, që nga
koha e Luftës, dhe kam shumë respekt për të. Ka qenë trim i çartur
dhe njeri i çiltër. Kur ta takosh, bëji shumë të fala nga ana ime.
-Patjetër.
Biseda kaloi në ca gjëra të tjera pa rëndësi, shumica lidhur me
punën, u ngritëm, desha të paguaja unë, po nuk më la, hipëm
sërish në makinë e u kthyem në Gjykatë.
129
Stavri Pone
Në shtëpinë e Jorgjit kisha hyrë vetëm një herë, kur ishte bërë
festa e diplomimit të Gitit, kurse herë të tjera deri te porta, kur e
kishim përcjellë me Saimirin. Hera e fundit, vetëm për vetëm me të,
kishte qenë atë natë kur e përcolla deri te porta dhe ajo më mori
deri në buzë të kopshtit me pjeshkë e më shprehu dashurinë. Tani
që shkoja shpesh në shtëpinë e saj përftova një ide më të plotë.
Ishte një godinë dykatëshe mesatare, me një sallon të madh pritjeje
në katin e poshtëm, ku ishte bërë edhe festa e Gitit, kuzhina dhe një
aneks për gatim. Nga korridori hyje në dy dhoma, njëra e Gitit, shumë
e madhe, dhe tjetra, pak më e vogël, biblioteka ose studioja, ku Jorgji
punonte deri vonë. Lart ishin tri dhoma dhe një sallon i gjerë.
Jorgji i kishte bërë goxha rregullime shtëpisë përpara se të hynte.
Thoshin se ishte pronë e një familjeje të arratisur në Amerikë pas
Çlirimit, ku kishin banuar funksionarë të ndryshëm të rrethit.
Rregullimet i kishte bërë Komunalja duke ia plotësuar Jorgjit të
gjitha kërkesat dhe shtëpia kishte marrë një pamje vërtet të
këndshme.
Porta e madhe ishte e hapur, po ashtu edhe dera e hyrjes. Kalova
përgjatë rruginës së shtruar me pllaka të bukura, anëzuar me lule
dhe me një pjergull përsipër. Në të majtë të rruginës ishin dy portokalle
e dy hurma, në të djathtë dy qershi. Qëndrova përpara derës, në
verandën e ulët, dhe trokita. Përpara më doli Zoica, e ëma e Gitit,
që i ndriti fytyra kur më pa. Ishte ende në punë, punonte infermiere
në një poliklinikë lagjeje. I dhashë dorën e hyra.
Në mesore u shfaq Giti, që m’u hodh në qafë gjithë gaz pa u druajtur
nga e ëma. Fytyra i rrezëllinte, sytë i kaltëronin me disa nuanca si
rrezatimet e detit në agim, me një ndriçim të ngrohtë paksa në të
argjendtë, flokët i kishte mbledhur prapa kokës bisht kali që edhe
ashtu i shkonin, gjoksin e kishte paksa të hapur, që i linte zbuluar një
pjesë të lugut të farfurinjtë mes gjinjve të saj aq epshndjellës dhe u
dridhtova, m’u duk aq e afërt dhe e shtrenjtë, si ta kisha njohur prej
vitesh.
Më futën në dhomën e pritjes dhe Giti solli tabakanë, ëmbëlsira,
pije dhe një filxhan kafe ekspres, kishin aparat ekspresi në shtëpi.
Bëra ca biseda të përgjithshme me t’ëmën e Gitit për mirësjellje, porse
e shihja se Giti mezi po duronte sa të më merrte në dhomën e saj.
Më në fund më bëri shenjë me sy dhe e kuptova.
-Eja të shohësh dhomën time, - më tha dhe u ngrit.
130
Më futi në dhomën e saj, shumë e bukur e gjithë dritë, me dy
dritare, një krevat tek i mbuluar me një kuvertë me dizenjo ngjyra-
ngjyra, komodinë pranë krevatit, mbushur me llojlloj çikërrimash, një
gardërobë me rimeso arre, e punuar bukur, dhe një tryezë tualeti me
një pasqyrë të madhe, e mbushur me shishe deodoranti e artikuj
kozmetike. Ngjitur me të ishte një etazher i vogël librash, një tryezë
pune dhe plot zbukurime të vendosura me shije nëpër dhomë, dy
piktura në mure dhe një televizor në qoshe të dhomës, të cilin
Giti e shihte e shtrirë në krevat.
Ajo filloi të zhvishej duke më zhveshur edhe mua. I pëshpërita
në vesh, Po sikur të hyjë mamaja? Buzëqeshi, bëri një gjest mohues
me dorë e më tërhoqi në krevat. Kishte trup të përsosur, të hajthëm
e të derdhur dhe u trallisa, e puthja pa pushim në buzë, në sy, në
flokë, në gushë, në gjinj, në kofshët e brydhëta që më bënin të ulërija,
në deltën e kaftë të pubisit që ia fërkoja me ashk, me një mekje të
ëmbël.
U zhyta në ekstazë, por pashë se ajo nuk ndjeu, ose ndjeu fare
pak, po bëri sikur ndiente për të mos më fyer. Madje pashë se përpiqej
të krijonte përshtypjen e njëfarë imitimi kënaqësie, si një aktore e
dobët. Kur mbaruam e pyeta mos ishte gabuar me mua. Më tha më
zë të vendosur, gati me protestë, Jo! E pyeta ç’e tërhiqte tek unë e më
tha:
-Mashkulloriteti. Tiparet e tua, hijeshia fizike që për mua janë
themeli i dashurisë… Sa për anët e tjera, jo intelekti, jo ana shpir-
tërore e kësi gjërash, ato hyjnë në lojë më vonë. Ato janë parësore,
por nuk mund të dashurohesh me to. Unë s’do ta dashuroja kurrë
nje shenjt të shëmtuar. Por do të çmendesha për një mashkull të
shenjtëruar, siç je ti. Vras mendjen: si u rrëmbeva pas teje kështu?
Dhe ti nuk bëre kurrfarë përpjekjeje për t’u afruar...
Mbase aty është edhe sekreti, i thashë dhe buzëqesha.
Nuk e di, nuk e di, më tha dhe m’u hodh në qafë dhe më shtrëngoi
sa gati më zuri frymën dhe më puthi fort, fort, dhe mbeti për minuta
të tëra e statujëruar, e shtangur, me një buzëqeshje lumturie që i
lodronte në sy dhe i përhapej në mollëza, e vetmja gjë e gjallë tek ajo
ato çaste, e lindur diku thellë qenies së saj, ndërsa krahët si biluri i
mbante shtrënguar rreth qafës sime, ndërsa buzët nuk i shqiste nga
të miat.
Një të diel nga fundi i korrikut Giti i kërkoi të atit makinën të
131
Stavri Pone
shkonte me mua në plazh. Jorgji nuk ia prishi, megjithëse nuk lejohej
që makina zyrtare të përdorej për punë personale, aq më tepër qejfi.
Po Jorgji ishte njëfarë zoti në qytet, me një autoritet që vinte fill pas
Sekretarit të Partisë dhe Kryetarit të Komitetit Ekzekutiv.
Ndodhesha në dhomën e saj dhe ajo provoi tri-katër kostume
banje duke më pyetur kë të merrte. S’dija ç’t’i thosha, i shkonin të
gjitha. Më në fund vendosi për një palë bikini me disa dizenjo të
imëta me ngjyra, vërtet të bukura. I thashë të merrte dhe një palë
rezervë, për t’i veshur të thata kur të ktheheshim. Nuk harroi të
merrte dhe çadrën e plazhit, që shoferi e vuri në bagazh. Shoferi ishe
një burrë i vjetër, korrozi, i shkurtër sa gjysma ime, që nuk e hapte
gojën kurrë. Tani që isha bërë dhëndri i Kryetarit, kur gjenim
mundësinë, më mësonte të ngisja makinën.
Arritëm në plazh nga ora nëntë. Ende pa arritur, teksa kalonim
përmes jallisë së gjerë, të pafund, me atë tokë të kripur, të ngjeshur
e të bërë si çimento, me tufa zhukash e me ato marinat bukuroshe,
si çupa të menduara, që shtriheshin gjithandej, deri në horizont,
me një mbeturinë pusi nafte të braktisur diku, ndjeva aromën e
detit dhe shpirti m’u mbush me një lloj ngazëllimi intim, përzier
me ca ndjesi romantike e poetike, dhe m’u kujtuan copëra fëminie,
adole-shence e rinie, kur shkonim në plazh të rrasur nëpër
autobusë sa na zihej fryma.
Plazhi ishte i vogël, me dy-tri sërë kabinash të ulëta ndërtuar
rreth njëqind metra nga deti, me një rërë të bardhë e të imët e cila,
atje ku nuk shkelej nga njerëzit, ishte plot me duna të dallgëzuara.
Shoferi e ndaloi makinën te sheshi, ku kishte edhe të tjera,
shumica autobusë e furgona. Giti i tha shoferit se po të donte mund
të bënte plazh edhe ai. Ai tundi kokën dhe nuk e morëm vesh tha
po a jo.
Plazhi mizërinte. Me të zbritur nga makina Giti mori më të
majtë, nga kanali, se vetëm ajo zonë i pëlqente. Ishte hera e dytë
që vinte në këtë plazh, më tha, nuk ishte fort i keq.
Gjetëm një vend të përshtatshëm dhe ngritëm çadrën. Giti u
zhvesh, dukej e mrekullueshme me ato rroba banje. U zhvesha edhe
unë, pak me siklet për shkak të bardhësisë së trupit kur dilja për herë
të parë në plazh, më vinte plasje dhe ishte i vetmi rast kur doja të isha
pak jevg. Giti shtroi dy peshqirë, u ulëm e u mbështet tek unë, me
gjysmën e trupit në rërë. Ishte aq epshndjellëse, sa më vinte t’ia hiqja
132
mu aty ato dy copëra leckash të ngjyrosura që i mbulonin pjesët intime
e ta lija të dukej si zanë.
Në të djathtën tonë plazhistët vinin duke u dendësuar drejt
qendrës, po rrotull nesh, afër kanalit, ku isha larë sa e sa herë kur isha
gjimnazist, kishte shumë pak njerëz e thuajse ndodheshim vetëm
unë e Giti.
Në det kishin hedhur një verzomë të madhe dhe pesë a gjashtë
veta, burra e djem, rropateshin me të. Giti piu pak ujë nga termusi
e më tha të laheshim. Shkuam drejt bregut po nuk u futëm
menjëherë në ujë. Ajo u ul në rërën e lagësht, shtriu këmbët në valëzat
që lëpinin bregun, më kapi nga dora dhe më uli pranë vetes. U ngjesh
pas meje, shikonte herë nga deti e herë nga unë, kurse gjoksi i ulej e
i ngrihej hovshëm. Nuk më besohet Viktor, më tha, jam kaq e lumtur
me ty sa nganjëherë trembem, më duket sikur nuk do ta gëzoj dot
këtë lumturi.
E pashë në sy pa folur, paksa i habitur me atë lloj shqetësimi.
Sytë e saj të kaltër tani pasqyronin edhe detin, kishin brenda tyre
një det të tërë, edhe figurën time si dy pikëza të zeza në ta, me siguri
pasqyrimi i flokëve të mi.
-Më duket tepër e rëndë kjo lumturi për supet e mia.
Valëzat e lehta na lëpinin këmbët, deti shtrihej para nesh mreku-
llisht i bukur, i qetë si rrallëherë në atë plazh ku shpesh fryn erë. E
kapa nga dora, e ngrita dhe u futëm në ujë. Shkuam larg, matanë
bregut të dytë, siç i thoshin, dhe që atje plazhi na dukej i vogël, sikur
ta shihnim në kartolinë. Giti notonte bukur, me ritëm, me stil,
tamam si notare.
U kthyem mbrapsht, qëndruam në bregun e dytë, ku thellësia
mbërrinte deri në brez, dhe filluam të kapeshim e të loznim, të qeshnin
e të bënim si fëmijë, të putheshim, të ledhatoheshim, të ndienim
ëmbëlsinë e buzëve të kripura me ujin e detit dhe unë ia hoqa mbathjet,
dmth pjesën e poshtme të bikinit, dhe i shkova në krahun tim për të
mos i marrë deti, siç kishte ndodhur me një shokun tim dikur.
Gëzim e quanin, ishim studentë në vit të dytë, kishim shkuar në
aksion në Vlorë për ndërtim taracash. Një pasdite po laheshim në det
dhe Gëzimit i ranë mbathjet e banjës, një zot e di si i ranë, ishim
vetëm të dy, i kërkuam e i kërkuam, po qe e kotë. Ai qëndroi në det dhe
unë shkova në breg për të gjetur një palë të tjera, por Gëzimit, teksa
rrinte në ujë, dhe ndenji për ndonjë gjysmë ore, hera-herës i dilnim
133
Stavri Pone
mbi sipërfaqe bythët e bardha dhe më pas dy goca na thanë se ishin
çuditur pse Gëzimi ishte me mbathje të bardha kur e kishin parë fare
mirë se kishte hyrë në det me mbathje të kuqe dhe kur ua treguam si
ishte puna, ia dhanë gazit.
Kështu, kisha vënë mend dhe i mbaja sytë te mbathjet e Gitit shkuar
në krahun tim dhe u zhyta në trupin e saj aty, në det, po, për çudi,
ajo donte më fort ledhatimet, depërtimi nuk e shkallonte nga epshi,
veç kur e puthja dhe e kapja nga gjoksi rënkonte, se ia hoqa dhe sytie-
nat, po rënkimet e saj i rrëmbente era e lehtë dhe zhaurima e dall-
gëve që kishin filluar të ngriheshin paksa.
Teksa po arrinte në orgazëm, një orgazëm vërtet e çudit-
shme, se unë kisha kohë që qeshë shkrehur dhe tani vetëm e lëpija
dhe e thithja nga gjinjtë, ajo ia dha një piskame me sa i hante zëri,
po nuk do të ishte dëgjuar deri larg ose, dhe po të ishte dëgjuar
nuk prishte punë, britmat në det ishin kaq të zakonshme, sa askush
nuk ua vinte veshin.
U lamë deri nga ora 1 dhe shkuam të hanim drekë te klubi
kryesor, tek ai i ndërtuar buzë detit dhe që më pëlqente aq shumë.
Më tha me të qeshur se do të ma jepte drekën ajo, unë do t’i jepja vetëm
kafen.
U ngjitëm në klubin që e kishte pjesën e jashtme të ndërtuar me
strukturë dërrasash, me ca urëza që hapeshin në det, me kthesa të
shumta dhe me tryezat në vende të posaçme, të gjitha nën çadra.
Nuk gjetëm tryezë të lirë dhe i thashë të hynim brenda, në sallën e
gjerë, po ajo tha të prisnim sa të lirohej ndonjë tryezë, se donte të
hante jashtë, mbi det.
Dikush nga klientët duket më njohu, ishte një djalë i ri me dy burra.
Më tha, Shoku gjykatës, po jua lëmë tryezën në dispo-zicion, dhe u
ngritën të tre me pjata e gota në duar dhe hynë në sallë. Djali duket
kishte njoftuar edhe kamerierët për praninë time në verandë se ja
ku pashë të vinte një kameriere e lezetshme që mori porosinë, Giti
bërxollë viçi dhe peshk, unë bërxollë dhe një pjatë me karkaleca deti,
dy sallata e katër shishe birrë. Ç’i duam aq shumë, i thashë Gitit, po
ajo ma ktheu se ishte vapë, mund të pinim dhe më shumë se aq.
Deti kishte marrë një shkëlqim verbues dhe vetëm nga veriu
mund ta hidhje shikimin pa t’u vrarë sytë, atje ku gjiu formonte një
hark dhe bregu dukej si një shirit i bardhë i zbukuruar me dantellë të
gjelbër. Poshtë nesh valëzat lëpinin palafitet ku mbështetej platforma
134
e drunjtë dhe, kur ecnin njerëzit, e gjithë struktura lëkundej. Kisha
vënë re se klubin e merrte deti vit pas viti. Unë e Giti rrinim ulur në një
vend të rrezikshëm. Ajo nuk kishte frikë, po kisha unë frikë për të.
Nuk di a më ngacmoi deti, kujtime asociative thonë se quhen, se
m’u kujtua që edhe Rumania lagej nga deti, Deti i Zi, dhe ishte në të
një qytet me emrin Konstanca. E pyeta Gitin a kishte qenë ndonjë verë
në atë plazh. Vetëm një herë, më tha, për disa ditë. U bëra kureshtar,
doja të dija për të kaluarën e saj në Rumani e Francë dhe e pyeta me
kë, me ndonjë djalë? Pyetja ime e befasoi. Jo se nuk e kishte pritur
një pyetje të tillë po ndoshta jo aq shpejt, ose jo aty, buzë detit. Sytë
i vetëtinë, por në buzë iu vizatua një buzëqeshje përbuzëse. Po më
tha, me një pedagog të frëngjishtes, rumun, zumë dhomë në një
hotel të bukur dhe deti hapej i mrekullueshëm, më i bruztë se ky,
bëmë dashuri në dhomë, ai luante mendsh për mua po unë nuk
ndieja asgjë, as kur më puthte as kur bënim seks, më pëlqente si
mashkull, nuk e fsheh, po nuk më bëri kurrë të lumtur, as ai dhe as
një pedagog tjetër i frëngjishtes në Paris, edhe ai i pashëm, i bukur si
i prerë nga kartolina, tip Alen Deloni, po e braktisa shpejt, pastaj u
miqësova me një zezak algjerian, pedagog edhe ai, na jepte leximet
letrare, bëra seks edhe me të dhe vetëm një herë ndjeva diçka, ose
m’u duk se ndjeva, nuk e di, duhej të isha seksualisht e sëmurë, po
nuk guxoja të vizitohesha te ndonjë psikiatër. I fundit ishte shefi i
katedrës së frëngjishtes, mbi pesëdhjetë vjeç, m’u qep keq, më
kërcënoi se do të më hiqte nga specializimi. Shkova dy herë me të e
m’u neverit, ia preva shkurt, do ta denoncoja në polici po të vazhdonte
të më binte në qafë dhe më la të qetë.
Ajo heshti një grimë, hodhi sytë nga deti dhe teksa rregulloi një
tufë flokësh që i ra në sy, vazhdoi, Isha në dhomë me një angleze,
edhe ajo specializohej për frëngjisht, ia thashë hallin tim dhe më
sugjeroi të bënim ca sprova lezbizmi. Zhvisheshim lakuriq e
rrokulliseshim në krevat, ajo zgurdullonte sytë, më puthte e më lëpinte
në gjithë trupin, edhe seksin, dhe e arrinte orgazmën, kurse unë hiç,
nuk ndieja asgjë dhe m’u neverit. Ajo vazhdoi të më binte më qafë
derisa u detyrova të ndërroja dhomën.
E dëgjoja si i përpirë dhe për herë të parë diçka m’u zvordh tek
ajo, diku u ciflos idhulli im, po pastaj m’u dhimbs, ndoshta nuk
kishte faj. Më pas m’u qep një tjetër, një piktor austriak, pikturonte
në rrugë e m’u lut të më bënte portretin pa para, nuk di as vetë pse
135
Stavri Pone
pranova. Më propozoi takim dhe u takuam, po nuk e lashë të bënte
seks me mua, ishte e kotë. U bë si i çmendur pas meje, tentoi të vriste
veten, e mora vesh nga një mik i tij, por nuk iu dhashë, le ta vrasë
veten, i thashë. Më vinin letra e kartolina nga adhurues të tjerë, nuk
iu përgjigja asnjërit.
Ajo heshti, dhe heshti gjatë. E pyeta nëse masturbohej. Nuk u
habit nga kjo pyetje, por tha, Shumë rrallë, vetëm në dush, po nuk
ndiej gjë, ca ledhatime të shpifura. Muajin e fundit në Francë, në
shkurt të këtij viti, më kapi paniku mos isha handikapate në seks,
më përfshiu një fobi e patreguar, flija me pilula gjumi dhe zgjohesha
me sytë të fryrë sa nuk e njihja veten, kisha frikë se nuk do ta ndieja
kurrë kënaqësinë që më tregonin shoqet apo shihja në filma,
tmerrohesha që nuk do të mund të më kënaqte asnjë mashkull, kisha
frikë mos isha frixhide e lindur, kisha dëgjuar se ekzistonte diçka e
tillë te disa femra, shpesh qaja derisa gdhihej dhe më në fund u
vizitova te një psikiatre. Më tha se isha femër normale dhe do të
ndieja vetëm kur seksi të lidhej me shpirtin, çka nuk e kisha provuar,
dhe tmerri më i madh ka qenë pas seksit të parë me ty, se prapë nuk
kisha ndier gjë dhe, kur ike ti, unë u mbylla në banjë e qava dhe për
herë të parë mendova seriozisht të vrisja veten.
Heshti përsëri, sa u mbush me frymë, e vazhdoi:
-Dhe herën tjetër, kur shkuam në dhomën time e ti më ledhatove
në atë mënyrë, dhe në kuzhinë ishte mamaja, dhe unë për herë të
parë ndjeva, jo ndjeva, por përjetova se ç’ishte ajo gjë kaq e dashur
për të tjerët dhe e privuar për mua, kur më zhyte në misterin e saj, u
bëre i vetmi mashkull i vërtetë në jetën time dhe e vetmja dashuri e
parë dhe e fundit.
Në sy i ndritën lotët, lot gëzimi e dhimbjeje përzier, dhe më erdhi
për ta puthur po u përmbajta, ishim në vend publik dhe puthja do
të quhej skandal.
Një mbrëmje korriku shkuam në kinemanë verore, shfaqej filmi

italian Rrëfimet të Komisarit të Policisë, që më la pa mend, dhe dolëm
të kapur për dore dhe ajo prapë më tha se më donte çmendurisht
dhe propzoi të pinim diçka në barin e Turizmit. Kur dolëm nga bari
nuk i bëhej të ndahej me mua, m’u lut të mos iknim. Mirë, i thashë,
dhe shkova te recepsioni, ku shërbente një grua me pamje të rreptë.
Kur më pa, më njohu e më pyeti me mirësjellje, Ç’urdhëroni, shoku
136
gjykatës? I thashë me të pëshpëritur se isha me të fejuarën dhe më
duhej një dhomë. Më vështroi me cepin e syve, tundi kokën, pagova e
më dha një çelës.
Mora jajën në telefon e i thashë se nuk do të shkoja në shtëpi
atë natë, kështu më kishte dalë një punë, punë gjyqi i thashë, dhe u
ngjita me Gitin në katin e tretë, në një dhomë teke që binte nga
sheshi i qytetit.
Bëra dashuri me Gitin deri vonë pas mesnate dhe ajo u kënaq aq
shumë, sa kaloi në kllapi. E fillova ngadalë, butë e shtruar, duke i
rrasallitur herë gjinjtë e herë pubisin, i gjeta dhe klitorin, ia preka
dhe ia fërkova dhe shihja sytë e saj tek kapsalliteshin gjithë xixina
të kaltërreme dhe erdhi një çast e ajo klithi aq fort, sa në det, por,
ndryshe nga në det, kënaqësia i theri në seks, në vendin e duhur,
duket e ndjeu gjer në ekstazë atë molisje ngjethëse dhe mua m’u
kujtua një shprehje që kisha lexuar dikur në një libër se trupi i fem-
rës është si një vegël muzikore, së cilës duhet të dish t’i biesh, dhe
duket i kisha rënë si duhet, si në det, me bikinin e saj shkuar në
krahun tim, dhe melodinë e dëgjonim të dy, të zhytur thellë
labirinteve të shpirtrave tanë, ku ajo kumbonte si nëpër hone
shpellash për të mbërritur sërish te ne duke u sfumuar derisa një
goditje e re e ngrinte atë kujë muzikore sërish dhe ajo u deh nga
kënaqësia, një kënaqësi që i la në sy një pelte transparente ëmbëlsie.
Një të diel nga fillimi i gushtit i kërkoi prapë të atit makinën, se

donte të shkonim në plazhin e Vlorës. Plazhi ynë nuk i pëlqente
më. Jorgji prapë nuk ia prishi.
Në Vlorë mbërritëm aty nga dreka, se u nisëm vonë. Teksa
makina shkiste në rrugën buzë detit drejt Ujit të Ftohtë, unë
soditja kodrat e veshura me ullinj në të majtë dhe ndërtesat e
kampit të pionierëve mes tyre në të cilin shkoja kur isha i vogël
dhe më kapluan kujtimet nga ajo kohë e papërsëritshme. Kisha
shumë kujtime, po m’u ndriçua vetëm njëri, kur unë e Andon
Dëma u ngjitëm në skenën e ngritur në mes të ullinjve dhe lamë
nam me një skeç që bënte fjalë për një kasap dhe çirakun e tij, që
sepse ngatërroheshin me njëri-tjetrin, aq sa spektatorët e vegjël
nuk pushonin së qeshuri dhe na detyruan ta përsëritnim skeçin
nga e para. Bëmë edhe skeçe të tjera, po ai mbeti i pashoq.
Kaluam tunelin, vazhduam rrugës së Llogarasë e i thamë shoferit
137
Stavri Pone
të na priste diku në një vend të përshtatshëm për të mos penguar
lëvizjen e makinave. Zbritëm në bregun shkëmbor me bukuri
mahnitëse dhe me ujin e kulluar sa i dukej fundi, u zhveshëm, u lamë,
bëmë dashuri në det dhe rrëzë një shkëmbi paksa mbi ujë, në një vend
të sheshtë, u veshëm, hipëm në makinë dhe zbritëm në plazhin e Ujit
të Ftohtë, ku shëtisnim buzë detit të kapur për dore.
Bënte vapë, po era na freskonte dhe pamja e detit më mrekullonte.
U lodhëm së shëtituri dhe Giti më tha se kishte uri. U ulëm në një klub
buzë detit dhe më tha se drekën do ta paguante ajo, e para, se ajo më
kishte ftuar dhe, e dyta, se ajo kishte të ardhura suplementare nga
kurset, kurse unë kisha vetëm rrogën. Porositëm karkaleca, pilaf me
midhje dhe një shishe verë.
Nuk ia ndaja sytë, nuk më bëhej t’i largoja për të parë as detin, që
ishte mrekullisht i bukur atë pasdite, me atë shkëlqimin e ëmbël të
diellit që përthyhej në miriada valëzash si të ngjyera në ar. Isha bërë
si me fiksime, më bëhej sikur dikush do të ma rrëmbente Gitin, ose më
dukej si një gur i çmuar që po të binte në fund të detit, nuk do të
gjendej më kurrë. Ndjeva një dëshirë të shfrenuar për të bërë prapë
seks me të ku të mundnim, sa më parë, në ndonjë dhomë hoteli.
Pasaportën e kisha vetëm unë, po edhe Giti ta kishte nuk figuronim
burrë e grua dhe vështirë të na jepnin një dhomë.
Ajo sikur m’i lexoi mendimet. Më tha se kur kishim ardhur kishte
parë nga makina disa hotele buzë detit. Mbase e kandisim hotelxhiun,
tha, i japim sa të dojë që të na lërë nja dy orë në një dhomë.
Shkuam te hoteli më i afërt. Në recepsion ishte një hotelxheshë,
çka më zhgënjeu. Megjithatë i thashë me marifet se isha me një
miken time, kishim kohë pa u takuar dhe doja një dhomë për
nja dy orë. Ndërkohë nxora një pesëqindëshe që ma kishte dhënë
Giti dhe puna u rregullua. Gruaja më dha një çelës dhe ngjitëm
shkallët.
Dhoma binte nga deti, pamja ishte e mahnitshme, po Giti nuk e
çau kokën për pamjen, u zhvesh e më doli përpara syve lakuriq me
trupin e saj të daltuar mjeshtërisht. U rrokullisëm në krevat dhe i
shfrytëzuam të dyja orët. Isha i lumtur që Giti shkallmohej nga
ekstaza kur bënim dashuri. Ende nuk më besohet që ndiej, më
thoshte. O Zot, Viktor, më ktheve në jetë. Nuk besoj se do ta kishte
bërë dikush tjetër në gjithë botën këtë, përveç teje.
Qëndronte mbi kraharorin tim dhe ndieja gjinjtë e saj të fortë, të
138
lëmuar e të mëdhenj, me një formë aq të bukur, që ia thithja e ia
ledhatoja. Më kapi sërish ashku i seksit dhe iu sula te kofshët, por
ajo, për çudi, për herë të parë më tha se e donte në gojë. Unë nuk e
kisha qejf seksin oral po nuk ia prisha. Më pas edhe ajo shumë rrallë
e kërkoi.
Bëmë dashuri, pamë orën, kishim dhe disa minuta kohë. Ishim
veshur dhe rrinim në ballkon, nga ana e detit. Shikoja Sazanin, atë
ishull me dy gunga, dhe më kapluan ca kujtime të dikurshme.
-Giti, në atë ishull kam bërë dy muaj zbor.
Më pa me kureshtje. Ishte diçka që vërtet të intrigonte, siç më
kishte intriguar edhe mua dikur, para se të shkoja në të.
-Është vend i bukur?
-I bukur dhe i egër. Ka gremina të frikshme, por edhe të mahnit-
shme. Nga ana e jetesës kemi vuajtur. Ne studentët mirë, se dy muaj
qëndruan, po ushtarët, që rrinin tre vjet, vuanin.
Ndërkohë m’u kujtua një ngjarje nga ai ishull dhe u vrugova.
Giti më pyeti ç’kisha. Pashë orën, kishim dhe disa minuta kohë,
kështu që mund t’ia tregoja.
-Më kujtohet një alarm në mes të natës. Bënte mot i keq me erë,
shi e vetëtima. Vishemi me të shpejtë dhe shkojmë në pozicione.
Na urdhërojnë të shtrijmë kabllot telefonike gjatë vijës lindore të
ishullit. Ishte një punë e llahtarshme, imagjino të ecësh në errësirë
buzë rrëpirash e humnerash. Era të rrëmbente, shiu na bëri qull,
ecja dhe bija, u gjakosa keq. I shpështollëm kabllot nga tamburët,
i shtrimë, i lidhëm me aparaturat, por telefoni nuk punonte. Dola
përsëri me një ushtar për të gjetur defektin. Mezi e gjetëm, një degë
e thyer nga era kishte këputur kabllin. U kthyem në fortino ujë,
dridheshim kokë e këmbë. Krisën topat dhe bateritë kundërajrore.
Pas pak një rrufe goditi kabllin dhe telefoni u ndërpre. Dola përsëri
duke pritur me gjak të ngrirë të më godiste rrufeja edhe mua. Frikë
ishte edhe nga rrokullisjet në greminë. Nuk e di si kam shpëtuar atë
natë. Në mëngjes, kur u kthyem, rruga kalonte mes një pllaje, ku
ishin disa varre ushtarësh italianë me mbishkrime në mermer. Thosha
me vete: këtu do të varrosem edhe unë?
Giti më ndiqte e përqendruar. Heshta një grimë e shtova:
-Kam shumë kujtime nga ai zbor, ndonjë jo kaq i trishtuar. Për
shembull kur unë me Selman Shemen u bëmë gjuetarë perlash. Se
kush na e futi, na tha se nëpër shkëmbenj gjen guaska me perla.
139
Stavri Pone
Një pasdite u zhytëm si idiotë në ujin akull të janarit. U zhytëm
disa herë, thellë e më thellë. Ama për perla që gjetëm! Vetëm
xhixhivalle që një vlonjat i hante të gjalla.
Giti vuri buzën në gaz e pa orën.
-Ikim? - më pyeti. - Më trego prapë ndonjë gjë për Sazanin, mirë?
Mbaja mend se kur bënim kursin kishte thënë se ishte e etur
për aventura në vende të egra, të panjohura. Tunda kokën, e putha,
i thitha aromën e flokëve e dolëm.
Isha në zyrë, i zhytur thellë në atë dreq çështjeje të ngatërruar të

vjedhjes së fondeve të bimëve mjekësore në Grumbullim, ku dilte se
qe pleksur jo një njeri, po disa. E ndiqja problemin duke i grupuar të
dhënat, dëshmitë shkrimore e gojore. Jorgji më kishte kërkuar t’i jepja
fund sa më parë, se ishte vonuar, ndaj punoja intensivisht.
Ra telefoni, ishte Saimiri. Më ftonte për kafe. Bëri mirë, se më
ishin bërë trutë dhallë. Mund të këmbenim ndonjë mendim edhe
për çështjen e Grumbullimit, se padinë e kishte ngritur Prokuroria.
Por kjo bisedë nuk u hap fare. Me t’u takuar te shkallët që zbrisnin
nga kati i tretë pashë se ishte i ngrysur e qejfprishur.
-Kam një gjyq me ty, - më tha e buzëqeshi thjesht për mirë-
sjellje, me ngërç. - Shkojmë pimë diçka, po jo nga qendra. Është
një lokal përtej tregut, jemi më rehat atje.
Nuk ia prisha. Kaluam përmes tregut, që ishte si qytezë mes-
jetare: me katër mure e katër porta të larta. Tregu ishte thuajse i
zbrazët dhe plot me mbeturina zarzavatesh. Kur kaluam te banaku i
betontë ku shitej peshku (përherë e shiste Sula) dhe ku njerëzit
shtyheshin e shaheshin për tmerr, të kutërbonte era. Dolëm në rrugën
Leon Rei dhe u mbusha me ajër. Më pëlqente shumë ajo rrugë: e gjerë,
e pastër, me eukalipte gjigantë në të dyja anët. Hymë në lokal,
porositëm verë, dhe Saimiri hyri drejt e në temë.
-E paske rregulluar me Gitin e s’më ke thënë gjë?
Më befasoi. Jo aq me pyetjen, sesa me mënyrën se si e tha. Një
formulim që shprehte tinëzarllëk nga ana ime, fshehtësi ndaj një
miku të vjetër, por edhe njëfarë halabakllëku nga ana e tij me atë
shprehjen e paske rregulluar. Kështu flisnim kur ishim në gjimnaz,
kur krijonim njëfarë intimiteti me ndonjë vajzë që rrallë përfundonte
në seks.
-S’më duket dhe aq shprehje e goditur, - ia ktheva.
140
-Cila do të ishte shprehja e goditur?
-Që duhemi. I thashë, Të dua, më tha Po, kaq.
-Dakord. Po a nuk duhej të ma tregoje? A nuk e lamë që secili t’i
shprehte dashurinë dhe ajo të vendoste si të donte? Nuk të vë faj pse
ia the, është marrëzi, po kur t’u përgjigj, pse nuk më vure në dijeni?
U ndjeva ngushtë. A duhej t’i thosha se kishte qenë Giti që më
kishte shprehur dashurinë? Po ç’ndryshonte kjo? Asgjë. Akoma më i
ngrysur, vazhdoi:
-Keni kaq kohë që takoheni. Jo se ju kam mbajtur kandilin, po
pse ta marr vesh nga Elena... nga Aristeja... pastaj nga Jorgji e jo
nga ty? Pse gjithë kjo fshehtësi?
Kishte të drejtë. Nuk isha sjellë si shoku i tij më i ngushtë, madje
nuk kisha respektuar as paktin që kishim bërë. Mezi i nxora fjalët
dhe ndjeva të më përcëllonin veshët.
-Jo se nuk doja, Saimir, po... nuk më bëhej të ta thosha, nuk e kisha
të lehtë. Se dhe ti e doje... Më vinte zor, jo se doja të ta mbaja të
fshehtë. Unë të kam treguar gjëra më me zarar, siç më ke treguar
edhe ti. Vetëm për këtë arsye, se më the vetë që e doje. Po mos e doje
do të ta kisha thënë që ditën e parë, të betohem!
Isha prekur vërtet. Vetëm se jam tip që nuk qaj, por nga brenda
shkithesha. Saimirit i dridhej gota në dorë dhe ishte prishur në fytyrë.
Kuptova se nuk e kishte hallin aq fort se qe prekur nga skuthllëku im
- edhe kjo ishte, sigurisht, po jo kryesorja - por se i qe shembur një
ëndërr, një kështjellë, dhe nuk ishte në gjendje të ndërtonte asgjë
me rrëno-jat e saj. Nuk kishte faj, se Giti i qe afruar aq shumë, sa i
kishte ngjallur shpresa (po asaj pse s’i vë faj?, ma çau trurin një
mendim si goditje shpate), por edhe unë a kisha faj? Po ta vija në
dijeni a nuk do të dukej sikur fitova një duel a një garë? Të pashpallur,
por të nënkuptuar?
Isha bërë tym, nuk isha në gjendje të gjykoja qartë, nuk dija ku
fillonte e ku mbaronte gabimi im në lidhje me Saimirin. Më vinte
çudi vetëm për një gjë: dashurinë time me Gitin e kishte marrë vesh
edhe Elena, e dashura e Saimirit e, rrjedhimisht, edhe Rajmonda,
se ishin shoqe, po si dreqin nuk ma kishin hedhur rrotull ose nuk ma
kishin thënë hapur se si nuk e kisha vënë në dijeni Sajmirin, siç e
kanë zakon femrat që lumturohen duke u marrë me thashetheme?
Po të ma kishin shprehur këtë habi, dreqi e mori, mbase do të isha
nxitur e do t’ia kisha treguar Saimirit. Do të isha ftilluar se duhej t’ia
141
Stavri Pone
tregoja. Jo, Rajmonda nuk do të më hapte kurrë këtë temë, aq i bënte
për këtë fshehtësi timen ndaj shokut. Ajo nuk mund të ma zinte kurrë
në gojë dashurinë time me Gitin, as emrin e Gitit, ajo qe tronditur nga
kjo dashuri, ia shihja çdo mëngjes në fytyrë torturën kur hynte në
zyrën time, ndonëse nuk ma kishte përmendur kurrë, as shkarazi.
Shihja se kishte filluar të zbehej e të dobësohej - me siguri as nuk
hante. Sa për Elenën dhe Aristenë, besoj se në këtë mes hynte
autoriteti i Jorgjit. Ato dridheshin nga Jorgji vetëm kur e shikonin,
pale të bisedonin me mua për dashurinë time me të bijën. Por
ndoshta e merrnin si të mirëqenë që unë ia kisha treguar Saimirit.
Por edhe sikur ta dinin se nuk e kisha bërë, ku do të guxonin të më
qortonin se si nuk ia kisha treguar, si mund të më thoshin, Hajde
çfarë shoku qenke!, e kështu me radhë? Edhe qëndrimi i Jorgjit më
dukej i habitshëm: si nuk më kishte thënë se ishte habitur që nuk
kisha vënë në dijeni shokun tim më të ngushtë për dashurinë time
me të bijën? Dhe kishte shkuar e ia kishte thënë vetë... Doemos që do
t’ia thoshte, se ishin miq...
-Ndoshta ke të drejtë, - tha Saimiri, i zbutur.
-Sinqerisht, Saimir. Nuk është se jemi fejuar. Jorgji e quan të
përfunduar, po në fakt unë e Giti jemi të fejuar të pashpallur.
Saimiri nuk reagonte nga fjalët e mia, aq i dërrmuar ishte. Duke
e parë aq të vrerosur, kuptova se sa thellë qe dashuruar pas saj.
Mirë që ishte tip i fortë, se rrezik të kishte vrarë veten. I thashë edhe
disa fjalë të tjera qetësuese, po njëra, që më shkau si padashur, e bëri
të qeshte me hidhërim.
-Saimir, për hir të miqësisë, sikur të vazhdosh t’i biesh pas dhe
të arrish ta bësh për vete, do të hiqja dorë për hir tënd dhe nuk do
të përsëritja atë që bëra me Rebekën në fakultet, më beson?
-Është e kotë, Tori. Ajo të do ty. Me mua thjesht lozi, ndoshta
për të nxitur reagimin tënd. Ose ti arrite ta bësh për vete, megjithëse
nuk bëre asgjë të veçantë, nëse mund të quhet e veçantë që le kursin
dhe kjo ia futi xixat më keq.
-Je i lirë ta bësh për vete, Saimir. Ajo nuk është as e fejuara, as
gruaja ime. Këtë ta them jo se nuk e dua, po që të bindesh se nuk kam
bërë asgjë prapa krahëve.
E pa që zgjatja e bisedës ishte e kotë dhe e ndërpreu. U hodh në
ca tema të tjera pa shumë rëndësi, prekëm dhe atë punën e vjedhjes
në Grumbullim, po ai nuk e kishte mendjen jo më te Grumbullimi,
142
po edhe sikur banka të ishte vjedhur.
Paguam, ngula këmbë e pagova unë, dhe dolëm nga klubi.
Më 1 gusht Giti e ndërpreu kursin për ta filluar në shtator dhe

më 14 gusht, të hënën, shkoi për dy javë në plazh, në Vlorë, me
prindërit. M’u lut të shkoja dhe unë me ta. Vend kemi, tha, dhe
prindërit duan, m’u lut shumë, po nuk pranova. Nuk e di nga më
buroi ai mospranim, ndoshta ngaqë ende nuk ishim fejuar dhe më
vinte zor të rrija nën një çati me prindërit e saj. Ishte gati të mos
shkonte as ajo dhe mezi e binda të shkonte. Por i premtova se do të
shkoja ta takoja.
Edhe unë e Saimiri morëm lejet vjetore. Saimiri shkoi në Vlorë dhe
para se të nisej më tha të shkoja ndonjë ditë ta bënim plazhin të tre,
edhe me Gitin.
Të shtunën shkova për t’i takuar të dy. E bëmë plazhin bashkë,
te shkëmbinjtë, se Giti atje kishte qejf. Në sy të Saimirit u tregova
i përmbajtur me të, madje as e putha, dhe ajo më kuptoi fare mirë.
Në mbrëmje u ulëm në një klub veror buzë detit. Kishte orkestër
dhe, për çudi, muzikantët ia merrnin edhe ndonjë melodie të huaj,
brenda parametrave të lejueshëm, sigurisht. Më pëlqeu sidomos ai
që i binte saksit, më mrekulloi fare. Kërceva me Gitin, po ajo mori
edhe Saimirin disa herë. Bisedonin lirshëm, madje edhe qeshnin.
Më vinte mirë tek i shihja ashtu, si dy miq të vjetër, dhe nuk vuaja
nga kurrfarë xhelozie.
Herën e fundit, kur u ulën, në sytë e Saimirit pashë tisin e një
pikëllimi të thellë, që mezi e fshihte. Madje m’u duk i përlotur. Se kur
do të shërohej nga dashuria për të, një zot e dinte. Tha se ndihej i
prekur nga muzika. Paska qenë orkestër fantastike, tha, po e ndieja
që nuk ishte muzika shkaku kryesor, ndonëse dhe ajo mund ta kishte
prekur. Është tjetër muzikë ajo që dëgjojnë veshët e zemrës tënde,
143
Stavri Pone
Saimir, thashë me vete. Është rekuemi yt për dashurinë e parealizuar
dhe pashpresa jote se nuk do të realizohet kurrë...
Ato ditë të lejes që ndenja në shtëpi u mora me lexime dhe me
Shënimet, ku shkrova mbi njëzet faqe. Nuk shkova më në Vlorë, madje
as në plazhin tonë të humbur. Një pasdite puna me Shënimet nuk po
më ecte. Kisha ngecur në një pikë për diktaturën, siç e kuptoja unë
këtë term, lodhja mendjen e nuk e ftilloja dot dhe as filozofia e Arendtit
nuk po më ndihmonte. I lodhur e i mërzitur dola në kopsht të freskoja
mendimet. Jaja kishte shkuar tek e kunata, Athinaja, për një dorë
muhabet.
Shtëpia e jajës ndodhej në fund të një rrugice qorre që niste nga
rruga Enver Hoxha që i binte mes për mes qytetit. Ishte një rrugicë
të ngushtë me kalldrëm, ku ishin edhe pesë a gjashtë shtëpi të
tjera. Shtëpia e jajës e kishte fasadën nga perëndimi, me një verandë
të vogël druri me çatinë të mbajtur në dy shtylla të latuara në formë
katrore. Parmakut të verandës i mungonin dy kangjella, çimentoja
vende-vende ishte e rrjepur, po jaja e mbante pastër. Përgjatë par-
makut dhe në të dyja anët kishte vazo lulesh, për të cilat jaja kujdesej
shumë.
Në të djathtë të portës, në anën ballore të shtëpisë, ishte një fik i
zi me kokrrat të ëmbla mjaltë; në të majtë një shtog i madh. Se
ç’donte ai shtog aty, s’e merrja vesh. Në vazhdim, po në anën
perëndimore, përgjatë gardhit të lartë me tela të kryqëzuar, përpara
verandës ishte një rrugëz me kalldrëm. Rrëzë gardhit ndodhej një fik
tjetër, i bardhë, edhe ai i ëmbël. Më tej, në cep të oborrit ishte një
man i zi kokërrmadh me të cilin unë e Flora, kur ishim të vegjël, nxihe-
shim në fytyrë. Kopshti vazhdonte rreth shtëpisë me pjesën veriore
që kufizohej me shtëpinë e kunatës së jajës, Athinasë, që ishte gruaja
e vëllait të burrit të dytë të jajës, i cili kishte ikur në Amerikë pas
Luftës dhe kishte vdekur atje. Edhe në atë anë kopshti ishte plot me
pemë - një bajame, dy kumbulla italiane, një mollë, një shegë dhe
në qoshe fare një akacie.
Akacia shënonte fillimin e gardhit të pjesës lindore, përtej të cilit
dikur ndodhej shtëpia e Nas Shtëmbarit që tani nuk ekzistonte, se i
kishte rënë plani dhe në vend të saj qe ndërtuar një pallat
gjashtëkatësh, me fasadën në rrugën Enver Hoxha. Në atë anë, ku
shikonin dy dritaret e dhomës sime, hapej një kopsht i gjerë që mbillej
me qepujka, speca e domate. Edhe në atë anë kishte pemë: një
144
kumbull italiane, një qershi, një kumbull frange dhe një man shumë
i lartë, i bardhë e kokërrmadh. Kjo ishte pema më e dashur e sorrave
dhe e laraskave që krrokasnin zhurmshëm.
Ana jugore kufizohej me shtëpinë e dikurshme të Uan Xoxës, që
edhe asaj i kishte rënë plani, por kishte mbetur muri me blloqe
i mbushur me shermashekë dhe e gjithë ajo pjesë ishte gjithashtu plot
pemë e lule; pranë pusit me grykën prej betoni, me kapak druri, ishte
një man me dy rrënjë të trasha hardhish që i ngjiteshin manit, me një
rrush të bardhë, të ëmbël mjaltë, që zverdhej kur piqej, kurse duke
filluar nga muri që ndante oborrin tonë me atë të Uan Xoxës deri te
çatia e shtëpisë së jajës ishte një pjergull me po atë rrush të bardhë, si
të manit.
Rreth e rrotull shtëpisë kishte lehe me lule, sidomos në anën
lindore. Nuk u dija emrat të gjithave, përveç disave: menekshe, gojë
ujku, lule sahati, dorëzonjë, krizantema, zambakë, trëndafila të kuq,
të verdhë e të bardhë (të gjithë të mrekullueshëm!), lule shpate, mullaga.
Zymbylat gjendeshin vetëm në anën perëndimore, përpara
verandës.
Kopshti ishte i harlisur në pranverë, verë e vjeshtë, por edhe në
zhveshnajën e trishtë të dimrit më pëlqente, gjë vërtet për t’u habitur.
E kisha bredhur me pëllëmbë atë kopsht të fëminisë ku gjeja plot
sende, kuti, ingranazhe, pjesë makine (burri i dytë i jajës kishte
qenë shofer), tuba si fyej, bobina të ndryshkura e plot sende të tjera
me të cilat, në vetminë time, luaja, shpikja e ndërtoja. Ai kishte qenë
bota e fantazive të mia, Disneyland-i im i magjishëm, ku asgjë nuk
mungonte, se e plotësoja në përfytyrim; aty ishin kuçedrat dhe
bukuroshet e rrëmbyera prej tyre, shpëtimtari i të cilave përherë
isha unë. Por përfytyrimet e mia ndërronin, herë e fantazoja veten
shofer dhe ngisja makinën time imagjinare, herë inxhinier që
ndërtoja hidrocentrale. Njëherë kapa disa xixëllonja, i lidha në disa
kunja të hollë të ngulur në tokë, i bashkova kunjat me pe dhe
ndërtova një qytet që vezullonte... Fëminia ndërton botë të ndriçuara,
por edhe kur kthehet në kujtim ato botë e ruajnë atë ndriçim.
Magjia e atij kopshti qe e jashtëzakonshme, por ndoshta jo
gjithkush do të kënaqej me të, do të donte rrokaqiejtë dhe vezullimet
e dritave të një qyteti të madh si Tokioja a Nju Jorku, por unë
lumturohesha me atë korie të sajuar nga dora e njeriut si nga dora
e Zotit. Madhështia e tij ishin pemët e lulet dhe kur çelte bajamja
145
Stavri Pone
ishte mrekullia më e madhe e pranverës së vogëlisë sime.
Një ditë të diel fundgushti hipa në manin pranë pusit që jepte dy
fruta - kokrrat e veta, po që mbaronin herët, në qershor, dhe vile
rrushi, sepse ishte i pushtuar nga ato dy hardhitë me trungje të trasha.
Dhe ç’rrush që ishte! I ëmbël mjaltë, që e lakmonin dhe sorrat.
Siç thashë më lart, në anën lindore oborri dikur kufizohej me
shtëpinë e Nas Shtëmbarit, që e kishte pasur portën në rrugën Enver
Hoxha. Kur isha student në vit të 2-të shtëpia e Nasit dhe disa të tjera
u prishën dhe u ndërtuan pallate gjashtëkatëshe, me hyrjet nga
rruga. Plani mori ndonjë metër edhe nga oborri i jajës, por pemët
mbeten brenda kopshtit. Pallatin gjashtëkatësh pranë nesh e ndante
me kopshtin tonë një rrugicë rreth dy metra e gjerë.
Atë ditë që kisha hipur në man dhe këpusja vile rrushi duke i
futur në trastë në një nga dritaret e katit të gjashtë të pallatit pashë
fytyrën e një vajze, po nuk i kushtova rëndësi. Kujtova se do të ikte
shpejt nga dritarja, po ajo rrinte atje dhe shikonte nga unë pa lëvizur,
athua se ishte statujë. Madje ishte ende atje edhe kur këputa vilen e
fundit, se trasta nuk mbante më.
Kur zbrita, i nxitur nga një kureshtje e kotë, shkova në një vend
ku më lejonin pemët dhe ngrita kokën për të parë nëse vajza ishte
ende në dritare. U habita, ishte ende atje. Nuk di pse mendova se
duhej të ishte handikapate, si njëfarë Sanoje, familja e së cilës
banonte dikur me qira te shtëpia e Nas Shtëmbarit dhe ajo qante sa
herë i bënin banjë. Megjithëse vajza ishte në dritare, fytyrën nuk ia
shquaja dhe aq mirë për shkak të largësisë nga vendi ku ndodhesha.
Çova trastën me rrush në shtëpi e dola në kopsht i veshur me
pantallona të shkurtra e kanotiere. Ngrita kokën nga kati i gjashtë
dhe pashë se vajza kishte ikur. Shkova te këndi i thjeshtë sportiv
që kisha ngritur kur isha student. Kisha gjetur dy gira dhe një sustë
treshe, të vetmen që e futja brenda që të mos ndryshkej nga shiu.
Bëra disa ushtrime në paralele, hodha ca topa në kosh, ngrita girat
nja dy herë dhe sesi më shkuan sytë te dritarja e katit të gjashtë. Vajza
kishte dalë prapë e duket më shikonte tek bëja fizkulturë. Dritarja e
saj binte sipër majës së akacies, disa metra mbi të. Vajza qëndroi në
dritare deri kur unë u dhashë fund ushtrimeve e hyra në shtëpi.
Një mbrëmje aty nga fillimi i shtatorit, kur Giti kishte filluar punën
si mësuese e frëngjishtes në gjimnaz, e çova te prindërit për ta njohur
me ta. U gëzuan që kisha gjetur një vajzë aq të mirë, se Giti u pëlqeu
146
shumë. U lumturuan, të thuash. Erdhën edhe Flora me Nardin me
fëmijët e tyre, Jonidën 6 vjeçe dhe Martin 3.
Më 17 Shtator 1978, ditën e diel, bëra fejesën me Gitin. Këmbënguli
ajo për fejesën, se unë doja ta shtynim edhe ca. Dua të vish lirshëm në
shtëpi të bëjmë dashuri sa të ngopemi, më tha. Se vend më të mirë se
atje nuk kemi. Ishte bërë si e çmendur pas meje. Sidomos kur i thashë
që nuk më bëhej vonë për ato dashuritë e saj në Rumani e Francë në
periudhën e akullnajës së saj erotike, kështu i thashë, dhe ajo buzëqeshi
e lumtur e më puthi.
Dashuria jonë po kalonte në mani dhe nuk rrinim dot pa e parë
njëri-tjetrin të paktën një herë në ditë, po shpesh edhe dy e më shumë.
Shpesh, pas mësimit në gjimnaz, ajo vinte në zyrën time, ku për
tmerrin e Rajmondës, që na kishte gjetur edhe duke u puthur, nuk
shkulej dhe më pengonte edhe nga puna. Kur nuk më vinte në zyrë
më merrte në telefon nga drejtoria e shkollës në pushimin e gjatë
dhe kur në drejtori nuk kishte njeri këpuste edhe fjalë erotike shqeto
për seksin dhe qeshte. Unë vërtet i kisha thënë se nuk e çaja kokën
për dashuritë e saj në periudhën e frixhiditetit, po jo aq lehtë e kisha
kapërcyer atë ndjenjë xhelozie të mjegullt. Kishte raste kur vuaja që
kishte shkuar me të tjerë përpara meje, sidomos me atë zezakun, që
nuk di e pse nuk ia falja, kurse me të bardhët eh, deri-diku. Ajo sikur
i ndiente këto pickime xhelozie, që në të vërtet ishin të rralla, dhe
donte një provë se ia kisha falur dhe, sipas saj, prova ishte pranimi i
fejesës. Prova është dashuria ime për ty, i thashë. Se ka plot që fejohen
të nisur jo nga dashuria, po nga fantazma e saj.
Ditën e fejesës shkuam në shtëpinë e Jorgjit unë, xhaxhi Vasili me
naon, Flora me Nardin dhe Saimiri. Na bënë një pritje të shkëlqyer.
Xhaxhi Vasili dhe Jorgji u përqafuan si dy miq të vjetër që nga koha e
Luftës. Nuk takoheshin me njëri-tjetrin, po respektin e ruanin.
Më mbeti gjatë në kujtesë hareja e Gitit, mrekullia e gëzimit të
saj të çiltër kur shkëmbyem unazat - i vura në gisht unazën që kisha
blerë për të dhe ajo unazën që kishte blerë për mua (i kishim blerë
bashkë të dyja) - lotët e saj kur gjetëm rastin e u shkëputëm për dy
minuta e u puthëm fshehurazi në aneks, imazhi i shkëlqimit të gotave
dhe i gjithçkaje me të cilën u mbush ajo festë, ëmbëlsirat, kumbimi i
të qeshurave dhe i shakave, sidomos batutat me kripë midis Jorgjit e
xhaxhi Vasilit, nga e cila po riprodhoj, me sa mbaj mend, vetëm
këto:
147
Stavri Pone
JORGJI: Mos t’i kisha njohur njerëzit e kësaj krahine në Luftë,

zor se e miratoja këtë fejesë, çupa të bënte si të donte.
VASILI: Njerëzit kudo janë sojsoj. Mos andej nga ju janë të
gjithë trima?
JORGJI: Nuk e them. Di që lufta i nxori trimat në sheshin e
burrave kudo që ishin.
VASILI: Trimat i nxjerr në shesh edhe paqja. Trima janë edhe
ata që dinë t’i shpallin luftë luftës.
JORGJI: Po jo luftës së klasave.
VASILI: Nuk e thashë. Njeriu është krijuar për t’iu gëzuar paqes,
jo luftës.
JORGJI: Askush nuk e do luftën, veç kur i imponohet.
VASILI: O Jorgji, kujton se kemi ardhur për mbledhje celule këtu?
JORGJI (qesh): Ke të drejtë! A ia marrim një kënge?
VASILI: Unë di të këndoj vetëm këngë të kësaj krahine.
JORGJI: Edhe unë i di. Kam kaluar këtej një pjesë të rinisë...
Dhe ia morën të dy një kënge të krahinës dhe kombinonin bukur.

Unë, Nardi e Saimiri u mbanim iso. Kënduan dhe nja dy këngë të tjera,
pastaj mysafirët, veç meje, u ngritën, u përshëndetën me të zotët e
shtëpisë përmes një furie urimesh, siç e do zakoni, dhe u larguan.
Një të diel në drekë në fund të shtatorit, rreth një javë pas fejesës
sime me Gitin, ndodhi që jaja m’u lut të shkoja te furri për të marrë
tavën me speca që kishte çuar. Tha se ishte lodhur duke u kujdesur
për lulet, po kishte bërë edhe pekmez kumbullash me një zjarr të
ndezur në oborr.
Nuk kundërshtova, e putha në faqe, çka e bëja përherë, mora
numrin e tavës e shkova. Furri ynë ishte furri i Bekos në anë të rrugës
Enver Hoxha, përskaj sheshit të Vangjel Lules, ku unë nuk shkoja
thuajse kurrë. Ishte një ditë e bukur dhe e ngrohtë që të këndonte
shpirti. Në darkë do të shkoja të merrja Gitin e do të dilnim, se ku do
të shkonim, nuk e kishim vendosur.
Furri i Bekos ishte i vetmi në lagjen tonë dhe Bekoja ishte zonjë
grua, e fuqishme si burrë, por me sjellje tejet femërore, e kujdesshme
në pjekje, artiste të thuash. I dhashë numrin, mora tavën e dola, po
kisha harruar të merrja farashën.
148
Nuk kisha bërë më shumë se disa hapa ik-e-ndalo, duke u marrë
me atë dreq tave që po më përvëlonte duart, kur anash meje dëgjova
një zë femre, të ëmbël e tejet melodioz, dhe ktheva kokën. Ishte një
vajzë rreth 18 vjeçe, shumë e bukur, me një trup të gjatë e të derdhur,
e veshur me një fustan të thjeshtë me pika, që më bëri të ngrija në
vend e ta shihja si guhak. Mbante në dorë një sini me byrek të pjekur.
Nuk e kuptova nga mbiu, se kur hyra në furrë nuk e kisha parë.
Kaloi përbri meje, mbajti hapat, ktheu kokën nga unë dhe me një për-
skuqje të lehtë të fytyrës, me sytë që i lodronin nga një gaz i brend-
shëm e me njëfarë shpotie miqësore (për t’u habitur, se nuk e kisha
parë kurrë më parë!) më tha, Juve, goxha gjykatës, ju ka dërguar
gjyshja për të marrë tavën?
Kaq tha e rrëshqiti si panterë duke ecur me një hijeshi që të
çmendte. Vazhdoja të rrija në vend duke e parë si i hipnotizuar, tava
më ishte prirur në duar dhe, të kishte qenë me lëng, do të ishte derdhur.
Vajza ktheu kokën vetëm një herë, m’u duk se buzëqeshi, dhe u largua
përgjatë rrugës së asfaltuar.
Një çast mendova ta arrija, por s’dija ç’t’i thosha, diçka edhe mund
të gjeja, xhanëm, por nuk m’u dha, rrija si hu gardhi dhe e vështroja
teksa largohej, kundroja trupin e saj mrekullisht të bukur, të hollë e
të gjatë, këmbët e drejta, fustanin paksa të vjetër, po të pastër, që i
qëndronte pak i ngushtë e i shkurtër për trupin e saj të hedhur. Kur ende
nuk më qe zhdukur nga sytë nisa të ecja dhe unë në po atë rrugë, rruga
Enver Hoxha, se prej andej kisha ardhur, gjithnjë me shikimin drejt
vajzës për të parë se në ç’shtëpi a rrugicë do të kthente. Por më humbi
nga sytë e nuk e pashë më. Më erdhi inat, të paktën ta dija kush ishte.
Befas u ndala në vend, këtë radhë si i goditur nga rrufeja: mos
ishte ajo vajza që dilte në dritaren e apartamentit të katit të gjashtë
dhe shikonte nga kopshti im? Mund të më kishte fiksuar si fytyrë,
madje e dinte që punoja gjykatës, dhe kishte dashur të bënte pak
humor? Me siguri ajo do të ishte. Me sa duket do të kishte ardhur me
familje tani së fundi nga ndonjë lagje tjetër, punë rënie plani, siç
ndodhte shpesh. Vajza nuk dukej të ishte më shumë se në vitin e katërt
gjimnaz, mbase studente në vit të parë.
Fillimi i tetorit bëri gjithë shira që vazhduan dy javë, po më në

fund koha u hap dhe unë i fillova sërish ushtrimet që bëja thuajse çdo
ditë në këndin sportiv për rreth gjysmë ore. Vajza dilte përherë në
149
Stavri Pone
dritare, rrinte si statujë dhe, siç duket, më ndiqte me sy. Një ditë nuk
di si ma dha truri, ndoshta për lojë a për provë, dhe i bëra shenjë me
dorë të zbriste poshtë.
Për çudi erdhi, gjë që më habiti. Kisha kujtuar se jo vetëm nuk do
të vinte, po as në dritare nuk do të dilte më. Qëndroi pranë gardhit,
në rrugicën e ngushtë që ndante pallatin e saj me kopshtin tim, por e
shihja shumë pak figurën e saj përtej gjetheve, se më pengone gardhi.
Ndodhej pranë akacies, pikërisht mbi majën e së cilës, disa metra
më lart, ishte dritarja ku ajo dilte e më shikonte, ndoshta e banjës.
Largova me dorë nja dy degëza për ta parë më mirë dhe kur ma
zunë sytë të gjithë fytyrën e saj, kur kryqëzuam vështrimet, u shushata
krejt, sa thashë se mbeta pa frymë - ishte fytyra me magjinë më të
skajshme që mund të kishte rrokur ndonjëherë përfytyrimi im. Tani
që e soditja më nge pashë se ishte pabesueshmërisht e bukur, kurse
atë ditë, te furri, nuk më qe krijuar kjo përshtypje, ndoshta ngaqë e
kisha parë shkarazi ose, më saktë, s’e kisha parë fare, po vetëm zërin
i kisha dëgjuar. E kundrova për disa sekonda në fytyrë dhe e hodha
vështrimin në qafën e saj të gjatë e të bardhë, pastaj te gjinjtë e
përhedhur me formë të përkryer, që i hovnin nga emocioni, po sytë
m’u gozhduan sërish në fytyrën e saj - ishte tejtokësore, e ëndërrt.
Dhe, për çudi, m’u duk fytyrë e njohur, e parë shumë kohë përpara
se ta shihja te furri, ku më kishte folur për të bërë shaka a kush e di
për ç’arsye, nuk e kuptoja dot psenë e veprimit të saj të asaj dite, po
atëherë nuk kisha pasur kohë as ta kundroja, le më t’i përgjigjesha
batutës së saj, sepse, sa më kishte folur më kishte kthyer shpinën e
kishte ikur nxitimthi, dhe tani nuk e kuptoja pse më dukej se e kisha
parë shumë kohë më parë, ndoshta në ndonjë ëndërr. Mos ndoshta
kjo vjen ngaqë ne, pa e kuptuar, e kemi vendosur qysh më parë, në
thellësinë më të skajshme të shpirtit, se ç’tip njeriu do të pëlqenim, e
kemi gjedhen e tij të stampuar në subkonshin tonë pa qenë të
vetëdijshëm për të, diçka pak a shumë e ngjashme me ato format
ideale që kemi në kokë, për të cilat flet Platoni, athua se një solucion i
mistershëm i trurit zbardh me shpejtësinë e vetëtimës një fotografi të
errët që e kishte mbajtur të ndryrë brenda tij dhe brenda një çasti
përqasim formën ideale me atë reale që ndodhet para nesh dhe
mrekullohemi nga ngjashmëria? Mbase është kështu, dhe në atë
kuadër shfaqet ideali ynë në formën më të përkryer, me flokët, vetullat,
sytë, hundën, buzët, buzëqeshjen e me gjithçka që e bën të
150
papërsëritshëm atë ekzemplar dhe kështu, kur ndeshim realisht
kopjen identike të formës ideale të krijuar pavetëdijshëm në
subkonshin tonë, shkarkesa është kryer dhe ne e gjejmë veten
pafuqishmërisht të shituar.
Kishte një zbehtësi të zambaktë në atë fytyrë me një ngjyresë
paksa të pjeshkët, me sy të zes, të ëmbël e të ngrohtë, të dritësuar
butë, me një vezullim tmerrësisht të gjallë, që ndonëse herë-herë
dukej se fikatej, arrinte të gjallërohej sërish. Nuk ishte bukuri ikone,
por rrëmbyese e lozonjare, me një fuqi tronditshmërisht të fshehtë
dhe ah, në çast u kujtova ku e kisha parë, jo te furri, po shumë kohë më
parë, i ngjante një aktoreje italiane, ndofta Xhina Lolobrixhidës, por
ishte më e bukur, ishte pa dyshim përsosmëria e qenies femër, aq e
njomë dhe e brishtë sa të ndillte t’i ngjishje buzët në lëkurën
ashkmërisht ngacmuese të faqeve të përkryera në lakoren e tyre, një
fytyrë që të ngjallte adhurim e frikë, si të shihje një çudi të natyrës.
Adhurimin e kuptoja, është tërheqja që na imponon mistershëm
një bukuri e porsazbuluar, po frika pse? Mos lidhej me humbjen,
me ngritjen e një muri të padukshëm mes dy qenieve për t’u zhdukur
të dyja përfundimisht në të dy anët e tij? Tani që e shihja përsëdyti
fytyrën e saj, me ata flokë të zes e të dendur me krrela qarkuar
supeve, një cullufe rebele e lëshuar pakujdesshëm mbi vetullën e
majtë, atje ku ajo kishte një nishan të vogël, fytyra e saj m’u duk jo
vetëm e njohur, por edhe e afërt, një lloj dhurate që nuk duhej ta
humbisja aq shpejt nga pamja. E veçanta e dashurisë me shikim të
parë është se në shikimin e dytë ajo është shndërruar në zbulesë dhe
në shikimin e tretë në adhurim.
E pyeta pse dilte në dritare sa herë që unë bëja ushtrime.
-Se më pëlqen, - tha thjesht. Zërin ia kisha dëgjuar, por tani
sepse më tingëlloi më i ëmbël e melodioz.
Nuk m’u duk se ishte handikapate, madje rrinte gjithë frikë se
mos e shihnin njerëzit, se hera-herës i hidhte sytë majtas e djathtas.
Të ishte e metë nuk do të ishte kaq e emocionuar dhe frikur.
-Pyetjen e bëtë. Deshët gjë tjetër? - më shkundi me kundërpyetjen
e saj. Nga mënyra se si foli u binda përfundimisht se jo vetëm që
ishte normale, po shumë më tepër se aq. Nuk di pse u zura ngushtë,
si të kisha dalë i humbur nga një lojë, kaq i befasuar e i hutuar u
ndjeva.
Megjithatë nuk e dhashë veten, i thashë jo dhe ajo, pasi më
151
Stavri Pone
hodhi një vështrim disi përtallës, u kthye e iku me vrap. Dëgjoja
hapat e saj që fëshfërinin në dheun e ngjeshur të rrugicës, me siguri
kishte ardhur me shapka, po nuk kisha mundur t’ia shihja këmbët,
më pengonte gardhi.
Ajo iku, po unë mbeta si i trullosur. Nuk lëviza nga vendi për
minuta të tëra. Shkova të vazhdoja ushtrimet, por nuk isha në gjendje.
Ajo nuk doli më në dritare. Më kureshtoi çuditshëm ajo vajzë e m’u
bë fiksim ta shihja prapë nga afër, si pak më parë, ose të paktën në
dritaren ku dilte. Dhe qëndrova në pritje. Gjatë, shumë gjatë.
Pas ndonjë ore u shfaq sërish në dritaren e saj përmbi akacien si
një ikonë humbëtirash të kohërave për t’u përballur me një kopsht e
botë reale. U shfaq fytyra e saj frikshmërisht e bukur, që po më
shqetësonte. Mos kishte shpirtin e një shtrige, mos ishte nga ato që
thonë se të hedhin sirën? Unë nuk besoja në gjëra të tilla, kurse sa për
atë që ajo kishte një fuqi të brendshme të papërballueshme nuk
dyshoja fare, se ndryshe pse më kishte shkaktuar atë turbullirë të
paprovuar kurrë, as kur kisha parë Gitin te dera e Gjykatës?
Që atje ku ndodhesha, pranë dritares së dhomës sime, mezi e
dalloja, e megjithatë prapë më shqetësonte. I dalloja vetëm flokët e
dendur ngjyrë gështenjë të errët në kontrast me fytyrën e saj
bardhoshe në të zeshkët, tmerrësisht të ëmbël.
Gjatë gjithë rrugës për te shtëpia e Gitit nuk më shqitej nga
mendja ndodhia gati qesharake me atë vajzë të panjohur dhe men-
dja m’u ndal te një detaj i vogël, të cilit nuk i kisha kushtuar rëndësi: si
kishte zbritur menjëherë, me një shenjë timen? Vallë e kishte marrë
edhe ajo, sikurse unë, për një lojë zbavitëse, apo, si çupëlinë që ishte,
nuk i kishte bërë dot ballë tundimit të kureshtjes pse e kisha thirrur?
Apo e kishte nuhatur lojën time dhe donte të ma shpaguante duke
u tallur ca më shumë? Apo loja nuk hynte fare, thjesht i pëlqeja,
donte të njiheshim dhe ai ngacmimi lozonjar te furri kishte qenë
një sinjal? Mund të ishte kjo e dyta, se ndryshe pse më kishte ngacmuar
duke bërë humor, kur isha i panjohur për të?
M’u vërtitën mendimet për atë vajzë edhe për pak çaste e shpejt
m’u shuan, sepse, teksa i afrohesha shtëpisë së Gitit, u ndjeva i gëzuar,
i paduruar sa ta takoja. Nuk kisha pse ankohesha nga Giti që jo
vetëm e doja, jo vetëm më kënaqte seksualisht, por kishte dhe një humor
të hollë e të këndshëm e përherë do të sajonte ndonjë të papritur të
vogël të lezetshme.
152
Zoica më priti me përzemërsinë e saj të përhershme e më futi në
kuzhinën e gjerë, ku zura vend në një nga kolltukët. Më tha se Giti
kishte shkuar te një shoqe në mëhallë e do të kthehej shpejt, po unë
më mirë t’i kisha telefonuar që mos të prisja. I thashë se s’prishte
punë, nuk e kisha me ngut. Më qerasi, m’u ul pranë dhe nisi një bisedë
të rëndomtë, më tha se kishte qejf të mbante pula, po nuk donte
Jorgji. Në Berat mbaja, përfundoi dhe psherëtiu. Më tha se Jorgji
kishte dalë me nja dy miq.
Nuk vonoi shumë e Giti erdhi. Mjaftoi ardhja e saj si diell i beftë
me atë fytyrë bukurisht rrezëllitese, me atë floknajë si ujëvarë boreale
që dhoma të ndriste. Nuk u habit kur më pa, por u qesh e tëra, u ul në
krahun e kolltukut ku isha ulur unë e u mbështet mbi mua. Sikur
kisha një parandjenjë që do të kishe ardhur, më tha e lumtur.
Flokët e saj të verdhë, të drejtë e të dendur, më binin mbi qafë e më
shkaktonin një ndjenjë gudulisjeje. Nuk druhej nga e ëma për atë
intimitet paksa të tepruar që tregonte me mua e shpesh më puthte
edhe në sy të saj (në sy të Jorgjit, kurrë), po tani nuk më puthi, veçse
u ngjesh aq fort pas meje, sa i ndieja rrahjet e zemrës dhe gjoksin e
saj të fortë që ngjishej pas supit tim.
U zgjat te tryeza, mori një çokollatë nga tabakaja, e zhveshi
dhe kujtova se do ta hante, por më tha, Hape gojën, çka më habiti.
E hapa dhe ndjeva gishtat e saj mbi buzët e mia dhe një rrymë e
ëmbël më rrodhi deri në zemër; ma futi çokollatën në gojë dhe unë
e hëngra, natyrisht, dhe ajo u shkri në gaz. Pastaj më kapi nga dora
e shkuam në dhomën e saj.
Me të hyrë në dhomë m’u hodh në qafë, më ngjiti buzët e më
puthi me zjarr e po ashtu ia ktheva edhe unë duke kaluar minuta
të tëra me puthje e kapërthime.
-E bëjmë një? - më pyeti me sytë të teptisur nga epshi.
Eh, tani e kërkonte vetë. Kishte kaluar ajo kohë kur më thoshte,
Nuk ndiej kur ma bën, po unë prapë të dua, të dua si e marrë, kurse
unë kënaqesha e dridhesha mbi trupin e saj si të gdhendur në mermer,
apo me trupin e saj mbi trupin tim tek i ndukja kofshët me ato forma
marramendëse, i lëpija barkun petë, gjoksin e gjithë trupin e saj që
më ngjethte e më bënte të drithmohesha nga ashku. Kisha dëgjuar se
ftohtësia e femrës nuk e kënaq mashkullin, çka mund të jetë e vërtetë,
po të paktën për mua kjo teori nuk qëndronte, sepse Giti më kënaqte
në kulm edhe pse vetë nuk kënaqej.
153
Stavri Pone
Qejfi ma kishte, po kisha hall mos e thërriste e ëma për ndonjë
punë, megjithëse sa herë që ndodhesha me Gitin në dhomën e saj,
ajo nuk e thërriste.
-Mirë, - ia ktheva.
E kapa për beli dhe e ngrita peshë dhe ndjeva erëmimin e saj
trallisës dhe e shtriva në krevat dhe nisa ta zhvishja duke më zhveshur
edhe ajo dhe duke më puthur më tha, Më kap gjinjtë se nuk po duroj
dot, e m’i thith, m’i shkul fare, Oh, Fillo edhe atje, se tani edhe atje kam
qejf të madh, dhe kofshët e saj m’u zbuluan si një mrekulli, sikur ia
shihja për herë të parë, dhe ia hoqa mbathjet dhe u futëm nën kuvertë
dhe nisa ta lëpija, i thithja buzët, i kafshoja thithkat dhe ajo mezi i
mbante rënkimet, dhe fillova t’i fërkoja pubisin, lehtë e butë, pastaj
edhe klitorin, e kisha mësuar tashmë si ta bëja që të ndiente, ia fërkoja
e ia fërkoja dhe u zhyta i gjithi në të dhe ajo klithi dhe zuri gojën me
dorë, e trembur mos e kishte dëgjuar e ëma dhe, si e luajtur mendsh,
siç bënte përherë qysh kur kishte filluar ta ndiente seksin, me sy të
zhgapërryer, po gjithsesi pa e humbur bukurinë e fytyrës, o Zot, edhe
në seks ishte mrekullisht e bukur, tha me zë të mekur, Aty, oh, Aty,
oh!…
U shkundullua, këtë radhë duke kafshuar dorën sa e bëri me
gjak e pastaj u shkreh. U shkreha dhe unë duke qëndruar i palë-
vizur mbi trupin e saj dhe pashë se po qante e më lutej më sy të shuar
që ta puthja, Megjithëse puthja tani nuk i shijonte më sa ajo gjëja, më
tha, Nuk e kishte ditur kurrë se si ishte, vetëm në Vlorë e në Turizmi
i kishte shijuar, po vetëm sot e kishte përjetuar të gjithën, tha, Vetëm
tani më ngjiti sa diçka më krisi përbrenda ashtu, papritur, Kishte vite
që e priste dhe nuk besonte se do të vinte kjo ditë, dhe ja, kishte ardhur,
kishte ndier ngjethërimën, atë vetëtimën e verdhë, kështu m’u duk,
më tha, Shpërtheu atje ku e fërkove ti, klitor quhet? më pyeti, Se ti
bëre atë që doja, më tha, Dhe nuk e kisha ditur kurrë se do të më jepte
një ndjesi që nuk thuhet dot me gojë.
Vajza që dilte vazhdimisht në dritare kur bëja ushtrime jo vetëm

më kureshtonte, po kishte filluar të më tërhiqte duke më ngjallur një
tundim idiotesk. E kisha të pamundur t’ia fshihja vetes se ishte aq e
ëmbël e joshëse, sa thoshe se kishte përmbledhur gjithë feminitetin,
hijeshinë, seksualitetin dhe gjithçka që mishëron hyjnesha Afërditë,
po unë dashuroja Gitin dhe ç’punë kisha me të? Punë e madhe nëse
154
donte të njihej me mua apo se kishte qejf të më shikonte kur bëja
stërvitje! Fundja, e ndaloja dot?
Kështu logjikosja, por, për çudi, për idiotësinë time më të madhe,
një ditë prapë i bëra shenjë të zbriste, i bindur se nuk do të zbriste.
Megjithatë, po qe se zbriste, doja të bindesha përfundimisht, nga një
kureshtje e kotë, nëse ishte normale apo e metë. Jo, gati brita me zë,
nuk ishte kjo arsyeja, nuk dyshoja më se nuk ishte normale, por
brenda vetes me tundonte dëshira e fshehtë, e marrë, që ta kisha
pranë e ta shihja, ta shihja, një absurditet fund e krye, një ngacmim
i allasojtë, çudan e i pakuptimtë... kur doja po aq të shihja Gitin... të
bëja dashuri me Gitin... të shkrydhesha në atë çmenduri
pafundësisht të ëmbël me Gitin...
Për çudi ajo zbriti dhe qëndroi tek i njëjti vend, pranë akacies,
ku gardhi vinte më i rrallë. Shiheshim përmes gardhit, po jo mirë,
kështu që prapë hapa degët për ta soditur, si herën e parë. Iu shfaq
e gjithë fytyra, edhe mjekërza nazike e ëmbël, si e derdhur nga një
dorë mjeshtri për të arritur një lakore të përkryer, e pahitur me
dhuntinë e të qenit tërheqëse deri në marramendje, deri në ndjesinë
më përvëluese që mund të krijojë një tipar i fytyrës, ndoshta jo aq i
rëndësishëm sa sytë apo buzët.
Buzët. Ishte e vështirë t’i përshkruaje. Ndoshta delikatesa e ëmbël
e mjekrëzës përfitonte prej mrekullisë së tyre, të palyera me të kuq,
po që dukeshin si të lyera, të bymyera e të përkryera në trajtë, si të
formuara prej dy petalesh të kuqe. E pashë prapë në sy, u zhyta
në magjepsjen e tyre, ndjeva një si shkarkesë elektrike, diçka që më
theri në zemër dhe nuk di pse m’u krijua një si boshllëk midis brinjëve,
një si mbajtje fryme a një lloj habie që, për çudi, nuk m’u krijua në
kokë, po në zemër, dhe një si sfungjer i butë brenda meje thithte e
thithte diçka të njomësht e të ëmbël që rrënjonte prej figurës së saj
dhe nuk ngopej.
Ajo u shkund e para. Qe bërë lulëkuq në fytyrë. Qerpikët e gjatë,
aq të gjatë sa kur uleshin gati i preknin faqet, i përpëliteshin si
krahë dallëndysheje dhe në një çast, përpëlitja e tyre ngriu, rojet
besnike e lanë shikimin të lirë dhe sytë e mi u përballën me sytë e saj
të zez e mrekullisht të bukur, me një përndritje që ndryshonte sipas
lëvizjes së iridave, lëvizje të buta, të ndrojtura, të ngrohta, si të
druheshin të shihnin drejt. Dhe, me një fije zëri, më pyeti:
-Është hera e dytë që më thërrisni. Ç’doni?
155
Stavri Pone
-T’ju shoh nga afër.
-Ja, më patë. E pastaj?
Befas ngriti kokën dhe hodhi shikimin lart, te kati i gjashtë,
ndoshta nga frika se mos në dritare shfaqej ndonjë fytyrë nga njerëzit
e shtëpisë dhe e shihte duke biseduar me një të panjohur.
-Do të desha të njiheshim.
Ajo këputi një gjethe, e kafshoi paksa, uli sytë poshtë dhe me
faqet të bëra purpur, belbëzoi:
-S’do të ishte e këndshme.
-Pse?
-Sepse…
E ndërpreu të folurit dhe u bë gati të më kërkonte ndjesë për t’u
larguar, por duket u pendua sepse, para se të largohej, më tha:
-Mund të pyesni në Frontin e lagjes se cila familje banon atje, në
katin e gjashtë.
Filloi të më rrihte zemra me forcë, athua do të më çahej kraharori.
Për një çast m’u duk se kisha ndeshur në një zanë mali, por ajo po
zhdukej, po tretej dhe shpejt do të shndërrohej në hije, në fantazmë,
në një kujtim sa të ëmbël, aq edhe vrastar.
-Ç’më duhet të ngatërrohem me Frontin? Mund të ma thoni
vetë pse s’do të ishte e këndshme.
-Sepse…
Ajo ngurroi, më pa në sy me njëfarë mosbesimi a ironie, dhe më
pyeti:
-Vërtet nuk e dini? Jeni dhe gjykatës. Apo mos keni dhe ndonjë
detyrë tjetër?
U habita. Madje nga mënyra si më pa, habia ime duhej të më
ishte vizatuar dukshëm në fytyrë. Që e dinte që isha gjykatës, ma kishte
thënë te furri, po ç’donte të thoshte me fjalët, Apo mos keni dhe ndonjë
detyrë tjetër? Dhe e pyeta gati me inat:
-Ç’doni të thoni?
-Asgjë. Ju lutem, mund të iki?
-Sigurisht, mos do t’ju mbaj me zor? Po pse i thatë ato fjalë? Unë
jam vetëm gjykatës, ç’detyrë tjetër mund të kem?
E kuptoi se flisja sinqerisht dhe sikur më gllabëroi me sy, tani
ishte ajo që po habitej, madje po befasohej, se u bë prapë purpur
dhe duket qe penduar që ishte shprehur ashtu. Sinqeriteti im jo vetëm
i kishte bërë përshtypje, por i forcoi edhe vullnetin për të folur shkurt
156
e qartë.
-E kuptova që vërtet nuk e dini. Më falni.
Habia ime arriti kulmin dhe u nervozova vërtet, çka e shpreha
në zë.
-Po çfarë nuk ditkam, xhanëm?!
Asaj iu drodhën buzët, këputi një gjethe e tha:
-Që… unë jam armike. Më saktë, bija e një armiku.
Ndjeva një si shkreptimë. Një si cifël akulli m’u përdrodh diku
përbrenda e më theri ligsht. Po nuk e besova, të paktën jo plotësisht.
Diçka brenda meje, e egër dhe gërryese, më pengonte ta besoja. Ndaj
e pashë me kureshtje nëse fliste me gjithë mend apo tallej.
-Jam vajza e Sadik Çelës, e gjeneralit të dënuar. E keni dëgjuar?
U shtanga. Ajo bija e një armiku?! Ah! Prandaj ngjante si të
kishte lulëzuar prej dhimbjes, një lule gjembaçi, ndër lulet e rralla
me bukuri të rrallë?
Dhe dihaste duke u dridhur, me fytyrën e zbehtë që i shkonte në
bojë alle, me floknajën e dendur drudhë që i derdhej supeve, mbi
pulovrën e vjetër bojëshege, me ballin e lartë si të gdhendur në
mermer, dhe fjalët e saj kumbuan si tingujt e një kambane të
përmortshme, por kambanat ishin të ndaluara, edhe ajo vetë ishte e
ndaluar, e ndaluar të të fliste, t’i flisje, të kishe të bëje me të, por ishte
absurde të ndalohej soditja e një bukurie të tillë qoftë për një çast, dhe
i gjithë ankthi i atij çasti goditës ra mbi mua me peshën e po asaj
kambane gjigante që kishte kumbuar me tinguj të trishtë, dhe një
kambanë të tillë unë e kisha parë, kur isha i vogël, në kambanoren e
kishës ku im gjysh ishte prift, i njihja kumbimet e saj që në vogëli dhe
u mbusha i tëri me kumbime absurde kaotikisht goditëse pa ditur në
ishin kumbime të kremteje a vdekjeje.
Ajo zbriste me shenjën time më të parë duke mos guxuar të
kundërshtonte, sepse unë isha ligji, ligji i hekurt që kishte mbërthyer
familjen e saj, ndoshta duke menduar se pikërisht unë isha caktuar
edhe me detyrë tjetër, siç sapo më kishte thënë, që ishte të gjurmoja
lëvizjet e pjesëtarëve të familjes së saj, edhe të asaj vetë, se dikush duhet
t’i gjurmojë lëvizjet e armiqeve, dhe kush më mirë se një njeri i ligjit
mund ta bënte këtë? Ajo zbriste e bërë një dorë nga frika, sepse i
kishte tmerr gjyqin dhe njerëzit e gjyqit, zbriste sepse e kisha thirrur unë,
gardiani i familjes së saj. Po si kishte guxuar të bënte humor me mua
atë ditë te furri? Për të më marrë sadopak me të mirë apo për të zhbiruar
157
Stavri Pone
se ç’qëndrim do mbaja unë ndaj humorit të asaj, armikes?... Armikes...
O zot, o tmerr, ku mund të ishte armike ajo lule, kë do të donte të
shkatërronte a të vriste ajo qenie e brishtë si e zbritur nga qiejt?
Por, nga ana tjetër, nëse mendonte se unë nuk dija gjë se cilës familje
i përkiste, se nuk isha gardian i saj, pse zbriste? Pse i bindej shenjës
sime? Mos zbriste duke menduar tronditjen apo skandalizimin tim kur
ta merrja vesh kush ishte? E ç’do të humbte? Do të më thoshte se cilës
familje i përkiste, siç ma tha, do të shihte si do të zverdhesha unë, një
gjykatës i ri, që mbronte drejtësinë popullore dhe dënonte armiqtë e
klasës, familjen e saj, siç u zverdha, do të argëtohej pakëz me njëfarë
cinizmi të përligjur, çka do të përbënte njëfarë ngjarjeje gazmore në
jetën e saj monotone e të izoluar, dhe do të largohej për të mos zbritur
më kurrë, siç do të largohej vërtet pas disa çastesh.
Megjithatë ajo vazhdonte të qëndronte ballë meje me fytyrën
flakë, të përndezur nga një buzëqeshje e shuar, me dy gropëza në
faqe që ia hijeshin fytyrën aq shumë, të pudrosur me hirin e një
zjarri të ndaluar, petale buzësh të kuqe dhe shkreptima sysh të zinj.
Edhe pse u ndjeva i befasuar dhe një alarm më kumbonte së brend-
shmi, nuk kisha fuqi të thosha një fjalë, të bëja një lëvizje, vetëm se në
veshë më buçiste një si muzikë vajtimtare që vinte nga qielli dhe
përhapej rreth meje në një heshtje kobzezë.
Në punë kisha marrë vesh si shkarazi se gjenerali Sadik Çela, i
dënuar politik me 20 vjet burg më 1970, në vitin e shtatë të vuajtjes së
dënimit qe plagosur aksidentalisht në minierë dhe kishte mbetur i
paralizuar. Shteti ishte treguar i butë dhe e kishte liruar duke e çuar
në internim, pranë familjes së tij të internuar fill pas burgosjes së tij,
pastaj e kishte sjellë bashkë me familjen në qytetin tonë, ku do të ishte
nën njëfarë kontrolli mjekësor. Vetëtimthi m’u kujtua se ardhjen e tij
në qytetin tonë e kisha dëgjuar nga Saimiri, po nuk i kisha kushtuar
rëndësi. Mendja më erdhi vërdallë dhe prapë nuk po doja ta besoja
nëse ajo vajzë tallej apo thoshte të vërtetën. Po jo, ishte serioze, madje
në sytë e saj të bukur, paksa të picërruar, pashë një dhimbje të thellë.
-Vërtet nuk e dinit?
Vazhdoja të rrija pa folur, i befasuar e i tronditur. E ndieja se
diçka po rrëshqiste, diçka e bukur po largohej përfundimisht, diçka që
ishte krejt jashtë çdo loje, çdo shakaje, diçka që përmbante një të
vërtetë që të shkallmonte trurin. Ndjeva edhe mornica në trup.
Ajo vajzë nuk gënjente dhe a nuk duhej t’i jepja fund bisedës sa më
158
parë me të? Jo, thashë me vete, dhe lutesha të mos ishte vajza e tij. Po
lutja s’m’u plotësua.
-Tani që e dini, u penduat që deshët të më njihnit?
Erdhi dhe goditja. Me siguri duhej të qeshë mbuluar nga djersë
të ftohta. Tashmë në trurin tim qe zhdukur çdo errnajë, si të kishte
shkrepur në të një diell i ndritshëm, po njëherazi edhe përcëllues. E
vërteta nderej përpara meje lakuriqe dhe në qendër të saj ndodhej
ajo vajzë e mahnitshme. S’kishte më vend për pandehma e
hamendje. Bukuria, paradoksalisht, e kishte identifikuar veten me
diçka të tmerrshme, të frikshme, të shëmtuar. Parandjenja se mos
ndoshta ajo vajzë ishte handikapate doli e vërtetë, po në një sens
tjetër - anormaliteti i saj nuk kishte të bënte me personin e saj, por
me diçka që lidhej me familjen e saj. Por që gjithsesi binte edhe mbi të
si një njollë e zezë. Nuk kisha përfytyruar kurrë se mund të ndeshesha
me një rast të tillë në jetë. Internimet nëpër qytete ishin raste të
rralla. Aq më tepër që një gjeneral i liruar para kohe nga burgu
përbënte një përjashtim të rrallë, nuk dalin kollaj gjeneralët nga
burgu. Ktheva kokën pas se mos më shikonte jaja, kurse nga ndonjë
kalimtar i rastit në rrugicë nuk dukesha, më mbulonte gardhi,
ndonëse prapë ishte me rrezik, se kushdo do ta kuptonte që ajo
vajzë bisedonte me dikë përtej gardhit.
Ndodhesha në një mëdyshje të tmerrshme. Karakteri dhe burrëria
ime nuk qenë vënë kurrë në provë më fort dhe aq më papritur sesa
sot. Duhej të merrja një vendim për të cilin nuk duhej të pendohesha.
Sikur t’i kërkoja të falur asaj vajze e t’i thosha se vërtet e kisha thirrur
për t’u njohur, po meqë puna na doli ndryshe, nuk do ta shihja më.
Isha gati t’i shqiptoja ato fjalë kur, për habinë time, si të fliste një tjetër
në vendin tim, e kapa veten duke i thënë:
-Jeni kush jeni, dua të njihem me ju. Po ju?
Pashë se në sytë e saj vetëtiu një flakë, kuptimin e së cilës e kapa
shumë kohë më vonë.
-Nuk do të ishte me rrezik për ju? - më pyeti, por në fakt nuk ishte
pyetje, por kumti i një frike, i një tmerrnaje dhe, si tha këto fjalë,
buzëqeshi ëmbël, mrekullisht ëmbël, josfidueshëm, jo e kënaqur që
më kishte tunduar, por me një ankth të llahtarshëm, sikur të kishte
sfiduar vetë Zotin. Dhe përsëri iu shfaqën ato gropëzat në faqe që ia
mrekullonin fytyrën. E ndjeva se në fjalën rrezik, që nuk e kishte thënë
më kot, shprehej një e vërtetë e thjeshtë, por e lemerishme, nga e cila
159
Stavri Pone
mund të varej edhe jeta ime. Më logjik do të ishte vendimi im për të
hequr dorë nga njohja me të e për t’i kërkuar ndjesë.
-Mund të shkoj?
Kot pyeti se, pa pritur përgjigje, më përshëndeti lehtë me kokë,
buzëqeshi prapë, o Zot buzëqeshje më të ëmbël e më të bukur s’kisha
parë kurrë, iu zbuluan një palë dhëmbë të bardhë, të përsosur e të
mahnitshëm, athua se ishin margaritarë, e më ktheu shpinën. Vetëm
buzëqeshja e Gitit i afrohej disi, por edhe ajo, ndonëse rrezëllitëse,
nuk ishte kaq e ëmbël, kaq joshëse dhe e mistershme. Seç kishte njëfarë
misteri a magjie në atë buzëqeshje, nuk e di. Vajza m’u zhduk nga
pamja.
-Prisni, ju lutem, - i thashë si me urdhër dhe në çast u pendova
për tonin, por tashmë ishte vonë. Zemra nisi të më rrihte sërish me
forcë dhe një si gjarpër frike mbështillej rreth saj duke ia vështirësuar
të rrahurat.
Ajo u kthye e u shfaq përsëri në vendin e mëparshëm duke
parë rrotull me frikë. I hapa me nervozizëm degëzat për ta parë më
mirë dhe nuk di pse tashmë ia ngula sytë jo fytyrës, por gjoksit të saj
pabesueshmërisht trallisës, që i hovte përpjetë aq rrëmbimthi. O
Zot, si dridhej ajo vajzë nga emocionet! Fytyra i qe zverdhur dhe,
për çudi, i dukej më bukur.
-Deshët gjë tjetër? - belbëzoi e u bë flakë.
-Dua të njihem me ju. Sa herë duhet t’jua them?
Isha nervoz, akull e zjarr, i idiotizuar me siguri, me mendjen
tymnajë, ndaj ajo nuk ia vuri veshin nervozizmit tim, madje duket i
pëlqeu, se m’u duk se më pa me simpati dhe ajo flaka e pakmëpar-
shme prapë i vetëtiu në sy.
-E lëmë për një herë tjetër?
Dhe pa më dhënë më asnjë mundësi të flisja, u kthye me vrik
dhe pas një sekonde u zhduk nga pamja. Dëgjoja vetëm fëshfërimën
e shapkave të saj tek ecnin me vrap në rrugicën prej dheu të rrahur
që ndodhej midis gardhit tim dhe pallatit të saj.
Vazhdova të qëndroja në vend si i shushatur. Gjithçka kishte
përfunduar si në një film eksperimental prej dy a tri minutash. Nuk
kisha arritur t’i mësoja as emrin. Dhe, në çast, me shpejtësinë e vetë-
timës, m’u qartësua gjithçka, i gjithë qëndrimi i saj ndaj meje. Kishte
thënë të vërtetën: më kishte marrë për spiun. I ngarkuar të vëzhgoja
lëvizjet e saj ose të familjes së saj. Meqë banesat tona kishin qëlluar
160
afër, detyra ime, si njeri i pushtetit, ishte të njihesha me atë vajzë,
madje të hiqesha edhe sikur e simpatizoja apo e dashuroja që të
isha në dijeni të mendimeve të tyre. Unë isha vegla e shtetit, të cilit
ajo duhej t’i bindej, ndryshe ajo dhe familja e saj mund ta pësonin
më keq. Ndaj dhe tregohej aq e gatshme kur i bëja shenjë të zbriste
duke lënë çdo punë, sado me ngut ta kishte. Ndoshta duke zbritur
shkallët, gjashtë kate, i dridheshin këmbët dhe zemra i tkurrej nga
tmerri se përse e kisha thirrur, ç’doja prej saj.
Ndaj më kishte thënë se mos kisha dhe ndonjë detyrë tjetër. Dhe
kur kishte parë habinë time të çiltër, kishte besuar se nuk kishte të
bënte me kurrfarë prapaskene. Që kishin dashur të më bënin spiun,
kjo ishte e vërtetë. Sigurimi rekrutonte spiunë, më kishin thirrur dhe
mua, isha në vit të dytë gjimnaz. Nako Komini e quanin atë person,
fytyrën e të cilit nuk e harroj as sot e kësaj dite. Më kishte bërë trysni
të pranoja, më kishte përmendur babin që kishte qenë i lidhur me
Luftën, xhaxhi Vasilin i cili, në moshën 17-vjeçare kishte hyrë natën
në kampin italian të balilave, kishte ulur flamurin e tyre, kishte ngritur
flamurin tonë kombëtar në vend të tij dhe kishte dalë malit me pushkë
në dorë. Megjithatë, unë nuk pranova e u ndjeva krenar. Kë do të
spunoja unë, shokët e mi? Luan Mazrekun, që i binte fizarmonikës
aq bukur dhe na kënaqte, por që më kishte thënë në konfidencë se
donte të arratisej në Amerikë? Ndrekë Çullhajin, që vdiste për muzikën
italiane dhe i dinte përmendsh të gjitha këngët e Batistit, De Gregorit,
Venditit, Çelentanos, Morandit, Ana Oksës dhe sa e sa të tjerëve?
Apo Lili Simakun, zeshkanin flokëdrudhë, magjistarin e futbollit,
që na bënte rroqe-poqe të gjithëve, siç thoshim kur ishim të vegjël?
Që kishte arritur të triblonte 6 kundërshtarë, kishte bërë edhe gol,
dhe ëndërronte të arratisej në Gjermani, por një ziliqar, djali i një
instruktori Partie, i kishte thyer këmbën nga smira në një ndeshje
lagjeje duke e lënë të çalë për një vit të tërë?
Ajo iku, por më la të trullosur. Jo, moj vogëlushe, thashë me
vete, nuk jam spiun. E ke marrë gabim. Nuk lëviza nga vendi për
minuta të tëra. Vetëm kur pashë jajën me ujitësen e luleve në dorë
u ndërmenda e shkova të vazhdoja ushtrimet, por nuk isha në
gjendje. Vajza nuk doli më në dritare, por mua m’u bë fiksim ta
shihja prapë nga afër, t’i mësoja edhe emrin.
Pas nja dy ditësh i bëra shenjë sërish. Zbriti, po mezi komunikuam.
Merrte frymë me zor, si një bishë e zënë në çark. I përsërita kërkesën,
161
Stavri Pone
se doja të njihesha me të. U zverdh, pastaj u skuq (sa shpesh zver-
dhej e skuqej, për t’u çuditur!) vuri buzën në gaz lehtë, këputi një
gjethe, e kafshoi pak e ma ktheu po si radhën e parë, A nuk e kuptoni
se është me rrezik?
Në rrugicën ku qëndronte ajo, midis oborrit tim dhe pallatit të saj,
u dëgjuan hapa. Përkula trupin që të fshihesha më mirë pas gardhit.
Ajo iku, po unë i thirra ultas, Ju lutem, qëndroni dhe një minutë! Për
çudi ajo u kthye dhe më pa në mënyrë pyetëse, madje qortuese.
-Është s’është me rrezik, dua të njihemi. Ma thoni shkurt:
pranoni, apo jo.
-Kur e dini kush jam, pse doni?
-Dua. Si ju quajnë?
Heshti gjatë përpara se të përgjigjej.
-Mos jeni gjë shurdhe?
Përsëri u zverdh dhe, kur foli, kokën e mbante ulur.
-Marinë.
Heshti një grimë dhe tani, e bërë lulëkuq në fytyrë, belbëzoi:
-Kurse juve Viktor. Apo jo?
-Si urdhëroni. Shkurt, Tori.
Ajo buzëqeshi dhe iu zbuluan sërish ata dhëmbët e saj të hata-
shëm, të bardhë e mrekullisht të bukur dhe, padashur, buzëqesha
edhe unë. Dhe më mbyti një dëshirë e çmendur vetëm për ta
përqafuar, vetëm për një grimë afërsie, t’i prekja pak flokët, jo më
shumë. Ajo dukej në mëdyshje, të qëndronte apo të ikte. Duket se
ende bluante në mendje nëse isha spiun apo ndoshta thjesht një
kureshtar që i qe tekur të bënte njëfarë loje me të. Dhe buzëqeshjen
ma kishte falur për të maskuar faktin se tashmë ajo nuk mendonte
aspak se mund të isha njëri apo tjetri. Gjithsesi, duket nuk guxonte
të ikte pa i dhënë urdhër unë. Në një çast ngriti kokën nga kati i
saj, në dritare, ku nuk dukej njeri.
-Marinë, - i thashë i emocionuar, çka u duk sheshit në zërin
tim, - kam vërtet dëshirë të njihemi. Pa kurrfarë nënkuptimi. Nuk
dua t’ia di fare për politikë, më kupton? Dua të takohemi diku e të
rrimë më gjatë. Është e mundur?
Ajo më shihte pa folur, e hutuar dhe e bërë flakë në fytyrë.
-Po pse?
-Sepse... keni diçka të veçantë. Tmerrësisht të veçantë...
Sa thashë këto fjalë, desh kafshova gjuhën. Hajvan, i thashë
162
vetes, ç’është kjo fjalë, tmerrësisht... Rrezik të më merrte për ndonjë
krimbaq librash. Por duket asaj nuk i bëri përshtypje fjala, po kërkesa
ime. Heshtte, ngurronte, rrinte kokëvarur, e mbështjellë me ata flokë
të gufmuar, të errët e krrela-krrela që më çmendnin, si e mbështjellë
nga misteri, frika, e panjohura, kur i duhej të merrte një vendim aq
madhor, dhe nuk është përherë e lehtë për një vajzë aq të re të marrë
një vendim të tillë... Duhet guxim, guxim i marrë... po vallë a e kishte?
Dhe pse duhej ta kishte?
-Hë, pra?
-Mirë... - belbëzoi ajo dhe këputi prapë një gjethe, tani jo më e
skuqur në fytyrë, po e bërë limon. Dhe dihaste, a thua se nuk i
mjaftonte ajri.
-Ku?
-Nuk... Ku e di unë?
-Jeni në shkollë apo në punë?
-Në shkollë.
-Çfarë shkolle?
-Në gjimnazin e natës.
-Në ç’vit?
-Në të pestin.
-Ah, po, - thashë unë dhe ajo më pa me habi. Në fakt desha të
thosha se isha kujtuar që gjimnazi i natës është me pesë vjet, po
s’ishte koha të sqarohesha.
-Kur mbaron ora e fundit?
-Nuk e di... Nga ora shtatë, besoj.
-Dëgjo, nëse dëshironi... Nëse nuk takoheni me ndonjë tjetër...
Ajo vuri lehtë buzën në gaz, tani e bërë flakë.
-Të ishte ashtu, pse do rrija këtu?
Dhe prapë u zverdh. Dreq o punë, s’kisha parë kurrë vajzë që
të skuqej e të zverdhej brenda disa çasteve. Dhe dihaste, dihaste
sikur sapo kishe mbërritur nga një garë e mundimshme, apo, ca
më keq, sikur po e çonin në ekzekutim. Dhe më shihte me aq për-
gjërim, sa mbeta si vuv, pa ditur ç’t’i thosha. Megjithatë, u shkunda.
-Nesër në darkë, pas orës së fundit, do të jem në gjimnaz, - i
thashë si me urdhër. - Gjimnazi i natës është po ai i ditës?
-Po.
-Me të dalë nga mësimi hyr në banjën e vajzave. Kur të fish-
këllej lehtë, dil. Dakord?
163
Stavri Pone
-Mirë, - tha ajo me një fije zëri dhe iku me vrap. Unë nuk luajta
vendit. Dëgjoja hapat e saj derisa u shuan krejt.
Në çdo njohje në fillim është kureshtja. Është një pikë e errët
në teleskopin e shpirtit që të tundon të zbulosh të panjohurën
dhe, kur lentet nuk e afrojnë dot më, nisesh vetë drejt saj për të
vënë në provë veten se ku qëndron përballë saj, se ç’labirinte ka
ajo dhe si do të orientohesh në dritëhijen e tyre. Kureshtja është
një çengel që të ngre peshë dhe të detyron të shohësh përtej së
dukshmes dhe t’u bësh ballë emocioneve që të ngjall e panjohura.
Kureshtja na bën guximtarë, na ngjall shpirtin e eksploruesit të
shpellave, na çon drejt jetës e shpesh edhe drejt vdekjes. Kureshtja
nuk mposhtet dhe nëse po, ajo kërkon haraç, atë të dhimbjes ose të
gjakut.
Tërë natën nuk m’u shqit nga mendja fytyra e saj, m’u thadrua
në zemër, m’u bë obsesion. E pashë dhe në ëndërr. Nuk më besohej
që të nesërmen do të takoheshim pa kurrfarë gardhi midis.
Kisha dëgjuar se është një gjendje në dashuri që mishëron
sublimisht nimfolepsinë1, njëfarë amoku, kur shenjtëron jo vetëm
dashurinë, po gjithçka që lidhet me të, rrugët, shtëpinë, dritaren,
pemët e gjithçka që të sjell përpara syve njeriun që do. Po si e desha
ashtu, si më goditi dashuria për të si shkreptimë vetëtime? Dashuria
për Gitin më qe shndërruar në një vegulli të paçanësuar, kurse ajo
për Marinën në një obsesion të çanësuar që kishte për objekt fytyrën
e saj të ikonëzuar në dritaren ku e kisha parë së pari. E dija se ishte
një emnesë skandaloze, por nuk e kisha veten në dorë.
Të nesërmen në zyrë isha si i hutuar dhe mezi i kuptova
nja dy pyetje të Rajmondës, që më shikonte me habi. Shyqyr që
nuk kishte ndonjë porosi për mua nga Aristeja, domethënë nga
Jorgji, se do të kisha lënë nam. Jorgji nuk ishte në zyrë dhe aty nga
ora 11 i thashë Aristesë se do të shkoja në gjimnaz për të takuar
Gitin, i lutesha të më jepte leje. Nuk më tha as po as jo, çka e mora
për po dhe dola.
Shkova në gjimnaz, iu luta një mësuesi të thërriste Gitin dhe ajo
doli me regjistrin në dorë, e tëra e qeshur, por edhe e habitur. Po
ti?, më pyeti e m’u ngjit krahërorit, por në korridor kishte lëvizje
dhe nuk mund të putheshim. Kot, i thashë, më mori malli. Pashë
1 dashuri e pakontrolluar te burrat që besohet se ua kanë yshtur shtojzovallet
164
se iu bë qejfi, rrallë shkoja në shkollën e saj, megjithëse ajo më
thoshte të shkoja të më njihte me mësuesit.
Në të vërtetë disa i njihja, për shembull Fatmir Begollin e fizikës,
Laertin e matematikës e ndonjë tjetër, po njohja me ta kishte ndodhur
krejt rastësisht. Ra zilja e bëra mënjanë. Giti më puthi me dorë dhe
shkoi në klasë, kurse unë prisja me ankth mos shihja Fatmirin. Nuk e
pashë dhe mendova se ndoshta ishte në kabinetin e fizikës. Pyeta një
nxënës se ku ishte kabineti i fizikës. Në katin e tretë, më tha, dera në
fund të korridorit.
U ngjita me vrap, desh u përplasa me ca nxënës që zbrisnin e u
gjenda te dera e kabinetit të fizikës. Fatmiri, i veshur me bluzën e
bardhë, ndodhej në kabinet, nuk kishte mësim atë orë. Vinte pak i
shkurtër, kishte një fytyrë të pastër gati fëminore, sy inteligjentë e të
gjallë dhe mirësia i buronte nga të gjitha tiparet, çka vihej re më
dukshëm në buzëqeshjen e tij të përhershme.
Më përshëndeti gjithë përzemërsi dhe më pyeti nëse e kisha
takuar Gitin. Po, i thashë, dhe e ndjeva se u zverdha. Por dua t’ju
lutem për diçka, dua t’ju besoj një të fshehtë, mund edhe të më
tradhtoni, ndoshta pa dashur, po do të ishte rrënimi im. Më dëgjo-
nte i habitur e sikur nuk besonte se isha në rregull nga trutë. Uluni,
më tha, mbase doni një gotë ujë?
Më futi në aneks e u ulëm pranë tryezës ku ishin disa aparatura,
një radio dhe një televizor i vogël. Siç dukej merrej me rregullimin e
tyre. Më uli në karrige, kurse vetë në stol. Nuk njihemi aq sa t’ju
besoj një të fshehtë, i thashë, nuk ka të bëjë fare me politikën, është
thjesht personale, më dëgjoni dhe jam në mëshirën e gjykimit tuaj
nëse mund të më ndihmoni, apo jo.
Pohoi me kokë i kureshtuar sa s’bëhej, me siguri nuk i kishte
ndodhur diçka e ngjashme më parë, një person thuajse i panjohur,
i fejuari i një koleges së tij, kërkonte t’i besonte një të fshehtë që me
siguri kishte të bënte me të fejuarën, ndoshta dyshoja që ajo dashu-
ronte një tjetër dhe ç’mund të dinte ai për këtë, por u habit kur dëgjoi
diçka krejt tjetër. I thashë se dashuroja një nxënësen e tij të shkollës
së natës, Marina Çela e quanin, çakërriti sytë kur ia thashë, është e
internuar, vazhdova, dhe pohoi me kokë se e dinte, madje sikur u
zverdh, ndoshta kishte rënë edhe vetë në dashuri me të a ndoshta
ishte një sugjestion imi. I thashë se do të takohesha me të sonte, pas
orës së fundit, që e kishte me të, dhe doja ta vija në dijeni se do të
165
Stavri Pone
rrinim diku në një klasë dhe gjithë ç’doja prej tij ishte që të më hapte
derën e jashtme të shkollës kur të dilja me vajzën, nëse, sigurisht, ai
kishte në plan të rrinte në kabinet pas mbarimit të shkollës atë natë.
Po, më tha, rrinte shpesh në kabinet, pranonte të më ndih-
monte, po me sy më pyeste se ç’ishte kjo dashuri absurde, kur kisha
Gitin? I dhashë një shpjegim si nëpër dhëmbë, është pak e ngatë-
rruar, i thashë, po të ishte profesor psikologjie mbase do të më kuptonte,
ose as psikologu më i madh i botës nuk do të më kuptonte, unë nuk
e kuptoja as vetë veten time, po t’i lëmë këto, ju lutem mos nxirrni
asnjë fjalë, as mikut tuaj më të ngushtë, më duket keni Laertin mikun
më të ngushtë, apo jo? Ju lutem për këtë, se është diçka nga e cila ju
asgjë nuk përfitoni, kurse unë luaj me jetën time.
Më pa me dashamirësi, ç’sy të qashtër kishte! Më buzëqeshi
dhe e pyeta nëse kishte roje në shkollë gjatë natës. Jo, më tha, roja
ikën kur mbaron ora e fundit, një çelës të shkollës drejtori ma ka
dhënë mua, e pyeta se kur mbaronte me afërsi ora e fundit, më tha
rreth orës 7. I dhashë dorën, u ngrita e bëra të dilja, por më shoqëroi
deri në mesore.
Atë kohë pashë Kristaq Shtëmbarin duke ardhur me Laertin
dhe një mësues tjetër. Me Kristaqin njihesha që fëmijë, se kishte
qenë komshi me jajën time para se familjes së tyre, Nas Shtëmbarit,
t’i zinte plani shtëpinë. Ishte ndër djemtë më të pashëm të lagjes -
trupgjatë, me flokë të zes, të dredhur e të dendur, me sjellje fisnike,
me një vështrim të butë e të ngrohtë e me një buzëqeshje të
përhershme në fytyrë. Ishte pak më i madh se unë në moshë, nuk
ishim shokë, po shumë dashamirës me njëri-tjetrin. Merrej me
pedagogji, por unë ia dija pasionin e vërtetë: letërsinë dhe studimin
e saj. Dhe kishte dhënë prova vërtet premtuese. Kishte një shpirt aq
të ndjeshëm, sa prekej edhe kur shihte një lule a një flutur. Kishte
patur një histori të dhimbshme dashurie, nuk e lejonin të martohej
me vajzën që donte, nuk ishte e denjë për të i thoshin ata të Frontit,
ishte e deklasuar. I kishin bërë presione, por nuk kishte hequr dorë, e
kishte marrë vajzën. E kishin çuar mësues në fshat, po ngaqë ishte
jashtëzakonisht inteligjent e i zoti dhe nga familje e partishme, e kishin
marrë sërish me punë në qytet, madje në Kabinetin Pedagogjik.
U përqafova e u putha me Kristaqin, nuk ishim parë prej kohe.
-Po ti këtu? - më pyeti buzagaz.
-Ka ardhur për nusen, - nxitoi të thoshte Fatmiri. - Është mësuese
166
këtu.
Kristaqi më pa me habi, nuk e dinte që isha fejuar a martuar me
një nga mësueset e shkollës. Dhe s’kishte nga ta dinte.
-Eh, - tha ai. - Nusja…
Dhe e tha me një mallëngjim të tillë, sa u habita. Me siguri u
habitën dhe të tjerët, se nuk ia ndanin sytë.
-Është një mrekulli, - tha. - E veshur me të bardha si ajo pema në
pranverë… Dhe ai çasti kur ikën nga shtëpia…
Dhe fshiu një pikë lot. U preka aq shumë nga mallëngjimi i tij,
sa nuk e harroj as sot e kësaj dite. Jo kushdo është i aftë të ndiejë kaq
thellë e me kaq pasion, të shprehë një të vërtetë të thjeshtë të jetës
aq spontanisht e natyrshëm siç bëri Kristaqi.
Nuk di pse atë mbrëmje, para se të nisesha për në gjimnaz,
qëndrova më gjatë përpara pasqyrës. U rrova, u lava e u bëra me locion,
parfum nuk përdor kurrë. Kundruall meje qëndronte një mashkull
me flokë të zes, të drejtë si qime kali (kur isha i vogël i kisha zili shokët
që i kishin flokët kaçurrela) të ndarë me vizë anash, ballë të lartë,
vetulla të zeza, të harkuara, kaleshe m’i quanin në fis, që ishin gati
ngjitur me njëra-tjetrën në rrëzë të hundës, gjëja që kisha më shumë
zët në fytyrën time. Në të spikatnin një palë sy të zes të futur thellë,
një hundë e rregullt e buzë pak a shumë të plota, me njërin cep të
buzës së poshtme që më varej pak si shtrembër, cenin e dytë pas
vetullave të ngjitura që i gjeja fizionomisë sime, por që femrat
nuk e gjenin të shëmtuar. Gjithsesi, në fytyrë më spikatnin sidomos
nofullat katrore, paksa të dala, për të cilat një shoqe fakulteti më
kishte thënë në një mbrëmje vallëzimi se shprehin forcë karakteri.
Vajzat përgjithësisht më mbanin për të pashëm. Thuajse për-
herë m’i ngulnin sytë në mënyrë të veçantë, vështrime herë tinëzare
e herë të hapëta, ngulmuese, që shpesh më përçonin ca rryma të
fshehta e të mistershme, që më godisnin në shpirt, madje zbrisnin
edhe poshtë, i ndieja gati fizikisht, po më fort më godisnin në zemër
dhe ndihesha erotikisht i ledhatuar.
Shokët më mbanin për më se të zakonshëm (madje një piciruk,
dikur në gjimnaz, në inat e sipër më quajti nofullderr) duke më pasur
zili vetëm trupin që e kisha prej atleti, sidomos kur dilnim në
fizkulturë. Në të vërtetë ia bëja hyzmetin trupit, që i vogël i kam
pasur qejf lëvizjet e sportet, sidomos futbollin. Jo se shquhesha në të,
nuk kisha elegancë e fantazi, ama kur më vinte topi zor se ma merrte
167
Stavri Pone
kush se vrapoja shpejt dhe kisha aq forcë, sa u jepja kundërshtarëve
ca të shtyra me marifet dhe u ikja me topin. Në portë gjuaja predha,
po më dilnin huq e rrallë shënoja gol, më të shumtën kur nuk gjuaja
për të shënuar, po për të pasuar.
Vesha një këmishë të bardhë, një kravatë kafe me pikla të
bruzta, kostumin gri të mbyllur, qepur fshehurazi te Ndreka, se
privatët nuk lejoheshin, punuar me merak.
Shkolla e natës kishte mbaruar dhe nuk pipëtinte zë njeriu.
Holli i madh ishte bosh, i ndriçuar zbehtë, si nga një dritë e tejbot-
shme. Dola nga dera e banjës së djemve e fishkëlleva lehtë. U hap
dera e banjës së vajzave dhe në mesore u shfaq Marina që nisi të
vraponte lehtë, por sa mbërriti afër meje qëndroi si e mpirë. Kam
frikë, pësh-përiti. Marinë, ia ktheva po me pëshpërimë dhe e kapa
nga supet, më frikë duhet të kem unë, por e kapërceva, frika është
armiku i dashurisë dhe unë të dua, të dua si i çmendur, dhe e përqafova.
Ajo m’u dha e tëra e m’u ngjesh pas trupit.
E ndjeva se kur i thashë Të dua një shungullimë brenda meje e
kishte jehuar atë fjalëz tërmetshëm, me një trandje të ankthshme,
dhe mugëtira e hollit, dritat e stërpikura të natës jashtë dritareve,
tej në oborr, nga ku shihja njërin kosh të fushës basketbollit, muret
e përgjumura rrotull nesh e dëgjuan e u shkundën, ia përcollën njëri-
tjetrit, kumti mori përpjetë shkallëve dhe fluturoi përtej dritareve të
hollit dhe e mësoi e gjithë bota, po në botë ishte edhe Partia dhe unë
ndjeva një guxim të marrë tek përqafoja rrezikun, një tragjedi të
fshehtë, që nuk mund dhe nuk duhej të luhej në skenë të hapur. M’u
kujtua një këngë italiane e asaj kohe, Era scritto nel cielo. Nuk dija nëse
destini i asaj dashurie të çmendur ishte shkruar në qiell nga një dorë
e mistershme, apo e kisha shkruar unë, me dorën time. Dhe m’u
kujtua një thënie e Shekspirit, Dashuria është shumë e mitur për të
qenë në gjendje të kuptojë se ç’është ndërgjegjja. Dhe aty për aty, i
nxitur nga një dell filozofik, shtova, Ndërgjegjja është zot vetëm
mbi dashurinë virtuale. Në dashurinë reale ndërgjegjja është rob i
saj.
Dashuria përfshin që nga flokët deri te thëmbrat e këmbëve kishte
thënë dikur Sokrati i Mençur kur skulpturonte vajza të reja nudo.
Dhe me të drejtë. Femrën e dashuron mbasi ke futur në retinën e syve
tërë figurën e saj. Nudizmërisht. Pasi e ke zhveshur me sytë e mendjes
lakuriq, pasi ke krijuar një plazh të fshehtë në botën tënde, me rërë
168
të bardhë e të imët, me një det që të ushton në shpirt dhe me atë
mrekulli që ecën përbri teje nudo - në fakt le të kishim një plazh
nudistësh, plazhi i vetëm i dashurisë në gjithësi - dhe, mbasi ta kesh
përpirë me sy pornografikisht atë figurë në atë gji deti të fshehtë, i ke
vënë vulën dashurisë. Domethënë ke shkruar këngën e saj tashmë jo
në qiell. Por në zemër.
E kapa Marinën nga supet dhe ajo m’u lëshua, më afroi fyty-
rën e ndriçuar zbehtë dhe diçka e zjarrtë drithmohej në sytë e saj,
dy dritëza shumë më të fuqishme sesa poçi mbi ne që i dëshiroja, që
më plagosnin në thellësinë më të fshehtë të qenies sime edhe pse
kujtimi për Gitin, për bukuroshen Giti, që edhe atë e dashuroja, o
Zot, mos kisha lindur i dyzuar, mos isha një përbindsh erotik, një
njeri i lindur me dy shpirtra a me dy zemra, si ca njerëz që lindin me
dy koka, apo gjarpërinj me dy koka, diçka që në fëmijëri nuk e besoja,
por që e kisha parë vërtet një të tillë në televizor?
E tërhoqa nga dora, hapa derën e klasës më të afërt që lëshoi
një gërvimë të çjerrë dhe hymë. E mbylla derën pas vetes duke u
përpjekur të bënte sa më pak zhurmë, pashë për një grimë rrotull
mos kishte njeri, ndonjë çift si puna jonë, dhe qëndrova përballë saj.
U kujtova. Kishim hyrë, për çudi, në klasën ku bënim frëngjisht
me Gitin pas shpërnguljes nga Shtëpia e Kulturës, e tërhoqa butë
nga dora dhe pashë se ajo merrte frymë me të shpejtë dhe një mal
ngrihej brenda meje dhe zemra më fërgëllonte si të flatronte brenda
saj një zog çmendurisht i ëmbël dhe e kapa nga krahët dhe përfshiva
kurmin e saj hirplotë dhe shikimet tona u kryqëzuan, mrekulli, kishte
pasion në sytë e saj të errët dhe frymëmarrja iu shpeshtua edhe më,
dhe pata frikë se mos fiktohej, aq shumë po fërgëllonte, por e pushtova
fort që, nëse binte, të bija edhe unë me të në dysheme dhe e tërhoqa
sërish dhe e ngrita peshë dhe, pa gjetur vend më të mirë, e lëshova
mbi tryezën e mësuesit, atje ku Giti na jepte frëngjisht dhe shëtiste
mbi ne sytë e saj me reflekse të blujta, por tani kisha përpara meje
sytë e Marinës me reflekse prej sedefi të zi dhe ngjita buzët në buzët
e saj, e putha dhe fillova ta zhvishja. Oh, ia bëri ajo, dhe më shtyu.
Nuk donte të më jepej, më kërkoi falje për sa kishte ndodhur dhe
donte të ikte. E kapa nga krahu i çmeritur dhe e pyeta përse. Nuk
më tha asgjë, por pashë që u përlot.
E përfshiva përsëri nga supet dhe nuk kundërshtoi, m’u lëshua
e tëra dhe e ngjeshi fytyrën fort pas kraharorit tim duke hukatur
169
Stavri Pone
dhe unë zhyta fytyrën në flokët e saj, ah, flokët e saj me erë zambaku,
dhe e putha alla-frënga, kërkoja gjuhën e saj dhe gjuhët tona u
prekën dhe ajo nisi të më ngjishej më fort dhe e shtriva mbi tryezën
e mësuesit, tryezën e Gitit, dhe i zbërtheva kopsat e trikos dhe i hapa
jakën e këmishës dhe i hoqa gjimbajtëset dhe asaj i shpërthyen
gjinjtë sa më lëbyrën sytë dhe nisa t’ia lëpija e t’ia thithja, mrekulli,
Oh, ia bënte ajo, dhe më shtrëngonte prapa kokës te flokët e mi
të drejtë si qime derri dhe pastaj i ngrita fundin e pastaj i hoqa
mbathjet e bardha dhe asaj iu zbulua pubisi me lëndinën tre-
këndëshe prej pushi të zi dhe iu zbuluan format e daltuara mrekullisht
të kofshëve të bardha, të njomështa e të brydhëta, dhe unë u molisa
ngjethshëm dhe nisa ta puthja në pubis dhe në rrëzët e kofshëve që
kishin aromë meneksheje dhe në ashkun e grafullimës sime ajo u
ndeh në një lektisje të mekur dhe në përhumbje pëshpëriti, Mos!,
dhe m’u duk se prapë i buisën lotët dhe zëri iu përlosh dhimbshëm
kur pëshpëriti përsëri me përgjërim, Mos, ju lutem, dhe unë ngriva
duke e parë në sytë e saj të mbushur me xixina perlash të errëta.
Nuk foli më, rregulloi rrobat, veshi mbathjet, i rregulloi paksa,
po pashë se njëri cep i këndit të poshtëm të tyre ende zbulonte pak
nga pushi i pubisit, pastaj ngriti fundin e u hodh nga tryeza dhe u
kthye nga dritarja, me shpinën nga unë, dhe mbështeti kokën te
xhami, me duart në parvaz, dhe pashë se supet i dridheshin, aq fort
po dëneste, dhe unë i shkova pranë, e kapa lehtë nga supi i djathtë
dhe bëra ta ktheja nga vetja, po m’u desh mund se hasa në qëndresë
derisa e ktheva nga vetja me forcë, gati brutalisht, dhe në sy kisha
një pyetje të butë, jo të dhunshme, dhe ajo e kuptoi pyetjen time
dhe, duke qarë, ah, si i vizatoheshin lotët në faqe, sa e bukur ishte
edhe kur qante, më tha se nuk ishte e denjë për mua, se kishte përjetuar
histori të dhimbshme përpara meje, se nuk ishte e virgjër dhe kjo e
tmerronte, e kishte torturuar gjatë gjithë kohës që kur kishte filluar
të më donte dhe unë nuk e pyeta më tej, po nxora shaminë dhe
zura t’i fshija lotët, dhe ajo u dënes më keq, ngashërehej sikur do
t’i shqyhej kraharori dhe, më pas, kur u ulëm në një bankë, në
bankën e parë, më tha se e kishin çvirgjëruar kur kishte qenë
trembëdhjetë vjeçe dhe unë ia zura gojën me dorë, me nofulla të
shtrënguara, dhe duke dënesur më tha se nuk kishte parë mashkull
më të bukur se unë në jetë dhe fytyra dhe shikimi im i qenë dukur
si të një hyji me pamjen e njeriut, dhe...
170
I pari që e kishte përdhunuar ishte…
O Zot, lëri këto, i thashë, M’i trego një herë tjetër, bëhu e zonja
dhe harroji për pak minuta se të dua, të dua deri në dhimbje, dhe dua
ta shkrij trupin tim me tëndin dhe ia zura buzët me dorë pa e lënë
të fliste dhe për herë të parë në buzët e saj u ul një flutur buzëqeshjeje
dhe forma e përkryer e dhëmbëve të saj të margaritartë u ngul në
afshin e përndezjes sime dhe e ngrita peshë në duar dhe e shtriva
sërish mbi tryezë duke i bërë të gjitha veprimet e zhveshjes shumë
më shpejt e më shpirtrrëmbyer se herën e parë, por ajo më tha,
Zhvishu për vete, dhe, pa folur më, filloi të zhvishej vetë, unë vetëm
e pyeta mos e vriste dërrasa e tryezës, por mohoi me kokë, më kapi
fort nga supet dhe më afroi te gjinjtë e saj dhe unë fillova ta ledhatoja
e ta thithja si i çmendur, mrekulli, Oh, ia bënte ajo në drithërimën
e dashurisë, u zhyta tek ajo dhe e puthja në gjithë trupin, në çdo
milimetër, në buzë, në sy, në flokë, në gjinjtë e bardhë e të fortë si
dy mollaftonj, në barkun e lëmuar petë, në kërthizën e lajthiztë, në
rrëzët e kofshëve të kolme, vetëm kërcinjtë nuk mund t’ia puthja se
i vareshin nga tryeza dhe pozicionin e kisha të vështirë për atë
moment mrekullie po ia gjeta anën, hipa mbi tryezë dhe u rrasallita
në trupin e saj me duart të mbështetura në tryezë dhe fallusi im i
gjeti buzët e seksit të saj me push të errët, gjeti edhe atë gropëz
magjike që e thithi dhe ndezi tek unë pejzat e gjithçkaje që përbënte
qenien time, mrekulli, dhe poshtë meje pulsonte trupi i saj i njomë
dhe u shkundëm e u drodhëm sa tundej tryeza, më plasi një diell
diku në thellësi si një implozion yjor dhe rashë fashë.
Unë sesi ktheva kokën nga dera e pastaj e ngjita vështrimin në
murin ballor të klasës, ku ishte fotografia e Diktatorit që i kishte kthyer
sytë nga ne e po na shihte. Si bën dashuri me një armike të klasës, më
pyeste me qortim.
Dolëm nga klasa me trupat ngjeshur, në një puthitje të përhë-
nurish a të shituarish, nuk e di, dhe në hollin e madh përpara derës
së hyrjes së shkollës e putha dhe nuk m’i shqiste buzët, Më puth
prapë me gjuhë, më tha, ah, mrekulli, dhe puthja më ngjante më e
ëmbël se në ëndërr, dhe u desh kohë të vija në vete, të shkëputesha prej
saj e të ngjitesha te kabineti i fizikës, ku Fatmir Begolli rrinte në
tryezë e merrej me një radio teksa dëgjonte një radio tjetër të hapur
me zë të ulët te një stacion italian.
Më ndjeu që hyra, vuri buzën në gaz e më pyeti nëse gjithçka
171
Stavri Pone
ishte në rregull. E falënderova, më dha çelësin e derës së jashtme,
hidhe brenda nga dritarja që është paksa e hapur më tha, e falënderova
sërish dhe zbrita shkallët me vrap. Marina u hodh drejt meje dhe më
priti krahëhapur dhe ecëm të dy ashtu ngjitur deri te dera, të cilën e
hapa e dolëm, e mbylla nga jashtë dhe hodha brenda çelësin nga
një dritare paksa e hapur.
Oborri i gjerë mugej i stërpikur nga dritat e pallateve të banimit
përballë shkollës dhe gjithësia merrte frymë nën një qiell të pikëzuar
me yje të rralla, por qielli brenda meje ishte i përflakur dhe ende
s’më besohej që kisha në krah atë vogëlushe të ëmbël që ecte krah
meje me dorën rreth belit tim dhe ashtu dolëm nga porta në rrugë, ku
u ndalëm për një çast për të vërejtur mos na përgjonte kush.
Ecim më shpejt, i përshpërita në vesh dhe nxituam përgjatë
trotuarit të rrugës që të çonte në qendër të qytetit derisa hymë në një
rrugicë thuajse të errët. Do të kisha qejf të dëgjoja diçka nga historia
jote, i thashë. Si ishte jeta në internim?
Ajo mbajti hapat, më pa në sy e habitur e tha:
-Po ne në internim jemi.
-Po, sigurisht. Desha të dija diçka para se t’ju sillnin këtu.
-Internimi… - tha ajo dhe sytë iu veshën nga një cipë e lehtë si për
të penguar tejshikimin në të shkuarën, copëra harrese si copëra qera-
mike të nxjerra nga një varr, pamje të shfiguruara që i çanin kujtesën.
- Internimi është urrejtje për botën, për familjen, për vetveten, - tha.
- Një shkreti që të zë frymën, sytë, mendjen. Nuk guxon të shikosh
drejt, ke frikë se do të ndeshësh në diçka makabre. Ke turp nga
vetja, të bëhet sikur dukesh lakuriq. Ndien një poshtërim të pame-
rituar. Të pështyn edhe një injorant, të tall dhe e quan veten mbi ty…
-Internimi është makth, ëndërr tmerri që e sheh me sy hapur,
sepse e di se prej saj nuk zgjohesh kurrë…
Ngrita dorën, ia shkova në faqe dhe i zura buzët. Ishin si dy
kumbulla të freskëta.
-Më fal. Kot të pyeta. Më mirë flasim për diçka tjetër.
-Jo, mund të flas për të.
-Kam hall se bëhesh vonë.
-Mund të t’i tregoj shkurt, po si të duash.
-Jo, - i thashë, - m’i trego herën tjetër, kur të takohemi.
Më pyeti se kur dhe ku do të takoheshim. Do ta mendoj, i thashë,
172
puna është të mos biem në sy. Nuk m’u përgjigj, shikonte me frikë
ndonjë kalimtar që mund të na njihte. Kishte hallin tim, jo të
sajin, po lidhur me dashurinë edhe të sajin, se shkëputja jonë do ta
bënte të vuante, po kur mendonte se më shumë do të vuaja unë,
isha i sigurt se e kapërdinte dhimbjen e vet.
Ndaluam afër cepit të pallatit të saj dhe e putha me frikë, me
ankth, ndonëse ishte errësirë, e mezi iu shkëputa se më mbante
shtrënguar fort, fort. Pastaj u ndamë dhe ajo eci drejt për të dalë në
rrugën Enver Hoxha, nga ishte fasada e pallatit të saj, e ndërsa ecte
ktheu kokën dy a tri herë pas derisa u zhduk prapa qoshes.
Sa herë takohesha me Gitin më brente dyshimi: i kishin rënë

vallë në erë marrëdhëniet e mia me Marinën? Ç’mund të ndodhte
po ta merrte vesh? Nuk e përfytyroja dot. Ose përfytyroja mjegull-
shëm si një tmerr të paformët - shungullima të rrëmetshme,
shpërthime e lot, kriza urrejtjeje, tableta fotoksine ose kurrfarë tab-
letash, por përballim dinjitoz i skandalit, pushim nga puna, diskre-
ditim me ndonjë shkrim në gazetën lokale, degdisje në ndonjë
fermë të largët... Mendimi se një ditë ajo mund ta merrte vesh më
torturonte. Ose duhej të hiqja dorë nga Marina, që për mua ishte baras
me vdekjen, ose të merrja në sy gjithçka tmerrësisht të mundshme.
Një të shtunë në mbrëmje aty nga fillimi i tetorit, kur pas disa
shirave të rrëmbyer koha qe ngrohur e bërë si behar, shkova me
Gitin te klubi veror i Pyllit të Kishës që ishte ende i hapur. I ramë
nga ura me shkallë, jo nga vendi ku dikur ndodhej kisha. Ishte
një urë e vjetër me gurë që lidhte brigjet e lumit, me dy trotuarë të
ngushtë anash.
Klubi veror ishte në një vend të mrekullueshëm, me ata rrepet e
gjatë me trungje të trasha që të kujtonin një pyll të vërtetë. Kushedi
sa herë kisha luajtur atje në vegjëli, para se të hapej klubi veror.
Ajo ka qenë një ndër netët më të bukura të Gitit, jo të miat.
Teksa kërcenim në pistën e rrumbullakët prej betoni - çudi si
diktatura e lejonte kërcimin në publik, madje dhe këngëtarët -
mendja më shtillej rreth Marinës dhe mendoja se po ta merrja aty për
të kërcyer atë do ta arrestonin në vend. Në mes të klubit. Madje edhe
mua. Marina nuk mund të kërcente në një vend publik, diktatura
u kishte dënuar të internuarve dhe kërcimin.
173
Stavri Pone
Një pasdite nëntori jaja nuk ishte në shtëpi, kishte shkuar tek e
kunata. Shtëpitë e tyre i ndante gardhi dhe ato shkonin e vinin
përmes një deriçke. I shoqi i Athinasë, emigranti i Amerikës, vëllai i
burrit të dytë të jajës, kishe lënë dy fëmijë të vegjël, një vajzë e një
djalë, tashmë të rritur. Vajza ishte martuar, kurse djali, Agron Dima,
rreth 40 vjeç, ishte ende beqar. Kishte mbaruar për agronomi dhe
punonte në një fermë. Agronin e doja se ishte njeri i shkëlqyer, i
kulturuar dhe me mendime të lira. Me të komunikoja lirshëm që në
gjimnaz. Edhe gjatë fakultetit, kur vija me pushime e shkoja te jaja,
qëllonte të takoheshim dhe rrinim duke biseduar në kopshtin e jajës
për tema të ndaluara, përherë me zë të ulët.
Përfitova nga rasti që jaja kishte shkuar tek e kunata, mora
një palë pinca hapa një vrimë në gardhin me tela e barishte që
kufizohej me rrugicën, pikërisht pranë akacies. Vrimën e bëra të
gjerë sa të kalonte një njeri dhe e maskova me gjethe. Pastaj prita
që Marina të dilte në dritare, po më kot. Ose nuk ndodhej në
shtëpi, ose bënte mësimet apo ndonjë punë që s’e linte dot. Më kishte
thënë se ndihmonte t’ëmën kur i shërbente të shoqit invalid, po bënte
edhe psonisjet.
Ditën tjetër doli në dritare dhe i bëra shenjë të zbriste. Ma ktheu
po me shenjë se mund të vonohej pak. Pak, por u desh një orë që të
vinte. Qëndroi te vendi i zakonshëm pranë gardhit, rrëzë akacies.
I tregova vrimën që kisha hapur, po mezi e vuri re, se ishte e maskuar.
I thashë se kur tezja ime të mos ishte në shtëpi, mund të hynte nga
vrima dhe të rrinim në kopsht. Jo, tha. Tezja mund të vinte papritur
dhe puna do të ishte me zarar, do ta kishte të pamundur të dilte pa u
parë prej saj. Kishte të drejtë, megjithatë vrimën e lashë siç ishte.
Afruam fytyrat e u puthëm, po me frikë, se mund të na shihnin
nga dritaret e pallatit. I dhashë një trëndafil të kuq, të madh, me një
erëmim të mrekullueshëm.
-Oh! - tha. E puthi e i mori erë. - Është lulja që më pëlqen më
shumë. Të vetmet lule të kopshtit tënd që i kundroj me ëndje nga
dritarja...
Një mbrëmje, kur jaja kishte shkuar për vizitë te një e njohura
e saj aty në lagje, rasti erdhi vërtet dhe e binda Marinën të futej nga
vrima, mezi e binda. E futa në dhomën time vetëm për ta parë, më
shumë nuk mund ta mbaja, dhe dolëm përsëri në kopsht, ku qëndruam
pranë akacies, me gjethet e maskimit të hequra që Marina të dilte
174
nga kopshti në rastin më të parë.
Ishte vjeshtë, po binte muzgu dhe nata po e gllabëronte kopshtin
pjesë-pjesë; format ktheheshin në silueta, holloheshin e treteshin,
dhe gjethet e zverdhura të pemëve vinin duke u bleruar, i bleronte
nata për të fundit herë se të nesërmen do të binin, dhe e blerta e
tyre përzihej me rrezatimet bojëkafe të trungjeve, dhe sipër kopshtit
shfaqeshin copëra të një qielli të marrtë në ngjyrë vishnje. Kopshti
merrte frymë dhe kandrrat e natës lëvrinin si mendimet tona; një
tufë harabelësh u ulën në manin e madh gjithë cicërima.
Marina shihte përqark e emocionuar e tha se kopshti ishte po
aq i bukur sa ç’dukej nga dritarja, Po këtu ka një bukuri tjetër, tha.
Në vitet 600 p.e.r. mbreti Nebukadnezer II ndërtoi Kopshtet e Varura
të Babilonisë për gruan e tij nga Medeja, e cila kishte mall për kodrat
e gjelbra të atdheut të saj dhe ai nuk donte që ajo të mërzitej me
murrëtimin vrasës të shkretëtirës babilonase. Unë kisha kopshtin e
jajës, që nuk e kisha ndërtuar vetë, por e kisha si dhuratë nga Zoti.
A nuk qe ndërtuar ai enkas për Marinën e për mua, për të hyrë
thellë brenda nesh e për të mos dalë më kurrë s’andejmi?
Gjeta një arkë të vjetër e i thashë të ulej. Jo, më tha, do të ulem
në prehërin tënd. U ul në gjunjët e mi, ktheu fytyrën nga unë e më
shihte në sy. Çudi si u zvogëlua përnjëherë ajo vajzë e gjatë gati sa
unë, si u kthye në kukull, në fërgëllimë, si u bë një lëmsh freskie,
arome e dëshire, si u bë një lule nate për ta mbajtur pranë, për të
qenë përjetësisht pranë saj. I dëgjoja të rrahurat e zemrës dhe për
herë të parë mendova se po qe se do të vdisja, do të doja të vdisja
pranë saj. E shihja në sy e s’gjeja dot një përcaktor përfundimtar për
ta. Nuk më mjaftonte t’i quaja të bukur, magjepsës apo të dashuruar.
Ishin të papërcaktueshëm në magjepsjen e tyre. Në të veçantën dhe të
papërsëritshmen e tyre.
I ledhatoja flokët që mbanin një aromë si të luleshtrydhes,
shkoja gishtat në faqet, buzët, gushën e saj, e shtrëngova fort dhe
ajo më hodhi duart rreth qafës, me sytë të pulitur, me buzët eshk
nga të puthurat; e ledhatoja, e lëpija, e kafshoja në gjinjtë e gufmuar
dhe ajo fërgëllonte dhe më shtrëngonte fytyrën me duart e saj të
vogla e të bardha, të argasura nga puna që kishte bërë në fermë. Në
një çast i hapi sytë fort e ma nguli shikimim thellë. Nga dritaret e
pallatit përhapej një pluhurnajë drite e zbehtë, kurse drita në dhomën
time ishte e fikur.
175
Stavri Pone
-O Zot, - tha, - më duket si ëndërr. Je i vërtetë apo më je shpifur si
një hyj e papritur do të zhdukesh dhe unë do të jem e vetmuar si më
parë?
-Ç’janë këto marrëzi? - e qortova me të qeshur.
-Kam lexuar një shprehje që thotë: është shumë e bukur për të
qenë e vërtetë.
-Megjithatë, është.
-Nuk është për t’u habitur, Viktor? Në jetë njeriu di fundin e
saj, vdekjen, dhe nuk di asgjë për fillimin. Në dashuri di fillimin,
dhe nuk kurrë asgjë për fundin.
I blova gjatë fjalët e saj.
-Po, - i thashë, - po. Po ka dashuri që nuk mbarojnë. Deri në
fund.
-Kam frikë se dashuria jonë nuk është e tillë.
-Për mua është.
-Po ajo?
E kuptova, e kishte fjalën për Gitin. Ndjeva një goditje therëse
në zemër, si goditje shpate. Nuk fola.
-Një ditë mund ta marrë vesh. Ç’do të bësh?
-Kam frikë të mendoj për këtë. Një mundësi e tillë më tmerron po
aq sa ty. Nuk e di ç’do të bëj.
-Po duhet ta dish, Viktor. Ajo mund të të lërë. Dhe po nuk të la,
ti prapësepraë mua do të më lësh, apo jo?
-Nuk e di, Marinë. Di të them vetëm se të dua aq shumë, sa
mund të bëj çdo marrëzi.
-Për shembull?
-Ta lë atë dhe të martohem me ty.
Ajo buzëqeshi lehtë, me dhimbje.
-Do t’ia vlente? Do të të nxirrnin nga puna, do të ishe i përbuzur...
Edhe sikur të iknim nga ky qytet, e njëjta gjë do të ishte. Pse të vuaje për
mua?
-Se të dua, Marinë. Se dua edhe shpresën. Një ditë gjërat mund të
ndryshojnë, diktatura mund të thyejë qafën...
-Kurrë! Këta janë të pathyeshëm, Viktor. Të paktën do të jenë deri
kur ne të kemi marrë fund...
-Nuk di ç’të them, Marinë. Nuk gjej rrugëzgjidhje. Të ndahem
nga ajo nuk e kam të lehtë, të iki nga puna e të punoj në ndonjë
fermë, po ashtu. Të të lë ty, po ashtu. Nganjëherë vdekja më duket
176
zgjidhja më e mirë.
-Jo! - tha dhe më zuri buzët me dorë. - Vetëm atë mos e zër në
gojë. Më mirë ndahemi. Se që do të ndahemi një ditë, do të ndahemi.
-Si u dashurove me mua, Marinë? Mund të njiheshe me ndonjë
djalë me të cilin... Që të ishte pak a shumë nga ndonjë familje si
jotja...
-Po të desha ty. Që kur të pashë nga dritarja, - tha me duf dhe
m’u mbështoll në kraharor. Dhe duke fërkuar buzët në mjekrën time,
vazhdoi: - Të dashuroja pa shpresë... Pa shpresë... Një dashuri
absurde... Sepse... të kujtoja vrasësin tim... Sepse... ti nuk dije kurrgjë
për mua. Por edhe të dije, s’mund të dashuroje një armike... të cilën...
vetëm mund ta burgosje...
Muzgu po e pikturonte kopshtin me një stil surrealist dhe pemët
spërkateshin me pllanga drite të zbehtë, dantella xixinash,
kapërthime formash, fantazmagori figurash, një gjysmëterr
magjepsës, i mbushur me fëshfërima e fërkime gati të pandjeshme
dhe ja ku u dëgjua dhe zëri i ëmbël i një bulkthi të vonuar. I kisha
qejf cërcërimat e bulkthave. Ishte koha që Marina të ngrihej e të
ikte, po unë e shtyja hë tani, hë pastaj. Më në fund qe ajo që vendosi
të ikte.
-Që kjo punë do të marrë fund një ditë, dihet, - tha. - Po unë?
Ç’do të bëj unë? Kjo s’dihet. O Zot, nuk e përfytyroj dot veten pa ty.
Pa prindërit e përfytyroj, e beson? Mbase po tregohem egoiste, nuk
e di, po pa ty, kurrë!
Heshti një grimë e vazhdoi duke folur me nxitim:
-Kur të ndodhë ndarja, do t’i lutem Zotit që të çmendem dhe të
mos di asgjë për ty, të jem zhytur në harresë dhe të jetoj si hije, si
kufomë...
-Marinë, nuk i dihet... Më mirë do të ishte të mos ishim
dashuruar, po sa për mua, nuk e kisha në dorë. Ndoshta dhe e
kisha dhe e gjithë dashuria jonë është për fajin tim.
-Një faj që mua më dha lumturinë më të madhe të jetës, - tha ajo
dhe si më puthi, u drejtua nga gardhi. - Po iki, se nuk kam si t’u
justifikohem prindërve. E di që një ditë do të më duhet ta bëj këtë,
po dua që ajo ditë të jetë sa më e largët.
Të kapur për dore shkuam te gardhi, ku hapa degët. U puthëm
edhe një herë, thitha aromën e fytyrës së saj, mrekullinë e shkëlqimit
të syve të saj të sedeftë, shtrëngimin e trupit të saj të hajthëm e të
177
Stavri Pone
derdhur, të gjatë gati sa unë, dhe mendova se me atë trup si ama-
zonë ajo qe lindur për t’u bërë balerinë, ose aktore, ose stuardesë,
ose thjesht mësuese, por s’mund të bëhej kurrë mësuese, se vetëm në
rrobaqepësi mund ta pranonin, ose pjatalarëse, ose fshesare në
Komunale, dhe m’u dhimbs aq shumë sa nuk desha më as veten as
profesionin tim.
Doli nga vrima, zgjati dorën përmes gjetheve e ma shkoi në
faqe, e kapa e ia putha dhe ajo iku me vrap. Nuk di pse atë çast
mendova se dashuria është një thikë e ëmbël e ngulur në zemër po
që mund të kthehet edhe në thikë të vërtetë.
Pas një jave jaja shkoi në llixhën e Elbasanit për 15 ditë, ku

shkonte çdo vit. Mora Marinën në shtëpi dhe i thashë jo pa emo-
cion se sonte do të ishte nusja ime. Kisha këputur disa trëndafila
të kuq, i kisha vënë në një poçe balte dhe ata qenë gjëja e parë që
asaj i ra në sy kur hyri. Zhyti fytyrën në ta e u mori erë.
-I këputa për ty, Marinë.
Ajo më dhuroi një buzëqeshje e iu përvesh punës. Vuri në bel
një futë të jajës dhe rregulluam tryezën, e shihja si lëvizte me
shkathtësi në atë mjedis të ngushtë, se si i gjente pjatat, lugët e
pirunjtë me një të kapur syri, dhe gazi i shkaktuar nga ai intimitet
i fshehtë yni i nderej në të gjitha poret e fytyrës së saj paksa të
përndezur nga befasia dhe hutimi dhe lumturia dhe i përhapej
edhe në duart dhe në gishtat e saj të gjatë e të hollë, si prej fildishi
e që, edhe pse të vrarë nga puna në internim, prapë qenë të përkryer.
Tryeza u mbush me ushqime të thjeshta - një copë pitallop i
mbetur, katër biftekë që i kisha blerë në bufenë e lagjes, djathë,
sallam, sallatë lakre të bardhë e dy shishe verë. Mora dy qirinj të
kuq dhe i ndeza dhe u ulëm kundruall njëri-tjetrit dhe filluam festën
tonë të thjeshtë. Në fillim pak kërcim, i thashë. Ke qejf të kërcejmë?
178
Ëhë!, tundi kokën me një buzëqeshje që i ndriçoi gjithë fytyrën.
Vura një magnetofon të vjetër që ia kisha marrë prej kohe një
shoku tim të fëminisë, Miço Spahos, djalë i shkëlqyer e me humor,
radioteknik, që kishte mbaruar shkollën e Rezervave të Punës. Në
shtëpinë e tij shkoja fshehurazi, se ishte i deklasuar. Kasetat ishin
shumica me këngë të lehta italiane, rrallë e tek me ndonjë të
shpejtë si fokstroti. Po ato të qetat shkonin më shumë në atë mjedis
të ngushtë, dhe teksa këmbët tona shkisnin mbi moket, fytyrat
na çikeshin dhe unë ndieja frymën e saj në fytyrë dhe gjithçka m’u
mjegullua, më dukej sikur kërceja me Marinën-princeshë të
përrallës, të cilën sapo e kisha zgjuar nga gjumi me një puthje dhe
më ëmbëlsonte prekja e gjinjve të saj dhe i mbanin shikimet mbi
njëri-tjetrin dhe sytë e saj blironin ëmbëlsi dhe ajo më dukej e
mbështjellë me avull hënor dhe nuk di pse m’u duk se pikërisht
me atë pulovër të kuqe dalëfijesh duhej të kishte ardhur, jo me ndonjë
tjetër luksoze, dhe më dukej më e shtrenjtë pikërisht për varfërinë
e veshjes së saj, me sandalet e mamasë së saj në këmbë, se nuk mund
të blente dot të reja, dhe po me fundin e saj, që i rrinte i gjerë e i
grafullohej teksa unë e katapultoja nëpër dhomë në atë pedanë të
ngushtë dhe ajo i hidhte këmbët pa ritmin e duhur, vetëm sepse duhej,
dhe e bërë flakë në fytyrë më tha, Oh, Viktor, unë nuk di të kërcej,
dhe pashë se sytë iu lagën nga lotët, por unë vazhdova ta rrotulloja,
dhe bashkë me mua rrotullohej e gjithë bota vrazhdësisht, egërsisht,
dhe mendoja për Marinën që kishte shkuar në internim që e vogël
dhe nuk kishte mundur të mësonte të kërcente, se nuk kishte se ku,
dhe ajo nuk mund të shkonte as në mbrëmjet e vallëzimit të
shkollës, se nuk e qasnin, dhe në ç’festa të tjera mund të kishte
kërceyer ajo? Oh, m’u morën mendtë, tha ajo me atë pingërimën
e këndshme të zërit dhe u ul në karrige.
Ishte nata e parë e vjedhur më denjësisht e dashurisë sonë,
martesa jonë e fshehtë, për herë të parë e parrezikuar, në dhomën
time prej beqari që ndriste nga pastërtia dhe që u mbush me një
vorbull bisedash, qeshjesh, shtrëngimesh, ofshamash, me verën
Kabërnet që skuqte në gota, me magnetofonin zëçjerrë të ngritur
paksa rrezikshëm, me foto me vetëshkrepje.
Pastaj e ngrita peshë dhe nisa ta zhvishja ngadalë, si të ishte një
kukull e brishtë që mund t’i këpusja një krah a këmbë, i hoqa pulo-
vrën e puprruar, i hoqa edhe bluzën larushane prej seiloni dhe
179
Stavri Pone
këmishën e bardhë të shifontë dhe ajo m’u shfaq befas me një bukuri
më verbuese se në përfytyrimin tim më të çmendur me hajthmërinë
e përkryer të trupit të saj - hera e parë që e shihja lirshëm në plotësinë
e tij - dhe ajo nuk m’i ndante sytë, athua se po kryeja një ritual
magjik duke pëshpëritur një mantra dhe pastaj i zbërtheva korsenë
dhe zhyta fytyrën në gjinjtë e saj të hazdisur e të fortë e u zhvesha
edhe vetë dhe e përfshiva të tërën dhe ajo m’u mblodh kular pas trupit
duke dihatur dhe i vuri kofshët rreth ijeve të mia, por unë u shtriva
në kurriz dhe ia ngrita trupin e brydhët e tmerrësisht seksndjellës
mbi trupin tim dhe e mbështolla të tërën duke e lëpirë në gjithë
trupin duke e mbajtur peshë tërë kohës dhe pastaj e lëshova mbi
vete dhe ajo u kthye në drithërimë dhe unë u zhyta në melasën e saj
të roztë.
Ishte një natë e pambarimtë pasioni që rilindte pas çdo akti
dashurie dhe unë s’isha zhytur kurrë aq thellë në detin e zi të syve
të saj, në ujëvarën natore të flokëve të saj të krrelëta, në mrekullinë e
asaj kafshëze që drithërohej nga orgazma, të kofshëve të saj
mrekullisht të bukura, si të derdhura nga dora e vetë Krijuesit,
vetëm Eva do të kishte pasur kofshë të tilla, dhe unë e lagia ëmbël-
sisht atë baqth magjie femërore, dhe gjithçka qe më shumë se kujtim,
se edhe heshtja dhe mrekullia e agimit vrizonte mbi dashurinë tonë
duke e ngjyrosur me prarime e duke i dhënë përjetësi dhe ne
dëgjonim si na rrihnin zemrat dhe sekset teksa rrinim shtrënguar
në krevatin që ushtonte nga orgjia jonë e prajshme dhe që, shumë
kohë pas kësaj, ajo natë do të ishte vetëm e tashme, siç është një film
sa herë që e shfaq dhe kisha frikë se mos Giti e shihte atë film të
projektuar në sytë e mi dhe qetësohesha kur ndeshja sytë e saj të
blujtë që rrezatonin dashuri, besim e pafajësi, e megjithëse vuaja,
unë as nuk mund të përfytyroja se mund të digjja filmin me
Marinën dhe të shuaja nga kujtesa gjithçka që më lidhte me të.
Gjatë atyre dy javëve, pas takimeve me Gitin, e merrja çdo

mbrëmje në shtëpi dhe tani vinte me lejen e s’ëmës, që ia kishte
treguar dashurinë. Më tha se kishte plasur sherri dhe gurgulenë
më të madhe e kishte bërë i vëllai, Denisi, por ajo ua kishte prerë
shkurt se nëse e pengonin të takohej me mua, do të hidhej nga
dritarja, nga ajo dritare nga më kishte dashuruar. Të gjithë kishin
mbetur të shtangur, gjenerali kishte derdhur lot e kishte thënë, E
180
lini vajzën në lumturinë e saj, sado jetëshkurtër qoftë. Më mirë
një lumturi e jetëshkurtër, sesa një vdekje pafundësisht e gjatë.
Kështu që dashuria e saj të pashpresë mori miratimin familjar,
të tilla qenë rrethanat. Denisi nuk i fliste me gojë, madje e
thumbonte pa mëshirë. Megjithatë ajo nuk i zemërohej, vetëm i
vinte keq që ai vuante aq shumë.
Sa ndahesha me Gitin nxitoja për në shtëpi dhe e prisja buzë
gardhit. Një natë, për çudi, më griu malli për Gitin, po Marinës
nuk i thashë gjë. O Zot, po shkoja drejt çmendurisë. Kjo gjendje
nuk do të vazhdojë gjatë, thosha me vete, se ose unë do të çmendem,
ose Marina, ose Giti. Më pak gjasa kishte Giti, ishte shumë më e
fortë se unë e Marina në temperament.
Dhe, për çudi, edhe kur takohesha me Gitin kisha po atë ashk
e përndezje dashurie për të si dikur, dalldinë e trëndafilit të verdhë
karshi trëndafilit të zi, i vetmi trëndafil i rrallë në botë që e kisha
parë një herë, kur isha student, në Kopshtin Botanik në Tiranë.
Në fillim të dhjetorit i kërkova Fatmir Begollit një nder tjetër,

me një siklet të madh, skuqu e zverdhu. Të lutem, më kupto, i
thashë, të dy jemi meshkuj, ti e di që dashurohem me atë vajzën,
nxënësen tënde, dhe dashuria në klasë është nga halli, nuk di a ke
mundësi të më lësh dhomën një mbrëmje për nja dy orë, të rrimë
brenda mureve. Shoqërisht ta kërkoj, ndoshta e teproj dhe të
kërkoj ndjesë.
Nuk ma prishi, buzëqeshi e më pyeti nëse ia dija shtëpinë dhe
se kur më duhej. I skuqur ia ktheva se ia kisha mësuar shtëpinë,
rastësisht, i thashë, po i kisha rënë pas qëllimisht, dhe ai bëri sikur
më besoi. Më tha se ma linte shtëpinë në dispozicion kur të doja. E
dua atë natë kur ajo ka fizikë me ju, orën e fundit. Me gjithë qejf
më tha, dhe jo një herë, edhe herë të tjera. Jo, nuk do t’ju bezdis
më, i thashë.
Kështu, një mbrëmje shkova në gjimnaz te Fatmiri, i cili më
dha çelësin e më tha që kur të dilja ta lija te sahati i ujit. Dola
nga shkolla dhe i bëra shenjë Marinës që më priste jashtë të më
ndiqte. Më ndoqi deri te pallati i Fatmirit, andej nga Azili i Pleqve.
Garsoniera e tij ishte në katin e dytë. Hapa derën me duar të
dridhura duke parë majtas e djathtas dhe për fat nuk më pa njeri.
Nëpër shkallë dëgjoja hapat e Marinës. I kisha thënë që nëse
181
Stavri Pone
ndeshte ndokënd të vazhdonte të ngjitej deri në katin e fundit e
pastaj të zbriste.
E mbajta derën hapur dhe Marina hyri. Më goditi hundën një
aromë e njohur shtëpie, e mobiluar thjesht - krevat tek, bufe me
rimeso ahu, etazher dhe tryezë me pjesë elektrike. Në cep ndodhej
një sobë me dru.
Dhoma ishte dhe kuzhinë. Hoqa pardesynë dhe Marina xhupin
e vjetër, duke mbetur në trikon e bardhë, edhe ajo e vjetër, po e
pastër. U puthëm dhe e mora peshë, e çova në krevat dhe nxora
nga pjesa e brendshme e xhaketës një çarçaf tek të palosur që e
kisha mbajtur nën sqetull, mbaja ndonjë libër ashtu dikur. Marina
qeshi me kujdesin tim.
Bënte ftohtë dhe ndeza sobën, Fatmiri nuk do të kishte
kundërshtim. Zjarri mori shpejt dhe dhoma e vogël u ngroh. Mbi
sobë ndodhej një çajnik, kishte ujë. Edhe depozita në anë të sobës
kishte ujë. Më zuri syri dhe një shishe rakie të mbushur
përgjysmë, e mora dhe mbusha një gotë të vogël. Mos, më tha
Marina, nuk je në shtëpinë tënde. Zëre se më qerasi mësuesi yt, i
thashë, dhe e ktheva. Mbase ka dhe ndonjë karamele për ty. S’je në
vete, më qortoi me buzë në gaz.
Ngrohtësia e dhomës po më hynte në trup dhe vinte pak era
tym, çka më pëlqente, dhe duke u zhveshur ngadalë nisa të zhvishja
edhe Marinën, por nuk qe nevoja se u tregua e shkathët duke i
lënë rrobat në karrigen aty pranë, dhe ja ku sakaq u shfaq përpara
meje trupi i saj që më befasoi, kështu më ndodhte përherë, me
gjinjtë e përhedhur, me sumbullat e kafta e thithkat e njoma, me
belin e hollë, nuk bëhej më i hollë, me barkun e lëmuar, me këmbët
e bukura e të gjata, më të gjata se të Gitit, me kofshët e derdhura
e bardhësisht të brydhëta, të hijeshuara ngacmueshëm nga ai
push i imët e me pubisin e zeshkët po aq të përkryer.
I kafshoja flokët e gufmuar, të butë si mëndafsh, zhysja fytyrën
në ta, nuk e kishte kot Zhak Preveri që çmendej për flokët e femrës,
les beaux cheveux de femme, thoshte në një poezi, vazhdoja t’i
lëpija ballin dhe sytë e prushitur nga epshi, faqet aromëpjeshkë,
buzët e plota, magjia e saj më e madhe, seksi i saj i sipërm, gjuhë
më gjuhë, ashk më ashk, pastaj i lëpija gushën dhe gjinjtë, që sado
t’i shtrydhje e t’i thithje kërcenin sërish në formën e tyre, derisa
më në fund i ngrita kofshët brydhëta dhe u ngjesha në trupin e
182
saj dhe ajo fërgëllonte, Oh, ashtu, ashtu, dhe pastaj një ujëvarë
minutash të ngarkuara me drithërima të nektarta dhe klithma e
saj e fundit, një trandje në gjithë trupin dhe pastaj heshtje.
Ktheva edhe një gotë raki, shkuam në banjë, në fillim ajo me
çajnikun e pastaj unë, duke marrë ujë të ngrohtë edhe nga depozita,
u fshimë me çarçafin që kisha sjellë, e zumë vend sërish në krevat,
ajo ulur në prehërin tim. Na pëlqente ai mjedis i huaj, i bërë papritur
aq intim për ne.
-Nuk do të të vijë zor nga profesori orën tjetër? - e pyeta për
ta ngacmuar.
-Pse? Edhe ai mund të ketë një të dashur.
U hodha në një temë paksa të papritur për të.
-Si e përballoni jetën, Marinë?
-Ashtu, - tha dhe kërveshi buzët trishtueshëm, por hijshëm.
Çdo grimasë që t’i bënin buzët dhe fytyra, ajo nuk e humbte kurrë
bukurinë.
-Vetëm vëllai është në punë?
-Po. Por prindërve u japin njëfarë pensioni. Babit i japin edhe
një kompensim, të paktën përballon ilaçet.
-Më vjen aq keq për ju, Marinë. Mos më merr për sentimental,
se e urrej. Unë jam i marrosur pas arsyes së ftohtë. Tët atë e
dënuan pse shprehu disa teori të vetat për mbrojtjen, apo jo?
-Po.
-Dhe jo se e zunë duke përgatitur ndonjë puç a diçka të tillë?
-Çne! Çfarë puçi?
-Të vuajë njeriu për mendimet e tij, pse ka mendime të ndrysh-
me nga dikush tjetër… Besoj se jemi ndër vendet e rralla në botë,
në mos i vetmi, ku ndodh diçka e tillë.
Pashë se ajo u habit dhe në sytë e saj të zes e të bukur, si perla,
diçka shndriti.
-Vërtet… mendon ashtu?
-Vërtet, - shfryva unë. - Flas me ty kështu se e di që kurrë, kurrë
nuk do t’i bisedosh me njeri këto që them, as me vëllanë, më premton?
-Si jo? Edhe vetë pak flas me të. Ai është shumë i mirë, nuk di
t’i bëjë keq njeriu, po është shumë nervoz, i stresuar, i mërzitur.
Nuk ka faj, është i ri, nuk zë dot një shoqe, askush nuk i afrohet…
-Dhe e do shkollën aq shumë… Do me shpirt të ketë një diplomë
183
Stavri Pone
universtiteti, ka qejf inxhinierinë elektrike, po ëndrra e tij nuk do
të realizohet kurrë.
Ajo u përlot, nxori shaminë nga xhepi, fshiu sytë e vazhdoi:
-Sa keq më vjen për të, nuk më vjen as për vete…
-Po ti përse do të doje të studioje? - e pyeta dhe m’u drodh zëri.
Ishte një vajzë aq e zgjuar e megjithatë nuk do të arrinte të
diplomohej kurrë në ndonjë universitet.
-Për psikologji - tha ajo. - Më tërheq shumë. Po edhe gazetaria
do të më pëlqente, të kapja probleme, të trajtoja jetën… Unë...
Iu mek zëri dhe heshti. Ty nuk të lejohet të trajtosh as jetën e
njerëzve të kategorisë tënde, e dashur, thashë me vete. Jetën e të
internuarve, të të burgosurve, të qenieve të flakura nga shoqëria.
Ty mund të të gëlojë shpirti nga mendime të bukura e të pastra, po
askush nuk të lejon t’i shprehësh. Ti, yt vëlla e ndoshta edhe unë do
të vdesim pa arritur t’i shprehim kurrë. Do të vdesim si Migjeni, që
në poezinë Këngët e Pakëndueme, një ndër më të bukurat që kam
lexuar deri më sot nga të gjithë poetët e botës, të gjallë e të vdekur,
thoshte për vargjet e tij se zemra e tij do të ishte Djepi dhe ndoshta
varri i tyre… Po nuk i thashë asgjë nga këto.
-Pse, Tori? - më pyeti ajo dhe shndritën lotët. - Pse të dënohet
njeriu për mendimet e tij? Pse duhet të jenë të drejta vetëm ato të një
njeriu, sado i madh të jetë? Ndryshe në botë nuk do të kishin lindur
mendimtarë të tjerë, do të ishte vetëm njëri, për shembull Platoni.
Por çdo kohë ka lindur mendimtarët, filozofët dhe shkencëtarët e
vet… Çdo kohë ka pasur nevojë për ta dhe i ka thirrur, ose ata kanë
dëgjuar zërin e saj dhe i janë përgjigjur. Mirë a keq, kanë bërë sa
kanë mundur, sa kanë ditur…
E shihja me admirim dhe një lëmsh m’u mblodh në grykë.
-Lexon libra?
-Shumë, - tha dhe fshiu sytë. - Sa mbaroj mësimet dhe punët e
shtëpisë, lexoj. Vetëm librat kam, kur kam, dhe ata janë të vetmit
shokë e shoqe për mua. Ata që mund të gjej. Se për të blerë, nuk blej
dot. M’i gjen Denisi. Ai vetë pak lexon, nuk ka kohë, merret me
libra të elektronikës.
Ajo heshti, fshiu prapë sytë, se prapë i buisën lotët, e më pyeti:
-Po ti lexon?
-Po. Libri të fisnikëron. Më shumë lexoj libra të ndaluar, filozofikë
e sociohistorikë, por edhe artistikë, kur arrij të gjej. Librat e mirë
184
janë të rrallë te ne. Diktatura e pengon botimin e tyre, me përjashtim
të disa autorëve botërorë si Shekspiri, Tolstoi, Remarku, Londoni,
Hemingueji. Po Dostojevskin dhe plot të tjerë, sidomos autorë
modernë, nuk i gjen dot. Po të më bjerë në dorë ndonjë libër i bukur,
do të ta jap.
-Mirë. - U mendua pak, më hodhi një vështrim vetëtimthi,
tha, - Unë... - por heshti duke hedhur sytë nga dritarja, që ishte
kundruall nesh.
-Çfarë?
-Hiç... - E ktheu sërish fytyrën nga unë e më pa me një prushitje
të lehtë në sy. - Kam turp ta them.
-Ke turp? Pse?
-Nuk e di.
-Pse, është gjë e turpshme? - e ngacmova për ta nxitur të fliste.
-Jo. Po e di vetëm unë. Dhe mami. As babi as vëllai nuk e dinë.
Ose e dinë, po s’më kanë thënë gjë.
-Po ç’është, pra!
-Shkruaj... poezi.
-Ah!
I shkova dorën në flokë dhe e afrova nga vetja.
-Poetesha e vogël.
-Mos më thuaj ashtu, se nuk jam. Më vjen vetiu, jo se jam
poeteshë.
-Po poetët... poeteshat vetiu shkruajnë, nuk i detyron njeri.
-Po, por i shkruajnë për të tjerët. Unë i shkruaj për vete.
-Kjo do të thotë se s’ia jep kujt për t’i lexuar?
-Po. Vetëm mamit.
-Po mami ç’thotë? I pëlqejnë?
Ajo vuri buzën në gaz lehtë.
-Ca po, ca jo.
-Po mua do të m’i japësh?
-Oh, jo! Kam turp.
-Pse ke turp? Janë pornografike? - e ngacmova.
-Ç’thua! Më duken budallallëqe, prandaj.
-Po ka edhe budallallëqe të bukura. Megjithëse nuk e besoj se
janë të tilla. Të paktën jo të gjitha.
-Jo, të gjitha mbase s’janë, xhanëm. Ndonjë mund të mos jetë,
- tha e qeshi ëmbël, me një gurgullimë çuditërisht melodioze.
185
Stavri Pone
U bëra serioz si dreqi. Po më habiste ajo vajzë. Me dëshirë për të
shkruar poezi në ato kushte të tmerrshme ku kishte jetuar e jetonte.
U kureshtova në kulm - çfarë shkruante, çfarë trajtonte, si e trajtonte?
Që poezitë e saj nuk do të ishin himne panegjirike për jetën, siç
mbusheshin gazetat letrare nga poetët e rinj, kjo nuk diskutohej, po a
do të kishte guxuar të prekte ndonjë teme delikate, disidente, në to?
Apo thjesht trajtojnte pemët, lulet, natyrën, dashurinë... Dashurinë.
Ç’dinte ajo për dashurinë përpara se të njihej me mua? I lashë
hamendësimet dhe e pyeta:
-Që kur ke filluar të shkruash?
-Që... në klasën e tetë.
-Do të m’i japësh edhe mua, apo jo?
U mendua një çast, mblodhi buzët, buzqeshi ëmbël e tha:
-Mirë. Po mos u tall me to, mirë?
-Nuk do të tallem, të betohem, sido që të jenë.
Pashë se u lehtësua. Unë e përqafova dhe e putha.
-Marinë, unë nuk tallem kurrë me asnjë krijim, që nuk është
për t’u tallur. Në çdo krijim serioz ka diçka nga shpirti dhe është
krim të tallesh...
Heshta një grimë, ktheva edhe një gllënjkë raki nga shishja e
Fatmirit, e vazhdova:
-Unë shkruaj edhe vetë… gjëra të ndaluara.
Ajo ngriu dhe picërroi sytë, aq shumë u habit.
-Si?!
-Nuk rri dot pa i shkruar dhe i mbaj të fshehura. I quaj Shënime. Ky
titull më kujton një libër të Dostojevskit me titull Shënime nga Shtëpia
e të Vdekurve. Edhe Shënimet e mia në një kuptim ngjajnë me to.
-Do të m’i japësh për t’i lexuar?
-Po. Kur të vish ndonjë ditë tek unë. T’i jap dhe t’i marrësh në
shtëpi, po është me rrezik.
-Po, po.
-Nuk ia kam thënë askujt. - Në fakt e gënjeva, se Saimiri e dinte,
por po t’ia tregoja, do të shqetësohej. - Kam lexuar në italisht një
libër të Remarkut, Obelisku i Zi.
-Oh! Do të ma japësh edhe mua?
E pashë në sy me habi.
-Di italisht?
-Po. Ma ka mësuar një grua e internuar, e rritur në Itali. Filloi të
186
më mësonte që kur shkuam për herë të parë në internim. Vetëm
italisht fliste me mua. Pesë vjet mësova me të, pastaj e hoqën, nuk
di ku e çuan. Më jepte dhe libra për të lexuar. Më mësoi edhe
frëngjisht, por në italisht jam më mirë. Kam lexuar disa nga poetët
më të mirë italianë e francezë. I kishin disa intelektualë të tjerë që
i mbanin në fshehtësi.
-Pa shih! Qenke minierë ti, - i thashë me shaka.
-Këto ditë sapo mbarova Tre Shokët. Ishte aq i bukur…
-E kam lexur në shqip, se lejohet. Remarku është aq njerëzor,
aq i thjeshtë e aq i madh… Tani po lexoj nja dy libra filozofikë.
-Sa mirë sikur të mos ishim lindur këtu, Viktor. Po në një vend
të lirë...
-Nuk na e ka fajin vendi, Marinë. E kanë ata që drejtojnë. Që
kanë shtrembëruar gjithçka: kuptimin e Luftës për të cilën u
derdh gjak, kuptimin e jetës, që po na e nxijnë.
-Unë do të doja të kisha lindur në Kaliforni. Ose të shkoja atje.
Të shkonim të dy. E kam parë fshehurazi edhe në televizor natën
vonë. Të kishim një kasolle buzë oqeanit, të dëgjonim Rolling Stones,
të shihnim mjegullnajat oqeanike, Urën e Portës së Artë…
Ajo nisi prapë të qante dhe lotët i rigonin faqeve.
-Kur ishim në fermë, në një festë të Vitit të Ri ca të internuar
thirrën Rroftë liria! Atëherë nuk kuptoja, isha e vogël, por tani e
kuptoj se u buronte nga shpirti…
I ledhatova flokët, u përpoqa t’i thosha diçka qetësuese, e
putha, u veshëm e dolëm. Hapa kapakun e sahatit të ujit, vura
çelësin në një vend paksa të fshehtë, e mbylla dhe zbritëm.
Jeta është ajër që na rrethon me forma të panumërta, reale e
joreale, dhe dashuria na shtyn t’i ndryshojmë për t’i bërë më të
bukura, por befas fryn një erë dhe i rrëmben format, ato platonike,
joreale, dhe ne e gjejmë veten mes një realiteti të thatë, të njomur
vetëm nga kujtimet. Mbrëmja kullonte trishtueshëm mugëtirën e
saj mbi gjithçka që të kapte syri, pallatet, shtëpitë e ulëta të fshehura
mes pemëve, rrugët, trotuaret dhe përkundej herë nga një qetësi e
thellë e herë nga një pëshpërimë a thirravajë e mbytur, e prishur
nga ndonjë lehje qeni. Ajo nderej e pikëllimtë mbi këtë cep të
harruar, dëshmitare e një jete të pangjyrë, monotone deri në vëtë-
vrasje, një qytet provincial që vetëm ditën gjallërohej, por unë
qeshë mësuar me atë jetë, qeshë bërë pjesë e saj dhe ajo pjesë imja
187
Stavri Pone
dhe sa herë shkoja në Tiranë pas emërimit, e ndieja veten të huaj në
atë qytet më të gjallë, ndonëse të huajve edhe ai u dukej provincial.
Por kisha Marinën, qytetin magjik që ngërthente e gjithë qenia e
saj, që kishte aq rrugë ende të panjohura, aq parqe të bukura e vende
të fshehta, por dhe të njohurat më pëlqenin, mjafton të bridhja
hapësirave të shpirtit të saj si në një qytet të kristaltë të
shumëngjyrshëm. Marina ishte jo vetëm qyteti i ëndrrës sime,
por gjithë bota ime.
Në rrugë bënte ftohtë, ajo nisi të dridhej e u ngjesh pas meje, por
nuk bëri fajde, kështu që e ndala, hoqa pardesynë e ia hodha
krahëve. Jo, më tha, do të mbërdhish për vete. Nuk pyes shumë, ia
ktheva, jam i stërvitur. Teksa hoqa pardesynë më ra në tokë çarçafi
i mbështjellë me gazetë. Marina u ul, e mori e ma dha. Pashë se i
ndrinin lotët. U përkula drejt saj dhe e putha.
Ato çaste mendoja se dashuria është formë e tjetërsuar e dëshirës
për seks, siç është avulli formë tjetër e ujit, e rrethuar nga një mister
që shkon përtej seksit. Është brerorja që rrethon fytyrën e Hyjit të
Dashurisë, që rrezaton veske të padukshme që na depërtojnë drejt
e në zemër. Është ajo brerore drite që shpesh na bën të harrojmë
edhe seksin e të rrëmbushemi nga dëshira veç për ta pasur pranë
atë që duam, t’i shohim fytyrën, tiparet që na janë skalitur brenda
nesh, t’i prekim dorën, të bëhemni njësh me të dhe, sigurisht, të
shkojmë në seks, i cili vetëm për pak çaste na bën më të lumtur, por
lumturia e dashurisë vazhdon përtej tij deri në dhimbje, në kujtimet
tona për njeriun që duam, dhe cikli përsëritet nga e para, pafu-
ndësisht. Është pikërisht kjo ndjenjë që na bën flutura ëndrre rreth
këtij njeriu, që e kemi kthyer në ikonë brenda nesh e që i falemi
vazhdimisht, me qirinj të ndezur rreth saj që nuk shuhen kurrë.
Është kjo ndjenjë që e kthen në idhull imazhin e njeriut që duam.
Dashuria është si zjarri, mund të ndizet edhe nga një shkëndijë.
Mjafton një tipar i njeriut që na tërheq dhe zjarri ndizet, mjafton
një vështrim, një buzëqeshje, dhe ne zotërohemi nga një ndjenjë e
vagullt, e ëmbël, dhe pastaj nuk ekzistojnë mure ndarëse, ka
vetëm tejshikim dhe kujtesë, ndriçim dhe kurrë harresë. Tipari
që na magjeps me atë ndjenjë të mistershme është përherë fizik,
megjithëse thonë se edhe të verbrit bien në dashuri, në fillim me
zërin e pastaj me trupin.
M’u kujtua Giti, ah sa më donte edhe ajo. Ajo, që më kishte thënë
188
një herë se shpirti nuk hyn që në fillim në lojën e dashurisë, vetëm
instinktet. Kishte pasur të drejtë. Shpirti rri i strukur, përgjon
instinktet, i ndez ose i fashit. Dhe kur hyn në lojë, gjithçka kthehet
në emocion dhe brenda tij ndërtohet lapidari i dashurinë, jetëgjatë
apo jetëshkurtër, rrallë i përjetshëm.
Më 24 dhjetor 1978 Marina kishte ditëlindjen, mbushte 19 vjeçe.

Për fat ditëlindja e saj binte ditën e diel, e volitshme për mua.
Iu luta Fatmirit të ma linte edhe një herë garsonierën e tij. Nuk
ta kërkoj më, i thashë, kjo është hera e fundit, dua të festoj ditë-
lindjen e saj. Me zor ia thashë, se do t’i duhej të shkonte gjetkë për
disa orë. Po doli e kundërta, më tha se do të shkonte në Tiranë, në
familjen e tij, se shkolla mbyllej për festën e Vitit të Ri, kështu që
pranoi me kënaqësi. Mbaje çelësin deri më 5 janar, më tha, se nuk
do të jem këtu. Jo, i thashë, nuk mund ta teproj. Dhe për kaq, të
falënderoj shumë.
Jaja kishte shkuar te prindërit e mi për të bërë qeshqekun, një
gatesë tradicionale për Krishtlindje e Vit të Ri, që jaja e qante,
por që donte shumë mund. Nuk ka gjë më të shijshme se qeshqeku,
po nejse. Një herë mendova ta merrja Marinën në shtëpinë e jajës, po
kisha hall se mos ajo kthehej pa pritur për të marrë ndonjë gjë që
mund ta kishte harruar dhe do të ndodhesha në pozitën me
idioteske të jetës sime deri atëherë. Pa le sikur t’i shkrepej Gitit e të
vinte! Kështu, sa të rrija me frikë, kisha gjetur zgjidhjen te Fatmiri.
Kur u ktheva në shtëpi, gjëja e parë që bëra ishte se këputa një
tufë me trëndafila të kuq, të mrekullueshëm, trëndafila dimërorë,
që jaja i kishte mbjellë në një vend ku nuk i rrihte era, i mbështolla
me kujdes që të mos dëmtoheshin dhe i futa në ujë në një poçar
balte, për t’i marrë në darkë.
Qëndrova në pritje te cepi i pallatit të saj, në një vend të errët,
rreth njëzet metra larg rrugës Enver Hoxha, dhe e pashë tek po
vinte. Kishte veshur një xhup bojëkafe, s’ia kisha parë ndonjëherë,
një fund të gjatë e çizme të zeza. Në dorë mbante një çantë. I pa
trëndafilat që dilnin nga gazeta, e hapi pak dhe doli një trëndafil i
madh, gjak i kuq, e puthi, i mori erë, më puthi edhe mua e më tha:
-Oh, Viktor! Të dua aq shumë sa sikur ta derdhja gjithë gjakun
dhe me të të bëhej një trëndafil, veç një gjë do të doja, që ai të
ishte përjetë pranë dritares tënde. Pranë teje.
189
Stavri Pone
Dhe i buisën lotët dhe i kulluan faqeve dhe unë ia lëpiva dhe
e putha në buzë me një puthje të ëmbël e të kripur, puthja që më ka
shijuar më shumë.
-I solle poezitë? - e pyeta.
Ajo mezi u përmend, vazhdonte të fshinte lotët.
-Po, - më tha, - i kam në çantë. - Shumicën i kam shkruar në
fermë, po disa i kam shkruar këtu, pas njohjes me ty...
-Ah! Poezi dashurie? - e ngacmova me të qeshur.
-Po. - Dhe duke u përpjekur të merrte një pamje serioze, ma
priti: - Kam shkruar poezi të tilla edhe para njohjes me ty, ta dish!
Deshi të rrinte akoma serioze, por nuk e pati në dorë, se buzëqeshi
dhe mbështeti fytyrën në fytyrën time duke hukatur e duke nxjerrë
lëmshe avulli të ngrohtë.
-Ato mund të mos shprehin as të mijtën e asaj çka ndiej për ty,
Viktor, i dashur...
Kisha mbledhur ca kursime e bleva ca gjëra: një pulë fushe, pak
djathë kaçkavall, një pako gjalpë, dy shishe verë, një kile portokalle e
një tortë. E shikoja Marinën me qejf tek vinte vërdallë nëpër kuzhinën-
dhomë duke u marrë me gatime e rregullime, se bëri edhe supë pule,
pastaj zbukuroi një pemë Krishtlindjesh me një dëllinjë që ia kisha
blerë një çuni që i shiste fshehurazi andej nga Çezma e Lilit. E futa në
thesin ku kisha vënë ushqimet që të mos dukej, se pema e Krisht-
lindjeve ishte e ndaluar.
Ç’nuk ndalonte diktatura! Ndalonte liritë që njeriu i dëshironte me
shpirt dhe tmerrohej nëse edhe një tel i vetëm i violinës, që kushdo e ka
brenda qenies së tij, këndonte për lirinë. Ndalonte trishtimin, dramën
njerëzore, dhimbjen e vajin në vdekjen e të dashurit dhe vdekja kthehej
në një rit pa lot e qirinj, pa lutje e përshpirtje. Ndalohej unaza e
martesës, kurorëzimi në kishë kishte marrë fund që kur u mbyllën apo
u shembën kishat, ndalohej pema e Krishtlindjeve, s’kishte më
Krishtlindje, kishte vetëm marksizëm, tokësorizëm, asgjë të shenjtë,
vetëm një materializëm të ngurtë që merrte trajta buta-forike të
shumëngjyrshme, por që shpëlaheshin lehtë nga shiu i mendimeve
të mendjes depërtuese e të mprehtë të njeriut të thjeshtë.
Po jo çdo gjë ndalohej, sepse, përkundrazi, nxitej urrejtja për
armiqtë e klasës dhe mjerë ai që nuk e shfaqte apo nuk bënte sikur
e shfaqte... nxitej hareja popullore false, palimpsesti gjigant mbi
mijëravjeçarët njerëzorë si rishpikje të njeriut të ri … nxitej
190
optimizmi i një revolucioni që nuk mbaronte kurrë dhe premtohej një
lumturi që nuk vinte kurrë... nxitej dashuria për Partinë dhe
Diktatorin, që duhej të manifestohej kudo, edhe në dasmë, ku
shëndeti i parë ngrihej për ta me një lloj vetëposhtërimi njerëzor
si rimineshencë e kohëve të skllavërisë... nxitej besimi se me Partinë
në krye populli do të shkatërronte superfuqitë dhe do të përhapte
socializmin shqiptar si model në mbarë botën dhe bota do të
ndriçohej prej tij e do të thoshte, Sa në errësirë paskemi qenë!
Ndërsa Marina merrej me gatimin, unë lexoja poezi të saj,
jo me radhë, po ku të më qëllonte të hapja faqen. Kishte tri
blloqe mëdha, dy të parët me poezitë e shkruara në fermë, i treti
përgjysmë, me poezitë e fundit që kishte shkruar pas ardhjes në
qytetin tonë. Nuk kisha kohë të lexoja as një të dhjetën e tyre, po
do t’i merrja në shtëpi. Megjithatë, me aq sa lexova, gjëja e parë
që më ra në sy në to ishte ndjeshmëria e saj e hollë, aftësia për t’u
shprehur poetikisht, me mendim e figuracion, nganjëherë me
zymti e dhimbje, kishte edhe njëfarë pesimizmi fatalist, saqë
ndonjë imazh më dukej si i prerë nga ndonjë film noir, shpesh edhe
njëfarë naiviteti, me siguri i moshës, ose i vetë artit poetik, se mbase
çdo poet, në çdo moshë, ka njëfarë naiviteti, çka e bën poezinë më
të këndshme. Më tha se donte shumë poetët italianë Kuazimodo
e Montale, francezët Bodler e Prever dhe poetin grek Kavafi, që e
kishte lexuar në një antologji të poetëve grekë të përkthyer në
shqip. Kavafi ngjan me Bodlerin, më tha. Të dy kanë shumë
dhimbje dhe u japin theks ndjenjave vetjake. Poezi të Kavafit
edhe unë kisha lexuar, kurse poetët e tjerë, përveç Preverit, një
vëllim klandestin i të cilit më kishte rënë në dorë rastësisht, nuk
i njihja, nuk lejohej të përktheheshin. Në poezitë e Marinës
dhimbja sitej hollë, si pluhur vullkanik gri, por duke u shtresuar
merrte ngjyra zymtane si fati i saj.
TRUNGU
Ky trung i zhveshur në faqe të kodrës
që era dhe shiu e rrahin pa mëshirë,
më ngjan (gabimisht) me një trup pa jetë,
me shpirtin tim si mesnata të nxirë.
191
Stavri Pone
Ky trung i zhveshur ka premisa gjelbërimi,
Gjethet i bulëzojnë në projektin gjenetik.
Mesnata e shpirtit tim projekton errësirë,
Enigma e së ardhmes më ngjall veçse frikë.
Ah, sikur të ngulesha në trungun e zhveshur,
e të gjethnoja buhishëm nën diellin e qeshur.
URA
Ura qëndron pezull mbi mjegull,
Harqet e saj luajnë melodinë e erës,
Lumi thotë përmendsh poezitë e tij,
Shelgjet kryevarur e dëgjojnë në heshtje.
Unë rri në breg dhe thith në veten time

mjegullën dhe lumin dhe këngët e telave
Dhe ndiej se jam një bulbëri harrimi,
një lumë që rrjedh me vorbulla brenge.
Vazhdoja të lexoja i përpirë. Poezitë e saj më kishin futur në një

botë tjetër, të trishtë e të ëndërrt, të vrazhdë e tronditëse, dhe mbi
mua sikur binin degëza të gjelbra të prera mizorisht nga të cilat
rridhnin rrëkeza gjaku të bardhë, si prej kërcejve të qumështoreve,
dhe unë mbulohesh nga copëra qielli të prerë, mbështillesha nga
një terrnajë e zabullimtë përtej së cilës rropatesha të shihja një
dritëz shprese, një copë dielli qoftë edhe të vrarë, një gjethe të gjelbër,
por ishte e pamundur, dhe dëgjoja një si kujë ere nëpër shkarrëzima
dhe ai ishte zëri i Marinës që thërriste për ndihmë, se ajo kishte
mbetur e vetmuar diku, a në një plazh të shkretë, a në mes të një
pylli të errët, a thellë një honi të frikshëm, dhe zëri i saj i njomë e i
këputur, i dobët sa mezi dëgjohej, më ngjethte sa më dridheshin
kockat... Unë nuk mund të gjykoja nëse ishte poete Marina apo jo,
nëse ishte e talentuar, por ndieja se në poezitë e saj kishte diçka
tmerrësisht tërheqëse dhe intime. Unë kisha dëgjuar se deri në
moshën 18 vjeçe vajzat përgjithësisht shkruajnë më bukur se
djemtë dhe pas kësaj moshe djemtë përgjithësisht ua marrin
vajzave, por këtë nuk kisha si e vërtetoja, dhe as më duhej ta
vërtetoja. Gjithë ç’shihja tani ishin poezitë e një gjimnazisteje që
192
po më habisnin. Njëra më tronditi aq shumë, sa lashë leximin,
brofa nga krevati ku isha ulur dhe shkova te soba, ku Marina po
merrej me pjekjen e pulës. Ajo ktheu kokën nga unë e habitur.
-Marinë, nuk e dija se shkruake ashtu... Nuk e dija, nuk kisha si
ta dija... Ç’poezi! Të paktën ato dhjetë a pesëmbëdhjetë që lexova
më pëlqyen shumë.
-Vërtet?
-Po. M’u dukën shumë, shumë të bukura.
-Të thjeshta mundet, po të bukura? A thua të ketë ndonjë të
bukur? - ma ktheu ajo a me shaka, a seriozisht, nuk e mora vesh,
por pashë se buzëqeshi sa i ndriti gjithë fytyra. Pastaj u kthye nga
soba për t’u marrë me pulën, por unë i kapa duart.
-Nuk e di, nuk e njoh mirë poezinë, e kam shumë qejf, por pak
kam lexuar, s’kam pasur kohë. Po derisa më pëlqyen, them se
vlejnë. Mbase vjen dita t’i botosh... Nuk i dihet. Ti je aq e re, sot
mbush 19 vjeçe, do të shkruash të tjera edhe më të bukura. O shpirt,
të përgëzoj me gjithë zemër. - U përkula, e kapa nga supet dhe e
putha.
-Mirë, mirë, - më tha e qeshur, - po ik tani, se më duket e dogja
pulën.
Si i rregulluam të gjitha, filluam festën tonë të thjeshtë.
Gitit i kisha thënë se më kishte ftuar një mik për ditëlindje në Lushnje
dhe më besoi a nuk më besoi, nuk e di, po u lirova prej saj. Nuk u
bëka në jetë pa ca gënjeshtra të tilla, për disa njerëz të vogla, kurse
për disa të tjerë me peshën e malit.
Filluam festën me verë e pulë të pjekur duke qeshur e duke
bërë shaka. Herë-herë gazi i Marinës thyhej në copëza kujtimesh e
dhimbjesh me cifla që thernin, me reflekset që i ngjanin një bukurie
hënore mbi det teksa e vështron nga bregu i errët i harrimit. Gazi
i rikthehej për t’u shpërbërë sërish, por ishte dashuria ajo që e
mbante në tërësi të pacopëtuar. Dashuria i depërton aq thellë ciflat
e saj të ngjyrta, sa edhe kur priten damarët e brendshëm të shpirtit,
zemra kullon vetëm dashuri. Unë vija buzët e ndjesive të mia mbi
gjoksin e saj të hidhëruar kujtimesh e thithja i babëzitur atë lëng të
nxehtë dashurie që më gurgullonte në trup si rrëkezë vere dhe nuk
doja dehje tjetër. Trupat tanë pulsonin dhe unë ndieja të më rridhte
një veshtulli mjaltore prej trupit të saj si nga një enë komunikuese
që më mbushte, më shkundullonte, më përplotësonte e ma pupërriqte
193
Stavri Pone
lëkurën tejembanë trupit. Kur u çliruam nga trallisja e ekstazës, ajo
foli e para.
-Unë kam shkruar, - tha, - ti e pe, kam shkruar shumë, tri-
katër poezi në javë, po dëshira ime e nxehtë është të harroj. Të
mbledh një mjegull sa bota dhe të mbuloj me të të kaluarën time.
Dhe nëse ende feks ndonjë përflakje qiriu që vazhdon të më djegë
diku thellë, dua që flaka e së tashmes ta eklipsojë atë dritë. Dua të
harroj atë që ka qenë e s’është më, por që është brenda meje. Dua
ilaçin e harrimit, amnezinë e kohës, që urrejtja të mos jetë aq e fortë
dhe të lërë pak vend për dashuri. Mos vallë dashuria lind pikërisht
që të harrojmë dhimbjet, gjakngrirjen që ka qenë, mos është antidot
për urrejtjen, fisnikëri që fal, shpresë e fuqi për të përballuar dhim-
bje të reja? S’e besoj, se edhe vetë dashuria mund të kthehet kundër
vetes duke shkaktuar dhimbjet më të mëdha që mund të provojë
njeriu. Kjo imja mos qoftë kurrë e tillë, por kam frikë se e tillë do të
jetë. Se më erdhi si bekim nga qielli, më ndezi një yll që nuk do të
shuhet derisa të vdes dhe nëse do të vdes shpejt, ai do të ndrijë edhe
mbi varrin tim.
U trondita nga fjalët e saj. Më pas do të vija re se atë punën e
yllit ajo do të ma thoshte edhe herë të tjera. Marinë, nuk do të të
braktis kurrë, i pëshpërita. Nuk do ta plagos kurrë dashurinë tënde.
Në mes të darkës nxora dhuratën për të: një varëse ari me një
kryq po prej ari, shumë të bukur. Ma kishte dhuruar mamaja e Miço
Spahos, ajo grua shpirtllagar, aq e dashur dhe mikpritëse, familja
e së cilës kishte vuajtur aq shumë nga diktatura që i kishte vrarë të
shoqin fare të ri, duke e lënë me fëmijët të parritur. Mbaje për nuset
e djemve të tu, i kisha thënë, po më ishte përgjigjur, Kam edhe për
ta, po edhe ty të kam si djalë. Disa herë isha matur t’ia jepja Gitit,
po nuk e di pse nuk ia kisha dhënë. E mbaja në musëndër, ku mbaja
dhe librat e ndaluar.
Një natë e kisha pyetur Marinën ç’dhuratë donte t’i bëja për
ditëlindje dhe më kishte thënë se po të kisha mundësi donte një
varëse të thjeshtë me kryq. Unë isha habitur.
-Po ti je myslimane!
-Po, por adhuroj Krishtin. Dua të bëhem e krishterë. Do ta kemi
sekret midis nesh. Dua të bëhem e krishterë edhe se dua Krishtin,
po edhe se të dua ty.
Dhe ja, tani ia dhurova. Asaj i mbetën sytë në të dhe u gëzua,
194
e vuri e i shkonte shumë, po nuk e mbajti. Tha se do ta vinte nëse
pagë-zohej. Dhe më pyeti nëse mund të gjeja një prift që ta
pagëzonte. Priftërinj gjeje, ndonëse nuk punonin në kisha, (kishat
nuk funksiononin, disa madje qenë zhdukur), por në punëra të
rëndomta. Tagrën e kishin, sigurisht, po vështirë të guxonin të
kryenin rite fetare: pagëzime, martesa, ajazma e të tjera, se ishte
me zarar. Megjithatë i dhashë fjalën se do të bëja çmos.
Një natë vonë, pas ditëlindjes së Marinës, teksa po hyja në

rrugicën time Denisi, vëllai i Marinës, një djalosh 25-vjeçar, më
doli përpara. Nuk e kisha parë asnjëherë nga afër, madje as nga
kopshti, se nuk dilte kurrë në dritare. Kishte qëndruar në qoshe të
murit me blloqe betoni të papa Lizoit, me copëra qelqesh të vëna
mbi mur. Porta e shtëpisë së papa Lizoit ndodhej në anë të rrugës
Enver Hoxha dhe muri i kopshtit, nga ana e veriut, kufizohej me
rrugicën time. Ishte mugëtirë, rrugicën e ndriçonte vetëm një
llambë e zbehtë e mezi ia shquaja tiparet. Vinte i gjatë, truphollë,
me flokë kaçurrelë bjondë, hundë të drejtë e buzë të holla, një
djalosh simpatik, po nuk i ngjante fare së motrës. Më ndali, më tha
se e quanin Denis Çela dhe i ngrysur, gjithë hundë e buzë, më tha se
donte të sqarohej për diçka e po i binte drejt: A kisha gjë me motrën
e tij? U ndodha ngushtë. Ta gënjeja, do të trashej puna, ishte gati
të bënte skandal. I thashë po, kemi miqësi. E di atë miqësinë tënde,
shoku gjykatës, më tha, po nuk bën mirë që i bie më qafë një vajze
të pambrojtur. Shiko të fejuarën tënde dhe me motrën time jepi
fund, ndryshe do ta kesh keq. U përpoqa ta merrja me të mirë, nuk
kisha hall për vete, po mund të egërsohej me Marinën dhe kushedi
ç’prapësi bënte, mund ta godiste keq a ta vriste fare.
-Të të vijë turp që e mashtron, - më tha me urrejtje dhe m’u
afrua fare pranë, gati për të më goditur.
-Nuk e mashtroj, nuk kam mashtruar njeri, - i thashë dhe, pa
e kuptuar, rashë vetë brenda.
-As të fejuarën tënde?
-Dëgjo, djalosh, po flasim për motrën tënde. Ajo është vajzë e
mrekullueshme dhe unë nuk e mashtroj...
-Nuk e mashtron? Domethënë e merr për grua?
Përsëri mbeta ngushtë, nuk dija ç’t’i thosha. Dhe më kishte dalë
aq papritur përpara, sa nuk isha përgatitur të paktën ndonjë
195
Stavri Pone
përgjigje të gatshme.
-Ajo ka vuajtur shumë. Pse ia shtoni vuajtjet?
-Nuk ia shtoj. Ajo është e lumtur me mua dhe unë me të.
-Po, për egoizmin tënd. Kurse ajo nga naiviteti. I shkatërron të
ardhmen duke e lidhur pas vetes, në vend që ajo të gjente një shokun
e saj, me të cilin të kalonte jetën. Ia ke mbyllur rrugët, se ajo e përmend
emrin tënd edhe në gjumë... Merre që sonte motrën time dhe do të
jem miku yt më i madh, deri në vdekje…
E dëgjoja i heshtur dhe një fytyrë më ikte, një fytyrë më vinte.
Heshtja ime duket e egërsoi, se m’u gërmush me hakërrim:
-Do të heqësh dorë me të mirë prej saj?
-Në qoftë se edhe ajo heq dorë, po.
-Ajo nuk di ç’bën! Ajo është çmendur! Të takon ty ta lësh të
qetë!
Afroi fytyrën ngjitur me timen dhe tani mund t’ia dalloja sytë
që i shkreptinin në errësirë nga urrejtja e zemërimi. Unë vazhdoja
të heshtja, çka e tërboi më shumë.
-E ke gjetur atë naive, shfryn koqet me të, je dhe i fejuar!…
-Mos i përdhos ndjenjat që kam për të! Nuk të lejoj!
-Do të heqësh dorë, apo jo?
-Nuk të premtoj...
-Epo na, atëherë, - tha ai dhe më goditi me forcë në fytyrë.
Arrita t’i shmangesha grushtit fare pak, se rrëza e veshit më theri
sa desh ulërita. U mat të më godiste prapë, po këtë radhë iu
shmanga më mirë. Vura duart mbi kokë për t’u mbrojtur,
megjithatë grushtet e tij vazhdonin të më godisnin pa mundur
t’ua ndalja dot vrullin.
-Nuk dua të të godas vetë, - i thashë. - Se ndryshe nuk do të rrija
si hu. Ja, më godite, boll. Se edhe të vdekur të më lësh, nuk do të të
godas!
Dhe, si për inatin tim, u përlota. Nuk e desha veten ato çaste,
aq neveri kam kur qaravitem. Ai i pa lotët në sytë e mi dhe i ngeli
dora në ajër. Më pa gjatë, me hutim a urrejtje, nuk e di, si të
mundohej të lexonte ca hieroglife të padeshifrueshme në fytyrën
time. Pastaj uli dorën, ktheu kokën mënjanë e foli me një ton
çuditërisht të butë:
-Ti nuk mund ta dish ç’është ajo motër për mua...
-Siç nuk mund ta dish as ti se ç’është për mua - ia ktheva duke
196
më ardhur turp të fshija lotët. Nuk shtova gjë tjetër, po u rrotullova
me rrëmbim dhe nisa të largohesha.
Ai nuk lëvizi, nuk ia ndjeva hapat të largohej. E përfytyroja tek
rrinte në vend duke më ndjekur me sy, derisa u zhduka në errësirë
duke u kthyer në qoshen e kopshtit të dikurshëm të Uan Xoxës e
duke vazhduar rrugicës deri te porta ime.
Mora në telefon Niazi Doganin e i thashë se kisha një muhabet.

Niaziu punonte shofer në Komitetin Ekzekutiv prej njëzet vjetësh,
përherë me nënkryetarin, dhe e njihte të gjithë krahinën. Ishte
njeri me zemër të rrallë. Imcak, shtatmesatar, me fytyrë të rregullt,
tipare të imëta, flokë të zbërdhylët, sy të zgjuar, me një humor të
kripur që i buronte vetiu. Ishte nja dhjetë vjet më i madh se unë,
po njiheshim që në fëmini. Nuk e vazhdoi shkollën, u bë shofer, se
ishin të varfër. Unë sa kisha dalë në punë kur i vdiq i ati. I thashë mos
kishte nevojë për ndonjë lek dhe u prek. Jo, më tha, po dhe të kisha, ty
nuk do të të merrja. Ti sa ke dalë në punë për vete.
U takuam në një klub të vogël, ku morën nga një kafe dhe ia
shpjegova punën. Zuri të mendohej. Në Pojan është një prift, më
tha, po Pojani është me shtëpi të dendura, bie në sy atje. Jo, më mirë
ai i Shënpjetrës, papa Trifoni. Do të shkojmë të bisedosh vetë
me të. Njoh djalin e tij, Palin, burrë i shkëlqyer. Do të të çoj vetë, nuk
do ta marrë vesh askush.
Shkuam në Shënpjetër, bisedova me Palin, ia thashë problemim,
ai e bisedoi me të atin, priftin e dikurshëm, tani shumë plak. Papa
Trifoni kërkoi të bisedonte vetë me mua. Shkova e takova, më priti
me buzë në gaz. Ndonëse i kishte kaluar të tetëdhjetat, qe goxha i
mbajtur. E mori vesh ç’doja dhe pranoi, po më vuri në be që kjo gjë
s’do të binte në vesh të askujt, jo për dëmin e tij, po të fisit, se kishte
shumë djem e nipër që do të fikeshin. I premtova se do ta ruaja
sekretin si gjë të shenjtë. Na nxori nga një gotë raki me pak gjizë,
aq u ndodhej. E falënde-ruam për mikpritjen dhe caktoi datën e
pagëzimit, të shtunën, më 30 dhjetor 1978, në orën 10 paradite.
Niaziu më dërgoi fjalë se atë ditë do të ishte i zënë dhe nuk
mund të na çonte dot në Shënpjetër. Të premten bisedova me një
shofer taksie, një jevg, burrë i mirë, trupvogël, të cilin e njihja, i thashë
ç’kërkoja dhe sa bënte. Vetëm benzinën, më tha, asgjë më shumë.
Por i dhashë më shumë.
197
Stavri Pone
Dita e shtunë, e shtuna e fundit e vitit, u gdhi ndoshta më e errëta.
Qielli ishte ulur mbi qytet, bënte ftohtë dhe binte një sqotë bore, gjë
e rrallë për qytetin tonë. Shkova më herët te vendi ku e kisha lënë me
taksixhiun dhe po e prisja rrëzë murit të papa Lizoit, priftit të
dikurshëm të qytetit tonë. M’u kujtua fëminia kur unë e Flora shkonim
me mamanë në kishë për Krishtlindje e Pashkë të Madhe dhe dëgjoja
i mahnitur papa Lizoin, që i kryente ritet me një madhështi që të linin
pa mend. Ishte i pashëm, autoritar, me mjekër të thinjur, dhe më
mahniste me zërin e tij, zë më të bukur baritoni nuk kisha dëgjuar,
kumbonte kisha, mbizotëronte edhe mbi korin, ia merrnin këngës edhe
psaltët, po kur papa Lizoi ia niste sërish solo, të gjithë e dëgjonin të
nemitur. Kisha dëgjuar se edhe im gjysh i bënte ritet të përsosura, po
zor të ketë arritur magjinë e atij prifti të paarritshëm me emrin papa
Lizoi.
Ja ku taksia qëndroi në anë të rrugës Enver Hoxha, nga ku
niste rrugica ime, e atë kohë erdhi edhe Marina, që e mbante kokën
të mbështjellë me një shall leshi bojëhiri. Hipëm dhe taksia u nis. Gjatë
rrugës, deri te kthesa e Shënpjetrës, gjithçka shkoi mirë, se bora nuk
kishte shtruar, po kur morëm kthesën për në fshat taksia ngeci dy-tri
herë sa mua e Marinës na u desh të zbrisnim e ta shtynim.
Më në fund qëndruam përpara portës së papa Trifonit, ku na
priste Pali. Na u sulën dy qen, po doli një djalë i ri që i përmbajti,
kurse Pali na udhëhoqi. Na futi në një konak, ku na priste papa
Trifoni. Ishte një dhomë e mobiluar varfërisht, me një dollap të vjetër,
një arkë e një kamare, që ishte etazher librash, e futur në mur
dhe e maskuar me një kompensatë të lyer me gëlqere që ngjante
si pjesë e murit.
Papa Trifoni i kishte bërë të gjitha gati, shishen me ujë të bekuar,
temjanicën, Biblën dhe librin që duhej kënduar, të cilat i mbante
në fshehtësi. Nxori nga kamarja dhe një kryq argjendi sa një
pëllëmbë. Pas pak hynë një grua jo fort e moshuar, me kokën të
mbëshjellë me peshtamall, mbase e shoqja e Palit, djali që na priti
në fillim dhe një vajzë rreth njëzet e pesë vjeçe, me kokën të
mbështjellë me lahuri. Në konak nuk bënte ftohtë, se në oxhak qe
ndezur një zjarr me kërcunj.
Papa Trifoni e vuri Marinën në mes të dhomës, qëndroi kundruall
saj dhe më një zë pleqëror të dridhur nisi ritin e pagëzimit. Hodhi
pak temjan në zjarr e dhoma u mbush me një përerim të këndshëm,
198
prej kohe të harruar. Lexoi diçka në greqisht, pastaj një pjesë nga
Bibla shqip, më duket se nga Ungjilli sipas Markut, pastaj spërkati
Marinën me ujin e bekuar dhe tha në shqip formulën e famshme, të
shqiptuar nga një prift tjetër shqiptar shekuj më parë, Pal Engjëlli:
Unë të pagëzoj n’emër të Atit, të Birit e të Shpirtit të Shenjtë.
Më shkuan mornica në trup. Marina dukej e emocionuar dhe
i kishte rënë një nur sa dukej si shenjtore. Papa Trifoni i bëri shenjë
djalit, i cili nxori nga kamarja një regjistër kishe të vjetër, të papër-
dorur prej 11 vjetësh, kur qenë ndaluar kishat. Djali shkroi në regjistër
emrin dhe mbiemrin e Marinës si të ishte banore e fshatit, shënoi dhe
datën e pagëzimit dhe plaku vuri firmën. Pastaj djali shkroi në shqip
një çertifikatë pagëzimi, vuri datën, ia dha papa Trifonit, i cili shtoi
diçka në greqisht, ndoshta një garanci se pagëzimi ishte kryer si
duhet, në prani të dëshmitarëve, që vërtetonte se gjithçka ishte
autentike dhe vuri firmën.
Unë nuk i mbajta dot lotët dhe fytyra e Marinës dhe e të tjerëve
m’u mjegulluan. M’u kujtuan kripto-të krishterët e kohëve romake
e otomane, kur rite të tilla të ndaluara kryheshin në fshehtësi.
Papa Trifoni i tha Marinës të puthte kryqin, simbolin e vuajtjes
së Krishtit, dhe ajo e puthi, madje e mbajti gjatë në buzë, e
ngazëllyer dhe e përlotur.
Papa Trifoni e përqafoi Marinën, më tha edhe mua ta përqafoja,
pastaj e përqafuan me radhë Pali, gruaja, që ndoshta ishte e ëma e
djalit që na shërbeu dhe e vajzës, dhe në fund këta të dy. Pastaj
gruaja na dha të gjithëve nga një gotë të vogël, na shtiu verë nga
një shishe barkfryrë, një verë jo e keqe, dhe Marina tashmë qe bërë
e krishterë.
Doja ta paguaja papa Trifonin po nuk pranoi. Gjithsesi lashë
mbi arkën e vjetër një njëmijëshe dhe këmbëngula se nuk do merrja
kurrë mbrapsht.
-Për mirënjohje, - i thashë, - jo për hak pune.
Deshi s’deshi papa Trifoni e pranoi. Ishin shumë, shumë të
varfër, sa të dhimbseshin. U ndamë me të gjithë, edhe me Palin, që
na u lut të hanim drekë tek ata me çka u ndodhej, po nuk qëndruam.
I hipëm taksisë e u nisëm për në qytet. Bora kishte filluar mirë dhe
rruga mezi dukej. Marina ishte shumë e entuziazmuar, e përpirë
nga gëzimi.
-O Zoti Krisht, - mërmëriste. - O Zonja Shën Mëri.
199
Stavri Pone
Nuk e di pse i tha ato fjalë. Ndoshta kishte thënë ndonjë lutje
me vete dhe dëshironte t’i realizohej. Nuk e tërhiqte as dëbora, aq e
rrallë në krahinën tonë. Ajo borë që binte shtruar-shtruar, me flokëza
të mëdha, sa rruga u zbardh shpejt dhe ecja e taksisë u vështirësua,
mua gjithsesi më dukej si një ogur i bardhë, athua se përshëndeste
pagëzimin e Marinës, sikur qielli i dërgonte me mijëra simbole urimi,
paralajmëruese të një bardhësie tjetër që nuk do të shkrinte kurrë,
flokëza të pambukta ëndrre për të endur një fustan nusërie për
Marinën, po nusja e kujt do të bëhej ajo?
I shtrëngova dorën dhe më pa me mallëngjim, me atë ëmbëlsinë
e përhershme të syve të saj të zinj që tashmë kishin edhe një dritëz
tjetër, atë të shpresës se diçka e mirë do të ndodhte. Oh, nusja ime
klandestine, thashë me vete, që nuk je nusja ime dhe zor se do të
bëhesh ndonjëherë, pse vjen pas meje, pse vij pas ty, kur na ndan një
greminë e thellë e pakapërcyeshme?
Po atë të shtunë, më 30 dhjetor, kisha bërë gati një pako për

Marinën. Kur u err zura vend si hajdut në rrugicën që ndante
kopshtin tim me pallatin e saj, atje ku ajo qëndronte përherë, kurse
unë kurrë. Nganjëherë i jepja sinjale me fishkëllimë, kurse ajo
godiste dritaren time me guriçka dhe hidhte në kopsht letra të
mbështjella në gur zalli të lidhura me pe. Një herë një gur i tillë për
pak theu xhamin e dritares dhe jaja, që ndodhi në dhomën time, u
tremb. Ç’kalamaj që janë, thashë unë për të humbur gjurmët.
I fishkëlleva sinjalin Marinës dhe pas pak ajo doli në dritare. Kur
më pa në rrugicë e kuptoi që po e prisja dhe zbriti me një frymë. Erdha
vetëm për pak minuta, i pëshpërita. Të rrimë vetëm ca çaste, nuk rri
dot më shumë. Në kopsht nuk mund të hyjmë, se është tezja në shtëpi,
mund të dalë e na sheh.
E kapa nga supet dhe ajo më afroi fytyrën dhe më ngjiti buzët.
Ishte punë me rrezik, se mund të kalonin njerëz. Ecim pak, i thashë,
dhe e kapa nga dora. Nisëm të ecnim të kapur për dore, ma
shtrëngonte dorën fort, ah, ç’mrekulli është ecja për dore në dashuri!,
kthente kokën nga unë dhe vetëm më shikonte, nuk fliste, pastaj u
ngjit pas meje. Më kënaqte afria e trupit të saj me timin, e faqes së
saj ngjitur me qafën time, fërgëllima e saj, avulli që i dilte nga goja si
gulsh i bardhë në dritën e zbehtë të poçit të rrugës dhe që tretej sakaq
për t’ia lënë vendin gulshit tjetër, dhe rëndimi i trupit të saj në timin
200
më dehte dhe duket edhe atë e kënaqte se ngjishej edhe më fort.
Qëndruam në një qoshe të errët, diku pranë murit të Athinasë,
jo larg portës së saj, ku nuk mund të na dallonin. Aty pranë ishte
një kazan plehrash, po s’besoj të vinte ndokush të hidhte plehra
tani natën. Po dhe pranë plehrave dashuria është e bukur. Niçja nuk
thotë kot se ka gjithnjë pak çmenduri në dashuri, siç ka gjithnjë pak
logjikë në budallallëk.
Lashë pakon përtokë dhe e përqafova Marinën, ah ç’mrekulli
është përqafimi i dashurisë, i shkova dorën në flokë, në ata flokë
të butë si mëndafsh që ia rrethonin fytyrën e zbehtë si një ikonë e
gjallë, e riprodhuar prej kushedi ç’mrekullie shekujsh të kaluar,
i futa dorën në jakën e bluzës dhe ia kalova te njëri gji, ia ledhatova
me ëmbëlsi, pastaj te gjiri tjetër, ia hapa pakëz jakën dhe zhyta
turinjtë në lugun mes gjinjve, doja ta thithja të tërën brenda vetes,
e puthja në buzë dhe këmbenim vështrime, dukej e ngazëllyer, e
mahnitur, a e magjepsur, dhe papritur pëshpëriti:
-O Zot, sa të dua!
Dhe m’u ngjesh fort dhe unë i puthja rrëzën e bardhë të qafës dhe
e zhyta krejt fytyrën në gjoksin e saj dhe i futa dorën nën fundin
prej leshi, me siguri të s’ëmës, ia ngrita dhe i ula mbathjet pa parë
rrotull mos kalonin njerëz dhe dëgjova belbëzimën e saj, Mund të
na shohin, por ia zura buzët me buzët e mia dhe kërkoja vendin e
saktë me dorë, ndjeva pushin e saj në dorën time, i ngrohtë e i
butë, dhe u zhyta në atë zjarrmi pa e vrarë mendjen shumë, nuk
e kisha bërë asnjëherë në këmbë me Marinën dhe kishte një lloj
përdhunimi në të dhe ishte dashuria e fundit për atë vit dhe
Marina kishte zhgapërruar sytë e saj të retushuar butë me penelin
e hijeve të natës të stërpikura dritash të regëtimta që vinin nga rruga
dhe me zë të fikatur më tha, Mos lëviz, Oh!, dhe m’u lëshua në
gjoks.
Pashë orën dhe e tërhoqa nga dora duke i pëshpëritur lehtë,
Duhet të kthehemi. Mora pakon nga toka dhe i thashë, Ka nja
dy gjëra të vogla për ty. I kisha sjellë një triko, se ajo që mbante
ishte e vjetër, ndonëse e pastër dritë, dhe një palë këpucë Nr. 36, se
aq e kishte këmbën, njësoj sa të mamasë sime. Në fakt këpucët e
mamasë sime ishin, i kisha hequr mënjanë apostafat për Marinën, se
mamaja nuk i vishte prej vitesh, ishin këpucë të bukura ngjyrë krem
e thuajse të reja. E hapa pakon dhe nxora këpucët dhe në dritën
201
Stavri Pone
e mekur të rrugës pashë se asaj sikur iu zmadhuan sytë e përshpëriti,
Sa të bukura! I thashë të provonte të djathtën, hoqi këpucën që kishte
veshur, shumë të vjetër, dhe veshi këpucën tjetër, të renë, dhe i rrinte
për mrekulli.
-Pse je harxhuar? - më tha me qortim.
-Këpucët nuk i bleva, kishin mbetur të degdisura në një cep të
shtëpisë nga ime motër, nuk ishte kujtuar kurrë për to, me një fjalë
nuk i donte, - e gënjeva. - Kurse trikon ta bleva si dhuratë për Vitin
e Ri. Po ti më bëre një dhuratë për ditëlindje, më tha dhe më tregoi
varësen me kryq.
-E, po atë nuk e bleva, e kisha dhuratë. Kur të kem mundësi,
prapë do të të blej ndonjë gjë. Ika tani, shpirt... Se ajo po më pret...
Ajo nuk lëvizi vendit.
-Kam hall se është Denisi në shtëpi...
-T’i marr prapë e t’i jap një herë tjetër?
Ajo u mendua një hop. Ndodheshim sërish në rrugicë, njëzet
hapa nga rruga Enver Hoxha, në anë të së cilës ndodhej pallati i
saj, dhe u dëgjuan zëra.
-Jo, - tha. - Po m’i pa, do t’i them se janë të një shoqeje të klasës.
Afroi fytyrën tek unë, më puthi e u largua me vrap. Unë u
ktheva në drejtim të kundërt dhe hyra në rrugicën e shtëpisë së jajës.
Të nesërmen, më 31 dhjetor 1978, në vigjiljen e Vitit të Ri, që

binte e diel, sipas planit do të shkoja në shtëpinë e Gitit, kurse
Flora me Nardin dhe fëmijët do ta festonin me prindërit e mi e
me jajën.
Unë e Giti ndenjëm me prindërit e saj deri nga ora 10, hëngrëm
pak gjeldeti të shoqëruar me shampanjë, pastaj shkuam në një
lokal që e kisha prenotuar. Kërcyem, bëra edhe shaka, po me një
ngërç të llahtarshëm, të paprovuar kurrë më parë, dhe Giti qeshte e
qeshte sa i gufmonte kraharori, i kumbonte timbri i kristaltë i zërit
kur qeshte, kurse mua më torturonte mendimi që e tradhtoja në një
kohë kur ajo më donte aq shumë, më shihte në dritë të syrit,
drithërohej nga dashuria për mua, i ndriste dashuria në kthjelltësinë
e kaltër të syve të saj të mrekullueshëm, athua se prej tyre buronin
brilante besimi e pafajësie. O Zot, sa e kam urryer veten atë natë!
Sikur s’isha në vete, e kisha mendjen pareshtur sa te Giti, sa te Marina.
Piva shumë verë, e bëra kasten që ta harroja disi palaçollëkun
202
tim, por qe e pamundur. U lëshova fare dhe nisa të flisja çaprazçe,
pale që gjatë kërcimit me Gitin u pengova e rashë plasur në dysheme,
faqe të gjithëve. Giti më kapi nga dora e dolëm nga lokali. Ballin ma
rrahu një erë e ftohtë brisk, por nuk u kthjellova, mendja më vinte
vërdallë, m’u kujtua si isha rrëzuar në mes të sallës dhe qesha si idiot.
Giti më kapi sërish nga krahu, më mbante fort, po unë mezi ecja, më
merreshin këmbët, mbahesha tek ajo e flisja budallallëqe. Giti shikonte
për ndonjë taksi, nuk dukej asnjë.
Afër nesh ishte posta dhe ajo më tha t’i telefononte babit që ai
t’i telefononte shoferit që të vinte të na merrte me makinë. Unë
pata aq mend sa t’i thosha, Nuk është gjynah që shoferi ta lërë në
mes festën me familjen e tij? Leqë mund të jetë në gjumë. I thashë se
do të ecja në rregull dhe u përpoqa të ecja sa më drejt, por më pen-
gonin ato zigzaget e mallkuara. Në një qoshe rruge, rrëzë një muri, u
përkula, volla dhe u ndjeva më i lehtësuar.
Kur mbërritëm në shtëpinë e Gitit, vetëm e ëma ishte zgjuar. Giti
i bëri s’ëmës një shenjë të lehtë me kokë në kuptimin është bërë karroqe,
pastaj më çoi te dhoma e mysafirëve, më zhveshi, më solli një legen
me ujë të ngrohtë e më lau këmbët, më shtriu në krevat, më puthi në
buzë, fiku dritën e doli. Unë rashë në gjumë sa vura kokën në
nënkresë.
Një të hënë, në datën 5 Shkurt të vitit 1979, Saimiri erdhi në zyrën

time e më tha se Prokuroria, domethënë ai, kishte lëshuar një urdhër
arresti për Denis Çelën, të birin e gjeneralit Sadik Çela. Ma tha i qetë,
se nuk dinte asgjë për lidhjet e mia me Marinën e rrjedhimisht edhe
me të arrestuarin. Unë u përpoqa të merrja një pamje sa më indiferente.
-Ç’ka bërë? - e pyeta.
-Ka llapur haptas. Kur pëllet si gomari, dihet ç’të pret.
-Ç’ka thënë?
-Ato që dimë edhe ne dhe që po i nxore nga goja, e ha. Ka thënë
se të atin ia dërrmoi diktatura vetëm pse ishte shprehur se Shqipëria,
sado me ushtri të armatosur dhe aleate me Kinën, prapë është një
flluskë përballë revizionistëve dhe imperialistëve dhe në vend që
t’i shajë, më mirë të bëjë traktate me ta që do të ishin shumë më të
sigurta se armët. Kishte folur për egërsinë e luftës së klasave, për
shtypjen çnjerëzore të të burgosurve, domethënë të të atit, për var-
fërinë popullit e për këso gjërash. Dikush e kallëzoi, Dega lëshoi
203
Stavri Pone
urdhërarrestin dhe sot e rrasën.
Mbeta një hop pa folur, gjithnjë me pamje mospërfillëse. E
merrja me mend sa vuante Marina. Po si mund ta ndihmoja?
Ç’mund të bëja unë për vëllanë e saj? Si nuk e kishte qepur gojën
dhe ai? Dhe ishte djalë i zgjuar, duhej ta kishte kuptuar rrezikun ku
mund ta çonte mllefi. Kishte lënë familjen në mëshirë të fatit, në
mjerim ekonomik e psikologjik, sepse veç që nuk do të kishin ç’të
hanin, do të vuanin edhe për të. Si do të jetonin të tre me dy pensione
të papërfillshme që nuk i kalonin 3500 lekë të vjetër në muaj? Gjithë
ç’mund të bëja unë ishte t’i gjeja Marinës një punë, po a e bëja
dot? Jo, nuk e bëja. Shumë-shumë mund t’i sugjeroja të interesohej
vetë për të gjetur një punë, të shkonte në Komitetin Ekzekutiv, të
lutej ta lejonin të hynte, se në Komitetin e Partisë nuk e lejonin.
Por Marina nuk kishte nevojë për këshillat e mia...
Një ditë, meqë njihesha me Abaz Shkozën, Shefin e Sigurimit,
që ishte edhe nënkryetar i DPB-së (Degës së Punëve të Brendshme)
të Rrethit, dhe me Toli Pjetrin, Shefin e Sektorit Teknik, kërkova t’i
bëja një vizitë të pandehurit Denis Çela që akuzohej për agjitacion
e propagandë. Më kërkuan arsyen e vizitës. U thashë si shkarazi
se mund të ngarkohesha unë për të gjykuar çështjen e tij, çka nuk
i bindi fort, pasi, sipas rregullit, gjykatësi nuk mund të
kontaktonte një të pandehur, çka ishte detyrë e hetuesisë dhe e
Prokurorisë dhe, në raste të veçanta, kjo mund të bëhej nëse Kryetari
i Gjykatës i drejtohej DPB-së me një kërkesë me shkrim. E dija që
kërkesa ime ishte jashtë procedurave dhe bëra sikur nuk më prishte
punë nëse nuk më lejonin, por më lejuan. Kisha pirë disa herë kafe
me secilin prej tyre.
Hyra në qelinë e Denisit, një dhomë gjysmë e errët, me një
krevat dërrase të mbuluar me një batanije të vjetër, me një
nënkresë sa për të thënë, e zhveshur dhe mjerane. Nga hekurat e
frëngjisë hynte një dritë e mugët që e bënte birucën të dukej e zymtë
e ogurzezë si në shekujt e mesjetës.
Denisi rrinte në krevat, i murrëtyer nga të ftohtit. Nuk di pse
nuk e kishte hedhur krahëve batanijen. Kur hyra, ktheu kokën
ngadalë, po nuk më njohu menjëherë. Kur iu afrova e më njohu,
shtrembëroi fytyrën.
-Përse urdhëruat, z. gjykatës?
-Të këmbejmë dy fjalë.
204
-Zyrtarisht a privatisht?
-Privatisht.
-Ah! Nuk ju shkon në mendje se mund të ketë mikrofonë të
futur në mur?
-Nuk do të flasim për gjëra të ndaluara.
-S’e kam hallin për vete, po duke biseduar me një bir armiku
ju mund të komprometoheni edhe për gjëra të pandaluara, apo
jo?
E kuptova ku rrihte, dhe kishte të drejtë.
-Denis, nuk erdha të të mërzis më shumë nga ç’je mërzitur.
Erdha se mbase mund të të ndihmoj me ndonjë këshillë. Kam
njëfarë përvoje.
-Me ç’këshillë, për shembull?
-Faktet e pamohueshme kundër teje do të mbeten, por në hetuesi
prano aq sa e ndien se mund të pranosh për të patur lehtësi dënimi.
Më dëgjoi me vëmendje, por nuk i gjeti kushedi me ç’vlerë
këshillat e mia. Përkundrazi, duke e ditur se fati i tij ishte i vendosur, se
pa burgim të gjatë nuk do të përfundonte, u hodh në një temë tjetër.
-Vetëm për dy gjëra më vjen keq, - tha, - që një maskara më
tradhtoi dhe që familjes i shkaktova mjerim. Do të vuajnë shumë pa
mua, por edhe për mua.
U përlot dhe me zor e mbajti veten të mos qante me zë. Dukej
se ishte me karakter të fortë.
-Ajo që u bë nuk zhbëhet, - i thashë.
-Vetëm për një gjë të lutem, - më tha, - të heqësh dorë nga Marina.
Lëre të gjejë fatin e saj. Si mund të njihet ajo me dikë tjetër nëse
vazhdon me ty? Po e le, do ta mbledhë mendjen dhe do ta ketë më
të lehtë të gjejë një si veten.
Heshti pak e shtoi:
-Ti je dhe i fejuar. Dhe njeri i nderuar. Si mund të jesh i lidhur
me dy femra njëherësh?
Kishte të drejtë. Vrava mendjen për t’i thënë diçka, në mos
bindëse, deri-diku qetësuese.
-Shpirti është plot mistere, Denis. Mendja nuk është e aftë të lexojë
as shpirtin e vet. E qartë është vetëm një gjë: Marinën e dua. E dua
si i çmendur. Nuk di nëse ke dashur ndonjë vajzë…
Nuk foli, po shikimi iu zbut, madje iu lëngëzua.
-Edhe unë e dua atë motër, e dua shumë… Është shpirtnjeriu
205
Stavri Pone
dhe nuk e meriton të vuajë… Të lutem, mos ia shto vuajtjet. Hiq
dorë prej saj, kjo është e mira më e madhe që mund t’i bësh nëse e
do vërtet…
-Ky është dhe absurdi i dashurisë, Denis.
I bloi këto fjalë në kokë dhe duket se e kapi thelbin.
-Besoj se nuk do të shihemi më. Mbase ke fat të të gjykoj unë,
ndonëse as unë nuk mund të bëj dot shumë. Të uroj gjithë të mirat.
U përkula t’i jepja dorën, po ai brofi në këmbë dhe, i përlotur, më
përqafoi.
-Nëse nuk heq dot dorë… të paktën kujdesu për të në vendin
tim, - më tha dhe u shkreh në lot.
E sigurova se ashtu do të bëja dhe duke mbajtur me zor lotët
për vete, dola nga qelia.
Të shtunën, disa ditë pas vizitës te Denisi, për të cilën i kisha

treguar Marinës, por duke iu lutur të mos u tregonte prindërve, se
ishte me zarar për mua, ajo m’u lut, nëse kisha mundësi, të hipja në
taracë e t’u rregulloja antenën. Më tha se i ati, i gozhduar në karrigen
e invalidit, nuk rrinte dot pa parë televizor. Këto rregullime i bënte
Denisi, po tani s’kishte kush t’i ndihmonte. U vura në pozitë të
vështirë, po më në fund pranova. Marina u hodh përpjetë nga gëzimi.
Ajo i ra ziles e dera u hap. Ndihesha në siklet. Marina më
çiku në ije me bërryl të hyja. Ajo hyri pas meje duke e mbyllur derën
nga pas. Në korridor u përballa me një grua. Mamaja, më tha
Marina, e quajnë Emeli. Ajo më zgjati dorën dhe unë i dhashë
timen pa ndrojtje. Nuk di pse m’u dhimbs aq shumë. Mbahej mirë,
ndonëse i kishte kaluar të pesëdhjetat. Kishte një fytyrë të zbehtë e
të lëmuar, si prej dylli, dhe sy të butë ngjyrë kafe të terratisur nga
pikëllimi. Kur i dhashë dorën nuk ma lëshoi, por me butësi më tërhoqi
pas vetes. Dukej e mbërthyer nga një ngashërim i brendshëm që
mezi e mbante. Nga korridori i ngushtë hyra në kuzhinën e mobiluar
varfërisht. Pranë dritares, që binte mbi kopshtin tim, në një karrige
invalidi qëndronte gjenerali. U impresionova nga shprehja e fytyrës
së tij. Kishte flokë të dendur të zes, shumë pak të thinjur, fytyrë të
mprehtë, hundë të drejtë, shikim të gjallë e të vendosur, që
shprehnin inteligjencë e forcë vullneti. Mbante dhe mustaqe që sa
kishin filluar t’i thinjeshin.
E kisha përfytyruar shumë më të vjetër dhe u habita me pamjen e
206
tij prej mesoburri, madje të ri. Dhe çka më habiti më tepër qe se
puna e rëndë e burgut sikur nuk e kishte vrarë shumë. Më zgjati
dorën, të cilën ia shtrëngova si dhe Emelit, madje me respekt, gjë e
gabuar nga ana ime, po nuk e vrava shumë mendjen, qeshë krejt i
hutuar. Kur kryqëzuam vështrimet, pashë se po më hetonte me
vëmendje dhe në cepat e syve sikur i ndritën lotët. Dhe vërtet, nga
sytë iu rrokullis një lot.
Këmbyem ca biseda të përgjithshme, më thanë të ulesha, po nuk
u ula, ndihesha si më gjemba. E kuptonin gjendjen time, dhe aq
kisha bërë shumë. U thashë të filloja menjëherë nga puna. Kisha
marrë me vete një kaçavidë, një palë pinca, një izolant e një brisk
rroje, të cilat i kisha futur në xhepa, dhe nga shkalla e baxhës u
ngjita në tarracë. Pas meje u ngjit edhe Marina, që më tregoi se cila
ishte antena e tyre. Tarraca ishte me bordura rreth një metër të
larta, nuk kishte rrezik të bija. Hodha shikimin poshtë, ku m’u
shfaq një pamje mrekullisht e bukur - pemë të dendura, udhëza të
ngushta, një peizazh që ta mbushte shpirtin me një ngazëllim intim
e të dashur. Pashë kopshtin e jajës i kureshtuar të dija se si i dukej
Marinës nga dritarja e saj dhe u mrekullova: dendësi pemësh, një
pjesë çatie me tjegulla të kafta, hapësira të ngushta mes pemëve,
akacia dukej krejt, edhe këndi im sportiv dukej mirë.
E lashë soditjen e nisa punën, qe këputur kablli. Krova fijet
mirë e mirë, i lidha me antenën, i mbështolla me izolant e i thashë
Marinës të shkonte te baxha të pyeste t’ëmën se si ishte sinjali.
Dëgjova zërin e mbytur të mamasë së saj si të vinte nga një shpellë,
U rregullua, u rregullua!
Mblodha veglat, i futa në xhep dhe pashë Marinën duke vrapuar
nga baxha drejt meje. M’u hodh në qafë e u puthëm, me një të puthur
të ëmbël e të nxehtë; dëshmitar kishim vetëm qiellin me ca re të
bardha, të shkëputura, kishim një qytet të tërë që ndonëse i vogël,
shtrihej përreth deri në pafundësi, dhe, mbi të gjitha, kishim
dashurinë. Marina m’u var në qafë dhe dridhej nga emocioni, nuk
m’i shkëpuste duart nga faqet, aq shumë më shtrëngonte, m’i thithi
buzët sa gati m’u zu fryma. Ajo ditë ka qenë një nga ditët më të
bukura të mia me Marinën.
Një muaj pas arrestimit të Denisit, Jorgji më thirri në zyrë e më
tha se më ngarkonte çështjen e tij. Duhej të qeshë zverdhur, se më
pa me njëfarë habie. Ç’është?, më pyeti. Do ta refuzosh? Jo, pse ta
207
Stavri Pone
refuzoj? Në rregull, tha, sekretarja do të të sjellë dosjen, ke dy javë
kohë ta studiosh. Na kanë kërkuar ta bëjmë të përshpejtuar.
Pas dy javësh zhvillova gjyqin e Denisit me dy ndihmësgjyqtarë
që thuajse nuk ndërhynë fare. Denisi nuk e mbrojti veten, megjithëse
e nxita të fliste. Palë akuzuese ishte zëvendësprokurori, i cili dha
pretencën për 15 vjet, kurse unë e ula në 12. Pashë se Jorgji kishte
mbetur i kënaqur dhe, siç mora vesh më vonë, po ashtu edhe Sekretari
i Partisë që mbulonte ideologjinë. Vetëm Marina erdhi në gjyq, e
ëma kishte qëndruar pranë të shoqit në shtëpi.
Atë natë, pas gjyqit, u takova për gjysmë ore me Marinën,
qëndruam në kopsht, pranë akacies, dhe më tha se nuk rrinte dot
më shumë, i ati qe rënduar papritur. Qante me lot të nxehtë për
dënimin e Denisit, po nuk më vuri faj. Cilido gjykatës aq do ta
dënonte, më tha. Denisi duhej ta kishte kyçur gojën, ishte aq i zgjuar
sa ta kuptonte se nuk i bihet murit me kokë.
Të dielën në darkë, më 25 mars 1979, Sadik Çela vdiq. Varrimi
iu bë të hënën. E dija orën e varrimit dhe ndonëse familja e tij u
lejua të nxirrte nekrologji, nuk nxori. Edhe po ta nxjerrim, nuk ka
për të na ardhur kush, i kishte thënë Emeli Marinës. Meitin e kishin
larë e rregulluar nënë e bijë, në heshtje të plotë. Marina gëlltiste
lotët dhe i bindej pa bërë zë çdo urdhri të s’ëmës, që e mbante
veten më mirë.
Atë natë kur vdiq i ati, Marina kishte zbritur poshtë, kishte
marrë një grusht me guriçka dhe një gur zalli, kishte shkruar një
pusullë të shkurtër, e kishte mbështellë rreth gurit, e kishte lidhur
me pe dhe pasi kishte parë dritë në dritaren time, kishte gjuajtur
disa herë në xham me guralecë. I fundit, ai që kërciti më shumë
dhe gati e theu xhamin, më bëri të kuptoja se ishte sinjal. Dola në
kopshtin e mbuluar nga errësira, po sytë m’u mësuan shpejt. Në
katrorin e dritares u shfaq një fytyrë, me siguri e Marinës. Pastaj
dëgjova një kërcitje nëpër degë dhe gurin e mbështjellë me letër
që ra diku në kopsht. Marina u zhduk nga dritarja.
Dola me një elektrik dore dhe nisa të kërkoja gurin. Për bela
më dëgjoi jaja dhe doli, më pyeti se ç’kërkoja në bahçe tani natën.
I thashë se një shok më kishte hedhur një letër nga përtej gardhit
dhe kishte ikur, se e kishte punën me ngut. E gjeta gurin e mbështjellë
me letër, kishte qëndruar ngjitur me shufrën vertikale prej hekuri
të njërës paralele. Hyra në dhomë dhe e lexova, më thoshte se babi
208
i saj kishte vdekur, varrimi bëhej të nesërmen në orën 11 dhe unë,
po të kisha mundësi, të rrija në anë të rrugës dhe të shikoja kur të
kalonte makina e varrimit. Kjo do të ishte për të njësoj si të kisha
marrë pjesë në varrim. Në fund shkruante, Të puth fort, M.
Të nesërmen, në orën 11 pa një çerek, rrija me Saimirin në pjacë,
në një klub në anë të rrugës Enver Hoxha, në pritje të makinës
funerale. Nuk vonoi shumë dhe erdhi. Bëra sikur nuk dija gjë e
dola, doli dhe Saimiri pas meje, pa kuptuar gjë. Makina mortore
ecte ngadalë. Pas saj çapiteshin Emeli dhe Marina, të dyja me të
zeza, dhe pas tyre një punëtor i Komunales. Ishte kortezhi më i
shkurtër që kisha parë ndonjëherë dhe ndofta më i shkurtri në gjithë
botën.
Emeli e mbante kokën drejt, kurse Marina ulur. Nuk besoj të
më ketë parë kur kaloi përpara meje. Anës rrugës ishin ndalur
edhe kureshtarë të tjerë dhe zor se mund të më shquante mes tyre.
Po ta dinte me saktësi se ku kisha qëndruar, mund të më kërkonte
me bisht të syrit. Isha i bindur se kur më kishte hedhur letrën në
errësirë, kishte uruar me gjithë shpirt që ta gjeja - pasi guri mund
të kishte rënë në ndonjë gropë ose në pus - dhe duke shpresuar se
e kisha gjetur, ishte e sigurt se mes kureshtarëve do të kisha
qëndruar edhe unë, siç kishte dashur.
Varrim më të trishtuar nuk kisha parë dhe nuk besoj se do të
shoh më sa të jem gjallë.
Të dielën, më 1 korrik1979, shkova në plazh me Marinën. Kishte

veshur një fustan seiloni me pika të kuqe dhe një palë sandale
të ngrëna. Hipëm veçmas në autobus, por nuk ia ndaja sytë e
këmbenim vështrime. Gitit i kisha thënë se më qenë lutur disa ish-
shokë të gjimnazit ta kaloja atë të diel me ta, se kishin marrë
bashkarisht një kabinë, dhe më besoi. Sikur të më pyeste për emrin
e ndonjërit prej tyre, a sikur t’i shkrepte të shkonte dhe ajo në
plazh me ndonjë shoqe me makinën e të atit apo, ca më keq, sikur
të më shihte me Marinën, do të më kishte dalë boja fare dhe do të
plaste skandali. Por ndodh që njeriu bën edhe gjëra jashtë arsyes,
madje tejet të rrezikshme.
Me Marinën e lamë që pasi të zbritnim nga autobusi të takohe-
shim në largësi, në të djathtë të plazhit, rreth 1 km larg qendrës.
Andej ishte më qetë sesa nga ana e kanalit, ku qëndroja nganjëherë
209
Stavri Pone
me Gitin. Unë mbërrita i pari, u ula mbi një tufë zhukash të
zhulatura që kishin mbirë pranë një dune dhe soditja shndritësinë
e kaltërreme të detit. Ndërkohë u zhyta në ca kujtime të kaluara, kur
isha qenë student. Vija shpesh në plazh e isha njohur me një vajzë
në vitin e tretë gjimnaz, Sabina e quanin, e bija e Mustafa Bashollit,
që peshkonte përherë në grup me një verzomë të madhe. Në grup
merrte pjesë edhe Sabina, trupgjatë, me fytyrë të ëmbël e me flokët
të drejtë ngjyrë gruri në të kuq.
Një ditë kisha qëndruar afërsisht në po atë vend ku ndodhesha
tani dhe vështroja grupin që rrekej me verzomën, pastaj u futa në
ujë e po kaloja pranë Sabinës kur ajo më ndali e më tha të mbaja pak
rrjetën, që ishte e rrethuar nga shtatë a tetë veta, burra e djem. Rrjeta
kishte një diametër mbi tridhjetë metra. Me Sabinën nuk linim
takime, nuk njiheshim mirë, po duke shkuar shpesh në plazh
kishim këmbyer ndonjë buzëqeshje e përshëndetje. Pasi u zhyt
në ujë dhe ngriti qenarin e rrjetës që se ku kishte ngecur m’u
afrua e më tha në vesh se donte të laheshim bashkë, ta prisja atje,
bëri me shenjë për nga bregu, pas një ore.
E prita dhe erdhi e veshur me kostum banje. Kishte një trup
vërtet të bukur. U futëm në det, lozëm si kalamaj, shkuam në thellësi,
e mbërtheva nga supet dhe e putha, nuk më kundërshtoi. Ashtu, me
buzët të ngjitura, u zhytëm nën ujë, me sytë të hapur, i shkëputëm
buzët, por nuk e lëshonim njëri-tjetrin duke u parë pa reshtur. Kishte
një bukuri të veçantë ai lloj intimiteti i befasishëm. Në bregun e dytë,
ku na cakitën këmbët në tokë, e çapëleva fare. I hoqi mbathjet vetë,
bëmë seks dhe ajo klithte.
Po binte muzgu, dielli i përflakte retë në perëndim si një tepsi e
bakërt e skuqur në farkë, po Sabina nuk donte të dilnim nga uji. Unë
kisha hall se ikte autobusi i fundit dhe ku do ta kaloja natën. E lamë
të takoheshim përsëri, bëmë dashuri prapë, herë në det e herë mes
kallamishteve, derisa ajo iku nga plazhi me familjen dhe unë nuk
shkova më. Në qytet nuk e kërkova dhe nuk u takuam më kurrë.
Ato kanë qenë çastet më të çuditshme të një dashurie spontane,
po gjithsesi të bukur. Më vonë mora vesh se kishte shkuar në
Universitet, po, për çudi nuk rastisi ta takoja më.
Marina po vinte. Ecte me nxitim anës bregut, në rërën e lagësht,
duke parë vetëm përpara. I fishkëlleva, gati shkalloi nga gëzimi kur
më pa e u derdh drejt meje. Rrotull nuk ndodhej njeri, përveç ushtarit
210
rreth njëqind metra më tej, me automatikun krahaqafë. U zhveshëm
e dolëm në rroba banje dhe pashë se i rrinin të gjera, duhej të ishin të
s’ëmës, por, O Zot, ishte ku e ku më e bukur se Sabina, po aq e gjatë,
por me trupin më të derdhur, me belin më të hollë e me lakimet e trupit,
të supeve e të vitheve marramendëse, një sirenë në formë humano-
ide që sikur sapo kishte dalë nga deti.
M’u kujtua Giti dhe tradhtia që po i bëja po e thellë sa deti. Por
dashuria qenka përbindshi më i egër, mbyt edhe brejtjet më sfilitëse
të ndërgjegjes. U lamë me Marinën, bëmë dashuri në det, përsërita
skenat që kisha bërë dikur me Sabinën, po ëmbëlsia mes të dyjave
nuk kishte të krahasuar. Me Sabinën kishte qenë vetëm seks, ma
kishte kërkuar vetë, ndonëse ma kishte pasur qejfi edhe mua, kurse
me Marinën ishte ndryshe, seksi ishte dekor i një ndjenje
tronditshmërisht më të thellë, që më buronte nga thellugat më të
fshehta e më të panjohura të shpirtit.
Kishim qëndruar gjatë në ujë dhe Marinës i qenë mavijosur buzët.
I thashë të dilnim e të shkonim mes zhukave. Morëm rrobat që i kishim
lënë pranë një dune e me to në duar, vetëm me shapkat në këmbë,
nisëm të ecnim nëpër atë farë xhungle me zhuka, ferra, marina e
bimësi të dendur duke u larguar nga bregu. Ndërsa ecnim filluam
të bënim si fëmijë të eksituar nga një ndjenjë çlirimi, ishim vetëm
të dy në mes të natyrës, ndiqnim njëri-tjetrin, rrotulloheshim nëpër
marina, qeshnim e rrokulliseshim, ngriheshim e vraponim derisa
dolëm në një lirishte të rrethuar nga një bimësi e dendur.
Gjetëm një vend të përshtatshëm me bar, ndaluam dhe unë
u ula. Ajo qëndronte përballë meje, në këmbë. Shihja kofshët e saj
paksa të skuqura nga dielli, mrekullisht të bukura, të skalitura
mjeshtërisht nga dora e mistershme e krijimit, zhyta fytyrën mes
tyre paksa mbi gjunjë, e kapa nga beli dhe e tërhoqa. M’u lëshua
mbi trup, e ula në kofshën time leshtore, të sajat të zgjatura tërthor
meje, dhe nisa ta puthja me afsh, ia brodha buzët në gjithë trupin
me lëpirje e hatashme, të kripura, ndieja aromën e detit në flokët e
saj dhe e puthja përsëri e përsëri, çiknim gjuhët në puthjen që ajo
pëlqente më shumë, pastaj ia hoqa ato dy lecka që ajo mbante në
trup, e shtriva mbi rrobat e mia dhe u shkrimë në dallgët e atij zjarri
që na digjte më fort se dielli që kishim mbi krye. Më ngjishej fort,
rënkonte e përpëlitej në ashk dhe unë vazhdoja të qëndroja brenda
ndezullisë së saj trallisëse deri në çastin kur unë sesi ktheva kokën
211
Stavri Pone
anash, e pashë dhe ngriva nga tmerri.
Marina nuk e kishte parë, i kishte gjysmë të mbyllur, vazhdonte
të ishte në afsh e fërgëllente, buzët i qenë bërë flakë nga të puthurat
dhe, kur i hapi sytë për një çast, pashë se shikonte nga qielli ku laheshin
ca re të vogla. Kurse unë i mbaja sytë të mbërthyer tek ajo krijesë
llahtarisht e frikshme. Ishte një gjarpër me kokën të ngritur përpjetë
duke parë nga ne. Mirëpo gjarpërinjtë e ashkut brenda meje vazh-
donin të më pickonin pa ia ditur për të dhe unë vazhdoja të qëndroja
i zhytur brenda trupit të saj dhe me vete lutesha që gjarpri të largohej.
Megjithatë, i ngadalësova lëvizjet. Gjarpri, me lëkurën me rombe e
pikla të hirta e me barkun disi të bardhë vazhdonte ta mbante kokën
përpjetë duke mos m’i shqitur sytë e tij qelqorë e duke nxjerrë e futur
me shpejtësi gjuhën e kuqe, të frikshme.
Zemra më rrihte për tmerr dhe shkumëzoja, isha në prag të
orgazmës dhe rënkoja. Po të më hidhej e të më pickonte mua, gjysma
e së keqes, po t’i hidhej Marinës, ishte gjithë e keqja. Do të bëja çmos
t’ia prisja hovin me duar. Të vija në dijeni Marinën nuk ishte mirë,
mund të hovte instinktivisht dhe gjarpri mund të na hidhej. As vetë
nuk mund të ngrihesha, se mund të ndodhte e njëjta gjë.
Ajo sesi ktheu kokën dhe e pa. Klithi, bëri të tërhiqej, por e mbajta
fort duke i dhënë të kuptonte se po të ngriheshim, të zhveshur siç
ishim, mund të na hidhej. Dhe nuk e ktheva më kokën nga gjarpri,
por vazhdova dalldinë e çmendur. Edhe Marina u shkundullua e
duket edhe ajo e harroi gjarprin, i cili u kthye e u zhduk mes
barishteve. Seksi është çlirim, thashë me vete. Të çliron edhe nga
frika e gjarprit. Është më i fortë. U veshëm e u larguam.
Kur arritëm buzë detit ecëm bashkë drejt plazhit për rreth
njëqind metra, me duart rreth belit të njëri-tjerit, me këmbët në
ujë, me detin në të djathtë me një fashë e artë lëbyrëse plot valëzime
që llamburisnin nga reflekset diellore, majtas së cilës ngjyra ishte blu
e thellë, kurse djathas me disa shirita të argjendtë deri në bregun e
përtejmë, të mbytur nga blerimi, ku gjiu harkohej - një pamje që
të krijonte ndjesinë e aventurës për të ikur përtej saj e për t’u
zhdukur në botën e harrimit.
Buzë detit pamë një piktor që kishte ngritur kavaletin e po
pikturonte. Ishte një shoku im i fëminisë, Dionis Moja. U qafuam e
u puthëm dhe e njoha me Marinën, Një kushërira ime, i thashë,
dhe i shkela syrin. Pashë se Marina i bëri shumë përshtypje, nuk ia
212
shqiste sytë. Tori, t’i bëj një portret?, më pyeti. Për dhjetë minuta ia
bëj, jo më shumë. Në shtëpi e hedh në kanavacë me bojëra vaji. Pashë
nga Marina, ajo buzëqeshi dhe pranoi. Dionisi vuri një tabak të bardhë
në kavalet dhe ia nisi punës, më shumë vizatonte e më të rrallë ia hidhte
sytë Marinës. Doli një portret i skicuar, por i mrekullueshëm. E
falënderuam dhe vazhduam rrugën, po shpejt unë e Marina u ndamë.
Edhe në autobus qëndruam veç e veç, duke parë njëri-tjetrin pa
pushim. Edhe që larg sytë e saj më ngjanin me dy perla të zeza,
s’kisha ndeshur kurrë si ata, ishin të pashoq dhe sfidonin çdo
krahasim, madje dhe perlat, se kishin një përshkënditje më të ëmbël
e më të ngrohtë, atë bukuri të papërsëritshme që nuk e kanë as perlat,
por edhe atë bukurinë tjetër më të thellë të shpirtit të dashurisë.
Prej kohe më ishte lutur nëse mund të shihte Apoloninë, kishte
shumë qejf. Kishte lexuar një libër të Neritan Cekës për të dhe
kishte mbetur e mahnitur. Po nuk mund të shkonte pa marrë një
leje speciale, që askush nuk ia jepte. Unë nuk e çaja kokën për leje
për të, se dhe në plazh pa leje e merrja, po qemë bërë vonë. Të
dielën tjetër e mora pa leje, i hipëm autobusit të plazhit, pa qëndruar
bashkë, si përherë, dhe te kthesa e Pojanit zbritëm, gjoja secili për
hesap të vet, dhe u bashkuam vetëm kur autobusi u largua.
Rrugën deri në Apoloni e bëmë në këmbë, rreth një orë. Pamë
sallën e statujave, që edhe unë vetëm një herë e kisha parë, kur në
qytetin tonë kishte ardhur për vizitë një delegacion marksist-
leninist dhe mua më caktuan si shoqërues meqë dija pak anglisht.
E pamë sallën më nge dhe ciceroni, një burrë i vjetër që fliste pa
pushim, na shoqëroi tërë kohën. Disa nga statujat qenë pa kokë, pa
një krah, pa një këmbë ose të ciflosura, një pjesë ishin buste, të
gjitha të përkryera. Të prekte ajo madhështi e nxjerrë nga dhéu,
ku kishte qëndruar për mijëra vjet.
Qëndruam gjatë përpara bustit të Demostenit, një kryevepër e
vërtetë, me atë pamje të menduar e me buzën e poshtme paksa të
kafshuar. Po mbresë të jashtëzakonshme më la një bust bri tij që
më mahniti. Unë nuk dija se sa e vlerësonin specialistët atë, por
për mua ajo ishte skulptura më e bukur që kisha parë deri atëherë e
deri më sot. Më vinte çudi që kur kisha shoqëruar atë delegacionin nuk
e kisha vënë re, ndoshta do të qe zbuluar më vonë. Ishte busti i një
vajze adoleshente me një fytyrë aq të ëmbël e të qeshur sa thoshe se
do t’i dëgjoje edhe gurgullimën e gazit. Edhe Marina e shikonte e
213
Stavri Pone
mahnitur.
-Je ti, - i pëshpërita. - Kur ke qenë 14 vjeçe.
Ajo vuri buzën në gaz dhe të dy vazhduam ta kundronim me
kënaqësi atë skulpturë të krijuar me një mjeshtëri të pabesueshme.
Ndoshta është ende në Apoloni, apo e kanë çuar në Tiranë, kush e di?
Mbaruam vizitën e dolëm për të parë rrënojat. Përreth rritej një
bar i dendur, i gjatë, i pakositur. Pranë tempullit të Agonotetëve m’u
kujtua se pikërisht aty, kur kisha shoqëruar atë delegacionin e huaj,
kisha takuar Jakov Xoxën, shkrimtarin e madh, që shëtiste nëpër
lëndinë i shoqëruar nga qeni i tij qimezi me emrin Lord. Atëherë Jakovi
banonte në një dhomë të manastirit dhe shkruante veprat e tij të
mëdha.
Si mbaruam shëtitjen u ulëm në klubin veror rrëzë rrapit gjigant
kurorëgjerë, me degët hijedendura të përhapura përreth, morëm
nga një orekshapës, biftekë e dy kriklla birrë.
U martova me Gitin më 15 korrik, të dielën. Në jetën e çdo njeriu

dasma është ngjarja më e shënuar dhe, tek unë, natyrisht, e tillë
ishte, veçse në rastin tim ajo çka e bënte të veçantë nuk ishte thjesht
simboli i bashkimit me njeriun që doja, sepse Gitin vërtet e doja,
por edhe dy elemente të tjera që, në vetëdijen time, ndryshe nga ajo e
dhëndurëve të tjerë, e bënin atë martesë një simbol të ndërlikuar, të
paçanësuar, në një kuptim edhe të eklipsuar nga gëzimi i natyrshëm.
E para, dasma ime ishte thikë pas shpine për shumë njerëz,
mbi të gjitha për Gitin. Kjo më bënte të vuaja dhe më duhej vullnet
derri për t’i fshehur ndjenjat nën maskën e një gëzimi të hareshëm,
të këmbeja vështrime të qeshura, të shpërndaja buzagaze,
falënderime për urimet, dukjen e një teatraliteti sa më të besueshëm.
Unë përbuzja veten dhe vetëm duke mposhtur përbuzjen arrija t’i
përgjigjesha lumturisë së Gitit, që shkëlqente e bardhësuar si
princeshë përralle, dhe m’u kujtua mallëngjimi poetik i Kristaq
Shtëmbarit kur kishte folur atë ditë në gjimnaz për nusen me atë
çiltërsi të gufmuar nga shpirti, dhe nuse më të bukur se Giti nuk
kisha parë dhe më duhej të mos e harroja për asnjë çast qoftë pse
ajo nuk e meritonte atë harresë, qoftë edhe sepse, edhe sikur të doja,
nuk do të mundja, sepse shkëlqimi dhe magjepsja e saj ishin të
papërballueshme, buzëqeshja e saj më gozhdonte dhe kujtimi për
Marinën vetëm rrallë arrinte të ma mposhtte ndjenjën për Gitin,
214
çka ndodhte vetëm për disa fragmente të sekondës.
Nga ana e jashtme dasma doli e përkryer. E bëmë në një lokal,
gjë ende e pazakontë në ato kohë, dhe organizimi qe i shkëlqyer,
gatimet me merak, orkestra e mrekullueshme, domethënë banda
e Mit Nushit të hatashëm, me atë magjinë dhe gjallërinë e pashoqe
që zotëronte vetëm ajo, që nuk u lodh së kënduari e së rëni veglave
sa me pjesë popullore, aq edhe me pjesë të muzikës së lehtë; argëtimi
nuk kishte të sharë dhe vallëzimet nuk kishin të sosur dhe, me sa
pashë, u kënaqën si të vjetrit, edhe të rinjtë.
Babai i Nardit shkoi te banda e Mit Nushit dhe me mikrofonin
në dorë ia mori një kënge të lashtë qytetare, aq të bukur e origjinale,
sa na la pa mend dhe dikush më tha se atë këngë e kishte kënduar
dikur Kiu Poroja i famshëm. Ia mori një kënge tjetër shumë të bukur
edhe im atë dhe ia kthenin xhaxhi Vasili me babanë e Nardit, nuk
mbaj mend që babi ta kishte kënduar më parë atë këngë, ndonëse
këndonte bukur, po edhe xhaxhi Vasili këndoi me atë zërin e tij të
fortë e të dredhur i shoqëruar nga i vëllai dhe babai i Nardit dhe,
kur erdhën krushqit, u fut në grupin e këngëtarëve edhe Jorgji, që
ndonëse nuk shquhej për melodiozitet, kishte zë të fortë e të
kumbueshëm.
Më mbetën gjatë në mendje rrezëllimet e gotave e të fytyrave,
sidomos të mamasë e të jajës, ngritjet e dollive, gazi i shpërndarë
në vatra të ndryshme, po herë-herë i përbashkuar e shpërthyes, më
mbeti në mend edhe vallëzimi me Gitin, kur na lanë vetëm,
vallëzimi dhëndrit me nusen, dhe Giti atëherë arriti kulmin e
shkëlqimit të saj ndonëse fustani i gjatë sikur e pengonte, po gjith-
sesi ia dilte mbanë duke përdredhur hijshëm trupin e saj nazik, të
gjatë e të hollë, ndërsa drejt saj fluturonin kartëmonedha, megjithë
tmerrin tim kur shihja ata njerëz të idiotizuar të hidhnin kartë-
monedha si të ishin milionerë, kur mezi ushqeheshin, një zakon që e
kam urryer gjithmonë, po s’mund ta ndaloja.
Pika e dytë që e eklipsonte gëzimin tim të paditur nga askush,
veç meje e Marinës, ishte se tradhtia ndaj Gitit do të zyrtarizohej,
do të kthehej në adulter, dhe unë isha i pafuqishëm ta shfuqizoja.
E dija se do të vazhdoja të takohesha me Marinën, do të ndaja me të
gëzimin e fshehtë të dashurisë sonë, do t’i dhuroja gjysmën që i
përkiste edhe sikur të shkoja drejt vdekjes, edhe sikur të shkoja drejt
ndarjes me Gitin, çka do të më trondiste ndoshta po aq sa edhe sikur
215
Stavri Pone
të ndahesha nga Marina. O Zot, thosha me vete teksa kërceja me
Gitin, me dukje të lumtur e ndërsa e gjithë salla, afro 200 veta, ndiqnin
me sy vallëzimin tonë, mallkuar qoftë ai që është i dyzuar, pse të
ekzistojë vallë dyzimi, ky gjarpër me dy koka në shpirtin e njeriut,
pse të mos jemi tërësisht brenda identitetit tonë, pse e dhunojmë
këtë identitet dhe pse jemi të pazotët t’i japim hakun që kërkon nga
ne dhe t’i ngremë përmendoren që i takon? Pse fshihemi pas dukjes
dhe i japim vetes një tjetërsi false, pse e ekspozoja identitetin tim si
një dhëndër i lumtur kur nuk isha i tillë? Tani, në mes të asaj salle,
unë duhej të kërceja me Marinën e veshur me të bardha. Unë kisha
qëlluar me dy shigjeta dashurie, në qendër të rrethit ishte Marina, ngjitur
me qendrën Giti. Por, mjerisht, rrethi ka vetëm një qendër. A do të
shpiket vallë një rreth me dy qendra?
Të dyja vajzat që dashuroja ishin brenda rrethit, unë isha i
dashuruar njëherazi me të dyja dhe vetëm me njërën po martohesha
dhe pyesja veten se pse i jepja vetes identitetin e një lumturie për sy
e faqe, pse e thelloja terrnajën në sytë e nxirë të Saimirit, që e kishin
humbur kaltërsinë e tyre të kulluar, që i kthente gotat njëra pas tjetrës
me zemrën të shkallmuar nga dhimbja, pse mos të kisha guxim e
t’i thosha Gitit, Ja, ai mashkulli atje përgjërohet vërtet për ty, ai të
do sa për një mijë dashuri si imja, ai mund të të bëjë vërtet të lumtur,
kurse unë jam një shtirak, ia kam falur zemrën një tjetre dhe ty të
kam dëbuar në periferi të saj, në mos jashtë saj.
Dhe pika e tretë që e eklipsonte gëzimin tim ishte largimi i
përhershëm nga kopshti i jajës, ku tani do të shkoja rrallë, si mysafir
i largët, nuk do të dilja më në të për të parë nga lindja, nga ajo lindje
ku shfaqej një fytyrë si ajo e Evës në Kopshtin e Edenit... Lamtumirë,
kopshti im, thosha me vete, dhe nuk di pse me sy kërkova jajën në
rreshtin kryesor të tryezave, dhe e pashë, as hante as pinte, vetëm
shikonte nga unë me një buzagaz të lehtë, gëzohej me shpirt për
mua se më donte shumë, ndoshta i kujtoheshin dy martesat e saj
fatkeqe, po që në disa çaste të jetës do ta kishin bërë të lumtur,
mbase martesa e parë, me të cilën pati dhe dy vajza që i vdiqën të
vogla, dhe më vinte të shkoja e ta përqafoja dëshmitaren e heshtur
të dashurisë sime klandestine, që mbase e kishte nuhatur, po kurrë
nuk ma kishte zënë ngoje. E dinte që do të më lëndonte, për më
tepër e dinte që nuk do të qe në gjendje të ndryshonte asgjë, ndaj
dhe rrinte e heshtur sikur s’kishte pikasur gjë.
216
Kjo ishte dasma ime që vazhdoi deri vonë, vazhdoi edhe në
shtëpi ku përsëri u bë aheng dhe banda e Mit Nushit erdhi përsëri
edhe pse e lodhur dhe Miti këndoi tërë kohës derisa u ngjirr, dhe
këndonte bukur, madje një këngë e këndoi me babin tim dhe një
me xhaxhi Vasilin, që nuk di pse dukej shumë i prekur ai burrë
trim, që kishte luftuar që në moshë të re.
Në shtëpi nuk u përmbajta dhe piva pak si tepër dhe në një çast
e putha Gitin në tryezë, faqe të gjithëve, gjë e rrallë kjo, pasi babi
më pa me qortim, kurse xhaxhi Vasili ngrysi vetullat, po Saimiri
dhe Rajmonda, që tërë kohës fshinte sytë fshehurazi, dhe ca të rinj të
tjerë, duartrokitën. Unë ngrija dolli majtas e djathtas derisa dikush
më pëshpërtiti, Mjaft pive Viktor, më duket se ishte Nardi, dhe unë
u përmbajta. Shkova në banjë e volla, u lava, u ktheva, u ndjeva më
i lehtësuar dhe nuk vura më raki në buzë.
Kur ramë për të fjetur në shtratin e martesës, natën gjerdekut,
siç i thonë, isha tërësisht i dyzuar, i dërrmuar, i hapërdarë, i hutuar,
i çakërdisur sa Giti jo vetëm u habit, por edhe u shqetësua. Unë bëra
detyrën e dhëndrit, doemos, e zhvesha, e ledhatova, e lëpiva, e putha
dhe e thitha nga të gjitha anët duke filluar nga flokët e deri te nyjet
e këmbëve por nuk arrita të bëja seks. Hera e parë që nuk munda të
bëja seks me Gitin dhe nisa të qaja.
Ajo filloi të më merrte me të mirë. Nuk ka asgjë për t’u shqetësuar,
shpirt, më thoshte e më ledhatonte flokët, më puthte në buzë, në
gushë, në kraharor, dhe unë ia ktheja, Nuk e di pse u lidha, Giti, dhe
më vinte zor për pafuqinë time. Vërtet nuk e dija pse më ndodhi,
a nga mendimi se jashtë dhomës sonë e dinin se ç’po bëja ato çaste,
edhe Marina e dinte, kurse unë s’po bëja gjë dhe nuk isha i zoti të bëja
gjë.
Nuk mbaj mend se si u përhumba dhe të nesërmen Giti më
tha se kisha fjetur në prehrin e saj. Në prehrin e saj të tradhtuar.
Unë nuk dija nëse po të mos qe futur Marina në jetën time,
sikur të mos kishte ardhur familja e saj në qytetin tonë, a do ta
kisha dashur Gitin sa Marinën? A do ta dashuroja Gitin me gjithë
forcën e shpirtit? Dhe sikur në vend të Marinës të kishte qenë
Giti, pra i internuar të kishte qenë Jorgji, dhe në dritaren e katit
të gjashtë të dilte Giti, a do ta kisha dashuruar Gitin sa Marinën?
A ishin rrethanat e Marinës ato që më kishin shkaktuar atë
dashuri të çmendur për të apo ishte ajo vetë?
217
Stavri Pone
Ajo vetë, o Zot, përgjigjesha në heshtje. As rrethanat hynin, asgjë.
Hynte ajo, vetëm ajo, me magjinë e saj. Hëna vetëm një herë në muaj
bëhet e plotë dhe po ta përfytyrosh jetën e dashurisë si një cikël hënor,
gjatë gjithë jetës ka vetëm një dashuri të plotë. Kur shkonim në krevat
e zhvisheshim, e ndieja se dashuria për Gitin e kishte humbur atë
magjepsje të mistershme që përmban dashuria, veç asaj të dukshme të
seksit. Zjarrin, afshin dhe ashkun e seksit e kishte, por jo atë breroren
hyjnore që rrethon dashurinë dhe që buron nga thellësia e qenies dhe
që është gjëja më inteligjente dhe më e bukur që ka krijur Zoti për të
shkuar natyrshëm në seks.
Unë e kryeja ritin seksual me devotshmërinë më të madhe, pa
u kapluar nga kurrfarë artificialiteti, dhe format dhe aromat e trupit
të Gitit më trallisnin si dikur, si përherë; bëja dashuri me të pa shtirje,
i lektisur e i zjarrtë sa e lija të molisur, në një zjarrmi që vazhdonte
të digjej edhe pas dashurisë duke nxjerrë fjolla tymi të hollë në formë
psherëtimash e ofshmash, përdorja të paktën katër stile duke e
fundosur Gitin në shkarrëzimat e mistershme të seksit dhe, kur
mbaronim, të drobolitur siç ishim, rrinim me trupat ngjitur, kofshë
e krahë kapërthyer, ajo duke më ledhatuar flokët e duke më lëpirë
kraharorin, unë me atë ngasjen epshore që më niste sërish që poshtë
dhe ia filloja nga e para, sërish e sërish, dhe çdo të shtunë, meqë të
dielën e kishim pushim, e bënim deri në agshol, kur niste të agullonte,
dhe tani them duhet të kem qenë përbindsh seksual dhe ato ishin të
vetmet çaste kur nuk më mundonte tradhtia vrastare e dashurisë me
Marinën.
Gjysmën e muajit të mjaltit, domethënë lejen time vjetore prej dy

javësh, e kaluam në Dardhë të Korçës, një vend që e shkelja për
herë të parë dhe që më pëlqeu shumë. Atje kishte edhe çifte të tjerë
të rinj, por Giti shkëlqente mbi të gjitha dhe mua më dukej se po të
bëhej ndonjë MISS nusesh, kishte gjasa që ajo të shpallej e tillë. E
shëtitëm zonën përreth me ato kodra të mahnitshme, të mbushura
me gjelbërim e pemë e me ato ujëvara të panumërta, hëngrëm dhe
mish qengji në hell, shkuam edhe te një vend me bukuri fantastike
që, me sa mbaj mend, i thoshin Propas a diçka e tillë, dëgjuam
dhe kitaristët e këngëtarët e famshëm të atij fshati të kulturuar.
Një pasdite këndonte me kitarë edhe Teodor Laçoja, shkrimtari i
shquar, vëllimi me tregime i të cilit Ajri i Ftohtë i Mesnatës, që kishte
218
dalë kohët e fundit, më kishte lënë pa mend për nga bukuria e guximi
krijues. Nuk e njihja Teodorin dhe e kisha përfytyruar më të vjetër,
kurse ai ishte i ri, i pashëm e fisnik, dhe këndonte aq bukur duke i
rënë kitarës. E pashë dhe një herë tjetër, jo duke kënduar, po duke
pirë kafe në klub dhe nuk e pashë më, a kishte ikur a qe mbyllur
diku për të shkruar, nuk e di.
Gjatë gjithë kohës në Dardhë, ndryshe nga nata e parë e dështuar
e martesës sime, bëra dashuri me Gitin sa u shqepëm dhe ajo ishte
në qiellin e shtatë nga lumturia. Nga frixhiditeti i dikurshëm, që e
kishte tmerruar aq shumë, kishte kaluar në dalldi seksuale, gati të
dhunshme, çka e kënaqte pa masë. Bëmë edhe shumë fotografi,
disa nga të cilat i zmadhuam te Sil fotografi kur u kthyem. Nuk e
fsheh se gjatë gjithë asaj kohe, edhe kur bëja dashuri me Gitin në
atë dhomën e një ndërtese tradicionale, të bukur, prej druri, edhe
kur shëtitnim në ato rrugëzat e kalldrëmta vende-vende të mbushura
me bar, edhe kur shkonim në piknik, mendoja edhe për Marinën,
për vogëlushen time klandestine që ishte torturuar nga malli, siç
më tha më vonë, kurse unë jo dhe aq, se Giti ishte një shtojzovalle e
llahtarshme, simotër e sirenave të Odiseut, që ndonëse nuk dinte të
këndonte me zë si ato, dinte të këndonte me fytyrën, gazin, trupin
dhe dashurinë e saj duke e amortizuar mallin tim për Marinën që
kishte jo vetëm hiret e Gitit, po edhe një mister në dashurinë e saj që
rrallë e gjen te femrat. Te Giti më tërhiqte seksi dhe dashuria shpirtërore,
te Marina seksi dhe dashuria hyjnore.
Teksa hanim darkë një mbrëmje në mensë, Giti ma hodhi rrotull
sikur të zinim një shtëpi me qira dhe të banonim vetëm unë e ajo, e
paguante babi i saj qiranë, kjo përsa kohë që ishim të rinj, se kur të
bëheshim me fëmijë doemos do të shkonim në shtëpinë tonë, dmth
te prindërit e mi, që mamaja ime të kujdesej për fëmijët. Jo, i thashë,
nuk i lë prindërit vetëm. Po sikur të shkonte Flora me burrin e fëmijët
tek ata?, më pyeti. Flora ka shtëpinë e saj, ia ktheva, gjë që s’bëhet.
Më pas nuk e hapi më këtë bisedë.
Ikëm nga Dardha, shkuam në Korçë, ku pimë birrë të zezë të
freskët me tortë, që na shijoi shumë, pastaj shkuam në Pogradec
dhe i hipëm trenit për në Tiranë, ku fjetëm në hotel Arbëria dy
net. Kjo qe me pak fjalë historia e gjysmës së muajit tonë të mjaltit,
se aq ishte racioni zyrtar, gjysmën e kupës duhej ta hanim në
shtëpi. Në shtëpinë time në lagjen 1 Maji, në faqe të kodrës, ku
219
Stavri Pone
jetuam deri kur gjërat morën një rrjedhë krejt të paparashikuar
për mua, ndonëse thellë në zemër të pritur me një frikshmëri të
ankthshme.
Një ditë, rreth dy muaj pas dasmës, Jorgji më thirri në zyrë e më

tha se do të nisesha me shërbim në Itali, në Milano, me Abaz
Shkozën, shefin e Zyrës Sekrete (Sigurimit) të DPB-së, që ishte dhe
nënkryetari i Degës, ku do të bisedonim me autoritetet italiane për
riatdhesimin e një të burgosuri për krime e drogë, gjithsej një javë
qëndrim.
U habita dhe u gëzova. Nuk kisha qenë asnjëherë në ndonjë
vend perëndimor. Para 3 vjetësh, pas shumë protokollesh e bisedimesh
me ambasadën jugosllave, kisha shkuar në Prizren me një koleg
kuksian vetëm për dy ditë për punën e një ushtari të arratisur nga
rrethi ynë. Ky kishte qenë i vetmi vend jashtë kufirit shtetëror që
kisha shkelur. Në kohën e lirë shëtitëm në Prizren, një qytet që më
pëlqeu shumë, sidomos pjesa e vjetër, lumi i rrëmbyer, urat prej guri
dhe shtëpitë që ngriheshin në faqe të kodrës. U futem dhe në një
qepabtore e hëngrëm gatime të traditës.
Kurse vajtja në Itali ishte si një ëndërr që filloi me hipjen në avion.
Ishte hera e parë që fluturoja dhe ky përjetim m’u duk një mrekulli.
Qëndruam pak në Budapest, ku ndërruam avion e zbritëm në
aeroportin e Romës. Abazi nuk merrte vesh italisht, unë përktheja
tërë kohën.
Më mahniti Roma, me aq sa e pashë, se pak qëndruam, po dhe
me një shikim të shpejtë u trullosa nga kontrasti që gjeta me
vendin tim të mjerë. Nuk më bënë aq përshtypje pjesët qendrore të
qytetit, sesa periferia e mbushur me blerim, me dyqane e magazina të
mbushura plot, me veturat e panumërta që mbushnin rrugët, madje
më bënin përshtypje edhe semaforët që nuk i kisha parë veçse në filma.
220
Kishim dietën ditore për të ngrënë e për të fjetur dhe unë e Abazi
e hiqnim hollë, hanim vetëm një herë në ditë dhe, kur na grinte uria,
hanim ndonjë picë për një mijë lireta, pasi i kursenim paratë për të
blerë ndonjë dhuratë të thjeshtë për njerëzit tanë të varfër. Po ku
mund të bleje dot për të gjithë?
Një punonjës i ambasadës sonë me mbiemrin Pulaj, që tani ia
kam harruar emrin dhe më vjen keq, se ishte njeri i mrekullueshëm,
bujar e shpirtgjerë sa s’bëhej, na mori për drekë në shtëpi, jo drekë,
po banket shtroi, dhe e kishte edhe gruan si veten, të shkëlqyer e
mikpritëse të rrallë, o Zot, bekoji ata njerëz kudo që janë!, se
megjithëse me halle, kishin një fëmijë të vogël me ngofjet në allçi, na
pritën me nderime të pabesueshme pa na njohur fare. Kur u ndamë
na thanë të shkonim te Pleshti, një treg ku shiteshin mallra të lira
nëpër tezga andej nga Trastevere, po nuk patëm kohë, se atë pasdite
u nisëm me tren për në Milano.
Edhe ky qytet më pëlqeu dhe e shëtitëm. Katedralja e Duomos,
një ndërtesë madhështore gotike, që e shihja realisht, jo në televi-
zor, më mahniti. Abazi më tha të hynim ta shihnim nga brenda. E
pashë i hutuar, tallej apo e kishte me gjithë mend. Eja, më tha, nuk
do thotë se besojmë Zotin. Unë jam mysliman, po dhe i krishterë të
isha, nuk hyj ngaqë jam fetar. Mos ki frikë, nuk e merr vesh njeri. Më
tërhoqi nga krahu e hymë. Me vete thosha se po të shkruante në
relacionin e zakonshëm që kërkohej nga çdo grup kur kthehej nga jashtë
shtetit se kishim hyrë në kishë, do ta mohoja. Po Abazi nuk bëri zë.
Edhe brenda katedralja ishte një mrekulli. Besimtarët qenë të
paktë, se nuk ishte ditë e shënuar, madje as e diel. E soditëm nga
të gjitha anët dhe pashë se edhe Abazit i bëri përshtypje. Dolëm
e hymë në një rrugë të mbushur me dyqane. Abazi më tha se a
mund të gjenim ndonjë Pleshti në Milano, po ishte punë që s’bëhej,
na vinte zor të pyesnim ndonjë kalimtar, aq më shumë zyrtarët e
drejtësisë së Milanos. Kështu që na mbetën dyqanet, që i kishin
mallrat më të shtrenjta.
Jorgji më kishte dhënë 100 dollarë që i ktheva në lireta për t’i
shpenzuar për Gitin. Kjo mund të kishte qenë dhe arsyeja që më nisi
mua e jo një tjetër, se në Gjykatë kishte dhe të tjerë që dinin italisht.
I zbatova të gjitha porositë, megjithëse për veshje ajo nuk ishe keq,
kishte sjellë plot nga Franca. I bleva një xhup ngjyrë vishnje, një pulo-
vër leshdeveje, një fustan plazhi, dy palë rroba banje, një byzylyk të
221
Stavri Pone
lyer me ar, të vetmin që mbaja mend se kushtoi 30.000 lireta. Me
paratë e mia i bleva Marinës një unazë me një gur të kuq ngjyrë
gjaku, rubin i rremë, që bënte 10.000 lireta, po shitësi ma dha për
7.000. E bleva fshehurazi Abazit, se për dreq ai mund ta mbante
mend e mund të pyeste Jorgjin nëse i kishte pëlqyer unaza vajzës.
Bleva nga një gjë të vogël për prindërit, për Florën e Nardin, kurse
për fëmijët e tyre nga një pako çimçakizë, që nuk gjendeshin te ne.
Për Saimirin një kravatë dhe për jajën një sharp të zi.
Në një dyqan sendesh të vjetra bleva një makinë shkrimi Olivetti
për 10 mijë lireta. Kaq ishin kursimet e mia. Kjo ishte vajtja ime e
parë dhe e fundit në një vend perëndimor dhe kur u ktheva më
mbeti gjatë në veshë ushëtima e avionit, po sidomos reflekset e një
bote të huaj, të cilën na e kishin nxirë, dhe imazhet që kisha parë
nuk më shqiteshin nga sytë e mendjes.
Giti nuk tregoi interes për Italinë, ku kishte qenë dy javë, por ato
që i solla i pëlqyen, kurse Marina u mrekullua nga ç’i tregoja. Po ai
ç’thoshte, më pyeti për Abazin. I bënin përshtypje ato që shikonte?
Kanë, nivel, thoshte. Janë të zënë. Në kuptimin që kanë trashëguar
zhvillim. Për vuajtjet e proletarëve heshtte, nuk i zinte në gojë. Që
edhe në Perëndim ka probleme sociale, nuk diskutohet, i thashë
Marinës. Po gjithsesi niveli ynë ndryshon si nata me ditën. Nejse.
Unaza i pëlqeu shumë, e vuri në gisht e i rrinte për mrekulli, athua se
ishte bërë për gishtin e saj tejet të hollë.
Shtëpia u mbush plot, erdhi jaja, xhaxhi Vasili me naon, Flora
me Nardin e fëmijët, Jonidën gjashtëvjeçare dhe Martin trevjeçar.
Jonida, nuk e mora vesh pse, më bëri një pyetje që nuk kishte të
bënte fare me udhëtimin tim në Itali, duket ia kishin bërë në klasë, se
ishte në klasë të parë.
-Dajë, - më tha, - kur një zjarrfikëse shkon të shuajë një zjarr
dhe në rrugë është një shtëpi që digjet, ç’duhet të bëjë, të ndalojë
të shuajë zjarrin apo të vazhdojë?
Mbeta i topitur, pa ditur ç’përgjigje t’i jepja. Për të dalë nga
situata, ia ktheva me pyetje, Po ti si mendon? Të shuajë zjarrin që
i ka dalë përpara. Po a nuk tradhton të tjerët që e kanë thirrur më
përpara? Po nuk është punë tradhtie, o dajë, tha. Është punë fati.
Qeshëm me komentin e saj. Ishte fëmijë i zgjuar, dreqi.
Aty nga fundi i shtatorit të vitit 1979, mamanë e zuri një grip i
222
rëndë dhe jaja shkoi t’i shërbente. I shërbente edhe Giti, po mamaja
i tha me dashamirësi t’i qëndronte larg që të mos ia ngjiste. Babi
hynte e dilte nga dhoma e gjumit ku ishte shtrirë mamaja pa ditur
ç’të bënte.
Giti sillej me mamanë me njëfarë respekti të jashtëm, me etiketën
e imponuar nga rrethanat, po përgjithësisht nuk grindeshin, hiq kur
shkëmbenin rrallë e tek ndonjë batutë, siç bëja edhe unë me mamanë,
por jo mamaja me mua, se ishte e urtë. Marrëdhëniet e tyre nuk qenë
model, por korrekte. Me babin Giti komunikonte më rrallë dhe vija
re që kishte më shumë respekt për të, nuk e di pse. Mbase ngaqë ai
nuk i kundërvihej kurrë, për asgjë. I thashë Gitit se do të dilja për
një punë pune, do të takoja një dëshmitar për një çështje civile dhe
më besoi. Në fakt shkova te shtëpia e jajës e i vërshëlleva Marinës.
Hymë në dhomë e u përqafuam, por pashë se, ndryshe nga herët
e tjera, nuk ishte në formë. E pyeta mos kishte ndonjë lajm jo të mirë
nga Denisi, që ishte në burgun e Ballshit. Jo, më tha, Denisi është
mirë, po është diçka tjetër. E pashë në mënyrë pyetëse dhe ajo, me
të belbëzuar, më tha se ishte shtatzënë.
Mbeta si i ngurosur. Kishte dalë një telash i paparashikuar, që
më dukej se nuk do të ndodhte kurrë. Isha përpjekur të tregohesha
sa më i kujdesshëm me të, megjithatë ja përfundimi.
-Je e sigurt?
-Po.
-Mamasë ia ke thënë?
-Jo.
Heshta i turbulluar, pa ditur ç’të thosha. Por brenda çastit u
ndërgjegjësova për një dreq ndjenje faji. Kisha vepruar si axhami, si
idiot, pa u kujdesur të përdorja përherë kontraceptiv, duke i besuar
mendjelehtësisht instinktit për ta ruajtur atë vajzë, por gjithçka
kishte dalë bllof. Shihja fytyrën e saj të pikëlluar, dridhjen e buzëve
e të mjekrës dhe ajo e gjorë, që më qe dhënë përherë pa kurrfarë
ngurrimi, m’u duk viktimë e egoizmit tim të shfrenuar pa menduar
për një pasojë kaq të mundshme dhe... dhe nuk e desha veten në ato
çaste dhe më vinte të ulërija e t’i kërkoja të falur, por do të ishte
marrëzi, një shtirje idioteske edhe më egoiste, sepse do të përpiqesha
të maskoja me gjethen e fikut një keqardhjeje koti në kurriz të asaj
vajze të dëlirë që e kisha marrë më qafë me një ngjarje që është aq
tronditëse në jetën e cilësdo vajze të pamartuar, aq më tepër një si
223
Stavri Pone
Marina, që ka për dëlirësinë një koncept të shenjtë... dhe e kisha
ngarkuar me një vuajtje të re pos halleve të shumta që kishte... kur
nuk kishte as mundësi ekonomike ta ushqente... as nuk mund ta
shpallte dot atësinë e fëmijës për të gëzuar njëfarë mbështetjeje
ekonomike nga i ati, siç do të bënte një vajzë e lirë, dhe më qe dhënë
pa rezervë duke ditur se mund ta braktisja në çdo kohë dhe ajo nuk
do të mund të ngrinte dot asnjë pretendim kundër meje, sepse... nuk
do të kishte përkrahjen e ligjit, sepse ligji isha unë... do të më mbronte
mua, jo atë, dhe unë kisha vepruar si zuzar... duke shfrytëzuar
ndjenjat e sinqerta të saj... oh, m’u ça koka, nuk mund të mendoja
më, duhej mbledhur vetja... duheshin marrë gjërat më shtruar...
-Kur mendon se ke mbetur?
-Nuk e di. Ndoshta atë ditë në plazh, kur na doli ai gjarpri.
Pse kështu, Viktor? Është shenjë e keqe?
-Duhet ta heqësh.
Ajo u pre dhe filloi të qante.
-Jo.
-Pse jo? Ti je e re, një ditë do të martohesh, kurse fëmija është
pengesë.
-Nuk do të martohem. Dhe këtë fëmijë do ta mbaj sikur ta di
që vdes.
U përpoqa t’i mbushja mendjen, ta merrja me të mirë, po nuk më
dëgjoi që nuk më dëgjoi. U bëra pikë e vrer.
-Të lutem, Marinë, - i thashë për herë të fundit.
-Jo. Do ta mbaj. Atësinë nuk do ta tregoj, të betohem për
shpirtin e babit. Për kokën e Denisit. Le të më quajnë të përdalë,
fëmijën do ta mbaj.
Dhe vazhdoi të qante, më lutej që të mos e detyroja ta abortonte.
M’u lut aq shumë, sa nuk kundërshtova më. Fundja ishte edhe fëmija
i saj, jo vetëm imi. Edhe ajo kishte të drejtat e saj mbi të.
E putha, e ledhatova dhe bëmë dashuri, po ishte hera e parë
që, teksa bënte dashuri, Marina qante pa pushim. Në fund, para
se të ndaheshim, më tha:
-Ai do të jetë kujtimi më i bukur i jetës sime nga ty.
Dhe m’u lëshua në kraharor. U preka aq thellë, sa u përlota. U
pamë sy më sy. Në sytë e saj nderej një shpresë e vrarë si një zog
i përgjakur. Kam parë në fëmini një zog të plagosur që e mori veten
e u ngrit sërish në fluturim, po shpresa në sytë e saj s’do të ngrihej
224
kurrë, se nuk kishte flatra. Shumë-shumë mund të fluturonte deri
te pema e dhimbjes që quhej ndarje.
Më kishte thënë se pas vdekjes së të atit, po sidomos pas martesës
sime, e ëma kishte nisur t’i bënte trysni të hiqte dorë nga unë, i dhimbsej
vajza në dashurinë e saj të pashpresë, po Marina e kundërshtonte, dhe
e kuptoja pse. Dashuria, veç ndjenjës, ka edhe interesin, kjo është në
natyrën e njeriut, po dashuria sublime e mposht interesin vetjak,
kthehet në flijim duke shpërfillur edhe veten, dhe interesi i Marinës
ishte jo aq në të mirën e saj, sa në timen, se vetëm dashuria egoistike
llogarit vetëm të mirën e vet. Ajo më donte pa kushte, më donte thjesht
për hir të dashurisë, pa kaluar përtej këtij caku as në ëndrra.
Marina kishte fituar një pavarësi që, në rrethana normale,
mund të mos e kishte fituar, çka me siguri vinte si pasojë e kushteve
të vështira të familjes së saj dhe, me hir a me pahir, e kishin lejuar ta
jetonte dashurinë e saj klandestine, përjetimet e saj që fqinjëronin
me çmendurinë. Kështu, e lënë pa kurrfarë pengese, u jepte udhë
nevojave të veta e nxitur nga ndjenjat që ishin njëherazi fisnike
dhe fisnikëruese. Në rastin e saj ndjenjat ishin një lëndinë vetëm
me lule, flutura e zogj, ku nuk shkelnin kafshë të egra. Pavarësia e
saj ishte një pavarësi ndryshe, e fituar me dhunimin e së shenjtës
brenda saj, një tempull i sakrilegjuar që besimtarët bash për këtë e
respektojnë më shumë. Dhimbjet e kaluara ishin testamente dhunimi
që kurrë nuk harroheshin, por qenë kapërcyer me ndihmën e
dashurisë së saj të vetme në jetë, unikalisht sublime, dhe çdo çast i
lirë i përjetuar ishte kompensim për një hidhësi që kishte ngritur
brenda shpirtit të saj një memorial gjakderdhjeje. E vetmja pengesë
në këtë pavarësi mund ishte dyshimi i saj i përligjur për mundësinë
e përjetimit të dramave tronditëse të tjera që do t’ia shembnin
përfundimisht tempullin e shenjtë të dashurisë së saj. Por ajo e dinte
se çdo kënaqësi e ka një çmim dhe, kur merret falas, më fort është e
rreme se reale, siç është ëmbëlsia e diabetikëve.
Me ç’kisha kuptuar, ajo mendonte se ia vlente të rrezikonte
gjithçka për ato grimca lumturie, për t’i vjedhur fatit të saj të
mbrapshtë e ndjellazi sa të mundej më shumë syresh, për ta mikluar
sa për ta vënë përkohësisht në gjumë, që ai të mos ngrihej si përbindsh
kundër lumturisë së saj të ëndërrt. Fati i saj ishte ai i fëmijës së sëmurë
që prindërit ia tolerojnë tekat kur, po të ishte i shëndoshë, do të hante
shpulla. Nëse fati do ta godiste përsëri, tashmë në formën e braktisjes
225
Stavri Pone
nga e vetmja dashuri e saj e vërtetë, ajo s’do të dilte krejt e humbur, se në
kuletën e saj do të tringëllinin ca monedha, ndonëse kallpe. Po, gjithsesi,
tringëllima iluzore është më melodioze e më shpresëdhënëse sesa mbytja
e ndjenjave dhe shkretia e asgjësë, e përballjes me hiçin që pjell vetëm
hiç dhe shkon fatalisht drejt hiçit.
Një mbrëmje, më 30 nëntor 1979, teksa rrija ulur në tryezën e
vogël duke u marrë me dosjet e një procesi të rëndësishëm e me
përgjegjësi të madhe, Giti më afrohet pa u ndier, më vë dorën butë më
faqe, më kthen kokën nga vetja e duke më parë me një palë sy të
qeshur - ende i kam të freskëta në kujtesë reflekset e tyre të ngrohta
ku shihja imazhet e dy abazhurëve që përpiqeshin të ndriçonin
labirintet e mendimeve të mia në atë çështje të koklavitur - më
pëshpëriti pranë veshit, Do të të them diçka.
Nuk e dëgjova mirë, se Giti e mbante përherë atë dreq radio te
një stacion francez në FM që jepte muzikë franceze pop, këngë
shumë të bukura, dhe drejtova trupin. M’u afrua sërish, me njëfarë
gëzimi a eksitimi të fshehtë në fytyrë, me sytë paksa të përhumbur
në një terratisje kaltërsisht të ëmbël, disi enigmatike, dhe çiku hundën
e saj me hundën time, e qeshur.
I vura dorën në faqe, e tërhoqa pranë vetes dhe e ula në prehër.
Ç’është, vogëlushe? Ajo buzëqeshi duke zbuluar dhëmbët e saj të
bardhë e të bukur, të vetmen gjë që kishte identike me Marinën.
Vogëlushi ose vogëlushja është këtu, tha. Shpejt do të më hiqet e drejta
që vogëlushja të jem unë...
U befasova.
-Je shtatzënë?
-Më duket se po. Megjithatë, do të bëj një kontroll.
U përpoqa të buzëqeshja ëmbëlsisht, siç e kërkonte rasti, por në
buzët e mia me siguri do të qe vizatuar karikatura e buzëqeshjes.
Ajo e vuri re dhe u prek. Ç’pate?, më pyeti e habitur. Nuk gëzohesh?
Nuk gëzohem? Ç’të shkoka ndër mend! Puna është se tani do të më
duhet ta pjesëtoj dashurinë...
Kurse në fakt po mendoja për Marinën. Para dy muajsh ajo
më kishte dhënë të njëjtin lajm. Kjo ma errësonte gëzimin dhe
nuk di pse më bënte të mos e përjetoja me gjithë forcën që çdo
burrë e përjeton në një moment të tillë. Do të isha njëherësh babai
i dy fëmijëve dhe, po të merrej vesh kjo, do të bëhesha armiku i
njërës, dhe dihej se i kujt. Giti nuk kishte si hynte në këto të fshehta
226
torturuese të miat, e mori për të vërtetë mbrojtjen time naive, më
afroi buzët, më puthi e më tha se tek unë kishte plot vend edhe për
atë, dashurinë tjetër, dhe se dashurinë për të, Gitin, do ta ruaja të
pacenuar. Pa dyshim, i thashë, pa dyshim. Mirë se të vijë në këtë
botë fëmija ynë, i çdo gjinie qoftë, le të shtohet një ushtar apo
ushtare e revolu-cionit socialist, t’i shtojë më shumë naftë fenerit
ndriçues të socializmit në botë...
Këto mendime, sigurisht, nuk ia thashë, por vazhdova ta ledha-
toja, shkova gishtat në flokët e saj të artë që në dritën e abazhurit
merrnin reflekse hënore dhe profili i saj, si i gdhendur në mermer,
gjoksi i saj i bëshëm dhe aroma e trupit të saj ende ruanin freskinë
që prej kontaktit tim të parë fizik me të dhe që vazhdonin të më
trallisnin si atëherë.
Në prag të festave të nëntorit, pikërisht të hënën, më 19 nëntor

1979, zhvillova një gjyq të rëndësishëm për një grup të
ashtuquajtur armiq të Naftës. Ishte një çështje penale pa argumente
të mjaftueshme për dënim. Në një fshat kodrinor në thellësi të
krahinës sonë kishte shpërthyer një fontanë nafte, jo fort e madhe,
dhe naftëtarët - punëtorë shpimi e shfrytëzimi, inxhinerë, specialistë
e teknikë - qenë përleshur me ditë e net të tëra për ta mbyllur, por
nuk kishin mundur. Grykën ia kishin zënë, po shumë degëzime
anësore vazhdonin të digjeshin si gjuhët e flakës të një kuçedre që
kishte hovur nga thellësisë e dhéut e pamposhtur.
Dëmi ekonomik ishte i madh, por më i madh u konsiderua dëmi
politik i çështjes, paaftësia e specialistëve tanë për të vënë nën
kontroll këtë pasuri të vendit. U hodh teza se shpërthimi i papritur
i fontanës kishte qenë veprimtari sabotuese armiqësore në mënyrë
që shteti ynë socialist edhe të dëmtohej, edhe të diskreditohej. Por
nga dëshmitë dhe dokumentet e paraqitura nga pala e akuzës, nga
deponimet e dëshmitarëve dhe nga këqyrja me imtësi e gjendjes
reale në terren, duke marrë për bazë edhe mendimet e specialistëve
të njohur në këtë fushë, po që nuk kishin marrë pjesë në shuarjen
e fontanës, arrita në përfundimin se gabimi kishte qenë vërtet
njerëzor, po jo i qëllimshëm. Mirëpo nga lart kishte ardhur udhëzimi
ku thuhej se veprimtaria armiqësore dukej sheshit dhe aludimi ishte
që përgjegjësit kryesorë të dënoheshin dhe gjyqi të zhvillohej në
këtë linjë.
227
Stavri Pone
Kjo ishte çështja penale më kryesore që kisha gjykuar deri atëherë
dhe e vetmja e tillë gjatë karrierës sime si gjykatës. Pse Jorgji ma
kishte ngarkuar mua, kur mund ta gjykonte fare mirë ai vetë, ose
gjykatës të tjerë me më përvojë se unë, si fjala vjen Lol Mullisi,
nënkryetari i Gjykatës, që e njihte mirë edhe sektorin e Naftës, një
dreq e di.
Gjyqi zgjati një javë dhe unë nuk e kisha ndier veten kurrë më të
stresuar e më të lodhur. Saimiri turfullonte e shkumëzonte kundër
grupit të mbiquajtur sabotator. Ndihmësgjyqarë kisha një teknik dhe
një punëtor nafte, po aq të etur për t’i dënuar të pandehurit për
sabotim. Kur mbyllnim seancën e fundit të çdo dite, kushedi sa debate
e grindje zhvilloheshin mes meje e Saimirit. I nisur nga dëshmitë,
faktet, deponimet, ballafaqimet dhe nga logjika e zhvillimit të
ngjarjes, thelbi i të cilave përmblidhej në dëmin ekonomik të shkaktuar
nga mungesa e syçelësisë në punë, gabimeve teknike dhe një sërë
mangësive të tjera, u binda përfundimisht se nuk kishim të bënim
me veprimtari sabotuese armiqësore dhe dënimet i dhashë më të buta
nga ç’do t’i kisha dhënë po të kisha formuar bindje të kundërt.
Salla nuk pipëtinte kur u ngrita dhe kur, në emër të trupit
gjykues, shqiptova vendimim në emër të popullit. Në sallë shpërtheu
një reagim i menjëhershëm, pati shumë duartrokitje, diçka e
palejueshme në sallën e gjyqit, por të shumta qenë edhe shfrimet
e pakënaqësisë, gjeste gjithaq të palejueshme në një sallë gjyqi.
Disa që guxuan erdhën e më shtrënguan dorën. Të shoqëruar nga
policët, të akuzuarve nuk u lejohej një gjë të tillë, po në sytë e tyre
pashë falënderim, respekt e mirënjohje.
Por këto ndjenja nuk i gjeta te Jorgji, te Saimiri, te përfaqësuesit
dhe instruktorët e Komitetit të Partisë së Rrethit dhe të Naftës.
Përkundrazi, në sytë, e ca më fort në fjalët e tyre, ndesha kundërshtim
të ashpër ndaj gjykimit tim, madje gati më akuzuan për oportunist,
çka ishte sinonim i fjalës armik, dhe dikush pëshpëriti se duhej ta
kisha edhe unë vendin në bankën e të akuzuarve.
Jorgji më thirri në zyrë dhe në prani të përfaqësuesve të Komitetit
të Partisë më foli ashpër. Po ashtu edhe Saimiri. Si Prokuror, po më
fort si besnik i vijës së Partisë, e ndiente veten të mundur. Pikërisht në
prag të festave, tha ai, më shumë se kurrë duhet të tregojmë besnikëri
për Partinë dhe vigjilencë për mbrojtjen e diktaturës së proletariatit
dhe të interesave të saj. Ishte hera e parë që e dëgjoja Saimirin të
228
fliste kaq hapur me slogane të tilla dhe, pas mbledhjes, u zura keq
me të.
Puna nuk mbaroi me kaq se mua dhe Jorgjin na thirrën në
Komitetin e Partisë ku mua më kritikuan ashpër. Rregulli nuk lejonte
që gjyqi të ribëhej, vendimi qe dhënë në emër të popullit dhe çështja
shkonte në Apel. Kur Prokurori e gjykonte të arsyeshme se drejtësia
popullore qe cenuar, detyrën e dërgimit të çështjes në Apel e kishte ai.
Më bënë për ujë të ftohtë, më dhanë edhe vërejtje me paralajmërim.
Pas revokimit të vendimit tim nga Apeli, gjyqi i sabotatorëve u
ribë, po jo në Apel, siç ishte rregulli, por prapë në Gjykatën tonë.
Çështjen e gjykoi vetë Jorgji, i cili shpalli se nëse nuk kishim të
bënim me armiq të mirëfilltë, kishim të bënim me njerëz që kishin
kryer veprimtari armiqësore dhe mbi këtë linjë dha dënimet
maksimale të parashikuara nga ligji.
Në sytë e njerëzve të partishëm unë pësova disfatën e parë të
madhe si gjykatës dhe një rënie të madhe të emrit tim, kurse në
sytë e njerëzve të thjeshtë, të cilët e dinin se ata të akuzuar fatkeqë
kishin luftuar me mish e me shpirt kundër flakëve - disa qenë
djegur e shtruar në spital - dhe kishin qenë të etur për t’i mposhtur,
për të fituar mbi to, dhe jo të dështonin në punën e tyre, në atë
punë që mbante gjallë jo vetëm ata, por edhe familjet e tyre, unë
isha treguar i drejtë e i paanshëm. Më erdhën shumë letra anonime
falënderimi, më bënë edhe telefonata anonime, çka nuk më kishte
ndodhur kurrë.
E vetmja gjë që mungon në dashuri është llogaritja. Dashuria

është matematikisht e verbër, logjikisht pa premisa racionale dhe
këtu qëndron tragjizmi i saj, që ajo nuk e njeh. Mundohesh të
llogaritësh pasoja, por një shkreptimë kujtimi i asaj fytyre të
dashur gjer në dhimbje shkakon rrufe që i bën shkrumb të gjitha
llogaritjet e pasojave. Nuk mund të marrësh kurrë leje nëse duhet
të dashurosh apo jo, edhe pse ideologjia jonë e theksonte këtë
lejemarrje, madje me kërcënim. Kjo është theksuar në të gjitha
strukturat diktatoriale, në të gjitha kohët. Mbretit nuk i lejohej të
martohej me skllaven që dashuronte, të realizonte dashurinë e tij.
Ai nuk mund të shkallmonte dot as pushtetin e epërm të saj në
zemrën e tij dhe dashuria gjallonte nën plaf brenda tij si një nepërkë
e rrezikshme, çka përbënte tragjizmin e tij.
229
Stavri Pone
Unë as sot nuk e di se kush e vuri në dijeni Saimirin për dashurinë
time me Marinën, por duhej të kishte qenë dikush që më njihte dhe
e dinte se e kisha shok të ngushtë. Kjo duhej të kishte ndodhur aty
nga tetori i vitit 1979, pas rreth një viti dashurie me Marinën dhe dy
a tre muaj pas martesës sime me Gitin.
Rajmonda, ndonëse shpresëhumbur për të fituar dashurinë time,
nuk më urreu kurrë. Gjithçka që kishte ndodhur deri në arrestimin
dhe gjyqin tim ajo e kishte zhbiruar me sa kishte mundur dhe gjithë
rrëfimi im për këtë periudhë të jetës sime mbështetet në gjithçka që
më tregoi ajo në takimin e fundit kur më erdhi në qeli disa ditë përpara
se të më çonin në atë burgun e llahtarshëm në thellësi të maleve.
Edhe kur e mori vesh punën time me Marinën, Saimiri vetëm një
herë më provokoi, anës e anës. Ai ishte bythë e brekë me Abaz
Shkozën, Shefin e Sigurimit, që ishte edhe nënkryetar DPB-së së
Rrethit, nga i cili vareshin operativët, ose fuksat, siç i quanin në
popull. Por ai kishte muhabet edhe me Toli Pjetrin, Shefin e Sektorit
Teknik, ose Kriminalistikës, dhe që ishte sekretari i organizatës bazë
të Partisë së DPB-së. Toli ishte një nga njerëzit prej të cilëve unë kisha
një frikë instinktive, ndonëse ishte burrë i shtruar, i arsyeshëm, i
principtë e ndoshta edhe ai vuante po njësoj si unë nga diktatura, si
ai shefi i libërdjegësve në romanin e famshëm të Rej Bredbërit. Edhe
Toli Pjetri lozi rol në arrestimin tim.
Kurthi i parë i vërtetë, i hollë e i zgjuar, që më përgatiti Saimiri
ishte vajtja e tij në Vlorë me shërbim. Ishte aty nga fillimi i tetorit.
Më tha se kishte qejf ta shoqëroja që të mos mërzitej vetëm, i merrte
leje ai Jorgjit për mua. Jorgji nuk ia prishi.Shkuam në Vlorë, Saimiri
hyri në Prokurorinë e qytetit dhe bëri a s’bëri bëri punë, nuk e di. Unë
e shoferi i tij, Harilla ose Llau, siç i thoshnin shkurt, një burrë rreth
të dyzetave, qyfyrexhi, që i rrinte Saimirit lepe-peqe dhe nuk i rrinte
goja rehat, por tregonte histori pa pushim, u ulëm në një klub për të
pirë kafe sa të kthehej Saimiri.
Kisha dëgjuar nja dy ngjarje gazmore për Llaun kur kishte qenë
fëmijë. Kur kishte mbushur vitin, siç ishte zakoni, e kishin vënë në
sini. Sinia rrethohej nga sende të ndryshme si gërshërë, sqepar, mistri,
libër, orë, pasqyrë, krehër, etj. Fëmijën e rrotullonin tri herë në vendin
ku rrinte ulur në mënyrë që t’i shihte mirë të gjitha sendet që e
rrethonin dhe të fiksonte ndonjërin. Nëse kapte, fjala vjen, gërshërën,
besohej se do të bëhej rrobaqepës, nëse kapte sqeparin, do të bëhej
230
marangoz, nëse kapte librin do të bëhej njeri i kënduar e kështu me
radhë. Daja i Llaut kishte shtuar edhe një stetoskop, që ia kishte marrë
një mjeku në lagje, me shpresë se fëmija mund të kapte atë dhe bëhej
doktor. Kishte vënë edhe maskën e vet të saldatorit, me siguri duke
uruar me vete që mos të kapte atë. Ndërkohë, pasi fëmija i kishte
parë të gjitha sendet, pa u lejuar të prekte ndonjë, më në fund qe
nxitur ta bënte. Për habi të të gjithëve, Llau kishte kapur këmbën e
karriges që kishte pranë vetes e qe ngritur në këmbë. Të gjithë qenë
habitur se pse e kishte bërë një gjë të tillë kur ndodhej i rrethuar nga
sende të tjera shumë më tërheqëse. Pasi kishin vrarë mendjen për të
gjetur se ç’fatthënie ishte kjo për të ardhmen e djalit, daja i Llaut
kishte shpallur, “Do të zërë një karrige! Do të bëhet ja ministër, ja
kryetar komiteti, ja drejtor ndërmarrjeje!” Me siguri dajës së Llaut
nuk i shkonte në mendje se kur të rritej, Llau vërtet do të zinte një
ndenjëse, atë të shoferit. Dhe gojëshqyer nga kënaqësia, i ledhatonte
faqet vogëlushit. Po pikërisht atë çast djali kishte ulur breçkat, kishte
nxjerrë bibilushin dhe e kishte përmjerrë drejt e në fytyrë. Pasi kishin
pushuar të qeshurat, vramendja ishte shtuar, “Ç’parathoshte një
veprim i tillë?” Dhe kishte qenë përsëri daja ai që e kishte zbërthyer
parabolën, se kishte vazhduar, “Po, po, do të bëhet i madh! I fuqishëm!
Do t’u bëjë shurrën të gjithë kundërshtarëve!” Të gjithë i kishin gjetur
këto fjalë si një fatthënie të bukur, por që në të vërtetë nuk qe
përmbushur. Ngjarja tjetër gazmore lidhur me Llaun ishte se deri në
moshën 6 vjeç nuk i kishte ardhur goja dhe prindërit qenë shqetësuar
se mos ishte memec. Mirëpo një ditë, krejt papritur, Llau kishte folur
dhe fjalët e para kishin qenë: “Babi, o mut muti, të kam xhan!”. I ati
qe lumturuar dhe kishte bërë festë që i biri nuk ishte memec.
Saimiri erdhi pas ndonjë ore dhe u nisëm. Deri në urën e Mifolit
vetëm Llau dëgjohej, tregonte barceleta, shumica me seks. Pas tij tregoi
një edhe Saimiri, por nuk ndezi, megjithëse Llau qeshi, me siguri për
t’i bërë qejfin. Tani e ke ti, më tha Saimiri. Mirëpo nuk isha në formë.
Saimiri më nxiti prapë dhe desha s’desha tregova një. Një burrë
shkon të shohë të shoqen në maternitet, ia nisa, e cila sa kishte lindur.
Në duar mbante një kavanoz me reçel, që do t’ia linte dezhurit, se
hyrja nuk lejohej. Gruaja kishte dalë në dritaren e dhomës, në katin e
katërt, dhe fliste që atje. Si je?, e pyeti burri. Shumë mirë, ma qepën!
Çfarë?! Ma qepën, ma qepën! Si moj?!, tha burri dhe i ra kavanozi
nga dora. Bobo!, thirri gruaja e pezmatuar. Po nuk ma qepën fare, o
231
Stavri Pone
idiot!
Kjo ndezi disi. Saimiri tregoi një nga ato që ne i quanim me spec.
Aq deshi Llau, se tregoi edhe ai një të tillë e më erdhi radha mua.
Tregova një që nuk ndezi, se e dinin. Llau tregoi një tjetër edhe më
të fortë, pa ia bërë syri tërr. I thashë ta rrudhte gjuhën, po Saimiri ma
ktheu:
-Si ustai, si çiraku. Llaun e kam si vëlla dhe nuk e shesim shoku-
shokun. I kam treguar e më ka treguar edhe më të forta. Siç bëjmë
bashkë. Se e dimë që ia kemi pa hile Partisë.
Heshta, se po ta mohoja, do ta vija në siklet, do të dukej sikur
gënjente. Ishte i vetmi njeri që i besoja si vetes. Kur kaluam urën e
Mifolit makina ndaloi. Llau zbriti, hapi kofanin dhe zuri të
kontrollonte motorin se ku ishte defekti. Pas pak u kthye, uli kokën në
dritare e tha:
-Është prishur ai mut filtri i vajit!
-Si do t’ia bëjmë? - e pyeti Saimiri.
-Zbrisni e prisni për ndonjë makinë. Unë mbase gjej ndonjë që
të më rimorkiojë.
-Hëpërhë po rrimë brenda, - tha Saimiri.
Aty rrotull nuk kishte ndonjë klub ku mund të kalonim një
copë herë, derisa ndonjë shofer të pranonte ta tërhiqte makinën.
Qëndruam për pak kohë në heshtje. Llau u ul në vendin e vet dhe
ia nisi prapë nga barceletat, që nuk na bënë fare për të qeshur.
-Po qe për të forta, - tha Saimiri, - Viktorin kemi usta.
-Sikur e pamë, - tha Llau me një buzëqeshje pa të keq.
U vura në sedër dhe tregova tri nga barceletat e fundit që kisha
dëgjuar.
-Një zuzar plak, - ia nisa, - që gjysmën e jetës e kishte kaluar në
një vend kapitalist, vdiq. Doemos që do të shkonte në ferr. E dinte
ç’është ferri: djegie me squfur, shtypje me traktor e gjithfarë tor-
turash. Shën Pjetri, që e ka zemrën të butë, e pyeti se ç’ferr donte,
ferrin socialist apo kapitalist. “Socialistin!”, tha zuzari pa mëdyshje.
I habitur, Shën Pjetri e pyeti pse kishte zgjedhur atë. “Se ka
lehtësira”, iu përgjigj. “Herë mungon squfuri, herë prishet traktori,
herë mungon karburanti, herë traktoristi është në zbor e kështu me
radhë.”
Llau qeshi dhe e kuptova se e dëgjonte për herë të parë, kurse
Saimiri vetëm sa vuri buzën në gaz, pasi ia kisha treguar një mbrëmje
232
kur pinim birrë te klubi i Trush Kolës.
-Tjetër, - tha Saimiri.
-Një ditë Mehmet Shehu, - ia nisa prapë, - i thotë Enverit sikur
të shihnin mundësinë që njerëzit të pajiseshin me pasaporta që të
dilnin lirisht jashtë shtetit. “Pa shih!”, u habit Enveri. “E kush do
të mbetet këtu pastaj? Vetëm unë e ti!” “Kush, kush?” habitet
Mehmeti. “Thatë edhe unë, shoku Enver?!”
Llau qeshi. Në të vërtetë ajo barceletë qe importuar nga Bashkimi
Sovjetik, por qe përshtatur.
-Po the edhe një tjetër kaq të bukur, - tha Saimiri, - për sot
shpallesh kampion.
Për marrjen e atij titulli as që pyesja, se kalamajtë gënjehen me
këso karamelesh, por ngaqë më kishte hipur damari, thashë edhe
një.
-Bëhet një mbledhje Fronti në lagje për të mbledhur propozime
nga populli se si të luftohej sa më mirë rehati personal. Pas shumë
propozimesh, që shënoheshin në bllokun e presidiumit, ngrihet
njëri që propozon se kushdo që kishte biçikletë t’ia hiqte shalën
dhe ta vinte bythën drejt e në kunj. Ky propozim u duartrokit, u
quajt më i miri dhe u vlerësua shumë edhe lart, nga Partia.
Këtë radhë qeshi edhe Saimiri, se nuk ia kisha treguar. Më rrahu
supin e gati i përlotur nga gazi, më tha, Po ku dreqin i gjen? Ku dreqin
i gjeja? Qarkullonin në popull. Mos i shpikja vetë? Këtë ma kishte
treguar Miço Spahoja, ai shoku im i fëminisë nga familje e deklasuar,
por që, sigurisht, nuk ia thashë Saimirit, se e rraste brenda.
Unë nuk kisha si ta dija se ato barceleta qenë regjistruar në
magnetofonin super të sofistikuar të makinës së Saimirit, të montuar
nga Toli Pjetri, Shefi i Sektorit Teknik të DPB-së, dhe do të hynin në
dosjen time si prova shtesë kundër meje si element anti socializmit
dhe vijës së Partisë. Unë nuk kisha si të dija as se ç’kishte ndër mend
Saimiri kur një natë më mori në telefon e më tha shend e verë se
kishte gjetur nja tri shishe me verë të shkëlqyer, kurse Llau dy levrekë
të freskët sa krahu, dhe donte t’ia shtronim të tre. Të jemi vetëm, më
tha, pa gratë e pa njeri tjetër.
-Mund t’ia shtrojmë dhe në shtëpinë time, - më tha, - po më
rehat jemi te jaja. Që i vogël edhe Saimiri i thoshte jajë tezes sime.
-Mirë ardhshi!
Kur dola nga puna, ia thashë Gitit kërkesën e Saimirit. Ajo u
233
Stavri Pone
bë shend e verë.
-Të vij dhe unë?
-Giti, mos ia shto mundimet. Ti e di sa vuan ai në praninë
tënde...
Giti shtrembëroi pak buzët me të qeshur, m’u afrua, më puthi
e më tha me çapkënllëk:
-Epo, bëfshi qejf!
Saimiri dhe Harilla, ose Llau, erdhën aty nga ora shtatë. Saimiri
përqafoi jajën, kurse Llau i dha dorën. Jaja e njihte edhe Llaun.
Saimiri i dorëzoi peshqit, goxha të mëdhenj, që ishin të pastruar.
-Na i skuq për merak, - i tha.
Saimirit i çonin shpesh dhurata dhe nuk ua kthente, madje edhe
Llaut i jepnin. Kurse mua më sillnin rrallë e tek ndonjë peshqesh
dhe e merrja me frikë se mos ai që ma jepte ma nxirrte nga hundët,
shkonte e spiunonte: filan gjykatës pranon ryshfete. Hajde të dëgjoje
Jorgjin pastaj! Apo s’kisha përgatitur dhe dokumentet për t’u pranuar
kandidat Partie. Stazhin do ta bëja në Uzinën Mekanike, ku punonte
Jani Spahoja, vëllai i Miços, mjeshtër i përsosur i automjeteve.
Kështu, ndërsa jaja fërgonte peshqit, Saimiri, Llau dhe unë ia
filluam me verë të shoqëruar me djathë e speca të skuqura, që jaja
se ku i kishte gjetur, se u kishte ikur stina. Vera ishte vërtet e mirë
dhe nisi ta bënte efektin, të më shkaktonte ndjenjën e parë të euforisë.
-Dëgjo, - tha Saimiri, - na lexo diçka nga ato filozofimet.
U habita me kërkesën e tij në prani në Llaut. Ai ma lexoi shqetë-
simin, mori një pamje të përzemërt e buzëqeshi.
-Të kam thënë që Llau është si unë. Bëjmë gallata e store pa
hesap kur nisemi për rrugë. Ti e di që unë udhëtoj shpesh, më
shumë fshatrave. I jap gojës gjithë rrugës me të pa teklif. Edhe ai
po ashtu me mua. Të kujtohet ajo ditë kur u kthyem nga Vlora?
Unë duhej të kisha ngritur padi së pari kundër vetes, pastaj për Llaun
e për ty. Mos kujton se me ato që llapim ne për humor do të përmbysim
pushtetin? Apo se po organizojmë ndonjë grup antishtet? Pyet gjiganti
ynë nga to? Leqë të mëdhenjtë tanë i dinë para nesh gazmoret
tona!
Unë heshtja, i pavendosur.
-E mbyllim, - tha Saimiri. - Zëre se nuk ta kërkova. Gjërat intime
janë intime, ke të drejtë.
234
Ai ngriti gotën, e çoku me gotat tona dhe e ktheu me një frymë.
Edhe unë e Llau i kthyem gotat me fund. Vera përsëri më ra në kokë
dhe euforia sa vinte më shtohej. Më bëhej sikur po më rrëmbenin
valët e një lumi duke më përkundur ëmbël e ëmbël.
-Vetëm nuk marr vesh, - tha Saimiri, - pse i mban fletoret këtu.
-Se atje mund t’i bien Gitit në dorë. Jo se druhem nga ajo, po mund
t’i shkasë goja me ndonjë shoqe. Po ti e di shumë mirë, Saimir, që nuk
janë filozofime, por sofistizme. Ose lajthitje, si të duash quaji.
-Lajthitje? Ta kam thënë që janë kapje të mprehta. Në një kuptim
edhe filozofime. Brenda fuqisë tënde, sigurisht.
-Kapje të mprehta... Filozofime... Hej! Janë të tjerë ata që i bëjnë
këto, i dashur. Unë hedh në letër ç’më kap syri e veshi, gjykoj mbi
to si ma pret mua dhe nuk pretendoj për filozofi. Që janë ndryshe
nga vija, nga boshti ynë, janë, po se sa vlejnë, nuk e di. Ka të ngjarë
që nuk vlejnë, se nuk mbeta unë të jap mend.
-Askush nuk jep dot mend te ne, i dashur, përveç të Madhit.
Gjithsesi mënyra se si shkruan ti është interesante.
-Po dhe e rrezishme.
-Sigurisht. E rrezikshme është gjithçka që nuk përputhet me
vijën. Këtë e di kushdo, jo unë që jam Prokuror e që ha bukë me
këto gjëra. Dhe jo vetëm ti, po nuk ka njeri pa mendime të vetat.
Çdo mulli bluan miellin e vet, i dashur. Mendime të ndryshme kam
edhe unë, edhe pse jam Prokuror. Të tjera kam si Prokuror, të tjera si
individ. Edhe ti të tjera si gjykatës, të tjera si individ. Po kështu Llau
e kushdo. Po as unë as Llau nuk mund ta shkruajmë atë që kemi në
kokë siç e shkruan ti. Kjo është dhunti. Edhe guxim. Të konspektosh
veprat e të Madhit, siç bëjmë ne në format politike, nuk është zotësi.
Zotësi nuk është as të kesh mendime origjinale, të ndryshme nga
vija, por të dish t’i organizosh. Ti e di shumë mirë që edhe unë kam
bërë ca sprova në fakultet e s’më dolën gjë.
-Edhe në gjimnaz.
-Lëri ato të gjimnazit, ishin fare gomarllëqe. Kurse ti shkëlqeje
dhe ato që shkruaje fillove t’i quaje ese. Asokohe e mësuam këtë
fjalë, ishte e re, sa kishte filluar të përdorej në gazeta. Mbaj mend
se i dhe Fuat Kamanit të lexonte një që s’ishte kundër vijës, ai e
pëlqeu shumë, të tha ta quaje sprovë dhe ta botoje në gazetën
lokale, të kujtohet?
-Ou! - u habit Llau. - Kaq i zoti që atëherë?
235
Stavri Pone
-U botua, - thashë unë dhe i hodha Llaut një vështrim asgjësues.
-U botua?! - u habit Saimiri. U mendua një grimë e shtoi: - Ah,
po, po. -Vuri buzën në gaz e vazhdoi: - Mos ka qenë atë ditë kur i
bëmë atë rrengun Zyhdiut nëse mund t’i hante dot dy pasta esëll?
-Pikërisht.
-Nejse. Ndonjë ditë dua të më lexosh diçka nga shkrimet e
fundit. Sot e kuptoj, druhesh nga Llau, kështu që e lëmë.
-Si është puna e dy pastave esëll? - pyeti Llau.
Unë s’e kisha mendjen te pastat, madje as Saimiri, që ktheu gotën
e verës dhe për diçka po mendonte. I hodha Llaut përsëri një vështrim
asgjësues, le të pyeste Saimirin për pastat ndonjë ditë, por pashë
se po më shihte gjithë dashamirësi e respekt. Ishte me shkollë të mesme
dhe lexonte shumë, sidomos romane.
-Më falni, - më tha Llau dhe nxori një cigare nga paketa, më
zgjati edhe mua një, por nuk ia mora, pastaj ia zgjati Saimirit, ia
ndezi me çakmak, një çakmak i bukur, ndezi dhe të vetën. - Kam
kujtuar se vetëm barceleta dini, - më tha duke nxjerrë një shtëllungë
tymi.
I sfiduar, por edhe i rrëmbyer nga simpatia dhe habia e Llaut,
ndjeva një nxitje të brendshme, të dreqosur, për ta treguar veten se
tani, ndryshe nga dikur, isha ku e ku më lart, ndonëse jo tamam filozof.
Dhe thashë jo sikur flisja unë, po një tjetër:
-Po ju lexoj nja dy fragmente.
Erdhi jaja që solli dy pjata me thela peshku të skuqur, që mbanin
një aromë të këndshme.
-Ulu të pish një gotë me ne, jajë, - i tha Saimiri.
-Jo, bir, se keni muhabetet tuaja. Po pi një gjysmë gote në këmbë
për të mos jua prishur.
Saimiri i mbushi një gotë e ia zgjati duke i thënë:
-Urdhëroni, zonja dukeshë!
Jaja vuri buzën në gaz duke zbardhur dhëmbët e vënë. Iu bë qejfi
që Saimiri u soll me familjaritet, si dikur, megjithëse tani ishte Prokuror.
E çoku gotën edhe me Llaun e me mua, e piu, vuri pak peshk në gojë,
na uroi natën e mirë e hyri në kuzhinë, në dhomën e saj.
Unë u ngrita, hapa musëndrën dhe nxora një fletore të trashë
nga pjesa e brendshme. Në të dhe në një tjetër kisha shkrimet që i
quaja Shënime. Mora edhe librin e Arendtit në italisht e ua tregova.
-Më vjen plasje që nuk u mora dhe unë me italisht në gjimnaz, -
236
tha Saimiri. - Kuptoj pak nga gjuha e folur, edhe atë nga televizori.
Të kisha mësuar që atëherë do ta kisha më lehtë edhe me frëngjishten.
Hapa fletoren e nisa të lexoja me zë.
-Në krye kam një si sentencë: Demokracia është diskutim, diktatura
monolog.
Saimiri ktheu gotën e verës, futi një copë peshk në gojë e tha:
-E goditur.
-E bukur, - e përforcoi Llau.
I rrëmbyer ca më shumë hapa fletët e fletores, kërkova temën që
doja, e gjeta diku nga mesi, krova zërin e ia nisa:
-Kjo është një pjesë nga eseja mbi Totalitarizmin. Po ju lexoj
komentin mbi parullën: Ç’do populli bën Partia, ç’do Partia bën populli.
Kapërceva disa rreshta e vazdova:
-Nga kjo parullë del se Partia është një gjë dhe populli një tjetër.
Po ç’greminë është krijuar midis tyre! Sa hipokrizi ka në mirësinë e
Partisë që bëka ç’do populli, kurse në fakt nuk pyet për popullin!
Ç’slogan i saturuar me opiumin trullosës të drogës demagogjike, me
atë lëng halucinant që i injektohet popullit, asaj pjese të popullit që
i pëlqen të vetëgënjehet, jo klanit, jo pjesës që është në krye, që merr
atë që do sa herë që do, pa pyetur për popullin, të cilit nuk i jepet kurrë
ajo që do, të paktën liria e fjalës dhe e mendimit pa frikën e persekutimit,
pa përmendur mungesat materiale dhe varfërinë e skajshme! Partia,
ose më saktë klani i patricëve, që jeton në kurriz të plebejve, vetëm
hiqet sikur bën ç’do populli. Populli do strehim, paga të mjaftueshme,
lëri veturat e luksin! Kurse krerët e Partisë e të Shtetit marrin rroga
të majme, kanë vila, vetura, televizorë me ngjyra, filma e libra të
ndaluar për masën, bëjnë orgji të fshehta, të shfrenuara, çka populli
sigurisht nuk i do, as i ëndërron, po pse klani partiak hiqet sikur bën
ç’do populli? Edhe perandori August ka bërë shumë më tepër për të
varfrit e Romës, kujdesej për ta si baba, pa hipokrizi e filisteizëm,
madje ndante tallona ushqimorë falas për më të varfrit. Tek ne asgjë
nuk jepet falas, as ilaçet, as shtrimi në spital, as shërbimet e tjera.
Vërtet nuk paguajmë kur shtrohemi në spital, po kjo mbulohet me
paratë e papaguara të djersës së punëtorit dhe të fshatarit. Edhe një
kabinë plazhi, e vogël dhe e ndyrë, popullit i jepet me autorizim, me
pikatore, e po ashtu një frigorifer, televizor a lavatriçe, që kushtojnë
secila sa një vit i tërë pune! Ja pse është hipokrit ky slogan: sepse
Partia bën të kundërtën e asaj që do populli, ia shtrëngon lakun edhe
237
Stavri Pone
më fort rreth fytit...
-Qenka e fortë, - tha Saimiri.
-Për nder, unë nuk do të guxoja kurrë, - tha Llau duke na u drejtuar
mua e Saimirit. - Ju qofshi, i nderuar Prokuror dhe i nderuar gjyqtar!
Ju duhet të akuzoni e të gjykoni shoqi-shoqin, - tha ai e qeshëm me zë.
Nuk ia vura veshin, po si në jerm shfletova disa faqe e vazhdova:
-Të jetojmë e të punojmë si në rrethim. Nafta çan bllokadën. Kromi
çan bllokadën. Bllokadë e shpikur, një gogol që tremb fëmijët, jo
njerëzit me dy pare mend. Sepse nuk ka bllokadë. Askush nuk na
ka bllokuar, përkundrazi, bota na bën thirrje të hapemi. Kjo fjalë është
një shpikje djallëzore për të qëndruar të nënshtruar, që populli të mos
ngrihet, pasi nuk është faji i Partisë dhe i shtetit për varfërinë tonë,
por i botës. Ajo është fshehje e faktit se në fillimet e tij socializmi ynë
i mjerë jetonte me ndihmat dhe kreditë nga Bashkimi Sovjetik, por
me prerjen e tyre ai u bë kockë e lëkurë, ndaj duhej një shpjegim
dhe doli fjala magjike bllokadë. Lidhja me Kinën e shpëtoi përkohësisht,
por, pas prishjes me të, ndihmat dhe kreditë u prenë prapë, pra
armiqtë prapë na vunë bllokadë. Ekonomia ra sërish në krizë dhe për
të fshehur keqësimin fajin prapë e ka gogoli bllokadë. Thënia se
mineralet apo prodhimet tona çajnë bllokadën është alogjizëm. Nëse
ka bllokadë, ç’lidhje ka çarja e saj me prodhimet tona? Bllokadë
është kriza jonë e thelluar nga kundërproduktiviteti ynë dhe nga
prerja e ndihmave...
-Bukur, - tha Saimiri.
-Bukur është pak, - tha Llau i mahnitur.
-Paske ngritje, - vazhdoi Saimiri. - Këto mund të quhen edhe
ese filozofike.
-Edhe një pasazh, - thashë unë i grafulluar, - e do ta mbyll.
-Boll, se na u lodh koka. E lëmë për një herë tjetër, - tha Saimiri
dhe ngriti gotën.
Llau ngriti sytë, më pa me respekt, mbushi gotën e vet, mbushi
edhe timen e tha:
-Të lumtë! Do të vijë një ditë dhe esetë e tua do të botohen të plota,
mbaje mend. Gëzuar!
E piu gotën me fund. Po ashtu edhe unë e Saimiri e ndonëse
mendja kishte filluar të më vinte rrotull, veten e ndieja mirë. Mbylla
fletoren, u ngrita ta vija në musëndër bashkë me librin e Arendtit,
por m’u morën këmbët e desh rashë. Llau brofi e më kapi pa rënë.
238
Unë qesha si idiot. Vera paska qenë vërtet e fortë, thashë, dhe i
ndihmuar nga Llau arrita të vija fletoren dhe librin ku i kisha marrë,
mbylla raftin e rrobave që maskonte raftin e brendshëm dhe mbylla
derën e musëndrës.
-Ke kapur argumente të forta, - tha Saimiri. - Më vonë mund t’i
thellosh e t’i zgjerosh. Ti po thyen një tabu dhe kjo është
madhështore. Vetëm mos i bëj për fjalë me njeri. Se, ta themi këtu e
ta lëmë këtu: nuk e ha vetëm ti, por edhe unë e Llau.
-Kurrë! - thashë unë dhe mbusha prapë një gotë. Saimiri ishte
bërë çakërqejf, kurse Llau e mbante veten mirë.
-Të kam zili, për nder, - tha Saimiri. - Se unë vetëm aktakuza di
të bëj. Eh, të arrish të shkruash kështu...
-Më mirë që nuk shkruan, - i thashë. - Është e mundimshme.
Autocensura të torturon...
-Ti s’ke pyetur për autocensurë.
-Ashtu të duket.
Vazhduam me biseda të përgjithshme dhe Saimiri me Llaun u
ngritën. Megjithëse më merreshin këmbët, i përcolla deri te porta,
përpara së cilës ishte makina e Saimirit.
-Je në gjendje ta ngasësh makinën? - pyeta Llaun.
-Qiqër fare, - tha ai.
-Ky më mirë e nget i dehur, - tha Saimiri.
Te porta u përqafova me të dy. Llau më puthi në faqe, me Saimirin
u puthëm buzë më buzë, si përherë. Llau hipi, ndezi makinën, hipi
edhe Saimiri, që u ul në sediljen pranë tij, dhe ikën nëpër natë.
Kjo ishte historia e leximit idiotesk të Shënimeve të mia të
mallkuara, që më morën më qafë.
Unë nuk e mbaja mend se kur kisha filluar të mendoja politikisht
me kokën time. Sa për të menduarit jopolitikisht, kjo nuk ka datë të
caktuar, pasi çdo njeri i kësaj bote fillon të mendojë me kokën e vet
sapo ajo i aftësohet për të prodhuar mendime. Kur them politikisht e
kam fjalën për t’i parë gjërat jo si i shihnin të tjerët, po si i shihja unë.
Mbaj mend se aty nga viti i dytë i gjimanzit besoja sinqerisht te
propaganda zyrtare, te ndërtimi i socializmit, te Partia e Punës si
udhëheqësja e popullit drejt fitoreve të papara në histori, se vendi
ynë ishte fener ndriçues në botë e dokrra të tilla. Aty nga viti i tretë
filluan të më brenin dyshime.
Më kujtohet një ditë e ftohtë dimri me acar. Muratorët po bënin
239
Stavri Pone
një shtesë në shkollën tonë dhe i kapnin tullat me duar të zhveshura.
Ladvosh Seiti, një shok i klasës, tha, Mjerë ata! Në vendet e zhvilluara
punëtorëve të paktën u japin dorashka... Kjo batutë e thënë si kalimthi
shkaktoi njëfarë turbullimi te grupi i vogël i dëgjuesve dhe admirim
tek unë për Lavdoshin. Në maturë disidenca ime e heshtur u shtua
dhe arriti kulmin në një debat që bëmë te kopshti i shtëpisë së Diktim
Serjanit. Unë me Dionis Mojën e Saimirin mbështetnim Zyhdiun (i
cili më vonë u gjymtua në minierë) që thoshte se në Amerikë ka më
shumë vetura se në Bashkimin Sovjetik, më shumë telefona e
televizorë, kurse grupi i kryesuar nga Sabri Rushiti kundërshtonte
dhe desh u zumë me grushte.
Por sëmundja e mendimit të lirë më kaploi tërësisht në vitin e parë
të fakultetit për të mos u ndalur më. Asnjë armik klase nuk ndikonte
tek unë, asnjë i përjashtuar nga Partia, asnjë person me identitet të
caktuar. Tek unë ndikonte diçka fuqimisht e brendshme, e përforcuar,
sigurisht, nga ç’shihja e ç’dëgjoja. Ndikonin edhe leximet. Ato bënin
dy punë njëherësh: më njihnin me botë të tjera, që unë i përfytyroja
si të jetoja vetë në to, dhe vinin në punë mekanizmin e krahasimit.
Shumica e librave ishin sovjetikë dhe intuitivisht vija re se
librat e socrealizmit sovjetik, hiq ndonjë për Luftën e Dytë Botërore,
ishin të sforcuar, me personazhe të parafabrikuara. Kurse letërsia
klasike ruse më trondiste me realizmin dhe bukurinë e saj. Librat
perëndimorë, ata që censura i lejonte, më dukeshin bindës dhe të
vetmit që hapën tek unë një dritare nga ku mund të shihja në
përfytyrimin tim të përflakur copëza të një bote me të mirat e të
metat e saj. Dhe megjithë të metat, se librat zgjidheshin apostafat
nga ato që preknin plagët e shoqërisë, vija re se realiteti ynë
prapëseprapë kontrastonte dukshëm edhe me atë realitet të
plagosur. Kjo ishte gjeneza e lirisë sime të mendimit, që më çoi në
burg dhe në mjerime pa fund. Ishte ai akumulim makabër në
shpirtin tim, një lëmsh subkonshi, stampime të pavullnetshme të
një realiteti që më imponohej nga leximet e veprave të lejuara,
reagim alergjik ndaj bujës e brohorisë, përpjekjes për të evidentuar
të paqenën, mosekzistenten, krahasimet (që ah, janë mallkime!) që
bëja pa dashur midis atyre çka lexoja ose dëgjoja në bisedat dhe në
tregimet e njerëzve që kishin qenë në botën përtej nesh dhe
bizantinizmit tonë dhe një ngasje e çmendur më nxiste të merresha
me to në vend që t’i varrosja thellë.
240
I nxitur nga Saimiri, Abaz Shkoza kishte ngarkuar spiunët e

vet të më viheshin pas, kurse Toli Pjetri i pajiste me aparatura që
fotografonin edhe në errësirë, madje edhe me mikroaparate të vëna
në një stemë që mbahej në jakë dhe me mikrofonë të vegjël të
ndjeshëm. Më kishin fotografuar disa herë me Marinën, dy poza
ishin nga plazhi. Kur më arrestuan, në dosje figuronin të gjitha fotot.
Megjithatë, përpara se t’ia thoshte Jorgjit adulterin tim, Saimiri u
përpoq ta zhbironte më drejtpërdrejt lidhjen time me Marinën. Kurse
Shënimet dhe barceletat e mia të regjistruara i mbante si bomba për
t’i plasur më vonë.
Megjithëse Rajmonda kishte mbledhur shumë të dhëna për
rrethanat e arrestimit tim, ajo nuk mund t’i dinte të gjitha hollë-
sitë. Aq më pak unë. Duke u mbështetur në të dhënat e saj, ngrita
një version timim me hamendje, që mund të përbënte thelbin, jo
detajet. Në fund të fundit thelbi ka rëndësi.
Pasi e kishte marrë vesh dashurinë time me Marinën, Saimiri u
përpoq të më nxirrte me marifet ndonjë hollësi gjatë një bisede që
bëmë në një pastiçeri afër Gjykatës, teksa pinim nga një shishe birrë
të shoqëruar me salsë kosi e qofte. Ma hodhi rrotull se tani që isha i
martuar mos ende e vazhdoja dashurinë me Rajmondën, po pyetja
e tij godiste larg, se e dinte që unë nuk shkoja më me të. E pyeta
nga i kishte lindur ky dyshim. Po sikur nuk e ke më atë ngazëllim
që të ndizej sa herë përmendej Giti mes nesh, më tha. Dhe u përndez
vetë teksa shqiptoi emrin e saj. Ngjeu kafshatën e panines në salcë,
kafshoi një copë qofte, më pa në sy zhbirueshëm, si hetues, sa i
shkonte ai rol, dhe vazhdoi, Mbase e kam nga xhelozia, Tori. Nuk
e harroj dot atë vajzë, që tani është jot shoqe. Të kam zili, jo për
keq, të kuptohemi. Qe ti ai që e fitove, jo unë, ose më mirë, të fitoi
ajo. Fundja, ç’rëndësi ka? Nuk e fsheh që ajo jeton në qenien dhe
ëndrrat e mia duke u bërë në njëfarë kuptimi tradhtar ndaj teje,
ndaj miqësisë sonë.
Dukej sheshit që vazhdonte të vuante. Dashuria e papërgjigjur
është ëndrra e përjetshme e alkimistit për ta kthyer bakrin në ar
dhe çdo çast i një dashurie të tillë është figura e njeriut të dashur
në ujërat e një lumi të qetë me shpërblimin e vetëm të hedhjes së
tij në ujë për të puqur figurën e tij me figurën tjetër, të ëndërruarën,
në një puthje lamtumire.
241
Stavri Pone
Më erdhi keq për të, ishte i sinqertë, siç ishte përherë me mua kur
më hapej për çdo të fshehtë. Kur më thoshte, për shembull, se
vazhdonte të shkonte me Elena Gjiknurin vetëm për të mos ia thyer
zemrën asaj të gjore që përgjërohej për të, por edhe se ishte mashkull
dhe dihet se kur mashkulli mësohet me seks, nuk e ka të lehtë të
çmësohet. Por kujtimi i tij për vajzën e ëndërruar, nuk e tha emrin e
Gitit, ia kishte zvjerdhur edhe Elenën. Vazhdoi të më zhbironte e më
tha si shkarazi mos ndonjë tip tjetër seksi më kishte tërhequr
vëmendjen, por ia preva shkurt dhe e detyrova të ndërronte temë.
Nuk më shkonte në mend se ky detyrim kishte qenë provë pikërisht
për të kundërtën e asaj që thosha dhe vërtetim i hipotezës së tij.
Dhe kur mori vesh se Giti ishte shtatzënë, vuri në dijeni Jorgjin
për adulterin tim. Me siguri do të kishte dashur ta vinte në dijeni që
më parë, por ose nuk kishte pasur prova të mjaftueshme, ose nuk
kishte gjetur rastin. Ky rast erdhi në mënyrë krejt të paparashikuar.
Siç ndodhte shpesh, Saimiri i telefononte Jorgjit nëse mund të
pinin kafe bashkë dhe kur merrte miratim, zbriste dhe hynte në
zyrën e tij. Kështu dhe atë ditë, më 30 nëntor 1979, hyri në zyrën e
Jorgjit me cigare të ndezur, mirëpo një minutë më parë atje kishte
hyrë Giti. Ai e përshëndeti i qeshur, po me të ndier tymin e cigares
asaj i erdhi të përzier, doli nga zyra dhe përshkoi me vrap para-
dhomën e Aristesë, e cila e ndoqi me sy e habitur.
Rajmonda sapo kishte dalë nga zyra e saj për të ardhur në zyrën
time dhe kishte parë Gitin të futej në banjën e grave, i kishte shkuar
pas dhe e kishte dëgjuar tek villte, madje kishte dashur ta
ndihmonte, por Giti i kishte thënë se nuk kishte nevojë dhe e
kishte falënderuar.
Rajmonda erdhi në zyrën time e më tregoi si ishte puna. Dola
në korridor pikërisht kur Giti doli nga banja. Sa më pa, m’u vërsul
e qeshur e më puthi. I kishte buzët ende të lagura, sapo ishte e larë e
krehur. E pyeta si ndihej. Shumë mirë, më tha, po ia kishte prishur
humorin tymi i cigares së Saimirit. Në javët e para të shtatzënisë së
saj unë nuk pija cigare jo vetëm në dhomë, po as në shtëpi. Edhe
babi dilte në verandë për të tymosur ndonjë cigare, ose futej në
dhomën e tij të gjumit. Giti madje mezi duronte edhe erën time.
Unë e ngacmova.
-Kur vjen këtu, gjithnjë te babi hyn në fillim dhe ja ç’të gjen.
-Ty të kam përditë. Aq sa...
242
-Të jam mërzitur?
-Një çikë fare, - tha e qeshur. - Se jam shumë... shumë e martuar
me ty.
Qeshi përsëri, m’u hodh në qafë e më puthi. O Zot, sa më donte.
Sa më preku. Më donte deri në kufirin e marrëzisë. Më donte sikur
do të më përpinte të tërin në çdo sekondë të ditënatës. Çdo sekondë
imja në praninë e saj, vija a s’vija erë cigareje, do të të shpërthente si
rrufe dashurie brenda saj. Ky paskësh qenë mallkimi im: të më donte
ime shoqe aq shumë, sa kjo dashuri të kthehej kundër saj.
Më tërhoqi nga dora për të hyrë në zyrën e Jorgjit, por ngurrova.
Si rregull nuk lejohej, kishte një procedurë të tërë si mund të hynte një
gjykatës te Kryetari. Kur ia thashë qeshi e më tha, Po ai është dhe
vjehrri yt! Bëra pas saj duke kaluar nën vështrimin e ngrysur të
Aristesë, që më lejoi të hyja vetëm se isha i shoqëruar nga Giti. Si
rregull, që të hyja te Kryetari, duhej t’ia thosha kërkesën Rajmondës,
ajo Aristesë dhe kjo e fundit Kryetarit. Vetëm në rast se Rajmonda
mungonte, mund të trokisja tek Aristeja.
Hymë në zyrën e Jorgjit. Dritarja ishte e hapur dhe ajri qe
pastruar. Saimiri dhe Jorgji rrinin ulur në kolltukë e diç bisedonin
me zë të ulët. Hyrja ime i befasoi, Jorgji u ngrys, madje sikur u bë
gati të ngrihej e të qortonte Aristenë, por u ul sërish e u përpoq të
merrte pamjen e tij të zakonshme, babaxhane. Kuptova se biseda e
tyre kishte të bënte me diçka tepër serioze dhe, kur hymë, ndërruan
temë. Kushedi ç’do të ketë ndodhur, thashë me vete, do të jetë
zbuluar ndonjë grup i rrezikshëm armiqësor.
Giti nuk qëndroi shumë, se ende i dukej se dhoma vinte erë
cigareje. E përcolla deri poshtë. Holli i madh i katit të parë ishte plot
me njerëz dhe nuk mund ta puthja. Më tha se do të shkonte në
shtëpi, e kishte mbaruar mësimin për atë ditë, më puthi në faqe dhe
u largua e qeshur.
Sa u futa në zyrën time, ra telefoni. U habita kur zëri që dëgjova
më tha se ishte Jorgji. Kur kishte punë, përherë dërgonte Aristenë për
të më thirrur, siç bënte me të gjithë. Më tha që kur të mbaronte orari
zyrtar, do të shkonim bashkë në shtëpinë e tij. Më dogji. Mos kjo
ftesë kishte lidhje me bisedën e Saimirit kokë më kokë me të?
E prita jashtë, pranë makinës së tij. Gjatë gjithë rrugës rrallë
këmbeu ndonjë fjalë me mua. Në prani të shoferit nuk para fliste. Dhe,
për çudi, nuk u ul në vendin e parë, po në ndenjëset e pasme, me mua.
243
Stavri Pone
Zbritëm përpara portës së madhe të shtëpisë së tij dhe makina u
largua. Përshëndeta Zoicën, e cila na vështroi me njëfarë shqetësimi,
se Jorgji nuk dukej në qejf. Jorgji më mori drejt e në studion e tij e i
tha së shoqes të na sillte nga një raki e kafe. Deri sa erdhi porosia
këmbyem ca fjalë të përgjithshme për një çështje civile që do të gjykoja
unë. Hyri vjehrra, që vuri gotat me raki dhe filxhanët me kafe në
tryezën e vogël përpara kolltukëve ku qemë ulur e doli. Kur mbetëm
vetëm, Jorgji hyri drejt e në temë.
-Mor djalë, ke gjë marrëdhënie me ndonjë femër tjetër?
U befasova aq shumë, sa u ngurosa. Po edhe sikur ta kisha ditur
se ç’pyetje do të më bënte, zor se do të kisha gjetur përgjigjen që do ta
qetësonte e që do të ishte një jo e fortë dhe e prerë. U përpoqa të
qëndroja sa më i qetë e më i natyrshëm.
-Ç’është kjo pyetje, shoku Jorgji?
-Të lutem, në shtëpi nuk do të më thërresësh asnjë herë shoku
Jorgji.
Bëra të formoja një buzëqeshje të natyrshme, jo të shtirur, se e
kisha kasavet të madh ta gjeja saktë paraemrin me të cilin ta thërrisja
Jorgjin në shtëpi, por ndjeva se më doli një ngërdheshje e pavull-
netshme.
-U bënë mbi pesë muaj që jam martuar me vajzën tuaj dhe ende
nuk di si t’ju thërras, - ia ktheva.
-Thjesht Jorgji.
-S’e kam të lehtë. Qenka e vështirë të kesh vjehërr shefin...
-Të lutem, të pyeta për diçka.
-Çuditem kush jua ka shtënë në kokë këtë mendim. Unë dua
Gitin dhe asnjë tjetër.
-I ke të sinqerta këto fjalë?
-Sigurisht. Po të mos e doja, nuk do ta kisha të pamundur t’ia
thosha asaj të parës.
Po gënjeja sheshit, veshët më digjnin, po s’kisha nga ia mbaja.
Më vetëtiu në mendje mendimi se më mirë të isha ndarë me Gitin
qysh kur m’u ngul Marina si thikë. Një mendim qesharak, sigurisht.
Se dhe Gitin e doja. Po edhe sikur të mos e doja, martesa me Marinën
do të shkaktonte tërmet jo vetëm në jetën dhe familjen time, po në të
gjithë fisin. Do të më degdisnin në ndonjë fshat dhe do të punoja në
kazmë, në acarin e dimrit dhe në zhegun e verës, i pavlerë e i përçmuar.
A ia vlente dashuria me Marinën një sakrificë të tillë? Po, thashë me
244
vete, dhe u drodha kur më doli përpara syve fytyra e saj që më qe
kthyer në idhull. Vetëm se nuk kisha karakter aq të fortë sa ta bëja. Po
ta kisha bërë, gjërat do të kishin qenë shumë më të thjeshta për Gitin,
familjen e saj dhe timen, ndonëse jo më pak dramatike. Dhe e
parandieja se shpejt do të bëheshin të tilla. Isha zhytur aq thellë, sa
kësaj pune do t’i dilte tymi shpejt dhe do të më vinte turp nga ky
teatralitet i përsosur që bëja përpara Jorgjit.
-Ashtu qoftë, - tha ai, por pashë se brenga dhe dyshimi nuk iu
larguan. Po përderisa nuk kishte fakte, se thashethemet Jorgji nuk
i merrte kurrë për fakte, ishte e kotë të më gërmonte më tej. Vetëm
tha:
-Të lutem, Gitit nuk do t’i thuash asnjë fjalë për këtë bisedë.
-Doemeos, - i thashë. - Ta shqetësoj kot?
-Aq më tepër në gjendjen që është, - ma ktheu dhe pashë se iu
errësua vështrimi dhe përsëri e mbërtheu ajo brenga e pakmëpar-
shme, të cilën me zor arriti ta mposhtte. - Do dhe një gotë?
-Jo, faleminderit.
-Po qe se dëshiron, merr një taksi dhe ejani sonte nga ne.
-Nëse do Giti, me gjithë qejf.
Pashë se vetëm tani sikur i erdhi fytyra në vend. Dhe m’u dhimbs.
Ishte burrë i shkëlqyer, njeri më të drejtë e më korrekt rrallë gjeje
dhe, në shumë anë, ishte pikë për pikë si im atë.
Ashtu bëra, mora një taksi, shkova në shtëpi, mora Gitin dhe atë
natë fjetëm në shtëpinë e saj. Kujtova se gjërat qenë sheshuar, po
isha gabuar, Jorgji po më sillej përherë e më ftohtë. Me siguri Saimiri
e furnizonte me fakte të reja.
Më 15 Dhjetor të atij viti, ditën e enjte, Rajmonda hyri në zyrën

time e më tha se më kërkonte një vajzë në korridor. E pyeta kush
ishte e ç’donte, po Rajmonda s’m’u përgjigj, doli në korridor e fill
pas saj dola dhe unë. Përpara meje qëndronte një vajzë që nuk
m’u duk fytyrë e parë. M’u afrua e më tha në vesh se ishte një
shoqe klase e Marinës dhe ajo i ishte lutur të më jepte një pusullë.
Ma vuri letrën fshehtas në dorë e u largua me të shpejtë.
Zemra më rrahu me forcë. Hyra në zyrë, i vura çelësin derës
dhe hapa pusullën, ishte e zhubravitur, e shkruar me stilolaps
shpejt e shpejt.
245
Stavri Pone
I dashur!
Po munde, eja sonte te shtëpia e jajës tënde dhe më bëj një sinjal. Na ka
ardhur një urdhër për të na hequr nga qyteti, po nuk thuhet se ku do të na
çojnë. Dita e fundit është nesër, pasnesër në mëngjes do të vijnë të na marrin.
Po erdhe, do të zbres poshtë vetëm për një minutë, se nuk dua të rrezikohesh.
Të puth fort, fort, jotja për jetë, M.
U lëshova në kolltuk i dërrmuar. E ndieja veten aq të kotë, aq të

pafuqishëm e të papeshë, e shihja jetën si një lumë të rrëmbyer që
kishte marrë në rrjedhat e tij të vorbullta një krijesë të dobët, të
pambrojtur, dhe unë nuk mund të hidhesha dot për ta shpëtuar.
Nuk mund të pyesja dot asnjë njeri se si ishte puna, pse po e hiqnin
nga qyteti familjen e Sadik Çelës ose, më saktë, atë çka kishte mbetur
prej saj. Kë të pyesja?
Hyra në zyrën e Rajmondës dhe e pashë të ulur në tryezën e saj,
e dyta pranë dritares, me sytë mbi një fletë dhe po shtypte në makinë
shkrimi. Punonin tri sekretare në atë zyrë. Qëndrova te dera me
shpresë se mos më shihte, por u desh t’ia tërhiqte vëmendjen Elena
Gjiknuri që ajo të ngrinte kokën. Sa hymë në zyrën time e pyeta me
zë të ulët nëse i kishte rënë në vesh ndonjë urdhër i dhënë nga
Gjykata ose policia për largimin e familjes së Sadik Çelës nga qyteti,
po qe se e kishte dëgjuar këtë emër. Më tha se e dinte se kush ishte
Sadik Çela, se në gjyqin e të birit që kisha zhvilluar unë ajo kishte
mbajtur procesverbalin. Madje vura se u prish në fytyrë e më
vështronte në një mënyrë disi enigmatike.
-Po ç’të intereson? - më pyeti e më zhbironte me sy. Hej dreq,
thashë me vete, mos edhe kjo e ka marrë vesh punën time me
Marinën? U mendova një hop, duhej ta kisha parashikuar atë pyetje.
-Dua ta di si është puna. Gjyqin e djalit të tij e bëra unë, dhe...
-Dhe çë? Nuk kuptoj shqetësimin tënd, - tha e më vështroi prapë
në një mënyrë vërtet të çuditshme, athua se dinte diçka e përpiqej
ta fshihte. Dyshova fort se do t’i kishte rënë në erë puna ime me
Marinën.
-Kushedi, kanë kapur ndonjë fakt që unë e kam anashkaluar dhe...
mund të mendohet se jam treguar i butë, dhe... Ti e di ç’më ndodhi
me atë gjyqin e Naftës, dhe...
Po ia këpusja kot, fjalët më dilnin të thata, pa ngjyrë, pa pikë
246
emocioni, se në të vërtetë nuk e kisha fare një shqetësim të tillë,
por me diçka duhej të përligjesha përpara saj, me diçka bindëse.
-Ah! Thashë mos kishe ndonjë hall tjetër, - ia bëri ajo.
-Pse, kjo pak të duket? Pak është që dikush atje lart të jetë kujtuar
për ta quajtur gjyqin tim kundër tij si oportunist?
- Do të mundohem mos zbuloj ndonjë gjë, - tha ajo e lehtësuar.
Dhe kishte të drejtë që nuk i jepte rëndësi shqetësimit tim. Nga
përvoja që kishte në gjykatë me siguri ishte e bindur se me faktet e
paraqitura kundër Denisit në gjyq unë i kisha dhënë aq sa duhej, as
më pak, as më shumë. Nëse dilte në dritë ndonjë fakt i ri, sikur edhe
organizatë terroriste të kishte ngritur, kjo dilte jashtë përgjegjësisë
së procesit që kisha zhvilluar unë.
-Megjithatë, them se kot shqetësohesh.
-Ashtu qoftë, Monda.
I buzëqesha ëmbël, mashtrueshëm, për t’i treguar se dhe aq fort
nuk e çaja kokën dhe ajo, si bëri një mimikë paksa përtallëse në fytyrë,
doli.
Erdhi pas një ore e më tha se nuk kishte arritur të mësonte gjë,
edhe Elena ishte e mendimit se gjyqi im kundër Denisit kishte qenë
krejt i rregullt dhe se as ajo nuk dinte të kishte ardhur nga lart ndonjë
objeksion kundër procesit tim. Vetëm kohë më vonë mora vesh se me
miratimin e Komisionit Zonal të Internimve Jorgji kishte dërguar tek
Emeli një ftues gjyqi me një mandat të posaçëm në të cilin thuhej
se familja e Emeli Çelës, bashkëshortes së Sadik Çelës, armikut të
popullit, tashmë i vdekur, urdhërohej të largohej nga qyteti. Nëse
armikun Sadik Çela pushteti popullor e kishte sjellë në qytet, këtë e
kishte bërë për t’ia lehtësuar sadopak jetën një njeriu të gjymtuar,
edhe pse armik. Tani që ai nuk jetonte më, familja e tij do të largohej
edhe për arsye të mundësisë së ndikimit jo të mirë të kësaj familjeje në
jetën politikisht të shëndetshme të banorëve të qytetit.
Isha mëse i sigurt se urdhri i dëbimit do t’u kishte rënë si bombë
Emelit e Marinës, sidomos Marinës. Meqenëse prej kohe nuk
banoja më te jaja, pak mundësi kisha të takohesha me të. Urdhri
qe dhënë të enjten, ditën që erdhi tek unë ajo shoqja e Marinës e më
solli pusullën. Të premten familjes i lihej kohë të përgatiste plaçkat
dhe të shtunën në mëngjes do t’i transportonin me një kamion me
shpenzimet e shtetit. Vendi i ri i internimit do të ishte një fshat
buzë Vjosës, afër bregdetit, ku pushteti vendor i atjeshëm u kishte
247
Stavri Pone
gjetur shtëpi.
Atë mbrëmje i këputa një gënjeshtër Gitit, i thashë se një miku
im i vjetër, Miço Spahoja, të cilin rrallë e tek ia kisha përmendur,
ishte shumë i sëmurë dhe do të shkoja ta shihja vetëm për pak
minuta. Giti ngriu, duke më parë me frikë.
-Po ai është i deklasuar! Më ke thënë se ke kohë që nuk takohesh
më me të.
-Nuk takohem. Po tani është ndryshe, vetëm sa ta shoh. Mos
do të bëj llogje me të?
Ajo hodhi një bashkë flokësh prapa veshit, drita e korridorit i
binte nga pas dhe flokët e saj dukeshin vërtet të artë, kurse sytë ia
shihja në gjysmerrësirën e verandës, të ndriçuar nga drita elektrike
e shtyllës së rrugës. M’u var në qafë, ndjeva frymën e saj të nxehtë,
më ngjeshi buzët fort, më puthi e më tha, Mos u vono!
Nuk shkova në shtëpinë e jajës, po në rrugicën që ndante kopshtin
e saj me pallatin e Marinës, pranë akacies, ku qemë takuar edhe një
herë tjetër vitin e kaluar, takimi i fundit për atë vit, në prag të Vitit të
Ri, kur i kisha dhuruar një triko dhe një palë këpucë të mamasë. I
fishkëlleva dhe nxori kokën në dritare. I bëra shenjë të zbriste poshtë,
po ma ktheu po me shenjë se e kishte të pamundur. U habita. Ajo
vetëm me t’ëmën ishte, ç’e pengonte? Dhe shpejt u zhduk nga dritarja.
Prita gati gjysmë ore, isha si më gjemba, Giti më kishte thënë
të mos vonohesha. Hyra në shtëpinë e jajës e m’u desh të sajoja një
rrenë edhe për jajën, pse kisha shkuar në shtëpinë e saj aq papritur.
Kisha hall se mos rastësisht vajtjen time te jaja e merrte vesh Giti e
më dilte gënjeshtra, kështu që i thashë jajës se më duhej një libër
për t’ia çuar Miço Spahos, ishte pak pa qejf, ajo e njihte Miçon që
nga fëminia jonë.
Shkova në dhomën time të dikurshme, tani e ndryshuar, tryeza
e punës nuk ishte më. Po në musëndër ende mbaja librat dhe Shënimet
e mia. Kështu, bëra sikur mora një libër që nuk më duhej fare dhe
vrisja mendjen të gjeja një përligjje për të dalë në kopsht. Nuk vonoi
shumë dhe në xhamin e dritares kërciti një guralec. U dëgjua një
kërcitje tjetër nëpër degët e pemëve, ndoshta të akacies, një gur u
përplas në to e fill pas saj kërcitja u dëgjua te një saksi lulesh, siç
duket guri kishte rënë atje.
Dola në kopsht, ndeza fenerin elektrik dhe nisa të kërkoja ku
kishte rënë guri në të cilin Marina me siguri do të kishte mbështjellë
248
ndonjë letër, si atëherë kur i vdiq i ati. Pas pak erdhi jaja që më
pyeti se ç’kërkoja tani natën në kopsht. Ishte një nga pyetjet më të
vështira që më qenë bërë ndonjëherë në jetë. Vetëm një i marrë mund
të kërkonte nëpër terr ndonjë gjë që i kishte rënë gjatë ditës. Kurse
unë kisha muaj që nuk banoja më atje. Ç’t’i thosha?
-Mbaj mend se më ka rënë diku këtu një stilograf e më duhet,
dua të shkruaj diçka.
-Di unë ku ke një stilolaps, - tha ajo. - E kërkoj unë nesër
stilografin.
Prapë u zura ngushtë e megjithatë vazhdoja të kërkoja pranë
saksive me lule. Mirë, i thashë jajës, futu brenda se është ftohtë.
Erdha. Jaja iku. E pashë letrën të mbështjellë në një gur zalli sa një
top pingpongu, kishte zënë vend pranë një vazoje me krizantema.
E mora dhe e futa në xhep. Pashë nga dritarja e Marinës, në të u
shfaq koka e saj, i bëra shenjë se e kisha gjetur letrën dhe ajo u zhduk
sakaq.
Hyra në dhomë dhe jaja më solli stilolapsin. Hapa një fletore
dhe bëra sikur fillova të shkruaja dhe jaja doli. Nxora nga xhepi
gurin me letrën, këputa peun, pe i zi, e çmbështolla dhe fillova ta
përpija.
I dashur, i daashur!
Ah, sa do të doja sikur të takoheshim vetëm për një minutë! Po te
dera kanë vënë një polic, nuk na lë të dalim as mua as mamanë. Një
absurditet pa fund!
Të kam dashur dhe të dua deri në thellësinë më të pakufishme të zemrës
dhe nëse do të vdes, nuk i dihet, do të vdes me fytyrën tënde përpara syve. Do
të të dua edhe përtej varrit... Të desha që në shikimin e parë, fillimisht turbull,
se atëherë dashuria ime për ty ishte si një avull i frikshëm që më frynte rreth
shpirtit, po kur të pashë nga afër, te furri, të kujtohet?, zemra sa nuk më
çau kraharorin, por vitet e internimit më kishin mësuar t’i zotëroja ndjenjat,
të mos u besoja njerëzve, aq më pak një njeriu të pushtetit, si ti... Tani që po
na internojnë përsëri ose, më saktë, po na ndërrojnë vendin e internimit,
dielli i shpresës sime se do të shihemi u shua dhe kjo më bën të vuaj pa masë.
Kam dy ditë që qaj nëpër shtëpi, qysh ditën kur na lajmëruam të ngremë
249
Stavri Pone
plaçkat, dhe mamaja nuk di si të më qetësojë. Ky është fati ynë, i të
internuarve, vetëm të vuajmë...
Ajo që më ngushëllon e do të ndrijë në ditët e zymta të së ardhmes sime
të panjohur janë kujtimet për ty. O Zot, asnjë vajzë nuk besoj të ketë
dashur ndonjëherë një djalë sa unë ty! Ti je dashuria ime e parë dhe e
fundit në jetë dhe vetëm me Ty arrita të kuptoj se ç’është dashuria dhe në
ç’qiej lumturie të shpie ajo edhe në ditët më të zeza...
Do t’i lutem Shën Mërisë të më bëjë të të shoh në ëndërr çdo natë, të të shoh
edhe sikur je në krah të nuses tënde. Nuk e fsheh që e kam zili atë dhe jo për keq,
po për atë që ajo ka fatin e madh që është gruaja Jote. Do të të dua sa të kem
frymë dhe jam e bindur se një ditë shpirtrat tanë do të takohen. Të puth fort, i
Dashuri im, gazi im, dhimbja ime, Ylli im, Poezia ime më e bukur... Të puth fort
dhe do të isha e lumtur sikur të mundja të të shihja nga larg sado rrallë, vetëm për
t’u çmallur pa qenë pranë teje, jo për të mbajtur gjallë dashurinë time për ty, se
ajo nuk vdes kurrë, por që ta ndieja praninë tënde edhe me kilometra larg. Por e
ndiej që nuk do të të shoh më.
Lamtumirë, i dashur. Lamtumirë, shpirti im, jeta ime, i vetmi e më i
madhi gëzimi im në jetë! Qofsh i lumtur! Jotja për jetë, M.
U lëshova në krevatin tim të dikurshëm, që ende ndodhej në

vendin ku kishte qenë, ku kishim bërë aq herë dashuri me Marinën
dhe më mbytën lotët. Përgjoja se mos vinte jaja, po nuk erdhi.
Bënte ftohtë, aq sa më kërcisnin dhëmbët, po nuk e ndieja, kisha
një zjarrmi nga brenda.
Marina më kishte krijuar një atmosferë tjetër, më kishte dhënë
një frymëmarrje tjetër, kishte krijuar tek unë një dimension të katërt,
kishte mprehur topitjen e harresës e më kishte kthyer në një arkiv
kujtimesh vetëm të saj dhe vështrimi i saj kishte derdhur mbi mua
një solucion lazeri që lante papushim duke stampuar imazhe të
mister-shme të fytyrës dhe të qenies së saj dhe unë ndihesha i
pafuqishëmn për ta larguar nga vetja atë lloj fotografimi që më
qe thadruar si obsesion. Vetëkontrolli lëkundej dhe çastet trokitnin
mbi mua me shkrepjet e një aparati kinematografik që projektonte
vetëm një fytyrë dhe, kur doja të sillja në kujtesë fytyrën e Gitit, që
250
më priste në shtëpi me padurim, edhe ajo e torturuar nga kjo
mungesë imja që po zgjatej, ndodhte një hibrid i përçudur mes të
dyjave, një Marinë/Giti apo Giti/Marinë, njëra në varësi të një
dashurie të kurorozuar me martesë, tjetra të një dashurie të dënuar
me harresë. Koha rridhte dëshpërimisht për të përjetuar absurditetin
e kësaj gjendjeje të papritur jashtë kontrollit tim, të cilën duhej ta
kisha flakur prej kohe.
Ne bëhemi viktima të lojërave tona dhe kur duam që loja të
mbarojë, ajo s’ka të ndalur, është si një tren elektrik ajror me frena
të prishura, me britma llahtari e paniku, me emocione që sfidojnë
veçse vdekjen. Nuk di sa isha në gjendje t’i çstampoja ato imazhe
apo mirazhe të mistershme që më torturonin. Më tmerronte ikja
e Marinës - ishte pasthënia e librit tim me të, e një fundi që po
trokiste, dhe e ardhmja me të ishte pus i thellë - edhe pse fillimi
kishte pasur trajtën e një ngjizjeje të ëmbël, të mjegullt, lojcake,
kureshtare, por duke marrë vrull si meteori që lëshohet drejt tokës
gjithë flakë në rënie të lirë, ajo dashuri-meteor kishte rënë mbi
mua nga dritarja e katit të gjashtë të pallatit aty pranë. E ardhmja
ishte po aq tronditëse mu për shkak të papërcaktueshmërisë së saj.
Përherë të mundon frika se kur shkrihesh trup e shpirt me njeriun
e duhur ndoshta jo në kohën e duhur (a nuk ishte gabim në kohë
dashuria ime me Marinën?) do të të thahen shpresat për të nesërmen,
por ajo çka të habit është se në këtë gabim të dukshëm kohor krijohet
një ujitje e re, që sfidon frikën, dhe shpresat lulëzojnë vazhdimisht,
ndonëse përherë të kërcënuara nga frika. Frika shpesh është sinjal
paralajmërues për të mbrojtur dashurinë; mungesa e saj do të sillte
moskokëçarje e vetëshkatërrim. Dashuria nuk ka jetuar kurrë pa
frikën, frikën e një lloji të veçantë, por, mjerisht, shpesh ajo frikë
nuk ka mundur t’i parandalojë dot të dashuruarit të shkojnë edhe
drejt vdekjes. Megjithatë, lumturisht frika është fener që ndriçon
natën e errët të së paparashikuarës dhe jep koordinata të sakta se
ku ndodhesh e nga çfarë duhet të ruhesh. I vetmi rast kur frika
është armike e dashurisë është në aktin e saj. Kur bën dashuri nën
frikë, ndjenjat të mpihen dhe dashuria nuk e arrin kulmin dhe nëse
kjo ndodh, ai është shumë i rrallë e ndoshta më i paharrueshmi.
Pra, gjithçka kishte marrë fund. A do ta shihja më Marinën? A
do të mund të shkoja ta takoja tek ai fshati afër detit? Ku binte ai
fshat? Si quhej?
251
Stavri Pone
Këtë pyetje të fundit ma sqaroi Rajmonda disa ditë më pas, përherë
me atë gjysmëbuzëqeshje enigmatike, të përvuajtur, të vrarë, të fyer
deri në dhimbje - e kisha braktisur për një femër, apo për dy? Vallë
i dinte lidhjet e mia me Marinën? Por ma përforcoi edhe Saimiri, i cili,
pas deportimit të Emelit me Marinën, më tha si rastësisht, teksa pinim
kafe, se familjen e atij gjeneralit të vdekur e kishin hequr nga qyteti
dhe e kishin çuar në një fshat të largët buzë grykëderdhjes së Vjosës,
më tha edhe emrin e fshatit. Unë bëra sikur nuk u kushtova rëndësi
këtyre fjalëve, po u ndjeva sërish si në atë trenin elektrik ajror me
frena të prishura. Apo s’kishte bërë ftohtë atë të shtunë, me erë e shi
dhe, më pas, kur u takova me Marinën, më tregoi se të dyja, ëmë e
bijë, ishin bërë qull kur kishin shkarkuar plaçkat, sepse askush nga
fshati nuk i kishte ndihmuar, përveç shoferit.
Në qendër të fshatit u kishte dalë përpara një burrë që u tha të
paraqiteshin te kryetari i këshillit të fshatit dhe te kryetari i Frontit.
Ata i kishin thënë se këtej e tutje do të banonin në fshatin e tyre dhe,
nëse dëshironin, mund të punonin në kooperativë. Kryetari kishte
nisur një njeri me to për t’u treguar shtëpinë ku do të banonin. Marina
ishte pesë muajshe shtatzënë dhe çudi si nuk kishte dështuar duke
mbajtur plaçkat. Po shoferi kishte qëlluar burrë i mirë, nuk ishte
larguar menjëherë pas shkarkimit të makinës, i kishte pyetur nëse
do t’i ndihmonte kush. Kur Emeli, e përlotur, kishte mbledhur supet,
ai i qe përveshur punës bashkë me to.
Gjithçka që hoqa më pas e kisha nga koka ime, se koka bën e
koka pëson, i thonë një fjale, por edhe nga Saimiri. Nuk e kisha
hallin pse i tregoi Jorgjit për dashurinë time me Marinën se, në mos
ai, dikush tjetër do ta bënte. Po pse më futi në burg. Pse tradhtoi
besimin që kisha tek ai në aq biseda konfidenciale që kishim bërë
që në fëmini. Kishim ngrënë bukë te njëri-tjetri. Kishim fjetur në
shtëpitë e njëri-tjetrit. Ç’ishte kjo gjëmë? Kurse më kishte qëlluar
që ndonjë shok, me të cilin nuk kisha pasur shumë muhabet, më
befasonte me mirësinë e tij. Kur shkova një herë në Tiranë, kur ende
s’më kishin dhënë të drejtë studimi për arsye të arratisjes së një
kushëriri të largët, Viktor Llazoja, që nuk e kisha patur shumë shok
në gjimnaz, ndau me mua racionin në mensë, më gjeti krevat në
konvikt e më lau edhe çorapet (pa e ditur unë, se s’do ta lija). Qoftë i
bekuar atje ku është!
252
Punët po shkonin keq e më keq. Ca kohë pas gjyqit të grupit të
Naftës, që u quajt jo vetëm i dështuar, por gati armiqësor, kur Giti
më merrte me të mirë e qante mbi kraharorin tim sa unë çahesha
nga dhimbja dhe urreja veten time të dyzuar, një të shtunë në darkë
i thashë Gitit se do të shkoja në Lushnje, më ftonte një shok i fakultetit,
se fejohej. Normalisht duhej të shkoja bashkë me të, po kishte ca
kohë që ajo nuk udhëtonte me makinë, nuk duronte dot erën e
benzinës. Pata frikë mos më thoshte, Do të vij me tren, po nuk
tha, dhe unë nuk u ndjeva.
Kur kisha dalë nga puna, kisha takuar atë taksixhiun që
njihja, jevgun, që na kishte çuar mua e Marinën në Shënpjetër kur
ajo qe pagëzuar dhe i thashë se të nesërmen doja të më çonte në
filan fshat, e pyeta sa bënte dhe lamë vendin dhe orën e takimit.
Të nesërmen në mëngjes Giti më përcolli te porta e më puthi me
shpirt, me drithërimë, me mallëngjim, Nuk e di pse më është shpifur
një frikë, më tha, mos të ndodh ndonjë aksident, Më mirë ik me
tren, mirë? Mirë, i thashë, dhe u drodha jo për vete kur zuri në
gojë aksidentin, po për të. Më mbetën gjatë në sy dritëzat e njomështa
të syve të saj me vizëllime të kaltra, buzëqeshja e saj e çlitër, malli që
digjej në ta si një plagomë e ethshme për të më mbajtur brenda tyre
të burgosur... Ah, ç’mall i thellë është malli i dashurisë, kisha dëgjuar
se ai ngrinte edhe kapakun e rëndë të varrit për të parë njeriun e
dashur, Njeriun e Dashur!, dhe ajo nuk luante vendit pa ikur unë,
ndonëse e rënduar nga barra, dhe kur i ktheva shpinën e nisa të
largohesha për te vendi ku më priste taksia, i thashë vetes horr, që
kisha hak jo vetëm burgun, por edhe ferrin, dhe jo ferrin socialist
dhe, kur ktheva kokën, ajo ende qëndronte pranë portës pa lëvizur,
me njërën dorë në shtyllën vertikale të saj, pa pyetur për të ftohtit,
dhe i shihja flokët e verdhë që i lëshoheshin si ujëvarë në supet e saj të
mbushura, si ato ujëvarat që kisha parë në Dardhë, pranë njërës
prej të cilave, të shtrirë në bar, kishim bërë dashuri dhe për pak desh
u ktheva, por ai magneti që më tërhiqte te Marina kishte qenë me
forcë shkatërrimtare, të përbindshme, dhe mendimi se do të takohesha
me të më bëri të mos e ktheja më kokën pas për të parë nëse Giti ishte
futur në oborr apo jo dhe nxitova hapat duke urryer veten.
Ishte e diel, 23 dhjetor 1979, dhe të nesërmen, më 24, Marina
kishte ditëlindjen, mbushte 20 vjeçe, por të hënën nuk mund të shkoja.
Rrugës, duke shkuar për te vendi ku do të takohesha me taksixhiun,
253
Stavri Pone
hyra në një ushqimore dhe bleva dy shishe verë, një shishe raki, dhjetë
konserva sardele, dy kuti qumështi të kondensuar, dy pako makarona
e dy oriz. Vetëm ato ushqime e ndonjë tjetër mund të gjendeshin pa
listë. Shitësja u tregua e sjellshme dhe m’i ndau në dy pako që i paketoi
me një letër të trashë ambalazhi bojëkafe.
Hyra te bulmeti me shpresë se mos gjeja dërrmila djathi, që
shiteshin me gjysmë çmimi, po jo, s’kishte. Djathi, gjalpi, kafeja e
plot artikuj të tjerë shiteshin me listë, po nuk kishte as sallam, që
shitej pa racion, se dilte rrallë. M’u kujtua një ngjarje që i kishte
ndodhur një shoku tim inxhinier. Kishte hyrë në një dyqan bulmeti
dhe kishte pyetur shitësin, një burrë i vjetër ai: Ke djathë të bardhë?
Jo. Djathë kaçkavall? Jo. Po gjalpë? Jo. Po gjizë? Jo. Ndonjë shishe
qumësht? Jo. Ndonjë shishe kos? Jo. Ndonjë konservë mishi? Jo.
Sallam? Jo. Marmelatë? Jo. Po ti ç’dreqin do që rri këtu?, ia kishte
kthyer shoku im dhe shitësi e kishte parë si i shushatur, pa qenë në
gjendje t’i thoshte një fjalë.
Taksia po më priste në vendin e caktuar e pas ndonjë ore u ndodha
në fshatin ku banonte Marina me t’ëmën. I thashë taksixhiut të më
bënte një nder, të pyeste se ku banonte një familje e internuar e ardhur
rishtazi në fshat, se mua, si gjykatës në po atë rreth, mund të më
njihnin, kurse atë nuk e njihte njeri. Duke m’u marrë goja i thashë
si nëpër dhëmbë se si gjykatës më duhej të sqaroja nja dy gjëra për
atë familje e ca dokrra të tilla, po fshatarët mund ta keqkuptonin
vizitën time. Me marifet i dhashë të kuptonte që, kur të kthehej në
qytet, mos ta bënte për fjalë me njeri vizitën time, kisha hall se i
shkiste goja padashur. A më besoi, a bëri sikur më besoi, nuk e di,
po kurrfarë fjale nuk nxori për atë vizitë. Ç’i duhej, kur kishte gjetur
goxha klient? Nga vajtja ime në fshat fitonte sa tërë ditën në qytet.
Unë zbrita, kurse ai vazhdoi për në qendër të fshatit me taksi e pas
ndonjë çerek ore u kthye. Hip, më tha, e kishte mësuar shtëpinë.
Taksia nisi të ecte rrugës së fshatit duke u troshitur, unë i ulur në
sediljen e pasme, me kokën të mbëshetur në sediljen bosh përpara
meje që të mos më shihte njeri në fytyrë. Pranë një porte të vjetër
ndaloi. Para se të zbrisja shoferi më pyeti nëse duhej të më priste. Jo,
i thashë. E pagova, e falënderova, mora pakot dhe shoferi i dha
makinës mbrapsht për të gjetur një vend të përshtatshëm për ta kthyer.
Hodha sytë nga shtëpia, po ç’të shihja! Ishte një kasolle e
vetmuar, pa shtëpi tjetër pranë, me mure të shtrembëra e të leskruara,
254
e ronitur dhe e palyer prej kohe, me një oborr të vogël përpara, të
pambjellë, me një pemë të zhveshur, që m’u duk se ishte qershi, e
mardhur nga dimri. Me një fjalë i gjithë ai mjedis m’u duk i mbytur
nga një pikëllim shkretan, jo nga ai pikëllimi dimëror, që nganjëherë
të pëlqen aq shumë për drejtpërdrejtësinë e tij, për lakuriqësinë e tij
të sinqertë, pa ojnat dhe veshjen e bleruar të pranverës, por një pikëllim
i shkaktuar nga mjerimi e varfëria.
Shtyva trinën e hyra në oborrin e zhveshur, ku qenë një qershi,
dy marinëza të mardhura, disa koriandra, carangtha e rruazore. Duket
Marina e kishte dëgjuar zhurmën e makinës, kishte përgjuar nga dritarja
duke hapur paksa kurtinat e mbyllura dhe doli te dera, vuri për një
çast dorën në sy, klithi si e çmendur nga gëzimi e habia e ngarendi
vringthi drejt meje. Dukej si e porsazgjuar nga gjumi, me siguri kishte
qenë duke lexuar a duke shkruar ndonjë poezi, me flokët të shprishur
skorofole, me një bluzë me jakën të hapur gjer te lugu i bardhëremë
mes gjinjve, me një fund të shkurtër mbi gjunjë e me një palë çorape
të gjata, të bardha, akull të pastra.
Pashë një herë rrotull, nuk kishte frymë njeriu. Lashë pakot përtokë
dhe, kur u ngrita, ajo hapi krahët me fytyrën të përdjellur nga
lumturia dhe unë e përfshiva për kraharori dhe e rrëmbeva në krahë
dhe e ngrita peshë dhe nisa ta rrotulloja, edhe pse qe rënduar paksa nga
barra, po jo për muskujt e mi, dhe e rrotullova disa herë dhe fundi i
saj i shkurtër u kthye në tutu balerine dhe pastaj eca drejt derës pa e
lëshuar dhe ndieja prekjen e këmbëve të saj që i vareshin lirshëm
dhe shihja fytyrën e saj të ndritur nga gazi ngjitur me timen dhe
thithja aromën e saj, dihatjen e saj, dhe buzët i mbaja të ngjitura në
rrëzë të qafës së saj, në atë bardhësi të magjishme, atje ku i buisnin
krrelat e flokëve të errët dhe, si e lëshova, nuk e shkëputa nga vetja,
sepse më ëmbëlsonte papra kontakti i kurmit të saj dhe i gjinjve të
saj të mahnitshëm dhe e putha gjatë në buzë, shumë gjatë, deri kur
në mesore u shfaq një hije.
Ishte Emeli, të cilën e përshëndeta me përzemërsi e i dhashë dorën.
Nuk e kisha parë që kur shkonte pas makinës së varrimit të të shoqit
bashkë me Marinën. Mesorja ishte e ngushtë, e shtruar me çimento,
dhe kishte dy dyer, po nuk kuptova nëse shtëpia kishte dy dhoma,
apo njëra ishte dera e banjës. I thashë Marinës të shkonte jashtë të
merrte pakot dhe ajo u kthye me to. Më futën në dhomë dhe njoha
mobiljet që kisha përfshirë me sy të shpejtë atë ditë kur kisha
255
Stavri Pone
rregulluar antenën, po të rrasura keq e keq, madje dy kolltukë, më
tha Marina më vonë, i kishin lënë në një haur të braktisur prapa
shtëpisë, se në dhomë nuk kishte vend.
Në dy anët e dhomës, përgjatë murit, ishin dy kanape, duket flinin
të dyja në një dhomë. U bëra kureshtar të dija nëse Emeli e kishte marrë
krevatin e saj dopio të martesës apo u kishte mbetur diku internimeve,
po mund të pyesja Marinën më vonë. Mund ta kishin në dhomën tjetër,
mbase shpresonin se Denisi mund të lirohej më shpejt nga ndonjë
amnisti e do të vinte në shtëpi.
U ula në kolltuk e fillimisht nuk isha në gjendje të flisja. Por Emeli,
zonjë grua, më nxori nga sikleti, më pyeti me përzemërsi si të isha një
i njohur i vjetër, kurse ishte hera e dytë që më shihte, se si isha, si i
kisha nga shtëpia dhe nëse kisha ftohtë të ndiznin zjarr në oxhak se
kishin mbledhur shkarpa, kërcunj e rrënjë, se nuk ishin fort keq për
dru. Po mirë, i thashë, se më kishte hyrë vërtet të ftohtit dhe u preka
nga mirësjellja e saj.
I bëri shenjë Marinës, e cila ndezi zjarrin, kurse Emeli më nxori
tabakanë ku kishte një kupë me tri karamele dhe një gotë raki. Piva
vetëm rakinë e thashë nëpër dhëmbë njëfarë urimi, se ç’urim mund
t’u thosha, të rrinin gëzuar në atë internim të ri? U thashë se kisha
sjellë ca gjëra për ditëlindjen e Marinës për ta festuar ashtu, thjesht.
Faleminderit, tha Emeli, po jeni harxhuar, dhe hapi pakot. Desha t’i
thosha se çdo dhuratë për Marinën ishte pak, po mundësitë i kisha
të kufizuara, po heshta.
Ndërsa Marina përgatiste drekën, makarona, po kishin dhe
fasule, biseduam për gjëra të përgjithshme. I pyeta nëse kishin marrë
vesh gjë për Denisin. Emeli më tha se kishte marrë leje nga pushteti
i fshatit dhe kishte shkuar në burgun e Ballshit, e kishte takuar, mirë
ishte. Marina nuk kishte shkuar se ishin keq nga gjendja ekonomike,
rruga kushtonte. Heshta, nuk dija ç’të thosha. E pyeta a kishte të
tjerë të internuar në atë fshat. Po, tha, janë dhe tri-katër familje,
me ta bëhemi, të tjerët nuk na afrohen. Më pyeti se si mendoja,
edhe sa mund të zgjaste internimi i tyre. I sugjerova t’i bënin një
lutje Presidiumit të Kuvendit Popullor, megjithëse, shtova, për të
qenë realist, fakti që Denisi ishte në burg e ndërlikonte situatën.
Emeli heshti, e kuptonte se duhej të kalonin vite derisa t’i hiqnin
nga internimi.
Marina e përgatiti drekën dhe u ulëm në tryezën e bukës që
256
ndodhej puqur me murin. Hapa një shishe verë, katër konserva
peshku, Marina solli makarona e fasule, unë mbusha një gotë raki,
ato verë, dhe ngritëm gotat. I urova Marinës dhe Emelit që Marina të
bëhej edhe njëqind vjeçe dhe si kaluan çastet e para, u ktheva nga
Emeli.
-Mamaja e Marinës, - ia nisa, - desha të këmbeja dy fjalë me ju.
Ajo m’i nguli sytë e saj bojëhiri, të rrethuar nga disa rrudhëza të
imta, dhe priti ç’do t’i thosha.
-Dua t’ju flas hapur. Dashuria ime me Marinën, në pozitën time,
është vërtet absurde. Jam i martuar, me punë të mirë, nga familje e
mirë. E kuptoj edhe vetë që kjo që bëj është një aventurë që nuk e di
ku do të më çojë. Ndodhem vazhdimisht në dilemë: t’i flak të gjitha e të
vij këtu, të jetoj me Marinën, apo ta vazhdoj këtë dashuri hajdutçe,
si deri tani, pa e ditur se ku do të përfundoj. Një gjë di të them: pa
Marinën jam në prag të çmendurisë.
Ajo më ndoqi me vëmendje, pastaj foli.
-Që kur më foli për dashurinë tuaj, - tha për Marinën, - e
kuptova që ishte e pashpresë. U pikëllova pa masë. Të ishte
dashuruar me një si ne, do të martohej me të dhe do të mblidhte
mendjen. Kurse kështu... ajo vetëm vuajtje ka.
-Unë nuk pendohem kurrë për këto vuajtje! - ndërhyri Marina
dhe u bë flakë në fytyrë.
-Kisha dëgjuar që dashuria të çon në marrëzi, po që ta shihja
këtë me sytë e mi, tek ime bijë, nuk e kisha menduar kurrë. Iu luta
të hiqte dorë që në fillim, po nuk dëgjonte. - Emeli u përlot dhe
fshiu sytë me pecetën e bukës. - Për mjerimin e saj... As juve nuk ju
vë faj, e doni. Unë nuk di se kush ka faj e kush nuk ka, - vazhdoi ajo
dhe prapë i buisën lotët. - Kur mbeti shtatzënë iu luta ta hiqte, po
nuk deshi. Do ta rris, tha, dhe nuk do të martohem kurrë. Po mbase,
edhe pse me fëmijë, i del ndonjë fat.
-Kurrë! - tha Marina. - Fati im qe vetëm ky djalë, - tha për mua
dhe u përlot. - Fati, dashuria dhe dhimbja ime. Gjithë jeta ime.
Emeli u ngrit.
-Unë i dhashë fund, ju vazhdoni. Po shkoj te një familje e inter-
nuar. Do të flini sonte këtu?
-Jo. Nga ora tre do të iki. Do të shkoj në këmbë deri në rrugën
nacionale për ndonjë makinë. Nesër më duhet të jem në punë.
Emeli u përshëndet me mua e doli. Kur dëgjuam trinën që u
mbyll, Marina m’u hodh në kraharor, m’u ul në gjunjë si fëmijë e
257
Stavri Pone
më mbante shtrënguar për qafe. Ktheva fytyrën nga ajo, i largova
një krrelë nga flokët dhe e putha.
Pastaj e mora peshë në duar dhe e çova në kanape, ku nisa ta
zhvishja ngadalë, ngadalë, duke e ledhatuar si duke e mesmerizuar
dhe ajo nuk m’i ndante sytë, m’i mbante ngulur thellë si të donte të
shihte diçka përtej tyre, të hynte në thellësitë e shpirtit tim për të
zbuluar mistere të panjohura që do ta çonin përtej botës së saj reale,
sepse as seksi nuk i mjaftonte për të më rrokur të tërin, siç nuk
më mjaftonte mua për të, dhe tashmë dhoma qe ngrohur mirë dhe
ajo m’u zbulua lakuriq, vetëm me varësen me kryqin e artë në
qafën e saj të farfurinjtë që i varej anash, me gjinjtë ende të pafryrë
nga shtatzënia, por të mëdhenj, të fortë e trallisës, siç kishin qenë
përherë, me barkun paksa të fryrë, dhe unë nisa t’ia fërkoja lehtë e
lehtë lëkurën e erëndshme të barkut të saj si qelibar dhe ajo fërgë-
llonte e dridhej dhe sytë iu mbushën me lot e belbëzoi, Me kujdes,
shpirt, mos e lëndo atë aty brenda, se e dua shumë, e dua që tani,
dhe unë i thashë të mos kishte merak, dhe ngrita kofshët e saj aq të
bukura dhe trupi i saj mbante një aromë aq të mirë edhe në mjerimin
e tyre, ku laheshin në banjë me ujin e pusit të ngrohur në kazan,
por laheshin çdo ditë, dhe unë u zhyta në trupin e saj llahtarisht të
brydhët e marramendës, si të lyer me ajkë qumështi, dhe ëmbëlsia
më kulloi në gjithë qenien dhe u bëra njësh me trupin dhe shpirtin
e saj dhe me dashurinë e saj të valë dhe kur shkundja na kaloi u
lëshova përbri saj në kanapenë e ngushtë që mezi na nxinte, e
ngrita për beli me kujdes dhe e vura mbi kraharor duke ndier
ëmbëlsinë e buzëve të saj mbi buzët e mia dhe qëndruam ashtu të
shtrënguar deri në harrim.
Pas një muaji e ca ditësh, më 2 Shkurt 1980, që binte e diel, shkova

e takova përsëri. Këtë radhë jo me taksi, më çoi Niaziu, ai që më
258

Lotet e Trendafilit

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Lotet e Trendafilit

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

STAVRI PONE

Kopertina: Alfred DRAGUSHA

Çdo ngjashmëri me ngjarje e persona realë është krejt e rastit.

Liria e individit nuk është dhuratë e qytetërimit. Ajo ka qenë

Dola nga burgu më 17 mars 1991, ditën e enjte, dhe në darkë

Dy ditë nuk e mora veten nga tronditja. Më mirë sikur Flora të më

Në mars të vitit 1992 u bënë zgjedhjet parlamentare ku morën

Kështu kaloi viti i parë në spital, me turbullime, kthjellime e lexime

1 shpirti karakteristik i një bashkësie, populli ose sistemi

U gjenda në Athinë afër drekës, në një ditë të bukur shtatori të

U gjenda sërish në dhomën time të spitalit, me drekën të pa-

Mbeta për një kohë të gjatë me sytë të gozhduar te letra, pastaj i

Ditët në spital rridhnin të njëtrajtshme, pak a shumë si ato të

Një ditë u zhduka përsëri dhe e gjeta veten në Gjermani, me një

Në fund të qershorit të viti 1994, në kuadrin e ndihmës së mjekëve

Nuk e mora vesh sesi u gjenda sërish në rrugët e Athinës së vjetër,

Dola nga spitali në fund të qershorit 1994 në një dehje delirante,

Në fund të qershorit të vitit 1995 Prof. Hardi erdhi prapë, siç

Punova te dyqani i Petraqit dy vjet, deri në qershor të vitit 1997.

1 shkollë e mbështetur te Vedat në Indinë e Lashtë, me shkrime në gjuhën e hershme

1 Drita vjen nga Lindja (lat.)

Pas disa ditësh pyeta Pirron në telefon nëse më kishte ardhur

Isha i kënaqur me punën, procedurave ua mora dorën dhe Lin-

Çdo ditë, sapo kthehesha nga puna në shtëpi, krahas shkrimit

Ora ishte rreth 10 e mëngjesit, isha në zyrë, i ulur përpara KP-

Në mars të 1997-ës, kur u hapën depot e armëve, u bashkova

Atë kohë nuk banoja në shtëpinë e prindërve të mi, në lagjen 1

Hëngrëm mëngjes me nga një panine e dy kremviçe dhe teksa

Sh. Saimir Yzeiri

Duke u përpjekur ta fshihja sa më shumë zilinë që ndjeva për

Festa në shtëpinë e Jorgjit ishte më e bukura në të cilat kisha

Giti e ngriti grupin e frëngjishtes në fillim të majit në një dhomë

Kishte nisur vera e nxehtë, ishte fillim korriku, po kursi i frëngjishtes

Të nesërmen në punë vura re një ndryshim te Jorgji, më ftoi të

Një mbrëmje korriku shkuam në kinemanë verore, shfaqej filmi

Një të diel nga fillimi i gushtit i kërkoi prapë të atit makinën, se

Isha në zyrë, i zhytur thellë në atë dreq çështjeje të ngatërruar të

Më 1 gusht Giti e ndërpreu kursin për ta filluar në shtator dhe

JORGJI: Mos t’i kisha njohur njerëzit e kësaj krahine në Luftë,

Dhe ia morën të dy një kënge të krahinës dhe kombinonin bukur.

Fillimi i tetorit bëri gjithë shira që vazhduan dy javë, po më në

Vajza që dilte vazhdimisht në dritare kur bëja ushtrime jo vetëm

Sa herë takohesha me Gitin më brente dyshimi: i kishin rënë

Pas një jave jaja shkoi në llixhën e Elbasanit për 15 ditë, ku

Gjatë atyre dy javëve, pas takimeve me Gitin, e merrja çdo

Në fillim të dhjetorit i kërkova Fatmir Begollit një nder tjetër,

Më 24 dhjetor 1978 Marina kishte ditëlindjen, mbushte 19 vjeçe.

Unë rri në breg dhe thith në veten time

Vazhdoja të lexoja i përpirë. Poezitë e saj më kishin futur në një

Një natë vonë, pas ditëlindjes së Marinës, teksa po hyja në

Mora në telefon Niazi Doganin e i thashë se kisha një muhabet.

Po atë të shtunë, më 30 dhjetor, kisha bërë gati një pako për

Të nesërmen, më 31 dhjetor 1978, në vigjiljen e Vitit të Ri, që

Një të hënë, në datën 5 Shkurt të vitit 1979, Saimiri erdhi në zyrën

Të shtunën, disa ditë pas vizitës te Denisi, për të cilën i kisha

Të dielën, më 1 korrik1979, shkova në plazh me Marinën. Kishte

U martova me Gitin më 15 korrik, të dielën. Në jetën e çdo njeriu

Gjysmën e muajit të mjaltit, domethënë lejen time vjetore prej dy

Një ditë, rreth dy muaj pas dasmës, Jorgji më thirri në zyrë e më

Në prag të festave të nëntorit, pikërisht të hënën, më 19 nëntor

E vetmja gjë që mungon në dashuri është llogaritja. Dashuria

I nxitur nga Saimiri, Abaz Shkoza kishte ngarkuar spiunët e

Më 15 Dhjetor të atij viti, ditën e enjte, Rajmonda hyri në zyrën