Sie sind auf Seite 1von 315

ELIZABETH GILBERT

JEDZ, MDL SI KOCHAJ


czyli jak pewna kobieta wybraa si do Italii, Indii i Indonezji w poszukiwaniu wszystkiego

Przekad:

MARTA JABOSKA-MAJCHRZAK

DOM WYDAWNICZY REBIS

Tytu oryginau EAT, PRAY, LOVE: One Woman's Search for Everything Across Italy, India and Indonesia

Copyright Elizabeth Gilbert, 2006 Copyright for the Polish edition by REBIS Publishing House Ltd., Pozna 2007

Redaktor Katarzyna Raniewska Projekt graficzny okadki: Leszek Szurkowski, LES INC STUDIO, www.szurkowski.com, www.eyeopenerbooks.com

Wydanie I ISBN 978-83-7510-074-7

Dom Wydawniczy REBIS Sp. z o.o. ul. migrodzka 41/49, 60-171 Pozna tel. 061-867-47-08, 061-867-81-40; fax 061-867-37-74 e-mail: rebis@rebis.com.pl www.rebis.com.pl Skad ZAPIS Gdask, tel. 058-347-64-44

Dla Susan Bowen ktra zapewniaa mi schronienie nawet z odlegoci 12 000 mil

Mw prawd, mw prawd, mw prawd.* Sheryl Louise Moller

Nie dotyczy nadzwyczajnej sytuacji zwizanej z handlem nieruchomociami na Bali, jak opisano w

Ksidze 3.

Wstp
czyli Jak dziaa ta ksika czyli sto dziewity koralik

Kiedy jest si w Indiach - szczeglnie w miejscach witych i aramach - spotyka si mnstwo ludzi z zawieszonymi na szyi koralikami. Na starych fotografiach mona zobaczy nagich, wychudzonych i srogich joginw (a czasami pulchnych, sympatycznych i promiennych joginw) take z paciorkami na szyi. Taki sznur koralikw nazywaj dapamala. Uywa si ich w Indiach od stuleci - pobonym hinduistom i buddystom pomagaj si skupi podczas modlitewnej medytacji. Naszyjnik trzyma si w jednej rce i w kko przesuwa paciorki palcami - jeden na kade powtrzenie mantry. Kiedy wite wojny przywiody redniowiecznych krzyowcw na Wschd, rycerze zobaczyli wyznawcw tamtejszych religii obracajcych przy modlitwie koraliki. Spodoba im si ten pomys i tak oto w Europie pojawi si raniec. Tradycyjny sznur dapamala ma sto osiem paciorkw. W co bardziej ezoterycznych krgach wschodnich filozofw liczb 108 uwaa si za niezwykle pomyln, jest ona bowiem trzycyfrow wielokrotnoci trzech, ktrej skadniki daj w sumie dziewi, czyli trzy razy trzy. A trjka reprezentuje oczywicie najwysz rwnowag, o czym doskonale wie kady, kto kiedykolwiek pomyla o Trjcy witej czy choby zwykym stoku barowym. Jako e caa ta ksika powicona jest poszukiwaniu rwnowagi, postanowiam nada jej form dapamali, dzielc narracj na sto osiem opowieci, czyli koralikw. Ten sznur opowieci dzieli si nadto na trzy czci, powicone kolejno Italii, Indiom i Indonezji - tym trzem krajom, ktre odwiedziam podczas dwunastu miesicy poszukiwania samej siebie. Oznacza to, e kada cz zawiera trzydzieci sze opowieci, co ma dla mnie osobicie szczeglne znaczenie, poniewa pisz to wszystko w trzydziestym szstym roku ycia. Zamiast rozgadywa si o numerologii, jak nie przymierzajc Louis Farrakhan, dodam tylko, e uoenie tych opowieci na wzr dapamali podoba mi si rwnie dlatego, e jest to takie... skadne. Szczere duchowe dociekania wymagaj, i zawsze wymagay, metodycznoci i

dyscypliny. Szukanie Prawdy nie jest jakim niezdarnym dziaaniem na chybi trafi, nawet teraz, w tych czasach niezdarnych dziaa na chybi trafi. Zarwno jako osoba poszukujca, jak i pisarka mocno si trzymam tych paciorkw, co pomaga mi si skupi na tym, czego prbuj dokona. Kada dapamala posiada szczeglny, dodatkowy sto dziewity koralik, ktry niczym wisiorek dynda poza tym zrwnowaonym krgiem stu omiu. Mylaam kiedy, e to paciorek zapasowy, na wszelki wypadek, speniajcy tak rol jak zapasowy guzik przy drogim swetrze czy najmodszy syn w rodzinie krlewskiej. Najwyraniej jednak suy on wyszym celom. Kiedy podczas modlitwy twoje palce docieraj do niego, oznacza to, e masz przerwa i podzikowa nauczycielom. Zatem tutaj, przy wasnym sto dziewitym koraliku, robi przerw, nim jeszcze na dobre rozpoczam. Skadam podzikowania wszystkim moim nauczycielom, ktrzy tego roku wyonili si przede mn pod tak wieloma osobliwymi postaciami. Z caego serca dzikuj mojej guru, ktra jest si napdow empatii i wspaniaomylnie pozwolia mi zdobywa wiedz w swojej indyjskiej aramie. Jest to take stosowna chwila, bym wyjania, e pisz o swoich przeyciach w Indiach z czysto osobistego punktu widzenia, a nie jako uczony teolog ani czyj oficjalny rzecznik. Dlatego te w tej ksice nie bd uywa imienia mojej guru... jako e nie mog wypowiada si w jej imieniu. Jej nauczanie mwi samo za siebie. Nie ujawni te, gdzie si znajduje jej arama, by oszczdzi tej wspaniaej placwce rozgosu, ktry mgby si okaza zbdny i niemoliwy do udwignicia. Pragn wyrazi swoj wdziczno jeszcze jednej osobie. Rne s powody, dla ktrych pojawiajcy si tu czy tam w ksice ludzie nie nosz swoich prawdziwych imion ani nazwisk. Jeli chodzi o Hindusw i ludzi Zachodu, ktrych spotkaam we wspomnianej aramie, sama postanowiam nie ujawnia adnych autentycznych imion. Uznaam bowiem, e wikszo osb nie po to wyrusza na duchow pielgrzymk, by pojawi si potem jako bohater ksiki. (Chyba, e to jestem ja.) Zdecydowaam si na jeden tylko wyjtek od tej narzuconej sobie reguy. Richard z Teksasu naprawd ma na imi Richard i naprawd jest z Teksasu. Chciaam uy jego prawdziwego imienia, bo podczas pobytu w Indiach by dla mnie kim szczeglnie wanym. I jeszcze jedno... kiedy spytaam Richarda, czy nie ma nic przeciwko temu, bym wspomniaa w swojej ksice, e by kiedy punem i pijakiem, powiedzia, e zupenie mu to nie przeszkadza. I tak ju od dawna kombinuj, jak si do tego przyzna, owiadczy. Najpierw jednak - Italia...

Spis treci:
KSIGA PIERWSZA Italia czyli Mw tak, jak jesz czyli trzydzieci sze opowieci o poszukiwaniu przyjemnoci .................................................................................................................. 10 1 ........................................................................................................................................................ 11 2 ........................................................................................................................................................ 13 3 ........................................................................................................................................................ 16 4 ........................................................................................................................................................ 18 5 ........................................................................................................................................................ 20 6 ........................................................................................................................................................ 25 7 ........................................................................................................................................................ 27 8 ........................................................................................................................................................ 29 9 ........................................................................................................................................................ 31 10 ...................................................................................................................................................... 37 11 ...................................................................................................................................................... 38 12 ...................................................................................................................................................... 38 13 ...................................................................................................................................................... 42 14 ...................................................................................................................................................... 44 15 ...................................................................................................................................................... 46 16 ...................................................................................................................................................... 48 17 ...................................................................................................................................................... 50 18 ...................................................................................................................................................... 54 19 ...................................................................................................................................................... 56 20 ...................................................................................................................................................... 57 21 ...................................................................................................................................................... 61 22 ...................................................................................................................................................... 65 23 ...................................................................................................................................................... 68 24 ...................................................................................................................................................... 71 25 ...................................................................................................................................................... 73 26 ...................................................................................................................................................... 76 27 ...................................................................................................................................................... 77 28 ...................................................................................................................................................... 81 29 ...................................................................................................................................................... 87 30 ...................................................................................................................................................... 91 31 ...................................................................................................................................................... 95 32 ...................................................................................................................................................... 96 33 .................................................................................................................................................... 100 34 .................................................................................................................................................... 104 35 .................................................................................................................................................... 108 36 .................................................................................................................................................... 109 KSIGA DRUGA Indie czyli Winszuj poznania czyli trzydzieci sze opowieci o poszukiwaniu pobonoci ........................................................................................................................................... 114 37 .................................................................................................................................................... 115 38 .................................................................................................................................................... 117 39 .................................................................................................................................................... 121 40 .................................................................................................................................................... 124 41 .................................................................................................................................................... 125 42 .................................................................................................................................................... 129 43 .................................................................................................................................................... 131 44 .................................................................................................................................................... 132 45 .................................................................................................................................................... 135 46 .................................................................................................................................................... 136

47 .................................................................................................................................................... 140 48 .................................................................................................................................................... 141 49 .................................................................................................................................................... 145 50 .................................................................................................................................................... 149 51 .................................................................................................................................................... 151 52 .................................................................................................................................................... 153 53 .................................................................................................................................................... 157 54 .................................................................................................................................................... 160 55 .................................................................................................................................................... 162 56 .................................................................................................................................................... 163 57 .................................................................................................................................................... 167 58 .................................................................................................................................................... 168 59 .................................................................................................................................................... 171 60 .................................................................................................................................................... 173 61 .................................................................................................................................................... 179 62 .................................................................................................................................................... 180 63 .................................................................................................................................................... 182 64 .................................................................................................................................................... 182 65 .................................................................................................................................................... 184 66 .................................................................................................................................................... 186 67 .................................................................................................................................................... 188 68 .................................................................................................................................................... 191 69 .................................................................................................................................................... 193 70 .................................................................................................................................................... 194 71 .................................................................................................................................................... 198 72 .................................................................................................................................................... 199 KSIGA TRZECIA Indonezja czyli Nawet tam w majtkach czuj si inaczej czyli trzydzieci sze opowieci o poszukiwaniu rwnowagi ................................................................................................ 202 73 .................................................................................................................................................... 203 74 .................................................................................................................................................... 204 75 .................................................................................................................................................... 207 76 .................................................................................................................................................... 213 77 .................................................................................................................................................... 216 78 .................................................................................................................................................... 219 79 .................................................................................................................................................... 221 80 .................................................................................................................................................... 223 81 .................................................................................................................................................... 226 82 .................................................................................................................................................... 230 83 .................................................................................................................................................... 233 84 .................................................................................................................................................... 236 85 .................................................................................................................................................... 239 86 .................................................................................................................................................... 239 87 .................................................................................................................................................... 245 88 .................................................................................................................................................... 248 89 .................................................................................................................................................... 251 90 .................................................................................................................................................... 254 91 .................................................................................................................................................... 255 92 .................................................................................................................................................... 257 93 .................................................................................................................................................... 259 94 .................................................................................................................................................... 262 95 .................................................................................................................................................... 264 96 .................................................................................................................................................... 267

97 .................................................................................................................................................... 272 98 .................................................................................................................................................... 273 99 .................................................................................................................................................... 278 100 .................................................................................................................................................. 281 101 .................................................................................................................................................. 287 102 .................................................................................................................................................. 287 103 .................................................................................................................................................. 290 104 .................................................................................................................................................. 293 105 .................................................................................................................................................. 297 106 .................................................................................................................................................. 301 107 .................................................................................................................................................. 306 108 .................................................................................................................................................. 311 Ostateczne wyrazy uznania i podzikowania ...................................................................................... 314

KSIGA PIERWSZA

Italia czyli Mw tak, jak jesz czyli trzydzieci sze opowieci o poszukiwaniu przyjemnoci

1
Chciaabym, eby Giovanni mnie pocaowa. No tak, ale z wielu powodw jest to fatalny pomys. Giovanni jest o dziesi lat modszy ode mnie i - jak wikszo Wochw przed trzydziestk - wci jeszcze mieszka z matk. To wystarczy, eby by niezbyt odpowiednim kandydatem na romantyczn znajomo. Dodajmy, e jestem niezalen Amerykank wolnego zawodu, po trzydziestce; moje maestwo okazao si fiaskiem, niedawno zakoczone, cignce si w nieskoczono korowody rozwodowe byy druzgocce, a przeyty zaraz potem namitny romans przynis bolesne rozczarowanie. Te nastpujce jedna po drugiej poraki spowodoway, e byam przygaszona, rozbita i czuam si, jakbym miaa z siedem tysicy lat. Dla zasady nie wypadao narzuca mojego aosnego, poobijanego ja uroczemu Giovanniemu bez skazy. Dodam jeszcze, e wanie osignam wiek, w ktrym kobieta zaczyna si zastanawia, czy rzeczywicie najlepszym lekiem na zablinianie rany po utracie jednego piknego ciemnookiego modzieca jest bezzwoczne zaproszenie do ka innego. Dlatego od paru miesicy jestem sama. Ba, wanie dlatego postanowiam spdzi cay rok w celibacie. Co usyszawszy, znajcy si na rzeczy obserwator mgby zapyta: To po co w takim razie przyjechaa do I t a l i i ? Na co mogabym odpowiedzie jedynie - szczeglnie teraz, kiedy patrz na siedzcego po drugiej stronie stou przystojnego Giovanniego - Doskonae pytanie. Giovanni jest moim partnerem w dwustronnej wymianie. Moe brzmi to nieco aluzyjnie, ale niestety, nic z tych rzeczy. Oznacza to tylko tyle, e spotykamy si wieczorami, kilka razy w tygodniu, eby kade z nas mogo sobie powiczy jzyk ojczysty tego drugiego. Najpierw rozmawiamy po wosku i on okazuje mi wielk cierpliwo; potem mwimy po angielsku i wtedy ja okazuj mu wielk cierpliwo. Odkryam Giovanniego kilka tygodni po przyjedzie do Rzymu dziki tej wielkiej kawiarence internetowej na piazza Barberini, po przeciwlegej stronie od fontanny z rzeb przedstawiajc seksownego trytona, wydmuchujcego przez muszl strumie wody. One (to znaczy Giovanni, nie ten tryton) umieci na tablicy ogoszeniowej informacj o tym, e rodowity Woch szuka osoby bdcej rodzimym uytkownikiem angielskiego, w celach konwersacyjnych. Tu obok jego

ogoszenia wisiao drugie, identyczne, nawet wypisane tak sam czcionk. Jedyn rnic bya informacja dotyczca sposobu kontaktowania si. Na jednej kartce widnia adres emailowy kogo o imieniu Giovanni, na drugiej kogo o imieniu Dario. Ale numer domowego telefonu by taki sam. Wiedziona moj genialn intuicj wysaam e-maila do obydwu mczyzn jednoczenie, pytajc ich po wosku: Czy nie jestecie przypadkiem brami? Tym, ktry zareagowa odpowiedzi bardzo provocativo, by Giovanni: Jeszcze lepiej. Bliniakami. Tak... duo lepiej. Okazali si wysokimi, niadymi, przystojnymi, jednojajowymi dwudziestopicioletnimi bliniakami, obdarzonymi tymi ogromnymi, ciemnymi woskimi oczyma, ktrych spojrzenie powoduje, e rozpadam si na kawaki. Kiedy ich zobaczyam, natychmiast przyszo mi do gowy, eby nieco zmodyfikowa reguy dotyczce caorocznego celibatu. Na przykad mogabym y w cakowitej wstrzemiliwoci, nie liczc pary identycznych dwudziestopicioletnich woskich przystojniakw. Co mi to przypominao... jedn z moich przyjaciek stosujc cakowicie wegetariask diet, nie liczc bekonu, niemniej... ju w gowie ukadaam list do Penthouse'a. W pmroku rzymskiej kawiarni, ledwie rozjanianym migotliwym wiatem wiec, trudno byo odgadn, czyje donie pieci... Jednak nie. Nie i jeszcze raz nie. Przeciam to fantazjowanie w p sowa. Nie bya to odpowiednia chwila, by szuka romansu i niechybnie jeszcze bardziej skomplikowa sobie ju i tak wystarczajco pokrcone ycie. Chwila bya odpowiednia, by szuka uzdrowienia i pokoju, jaki moe da wycznie samotno. W kadym razie w poowie listopada niemiay, pilny Giovanni i ja zakolegowalimy si. Jeli za chodzi o Daria - przedstawiam tego bardziej rozrywkowego z braci mojej rozkosznej szwedzkiej przyjacieczce Sofie i ich rzymskie wieczory dwustronnej wymiany potoczyy si zupenie inaczej. Giovanni i ja niestety tylko rozmawiamy. A cilej, jemy i rozmawiamy. Ju od wielu tygodni spdzamy mio czas, posilajc si i gawdzc. Dzielimy si pizz i taktownymi uwagami dotyczcymi bdw gramatycznych. Dzisiejszy wieczr nie odbiega w niczym od normy: urocze chwile, wypenione nowymi idiomami i wie mozzarell. Dochodzi pnoc, miasto spowija mga. Giovanni odprowadza mnie do mojego mieszkania bocznymi rzymskimi uliczkami, ktre wij si wok staroytnych budowli

naturalnie niczym strumienie opywajce kpy c yprysw. Dochodzimy do moich drzwi. Odwracamy si do siebie przodem. On ciska mnie serdecznie. Jest to ju jaki postp; przez kilka pierwszych tygodni ciska tylko moj do. Myl, e gdybym zostaa we Woszech na nastpne trzy lata, zebraby do odwagi, eby mnie pocaowa. A przecie mgby mnie pocaowa ju teraz, tego wieczoru, pod moimi drzwiami... wci jest na to jaka szansa... ostatecznie nasze ciaa przylegaj do siebie do cile, w grze wieci ksiyc... i oczywicie byby to o k r o p n y b d ... ale to taka cudowna moliwo, e zaraz to zrobi... e po prostu si pochyli... i... i... Nic z tego. Koniec ucisku. - Dobranoc, moja droga Liz - mwi. - Buona notte, caro mio - odpowiadam. Wspinam si po schodach do mojego mieszkania na trzecim pitrze, cakiem sama. Wchodz do malekiej kawalerki, cakiem sama. Zamykam za sob drzwi. Kolejna samotna noc w Rzymie. Przede mn jeszcze jeden dugi sen... a w ku tylko woskie rozmwki i sowniki - nikogo i niczego wicej. Jestem sama, cakiem sama, zupenie sama. Kiedy ten fakt w peni do mnie dociera, upuszczam torebk, padam na kolana i przyciskam czoo do podogi. W tej pozycji zanosz wszechwiatowi arliw modlitw dzikczynn. Najpierw po angielsku. Potem po wosku. A potem - na wszelki wypadek - w sanskrycie.

2
Skoro ju tkwi na pododze w tej pokornej pozie suplikantki, pozwlcie, e tam pozostan i cofn si w czasie o trzy lata, do chwili, w ktrej zacza si ta caa historia - kiedy znajdowaam si dokadnie w takiej samej pozie: na kolanach, na pododze, pogrona w modlitwie. Wszystko poza tym w tamtej scenie sprzed trzech lat byo inne. Wtedy znajdowaam si nie w Rzymie, ale na przedmieciach Nowego Jorku w azience na pitrze duego d omu,

ktry kupiam nieco wczeniej z mem. By zimny listopad, okoo trzeciej nad ranem. M spa w naszym wsplnym ku. Ja kryam si w azience ju chyba czterdziest sidm z kolei noc i - jak w te wszystkie poprzednie noce - zanosiam si paczem. W rzeczy samej, kaam tak zawzicie, e na kafelkach rozlao si wielkie jezioro ez i smarkw, prawdziwie Jezioro Dolne (powiedzmy) mojego wstydu i lku, i zakopotania, i alu. Nie chc ju tego maestwa. Tak bardzo si staraam, eby tego nie wiedzie, ale prawda narzucaa mi si si. Nie chc ju tego maestwa. Nie chc mieszka w tym duym domu. Nie chc mie dziecka. Ale przecie powinnam chcie dziecka. Koczyam trzydzieci jeden lat. Mj m i ja - bylimy ze sob osiem lat, sze jako maestwo - zbudowalimy cae nasze ycie wok tej oczywistoci, e kiedy osign ju stateczny wiek lat trzydziestu, zechc osi gdzie na stae i rodzi dzieci. Oboje spodziewalimy si, e do tego czasu znudz mi si ju podre i bd marzy o yciu w duym, wypenionym gwarem dziecicych gosw domu z ogrodem, rcznie robionymi narzutami na kach i smakowitym gulaszem bulgoczcym na kuchence. (Fakt, e by to do dokadny obraz mojej matki, wskazuje wyranie, jak trudno sprawiao mi kiedy odrnienie siebie od tej silnej kobiety, ktra mnie wychowaa.) Tymczasem odkryam z przeraeniem, e nie chc adnej z tych rzeczy. Lata mijay i niczym termin wykonania kary mierci zbliaa si TRZYDZIESTKA, a ja stwierdziam, e wcale nie mam ochoty zaj w ci. Czekaam i czekaam na to, eby chcie dziecka, ale nic z tego. A wierzcie mi, ja wiem, jak to jest, kiedy si czego chce. Znam uczucie pragnienia. Nie byo go tam. Co wicej, nie mogam przesta myle o tym, co kiedy powiedziaa mi moja siostra, karmic piersi swoje pierworodne: Posiadanie dziecka jest jak tatua na twarzy. Trzeba by cakowicie pewnym, nim si podejmie ostateczn decyzj. Jak miaam si teraz wycofa? Wszystko ju byo na swoim miejscu. To mia by wanie t e n r o k . Prawd mwic, ju od kilku miesicy staralimy si zaj w ci. Bezskutecznie (pomijajc fakt, e z nerww dopady mnie jej zoliwe objawy - co rano miaam nudnoci i zwracaam niadanie). I co miesic, kiedy dostawaam miesiczk, szeptaam ukradkiem w azience: Dziki, dziki, dziki, dziki za jeszcze jeden miesic ycia... Prbowaam przekona sam siebie, e to normalne. Doszam do wniosku, e wszystkie kobiety, kiedy chc zaj w ci, musz si czu jak ja teraz. (Ambiwalentnie byo tym sowem, ktrego uywaam, unikajc bardziej precyzyjnej frazy: Owadnita strachem.) Wmawiaam sobie, e moje odczucia s cakiem zwyczajne, pomimo wszystkich dowodw wiadczcych o tym, e jest inaczej... takich jak na przykad rozmowa ze znajom,

na ktr wpadam przypadkiem tydzie wczeniej, a ktra wanie odkrya, e po dwch latach wysikw i fortunie wydanej na leczenie bezpodnoci jest wreszcie w ciy. Bya uszczliwiona. Od zawsze marzya o dziecku, owiadczya. Wyznaa, e od lat kupowaa po kryjomu ciuszki dziecice i chowaa przed mem pod kiem. Widziaam rado na jej twarzy i wygldao to bardzo znajomo. Tak sam radoci promieniaam poprzedniej wiosny, kiedy dowiedziaam si, e czasopismo, dla ktrego pracowaam, zamierza wysa mnie do Nowej Zelandii, ebym napisaa artyku o poszukiwaniach kaamarnicy olbrzymiej. I pomylaam sobie: Dopki nie bd odczuwaa takiego uniesienia na myl o posiadaniu dziecka, jakie odczuwaam na myl o podry do Nowej Zelandii i kaamarnicy olbrzymiej, to dziecka mie nie mog. Nie chc ju tego maestwa. Za dnia nie dopuszczaam do siebie tej myli, ale noc zera mnie straszliwy niepokj. To przecie katastrofa. Jak trzeba by wredn map, eby zabrn tak daleko w maestwo po to tylko, by z niego zrezygnowa? Zaledwie rok temu kupilimy ten dom. Czy nie chciaam mie adnego domu? Czy nie byam nim zachwycona? Wic dlaczego snuj si nocami po jego korytarzach, wyjc niczym Medea? Czy nie byam dumna z wszystkiego, czego si dorobilimy - okazaego domu, pooonego w prestiowej Hudson Valley, mieszkania na Manhattanie, omiu linii telefonicznych, czy nie lubiam naszych przyjaci i piknikw, i przyj? A co z tymi weekendami spdzonymi na wdrwkach pomidzy regaami pudekowatego supermarketu, ktry sobie wybralimy, eby kupi jeszcze wicej artykuw gospodarstwa domowego na kredyt? Uczestniczyam aktywnie w kadym momencie tworzenia tego ycia... dlaczego zatem czuam, e nie ma tu nic ze mnie? Dlaczego byam taka przytoczona obowizkami, znuona rol gwnej ywicielki, gospodyni domowej i koordynatorki ycia towarzyskiego, opiekunki psa, misj ony i przyszej matki, i - gdzie pomidzy tym wszystkim - pisarki...? Nie chc ju tego maestwa. Mj m spa w pokoju obok, w naszym ku. Jednakowo kochaam go i nie znosiam. Nie mogam go obudzi, by si podzieli wasn udrk... bo niby po co? Ju od miesicy patrzy, jak popadam w przygnbienie, widzia, e zachowuj si jak wariatka (oboje zgodzilimy si, e to odpowiednie sowo), teraz za jedynie go nuyam. Oboje wiedzielimy, e co jest ze mn n i e w p o r z d k u , a on zaczyna traci dla tego czego cierpliwo. Kcilimy si i wrzeszczelimy; bylimy ju zmczeni w sposb typowy dla pary, ktrej maestwo si rozpada. Mielimy spojrzenia uciekinierw.

Rozliczne powody, dla ktrych nie chciaam ju duej by on tego czowieka, s nazbyt osobiste i zbyt przykre, bym si tu nimi dzielia. W duej czci zwizane one byy z moimi problemami, ale w znaczcym stopniu nasze trudnoci wziy si rwnie z jego problemw. Jest to zreszt cakiem naturalne; ostatecznie kade maestwo to dwie osobowoci - dwa gosy, dwie opinie, dwa sprzeczne zestawy decyzji, pragnie i ogranicze. Nie uwaam jednak, bym miaa prawo roztrzsa jego kopoty w swojej ksice. Nie wmawiaabym te czytelnikom, e jestem zdolna przekaza obiektywny obraz naszego zwizku, i dlatego historia tego nieudanego maestwa nie zostanie tutaj przedstawiona. Nie bd te omawia tych powodw, dla ktrych n a d a l chciaam by jego on, wszystkich jego wspaniaych cech, ani nie powiem, dlaczego go kochaam i dlaczego za niego wyszam, i dlaczego nie wyobraaam sobie ycia bez niego. Wystarczy powiedzie, e tamtej nocy on cigle by dla mnie w rwnym stopniu drogowskazem jak kul u nogi. Jedyn rzecz bardziej niewyobraaln od odejcia byo pozostanie; jedyn bardziej niemoliw od pozostania odejcie. Nie chciaam niszczy niczego ani nikogo. Chciaam po prostu wymkn si cichutko tylnymi drzwiami, nie powodujc adnego zamieszania ani konsekwencji, i zatrzyma si dopiero na Grenlandii. To nie jest przyjemny fragment mojej opowieci, wiem o tym. Dziel si nim jednak w tym miejscu, poniewa wtedy wanie, na pododze azienki, miao zaj co, co na zawsze zmienio bieg mojego ycia... co jak te nadzwyczajne astronomiczne wydarzenia, kiedy to planeta bez najmniejszego powodu wywija nagle koza w kosmosie, jej pynne jdro si przelewa, bieguny przestawiaj, a ona zmienia ksztat z kulistego w jajowaty. Co w tym sensie. A wydarzyo si to, e zaczam si modli. No wiecie... d o B o g a .

3
C, bya to dla mnie cakowita nowo. A skoro wprowadziam pierwszy raz to wakie sowo - BG - do swojej ksiki i poniewa pojawi si ono jeszcze wielokrotnie na tych stronach, wypada si w tym miejscu na chwil zatrzyma i wyjani, co dokadnie mam na myli, kiedy je wymawiam, tak eby ludzie od razu mogli zdecydowa, jak bardzo maj si poczu uraeni.

Odkadajc na pniej dyskusj na temat tego, czy Bg w ogle istnieje (nie... mam lepszy pomys: zrezygnujmy z tej dyskusji), pozwlcie, e wyjani, dlaczego uywam sowa Bg, kiedy rwnie dobrze mogabym powiedzie: Jehowa, Allah, Siwa, Brahma, Wisznu lub Zeus. Mogabym nazwa Boga Tym, jak to czyni stare pisma sanskryckie i, co - jak sdz - do blisko okrela wszechogarniajcy, niewysowiony byt, ktrego istnienia czasami dowiadczam. Jednak tamto To odbieram jako co bezosobowego - rzecz, a nie istot - i osobicie nie potrafi si modli do jakiego Tego. Potrzebuj odpowiedniego imienia, by mc w peni wyczuwa t szczegln obecno. Dlatego te nie kieruj swoich modlitw do Wszechwiata, Wielkiej Pustki, Opatrznoci, Najwyszego, Wszechrzeczy, Stwrcy, wiata, Siy Wyszej, nie uywam nawet tej najbardziej poetyckiej wersji boskiego imienia, Cie Zmiennoci, pochodzcej, jak mi si wydaje, z ewangelii gnostycznych. Nie mam nic przeciwko adnemu z tych terminw. Czuj, e wszystkie s sobie rwne, poniewa wszystkie s tak adekwatnym, jak i nieadekwatnym opisem tego, czego opisa nie mona. Kademu z nas potrzebna jest jednak jaka praktyczna nazwa owego nieopisywalnego, a Bg jest imieniem, ktre dla mnie ma najwicej ciepa, i dlatego go uywam. Musz te si przyzna, e myl o Bogu jako o Nim i ani troch mi to nie przeszkadza, poniewa wedug mnie jest to po prostu wygodny, nadajcy osobisty charakter zaimek osobowy, a nie precyzyjny opis anatomiczny ani powd do rewolucji. Oczywi cie nie przeszkadza mi, kiedy niektrzy mwi o Bogu Ona, i nawet rozumiem intencj, ktra za tym stoi. I znw... dla mnie s to terminy rwnorzdne, tak samo adekwatne, jak i nieadekwatne. Cho zdecydowanie uwaam, e wielka litera na pocztku kadego z tych zaimkw to sympatyczny gest, drobna grzeczno w obliczu boskoci. Kulturowo, cho nie teologicznie, jestem chrzecijank. Urodziam si w rodzinie biaych anglosaskich protestantw. I chocia naprawd kocham tego wspaniaego nauczyciela pokoju, ktrego nazywano Jezusem, i chocia daj sobie prawo, by w pewnych trudnych sytuacjach zastanawia si, co On by uczyni, nie potrafi przekn tej niewzruszonej zasady, wedug ktrej Chrystus jest j e d y n ciek wiodc do Boga. Zatem, cile rzecz biorc, nie mog nazywa si chrzecijank. Wikszo ze znanych mi chrzecijan przyjmuje moje odczucia w tej sprawie taktownie i z wyrozumiaoci. No tak, ale wikszo chrzecijan, ktrych j a znam, nie wyraa si na ten temat zbyt precyzyjnie. Wszystkich t ych, ktrzy mwi (i myl) o tym w sposb precyzyjny, przepraszam, jeli rani ich uczucia, znikam z ich pola widzenia. Nigdy nie byam obojtna wobec transcendentnych mistykw rnych religii. Zawsze reagowaam entuzjastycznie, suchajc tych wszystkich, ktrzy mwi, e Bg nie yje w

dogmatycznych pismach i nie zasiada na tronie w dalekich niebiosach, tylko przebywa bardzo blisko nas... o wiele bliej, ni to sobie wyobraamy, e jest wprost w naszych sercach. Z wdzicznoci odbieram sowa kadego, kto kiedykolwiek wdrowa do wntrza tego serca i powrci, by nam wszystkim powiedzie, e Bg to w s z e c h o g a r n i a j c a m i o . W tradycji kadej ziemskiej religii zawsze byli wici mistycy i ludzie, ktrzy dostpili objawienia, i oni zawsze tak mwili o swoich doznaniach. Niestety dla wielu skoczyo si to uwizieniem i mierci. Ale i tak ich podziwiam. Ostatecznie moje pojmowanie Boga okazao si proste. Wyglda to tak... miaam kiedy naprawd wietnego psa. Suczk ze schroniska. Bya mieszank okoo dziesiciu ras, ale wygldaa tak, jakby odziedziczya najlepsze cechy ich wszystkich. Miaa brzow sier. Kiedy ludzie pytali mnie: Co to za rasa?, zawsze odpowiadaam tak samo: Brzowa. Podobnie kiedy sysz pytanie: W jakiego Boga wierzysz?, odpowiadam bez wahania: We wspaniaego.

4
Oczywicie od tamtej nocy na posadzce w azience, kiedy to pierwszy raz w yciu zwrciam si do Boga bezporednio, miaam do czasu, by sformuowa swoje opinie na temat boskoci. Podczas tamtego mrocznego listopadowego kryzysu nie byam jednak zainteresowana definiowaniem swoich pogldw dotyczcych teologii. Interesowao mnie wycznie ratowanie wasnego ycia. Dostrzegam bowiem w kocu, e osignam stan beznadziejnej i miertelnie gronej rozpaczy, i przyszo mi do gowy, e czasami ludzie znajdujcy si w takim stanie zwracaj si o pomoc do Boga. Chyba czytaam o tym w jakiej ksice. Zanoszc si paczem, powiedziaam do Boga mniej wicej co takiego: Cze, Boe. Jak si masz? Jestem Liz. Mio Ci pozna. Tak... mwiam do Stwrcy wszechwiata, jakby przedstawiono nas sobie na jakim koktajlowym party. Ale w yciu tak wanie jest, e posugujemy si tym, co mamy pod rk, a to s akurat sowa, jakich zawsze uywam na pocztku znajomoci. Prawd mwic, mao brakowao, ebym dodaa: Zawsze byam wielk fank Twojej twrczoci...

Przepraszam, e zawracam Ci gow o tak pnej porze - cignam - ale mam powane kopoty. I przepraszam za to, e nie zwracaam si wczeniej bezporednio do Ciebie, ale mam nadziej, e zawsze wyraaam stosown wdziczno za wszystkie aski, jakimi mnie w yciu obdarzae. To ostatnie spowodowao, e jeszcze mocniej si rozszlochaam. Bg to odczeka. W kocu opanowaam si na tyle, eby mwi dalej: Jak wiesz, nie jestem specjalistk od modlitwy. Czy mimo to moesz mi pomc? Ogromnie potrzebuj pomocy. Nie wiem, co robi. Musz zna odpowied. Prosz, powiedz mi, co mam zrobi. Prosz, powiedz mi, co mam zrobi. Prosz, powiedz mi co mam zrobi... W ten sposb moja modlitwa zawzia si do tej jednej zwykej proby: Prosz, powiedz mi, co mam zrobi. Nie wiem, ile razy to powtrzyam. Wiem tylko, e moja gorca proba bya jak baganie o ycie. I dalej zalewaam si zami. A nagle przestaam. W jednej chwili zauwayam, e ju nie pacz. Mona powiedzie, e przestaam w poowie szlochnicia. Poczucie nieszczcia jako ze mnie wyparowao. Oderwaam czoo od posadzki i usiadam zaskoczona, zastanawiajc si, czy teraz ujrz jak Wspania Istot, ktra odja ode mnie mj pacz. Nikogo nie byo. Byam sama. Chocia jednoczenie tak naprawd nie sama. Byam otoczona czym, co mog nazwa jedynie maym bblem ciszy, tak wyjtkowej, e baam si oddycha, by jej nie odstraszy. Poczuam si niewypowiedzianie spokojna. Nie wiem, czy kiedykolwiek wczeniej dowiadczyam tak zupenego spokoju. Potem usyszaam jaki gos. Prosz si nie niepokoi... nie by to starotestamentowy, hollywoodzki gos Charltona Hestona ani te aden inny, ktry by mwi, e musz na swoim podwrku zbudowa boisko do bejsbolu. By to mj wasny gos, przemawiajcy z mojego wntrza. Chocia by mj, to jednak brzmia cakiem dla mnie niezwyczajnie: mdrze, spokojnie i wspczujco. Brzmia tak, jakbym przez cae ycie dowiadczaa jedynie mioci, jakby nie opuszczaa mnie pewno siebie. Jak mam opisa ciepo i czuo, jakie emanoway z tego gosu, gdy udziela mi odpowiedzi, ktra na zawsze miaa przesdzi o mojej wierze w Boga? Gos powiedzia: Wracaj do ka, Liz. Wypuciam powietrze z puc. Natychmiast stao si oczywiste, e jest to jedyne rozwizanie. Nie przyjabym adnej innej odpowiedzi. Nie zaufaabym gosowi, ktry grzmiaby: Musisz rozwie si z

mem! Albo: Nie wolno ci rozwodzi si z mem!, bo to nie oznaczaoby prawdziwej mdroci. Prawdziw mdroci w kadej sytuacji jest udzielenie tej jedynej moliwej odpowiedzi. Wracaj do ka, wypowiedzia w wszystkowiedzcy gos wewntrzny, poniewa nie musisz ju w tej chwili, o trzeciej rano, w listopadowy czwartek, zna ostatecznej odpowiedzi. Wracaj do ka, bo ci kocham. Wracaj do ka, bo jedyne, co musisz teraz zrobi, to odpocz i zadba o siebie do czasu, kiedy poznasz odpowied. Wracaj do ka, eby kiedy nadejdzie burza, miaa do siy, by sobie z ni poradzi. A ta burza nadchodzi, moja droga. Zblia si. Ale nie rozpta si jeszcze tej nocy. Dlatego: Wracaj do ka, Liz. W jakim sensie ten drobny epizod mia wszystkie cechy typowego chrzecijaskiego nawrcenia - mroczna noc duszy, woanie o pomoc, odpowiadajcy na woanie gos, poczucie przemiany. Nie powiedziaabym jednak, e dla mnie bya to religijna k o n w e r s j a , nie w tym tradycyjnym sensie ponownych narodzin czy zbawienia. To, co wydarzyo si tamtej nocy, nazwaabym raczej pocztkiem religijnej k o n w e r s a c j i . Pierwsze sowa otwartego i poznawczego dialogu, ktry ostatecznie rzeczywicie mia zaprowadzi mnie blisko Boga.

5
Gdybym tylko wiedziaa, e sytuacja - jak stwierdzia kiedy Lily Tomlin, amerykaska aktorka i pisarka - znacznie si pogorszy, zanim si pogorszy, nie wiem, jak dobrze spaabym tamtej nocy. W kadym razie po siedmiu nieznonych miesicach odeszam od ma. Kiedy wreszcie podjam t decyzj, mylaam, e najgorsze mam za sob. Co tylko wiadczy o tym, jak niewiele wiedziaam o rozwodach. By kiedy taki rysunek satyryczny w New Yorkerze. Rozmawiaj dwie kobiety, jedna mwi do drugiej: Jeli naprawd chce si kogo dobrze pozna, trzeba si z nim rozwie. Moje dowiadczenia wskazyway na co zupenie odmiennego. Ja powiedziaabym raczej, e jeli chce si kogo PRZESTA zna, to trzeba si z nim rozwie. Albo z ni. Bo wanie do czego takiego doszo pomidzy mn i moim mem. Myl, e oboje bylimy wstrznici tym, e tak szybko z najlepiej znajcych si ludzi na wiecie stalimy si dla siebie najbardziej niezrozumiaymi i obcymi istotami. Ta obco wynikaa z beznadziejnego faktu, e oboje robilimy co, co temu drugiemu wydawao si rzecz absolutnie niemoliw;

on nie dopuszcza do siebie myli, e rzeczywicie od niego odejd, mnie nigdy nie przyszo do gowy, e on tak mi to utrudni. Kiedy opuciam ma, byam przekonana, e za pomoc kalkulatora, zdrowego rozsdku i odrobiny dobrej woli w stosunku do osoby, ktr si kiedy kochao, w kilka godzin rozwiemy sprawy praktyczne. Zaproponowaam, bymy sprzedali dom i podzielili aktywa po poowie; nie wyobraaam sobie, e mogoby by inaczej. Nie uwaa takiego rozwizania za uczciwe. Zaproponowaam wic inny rodzaj podziau p na p: on wemie wszelkie aktywa, a ja przyjm na siebie ca win. Ale nawet taka propozycja go nie zadowolia. Znalazam si w kropce. Jak mona negocjowa, jeli zaproponowao si ju wszystko, co byo do zaoferowania? Mogam jedynie czeka na kontrpropozycje. Poczucie winy, e to ja go opuciam, nie pozwalao mi myle, e mogabym zachowa choby centa z pienidzy, ktre zarobiam w cigu ostatnich dziesiciu lat. Co wicej, nowo odkryta duchowo wymagaa ode mnie, by spraw zaatwi pokojowo. Moja sytuacja bya jasna - ani si nie broni, ani z nim nie walcz. Tym wszystkim, ktrzy si o mnie troszczyli, bardzo dugo nie dawaam si namwi na choby jedn konsultacj z prawnikiem, bo nawet to uwaaam za dziaania wojenne. Chciaam zachowa si w tej sprawie jak Gandhi. Jak Nelson Mandela. Nie braam wtedy pod uwag faktu, e obaj byli p r a w n i k a m i . Mijay miesice. Moje ycie zawiso w prni, a ja sama czekaam na uwolnienie, liczyam, e dowiem si, jakie bd jego warunki. Mieszkalimy osobno (on przenis si do mieszkania na Manhattanie), ale adne decyzje nie zostay podjte. Rs stos rachunkw, kariery zawodowe zostay zahamowane, dom popada w ruin, mj maonek tylko od czasu do czasu przerywa milczenie, eby mi przypomnie, jaka to ze mnie wredna mapa. No i by jeszcze David. Wszystkie trudy i urazy tych paskudnych lat okresu cigncego si rozwodu pomnoone byy dramatem zwizanym z Davidem - facetem, w ktrym si zakochaam, kiedy egnaam si ze swoim maestwem. Czy powiedziaam, e si zakochaam w Davidzie? Tak naprawd chodzio mi o to, e opuciam swoje maestwo i wyldowaam w ramionach Davida, tak jak cyrkowiec z kreskwki, ktry z wysokiej platformy daje nura do maego kubka z wod i cay w nim znika. Uciekajc od maestwa, chwyciam si Davida, jakby by ostatnim helikopterem odlatujcym z Sajgonu. Zwaliam na niego wszystkie swoje nadzieje na wybawienie i szczcie. I rzeczywicie go kochaam. Gdybym jednak moga wymyli mocniejsze sowo ni rozpaczliwie, eby opisa, jak go kochaam, uyabym tego sowa; mio rozpaczliwa jest zawsze t najtrudniejsz.

Wprowadziam si do Davida, kiedy odeszam od ma. David by - jest - cudownym modym czowiekiem. Urodzony nowojorczyk, aktor i pisarz, z tymi ciemnymi, woskimi oczyma, ktrych spojrzenie zawsze (czy ju o tym wspominaam?) powoduje, e rozpadam si na kawaki. Cwany, niezaleny, ordynarny, uduchowiony, uwodzicielski, wegetarianin. Buntowniczy poeta-jogin z Yonkers. Seksowny pocztkujcy bejsbolista-cznik od samego Boga. Najwaniejszy w wiecie. Albo jeszcze waniejszy. Przynajmniej dla mnie. Kiedy moja najlepsza przyjacika, Susan, suchaa pierwszy raz, jak o nim opowiadam, popatrzya na moj rozognion twarz i owiadczya: O mj Boe, kochana, wpada jak liwka w kompot. Spotkalimy si z Davidem, poniewa wystpowa w sztuce opartej na moich opowiadaniach. Gra wymylon przeze mnie posta, co jest do znamienne. Zawsze tak jest, kiedy si rozpaczliwie zakochamy, prawda? Rozpaczliwie zakochani wymylamy sobie postaci naszych partnerw, dajc od nich, by byli tacy, jacy nam s potrzebni, a potem zaamujemy si, kiedy nie chc odgrywa roli, jak im przydzielilimy. W kadym razie wspaniale nam byo ze sob podczas tych pierwszych miesicy, kiedy on pozostawa moim romantycznym bohaterem, a ja spenieniem jego marze. Nie wyobraaam sobie, e moliwe s takie emocje i taka zgodno. Stworzylimy wasny jzyk. Jedzilimy na jednodniowe i dusze wycieczki. Wspinalimy si na szczyty w jednym miejscu, nurkowalimy do dna gdzie indziej, planowalimy wsplne podre na drugi koniec wiata. Przeylimy wicej radoci, czekajc razem w kolejce w Wydziale Komunikacji, ni wikszo par podczas miodowego miesica. Nadalimy sobie takie same przydomki, eby nie byo niczego, co by nas rozdzielao. Razem ustalalimy cele, skadalimy przysigi, obietnice, szykowalimy kolacje. On czyta mi ksiki i p r a m o j e r z e c z y . (Za pierwszym razem zadzwoniam do Susan, eby zda jej spraw z tego niezwykego wydarzenia, zupenie jakbym zobaczya wielbda korzystajcego z automatu telefonicznego. M c z y z n a wanie zrobi mi pranie! Popra nawet rcznie najdelikatniejsze rzeczy owiadczyam. A ona powtrzya swoje: O mj Boe, kochana, wpada jak liwka w kompot.) To pierwsze lato Liz i Davida wygldao niczym zmontowane z kawakw wszystkich romantycznych filmw, jakie kiedykolwiek nakrcono, wcznie z pluskaniem w falach przyboju i bieganiem o zmroku po zocistych kach, z trzymaniem si za rce. Wtedy wierzyam jeszcze, e mj rozwd przebiegnie agodnie, chocia dawaam mowi spokj przez cae lato, ebymy oboje mieli czas ochon. Zreszt i tak podczas caego tego okresu szczliwoci atwo byo zapomnie o stracie. A potem tamto lato (znane inaczej jako odroczenie) dobiego koca.

Dziewitego wrzenia 2001 roku spotkaam si z mem twarz w twarz po raz ostatni, nie zdajc sobie sprawy z tego, e przy kadym nastpnym spotkaniu konieczna bdzie midzy nami obecno prawnikw jako mediatorw. Jedlimy kolacj w restauracji. Chciaam porozmawia o naszym rozstaniu, ale jedynie si kcilimy. Owiadczy, e jestem kamczuch i zdrajczyni i e mnie nienawidzi, i nigdy si ju do mnie nie odezwie. Dwa dni pniej obudziam si po niespokojnej nocy, by usysze, e porwane samoloty wbijaj si w dwa najwysze budynki mojego miasta, i zobaczy, jak to, co byo symbolem staoci, wali si w stos dymicych ruin. Zadzwoniam do ma, eby sprawdzi, czy jest bezpieczny. Pakalimy oboje, ale nie pojechaam do niego. Podczas tamtego tygodnia wszyscy w Nowym Jorku przez wzgld na t straszn tragedi zapominali urazy - ja mimo to nie wracaam do ma. Dlatego oboje wiedzielimy, e z nami koniec, absolutny koniec. Nie bdzie wielk przesad, jeli powiem, e przez nastpne cztery miesice nie zmruyam oka. Sdziam, e wczeniej przeyam zaamanie, jednak dopiero teraz (w zgodzie z widocznym upadkiem caego wiata) moje ycie rzeczywicie lego w gruzach. Wzdragam si na myl, czym obciyam Davida podczas tych miesicy wsplnego ycia, tu po jedenastym wrzenia i po moim rozstaniu z mem. Wyobracie sobie jego zdumienie, kiedy odkry, e ta najszczliwsza, najbardziej pewna siebie kobieta, jak zna, jest w rzeczywistoci - gdy ju si u niego zadomowia - mroczn otchani bezdennej aoci. Znowu nie mogam przesta paka. Wtedy wanie zacz si wycofywa, a ja zobaczyam drug stron mojego namitnego bohatera romantycznego - odkryam Davida zdystansowanego, potrzebujcego do ycia wikszej przestrzeni ni stado amerykaskich bizonw, samotnika niczym rozbitek. To jego raptowne emocjonalne oddalenie nawet w najlepszych okolicznociach byoby dla mnie katastrof, zwaywszy, e jestem najbardziej uczuciow form ycia na tej planecie (co jak krzywka golden retrievera i pkli), a przecie dziao si to w okolicznociach najgorszych. Byam znkana i zalena, potrzebowaam wikszej troski ni urodzone przed czasem trojaczki. On si odsuwa, wic potrzebowaam jeszcze wikszej troski; no to on odsuwa si coraz szybciej, a w kocu umyka cigany zadawanymi paczliwym tonem pytaniami: Dokd si wybierasz? Co si z nami stao? (Wskazwka dla kobiet: Mczyni to UWIELBIAJ.) Prawda jest taka, e si od Davida uzaleniam (na swoj obron musz doda, e on podsyca to uzalenienie, bo by kim w rodzaju mczyzny fatalnego), i teraz, kiedy jego zainteresowanie mn sabo, cierpiaam atwe do przewidzenia konsekwencje. Uzale nienie jest charakterystyczne dla kadego opartego na zauroczeniu romansu. Wszystko zaczyna si,

kiedy obiekt twojego uwielbienia obdarza ci dawk oszaamiajcego i halucynogennego rodka, o jakim nigdy wczeniej nawet nie omieliaby si pomyle - ten emocjonalny narkotyk skada si z poraajcej mioci i przyjemnie dranicej ekscytacji. Wkrtce zaczynasz akn tego silnego zainteresowania rwnie obsesyjnie jak kady pun na godzie. Kiedy narkotyku zabraknie, natychmiast chorujesz, szalejesz, sabniesz (eby ju nie wspomnie urazy do dilera, ktry przecie doprowadzi do tego uzalenienia, a teraz ju nie chce dostarcza dobrego towaru - mimo e ma go gdzie w ukryciu, niech to szlag, bo p r z e c i e z a w s z e d a w a c i g o z a f r i k o ). W nastpnym stadium wychudzona trzsiesz si w jakim kcie, przekonana, e jeste gotowa zaprzeda dusz albo obrabowa ssiada, eby dosta t o choby tylko jeszcze jeden raz. Tymczasem stajesz si coraz bardziej odpychajca dla obiektu swojego uwielbienia. Patrzy na ciebie, jakby ci nigdy wczeniej nie widzia, a ju na pewno nie jak na kogo, kogo kiedy tak namitnie kocha. Ironia tkwi w tym, e nawet nie moesz za bardzo go wini. No bo przyjrzyj si sobie. Jeste aosnym straszydem, sama si nawet nie rozpoznajesz. I tak to wyglda. Osigna ostateczny punkt zauroczenia - cakowit i bezlitosn deprecjacj wasnego ja. Dzisiaj mog o tym pisa spokojnie, co jest przekonujcym dowodem na to, e czas leczy rany, wtedy bowiem byo to dla mnie cikie przeycie. Utrata Davida zaraz po klsce mojego maestwa, tu po ataku terrorystycznym na moje miasto i w trakcie najpaskudniejszej fazy postpowania rozwodowego (yciowego dowiadczenia, ktre mj przyjaciel Brian przyrwna do uczestniczenia w powanym wypadku samochodow ym, codziennie, przez dwa lata)... no c, byo tego zdecydowanie za duo. Za dnia nadal dzieliam z Davidem jakie radoci, noc jednak, w jego ku, czuam si, jakbym bya t jedyn, ktra przeya zim nuklearn, bo on tak w y r a n i e si ode mnie oddala, coraz bardziej z kadym dniem, zupenie jakbym moga go czym zarazi. Zaczam si lka nocy, jakby bya izb tortur. Leaam obok piknego, niedostpnego ciaa pogronego we nie Davida, targana rozpacz samotnoci i precyzyjnymi, szczegowymi mylami samobjczymi. Wszystko mnie bolao. Czuam si tak, jakbym bya prymitywn, sprynow machin, ktr poddano sile, do jakiej nie zostaa skonstruowana, i lada chwila moe wybuchn, zagraajc wszystkim stojcym w pobliu. Wyobraziam sobie, jak z mojego tuowia odlatuj fragmenty ciaa, eby uciec przed wulkanicznym jdrem nieszczcia, ktrym si staam. Budzc si, David znajdowa mnie zazwyczaj na pododze obok ka. Spaam tam niespokojnie, zwinita na stosie rcznikw kpielowych jak pies.

- O co tym razem chodzi? - pyta... jeszcze jeden mczyzna bezgranicznie mn znuony. W tym czasie schudam chyba ze trzydzieci funtw.

6
Och, nie wszystko byo takie cakowicie ze podczas tamtych kilku lat... Bg, nawet jeli zatrzaskuje czowiekowi drzwi przed nosem, to podsuwa mu jednoczenie pudeko z ciasteczkami (czy jak tam brzmi to stare powiedzonko), i rzeczywicie w cieniu tych smutnych wydarze spotkao mnie kilka wspaniaych rzeczy. Po pierwsze, zaczam si wreszcie uczy woskiego. Po drugie, znalazam hindusk guru. I po trzecie, pewien sdziwy szaman zaprosi mnie do siebie, do Indonezji. Wyjani po kolei. Przede wszystkim sprawy zaczy wyglda troch lepiej, kiedy na pocztku roku 2002 wyprowadziam si od Davida i pierwszy raz w yciu znalazam sobie mieszkanie. Nie bardzo byo mnie na to sta, bo nadal paciam za ten duy dom na przedmieciach, ktrego sprzeday, cho nikt ju w nim nie mieszka, mj m mi zakaza, do tego nadal musia am radzi sobie z honorariami prawnikw i doradcw... jednak posiadanie choby najmniejszego kta okazao si spraw ywotn. Mylaam o mieszkaniu niemal jak o sanatorium, klinice, w ktrej mam doj do zdrowia. Moja siostra podarowaa mi z tej okazji termofor (ebym nie musiaa lee sama w zimnym ku), spaam wic co noc z tym przedmiotem przytulonym do serca, jakbym leczya kontuzj sportow. Z Davidem rozstalimy si na dobre. A moe nie. Trudno spamita, ile razy przez te miesice zrywalimy, eby ponownie si zej. Powstaa jednak pewna prawidowo: kiedy izolowaam si od Davida, odzyskiwaam si i pewno siebie, a to zwykle wzbudzao jego dawn namitno do mnie. Peni wzajemnego szacunku, w sposb trzewy i inteligentny rozwaalimy moliwo sprbowania raz jeszcze, zawsze z tym samym rozsdnym planem ograniczenia do minimum naszych oczywistych niezgodnoci. Tak bardzo si angaowalimy w rozwizanie tej sprawy. Bo niby jak to moliwe, eby dwoje ludzi tak bardzo w sobie zakochanych miao n i e y razem dugo i szczliwie? M u s i a o si uda. Prawda? Znowu razem, peni nadziei, przeywalimy kilka szaleczo szczliwych dni. Czasami nawet tygodni. Ostatecznie jednak David znw zaczyna si odsuwa, a ja czepiaam

si go kurczowo (albo ja si czepiaam, a on odsuwa... nigdy nie wymylilimy, co byo przyczyn, a co skutkiem) i kolejny raz koczyo si to moim kompletnym rozbiciem. I jego odejciem. David by dla mnie jednoczenie tym, czym waleriana dla kota i kryptonit dla Supermana. W tym trudnym czasie, kiedy bylimy z dala od siebie, uczyam si y samotnie. I to dowiadczenie wywoywao we mnie jak wewntrzn zmian. Wyczuwaam, e chocia moje ycie nadal mona porwna do skutkw zderzenia wielu samochodw na autostradzie do New Jersey podczas wakacyjnego ruchu, to zaczynam pomau raczkowa jako osoba niezalena. Kiedy nie byam akurat w wisielczym nastroju w zwizku z rozwodem albo w zwizku z brakiem Davida, czuam si waciwie cakiem zadowolona i znajdowaam w rozkadzie dnia czas i miejsce, eby zadawa to zasadnicze nowe pytanie: Co tak naprawd chcesz robi, Liz? Na og (wci znkana wykupywaniem si z maestwa) nie omielaam si udziela odpowiedzi na to pytanie, ekscytowaam si jedynie w skrytoci ducha jego istnieniem. A kiedy w kocu zaczam na nie odpowiada, robiam to bardzo ostronie. Pozwalaam sobie wyraa niewielkie chci. Na przykad: Chc uczszcza na zajcia z jogi. Chc wyj wczeniej z tego przyjcia, eby wrci do domu i poczyta sobie jak powie. Chc sobie kupi nowe etui na dugopisy. I zawsze pojawiaa si jedna, taka sama, dziwaczna odpowied: Chc si nauczy woskiego. Przez lata aowaam, e nie znam woskiego - jzyka, ktry uwaam za pikniejszy od r - nigdy jednak nie potrafiam znale praktycznego uzasadnienia, by si go uczy. Czemu nie zaj si na nowo francuskim czy rosyjskim, ktrych przecie uczyam si lata temu? Albo nauczy si hiszpaskiego, co pomogoby mi porozumiewa si z milionami amerykaskich wsprodakw? Do czego by mi potrzebny w o s k i ? Przecie nie zamierzaam si przeprowadzi do Italii. Przydatniejsza byaby umiejtno gry na akordeonie. Dlaczego jednak wszystko musi mie praktyczne zastosowanie? Przez cae lata byam taka pilna i skrupulatna - pracowaam, pisaam, zawsze dotrzymywaam terminw, nie zaniedbywaam bliskich mi osb ani swoich dzise, kredytw, gosowa itd. Czy ycie skada si wycznie z obowizkw? Czy w tym ponurym okresie poczucia straty

rzeczywicie musiaam mie jakie usprawiedliwienie dla nauki woskiego, prcz tego, e bya to jedyna rzecz, ktra - jak sobie wyobraaam - moga mi w tym momencie sprawi przyjemno? Zreszt nie by to chyba nazbyt ekstrawagancki cel. Przecie nie mwiam, e w wieku trzydziestu dwch lat chc zosta primabalerin baletu nowojorskiego. Jzyka mona si rzeczywicie nauczy. Zapisaam si na zajcia w jednym z orodkw ksztacenia ustawicznego (zwanych te wieczorow szko dla rozwdek). Moi znajomi uznali to za bardzo zabawne. Nick artowa: Dlaczego uczysz si woskiego? Jeli Wochy znowu napadn na Etiopi, tym razem z powodzeniem... chcesz si chepi znajomoci jzyka uywanego w caych dwch krajach? Ja jednak byam zachwycona. Kade sowo byo dla mnie sowiczym piewem, sztuczk magiczn, trufl. Po zajciach wracaam w deszczu do domu, robiam sobie gorc kpiel i lec w pianie, czytaam na gos woski sownik, dziki czemu zapominaam o przykrociach rozwodu i zamanym sercu. Poszczeglne sowa wywoyway u mnie zachwyt. Zaczam mwi o swoim telefonie komrkowym mio telefonino (mj telefonik). Doczyam do grona tych irytujcych osb, ktre mwi Ciao! Tyle, e ja byam jeszcze bardziej irytujca, bo zawsze wyjaniaam, skd si to ciao wzio. (Jeli musicie wiedzie, jest to skrt uywanego przez redniowiecznych Wenecjan przyjacielskiego pozdrowienia: Sono il suo schiavo! Co znaczy: Jestem twoim niewolnikiem!) Ju samo wymawianie tych sw powodowao, e czuam si seksowna i uszczliwiona. Moja prawniczka uwaaa, e nie mam si czym przejmowa, powiedziaa, e jaka jej klientka (z pochodzenia Koreanka) po koszmarnym rozwodzie zmienia urzdowo nazwisko na woskie, po to tylko, eby ponownie poczu si seksowna i uszczliwiona. Moe jednak przeprowadz si do Italii...

7
Inna godna odnotowania sprawa z tamtego czasu to przygoda zwizana z dyscyplin duchow. Wszystko zaczo si od wprowadzenia w moje ycie prawdziwej hinduskiej guru... za ktr zawsze bd Davidowi wdziczna. Zobaczyam moj guru pierwszego wieczoru, jaki spdziam u Davida. W pewnym sensie zakochaam si w obydwojgu jednoczenie. Weszam do mieszkania Davida i na komodzie zauwayam zdjcie olniewajco piknej Hinduski. - Kto to? - zapytaam.

- To moja duchowa nauczycielka - odpar. Moje serce zamaro na moment, potem ruszyo biegiem, potkno si i pado na pysk. Po chwili si podnioso, otrzepao, wzio gboki oddech i owiadczyo: Chc mie duchowego nauczyciela. Chodzi mi o to, e odezwao si moje s e r c e, przemawiajc przez usta. Poczuam, e nastpi we mnie jaki dziwny podzia i umys opuci na chwil ciao, zdumiony zrobi zwrot, eby stan twarz w twarz z sercem. Naprawd? - spyta cicho. Tak - odparo serce. - Naprawd. Od kiedy to? - spyta umys odrobin sarkastycznie. Ja jednak ju znaam odpowied: Od tamtej nocy spdzonej na posadzce w azience. Mj Boe, jak bardzo chciaam duchowego nauczyciela. Natychmiast zaczam fantazjowa, jak by to mogo by. Wyobraziam sobie, e ta olniewajco pikna Hinduska kilka razy w tygodniu przychodzi do mnie wieczorem, siadamy sobie, pijemy herbat i rozmawiamy o boskoci, ona wyznacza mi lektur i wyjania znaczenie tych dziwnych uczu, jakich doznaj podczas medytacji... Tymczasem cae to fantazjowanie zostao zdmuchnite jak wieca, kiedy David poinformowa mnie o midzynarodowym prestiu tej kobiety, o tym, e ma dziesitki tysicy uczniw... z ktrych wielu nigdy nie widziao jej na oczy. Doda jednak, e kadego wtorku wieczorem spora grupa zbiera si tutaj, w Nowym Jorku, eby wsplnie medytowa i piewa. - Jeli nie przeraa ci - oznajmi - przebywanie w jednym pomieszczeniu razem z kilkoma setkami ludzi powtarzajcych imi Boga w sanskrycie, moesz kiedy wpa. Poszam z nim w najbliszy wtorek. Mao e nie przerazili mnie ci wygldajcy najnormalniej w wiecie ludzie, to jeszcze poczuam, jak moja przejrzysta dusza poda w gr za tym ich skierowanym do Boga monotonnym piewem. Tego wieczoru wracaam do domu z takim uczuciem, jakby powietrze przepywao swobodnie przez moje ciao, jakbym bya tkanin opoczc na sznurze do bielizny, jakby cay Nowy Jork sta si miastem z papieru ryowego... a ja nabraam takiej lekkoci, e mogabym biega po dachach. Zaczam tam chodzi w kady wtorek. Potem kadego ranka medytowaam, korzystajc z sanskryckiej mantry, ktr guru daje wszystkim swoim uczniom, majestatycznej Om Namaha ivaja, jej sens mona odda tak: Pokon Tobie, Siwo. Potem po raz pierwszy wysuchaam gosu guru i od jej sw dostaam gsiej skrki na caym ciele, nawet na twarzy. I kiedy usyszaam, e ma w Indiach swoj aram, wiedziaam, e musz si tam jak najszybciej znale.

8
Przedtem czekaa mnie podr do Indonezji, zwizana ze zleceniem z pewnego czasopisma. Akurat w momencie, kiedy najbardziej ualaam si nad sob, e jestem taka samotna, bez grosza, internowana w obozie dla rozwodzcych si, naczelna jednego z kobiecych czasopism zapytaa, czy nie chciaabym pojecha na Bali i napisa o wakacjach z jog. Wtedy ja zarzuciam j ca seri pyta, gwnie typu: A czy trawa jest zielona? i Czy piosenki Jamesa Browna mog kogo przygnbia? Kiedy dotaram na Bali, (ktre, najkrcej mwic, jest bardzo adnym miejscem), nasza nauczycielka jogi spytaa: Skoro ju tu jestecie, to moe kto z was chciaby odwiedzi balijskiego szamana w dziewitym pokoleniu? (pytanie z gatunku tych, na ktre odpowied jest oczywista), wic pewnego wieczoru wszyscy jak jeden m udalimy si do jego domu. Szaman, jak si okazao, by drobnym staruszkiem o brzowej skrze, wesoym spojrzeniu i praktycznie bezzbnych ustach. Podobiestwo do Yody z Gwiezdnych wojen narzucao si samo. Nazywa si Ketut Liyer. Mwi zabawnie niezgrabn angielszczyzn, ale by z nami tumacz, ktry przychodzi z pomoc, kiedy brako mu sowa. Nauczycielka jogi powiedziaa nam wczeniej, e kade z nas moe zada jedno pytanie albo przedstawi jaki problem, a szaman postara si udzieli nam odpowiedniej rady. Caymi dniami zastanawiaam si, o co go zapyta. Pierwsze pomysy byy do aosne. Czy mgby zmusi mojego ma, eby mi da rozwd? Czy mgby spowodowa, eby David znw mnie poda? Wstydziam si tych myli. Przecie to zupenie bez sensu. Nie po to lec na drugi koniec wiata i staj twarz w twarz z sdziwym szamanem, by go prosi o interwencj w sprawach damsko-mskich? Kiedy wic starzec sam zwrci si do mnie i zapyta, czego bym chciaa, wydobyam z siebie inne, prawdziwsze sowa. - Chc dowiadczy trwaego przeywania Boga - powiedziaam. - Czasami mam wraenie, e rozumiem, w czym si wyraa bosko tego wiata, ale po chwili to mi umyka, bo rozpraszaj mnie mae pragnienia i lki. Chc by z Bogiem cay czas. Ale nie pragn zosta mniszk ani zrezygnowa cakowicie z ziemskich przyjemnoci. Raczej chciaabym wiedzie, jak y w tym wiecie i cieszy si nim, a jednoczenie mc powici si Bogu. Ketut stwierdzi, e moe odpowiedzie za pomoc rysunku. Pokaza mi, co narysowa kiedy podczas medytacji. Bya to bezpciowa ludzka posta stojca z rkami zoonymi jak

do modlitwy. Miaa cztery nogi, tam za, gdzie powinna by gowa, widniaa pltanina paproci i kwiatw. Na sercu posta nosia ma, umiechnit twarzyczk. - eby odnale rwnowag, na ktrej ci zaley - mwi Ketut za porednictwem tumacza - musisz by wanie tym. Musisz sta mocno na ziemi, jakby miaa cztery nogi, a nie dwie. Dziki temu wytrzymasz na tym wiecie. Musisz jednak przesta patrze na niego za porednictwem gowy. Zamiast tego musisz patrze sercem. W ten sposb poznasz Boga. Potem zapyta, czy moe poczyta mi z rki. Podaam mu lew, a on zacz skada mnie w cao tak gadko, jakbym bya trzyczciow ukadank. - Jedzisz po wiecie - rozpocz. Pomylaam, e to do oczywiste, zwaywszy na fakt, e byam wanie w Indonezji, ale si nie odezwaam... - Masz wicej szczcia ni inni, ktrych poznaem. Bdziesz ya dugo, miaa wielu przyjaci, wiele dowiadcze. Zobaczysz cay wiat. Masz tylko jeden problem w yciu. Za duo si martwisz. Podchodzisz do wszystkiego zbyt emocjonalnie, zbyt nerwowo. Jeli ci obiecam, e nie bdziesz miaa w yciu powodu do zmartwie, to mi uwierzysz? Skinam gow, ani troch nie wierzc. - Twoja praca ma charakter twrczy - cign - to co takiego jak praca artysty, i dostajesz za ni dobr zapat. Zawsze bdziesz dostawaa duo pienidzy za to, co robisz. Jeli chodzi o pienidze, to jeste szczodra, moe za szczodra. I jeszcze jedno. Raz w yciu stracisz wszystkie pienidze. Wydaje mi si, e niedugo. - Chyba za jakie sze do dziesiciu miesicy - przytaknam, mylc o rozwodzie. Ketut skin gow, jakby chcia powiedzie: Taa, to by si z grubsza zgadzao. - Ale si nie przejmuj - mwi. - Jak stracisz te pienidze, to niemal natychmiast je odzyskasz. Od razu ci si poprawi. Dwukrotnie w yciu bdziesz matk. Jedno maestwo bdzie krtkie, drugie dugie. I bdziesz miaa dwoje dzieci... Czekaam, a powie: jedno krtkie, drugie dugie, ale on nagle zamilk i ze zmarszczonymi brwiami wpatrywa si w moj do. - Dziwne... - mrukn, co jest sowem, ktrego wolaaby nie sysze ani od wrcego ci z rki, ani od dentysty. Poprosi, ebym przesuna si bezporednio pod wiszc arwk, by mg lepiej widzie. - Pomyliem si - owiadczy. - Bdziesz miaa tylko jedno dziecko. Pno, creczk. Moe. Jeli si zdecydujesz... ale jest co jeszcze. - Zmarszczy brwi, po czym podnis wzrok, nagle cakowicie pewny. - Pewnego dnia, niedugo, wrcisz na Bali. Musisz tu wrci. Zostaniesz jakie trzy, moe cztery miesice. Zaprzyjanisz si ze mn. Moe zamieszkasz

tutaj z moj rodzin. Bd mg z tob wiczy angielski. Nigdy nie miaem nikogo, z kim mgbym powiczy. Wydaje mi si, e ze sowami czujesz si swobodnie. Chyba ta twoja twrcza praca ma co wsplnego ze sowami, zgadza si? - Tak! - przyznaam. - Jestem pisark. Pisz ksiki! - Jeste pisark z Nowego Jorku - owiadczy, potwierdzajc moje sowa. - Wrcisz wic na Bali, bdziesz tu mieszka i uczy mnie angielskiego. A ja naucz ci wszystkiego, co wiem. Potem wsta i otrzepa donie, jakby chcia powiedzie: Zatem sprawa jest zaatwiona. - Skoro mwisz to powanie, nauczycielu, to ja te traktuj to powanie. Obdarzy mnie promiennym, bezzbnym umiechem. - Nie zwlekaj, bd czeka - powiedzia.

9
Jeli indonezyjski szaman w dziewitym pokoleniu mwi mi, e moim przeznaczeniem jest przeprowadzka na Bali i zamieszkanie u niego na cztery miesice, robi wszystko, eby doprowadzi to do skutku - do takich wanie osb nale. I w taki wanie sposb cay ten mj pomys o rocznej podry zacz si krystalizowa. Koniecznie musiaam wrci do Indonezji, tym razem na wasny koszt. To byo oczywiste. Cho nie potrafiam jeszcze wymyli, jak miaabym tego dokona, zwaywszy na panujcy w moim yciu zamt. (Nie tylko miaam na gowie kosztowny rozwd i zmartwienia z powodu Davida, ale te pracowaam dla tamtego czasopisma, co nie pozwalao mi znikn na cae miesice.) Ale m u s i a a m tam wrci. Czy mogo by inaczej? Przecie on to p r z e p o w i e d z i a . Rzecz w tym, e chciaam te pojecha do Indii, odwiedzi aram mojej guru, a taka wyprawa wymaga sporo czasu i pienidzy. Jakby to wszystko byo nie do skomplikowane, marzyam o wyjedzie do Woch, gdzie mogabym wiczy jzyk w stosownym otoczeniu i dokd cigno mnie pragnienie, eby przez jaki czas poy w kulturze, w ktrej docenia si przyjemnoci i pikno. Wszystkie te pragnienia wydaway si ze sob sprzeczne. Najbardziej za Wochy i Indie. Co byo waniejsze? Ta cz mnie, ktra chciaa je cielcin w Wenecji? A moe ta druga, ktra chciaa budzi si na dugo przed witem w

surowej i skromnej aramie, eby rozpocz dugi dzie powicony medytacji i modlitwie? Wielki suficki poeta i filozof Rumi poradzi kiedy swoim uczniom, eby zapisali trzy rzeczy, ktrych pragn najbardziej wyciu. Jeli ktra z pozycji na licie bdzie w niezgodnoci z ktrkolwiek inn pozycj, ostrzeg ich Rumi, czeka was los ludzi nieszczliwych. Lepiej y, skupiajc si na jednym, naucza. A co z zaletami harmonijnej egzystencji pomidzy przeciwnociami? Gdyby tak stworzy sobie ycie na tyle rozlege, by mona byo nim obj pozornie wykluczajce si krace i zsynchronizowa w jeden wiatopogld, ktry niczego nie pomija? Moja prawda wygldaa dokadnie tak, jak to powiedziaam szamanowi na Bali... chciaam dowiadczy i jednego, i drugiego. Pragnam ziemskich przyjemnoci i boskiej transcendencji... tej dwoistej wspaniaoci ludzkiego ycia. Pragnam tego, co Grecy nazwali kalos kai agathos, owej szczeglnej rwnowagi pikna i dobra. W ostatnich trudnych latach brakowao mi obu, poniewa zarwno rado, jak pobono, eby rozkwitn, potrzebuj wolnej od napi, spokojnej atmosfery, tymczasem w moim yciu wszystko kotowao si jak w gigantycznej zgniatarce mieci. Jeli za chodzi o rwnowag midzy pragnieniem radoci a tsknot za pobonoci... c, zapewne istnia jaki sposb, eby t sztuczk opanowa. Po moim krtkim pobycie na Bali wydawao mi si, e mog si tego nauczy od Balijczykw. Moe nawet od samego szamana. Cztery nogi na ziemi, gowa pena zielska, patrzenie na wiat sercem... Daam sobie spokj z prb dokonania wyboru - Italia? Indie? Indonezja? - i ostatecznie po prostu zdecydowaam, e chc pojecha we wszystkie te miejsca. Spdz cztery miesice w kadym. W sumie cay rok. Oczywicie byo to nieco bardziej ambitne ni Chc sobie kupi nowe etui na dugopisy, ale o to mi wanie chodzio. I wiedziaam, e chc o tym napisa. Nie zaleao mi na dokadnym poznaniu tych krajw; to ju zrobiono. Jeli rzeczywicie chciaam co dokadnie pozna, mia to by za kadym razem inny aspekt samej siebie na tle kraju, w ktrym wanie z t spraw tradycyjnie ju wietnie sobie radzono. Chciaam pozna sztuk doznawania radoci w Italii, pobonoci w Indiach, a w Indonezji - sztuk rwnowaenia jednego z drugim. Dopiero znacznie pniej, kiedy ju przyznaam si do tego marzenia, zwrciam uwag na to, e nazwy tych wszystkich krajw zaczynaj si od litery I. To cakiem dobrze wrcy znak na pocztek wdrwki sucej odkrywaniu siebie. Zechciejcie sobie teraz wyobrazi, ile okazji do artw ten pomys da moim mdraliskim przyjacioom. Chciaam pojecha do trzech I, prawda? To niby dlaczego nie miaabym spdzi roku w Iranie, Iraku i na Islandii? Albo jeszcze lepiej... czemu miaabym si nie uda na pielgrzymk do wspaniaej trjki rozpoczynajcych si na I potg: Islip, tej

dziury na Long Island, I-95 i Ikei? Moja przyjacika Susan zasugerowaa nawet, ebym zaoya organizacj humanitarn pod nazw Rozwdki bez granic. Wszystkie te arty byy jednak bezprzedmiotowe, poniewa nie mogam jeszcze nigdzie jecha. Do rozwodu - cho upyno tyle czasu od dnia, w ktrym skoczyam z moim maestwem - wci byo daleko. Stosowanie nacisku prawnego wymagao ode mnie robienia okropnych rzeczy, prosto z najgorszych rozwodowych koszmarw, jak dostarczanie rnych zawiadcze i pisanie oskare (wymaganych prawem stanu Nowy Jork) na temat rzekomego psychicznego okruciestwa mojego ma. Wszystkie te dokumenty nie zostawiay miejsca na adne subtelnoci, nie byo najmniejszej moliwoci zwrcenia si do sdziego: Tak naprawd by to skomplikowany zwizek i ja te popeniam ogromne bdy, bardzo mi z tego powodu przykro, i chc jedynie, eby pozwolono mi odej. (W tym miejscu robi przerw, eby pomodli si za moich drogich czytelnikw: Obycie nigdy, przenigdy, nie musieli si rozwodzi w Nowym Jorku.) Wiosn 2003 roku sprawy osigny stan krytyczny. Ptora roku po moim odejciu m by wreszcie gotw przedyskutowa warunki ugody. Owszem, chcia dosta pienidze i dom, i wyczne prawo do mieszkania na Manhattanie... jednym sowem wszystko, co mu przez cay ten czas proponowaam. Oprcz tego jednak yczy sobie rzeczy, ktrych w ogle nie braam pod uwag (cz z tantiem za ksiki napisane przeze mnie w trakcie maestwa, udzia w zyskach z ewentualnej sprzeday pozwole na krcenie filmw, prawo do czci moich funduszy emerytalnych itp.), i w tym miejscu musiaam wreszcie zaprotestowa. Po miesicach negocjacji pomidzy naszymi prawnikami powoli zacza pojawia si nadzieja na kompromis i szansa, e mj m zaakceptuje jak zmodyfikowan ugod. Wiedziaam, jak drogo by mnie ona kosztowaa, ale walka w sdzie pochonaby nieskoczenie wicej pienidzy i czasu, eby ju nie wspomnie o tym, jak bardzo byaby przygnbiajca. Gdyby podpisa ugod, mogabym zapaci i odej. To mnie urzdzao. Relacje midzy nami byy ju tak zrujnowane, e brakowao w nich choby odrobiny miejsca na zwyk uprzejmo; teraz pragnam wycznie znale si w drzwiach wyjciowych. Problem polega na tym, czy podpisze. Mijay tygodnie, a on przyczepia si do kolejnych szczegw. Gdyby nie zgodzi si na t ugod, sprawa musiaaby trafi na wokand. Proces niemal na pewno oznaczaby, e wydaabym ostatni grosz na opacenie prawnikw. A co najgorsze, oznaczaby przynajmniej jeszcze jeden rok tego paskudnego zamtu. Zatem cokolwiek postanowi mj maonek (wci przecie b y moim mem), bdzie to miao decydujcy wpyw na kolejny rok mojego ycia. Czy bd sobie podrowaa

samotnie przez Itali, Indie i Indonezj? Czy raczej gdzie w podziemiach sdu bd pod przysig odpowiada na pytania? Codziennie dzwoniam po czternacie razy do mojej prawniczki. Co nowego? pytaam, a ona za kadym razem mnie zapewniaa, e robi, co moe, i zadzwoni natychmiast, gdy ugoda zostanie podpisana. Moje wczesne zdenerwowanie mona by okreli jako stan poredni midzy tym, co si czuje, czekajc na wezwanie do gabinetu szefa i na otrzymanie wyniku biopsji. Bardzo bym chciaa powiedzie, e byam spokojna i wyciszona, jak kae filozofia zen, ale nic z tych rzeczy. Zdarzao si, e noc w napadach zoci niemiosiernie okadaam swoj kanap kijem do softballu. Na og jednak byam ju tylko bezgranicznie przygnbiona. David i ja ponownie zerwalimy ze sob. Tym razem wydawao si, e na dobre. A moe nie... jako nie potrafilimy zrezygnowa z siebie do koca. Nadal czsto byam gotowa z mioci dla niego powici wszystko. Kiedy indziej miaam cakowicie odmienne odczucia... w nadziei, e odnajd spokj i szczcie, pragnam, eby oddzielay nas od siebie wszystkie kontynenty i oceany. Na mojej twarzy pojawiy si bruzdy, zapakiwanie si i zamartwianie zostawio trwae lady midzy moimi brwiami. Na domiar zego, wanie miao si ukaza paperbackowe wydanie ksiki, ktr napisaam przed paroma laty, i musiaam pojecha w krtk tras promocyjn. Dla towarzystwa zabraam ze sob przyjacik Iv. Jest w moim wieku, ale dorastaa w Bejrucie, w Libanie. A to oznacza, e w czasach, gdy ja uprawiaam sporty i jako uczennica szkoy redniej w Connecticut braam udzia w przesuchaniach do roli w musicalu, ona spdzaa wikszo nocy, kulc si w schronie i walczc o przetrwanie. Nie mam pojcia, jak te brutalne dowiadczenia mogy uksztatowa kogo zrwnowaonego, w kadym razie Iva jest jedn z najspokojniejszych osb, jakie znam. Posiada te co, co nazywam bezporednim czem telefonicznym z wszechwiatem - jedyny w swoim rodzaju, czynny przez dwadziecia cztery godziny na dob kana czcy j z Bogiem. Jechaymy wic przez Kansas i cigle roztrzsiona stanem niepewnoci - podpisze, nie podpisze? - odezwaam si do Ivy: - Jeli nie podpisze, to chyba nie znios cigncego si przez rok procesu. Potrzebuj boskiej interwencji. Chciaabym przedoy Bogu prob o zakoczenie tego wszystkiego. - Czemu tego nie zrobisz? Wyjaniam Ivie moj osobist opini na temat modlitwy: e gupio mi prosi Boga o konkretne rzeczy, bo to wiadczy chyba o saboci wiary. Nie lubi prosi: Czy mgby

zmieni to lub owo w moim yciu, bo sprawia mi kopot? Bg moe mie przecie powd, eby kaza mi zmaga si z t konkretn trudnoci. atwiej mi modli si o si, ktra pozwoli mi spokojnie zmierzy si z tym, co mnie w yciu spotyka, obojtnie, czym si to skoczy. Iva wysuchaa mnie uprzejmie. - Skd ci przysza do gowy taka gupia myl? - spytaa po chwili. - O co ci chodzi? - Skd ten pomys, e nie wolno ci si zwraca poprzez modlitw do wszechwiata? Jeste jego c z c i , Liz. Jeste jego elementem... masz prawo uczestniczy we wszechwiecie i wyraa swoje uczucia. Przedstaw wic tam swoj opini. Zaprezentuj swoj spraw. Moesz mi wierzy... zostanie to co najmniej rozwaone. - Naprawd? - Wszystko to dla mnie byo cakowit nowoci. - Naprawd! Suchaj... gdyby teraz miaa wystosowa do Boga prob, to co by w niej zawara? Mylaam przez chwil, a potem wycignam notes i napisaam tak oto petycj:

Drogi Boe,

Prosz, zainterweniuj i pom zakoczy ten rozwd. Mj m i ja nie sprawdzilimy si w naszym maestwie, a teraz nie sprawdzamy si podczas rozwodu. Ta sprawa zatruwa nasze umysy, sprowadza cierpienie na nas i na wszystkich bliskich nam ludzi. Wiem, e jeste zajty wojnami i nieszczciami, i znacznie powaniejszymi konfliktami ni spr jednej dysfunkcyjnej pary. Rozumiem jednak, e kondycja tej planety zalena jest od kondycji kadego pojedynczego jej mieszkaca. Dopki choby dwie osoby pozostaj uwizione w puapce konfliktu, cierpi na tym cay wiat. Podobnie, jeli nawet jedna czy dwie osoby zostan uwolnione z tej puapki, wpynie to dobrze na kondycj caego wiata, tak jak kilka zdrowych komrek organizmu wpywa na jego stan oglny. Zanosz wic do Ciebie moj pokorn prob, eby pomg nam zakoczy ten konflikt, tak by dwoje ludzi mogo odzyska wolno i zdrowie, by byo odrobin mniej wrogoci i goryczy w wiecie, na ktrym ju i tak jest zbyt duo blu. Dzikuj za uprzejmie powicon mi uwag. Z powaaniem, Elizabeth M. Gilbert

Odczytaam to Ivie, a ona skina z aprobat gow. - Podpisaabym si pod tym - powiedziaa. Podaam jej petycj i dugopis, ale bya zbyt zajta prowadzeniem auta. - No dobrze, zamy, e j wanie podpisaam. Podpisaam j w sercu. - Dziki, Iva. Doceniam twoje wsparcie. - No dobrze, kto jeszcze by to podpisa? - spytaa. - Moja rodzina. Matka i ojciec. Siostra. - W porzdku - powiedziaa. - Wanie podpisali. Przyjmijmy, e ich nazwiska s tutaj. Zreszt czuam, jak podpisuj. S teraz na licie. OK... kto jeszcze by podpisa? Zacznij dodawa nazwiska. Zaczam wic wymienia nazwiska wszystkich, ktrzy moim zdaniem, podpisaliby t prob. I tak wymieniam wszystkich najbliszych przyjaci, potem paru krewnych i kilka spord osb, z ktrymi pracowaam. Po kadym nazwisku Iva potwierdzaa: Taa. Wanie podpisa albo Wanie podpisaa. Czasami zgaszaa wasnych sygnatariuszy, na przykad: Wanie moi rodzice zoyli podpisy. Wychowywali dzieci podczas wojny. Nienawidz bezsensownych konfliktw. Byliby szczliwi, widzc koniec tych rozwodowych korowodw. Zamknam oczy i czekaam, a przyjd mi do gowy nastpne nazwiska. - Myl, e Bill i Hillary Clintonowie wanie j podpisali - owiadczyam. - Nie wtpi - odpara Iva. - Posuchaj, Liz... k a d y moe podpisa si pod t prob. Rozumiesz to? Wezwij kogokolwiek, ywego czy umarego, i zacznij zbiera podpisy. - wity Franciszek z Asyu wanie podpisa! - J a s n e ! - Iva podkrelia swoj pewno klepniciem w kierownic. Teraz dopiero daam czadu. - Abraham Lincoln podpisa! I Gandhi, i Mandela, i wszyscy rozjemcy i mediatorzy. Eleanor Roosevelt, Matka Teresa, Bono, Jimmy Carter, Muhammad Ali, Jackie Robinson i Dalajlama... i moja babka, ktra zmara w 1984 roku, i moja yjca babka... i mj nauczyciel woskiego, i moja terapeutka, i moja agentka... i Martin Luther King, i Katharine Hepburn... i Martin Scorsese - (czego pewno bycie si nie spodziewali, niemniej to adnie z jego strony) ...i oczywicie moja guru... i Joanne Woodward, i Joanna d'Arc, i pani Carpenter, moja nauczycielka w czwartej klasie, i Jim Henson... Imiona i nazwiska wyleway si ze mnie strumieniem. Pyny nieustannie przez niemal godzin, podczas gdy przemierzaymy Kansas, a moja pokojowa petycja rozrastaa si o kolejne niewidzialne strony popierajcych mnie osb. Iva za kadym razem

potwierdzaa - tak, podpisa, tak podpisaa - a mnie, otoczon zbiorow dobr wol tylu znaczcych ludzi, ogarno wspaniae poczucie bezpieczestwa. Wreszcie lista si skoczya, a wraz z ni mj niepokj. Poczuam senno. - Zdrzemnij si - powiedziaa Iva. Zamknam oczy. Pojawio si jeszcze jedno, ostatnie nazwisko. - Wanie podpisa si Michael J. Fox - wymamrotaam i pogryam si we nie. Nie wiem, jak dugo spaam, moe tylko dziesi minut, ale by to gboki sen. Kiedy si obudziam, Iva nucia pod nosem jak piosenk. Ziewnam. Zadzwonia moja komrka. Popatrzyam na to wariackie telefonino wibrujce z podnieceniem w popielniczce wynajtego samochodu. Byam zdezorientowana, otumaniona drzemk, nagle zapomniaam, do czego suy telefon. - Na co czekasz - odezwaa si Iva. Ona ju wiedziaa. - Odbierz. Podniosam telefon, wyszeptaam halo. - Wspaniae wiadomoci! - owiadczya moja prawniczka daleko w Nowym Jorku. Wanie podpisa!

10
Kilka tygodni pniej mieszkam we Woszech. Rzuciam prac, spaciam zobowizania rozwodowe i rachunki prawnikw, oddaam dom, mieszkanie, zostawiam u siostry rzeczy, jakie mi zostay, i spakowaam dwie walizki. Rozpocz si mj rok podry. Sta mnie na to dziki oszaamiajcemu cudowi, jaki mi si zdarzy: mj wydawca zapaci mi z gry za ksik, w ktrej j opisz. Byo dokadnie tak, jak przepowiedzia w indonezyjski szaman. Straciam wszystkie pienidze i natychmiast je zastpiam innymi... przynajmniej tak iloci, eby starczyo na ten rok. Jestem wic teraz mieszkank Rzymu. Mieszkanie, ktre sobie znalazam, to cicha kawalerka w historycznym budynku, kilka przecznic od Schodw Hiszpaskich, rozcigajcych si w cieniu wytwornych ogrodw Willi Borghese, niedaleko od piazz a del Popolo, gdzie staroytni Rzymianie organizowali wycigi rydwanw. Oczywicie dzielnica ta

nie cignie si imponujco jak tamta moja nowojorska, z widokiem na wlot do Lincoln Tunnel, mimo to... Wystarczy.

11
Pierwszy posiek, jaki zjadam w Rzymie, by cakiem skromny. Makaron domowej roboty (spaghetti carbonara) ze szpinakiem i czosnkiem. (Wielki poeta romantyczny Shelley napisa kiedy wstrznity w licie do przyjaciela w Anglii na temat woskiej kuchni: Mode kobiety z towarzystwa jedz tutaj - nigdy by nie zgad - CZOSNEK!) Sprbowaam karczocha; Rzymianie s bardzo dumni ze swoich karczochw. Potem czekaa mnie niespodzianka w postaci przystawki, ktr kelnerka podaa gratis - porcji smaonych kwiatw cukinii z odrobin sera porodku (przygotowanych z tak delikatnoci, e prawdopodobnie kwiatki nie zdyy nawet zauway rozstania si z odyg). Po spaghetti sprbowaam cielciny. Aha, wypiam te karafk podawanego w tym lokalu czerwonego stoowego wina, sama, ca. I zjadam troch ciepego chleba z sol i oliw z oliwek. Na deser tiramisu. Kiedy po posiku wracaam do domu, okoo godziny jedenastej, z jednego z pobliskich domw dochodzi haas, przypominao to zabaw siedmiolatkw... moe przyjcie urodzinowe? miech i wrzaski, i bieganie. Wspiam si na schody do swojego mieszkania, pooyam na swoim nowym ku i zgasiam wiato. Czekaam, kiedy zaczn paka albo si zamartwia, poniewa zawsze tak si dziao, kiedy gaso wiato, ale czuam si cakiem niele. Waciwie czuam si dobrze. Zaczam wrcz odczuwa pierwsze objawy zadowolenia. Moje zmczone ciao zapytao mj zmczony umys: Wic tylko tego ci brakowao? Odpowiedzi nie byo. Spaam.

12
W kadym z waniejszych miast Zachodu niektre rzeczy zawsze wygldaj tak samo. Tacy sami Afrykanie sprzedaj podrbki torebek i okularw sonecznych tych samych

projektantw, a tacy sami gwatemalscy muzycy graj na bambusowych fujarkach I'd rather be a sparrow than a snail. A jednak pewne rzeczy spotykamy tylko w Rzymie. Na przykad sprzedawc kanapek, ktry w sposb zupenie naturalny zwraca si do mnie pikna za kadym razem, kiedy rozmawiamy. yczysz sobie panino z grilla czy na zimno, bella? Albo migdalce si pary, ktrych wszdzie peno, jakby chodzio o jakie zawody. Spleceni w ucisku ludzie rozkadaj si na awkach, gadz si wzajemnie po wosach i kroczu, nieustannie si przytulaj, ocieraj o siebie... I fontanny. Pliniusz Starszy napisa kiedy: Jeli kto zastanowi si nad iloci wody dostarczanej do Rzymu dla celw publicznych, do ani, zbiornikw, kanaw, domw, ogrodw, willi, i rozway odlego, jak pokonuje ona po wysokich ukach akweduktw, przez przebite gry, ponad dolinami... przyzna, e na caym wiecie nie istniao nigdy nic cudowniejszego. Prawie dwadziecia wiekw pniej mam kilka konkurentek do miana mojej ulubionej rzymskiej fontanny. Jedna znajduje si w Willi Borghese. Porodku tej fontanny st oi baraszkujca rodzinka z brzu. Tata jest faunem, mama zwyczajn kobiet. Jest z nimi dziecko, ktre zajada winogrono. Mama i tata przyjli dziwne pozy - przodem do siebie, trzymajc si wzajemnie za nadgarstki, odchylaj si do tyu. Trudno powiedzie, czy szarpi si za rce w walce, czy krc wesoo w kko, niemniej wida, e kipi energi. Tak czy owak, dzieci przysiado sobie na ich wycignitych rkach, obojtne na ich rozbawienie czy zmagania, objada winogrona z kici i wymachuje kopytkami. (Ma je po tatusiu.) Jest pocztek wrzenia 2003 roku. Ciepy i rozleniwiajcy. Dotychczas, a to ju czwarty dzie w Rzymie, moja stopa nie przekroczya progu adnego kocioa ani muzeum, nie zajrzaam te jeszcze do przewodnika. Wczyam si tylko bez koca i bez celu, a natrafiam na malutki lokalik, gdzie, jak poinformowa mnie yczliwy kierowca autobusu, maj najlepsze lody w Rzymie. Nazywa si Il Gelato di San Crispino. Nie jestem pewna, ale chyba mona to przetumaczy jako lody chrupkiego witego. Sprbowaam miodowych i orzechowych. Nieco pniej tego samego dnia wrciam po grejpfrutowe i melonowe. Wieczorem, po kolacji, wybraam si tam raz jeszcze, pieszo, eby sprbowa cynamonowo imbirowych. Codziennie staram si przeczyta jeden artyku w gazecie, obojtnie ile czasu miaoby mi to zaj. Mniej wicej co trzecie sowo sprawdzam w sowniku. Dzisiejsze wiadomoci byy fascynujce. Trudno sobie wyobrazi bardziej dramatyczny nagwek: Obesit! I Bambini Italiani Sono i Pi Grassi d'Europa! Dobry Boe! Otyo! Ten artyku, jak sdz, mwi o tym, e woskie niemowlta s najgrubsze w Europie! Czytajc dalej, dowiaduj si,

e s one znaczco grubsze od niemieckich i bardzo znaczco grubsze od francuskich. (Na szczcie nie podano, jak wygldaj w porwnaniu z dziemi amerykaskimi.) Starsze dzieci woskie te s niepokojco otye, pisz w artykule. (Przemys makaronowy si obroni.) Te alarmujce dane dotyczce otyoci woskich dzieci zostay udostpnione wczoraj przez - nie ma potrzeby tego tumaczy - una task force internazionale. Odszyfrowanie artykuu zajo mi niemal godzin. Przez cay ten czas jadam pizz i suchaam jednego z woskich dzieci, ktre po drugiej stronie ulicy grao na akordeonie. Dzieciak nie wyglda mi na szczeglnie upasionego, moe dlatego, e by Cyganem. Nie jestem pewna, czy dobrze zrozumiaam ostatni linijk artykuu, ale wydaje mi si, e zdaniem rzdu jedynym sposobem na t plag otyoci we Woszech bdzie naoenie podatku od nadwagi... Czy to moe by prawda? Czy jak bd si tak zajada przez kilka miesicy, to mnie te dopadn? Trzeba czyta codziennie gazet, eby wiedzie, jak si miewa papie. Tutaj, w Rzymie, stan zdrowia papiea jest ogaszany codziennie w gazecie, podobnie jak prognoza pogody czy program telewizji. Dzisiaj papie jest zmczony. Wczoraj papie by mniej zmczony ni dzisiaj. Jutro, jak si spodziewamy, papie nie bdzie tak zmczony jak dzisiaj. Czuj si tutaj niczym w jakiej krainie z bajki. Dla kogo, kto zawsze chcia zna woski, c moe by lepszego od Rzymu? Zupenie jakby kto wymyli miasto w peni odpowiadajce moim konkretnym potrzebom, w ktrym wszyscy (nawet dzieci, nawet takswkarze, nawet aktorzy w reklamach!) posuguj si tym magicznym jzykiem. Jakby ludzie zmwili si, eby nauczy mnie woskiego. Gotowi s nawet drukowa gazety po wosku, co im szkodzi!, tak dugo, jak tu bd. S tutaj ksigarnie, ktre sprzedaj w y c z n i e ksiki napisane w jzyku woskim! Wczoraj natrafiam na tak jedn i czuam si, jakbym wesza do czarodziejskiego paacu. Wszystko byo po wosku... nawet Dr Seuss. Obeszam wntrze, dotykajc ksiek, w nadziei, e kady kto na mnie spojrzy, pomyli sobie, e woski to mj jzyk ojczysty. Och, jak bardzo bym chciaa, eby woski otworzy si przede mn cakowicie! To uczucie przypomniao mi czas, kiedy miaam cztery lata i nie potrafiam jeszcze czyta, ale marzyam, eby si nauczy. Pamitam, jak siedziaam z matk w poczekalni u lekarza, trzymajc w rkach miesicznik Good Housekeeping, jak obracaam powoli kartki, wpatrywaam si w tekst, z nadziej, e doroli w tej poczekalni pomyl sobie, e rzeczywicie czytam. Nigdy pniej nie rwaam si w ten sposb do opanowania adnej dziedziny wiedzy. Znalazam w tej ksigarni dziea kilku amerykaskich poetw, z wersj oryginaln wydrukowan na jednej stronie, a woskim przekadem na drugiej. Kupiam tomik Roberta Lowella i Louise Gluck.

Gdziekolwiek si rusz, trafiam na spontaniczne lekcje konwersacji. Siedziaam dzisiaj na awce w parku, kiedy podesza maleka staruszka w czarnej sukni, usadzia si obok i zacza mnie za co beszta. Oniemiaa i zdezorientowana tylko krciam gow. Wreszcie odezwaam si bardzo adn woszczyzn: Przykro mi, ale nie mwi po wosku, a ona spojrzaa na mnie, jakby miaa wielk ochot mi przyoy. Ale rozumiesz! - upieraa si. (Co ciekawe, miaa racj. To zdanie rzeczywicie zrozumiaam.) Potem chciaa wiedzie, skd jestem. Powiedziaam, e z Nowego Jorku, i spytaam, skd ona pochodzi. Te pytanie... z Rzymu. Co usyszawszy, zaklaskaam w donie jak mae dziecko. Och, Rzym! Pikny Rzym! Uwielbiam Rzym! Uroczy Rzym! Suchaa moich prymitywnych deklamacji ze sceptyczn min. Potem przesza do rzeczy i spytaa, czy jestem matk. Powiedziaam, e jestem rozwiedziona. Pierwszy raz wypowiedziaam te sowa, i to na dodatek po wosku. Jej reakcja bya do przewidzenia. Perch? - rzucia. C... na pytanie dlaczego? trudno odpowiedzie w jakimkolwiek jzyku. Jkaam si, po czym w kocu wykrztusiam: L'abbiamo rotto (Rozeszlimy si). Skina gow, wstaa i posza na swj przystanek, wsiada do autobusu i nawet si nie obejrzaa. Czy bya na mnie za? Dziwne, ale czekaam na ni dwadziecia minut na tej parkowej awce, majc nadziej, wbrew rozsdkowi, e moe wrci i podejmie przerwan rozmow, ale nie wrcia. Miaa na imi Celeste, wymawiane z ostrym cz jak w cello. Pniej tego samego dnia znalazam bibliotek. Ojej, jak ja to lubi. Poniewa jestemy w Rzymie, ta biblioteka to istne starekie cacko. W jej wntrzu znajduje si dziedziniec z ogrodem, ktrego istnienia nigdy bycie nie odgadli, patrzc na ten dom z ulicy. Idealnie kwadratowy ogrd, obsadzony drzewkami pomaraczowymi, ma w samym rodku fontann. Ta fontanna doczy do rywalizujcych o miano mojej ulubionej. Od razu to wiedziaam, cho nie przypominaa adnej, jakie dotd widziaam. Przede wszystkim nie bya wyrzebiona ze szlachetnego marmuru. Bya ma, zielon, omsza, naturaln fontann. Przypominaa zmierzwion, przeciekajc kp paproci. (Prawd mwic, wygldaa jak tamto zielsko wyrastajce z gowy postaci, ktr narysowa w Indonezji stary szaman.) Woda tryskaa z samego rodka tego kwitncego krzaka i spadaa deszczem na licie, z melancholijnym, rozkosznym, dwikiem, ktry rozchodzi si po caym dziedzicu. Usiadam na awce pod drzewkiem pomaraczowym i otworzyam jeden ze zbiorkw poezji, ktre kupiam dzie wczeniej. Louise Glck. Przeczytaam pierwszy wiersz po wosku, potem po angielsku i zatrzymaam si raptownie przy wersie: Dal centro della mia vita venne una grande fontana... Z gbi mojego ycia wytrysna wspaniaa fontanna...

Ogarnita radosn ulg odoyam ksik na kolana.

13
Mwic prawd, nie jest ze mnie najlepsza podrniczka. Wiem to, bo mnstwo podrowaam i widziaam ludzi, ktrzy s w tej dziedzinie mistrzami. S do tego stworzeni. Spotykaam podrnikw, ktrzy s tak krzepcy, e mogliby wypi wiadro wody z rynsztoka Kalkuty i nie zachorowa. api obce jzyki jak inni infekcje. Zawsze wiedz, jak nie przycign uwagi gronego przedstawiciela stray granicznej i jak przypochlebi si niechtnemu urzdnikowi wystawiajcemu wizy. S to ludzie, ktrzy maj odpowiedni wzrost i karnacj, eby nie rzuca si w oczy, gdziekolwiek si udadz... w Turcji mogliby uchodzi za Turkw, w Meksyku staj si nagle Meksykanami, w Hiszpanii mona ich wzi za Baskw, w Afryce Pnocnej - za Arabw... Ja tych cech nie posiadam. Przede wszystkim nie wtapiam si w otoczenie. Wysokiej blondynce z row cer jest bliej do flaminga ni kameleona. Gdziekolwiek pojad, z wyjtkiem Dusseldorfu, wyrniam si w widoczny sposb. Kiedy byam w Chinach, kobiety na ulicy podchodziy bliej i pokazyway mnie palcami dzieciom, zupenie jakbym by a zbiegym z ogrodu zoologicznego zwierzciem. A te dzieci - ktre nigdy wczeniej nie widziay takiej widmowej osoby o rowej twarzy i tych wosach - czsto na mj widok wybuchay paczem. Szczerze tego w Chinach nie znosiam. Kiepska te jestem (czy moe raczej leniwa), jeli chodzi o studiowanie informacji na temat odwiedzanych miejsc; mam zwyczaj si tam pojawia i czeka, co si bdzie dziao. Kiedy czowiek tak wanie podruje, na og godzinami tkwi zdezorientowany na jakiej stacji kolejowej albo niepotrzebnie wydaje za duo na hotele tylko dlatego, e za mao wie. Moje niepewne wyczucie kierunku i saba orientacja w terenie oznaczaj, e wprawdzie byam na szeciu kontynentach, ale miaam do mgliste pojcie na temat tego, gdzie si w danym momencie znajduj. Poza zwichrowanym kompasem wewntrznym charakteryzuj si nieumiejtnoci zachowania spokoju, co w podry moe by istn kul u nogi. Nigdy nie przyswoiam sobie umiejtnoci przybierania obojtnego, niewzruszonego wyrazu twarzy, dziki ktremu stajemy si niewidoczni, co jest szczeglnie uyteczne podczas podry przez niebezpieczne obce tereny. No wiecie - chodzi mi o t superodpron min, ktra powoduje,

e pasujecie do kadego miejsca i sytuacji, nawet jeli si znajdziecie w samym rodku rozruchw w Dakarcie. Ze mn jest odwrotnie. Kiedy nie wiem, co robi, to wygldam jak kto, kto nie wie, co robi. Kiedy jestem podekscytowana lub zdenerwowana, wygldam na podekscytowan i zdenerwowan. A kiedy si zgubi, co zdarza si czsto, wida po mnie, e si zgubiam. Jak to kiedy uj David: Masz odwrotno tego, co nazywaj twarz pokerzysty. Masz, e tak powiem... twarz gracza w minigolfa. Aha! I jeszcze te udrki, o jakie podre przyprawiaj mj ukad pokarmowy. Nie chc tak naprawd otwiera tej (wybaczcie wyraenie) puszki Pandory, wystarczy powiedzie, e spotkay mnie wszystkie przypadki skrajnych kopotw trawiennych. W Libanie pewnej nocy zachorowaam tak gwatownie, e podejrzewaam ju u siebie jak bliskowschodni wersj wirusa Ebola. Na Wgrzech dopada mnie zupenie inna przypado jelitowa, ktra doprowadzia do tego, e ju na zawsze zmieni si mj stosunek do okrelenia blok sowiecki. Mam te inne fizyczne saboci. Mj krzy wysiad pierwszego dnia podry po Afryce, w Wenezueli byam jedynym czonkiem grupy, ktry wynurzy si z dungli z zakaeniem po ugryzieniach pajkw; no i pytam was - bagam, powiedzcie! - czy syszelicie o kim, kto dozna poparzenia sonecznego w S z t o k h o l m i e ? Pomimo wszystkich tych niemiych przygd podrowanie jest jednak prawdziw wielk mioci mojego ycia. Od czasu, kiedy w wieku szesnastu lat pojechaam w swoj pierwsz podr do Rosji za pienidze zarobione na pilnowaniu dzieci, czuam niezmiennie, e jedenie po wiecie warte jest wszelkich kosztw i powice. Jestem lojalna i staa w mioci do podry, tak jak nie zawsze byam lojalna i staa w innych miociach. Do podrowania mam taki stosunek jak szczliwa moda matka do swojego nieznonego, cierpicego na kolki, niespokojnego nowo narodzonego malucha - niezalenie od tego, na co mnie naraa. Poniewa je uwielbiam. Bo jest moje. Bo wyglda dokadnie tak jak ja. Moe mnie ca obrzyga, jeli przyjdzie mu ochota... i niczego to nie zmieni w moich uczuciach. W kadym razie jak na flaminga nie jestem tak zupenie bezradna w szerokim wiecie. Mam wasny zestaw technik umoliwiajcych przetrwanie. Jestem cierpliwa. Umiem si tak spakowa, eby baga by lekki. Niestraszne mi adne potrawy. Moim najwikszym talentem podrnika jest jednak to, e mog zaprzyjani si z k a d y m . Nawet z umarym. Kiedy w Serbii zaprzyjaniam si ze zbrodniarzem wojennym, a on zaprosi mnie na wakacje w grach do swojej rodziny. Nie ebym bya dumna z wczania masowych mordercw do krgu najbliszych mi i najdroszych (musiaam si z nim zaprzyjani, eby usysze jego histori, a take eby unikn jego pici), ja tylko mwi... e potrafi to zrobi. Gdyby w pobliu nie byo nikogo, z kim mogabym pogada, pewnie byabym w stanie zaprzyjani si

z wysokim na cztery stopy stosem pyt kartonowo-gipsowych. Dlatego nie boj si podrowa do wikszoci odlegych miejsc na wiecie, jeli tylko s tam jakie istoty ludzkie. Masz w Rzymie przyjaci? - pytali mnie ludzie przed wyjazdem do Woch, a ja krciam przeczco gow i mylaam sobie: Ale bd miaa. Na og w podry zaprzyjaniasz si z ludmi, ktrych poznajesz nieoczekiwanie, na przykad siadajc obok nich w pocigu, w restauracji lub w policyjnej izbie zatrzyma. Ale to jest szczliwy traf, a my nigdy nie powinnimy zdawa si cakowicie na przypadek. W ramach systematycznego podejcia do zagadnienia wci istnieje znakomita stara metoda listu polecajcego (obecnie raczej w postaci e-maila). To wietny sposb poznawania ludzi, jeli ma si do tupetu, eby zadzwoni i wprosi si na kolacj. Zatem przed wyjazdem do Woch pytaam wszystkich swoich amerykaskich znajomych, czy nie maj jakich przyjaci w Rzymie, i musz z zadowoleniem owiadczy, e wyruszyam w podr z cakiem dug list. Z najwiksz ciekawoci czekam, by spord osb znajdujcych si na mojej licie potencjalnych woskich przyjaci pozna kogo, kto... trzymajcie si mocno... nazywa si Luca Spaghetti. Luca Spaghetti jest serdecznym przyjacielem mojego kumpla Patricka McDevitta, ktrego znam jeszcze ze studiw. I naprawd tak si nazywa, przysigam na Boga, nie zmylam. To zupenie szalone. To znaczy... tylko pomylcie. Wyobraacie sobie na staro nazywa si Patrick McDevitt? W kadym razie planuj jak najszybciej skontaktowa si z Luc Spaghettim.

14
Najpierw jednak musz wcign si w tryby szkoy. Zajcia w Akademii Jzyka imienia Leonarda da Vinci, gdzie pi razy w tygodniu po cztery godziny dziennie bd si uczy woskiego, zaczynaj si dzisiaj. Jestem tym bardzo podniecona. Taka ze mnie bezwstydna u c z e n n i c a . Ju wieczorem przygotowaam sobie ubranie, tak jak zrobiam to dawno temu przed pierwszym dniem w pierwszej klasie, z pbutami z lakierowanej skr y i nowym pudekiem na lunch. Mam nadziej, e nauczyciel mnie polubi.

Pierwszego dnia w Leonardzie da Vinci wszyscy przechodzimy test, na ktrego podstawie odbdzie si przydzia do grup o odpowiednim poziomie. Kiedy tylko o tym usyszaam, natychmiast zaczam si martwi, by nie zakwalifikowano mnie na poziom pierwszy; to byoby upokarzajce, zwaywszy na fakt, e ju miaam za sob cay semestr nauki woskiego w wieczorowej szkole dla rozwdek w Nowym Jorku i e spdziam lato, uczc si na pami swek ze specjalnych kart, i e ju od tygodnia byam w Rzymie i wiczyam woski w kontaktach osobistych, rozmawiajc nawet ze staruszkami o rozwodzie. Rzecz w tym, e nie wiem, ile jest tych poziomw, ale ledwie usyszaam sowo poziom, postanowiam, e musz si dosta na poziom drugi... c o n a j m n i e j . Leje wic dzisiaj jak z cebra, a ja przychodz do szkoy wczeniej (jak zawsze to robiam... i d i o t k a !) i przystpuj do testu. Jest taki trudny! Nie mog przebrn nawet przez jedn dziesit! Uczyam si ju woskiego, znam d z i e s i t k i woskich sw, ale oni nie chc nic z tego, co znam. A potem jest egzamin ustny, jeszcze gorszy. I ta chuda woska nauczycielka, ktra mnie przepytuje i moim zdaniem mwi o wiele za szybko, i powinno mi i znacznie lepiej, ni idzie, ale jestem tak zdenerwowana, e popeniam bdy, ktrych ju nie powinnam popenia (dlaczego na przykad powiedziaam Vado a scuola zamiast Sono andata a scuola?. Przecie to wiem!). Wszystko jednak koczy si dobrze. Chuda nauczycielka przeglda mj test i wybiera dla mnie poziom nauki: DRUGI! Zajcia zaczynaj si po poudniu. Id wic na lunch (pieczona cykoria), potem wracam do szkoy, z wyszoci mijam wszystkich uczniw z poziomu pierwszego (ktrzy naprawd musz by molto stupido) i wchodz na swoje pierwsze zajcia. Z rwnymi sobie. Tyle, e bardzo szybko staje si oczywiste, e nie dorwnuj im i e nie powinno mnie tutaj w ogle by, bo poziom drugi jest nieznonie t r u d n y . Mam uczucie, jakbym prbowaa pywa, ledwo-ledwo utrzymujc si na powierzchni. Jakbym za kadym oddechem ykaa wod. Nauczyciel, chudy facet (dlaczego nauczyciele tutaj s tacy chudzi? Nie ufam chudym Wochom) za szybko rwie do przodu, opuszcza cae rozdziay ksiki, powtarzajc: To ju znacie, tamto ju wiecie... i z szybkoci karabinu maszynowego prowadzi konwersacj z moimi najwyraniej biegymi w tym kolegami. odek mam cinity z przeraenia, z trudem api oddech i modl si, eby mnie nie wywoa. Ledwie lekcja si koczy, a ja wybiegam na trzscych si nogach i niemal we zach pdz do biura, gdzie bardzo czyst angielszczyzn bagam, eby przenieli mnie na poziom pierwszy. Przenosz. I teraz jestem tutaj.

Ten nauczyciel jest pulchny i mwi powoli. Tak jest znacznie lepiej.

15
Jeli chodzi o t moj klas, ciekawe jest to, e nikt z tych ludzi tak naprawd nie musi tutaj by. Jest nas dwanacioro, w rnym wieku, z caego wiata, ale wszyscy przybyli do Rzymu w tym samym celu - uczy si woskiego, bo tak maj ochot. adne z nas nie potrafi wymieni nawet jednego praktycznego powodu swojej obecnoci tutaj. Niczyj szef nie powiedzia: Musisz koniecznie opanowa woski, ebymy mogli prowadzi nasze interesy za granic. Wszyscy, nawet ten sztywny niemiecki inynier, dziel ze mn motywacj, ktr dotd uwaaam za jak najbardziej osobist: chcemy mwi po wosku, bo czerpiemy ogromn rado z uczucia, jakie nam to daje. Rosjanka o smutnej twarzy mwi, e pozwala sobie na nauk woskiego, poniewa uwaa, e zasuguje na co piknego. Niemiecki inynier powiada: Chc pozna woski, bo uwielbiam dolce vita - sodkie ycie. (Przy jego twardym niemieckim akcencie brzmi to tak, jakby uwielbia deutsche vita - niemieckie ycie - ktrego, obawiam si, mia ju dosy.) Jak odkryj podczas tych kilku nastpnych miesicy, na to, e woski nie tylko dla mnie jest najbardziej uwodzicielsko piknym jzykiem na wiecie, zoyo si par istotnych rzeczy. eby to zrozumie, trzeba wiedzie, e kiedy w Europie panowa harmider niezliczonych, wywodzcych si z aciny dialektw, ktre stopniowo, w miar upywu stuleci, uksztatoway si w kilka odrbnych jzykw - francuski, portugalski, hiszpaski, woski. Sposb, w jaki odbyo si to we Francji, Portugalii i Hiszpanii, mona okreli mianem ewolucji organicznej: dialekt najbardziej znaczcego miasta by stopniowo przejmowany przez cay region. Tak wic to, co dzi nazywamy francuskim, jest naprawd pewn wersj redniowiecznego paryskiego. Portugalski to w zasadzie lizboski. Hiszpaski, to w istocie madrileno - madrycki. Z woskim byo inaczej. Jedna z zasadniczych rnic wynikaa z tego, e Italia bardzo dugo nie bya nawet pastwem. Zjednoczenie nastpio pno (zapocztkowane w 1861 roku); do tamtego czasu by to po prostu pwysep opanowany przez butnych miejscowych ksit albo przez innych europejskich wadcw miast-pastw, ktre toczyy z sob nieustanne wojny. Kawaki Italii naleay do Francji, do Hiszpanii, niektre czci do

Kocioa, a jeszcze inne do kadego, kto potrafi zagarn miejscow twierdz lub paac. Ludno Italii czua si t dominacj albo upokorzona, albo miaa do niej stosunek nonszalancki. Wikszoci nie podobao si kolonizowanie przez europejskich wspbraci, ale by jeszcze ten apatyczny tumek, ktry gosi: Franza o Spagna, purche se magna, co mona przetumaczy jako: Francja czy Hiszpania, bylebym mia co je. Ten wewntrzny podzia oznacza, e Italia nie tworzya caoci i nie powsta jeden wsplny jzyk. Nic zatem dziwnego, e przez stulecia Wosi pisali i mwili rnicymi si od siebie lokalnymi dialektami, co byo bardzo kopotliwe. Uczony z Florencji mia trudnoci, eby dogada si z sycylijskim poet lub weneckim kupcem (chyba, e po acinie, ktrej jednak nie mona by uzna za jzyk narodowy). W szesnastym wieku zebraa si grupa woskich intelektualistw i uznaa t sytuacj za absurdaln. Ten woski pwysep koniecznie potrzebowa w o s k i e g o jzyka, przynajmniej w formie pisanej, na ktr wszystkim atwiej byoby si zgodzi. Zatem zgromadzeni intelektualici dokonali dziea bez precedensu w historii Europy; wybrali najpikniejszy z lokalnych dialektw i nazwali go jzykiem woskim. Aby odszuka najpikniejszy z dialektw, jakich kiedykolwiek uywano w Italii, musieli sign dwa stulecia wstecz, do czternastowiecznej Toskanii. Dialekt, ktry od tej pory bdzie uwaany za waciwy jzyk woski, to ten, ktrym posuy si wielki florencki poeta, Dante Alighieri. Dante nie napisa swojej Boskiej Komedii (1321), wizjonerskiego obrazu wdrwki przez Pieko, Czyciec i Raj, po acinie, mia bowiem poczucie, e acina jest zdegenerowanym jzykiem elit i jej uycie w powanej prozie zmienio literatur w ladacznic, czynic narracj uniwersaln, dostpn jedynie za pienidze, poprzez przywilej arystokratycznego wyksztacenia. Dante sign wic na ulice, biorc z nich ywy jzyk, jakim mwili mieszkacy jego miasta (take Boccaccio i Petrarka). Arcydzieo Dantego naleao do dolce stil nuovo, sodkiego nowego stylu i wywaro taki sam wpyw na jzyk, jaki kiedy dziea Szekspira miay wywrze na angielszczyzn okresu elbietaskiego. Fakt, e o wiele pniej jaka grupa intelektualistw o nastawieniu narodowym usiada i zadecydowaa, e jzyk Dantego bdzie od tej chwili jzykiem oficjalnym, mona by przyrwna do sytuacji, w ktrej grupa oksfordzkich profesorw siada sobie w dziewitnastym stuleciu i postanawia, e od tej chwili ju na zawsze kady yjcy w Anglii bdzie mwi czystym Szekspirem. Co zadziwiajce, to si rzeczywicie udao. Dlatego jzyk woski, jakim mwimy dzisiaj, nie jest ani dialektem rzymskim, ani weneckim (cho byy to dwa potne pod wzgldem wojskowym i ekonomicznym miasta), ani nie do koca toskaskim. W gruncie rzeczy jest on dantejski. aden inny europejski jzyk nie ma tak artystycznego rodowodu. I bardzo moliwe, e aden inny jzyk nie nadaje si

lepiej do wyraania ludzkich uczu ni ten czternastowieczny dialekt w formie nadanej mu przez jednego z najwspanialszych poetw cywilizacji zachodniej. Dante napisa Bosk Komedi w terza rima, tercynie - co oznacza trjwersow strof z rymem okalajcym, w ktrych rodkowy wers strofy pierwszej rymuje si z pierwszym i trzecim strofy nastpnej nadajc piknemu dialektowi toskaskiemu to, co uczeni zw rytmem kaskadowym... rytm, ktry nawet dzisiaj yje w opadajcej poetyckiej intonacji woskich takswkarzy i rzenikw oraz urzdnikw administracji pastwowej. Ostatni wers Boskiej Komedii, w ktrym Dante wyraa swoje uczucia, kiedy dane mu jest oglda samego Boga, wci pozostaje zrozumiay dla kadego, kto zna tak zwany nowoczesny jzyk woski. Dante pisze, e Bg jest nie tylko olepiajcym wspaniaoci wiatem, ale e jest On nade wszystko l'Amor che move il sole e l'altre stelle... Mioci, co wprawia w ruch soce i gwiazdy1. Nie ma wic nic dziwnego w tym, e tak rozpaczliwie chc si nauczy tego jzyka.

16
Przygnbienie i Samotno odnajduj mnie po jakich dziesiciu dniach pobytu we Woszech, kiedy pewnego wieczoru, po udanym dniu w szkole, id przez Willa Borghese i ogldam soce zachodzce zocicie za Bazylik witego Piotra. Czuj si dobrze w tej romantycznej scenerii, mimo e jestem zupenie sama, a wszyscy inni w tym parku albo tul ukochan osob, albo bawi si z rozemianym dzieckiem. Zatrzymuj si jednak przy balustradzie, eby obejrze zachd soca, i odrobin za duo myl, co zamienia si w rozpamitywanie, i to wanie wtedy mnie dopadaj. Skradaj ci cicho, grone niczym detektywi Pinkertona, bior mnie midzy siebie Przygnbienie ustawia si z lewej, Samotno z prawej. Nie musz mi pokazywa odznak. Dobrze znam tych agentw. Od lat gramy ze sob w kotka i myszk. Cho przyznam, e jestem do zaskoczona spotkaniem o zmroku w wytwornym woskim ogrodzie. Zupenie tutaj nie pasuj. Jak mnie znalelicie? - pytam. - Kto wam powiedzia, e jestem w Rzymie? Przygnbienie, mdrala jak zawsze, rzuca: A co... nie cieszysz si?
1

Przek. E. Porbowicza.

Odejd, mwi mu. Samotno, ta wraliwsza agentka, mwi: Przykro mi, prosz pani. Moliwe, e bd musiaa pani ledzi podczas caej tej podry. Takie przydzielono mi zadanie. Wolaabym nie, mwi do niej, a ona wzrusza ramionami, niemale przepraszajco, jednoczenie jednak przysuwa si coraz bliej. Potem mnie obszukuj. Oprniaj mi kieszenie z wszelakiej radoci, ktr tam nosiam. Przygnbienie konfiskuje mi nawet tosamo, ale on zawsze to robi. Potem Samotno zaczyna mnie przesuchiwa, co mnie przeraa, bo to zawsze cignie si godzinami. Jest uprzejma, ale nieustpliwa i ostatecznie zawsze zapie mnie na jakiej niecisoci. Pyta, czy znam jaki powd, dla ktrego miaabym by zadowolona. Pyta, dlaczego dzisiaj wieczorem znowu jestem sama. Pyta (cho te pytania przerabialimy ju setki razy), dlaczego moje zwizki zawsze si rozpadaj, dlaczego zniszczyam swoje maestwo, dlaczego zawaliam spraw z Davidem, dlaczego spapraam relacje z kadym mczyzn, z ktrym si zwizaam. Pyta mnie, gdzie byam w wieczr swoich trzydziestych urodzin i dlaczego od tamtego czasu wszystko si zepsuo. Pyta, dlaczego nie potrafi si pozbiera i dlaczego nie jestem w adnym domu i nie wychowuj miych dzieci, co powinna robi kada szanujca si kobieta w moim wieku. Pyta, z jakiej to racji uwaam, e nale, mi si wakacje w Rzymie, skoro obrciam swoje ycie w perzyn. Pyta, dlaczego uwaam, e ucieczka do Rzymu, jakbym bya jak panienk z college'u, miaaby mnie uszczliwi. Pyta wreszcie, czy domylam si, jak skocz na staro, jeli nadal bd ya w taki sposb. Wracam do domu z nadziej, e uda mi si ich zgubi po drodze, ale mnie nie opuszczaj, dranie. Przygnbienie trzyma mnie mocno za rami, a Samotno zamcza pytaniami. Nawet nie myl o kolacji. Nie chc, eby mnie przy niej obserwowali. Nie chc wpuci ich na gr, do swojego mieszkania, ale znam Przygnbienie, ma drewnian pak i nic go nie powstrzyma, jeli zechce wej. To nieuczciwe z waszej strony, e tu przyjechalicie - mwi do Przygnbienia. Przecie ju si was pozbyam. Odbyam kar w Nowym Jorku. On jednak obdarza mnie tym swoim mrocznym umiechem, rozsiada si w moim ulubionym fotelu, kadzie nogi na stoliku i zapala cygaro, wypeniajc cae mieszkanie okropnym smrodem dymu. Samotno patrzy i wzdycha, a potem cakowicie ubrana, w butach na nogach, kadzie si na moim ku i przykrywa pod sam brod. Zmusi mnie, ebym z ni spaa, ja to wiem.

17
Zaledwie kilka dni wczeniej odstawiam leki. Wydawao mi si kompletnym wariactwem bra rodki przeciwdepresyjne we Woszech. Jak mogabym tu cierpie na depresj? Przede wszystkim nigdy nie chciaam bra takich lekw. Dugo si temu opieraam, gwnie dlatego, e miaam dug list zastrzee (np.: Amerykanie bior za duo lekw; nie znamy wpywu, jaki na dusz met mog wywiera te rodki na ludzki mzg; wprost karygodne jest to, e w dzisiejszych czasach nawet amerykaskie dzieci dostaj leki przeciwdepresyjne; leczymy objawy, a nie przyczyny kryzysu, jakim jest dotknity stan psychiczny naszego narodu...). W cigu kilku ostatnich lat mojego ycia nie byo najmniejszych wtpliwoci, e jestem w powanych kopotach i e te kopoty szybko nie przemin. Kiedy rozpado si moje maestwo i kiedy rozwija si mj dramat z Davidem, zaczam mie wszystkie objawy cikiej depresji - bezsenno, utrata apetytu i libido, wybuchy niekontrolowanego paczu, przewleke ble krzya i odka, poczucie obcoci i braku nadziei, trudnoci z koncentrowaniem si na pracy, niezdolno do zoci, nawet kiedy republikanom udao si psim swdem wygra wybory prezydenckie... i tak dalej, i tak dalej. Kiedy czowiek zagubi si w takim gszczu, czasami zajmuje mu dusz chwil, nim uwiadomi sobie, e si zgubi. Bardzo dugo jestemy przekonani, e zboczylimy ze cieki tylko odrobin, e ju lada moment znajdziemy si z powrotem na szlaku. A potem przychodzi jedna noc za drug i nadal nie mamy pojcia, gdzie si znajdujemy, i wreszcie musimy przyzna, e tak daleko odeszlimy od cieki, e ju nawet nie wiemy, po ktrej stronie wschodzi soce. Walczyam z depresj, jakby to bya walka mojego ycia; i tak w istocie byo. Staam si badaczk wasnych depresyjnych dowiadcze, prbowaam rozwika przyczyny. Co jest rdem tej czarnej rozpaczy? Czy jest ono natury psychicznej? (Wina mamy i taty?) Czy jest czym przemijajcym, zym okresem w moim yciu? (Kiedy skoczy si rozwd, to czy wraz z nim skoczy si depresja?) Czy ma podoe genetyczne? (Melancholia, przernie nazywana, przez cae pokolenia dotykaa moj rodzin, razem ze swoim smtnym partnerem, alkoholizmem.) Czy to sprawa kulturowa? (Pokosie prb odnalezienia rwnowagi w tym coraz bardziej stresujcym i alienujcym rodowisku wielkomiejskim przez postfeministyczn, amerykask, robic karier zawodow dziewczyn? Czy jest to kwestia astrologiczna? (Taki ze mnie smtek, poniewa jestem draliwym Rakiem, ktrego

wszystkimi wanymi poczynaniami rzdz niezrwnowaone Blinita.) A moe artystyczna? (Czy nie jest tak, e ludzie twrczy zawsze cierpi z powodu depresji, poniewa s tak nadzwyczajnie wraliwi i w y j t k o w i ?) Czy ewolucyjna? (Nosz w sobie resztki strachu, jaki towarzyszy mojemu gatunkowi przez tysice lat walki o przetrwani e w tym brutalnym wiecie?) Czy wie si z karm? (Te napady przygnbiajcego smutku s konsekwencj zego zachowania w poprzednich wcieleniach, ostatni przeszkod na drodze do cakowitej wolnoci?) Z hormonami? Diet? Filozofi? Ma charakter sezonowy? rodowiskowy? Czy to przejaw powszechnej tsknoty za Bogiem? Czy wynika z zachwiania rwnowagi chemicznej? Czy te po prostu kto powinien mnie przelecie? Jaka ogromna liczba czynnikw skada si na jedn ludzk istot! Na jak wielu poziomach dziaamy i jak przemony wpyw wywiera na nas nasz mzg, nasze ciao, historia, rodzina, nasze miasto, dusza i nasze lunche! Zaczam odnosi wraenie, e moja depresja moe by jakim nieustannie zmieniajcym si zbiorem tych wszystkich czynnikw i e prawdopodobnie zawiera jeszcze co, czego nie potrafi nazwa ani nawet sobie wyobrazi. Czekaa mnie zatem walka na kadym poziomie. Kupowaam wszystkie te samouczki o enujcych tytuach (zawsze pamitajc oboy je w najnowszy numer Hustlera, eby nieznajomi nie widzieli, co czytam). Zaczam korzysta z profesjonalnej pomocy terapeutki, ktra bya rwnie mia jak wnikliwa. Modliam si niczym nowicjuszka w zakonie. Przestaam je miso (przynajmniej na jaki czas) po tym, jak kto mi powiedzia, e jem ten strach, jaki zwierz odczuwa w momencie mierci. Jaki postrzelony newage'owy masaysta powiedzia mi, e powinnam nosi pomaraczowe majtki, eby przywrci rwnowag swoim seksualnym czakrom i co?... zrobiam to. Wypiam tyle cholernej herbatki z dziurawca, e starczyoby do rozweselenia caego guagu, u mnie bez widocznego rezultatu. wiczyam. Wystawiaam si na wpyw krzepicych dzie sztuki, odgradzaam od smutnych filmw, ksiek i piosenek (gdyby kto w jedynym zdaniu wymieni takie sowa, jak Leonard i Cohen, wyszabym z pokoju). Bardzo staraam si zapanowa nad paczem. Pamitam, jak pewnej nocy, zwinita w kbek w tym samym rogu tej samej starej kanapy, znowu zalewajc si zami pod wpywem tych samych co zawsze aosnych myli, spytaam sam siebie: Czy jest w tej sytuacji co, co mogaby zmieni, Liz? Byam w stanie wymyli tylko tyle, by zwlec si z kanapy i nie przestajc szlocha, prbowa sta na jednej nodze porodku pokoju. Skoro nie potrafiam powstrzyma ez ani zmieni tego ponurego wewntrznego dialogu, chciaam udowodni, e wci jeszcze sprawuj nad czym kontrol: przynajmniej mogam si zapakiwa, balansujc na jednej nodze. To ju byo co.

Przechodziam na drug stron ulicy, eby i w penym socu. Szukaam wsparcia u pomocnych osb, podtrzymujc kontakty z rodzin i pielgnujc moje najbardziej budujce przyjanie. A kiedy te natrtne czasopisma kobiece bezustannie mi powtarzay, e moja niska samoocena absolutnie nie pomaga w walce z depresj, zmieniam fryzur, kupiam wymylne kosmetyki i sprawiam sobie adn sukienk. (Kiedy przyjacika pochwalia mj nowy wygld, potrafiam tylko odpowiedzie ponuro: Operacja poczucie wasnej wartoci pieprzony dzie pierwszy.) Ostatni rzecz, jakiej sprbowaam po mniej wicej dwch latach walki z wszechogarniajcym smutkiem, byy leki. Jeli mog wyrazi w tym miejscu wasn opini, to one zawsze powinny by ostatni rzecz, jakiej si prbuje. Decyzj, by pj szlakiem witamina P, podjam po nocy, ktr spdziam na pododze sypialni, starajc si odwie sam siebie od podcicia y kuchennym noem. Tamtej nocy wygraam spr z sob, ale mao brakowao. W owym czasie miaam te inne nieze pomysy - skok z okna albo strza w gow mg skrci moje cierpienia. Jednak wanie noc spdzona z noem w rku przewaya szal. Nazajutrz, kiedy tylko wzeszo soce, zadzwoniam do mojej przyjaciki, Susan, z baganiem o pomoc. Nie sdz, by ktrakolwiek z kobiet w caej historii mojej rodziny zrobia kiedykolwiek co takiego, mianowicie usiada porodku drogi i owiadczya: Nie zrobi ju ani kroku... kto musi mi pomc. Tamtym kobietom nic by to nie dao, gdyby przestay i. Nikt by im nie pomg, nie mgby im pomc. Jedynym rezultatem byoby to, e one i ich rodziny by godoway. Nie mogam przesta o nich myle. I nie zapomn nigdy wyrazu twarzy Susan, kiedy wpada do mojego mieszkania jak godzin po tym alarmujcym telefonie i zobaczya mnie skulon w rogu kanapy. W lku o moje ycie malujcym si na jej twarzy zobaczyam jak w lustrze obraz mojego blu i jest to nadal jedno z najbardziej przeraajcych wspomnie z tych wszystkich przeraajcych lat. Zwijaam si w kbek, podczas gdy Susan dzwonia do kilku osb. W kocu znalaza psychiatr, ktry mg mnie przyj jeszcze tego samego dnia, eby omwi moliwo zastosowania rodkw przeciwdepresyjnych. Usyszaam, jak Susan powiedziaa lekarzowi: Obawiam si, e moja przyjacika moe wyrzdzi sobie powan krzywd. Te si tego obawiaam. Tamtego popoudnia podczas wizyty psychiatra spyta mnie, dlaczego tak dugo nie zwracaam si o pomoc... jakbym przez cay ten czas nie prbowaa sobie pomc. Powiedziaam mu o swoich zastrzeeniach i wtpliwociach dotyczcych lekw przeciwdepresyjnych. Pooyam mu na biurku trzy moje wydane ksiki i owiadczyam: Jestem pisark. Prosz, niech pan nie robi niczego, co mogoby zaszkodzi mojemu

mzgowi. Gdyby chorowaa pani na nerki, nie zawahaaby si pani wzi odpowiedniego leku... dlaczego waha si pani teraz? - spyta. Ale to tylko pokazuje, e nic nie wiedzia o mojej rodzinie; jest cakiem prawdopodobne, e Gilbertowie nie leczyliby chorych nerek, zgodnie z naszym rodzinnym przekonaniem, e choroba jest oznak osobistej, etycznej, moralnej klski. Stosowa kolejno rne leki - Xanax, Zoloft, Wellbutrin, Buspiron - dopki nie znalelimy kombinacji, ktra nie powodowaa mdoci i nie czynia z libido wycznie odlegego, mglistego wspomnienia. Do szybko, w niecay tydzie, poczuam, jak do mojego mrocznego umysu przedostaje si odrobina wiata. Przestaa mnie drczy bezsenno. A to by prawdziwy dar, bo kiedy nie moesz spa, nie wyrwiesz si z doka... nie ma na to najmniejszej szansy. Piguki zwrciy mi te godziny nocnego odpoczynku i uspokoiy trzsce si rce, rozluniy szczki ciskajcego mi pier imada i wyczyy przycisk wyzwalajcy w moim sercu panik. Mimo wszystko nigdy nie zagodziam swojego stanowiska w sprawie brania tych lekw, cho pomogy mi natychmiast. Obojtnie kto mi mwi, e te rodki to dobry pomys i e s cakiem bezpieczne, zawsze miaam w zwizku z nimi mieszane uczucia. Nie mam wtpliwoci, e byy elementem mojego mostu prowadzcego na t drug stron, jednak chciaam jak najszybciej je odstawi. Zaczam zaywa leki w styczniu 2 003 roku. Do maja znaczco zmniejszyam dawk. To byy dla mnie najtrudniejsze miesice - ostatnie miesice korowodw rozwodowych, ostatnie nierwne miesice z Davidem. Czy przetrzymaabym ten okres bez lekw, gdybym wytrwaa jeszcze odrobin duej? Czy ocaliabym sam siebie bez pomocy? Nie wiem. Tak to ju jest z ludzkim yciem - nie istnieje adna grupa kontrolna, nie ma sposobu, eby si dowiedzie, jak bymy sobie poradzili, gdyby przestawiono ktrkolwiek ze zmiennych. Wiem natomiast, e dziki tym pigukom moje cierpienie byo mniej katastrofalne. Za to jestem wdziczna. Nadal jednak mam zdecydowanie niejednoznaczny stosunek do lekw poprawiajcych nastrj. Ich moc robi na mnie wraenie, ale niepokoi mnie powszechno ich stosowania. Uwaam, e w Stanach Zjednoczonych winny by one przepisywane i zaywane z wiksz powcigliwoci oraz e zawsze powinna im towarzyszy psychoterapia. Leczenie objaww choroby bez zbadania jej przyczyn jest skutkiem typowego, idiotycznego zachodniego sposobu mylenia, zgodnie z ktrym kady zawsze moe wyzdrowie. Te piguki by moe uratoway mi ycie, ale jedynie dlatego, e ich stosowanie poczone byo z ogromnym, majcym ze dwadziecia rnych postaci wysikiem z mojej strony, i mam szczer nadziej, e ju nigdy nie bd musiaa do nich wraca. Jeden z lekarzy zauway

wprawdzie, e by moe jeszcze wielokrotnie bd szuka ratunku w rodkach przeciwdepresyjnych, a to z racji mojej skonnoci do melancholii, ale mam nadziej, e si myli. Zamierzam zrobi wszystko, co w mojej mocy, by udowodni, e nie ma racji; przynajmniej ze wszystkich si i wszelkimi moliwymi sposobami bd zwalcza u siebie t skonno. Czy mj upr okae si daremny czy te pozwoli mi przetrwa, nie potrafi powiedzie. W kadym razie jestem, gdzie jestem.

18
A dokadniej jestem tutaj. W Rzymie. I mam kopoty. Te zbiry, Przygnbienie i Samotno, znowu wtargny do mojego ycia, a ja zaledwie przed trzema dniami wziam ostatni Wellbutrin. W najniszej szufladce mam jeszcze piguki, ale ich nie chc. Chc si na zawsze od nich uwolni. Ale nie ycz te sobie towarzystwa Przygnbienia i Samotnoci, wic nie wiem, co robi, i wpadam w spiral paniki, jak zawsze w podobnych sytuacjach. Tego wieczoru sigam do mojego najbardziej osobistego notesu, ktry trzymam przy ku na wypadek nagych kopotw. Otwieram go. Odnajduj pierwsz pust stron. Pisz: Potrzebna mi twoja pomoc. Potem czekam. Po chwili przychodzi odpowied, udzielona moj wasn rk. Jestem tutaj. Co mog dla ciebie zrobi? I zaczyna si moja najdziwniejsza i najbardziej sekretna rozmowa. Tutaj, w tym najbardziej osobistym notesie, rozmawiam z sob. Mwi do tego samego gosu, ktry usyszaam tamtej nocy, kiedy na posadzce w azience, tonc we zach, modliam si do Boga o pomoc i wtedy co (czy kto) powiedziao: Wracaj do ka, Liz. W latach, ktre nastpiy potem, odnajdywaam ten gos w chwilach wielkiego zagroenia i zorientowaam si, e najlepiej mi si z nim rozmawia w formie pisemnej. Z zaskoczeniem odkryam, e mog do niego dotrze niemal zawsze, niewane, jak straszne cierpi katusze. Nawet pord najgorszej udrki ten spokojny, wspczujcy, czuy i nieskoczenie mdry gos (ktry moe jest mn, a moe nie cakiem mn) w kadej chwili, dniem i noc, gotw jest pojawi si w pisemnej konwersacji.

Postanowiam nie martwi si moliwoci, e rozmowa z sob sam na papierze oznacza, e jestem schizofreniczk. Moe ten gos, do ktrego docieram, jest gosem Boga, a moe to moje guru mwi przeze mnie albo anio wyznaczony do mojego przypadku, a moe to moja najgbsza ja lub tylko wytwr mojej podwiadomoci, wymylony, by chroni mnie przed udrk, jak sama na siebie sprowadzam. wita Teresa nazywaa te boskie gos y wewntrzne lokucjami - sowami ze wiata nadprzyrodzonego, ktre spontanicznie pojawiaj si w umyle i przeoone na nasz wasny jzyk oferuj niebiask pociech. Wiem oczywicie, co by powiedzia Freud o takich duchowych pocieszeniach - e s irracjonalne i nie zasuguj na zaufanie. Dowiadczenie uczy nas, e wiat to nie dziecicy pokj. Zgadzam si... wiat nie jest dziecicym pokojem. Ale wanie dlatego, e ten wiat stanowi a takie wyzwanie, trzeba czasami siga po pomoc poza obszar jego jurysdykcji i apelowa do wyszej wadzy. W pocztkach mojego duchowego eksperymentu nie zawsze miaam tak wiar w wewntrzny gos mdroci. Pamitam, jak signam kiedy po swj intymny notes w napadzie wciekej goryczy i alu i naskrobaam wiadomo do mojego gosu wewntrznego do boskiej wewntrznej pociechy - zapisujc ca stron drukowanymi literami: ZA CHOLER W CIEBIE NIE WIERZ!!!!!!!! Po chwili, cigle dyszc ciko, poczuam w sobie rozbyskujcy punkcik wiata, a potem zobaczyam, jak pisz t zabawn i najspokojniejsz w wiecie odpowied: Z kim w takim razie rozmawiasz? Od tamtej pory nie wtpiam ju w istnienie tego gosu. Dlatego dzisiaj znowu uciekam si do niego. Pierwszy raz od przyjazdu do Woch. Tej nocy pisz w swoim dzienniczku, e jestem saba i przepeniona lkiem. Wyjaniam, e pojawili si Przygnbienie i Samotno i boj si, e zostan na dobre. Mwi, e nie chc ju wicej bra lekw, ale boj si, e bd musiaa. Jestem przeraona, e mog ju nigdy nie uporzdkowa swojego ycia. W odpowiedzi gdzie z mojego wntrza wyania si dobrze mi ju znana istota i mwi wszystko to, czego zawsze w chwilach kopotw oczekiwaam od drugiej osoby. Oto, co pisz do siebie:

Jestem przy tobie. Kocham ci. Nie przeszkadza mi, e musisz przepaka ca noc, i zostan z tob. Jeli znw potrzebny ci lek, nie wahaj si, we go... ja i tak bd ci kocha. Jeli nie potrzebujesz leku, te bd ci kocha. Nie ma niczego, co mogoby ci odebra moj

mio. Bd ci chroni a do koca, a i po mierci wci bd ci chroni. Mam wiksz moc ni Przygnbienie i wicej odwagi ni Samotno i nic nigdy nie wyczerpie mych si.

Tego wieczoru, ten dziwny wewntrzny gest przyjani - do podana samej sobie, kiedy nie ma w pobliu nikogo, kto mgby doda otuchy - przypomina co, co przydarzyo mi si kiedy w Nowym Jorku. Pewnego popoudnia weszam spiesznie do biurowca i wpadam do czekajcej windy. Kiedy do niej wbiegaam, niespodziewanie migno mi wasne odbicie w lustrze. W tym jednym momencie mj umys zrobi co dziwnego - w uamku sekundy przesa mi wiadomo: Eje! Znasz j! To twoja przyjacika! A ja rzeczywicie ruszyam do przodu, w stron swojego odbicia, z umiechem, gotowa powita t dziewczyn, ktrej imi gdzie mi umkno, ale ktrej twarz bya tak znajoma. Oczywicie natychmiast uwiadomiam sobie pomyk i rozemiaam si zaenowana tym moim niemal psim zachowaniem, ktre u zwierzt wynika z niezrozumienia dziaania lustra. Z jakiego powodu tamten incydent ponownie przychodzi mi na myl dzisiejszego wieczoru, kiedy jestem smutna w Rzymie i kiedy stwierdzam, e pisz u dou strony t pocieszajc uwag: Nigdy nie zapominaj, e kiedy, dawno temu, w chwili nieuwagi, rozpoznaa w sobie przyjaciela. Zasypiam z notesem przycinitym mocno do piersi, otwartym na stronie nioscej to najwiesze zapewnienie. Kiedy si budz rano, nadal czuj saby zapach dymu z cygara, ale Przygnbienia nigdzie nie wida. W jakim momencie nocy wsta i wyszed. Jego koleanka Samotno te si ulotnia.

19
Jedno jest do dziwne. Wyglda na to, e od przyjazdu do Rzymu nie jestem w stanie uprawia jogi. Latami wiczyam systematycznie i solidnie i teraz te miaam najlepsze chci, przywoc z sob mat do wicze. I jako nic z tego. No bo niby kiedy miaam robi te swoje rozcigania? Przed woskim upojnym niadankiem zoonym z oblanych czekolad ciastek i podwjnego cappuccino? Czy po? Przez pierwsze kilka dni, kadego ranka, rozkadaam dzielnie swoj mat, po czym stwierdzaam, e mog tylko na ni popatrze i rozemia si. Raz nawet powiedziaam do siebie na gos, przyjmujc rol gadajcej maty do

jogi: OK, panienko Penne ai Quatro Formaggi... zobaczmy, co tam dzisiaj masz. Zmieszana odoyam mat na dno walizki (by jej nie rozwin, jak si okazao, a do Indii). Potem poszam na spacer i zjadam lody pistacjowe. Wosi uwaaj, e tak wanie powinien wyglda posiek zjadany o dziewitej trzydzieci rano, i trudno byoby si z nimi nie zgodzi. Z tego, co widz, kultura Rzymu jako nie bardzo pasuje do kultury jogi. Prawd mwic, doszam do wniosku, e Rzym i joga nie maj ze sob absolutnie nic wsplnego. No moe tylko tyle, e jedno i drugie, kade na innej zasadzie kojarzy mi si ze sowem toga.

20
Koniecznie musiaam znale sobie przyjaci. Zajam si wic tym jak najszybciej i teraz, a mamy padziernik, mam ich spor grupk. Znam w Rzymie dwie Elizabeth, nie liczc mnie. Obie s Amerykankami, obie pisarkami. Pierwsza jest autork powieci, a druga pisze o jedzeniu. Ta druga ma mieszkanie w Rzymie, dom w Umbrii, ma Wocha i prac, ktra wymaga od niej podrowania po caej Italii, zajadania si rnymi potrawami i opisywania ich w Gourmet, wyglda wic na to, e w swoim poprzednim wcieleniu musiaa uratowa przed utoniciem mnstwo sierot. Nic dziwnego, e zna wszystkie miejsca w Rzymie, gdzie mona dobrze zje. Dziki niej poznaam gelateria, w ktrej podaj mroony pudding ryowy (jeli nie maj czego takiego w niebie, to naprawd nie chc tam i). Niedawno zabraa mnie na lunch i zjadymy nie tylko jagnicin z truflami oraz carpaccio nadziewane musem orzechowym, ale te egzotyczne marynowane lampascione, ktre jest - jak kady wie - cebulk dzikiego hiacynta. Oczywicie teraz jestem ju zaprzyjaniona z Giovannim i Dariem, bliniakami jak z bajki od dwustronnej wymiany jzykowej. Wdzik Giovanniego w mojej opinii czyni go skarbem narodowym Woch. Na zawsze zjedna sobie moj sympati ju pierwszego wieczoru, ledwie si poznalimy. Wciekaam si coraz bardziej, poniewa nie mogam znale potrzebnych mi woskich sw, a on wtedy pooy mi rk na ramieniu i powiedzia: Liz, kiedy uczysz si czego nowego, musisz by dla siebie bardzo uprzejma. Czasami mi si wydaje, e jest starszy ode mnie, ma taki uroczysty wyraz twarzy, skoczone studia filozoficzne i zdecydowane pogldy polityczne. Prbuj go rozmieszy, ale Giovanni nie

zawsze chwyta moje dowcipy. Trudno jest wyczu humor w obcym jzyku. Szczeglnie kiedy si jest takim powanym modym czowiekiem jak Giovanni. Wczoraj wieczorem powiedzia do mnie: Kiedy stosujesz ironi, nigdy nie nadam. Jestem wolniejszy. Jakby ty bya byskawic, a ja grzmotem. A ja pomylaam sobie: Taa, mj may! Ty jeste magnesem, a ja elazem! Zdejmuj swoj skr, cigaj moje koronki! Jak w tej piosence Stevie Nicks. A on jeszcze nawet mnie nie pocaowa. Rzadko widuj Daria, drugiego bliniaka, cho spdza on mnstwo czasu z Sofie. Sofie to moja najlepsza przyjacika z kursu jzykowego; na pewno jest osob, z ktr kady na miejscu Daria chciaby spdza czas. Sofie dobiega trzydziestki, jest Szwedk i ma tyle uroku, e mona by j wsadzi na haczyk i uywa jako przynty do chwytania mczyzn rnej narodowoci i w rnym wieku. Ku przeraeniu rodziny i zdumieniu kolegw, wanie wzia czteromiesiczny urlop z dobrej pracy w jakim szwedzkim banku tylko dlatego, e chciaa przyjecha do Rzymu i nauczy si tego piknego jzyka, jakim jest woski. Codziennie po zajciach siadamy z Sofie nad Tybrem, jemy lody i razem si uczymy. Waciwie trudno to, co robimy, nazwa nauk. Bardziej przypomina to wsplne rozkoszowanie si woskim - rytua niemal religijny, a my podsuwamy sobie wzajemnie nowe wspaniae idiomy. Na przykad dowiedziaymy si niedawno, e un'amica stretta oznacza serdeczn przyjacik. Jednak stretta dosownie znaczy ciasna, jak w przypadku ubrania, choby spdniczki. Zatem serdeczna przyjacika po wosku jest kim, kogo moemy trzyma blisko, tu przy swojej skrze, i wanie kim takim staje si dla mnie moja szwedzka przyjacieczka. Na pocztku lubiam sobie myle, e Sofie i ja wygldamy jak siostry. Potem ktrego dnia jechaymy takswk i takswkarz spyta, czy Sofie jest moj crk. Wyobracie sobie, moi drodzy... to dziewcz jest zaledwie siedem lat modsze ode mnie. Mj mzg w popochu szuka wytumaczenia dla tego, co facet powiedzia. (Mylaam sobie, na przykad: A moe on nie mwi dobrze po wosku i tak naprawd chcia spyta, czy jestemy s i o s t r a m i .) Niestety nie, powiedzia crka i mia na myli crk. Och, c mog rzec? Tyle przeszam przez ostatnie lata. Po tym rozwodzie musz wyglda na wykoczon i posunit w latach. Ale jak gosi stara teksaska piosenka country: Przelecieli mnie, zaskaryli i wytatuowali, a ja wci stoj przed wami... Zaprzyjaniam si te ze wietn par, Mari i Giuliem. Poznaam ich dziki mojej przyjacice Anne - amerykaskiej malarce, ktra mieszkaa w Rzymie kilka lat wczeniej. Maria pochodzi ze Stanw, Giulio z poudnia Woch. On jest filmowcem, ona pracuje dla

organizacji zajmujcej si midzynarodow polityk roln. On mwi sabo po angielsku, za to ona pynnie po wosku (a take francusku i chisku, wic to mnie nie oniemiela). Giulio chce si nauczy angielskiego, wic spyta, czy nie moglibymy si spotyka w ramach jeszcze jednej dwustronnej wymiany. Gdyby przyszo wam do gowy zapyta, dlaczego nie wiczy angielskiego ze swoj amerykask on, odpowied brzmi, e s maestwem i za bardzo si kc, kiedy tylko jedno usiuje nauczy czego to drugie. Tak wic Giulio i ja spotykamy si na lunchu dwa razy w tygodniu, eby powiczy mj woski i jego angielski; dobre zajcie dla dwojga ludzi, ktrzy nie maj za sob wielu lat wzajemnego dziaania sobie na nerwy. Giulio i Maria maj pikne mieszkanie. Najwiksze wraenie wywiera w nim, moim zdaniem, ciana, ktr Maria pokrya przeklestwami ciskanymi w Giulia (wypisanymi grubym czarnym markerem), kiedy pewnego razu si kcili, a on wrzeszczy goniej ode mnie, i ona koniecznie chciaa co nieco wtrci. Uwaam, e Maria jest niesamowicie seksowna, zreszt ten wybuch w postaci niekontrolowanego graffiti dobitnie o tym wiadczy. Co ciekawe, Giulio postrzega t zabazgran cian jako dowd zahamowa Marii, poniewa wypisaa te przeklestwa po wosku, a woski jest jej drugim jzykiem, takim, ktry wymaga od niej chwili zastanowienia, zanim wybierze odpowiednie sowo. Powiedzia, e gdyby Maria rzeczywicie daa si ponie gniewowi - czego n i g d y jako porzdna anglosaska protestantka nie robi zapisaaby ca t cian swoj ojczyst angielszczyzn. Mwi, e wszyscy Amerykanie s tacy: tumi emocje. Co czyni ich gronymi i potencjalnie miertelnie niebezpiecznymi , kiedy ju wybuchn. - Dzikusy - postawi diagnoz. Pikne jest to, e toczylimy t rozmow w peni odpreni, podczas miego posiku, spogldajc od czasu do czasu na rzeczon cian. - Jeszcze wina, kochanie? - spytaa Maria. Moim najlepszym przyjacielem we Woszech jest, oczywicie, Luca Spaghetti. A tak przy okazji, nawet we Woszech nazwisko Spaghetti uchodzi za bardzo zabawne. Jestem wdziczna Luce, bo dziki niemu dorwnaam wreszcie mojemu koledze Brianowi, ktry mia szczcie mieszka po ssiedzku z pnocnoamerykaskim Indianinem, niejakim Dennisem Ha-Ha, i zawsze si chepi, e ma kumpla o najfajniejszym nazwisku. Wreszcie mog wystartowa w tej konkurencji. Luca mwi wietnie po angielsku i jest asuchem (po wosku una buona forchetta dobry widelec), wic nadaje si na kompana dla takich jak ja godomorw. Czsto dzwoni do mnie w rodku dnia, eby rzuci: Cze, jestem niedaleko... chcesz si spotka na

filiank kawy? Albo na ogon woowy? Spdzamy mnstwo czasu w tych brudnych knajpkach w bocznych uliczkach i zaukach Rzymu. Lubimy restauracje z jarzeniowym owietleniem i bez szyldu z nazw na zewntrz. Plastikowe obrusy w czerwon krat. Likier limoncello domowej roboty. Domowej roboty czerwone wino. Makaron podawany w niewiarygodnych ilociach przez tych, ktrych Luca nazywa maymi Juliuszami Cezarami: hardych, nachalnych facecikw, z domi poronitymi na wierzchu wosami i fantastycznie zadbanymi fryzurami w stylu lat pidziesitych. Powiedziaam kiedy do Luki: Mam wraenie, e ci faceci uwaaj si przede wszystkim za rzymian, potem za Wochw, a na kocu za Europejczykw. Poprawi mnie. Nie, po pierwsze s rzymianami, po drugie s rzymianami i po trzecie s rzymianami. A kady na dodatek jest cesarzem. Luca jest doradc podatkowym. W o s k i m doradc podatkowym, co oznacza, e jest, jak sam mwi, artyst, poniewa istnieje kilkaset oficjalnych przepisw podatkowych i wszystkie s ze sob sprzeczne. Zatem wypenienie zeznania podatkowego przypomina improwizacje jazzowe. Uwaam za zabawne, e osoba tak beztroska jak on jest doradc podatkowym. Luca natomiast uwaa za zabawne istnienie tego innego aspektu mojej osoby zwizanego z jog - ktrego nigdy nie mia okazji zobaczy. Nie rozumie, po co miaabym wybiera si do Indii - a na dodatek, do jakiej aramy! - skoro mogabym zosta na cay rok we Woszech, gdzie, co oczywiste, jest moje miejsce. Za kadym razem, kiedy widzi, jak kawakiem chleba wycieram resztki sosu z talerza, a potem oblizuj palce, pyta: Co bdziesz j a d a , kiedy pojedziesz do Indii? Czasami niezwykle ironicznym tonem nazywa mnie Gandhim, na og kiedy otwieram drug butelk wina. Luca sporo podrowa, cho twierdzi, e mgby mieszka jedynie w Rzymie, blisko matki, zreszt jest przecie Wochem... c innego moe mwi? Jednak to nie tylko mamma tutaj go trzyma. Ma trzydzieci kilka lat i odkd by nastolatkiem, ma t sam dziewczyn (liczn Giulian, ktrej sodk wieo czule opisuje, uywajc trafnego wyraenia, acqua e sapone - woda i mydo). Wszyscy jego przyjaciele to przyjaciele z dziecistwa - w dodatku z tej samej dzielnicy. Kadej niedzieli chodz razem oglda mecze piki nonej - albo na stadionie, albo w barze (jeli druyny rzymskie graj na wyjedzie) - a potem rozchodz si do domw, w ktrych wyroli, eby zje solidny niedzielny popoudniowy posiek, ugotowany przez matk albo babk. Te bym si nie wyprowadzaa z Rzymu, gdybym bya Luc Spaghettim. Luca by kilka razy w Stanach i podobao mu si. Nowy Jork go fascynuje, ale uwa a, e ludzie zbyt ciko tam pracuj, cho przyznaje, e robi wraenie, jakby im to

odpowiadao. Natomiast rzymianie pracuj ciko, ale serdecznie tego nie cierpi. Nie odpowiada mu jednak amerykaskie jedzenie, ktre okrela dwoma sowami: dworcowa pizza. To z Luc pierwszy raz w yciu prbowaam wntrznoci nowo narodzonego jagnicia - rzymskiej specjalnoci. Jeli chodzi o potrawy, Rzym jest niezbyt wyrafinowanym miastem, znanym z umiejtnoci mieszkacw do przerabiania na straw tych wszystkich czci zwierzcia, na przykad wntrznoci i ozorw, ktre zamoni ludzie z pnocy wyrzucaj. Jagnice jelita smakoway dobrze, dopki nie mylaam, co jem. Podawano je w gstym, malanym, smakowitym sosie, ktry sam by fantastyczny, ale ta reszta miaa tak... no c... j e l i t o w konsystencj. Troch jak wtrbka, tyle e bardziej papkowata. Cakiem dobrze mi szo, ale w kocu zaczam si zastanawia, jak opisa to danie, i pomylaam: To nie wyglda jak wntrznoci, to waciwie wyglda jak tasiemiec. Wtedy odsunam talerz i poprosiam o saatk. - Nie smakuje ci? - spyta Luca, ktry za tym daniem przepada. - Zao si, e Gandhi w yciu nie jad jagnicych jelit - odparam. - Mg je. - Nie, nie mg. Gandhi by wegetarianinem. - Ale wegetarianie mog to je - przekonywa mnie Luca. - Bo jelita to przecie nie jest miso, Liz. To zwyczajne gwno.

21
Przyznaj, czasami zastanawiam si, co ja tutaj robi. Mimo e przyjechaam do Rzymu, by doznawa przyjemnoci, to podczas pierwszych tygodni pobytu w tym miecie zaczam odczuwa pewien niepokj, nie bardzo wiedzc, jak to si robi. Mwic szczerze, czysta przyjemno nie naley do mojego kulturowego paradygmatu. Pochodz z dugiej linii ludzi nadzwyczaj sumiennych. Rodzina matki to imigranci ze Szwecji, rolnicy, na zdjciu wygldajcy na takich, ktrzy napotkawszy na swojej drodze co przyjemnego, zaraz by to rozdeptali nabijanymi wiekami buciorami. (Mj wuj nazywa ich wszystkich woami.) Przodkowie ojca to angielscy purytanie, ci wspaniali durni wielbiciele wszelkich uciech.

Kiedy popatrz na drzewo genealogiczne taty, sigajce a do siedemnastego wieku, to naprawd mog tam znale ludzi o takich imionach, jak Gorliwo i Potulno. Moi rodzice maj niewielk farm - dorastaymy tam obie z siostr, prowadzc pracowite ycie. Uczono nas, e mamy by dziewcztami godnymi zaufania, odpowiedzialnymi, wietnymi uczennicami, najlepiej zorganizowanymi i najbardziej fachowymi opiekunkami do dzieci w okolicy. Miniaturkami naszej zapracowanej matki, gospodyni, opiekunki. Byymy jak para szwajcarskich scyzorykw, stworzonych do wykonywania wielu rnorodnych zada. W naszej rodzinie nie brakowao radoci ani miechu, ale ciany byy wytapetowane listami rzecz y do zrobienia, a ja nigdy, ani razu, nie dowiadczyam osobicie ani te nie byam wiadkiem nierbstwa. Mwic oglnie, Amerykanie nie umiej w peni zatopi si w czystej przyjemnoci. Nasz nard pragnie rozrywki, niekoniecznie za przyjemnoci. Amerykanie wydaj miliardy, eby si zabawi czymkolwiek, od pornografii poprzez parki tematyczne po wojny, ale to nie to samo co spokojne cieszenie si czym. Obecnie Amerykanie pracuj ciej i duej, i w wikszym stresie ni ktokolwiek inny na wiecie. Ale, jak zauway Luca Spaghetti, musimy to lubi. Alarmujce statystyki potwierdzaj jego obserwacje, pokazujc, e wielu Amerykanw czuje si bardziej zadowolonych i spenionych w biurze ni w domu. Oczywicie wszyscy pracujemy zbyt ciko, przez co si wypalamy i potem musimy spdzi cay weekend w piamie, jedzc patki kukurydziane prosto z pudeka i pprzytomnie gapic si w telewizor (co, owszem, jest przeciwiestwem pracy, ale nie cakiem tym samym co przyjemno). Amerykanie po prostu nie maj pojcia, jak nic nie robi. Z tego si bierze ten wielki smutny amerykaski stereotyp - zestresowanego menedera, ktry jedzie co prawda na wakacje, ale za nic nie potrafi si odpry. Spytaam pewnego czasu Luc, czy Wosi na wakacjach maj ten sam problem. mia si tak serdecznie, e omal nie wjecha motocyklem w fontann. - Ale skd! - odpar. - Jestemy mistrzami w bel far niente. To urocze powiedzonko. Bel far niente oznacza pikne nierbstwo. A teraz posuchajcie... Wosi tradycyjnie byli zawsze pracowici, szczeglnie tamci cierpliwie znoszcy swj los robotnicy zwani braccianti (ktrzy nie posiadali nic poza si wasnych rk - braccie - by przetrwa na tym wiecie). Mimo to bel far niente zawsze byo cenionym przez Wochw ideaem. Pikne nierbstwo jest celem, do ktrego dymy poprzez cik prac, ostatecznym osigniciem, ktrego si nam gratuluje. Im wspanialej i rozkoszniej potrafisz nic nie robi, tym wiksze twoje yciowe osignicie. I nie musisz by wcale bogaty, by tego dowiadczy. Istnieje jeszcze jedno cudowne woskie powiedzonko: l'arte d'arrangiarsi -

sztuka robienia czego z niczego. Sztuka przeksztacenia kilku prostych skadnikw w uczt albo spotkania grupki przyjaci w wito. Kady, kto potrafi czyni ycie szczliwym, moe to robi, nie tylko bogacze. Dla mnie gwn przeszkod w poszukiwaniu przyjemnoci byo gboko zakorzenione purytaskie poczucie winy. Czy naprawd zasuguj na t przyjemno? To te jest bardzo amerykaskie... ta niepewno, czy zasuylimy sobie na nasze szczcie. W Ameryce reklama w sieci krci si wok koniecznoci przekonania niepewnego konsumenta, e rzeczywicie, naprawd zasuguje na ten szczeglny prezent. To cudo jest dla Ciebie! Zasugujesz dzi na zmian! Bo jeste tego wart! Wiele dokonae, Stary! A niepewny konsument myli sobie: Taa! Dziki! Jasne, e kupi sobie szeciopaka, do cholery! Moe nawet dwa! Po czym nastpuje popijawa. A po niej wyrzuty sumienia. Takie kampanie reklamowe w kulturze woskiej by si nie sprawdziy, tu ludzie ju wiedz, e w tym yciu maj prawo do przyjemnoci. We Woszech odpowiedzi na zasugujesz dzi na zmian byoby zapewne: Taa, bez wtpienia. Dlatego wanie planuj zrobi sobie przerw w poudnie, eby wpa do twojego domu i przespa si z twoj on. Prawdopodobnie wanie dlatego, kiedy powiedziaam moim woskim przyjacioom, e przybyam do ich kraju, eby przez cztery miesice zaznawa czystej przyjemnoci, przyjli to z penym zrozumieniem. Complimenti! Vai avanti! Gratulacje, mwili. Nie tra czasu. Id na cao. Nie auj sobie. Nikt nie powiedzia: C za nieodpowiedzialno ani To ci dopiero fanaberie. Ale cho Wosi udzielili mi cakowitego przyzwolenia na sprawianie sobie radoci, ja wci nie potrafi rzuci si w to z penym przekonaniem. Podczas pierwszych kilku tygodni pobytu we Woszech wszystkie moje protestanckie synapsy wistay w rozpaczy, szukajc dla siebie jakiego zajcia. Chciaam potraktowa doznawanie przyjemnoci jak zadanie domowe albo wielki naukowy projekt. Przemyliwaam problemy w stylu: W jaki sposb mona skutecznie zmaksymalizowa przyjemno? Zastanawiaam si, czy przypadkiem nie powinnam spdza caego czasu w bibliotece na badaniu historii przyjemnoci. A moe powinnam robi wywiady z Wochami, ktrzy w swoim yciu doznaj wielu przyjemnoci, pyta ich, jak je odczuwaj, a potem napisa raport na ten temat. (Moe z podwjn interlini i marginesem na cal? I zacz zaraz w poniedziaek rano?) Kiedy wreszcie uwiadomiam sobie, e jedyne pytanie, na jakie znam odpowied, brzmi: Jak j a definiuj przyjemno?, i e rzeczywicie znajduj si w kraju, w ktrym ludzie pozwol mi na swobodne badanie tego problemu, wszystko ulego zmianie. Wszystko stao si... pyszne. Wystarczyo, ebym pierwszy raz w yciu codziennie zadawaa sobie

pytanie: Co ci dzisiaj ucieszy, Liz? Co sprawi ci przyjemno ju w tej chwili? Wolna od koniecznoci uwzgldniania czyjego harmonogramu i zobowiza, ktrymi bym si zamartwiaa, wydobyam w kocu z tego pytania jego sens i nabrao ono absolutnie swoistego charakteru. Bardzo ciekawe byo dla mnie odkrycie, czego we Woszech nie chc robi. Doszo do tego, gdy wreszcie upowaniam siebie do cieszenia si pobytem w tym kraju. We Woszech przyjemno moe przybiera tak rne formy, e nie starczyoby czasu na wyprbowanie wszystkiego. W pewnym sensie trzeba sobie ustali, co bdzie gwn przyjemnoci, w przeciwnym bowiem razie mog nas one przytoczy. To byo powodem, dla ktrego nie interesowaam si pokazami mody, oper ani kinem, luksusowymi samochodami ani jazd na nartach w Alpach. Nie miaam nawet ochoty oglda zbyt wielu dzie sztuki. Troch si wstydz, e podczas czterech miesicy pobytu we Woszech nie odwiedziam ani jednego muzeum. (Ojej... jest znacznie gorzej. Musz si przyzna, e poszam do jednego muzeum: Narodowego Muzeum Makaronu w Rzymie.) Zauwayam, e tak naprawd mam tylko ochot je wspaniae potrawy i jak najwicej mwi piknym jzykiem woskim. Tak to wygldao. I nic wicej. Zdecydowaam wic, e skupi si na dwch gwnych przyjemnociach... mwieniu i jedzeniu (z akcentem na lody). To niewiarygodne, ile radoci mog przynie dwie tak zwyczajne czynnoci, jak jedzenie i mwienie. W rodku padziernika spdziam kilka godzin w sposb, ktr y postronnemu obserwatorowi mgby si nie wyda niczym szczeglnym, ale ja te chwile zaliczam do najszczliwszych w yciu. Blisko mojego mieszkania, zaledwie kilka przecznic dalej, znalazam ryneczek, ktrego jako wczeniej nie zauwayam. Podeszam do malekiego straganu, gdzie pewna Woszka i jej syn sprzedawali swoje produkty intensywnie zielony, niemal jak algi, szpinak, pomidory tak czerwone i krwiste, e wyglday jak krowie narzdy, i winogrona w kolorze szampana, ze skrk napit jak trykot tancerki. Wybraam pczek cienkich, biaych szparagw. Zapytaam kobiet po wosku, zupenie swobodnie, czy mog kupi tylko poow pczka. Jestem sama, wyjaniam... nie potrzeba mi wiele. Natychmiast wyja mi z rk szparagi i podzielia pczek na poowy. Spytaam, czy to targowisko jest tu codziennie, a ona odpara, e owszem, e ona sama jest tutaj kadego dnia od sidmej. Wtedy jej uroczy syn spojrza na mnie szelmowsko i powiedzia: No c, ona s t a r a s i by tutaj o sidmej... Wszyscy wybuchnlimy miechem. Caa ta rozmowa odbya si po wosku... w jzyku, ktrym ledwie kilka miesicy wczeniej w ogle nie mwiam.

Po powrocie do mieszkania wziam dwa wiee jajka w brzowych skorupkach i ugotowaam je na mikko. Obraam i uoyam na talerzu obok siedmiu szparagw (ktre okazay si takie cienkie i kruche, e w ogle nie wymagay gotowania). Dodaam kilka oliwek oraz cztery kopczyki serka owczego, ktry kupiam poprzedniego dnia w formaggeria na mojej ulicy, oraz dwa byszczce plasterki rowego ososia. Na deser - liczna brzoskwinia, ktr kobieta z ryneczku mi podarowaa i ktra wci bya ciepa od rzymskiego soca. Bardzo dugo nie mogam nawet tkn tego jedzenia, bo byo to takie dzieo sztuki, prawdziwy przykad kunsztu robienia czego z niczego. Kiedy wreszcie nacieszyam oczy urod swojego posiku, usiadam w plamie sonecznego wiata na czystej drewnianej pododze i zjadam palcami wszystko do koca, czytajc przy tym, jak co dzie, artyku we woskiej gazecie. Szczcie przepeniao kad czsteczk mojego ciaa. Dopki nie odezwa si ten mj alarmujcy dzwonek poczucia winy - co podczas pierwszych miesicy podry zdarzao si czsto. Usyszaam w uchu pogardliwy gos ma: To dla czego takiego rzucia wszystko? To dla tego zrujnowaa cae nasze wsplne ycie? Dla kilku szparagw i woskiej gazety? Odpowiedziaam mu na gos: Po pierwsze, bardzo mi przykro, ale to ju nie twoja sprawa. A po drugie, odpowiadajc na twoje pytania... t a k .

22
Kiedy mwi o tej mojej pogoni za przyjemnoci we Woszech, musz si odnie do jeszcze jednej kwestii: Co z s e k s e m ? Odpowiadajc na to pytanie prosto: Nie chc go, kiedy jestem tutaj. Odpowiadajc bardziej szczegowo i szczerze: oczywicie czasami bardzo bym chciaa, postanowiam jednak przeczeka t rund. Nie chc si angaowa. Naturalnie brakuje mi caowania, bo uwielbiam, kiedy mnie cauj. (Tyle si ju skaryam na to Sofie, a wreszcie rzucia zirytowana: Na mio bosk, Liz... jak ju nie bdziesz moga wytrzyma, to ja ci pocauj.) Na razie nie zamierzam nic w tej sprawie robi. Kiedy czuj si samotna, myl sobie: Wic b d samotna, Liz. Naucz si nie gubi w tej samotnoci. Zrb sobie jej map. Przynajmniej raz w yciu pobd z ni. Rozgo si w tym ludzkim

dowiadczeniu. Nigdy jednak ju nie uywaj uczu ani ciaa innej osoby jako placu wicze dla swoich niespenionych pragnie. Jest to swojego rodzaju strategia ratunkowa stosowana w nagej potrzebie. Pogo za seksualnymi i miosnymi przyjemnociami zaczam na do wczesnym etapie ycia. Ledwie zdyam fizycznie dojrze, a ju miaam pierwszego chopaka. Od pitnastego roku ycia konsekwentnie spotykaam si z jakim chopakiem albo mczyzn (czasami i jednym, i drugim). To byo jakie - niech pomyl - dziewitnacie lat temu. Przez prawie dwadziecia lat byam zawsze zapltana w swego rodzaju dramat z jakimi facetami. Jeden si koczy, drugi zaczyna - przerwy na zapanie oddechu trway nie duej ni tydzie. Trudno wic, bym nie uwaaa tego za swoiste obcienie na mojej drodze do dojrzaoci. Poza tym w moich stosunkach z mczyznami wystpuj kwestie granic. Moe to jednak nie tak. eby mie problem granic, trzeba najpierw m i e g r a n i c e , prawda? Ja natomiast zatracam si cakowicie w osobie, ktr kocham. Jestem jak bona przepuszczalna. Jeli ci kocham, moesz mie wszystko. Mj czas, moje oddanie, mj tyek, pienidze, rodzin, psa, pienidze mojego psa, czas psa... w s z y s t k o . Jeli ci kocham, przecierpi za ciebie kady twj bl, przejm na siebie wszystkie twoje dugi (w kadym znaczeniu tego sowa), ochroni ci przed twoj wasn niepewnoci, przenios na ciebie wszelkie dobre cechy, ktrych tak naprawd nigdy w sobie nie wyksztacie, i kupi gwiazdkowe prezenty dla caej twojej rodziny. Dam ci soce i deszcz, a jeli akurat okae si to niemoliwe, zagwarantuj ci je na przyszo. Dam ci to i wiele wicej, a bd tak osabiona i wyczerpana, e odzyskam energi, tylko jeli zadurz si w kim innym. Nie przedstawiam tych faktw z dum, ale tak to wanie z mojej strony zawsze wygldao. Jaki czas po odejciu od ma byam na przyjciu i pewien czowiek, ktrego prawie nie znaam, powiedzia do mnie: Wiesz, teraz, kiedy masz nowego chopaka, robisz wraenie zupenie innej osoby. Kiedy wygldaa jak twj m, a teraz wygldasz jak David. Nawet ubierasz si tak jak on, mwisz jak on. Wiesz, e niektrzy ludzie upodabniaj si do swoich psw? Wydaje mi si, e ty zawsze wygldasz jak twoi faceci. Dobry Boe, przydaoby si przerwa na chwil ten cykl, powici troch czasu na odkrycie tego, jak wygldam i mwi, kiedy nie prbuj zla si z kim w jedno. A take, bdmy szczerzy... moe by to wszystkim wyszo na zdrowie, gdybym na jaki czas zostawia w spokoju sprawy intymne. Kiedy robi przegld moich miosnych dokona, nie wyglda mi to dobrze. Jedna katastrofa za drug. Ilu jeszcze rnych mczyzn bd usiowaa pokocha i ile jeszcze ponios na tym polu poraek? Pomylcie o tym w ten sposb - gdybycie mieli

dziesi powanych wypadkw drogowych pod rzd, czy nie odebrano by wam w kocu prawa jazdy? Czy w jakim sensie sami bycie tego nie pragnli? Jest jeszcze ostatni powd, dla ktrego waham si z kim wiza. Tak si zdarzyo, e nie przestaam kocha Davida, i uwaam, e byoby to nieuczciwe wobec kolejnego faceta. Nie jestem nawet pewna, czy cakowicie ze sob zerwalimy. Przed moim wyjazdem do Woch wci spdzalimy razem duo czasu, cho ju od dawna nie spalimy z sob. Niemniej przyznawalimy si nadal do pewnych nadziei, e moe kiedy... Nie wiem. Wiem natomiast tyle - jestem zmczona nagromadzeniem konsekwencji ycia penego pospiesznych wyborw i chaotycznych namitnoci. Kiedy wyjedaam do Woch, byam chora na ciele i duszy. Czuam si, jakbym bya gleb na farmie dzierawcy, maksymalnie wyeksploatowan, tak, ktr trzeba zostawi, by poleaa odogiem. Dlatego daam sobie z tym spokj. Wierzcie mi, zdaj sobie doskonale spraw z ironii sytuacji, w ktrej wybieram si do Woch w pogoni za przyjemnoci w okresie narzuconego sobie celibatu. Niemniej uwaam, e wstrzemiliwo bardzo dobrze mi zrobi. Upewniam si o tym pewnej nocy, kiedy moja ssiadka z pitra wyej (bardzo adna Woszka z zadziwiajc kolekcj kozaczkw na szpilkach) przeywaa z aktualnym szczliwcem najdusz, najgoniejsz, uatrakcyjnion najwiksz liczb klani ciaa o ciao i omotw ka, najbardziej katornicz sesj miosn, jak w yciu syszaam. Ten haaliwy taniec, okraszony efektami dwikowymi, na ktre skadao si spazmatyczne sapanie i zwierzce woanie godowe, trwa ponad godzin. Leaam pitro niej, samotna i zmczona, i przysza mi do gowy tylko jedna myl: Brzmi to jak cika harwka... Oczywicie czasami zalewa mnie fala podania. Mijam dziennie co najmniej kilku Wochw, ktrych bez trudu jestem w stanie wyobrazi sobie w moim ku. Albo w ich ku. Gdziekolwiek. Na mj gust, mczyni w Rzymie s niedorzecznie, bolenie, gupio wrcz pikni. Szczerze mwic, pikniejsi od kobiet. Wosi s pikni na ten sam sposb co Francuzki, to znaczy... e w poszukiwaniu doskonaoci nie zosta pominity aden szczeg. S niczym pudle na wystawie psw. Czasami wygldaj tak wietnie, e mam ochot klaska. Tutejsi mczyni swoj urod zmuszaj mnie, bym do ich opisu wykorzystaa sownictwo z romansw. S szatasko atrakcyjni albo okrutnie przystojni, albo zdumiewajco muskularni. Musz si przyzna do czego, co nie jest dla mnie zbyt pochlebne: zauwayam, e rzymianie na ulicy nie obdarzaj mnie drugim spojrzeniem. Ani nawet pierwszym

spojrzeniem, jeli chodzi o ciso. Na pocztku nieco mnie to niepokoio. Byam ju raz we Woszech, kiedy miaam dziewitnacie lat, i pamitam, e mczyni nieustannie nagabywali mnie na ulicy. I w pizzeriach. I w kinie. I w Watykanie. Byo to okropne. Stao si to prawdziwym mankamentem podrowania po Woszech, czym, co mogo nawet zepsu czowiekowi apetyt. Teraz, kiedy mam trzydzieci cztery lata, jestem najwyraniej niewidzialna. Jasne, czasami jaki mczyzna odezwie si do mnie przyjacielsko: Piknie dzi wygldasz, signorina, ale nie zdarza si to czsto i nigdy nie jest agresywne. I cho mona si cieszy, e aden obrzydliwy facet nie obmacuje nas w autobusie, to przecie ma si t swoj kobiec dum i trudno si nie zastanawia: Co tu si zmienio? Czy to ja? Czy oni? Pytam wic wok i wszyscy potwierdzaj, e rzeczywicie w cigu minionych dziesiciu-pitnastu lat we Woszech nastpia pewna istotna zmiana. Moe to zwycistwo feminizmu albo ewolucja kultury, albo te nieuchronne zmiany bdce rezultatem wejcia do Unii Europejskiej. A moe to tylko modsze pokolenie czuje si zaenowane oblenym zachowaniem swoich ojcw i dziadkw. Z czegokolwiek by to wynikao, wydaje si, e Wosi jako spoeczestwo uznali, i napastowanie kobiet jest nie do przyjcia. Nawet mojej przelicznej przyjacieczce Sofie nie zdarza si, by j zaczepiano na ulicy, a przecie kiedy te szwedzkie dziewoje o wieoci djek nie mogy si tu opdzi od mczyzn. W sumie - wyglda na to, e Wosi zasuyli sobie na nagrod dla najbardziej zreformowanych. Przyjmuj to z ulg, bo ju mylaam, e powd tkwi we mnie samej. To znaczy obawiaam si, e nikt nie zwraca na mnie uwagi, bo ju nie mam dziewitnastu lat i przestaam by adna. Mylaam, e moe mj przyjaciel Scott mia racj, kiedy latem owiadczy: Och, nie przejmuj si, Liz... Wosi nie bd ci ju napastowali. To nie Francja, gdzie gustuj w starszych babkach.

23
Wczoraj po poudniu poszam na mecz piki nonej z Luc Spaghettim i jego przyjacimi. W Rzymie s dwa kluby pikarskie - Lazio i Roma. Rywalizacja midzy tymi druynami i ich kibicami jest zacita i bywa, e dzieli szczliwe pod kadym innym wzgldem rodziny i

spokojne dzielnice, tworzc z nich strefy wojny domowej. Trzeba odpowiednio wczenie w yciu dokona wyboru, czy jest si fanem Lazio czy Romy, poniewa od tego w duym stopniu zaley, z kim przez reszt ycia bdziesz spdza kade niedzielne popoudnie. Luca ma okoo dziesiciu bliskich przyjaci, ktrzy kochaj si jak bracia. Tyle e poowa z nich to kibice Lazio, a poowa Romy. Nic na to nie mog poradzi; przyszli na wiat w rodzinach, ktre od lat byy wierne jednej lub drugiej druynie. Dziadek Luki (ktry, jak mam nadziej, znany jest jako Nonno Spaghetti) podarowa mu pierwsz bkitn jak niebo koszulk druyny Lazio, kiedy chopak by brzdcem. Luca zatem bdzie do mierci kibicowa Lazio. Moemy zmieni on, powiedzia, moemy zmieni posad, narodowo, a nawet religi, ale nie moemy zmieni naszej druyny. A przy okazji, woskie sowo na fanatycznego kibica to tifoso. Wywodzi si od tyfusu. Innymi sowy, oznacza kogo bardzo rozgorczkowanego. Pierwszy mecz piki nonej z Luc Spaghettim by dla mnie szalecz uczt woskiego. Na stadionie nauczyam si przernych nowych i ciekawych sw, jakich nie zapiesz w szkole. Siedzcy za mn starszy mczyzna rzuca w stron graczy skomplikowane kwieciste wizanki. Nie znam si za bardzo na pice nonej, ale nie marnowaam czasu na zadawanie durnych pyta na temat tego, co si dzieje w grze. Za to pytaam w kko: Luca, co ten go za mn wanie powiedzia? Co znaczy cafone? I Luca - ani na moment nie odwracajc wzroku od boiska - odpowiada: Dupek. To znaczy dupek. Wszystko sobie zapisywaam. Potem przymknam oczy i wsuchiwaam si w tyrad starego, ktra brzmiaa mniej wicej tak:

Dai, dai, dai, Albertini, dai... va bene, va bene, ragazzo mio, perfetto, bravo, bravo... Dai! Dai! Via! Via! Nella porta! Eccola, eccola, eccola, mio bravo ragazzo, caro mio, eccola, eccola, ecco... AAAAAAAAAA!!! VAFFANCULO!!! FIGLIO DI MIGNOTTA!! STRONZO! CAFONE! TRADITORE! Madonna... Aaa, Dio mio, perch, perch, perch, questo stupido, una vergogna, la vergogna... Che casino, che bordello... NON HAI UN CUORE, ALBERTINI! FAI FINTA! Guarda, non suc-ceso niente... Dai, dai, aa... Molto migliore, Albertini, molto migliore, s s, s, eccola, bello, bravo, anima mia, aa, ottimo, eccola adesso... nella porta, nella porta, nell... VAFFANCULO!!!!!!!

Co mogabym sprbowa przeoy w sposb nastpujcy:

Dalej, dalej, dalej, Albertini, dalej... OK, OK, mj chopcze, doskonale, wspaniale, wspaniale... Dalej! Dalej! Ruszaj! Ruszaj! Na bramk! Wanie tak, wanie tak, wanie tak, wspaniay chopiec, mj drogi, wanie tak, wanie tak... AAAAA! PIEPRZ SI! TY SUKINSYNU! WSZARZ! DUPEK! ZDRAJCA!... Matko Boska... O mj Boe, dlaczego, dlaczego, dlaczego, to gupie, to wstyd, co za wstyd... Ale bajzel... [Uwaga autorki: Niestety nie ma dobrego sposobu, eby przeoy na angielski te bajeczne woskie wyraenia che casino i che bordello, ktre dosownie znacz co za kasyno i co za burdel, ale zasadniczo maj oznacza jedno: co za pieprzony galimatias.]... BRAK CI ODWAGI, ALBERTINI!!!! TYLKO UDAJESZ! Suchaj, nic si nie stao... Dalej, dalej, hej, tak... Znacznie lepiej, Albertini, znacznie lepiej, tak tak tak, wanie tak, piknie, wspaniale, och, cudownie, wanie tak... do bramki, do bramki, do... NIECH CI SZLAAAAAG!!!

Och, jake wspaniae i szczliwe byy te chwile, kiedy siedziaam na stadionie, majc tego czowieka za plecami. Wielbiam kade sowo, ktre wypywao z jego ust. Miaam ochot pooy gow na jego starych kolanach, eby mg ju bez koca wlewa swoje potoczyste przeklestwa wprost do moich uszu. Nie by zreszt w tym osamotniony! Cay stadion hucza podobnymi tyradami. Z jak arliwoci je wygaszano! Kiedy tylko doszo do jakiej niesprawiedliwoci na pycie boiska, wszyscy zrywali si na rwne nogi, wymachujc wciekle rkoma, i rzucali przeklestwa, zupenie jakby cae dwadziecia tysicy ludzi wanie brao udzia w awanturze kierowcw w nastpstwie stuczki na drodze. Pikarze Lazio nie zachowywali si ani troch mniej dramatycznie od swoich fanw, wili si spektakularnie z blu na murawie jak w scenach mierci z Juliusza Cezara, potem zrywali si i ju w dwie sekundy pniej prowadzili kolejny atak na bramk przeciwnika. Niemniej przegrali. Po meczu, czujc potrzeb poprawienia sobie nastroju, Luca Spaghetti spyta przyjaci: Pjdziemy na miasto? Zaoyam, e oznacza to pjdziemy do baru. Tak wanie by zrobili kibice sportowi w Stanach po przegranej swojej druyny. Poszliby do baru i dali sobie w gardo. Zreszt nie tylko Amerykanie... take Anglicy, Australijczycy, Niemcy... wszyscy, prawda? Jednak Luca i jego przyjaciele nie mieli zamiaru poprawia sobie nastroju w barze. Oni poszli do cukierni. Bya to skromna cukierenka ukryta w suterenie domu, w niczym niewyrniajcej si dzielnicy Rzymu. Tego niedzielnego wieczoru cukierenka bya pena ludzi. Tak jest zawsze po meczu. Kibice Lazio zatrzymuj si tutaj w drodze do domu; wsparci na motocyklach stoj

godzinami na ulicy, rozprawiaj o meczu, s mscy jak diabli i zajadaj ptysie. Uwielbiam Wochy.

24
Ucz si mniej wicej dwudziestu nowych woskich sw dziennie. Nieustannie co powtarzam, przerzucam notatki, spacerujc po miecie i unikajc zderzenia z pieszymi. Skd mi si bierze miejsce w mzgu na magazynowanie tych swek? Mam nadziej, e mj umys postanowi wyrzuci troch starych negatywnych myli i smutnych wspomnie i wypeni miejsce po nich tymi nowymi, lnicymi sowami. Pracuj ciko nad swoim woskim, ale cigle mam nadziej, e pewnego dnia zostanie mi on nagle objawiony, w caoci, niczym nie skaony. Pewnego dnia otworz usta i okae si, e jakim cudem mwi pynnie po wosku. Wtedy bd prawdziw Woszk, a nie stuprocentow Amerykank, ktra syszc, jak kto woa przez ulic do swojego przyjaciela Marco, chce odkrzykn instynktownie: Polo! Chciaabym, eby ten woski po prostu zamieszka we mnie, ale w tym jzyku jest tyle puapek. Dlaczego na przykad woskie sowa oznaczajce drzewo i hotel {albero i albergo) s tak bardzo podobne? Z tego powodu zdarza mi si mwi ludziom, e wychowaam si na plantacji boonarodzeniowych hoteli, zamiast na plantacji boonarodzeniowych drzewek, co byoby zgodne z prawd i mniej surrealistyczne. S jeszcze te sowa o podwjnym czy potrjnym znaczeniu. Na przykad tasso. Moe oznacza stop procentow, borsuka albo cis. Domylam si, e zalenie od kontekstu. Najbardziej mnie irytuje, kiedy natykam si na woskie sowa, ktre s - mwi to z ogromn przykroci - po prostu brzydkie. Odbieram to niemal jak osobist zniewag. Przepraszam, ale nie po to odbyam t dug podr, eby wymawia takie sowa jak schermo (ekran). Oglnie jednak warto si byo fatygowa. Bo w wikszoci to czysta przyjemno. Mamy wietn zabaw z Giovannim, uczc si nawzajem angielskich i woskich idiomw. Poprzedniego wieczoru rozmawialimy o wyraeniach, ktrych uywamy, eby kogo pocieszy w nieszczciu. Powiedziaam mu, e po angielsku mwimy czasem: Te tam byem. Z pocztku tego nie rozumia... Byem gdzie? Wytumaczyam mu jednak, e gboki al jest niczym jakie konkretne miejsce, przecicie wsprzdnych na mapie czasu. Kiedy

stoimy w tym lesie smutku, trudno nam sobie wyobrazi, e bdziemy w stanie odnale drog do jakiego lepszego miejsca. Jeli natomiast kto nas zapewni, e ju kiedy sta w tym samym miejscu, ale zdoa si stamtd wyrwa, moe nam to da nadziej. - Wic smutek to miejsce? - spyta Giovanni. - Czasami ludzie yj tam latami - odparam. Z kolei Giovanni powiedzia, e jeli Woch chce wyrazi wspczucie, uywa zwrotu: L'ho provato sulla mia pelle, czyli: Dowiadczyem tego na wasnej skrze. Chce przez to powiedzie, e zosta poparzony lub zraniony w taki sam sposb i wie dokadnie, co przeywasz. Na razie najbardziej zachwyca mnie proste powszednie woskie sowo: Attraversiamo. Oznacza Przejdmy na drug stron. Ludzie cigle go uywaj, kiedy id z kim chodnikiem i stwierdzaj, e czas przej na drug stron. Krtko mwic, formalnie jest to sowo dla pieszych. Nie ma w nim nic szczeglnego. Niemniej, z jakiego powodu, robi na mnie piorunujce wraenie. Kiedy Giovanni uy go pierwszy raz, przechodzilimy wanie w pobliu Koloseum. Usyszaam nagle, jak wymawia to pikne sowo, i stanam jak wryta, dajc natychmiastowego wyjanienia: Co to znaczy? Co powiedziae? Attraversiamo. Nie mg poj, dlaczego tak bardzo mi si to spodobao. Przejdmy na drug stron ulicy? Dla mojego ucha jest to jednak idealna kombinacja woskich gosek. Rzewne a na pocztku, drce r, kojce s, ten przecigy zestaw ijamo na kocu. Uwielbiam to sowo. Cigle je teraz powtarzam. Wymylam preteksty, eby go uy. Doprowadzam tym Sofie do szalestwa. Przejdmy na drug stron! Przejdmy na drug stron! Bezustannie wlok j w t i z powrotem przez zatoczone samochodami jezdnie Rzymu. Kiedy tym sowem zabij nas obie. Giovanniemu najbardziej podoba si brzmienie angielskiego half-assed (przygupi). Luce - surrender (kapitulacja).

25
W Europie toczy si walka o wadz. Kilka miast wspzawodniczy o to, ktre z nich stanie si wielk europejsk metropoli dwudziestego pierwszego wieku. Czy bdzie to Londyn? Pary? Berlin? Zurych? Moe Bruksela, centrum modej unii? Wszystkie chc wyprzedzi pozostae w sprawach kultury, architektury, polityki, finansw. Rzym jednak, trzeba to tutaj powiedzie, nie doczy do tego wycigu. Rzym nie wspzawodniczy. Rzym przyglda si temu zamieszaniu i zmaganiom kompletnie niespeszony, z obojtn min: Hej... rbcie sobie, co chcecie, ja i tak pozostan Rzymem. Porywa mnie krlewska pewno siebie tego miasta, tak mocno zakorzenionego i uadzonego, tak rozbawionego i monumentalnego, wiadomego, e tkwi bezpiecznie w ucisku historii. Jako starsza pani chciaabym by taka jak Rzym. Dzisiaj id na szeciogodzinny spacer przez miasto. Nie jest to trudne, szczeglnie jeli zatrzymujemy si, eby po drodze posili si espresso i ciastkami. Wyruszam spod drzwi mojego mieszkania i przechodz przez znajdujce si po ssiedzku kosmopolityczne centrum handlowe. (Waciwie nie mona tego nazwa ssiedztwem, przynajmniej nie w tradycyjnym znaczeniu tego sowa. Bo wtedy musiaabym powiedzie, e mam za ssiadw tych zwykych, prostych ludzi o nazwiskach takich, jak Valentino, Gucci i Armani.) Zawsze bya to ekskluzywna dzielnica. Rubens, Tennyson, Stendhal, Balzac, Liszt, Wagner, Thackeray, Byron, Keats... oni wszyscy tutaj byli. Mieszkam w okolicy, ktr kiedy zwano angielskie getto - tu podczas Wielkich Objazdw po Europie zatrzymywali si wszyscy wytworni arystokraci. Jeden z londyskich klubw podrniczych nazywa si nawet Stowarzyszenie Dyletantw... wyobracie sobie tylko, chwali si dyletanctwem! C za wspaniay bezwstyd... Przechodz na piazza del Popolo ze wspaniaym ukiem, wyrzebionym przez Berniniego dla uhonorowania wizyty szwedzkiej krlowej Krystyny (ktra tak naprawd bya jedn z bomb neutronowych historii. Oto, jak moja szwedzka przyjacika opisuje t wielk krlow: Potrafia jedzi konno, potrafia polowa, bya uczon, przesza na katolicyzm i wywoaa tym wielki skandal. Niektrzy twierdz, e bya mczyzn, ale prawdopodobnie bya lesbijk. Nosia spodnie, braa udzia w wykopaliskach archeologicznych, kolekcjonowaa dziea sztuki i odmawiaa pozostawienia po sobie nastpcy tronu). Obok uku stoi koci, do ktrego mona wej za darmo i obejrze dwa malowida Caravaggia, przedstawiajce mczestwo witego Piotra oraz nawrcenie witego Pawa (tak przejtego

ask, e pad na ziemi w witym uniesieniu; nawet jego ko nie jest w stanie w to uwierzy). Te obrazy Caravaggia zawsze mnie przytaczaj i wprowadzaj w paczliwy nastrj, ktry sobie poprawiam, przechodzc na drug stron kocioa i cieszc oczy freskiem, przedstawiajcym najszczliwszego, najzabawniejszego, najbardziej rozchichotanego maego Jezuska w Rzymie. Ponownie ruszam na poudnie. Mijam Palazzo Borghese, w ktrym mieszkao wiele sawnych osb, wcznie z Paulin, prowadzc si skandalicznie siostr Napoleona, ktra trzymaa tam niezliczonych kochankw. Lubia te uywa pokojwek jako podnkw. (Czytelnik ma zawsze nadziej, e odczyta niepoprawnie to zdanie w Przewodniku po Rzymie, ale nie... to nie pomyka. Paulina yczya sobie, czytamy, eby do kpieli nis j ogromny Murzyn.) Potem id wzdu brzegu szerokiego, bagnistego, sielsko wygldajcego Tybru, a do Wyspy Tyberyskiej, ktra jest jednym z moich ulubionych spokojnych miejsc w Rzymie. Wysp t zawsze kojarzono z lecznictwem. Po zarazie z roku 291 wzniesiono tutaj wityni Asklepiosa; w redniowieczu szpital wybudowali tu zakonnicy zwani Fatebenefratelli (co mona znakomicie przeoy jako bracia dobro czynicy), dzisiaj te jest na wyspie szpital. Przechodz na drugi brzeg rzeki do Trastevere - dzielnicy, ktr podobno zamieszkuj ci najprawdziwsi rzymianie, robotnicy, ludzie, ktrzy przez stulecia wybudowali wszystkie pomniki na tym brzegu Tybru. Jem lunch w cichej trattorii, siedzc nad jedzeniem i winem przez kilka godzin, poniewa w Trastevere nikt ci nie pogania, kiedy si zasiedzisz. Na przystawk zamawiam zestaw bruschette, potem troch spaghetti cacio e pepe (t prost rzymsk specjalno zoon z makaronu z serem i pieprzem), a na koniec maego pieczonego kurczaka, ktrym dziel si ostatecznie z bezpaskim psem, patrzcym na mnie tak, jak potrafi to robi tylko bezpaski pies. Po lunchu przechodz mostem z powrotem, id przez stare ydowskie getto, bolenie smutne miejsce, ktre przetrwao stulecia, a w kocu mieszkacw zabrali hitlerowcy. Wracam na pnoc, mijam piazza Navona z gigantyczn fontann wzniesion dla uhonorowania czterech wielkich rzek planety Ziemi (z dum, cho niekoniecznie zgodnie z prawd, wczono do tej listy ospay Tyber). Potem rzucam okiem na Panteon, na ktry staram si patrze za kadym razem, kiedy mam okazj. Wedug starego powiedzenia bowiem, jeli kto pojedzie do Rzymu i nie zobaczy Panteonu, to pojedzie tam jako dure i durniem wrci. W drodze powrotnej zbaczam nieco z trasy, eby zatrzyma si w miejscu, ktre w Rzymie porusza mnie w najdziwniejszy sposb - pod Augusteum. Ta wielka, okrga ruina to

wszystko, co zostao po wspaniaym mauzoleum, ktre kaza wybudowa Oktawian August, eby mona byo w nim zoy po wsze czasy szcztki jego i jego rodziny. Wwczas cesarzowi nie mogo przemkn przez gow, e Rzym kiedy przestanie by czczcym potnego Augusta imperium. Jak miaby przewidzie upadek cesarstwa? Skd miaby wiedzie, e barbarzycy zniszcz akwedukty, drogi popadn w ruin, a ludno opuci miasto i minie niemal dwadziecia wiekw, nim Rzym odzyska tak liczb mieszkacw, jak mia w czasach swojej najwikszej wietnoci? W redniowieczu mauzoleum Augusta popado w ruin i zostao spldrowane. Kto, nie wiadomo kto, ukrad prochy cesarza. U schyku jedenastego wieku mauzoleum odbudowano i przerobiono na fortec dla potnej rodziny Colonna, ktra chronia si tam przed atakami rnych wojowniczych ksit. Potem jakim cudem Augusteum stao si winnic, nastpnie renesansowym ogrodem, pniej aren walk bykw (teraz jestemy w wieku osiemnastym), potem skadnic fajerwerkw, wreszcie sal koncertow. W latach trzydziestych Mussolini kaza odrestaurowa t budow a do klasycznych fundamentw, eby ktrego dnia moga posuy j a k o miejsce spoczynku jego doczesnych szcztkw. (Wtedy te nie mona byo przewidzie, e Rzym kiedy przestanie by czczcym Mussoliniego imperium.) Jak wiadomo, faszystowskie marzenia Mussoliniego nie przetrway, a on sam nie otrzyma tego cesarskiego pochwku, ktrego oczekiwa. Dzisiaj zagbione w ziemi Augusteum jest jednym z najspokojniejszych i najmniej uczszczanych miejsc w Rzymie. Przez stulecia wyroso wysoko wok niego miasto. (Cal rocznie to w przyblieniu przyrost rumowiska upywajcego czasu.) Powyej i wok tego historycznego pomnika trwa szalony ruch uliczny i nikt nie schodzi tam na d - jak widz chyba jedynie eby wykorzysta to miejsce jako publiczny szalet. Budynek jednak wci stoi, z godnoci trzyma si rzymskiej ziemi, czeka na swoje kolejne wcielenie. Ta trwao Augusteum, fakt, e miao tak zmienne losy, a mimo to potrafio si dostosowa do szalestw rnych czasw, dodaje mi otuchy. Augusteum jest dla mnie jak osoba, ktra prowadzia kompletnie zwariowany ywot... na pocztku moga by pani domu, potem niespodziewanie zostaa wdow, potem dla zarobku zacza uprawia taniec z wachlarzem, a dziwnym sposobem skoczya jako pierwsza dentystka w kosmosie, po czym sprbowaa jeszcze swoich si w polityce... i wbrew wszystkiemu w caym tym chaosie zawsze potrafia zachowa poczucie wasnej tosamoci. Patrz na Augusteum i myl sobie, e moe ostatecznie moje ycie nie jest a takie chaotyczne. Rzecz w tym, e ten wiat jest chaotyczny, przynosi zmiany, jakich nikt nie by w stanie przewidzie. Augusteum jest ostrzeeniem, bym nie przywizywaa si do adnych

przestarzaych pomysw na temat tego, kim jestem, co sob reprezentuj, do kogo nale albo jak zamierzaam kiedy odgrywa rol. Wczoraj mogam by dla kogo wspaniaym pomnikiem, to prawda... jutro jednak mog by skadem fajerwerkw. Nawet w Wiecznym Miecie, mwi to milczce Augusteum, naley by przygotowanym na niepohamowane i niekoczce si fale przemian.

26
Tu przed wyjazdem z Nowego Jorku wysaam do Woch na swj rzymski adres skrzynk ksiek. Przesyka miaa zosta dostarczona do mojego mieszkania w cztery do szeciu dni, myl jednak, e woska poczta zrozumiaa to jako czterdzieci sze dni, bo miny ju dwa miesice, a po skrzynce ani ladu. Woscy przyjaciele radz, ebym o niej zapomniaa. Mwi, e przesyka przyjdzie albo nie przyjdzie i e na takie sprawy nie mamy najmniejszego wpywu. - Moe kto to ukrad? - pytam Luc Spaghettiego. - Moe poczta gdzie zgubia? - Nie zadawaj takich pyta - odpowiada i zakrywa rkoma oczy. - Po co si masz denerwowa? Tajemnica zaginionej przesyki powoduje, e pewnego wieczoru Maria, jej m Giulio i ja wdajemy si w dug dyskusj na ten temat. Maria uwaa, e w cywilizowanym spoeczestwie powinno si mc polega na takich rzeczach jak niezawodno poczty, Giulio natomiast pozwala sobie mie inne zdanie. Utrzymuje, e poczta nie jest zalena od czowieka, ale od losu, i e nikt nie moe zagwarantowa czego takiego jak dostarczenie przesyki. Maria owiadcza ze zoci, e to jeszcze jeden dowd na to, jak rni s protestanci od katolikw. Najlepiej t odmienno, mwi, pokazuje fakt, e Wosi - wcznie z jej mem - nie potrafi robi planw na przyszo, nawet jeli to dotyczy tylko przyszego tygodnia. Sprbuj umwi si z protestantem z amerykaskiego rodkowego Zachodu na kolacj za tydzie, a on, czujc si panem swojego losu, odpowie: Czwartek wieczr mi odpowiada. Jeli zechcesz w ten sposb umwi si z katolikiem z Kalabrii, wzruszy jedynie ramionami, wzniesie oczy do nieba i powie: Skd miabym wiedzie, czy bd wolny w przyszy czwartek? Przecie wszystko jest w rkach Boga i nikt z nas nie zna swego losu.

Mimo to id kilka razy na poczt, usiujc wytropi moj skrzynk, bez rezultatu. Urzdniczka nie jest zachwycona, e przerywam jej telefoniczn rozmow z chopakiem, a mj woski - ktry n a p r a w d jest coraz lepszy, sowo daj - zawodzi mnie w takich stresujcych sytuacjach. Kiedy prbuj mwi cakiem logicznie o zaginionej przesyce, kobieta spoglda na mnie, jakbym puszczaa baki ze liny. - Moe przyjdzie w przyszym tygodniu? - pytam j po wosku. - Magari. - Wzrusza ramionami. Jeszcze jedno slangowe wyraonko nie do przetumaczenia, oznaczajce co pomidzy miejmy nadziej i moesz sobie pomarzy, frajerko. Och, moe tak bdzie najlepiej. Ju nawet nie pamitam, jakie ksiki zapakowaam do tej skrzynki. Na pewno byo to co, co wydawao mi si warte przestudiowania, jeli miaam naprawd zrozumie Wochy. Wypakowaam skrzynk starannie dobranymi materiaami na temat Rzymu, ale teraz, kiedy tu jestem, wydaj si one zupenie niewane. Chyba nawet wsadziam tam Zmierzch cesarstwa rzymskiego i Upadek cesarstwa rzymskiego na Zachodzie Gibbona. Ostatecznie, moe i lepiej mi bez nich. Zwaywszy, e ycie jest takie krtkie, czy naprawd mam ochot spdzi jedn dziewidziesit z pozostaego mi na ziemi czasu, czytajc Edwarda Gibbona?

27
W ubiegym tygodniu spotkaam Australijk, ktra pierwszy raz w yciu wyruszya w podr po Europie. Pokazaam jej drog na dworzec kolejowy. Wybieraa si do Sowenii, eby zobaczy, jak tam jest. Kiedy usyszaam, jakie ma plany, ogarna mnie taka niemdra zazdro, e zaczam powtarza w mylach: Chc pojecha do Sowenii! Dlaczego ja waciwie nigdzie nie jed? Osobie niezorientowanej moe si wydawa, e ja ju jestem w podry. A tsknota za podrowaniem, kiedy czowiek ju podruje, jest, przyznaj, szalecz pazernoci. To tak jakby fantazjowa o seksie z ulubion gwiazd filmow, uprawiajc seks z inn ulubion gwiazd filmow. To jednak, e dziewczyna spytaa o drog wanie mnie (najwyraniej wzia mnie za miejscow), oznacza, e w zasadzie nie jestem w Rzymie przejazdem, tylko tu mieszkam. Niewane, jak tymczasowy to pobyt, jestem mieszkank tego miasta. Bo

rzeczywicie, kiedy wpadam na t dziewczyn, szam wanie zapaci rachunek za prd, czym podrnicy si przecie nie przejmuj. Energia podrowania do jakiego miejsca i energia zamieszkiwania w jakim miejscu to dwa zasadniczo odmienne rodzaje energii i w spotkaniu z t Australijk udajc si do Sowenii byo co, co wywoao u mnie ogromne pragnienie, eby ruszy w drog. Dlatego zadzwoniam do swojej przyjaciki Sofie i powiedziaam: Wpadnijmy na jeden dzie do Neapolu na pizz! Natychmiast, zaledwie kilka godzin pniej, siedzimy w pocigu, a potem - jak w sztuczce magicznej - jestemy u celu podry. Od razu zakochuj si w tym miecie. Szalony, haaliwy, zgiekliwy, brudny, ekshibicjonistyczny Neapol. Kopiec mrwek w krliczej norze, z ca egzotyk bliskowschodniego bazaru i odrobin nowoorleaskiego wudu. Odjazdowy. Niebezpieczny i radosny dom wariatw. Mj znajomy, Wade, odwiedzi Neapol w latach siedemdziesitych i zosta okradziony w... muzeum. Cae miasto udekorowane jest praniem, ktre wisi w kadym oknie i huta si nad kad ulic; wieo wyprane podkoszulki i biustonosze opocz na wietrze niczym tybetaskie flagi modlitewne. Nie ma w Neapolu ulicy, na ktrej jaki nieletni twardziel w krtkich spodenkach i kadej skarpetce innej nie wrzeszczaby z chodnika do innego maego twardziela na pobliskim dachu. Nie ma te domu, w ktrym nie tkwiaby w oknie przynajmniej jedna zgarbiona staruszka, obserwujc podejrzliwie, co si dzieje na ulicy. Ludzie maj tu fioa na punkcie swojego neapolitaskiego pochodzenia, ale dlaczego by nie? Ostatecznie to jest miasto, ktre dao wiatu pizz i lody. Neapolitanki to harde kobiety, s gone, wielkoduszne, wcibskie, apodyktyczne, nieustpliwe, atwo wpadaj w zo, bo przecie staraj si tylko do cholery p o m c na mio bosk, ty tumanie... a w ogle to d l a c z e g o o n e m u s z s i w s z y s t k i m z a j m o w a ? Tutejszy akcent przypomina przyjacielski kuksaniec w ucho. Ma si wraenie, e czowiek idzie przez miasto kucharzy realizujcych zamwienie na szybkie danie - wszyscy wrzeszcz jednoczenie. Nadal maj tutaj wasny dialekt i potoczysty, wci si zmieniajcy slang, ale stwierdzam, e neapolitaczycy to ludzie, ktrych mow najatwiej mi zrozumie. Dlaczego? Bo oni chc, eby czowiek ich zrozumia, do diaba. Mwi gono i z emfaz, i jeli nie rozumiesz tego, co akurat wypywa z ich ust, moesz wywnioskowa znaczenie sw z ich gestw. Na przykad jedna gwniara z podstawwki pokazaa mi rodkowy palec z tylnego siodeka motocykla starszego kuzyna, obdarzajc jednoczenie czarujcym umiechem, ebym zrozumiaa jej przesanie: Hej, bez urazy, paniusiu. Chocia mam tylko siedem lat, wiem ju, e jeste kompletn kretynk, ale to jest super... uwaam, e i tak jeste wystarczajco OK, i

nawet do mi si podoba twoja tpa twarz. Obie wiemy, e chciaaby by mn, ale przykro mi... nie moesz. W kadym razie oto mj rodkowy palec, miego pobytu w Neapolu i ciao! Jak wszdzie w miejscach publicznych we Woszech, take tutaj zawsze widzi si chopcw, nastolatkw i dorosych mczyzn grajcych w pik non, ale w Neapolu zdarza si co wicej. Na przykad dzisiaj na jakim placu zobaczyam chopcw - mam na myli grup omiolatkw - ktrzy pozbierali stare skrzynki po kurczakach, ustawili je jako stolik i krzesa i rnli w p o k e r a z tak zacitoci, jakby wszystko miao si skoczy strzelanin. Giovanni i Dario, moi bliniacy od dwustronnej wymiany, pochodz z Neapolu. A trudno w to uwierzy. Nie potrafi sobie wyobrazi niemiaego, pilnego, yczliwego Giovanniego jako maego chopca wrd tej - a nie uywam tego sowa pochopnie zgrai. Jest jednak neapolitaczykiem, bez dwch zda, poniewa przed moim wyjazdem z Rzymu poda mi nazw pizzerii w Neapolu, gdzie robi najlepsz jego zdaniem pizz w miecie. Byam bardzo podekscytowana t perspektyw, zwaywszy, e najlepsza pizza we Woszech pochodzi z Neapolu, a najlepsza pizza na wiecie z Woch, co oznacza, e w tej pizzerii musz podawa... wrcz boj si to powiedzie... n a j l e p s z pizz na w i e c i e . Giovanni mwi mi o tej pizzerii z takim namaszczeniem i przejciem, jakby mnie wprowadza do jakiego tajnego stowarzyszenia. Wcisn mi w do karteczk z adresem i owiadczy z gbok ufnoci: Id, prosz, do tej pizzerii. Zamw pizz margherita z podwjn mozzarell. Jeli bdc w Neapolu, nie zjesz tej pizzy, to prosz, nigdy si przede mn do tego nie przyznawaj. Poszymy wic z Sofie do Pizzeria da Michele i te pizze, ktre wanie zamwiymy - po jednej dla kadej z nas - doprowadzaj nas do szalestwa. Ja tak uwielbiam t swoj, e w caym tym rozgorczkowaniu zaczam wierzy, e ona moe odwzajemnia moje uczucie. Nawizuj z t pizz bliski zwizek, prawie romans. Tymczasem Sofie niemal ka nad swoj, przeywa w zwizku z ni metafizyczny kryzys i pyta mnie: Po co w Sztokholmie zawracaj sobie gow robieniem pizzy? Po co w Sztokholmie w ogle zawracaj sobie gow jedzeniem? Pizzeria da Michele to niewielki lokal, z dwiema salami i rozpalonym cay czas piecem. Jaki kwadrans drogi z dworca kolejowego, w deszczu, ale nie naley zwraca na to uwagi, tylko po prostu i. Trzeba tam by w miar wczenie, poniewa pniej zdarza si, e brakuje im ciasta, co moe zama czowiekowi serce. Okoo pierwszej na ulicach wok pizzerii tocz si neapolitaczycy, ktrzy staraj si wepchn do rodka z tak energi, jakby walczyli o miejsce w odzi ratunkowej. Nie ma adnego menu. Podaj tu pizz w dwch odmianach - zwyczajn i z podwjnym serem. adnego tam newage'owego, wtrnego

dziadostwa w stylu poudniowokalifornijskim, oliwki-plus-suszone-na-socu-pomidory. Ciasto, co stwierdzam w poowie posiku, w smaku bardziej przypomina indyjski nan ni jakkolwiek pizz, ktr w yciu jadam. Jest mikkie, cignie si i ugina, a jednoczenie j est niewiarygodnie cienkie. Zawsze mylaam, e jeli chodzi o ciasto pizzy, to mamy tylko taki wybr - cienkie i chrupkie albo grube i wiotkie. Skd mogam wiedzie, e istnieje na wiecie ciasto, ktre po upieczeniu jest i cienkie, i wiotkie? Wielkie nieba! Cienkie, wiotkie, mocne, kleiste, pyszne, cignce si, pikantne, co tu duo mwi: pizzowy raj. Na wierzchu sodki sos pomidorowy, ktry niemal pieni si, rozpuszczajc wie mozzarell z bawolego mleka, i pojedyncza gazka bazylii porodku, ktra nadaje pizzy jakiej zioowej promiennoci, podobnie jak obecno jednej janiejcej gwiazdy filmowej na przyjciu dodaje splendoru wszystkim wok. Oczywicie, patrzc na to od strony technicznej, tak pizz bardzo trudno si je. Prbujesz odgry ks, a kleiste ciasto zwija si, gorcy ser spywa jak grna warstwa gleby przy osuniciu si ziemi, plami ciebie i wszystko wok talerza, ale trzeba si jako z tym upora. Faceci, ktrzy s sprawcami tego cudu, nieustannie wkadaj i wyjmuj pizze z opalanego drewnem pieca, wygldaj jak palacze we wntrzu wielkiego statku, wrzucajcy wgiel do buzujcego w paleniskach pod kotami ognia. Zawinite rkawy na spoconych przedramionach, twarze zaczerwienione od wysiku, jedno oko przymknite z powodu aru i dymu buchajcego z pieca, papieros zwisajcy z kcika ust. Zamawiamy z Sofie po jeszcze jednej pizzy dla kadej z nas, ale chocia staramy si ze wszystkich si, to nie moemy ich pokona. Swko na temat mojego ciaa. Oczywicie codziennie po trochu przybieram na wadze. Robi tutaj swojemu ciau rne okropne rzeczy, wchaniajc koszmarne iloci sera i makaronu, i chleba, i wina, i czekolady, i pizzy. (W innym miejscu w Neapolu powiedziano mi, e mona dosta co, co nazywa si c z e k o l a d o w a p i z z a . Co to za bzdura? Jaki czas pniej rzeczywicie tak zjadam i jest pyszna, ale sowo daj... czekoladowa pizza?) Nie wicz, jem za mao bonnika, nie bior adnych witamin. W moim rzeczywistym yciu na niadanie jadaam organiczny jogurt z kolego mleka posypany kiekami pszenicy. Moje rzeczywiste ycie dawno przemino. Teraz w Stanach Susan opowiada ludziom, e jestem na wycieczce pod hasem: Nie odpuszcza adnym wglowodanom. Moje ciao ma jednak sympatyczne podejcie do tego wszystkiego. Przymyka oko na te przewin ienia i dogadzanie sobie, jakby mwio: No dobra, maa, korzystaj, ile moesz, czuj, e to nie potrwa dugo. Daj mi zna, kiedy twj may eksperyment z zaywaniem czystej przyjemnoci dobiegnie koca, a ja wtedy postaram si naprawi te szkody.

W kadym razie, kiedy patrz na siebie w lustrze najlepszej pizzerii w Neapolu, to widz zdrow, zadowolon twarz o gadkiej cerze i jasnym spojrzeniu. Dawno nie widziaam siebie takiej. Dzikuj, szepcz. A potem wybiegam z Sofie w deszcz, eby poszuka ciastek.

28
Chyba wanie to zadowolenie (trwajce ju kilka miesicy) powoduje, e wrciwszy do Rzymu, zaczynam myle, by koniecznie co zrobi w sprawie Davida. Moe ju przyszed czas, ebymy raz na zawsze zakoczyli nasz histori. Rozstalimy si jak najbardziej oficjalnie, pozostawilimy jednak otwart furtk nadziei, e moe kiedy (po moich podrach, po rocznej rozce) raz jeszcze sprbujemy. Kochalimy si. Co do tego nigdy nie byo najmniejszej wtpliwoci. Rzecz w tym, e nie potrafilimy wymyli, jak przesta si tak strasznie, upiornie, karygodnie unieszczliwia. Ostatniej wiosny David zaproponowa p artem, p serio takie oto szalone rozwizanie naszych kopotw: A gdybymy tak pogodzili si z tym, e nasz zwizek jest nieudany, i dalej w nim trwali? Gdybymy przyznali, e doprowadzamy si wzajemnie do szalestwa, nieustannie ze sob walczymy, rzadko uprawiamy seks, ale nie potrafimy bez siebie y i musimy jako sobie z tym radzi? A potem moglibymy spdzi razem ycie... nieszczliwi, ale zadowoleni, e jestemy razem. Niech bdzie dowodem mojej mioci do tego faceta fakt, e spdziam ostatnie dziesi miesicy na powanym rozwaaniu tej propozycji. Oczywicie gdzie w gbi naszych umysw koataa si jeszcze jedna myl, e moe ktre z nas si zmieni. On mgby sta si otwarty i czuy, przesta chowa si za powcigliwoci wynikajc z lku, e kto, kto go kocha, pore mu dusz. Albo ja mogabym nauczy si, jak... przesta poera mu dusz. Tyle razy, bdc z Davidem, aowaam, e nie umiem postpowa tak jak moja matka w swoim maestwie - w sposb niezaleny, wykazujc si, samodzielno. Zawsze samowystarczalna, umiaa istnie, mimo e za ma miaa lubicego samotno fa rmera, ktry niezbyt czsto okazywa jej serdeczno czy udziela pochwa. Radonie obsadzaa stokrotkami grzdki pomidzy niezrozumiaymi kamiennymi murami milczenia, ktre mj

ojciec buduje czasami wok siebie. Mwic najprociej, przepadam za swoim tat, ale musz przyzna, e bywa nieco dziwaczny. Jeden z moich byych chopakw opisa go nastpujco: Twj ojciec stoi tylko jedn stop na ziemi. A ma naprawd wyjtkowo dugie nogi... Wyrosam w domu, w ktrym matka przyjmowaa mio i czuo ma, kiedy tylko zdarzyo mu si j okazywa, ale zawsze stawaa z boku i zajmowaa swoimi sprawami, kiedy on odchodzi w ten swj osobliwy wiat obojtnoci i braku zainteresowania. Tak to wygldao przynajmniej w moich oczach, zwaywszy, e nikt (a szczeg lnie dzieci) nie zna tajemnic maestwa. Wyrosam w przekonaniu, e moja matka nic od nikogo nie potrzebuje. Taka bya moja mama... kobieta, ktra jako nastolatka sama nauczya si pywa w lodowatym jeziorze w Minnesocie, korzystajc jedynie z wypoyczonej z miejscowej biblioteki ksiki Nauka pywania. Nie byo niczego, czego by ta kobieta nie potrafia samodzielnie zrobi - tak to widziaam. Na krtko przed moim wyjazdem do Rzymu odbyam jednak z matk odkrywcz rozmow. Przyjechaa do Nowego Jorku, eby zje ze mn ostatni wsplny lunch, i spytaa otwarcie - amic wszelkie reguy komunikacji obowizujce dotd w naszej rodzinie - co wydarzyo si pomidzy mn i Davidem. A ja, rwnie ignorujc wzorcowy regulamin komunikacji midzy czonkami rodziny Gilbertw, odpowiedziaam na to pytanie. Powiedziaam jej wszystko. Powiedziaam, e bardzo kocham Davida, ale czuam si samotna i zrozpaczona, bo cigle znika z pokoju, z ka, z tej planety. - Troch przypomina twojego ojca - powiedziaa. Odwane i szczere stwierdzenie jak na ni. - Problem w tym - odparam - e ja nie jestem podobna do swojej matki. Nie jestem taka twarda jak ty, mamo. Musz stale odczuwa blisko osoby, ktr kocham. Chciaabym by bardziej podobna do ciebie, bo wtedy moglibymy z Davidem y dugo i szczliwie. Ale jeli nie mog liczy na czuo wtedy, kiedy jej potrzebuj, kompletnie mnie to rozbija. I wtedy matka powiedziaa co, co mn wstrzsno. - Wiesz, Liz, jeli chodzi o te wszystkie rzeczy, jakich spodziewasz si w swoim zwizku, to ja te ich zawsze pragnam. W tym momencie wydawao mi si, e widz jak na doni te niezliczone przypadki na przestrzeni dziesicioleci, kiedy moja silna matka musiaa zaciska zby, eby utrzyma szczliwe maestwo (a uwzgldniajc wszystko, jest to szczliwe maestwo) z ojcem. Nigdy wczeniej tak na ni nie patrzyam, ani razu. Nigdy nie byam w stanie wyobrazi sobie, czego ona moe pragn, czego jej brakuje, o co dla dobra sprawy postanowia nie

walczy. Kiedy to wszystko zobaczyam, poczuam, e mj pogld na wiat ulega radykalnej zmianie. Jeli nawet ona chce tego co ja, to...? Kontynuujc te bezprecedensowe zwierzenia, matka powiedziaa: - Musisz zrozumie, kochanie, e nie wychowano mnie, bym uwaaa, e na co w yciu zasuguj. Nie zapominaj... pochodz z innych czasw i z innego miejsca ni ty. Przymknam oczy i zobaczyam swoj matk, dziesiciolatk na rodzinnej farmie w Minnesocie, gdzie pracowaa jak wyrobnik, zajmowaa si modszymi brami, nosia ubrania po starszej siostrze i odkadaa dziesiciocentwki, eby si stamtd wyrwa... - I musisz zrozumie, jak bardzo kocham twojego ojca - zakoczya. Moja matka dokonaa w yciu wyborw, jak my wszyscy, i nie auje ich. Widz jej spokj. Nie szukaa dla siebie wymwek. Jej wybory przynosz ogromne korzyci - dugie, stabilne maestwo z czowiekiem, ktrego nazywa swoim najlepszym przyjacielem; rodzin, ktra obejmuje teraz uwielbiajce j wnuki; wiar we wasne siy. By moe co powicia, i mj tata te co powici... ale kto z nas yje bez powice? Pytania, jakie sama sobie teraz stawiam, brzmi: Jaki mam wybr? Na co we wasnym mniemaniu zasuguj? Co mog powici, a czego nie? Tak trudno mi byo wyobrazi sobie ycie bez Davida. Wyobrazi sobie choby, e ju nie wybior si na adn eskapad z moim ulubionym towarzyszem podry, e ju nigdy nie podjad z opuszczonymi szybami pod jego dom. Przypomniaam sobie, jak z radia dochodzi gos Springsteena, a my z zapasem artw i wawki na cae ycie jechalimy autostrad w kierunku oceanu. Godzi si na szczcie, ktre ma swoj ciemn stron - druzgocce osamotnienie, rc niepewno, podstpne rozalenie i oczywicie cakowity rozpad osobowoci w momencie, kiedy David przestaje dawa, a zaczyna odbiera. Nie mog ju tego znie. Co w tej radoci, jaka mnie ogarna ostatnio w Neapolu, dao mi pewno, e nie tylko mog, ale wrcz musz znale szczcie bez Davida. Niewane, jak bardzo go kocham (a naprawd go kocham i to bez umiaru), teraz musz go poegna. I musz dopilnowa, eby to byo ju na zawsze. Pisz wic do niego e-maila. Jest listopad. Nie rozmawialimy z sob od lipca. Poprosiam go, eby nie kontaktowa si ze mn, obawiaam si bowiem, e jeli bd ledzia jego sprawy, nie dam rady skupi si na podry; byam po prostu za mocno do niego przywizana. A teraz, tym mailem, znowu wkraczam w jego ycie. Wyraam nadziej, e wszystko u niego w porzdku, tak jak i u mnie. Rzucam kilka dowcipw. Zawsze lubilimy artowa. Potem wyjaniam, e moim zdaniem powinnimy na

dobre zakoczy nasz zwizek. e moe nadszed czas, by przyzna, e nic z tego nie wyjdzie, e powinnimy przesta mie nadziej. List nie jest szczeglnie dramatyczny. Bg mi wiadkiem, e dramatu midzy nami byo ju do. Pisz krtko i prosto. Musz jednak co jeszcze doda. Wstrzymujc dech, wystukuj: Jeli chcesz poszuka nowej yciowej partnerki, to masz oczywicie moje bogosawiestwo. Rce mi si trzs. Kocz ucaowaniami, starajc si utrzyma jak najradoniejszy ton. Czuj si, jakby kto przyoy mi kijem w pier. Niewiele pi tej nocy, wyobraam go sobie, jak czyta to, co napisaam. Nastpnego dnia, oczekujc odpowiedzi, biegam kilkakrotnie do kafejki internetowej. Usiuj zignorowa t cz siebie, ktra marzy, eby znale odpowied: WRACAJ! NIE ODCHOD! ZMIENI SI! Usiuj nie zwraca uwagi na t dziewczyn obecn we mnie, ktra z radoci porzuciaby wspaniay pomys podry dookoa wiata w zamian za co tak prostego jak klucze do mieszkania Davida. Okoo dziesitej wieczorem otrzymuj odpowied. Naturalnie e-mail jest cudownie sformuowany. David zawsze umia pisa. Zgadza si, e owszem, czas, bymy poegnali si na zawsze. Sam ju o tym myla, mwi. Nie mgby by w tym, co pisze, milszy, i opisuje swoje uczucie straty i alu z najwiksz czuoci, do jakiej czasami by tak bolenie zdolny. Wyraa nadziej, e wiem, jakim darzy mnie uwielbieniem - uwielbieniem tak wielkim, e nie potrafi znale sw, by to wyrazi. Jednak adne z nas nie jest tym, ktrego to drugie potrzebuje, mwi. Mimo to jest przekonany, e kiedy odnajd swoj wielk mio. Jest tego pewien. Ostatecznie, owiadcza, pikno przyciga pikno. To jest wspaniae, naprawd. S to zapewne najwspanialsze sowa, jakie moe powiedzie mczyzna twojego ycia, jeli nie mwi: WRACAJ! NIE ODCHOD! ZMIENI SI! Siedz tam, wpatrujc si w milczeniu w monitor komputera, przez dugi, przepeniony smutkiem czas. Tak bdzie najlepiej, wiem to. Wybieram szczcie zamiast cierpienia, wiem, e tak jest. Tworz przestrze, ktr nieznana przyszo wypeni niespodziankami. Wszystko to wiem. A jednak... To przecie D a v i d . Utraciam go na zawsze. Dugo kryj twarz w doniach, ogarnita jeszcze wikszym smutkiem. W kocu podnosz oczy i widz, e jedna z Albanek, ktre pracuj w tej kafejce, przerwaa nocne mycie podogi i oparszy si o cian, obserwuje mnie. Przez chwil patrzymy na siebie zmczonym wzrokiem. Po czym ja krc ponuro gow i owiadczam na gos: Kompletny

szajs. Kiwa ze wspczuciem gow. Naturalnie nic nie rozumie, ale na swj sposb rozumie wszystko doskonale. Odzywa si mj telefon komrkowy. To Giovanni. Jest zdezorientowany. Mwi, e ju od godziny czeka na mnie na piazza Fiume, gdzie zawsze w czwartki spotykamy si na konwersacj. Jest zdumiony, bo na og to o n si spnia albo zapomina przyj na spotkanie, tymczasem tego wieczoru przyszed punktualnie i by przekonany... nie bylimy umwieni? Kompletnie zapomniaam. Mwi mu, gdzie jestem. Przyjedzie po mnie samochodem, owiadcza. Nie jestem w nastroju, eby si z kimkolwiek widzie, ale trudno to wyjani przez telefonino, zwaywszy na nasze kopoty jzykowe. Wychodz na zib i czekam na niego przed kawiarenk. Kilka minut pniej podjeda jego czerwony samochodzik i wsiadam do rodka. Pyta mnie w slangowym woskim, co si dzieje. Otwieram usta, eby odpowiedzie, i wybucham paczem. To znaczy szlochem. To znaczy zanosz si tym okropnym, spazmatycznym kaniem, ktre moja przyjacika Sally nazywa podwjnym pompowaniem. Przy kadym szlochu trzeba rozpaczliwie wcign dwa hausty powietrza. Nic nie zapowiadao nadejcia tej katastrofalnej aoci, wzia mnie przez zaskoczenie. Biedny Giovanni! Pyta zacinajc si angielszczyzn, czy co zrobi nie tak. Moe jestem na niego wcieka? Czy zrani moje uczucia? Nie mog mu odpowiedzie, krc tylko przeczco gow i nie przestaj wy. Jestem potwornie zaenowana i szkoda mi drogiego Giovanniego, uwizionego w aucie ze szlochajc, bkajc co nieskadnie starsz kobiet, ktra jest kompletnie a pezzi - w kawakach. Wreszcie udaje mi si wychrypie zapewnienie, e mj nieszczsny stan nie ma z nim nic wsplnego. Wyduszam te przeprosiny. Giovanni reaguje w sposb wyjtkowo dojrzay jak na swj wiek. Mwi: Nie przepraszaj za pacz. Bez takich uczu jestemy tylko robotami. Daje mi papierowe chusteczki z pudeka stojcego z tyu samochodu. Jedmy mwi. Ma racj - teren przed kafejk internetow jest miejscem nazbyt publicznym i zbyt dobrze owietlonym, eby akurat tutaj i w rozsypk. Jedzie kawaek, zatrzymuje si porodku piazza della Repubblica, jednego z najbardziej szlachetnych placw rzymskich. Parkuje przed wspania fontann z niezwykle urodziwymi nagimi nimfami, baraszkujcymi niemal pornograficznie ze stadem fallicznoszyich ogromnych abdzi. Jak na rzymskie standardy, fontanna jest stosunkowo nowa. Wedug mojego przewodnika, dwie kobiety, ktre pozoway artycie do rzeby nimf, byy siostrami, popularnymi w swoim czasie tancerkami z teatru burleski. Rzeba przyniosa im saw; Koci przez wiele miesicy prbowa zapobiec

odsoniciu fontanny, bo emanowaa seksem. Siostry doyy pnej staroci i jeszcze w latach dwudziestych XX wieku widywano dwie dystyngowane starsze panie, ktre przychodziy codziennie na plac, eby popatrze na swoj fontann. I co roku, do koca ich ycia, francuski rzebiarz, ktry utrwali ich urod i modo w marmurze, przyjeda do Rzymu i zaprasza je na lunch, gdzie wsplnie wspominali czasy, kiedy byli modzi, pikni i szaleni. Zatem Giovanni parkuje tam i czeka, a si wezm w gar. Jedyne, co mog zrobi, to wciska sobie donie nasad do oczu, prbujc w ten sposb powstrzyma zy. Nigdy wczeniej nie rozmawialimy na tematy osobiste, ja i Giovanni. Przez te wszystkie miesice, wszystkie wsplne kolacje rozmawialimy wycznie o filozofii, sztuce, kulturze, polityce i o jedzeniu. Nic nie wiemy o naszym prywatnym yciu. On nawet nie wie, e jestem rozwiedziona i e w Ameryce zostawiam swoj mio. Ja nie wiem o nim nic, poza tym, e chce zosta pisarzem i e urodzi si w Neapolu. Tymczasem mj pacz wymusza konwersacj na zupenie innym poziomie. Wolaabym, eby tak nie byo. Nie w tych okropnych okolicznociach. Mwi: Przykro mi, ale nie rozumiem. Czy co dzisiaj stracia? Ja jednak wci mam kopot z tym, jak powinnam z nim rozmawia. Giovanni umiecha si i mwi zachcajco: Parla come magni. Wie, e to jedno z moich ulubionych powiedzonek w rzymskim dialekcie. Oznacza: Mw tak, jak jesz albo, w moim przekadzie: Powiedz to tak, jakby to miaa zje. Ma ono przypomina - w sytuacji, kiedy z wyjanienia czego robisz wielki problem, kiedy szukasz odpowiednich sw - e jzyk ma by prosty i zwyczajny jak rzymskie jado. Nie rb z tego wielkiego spektaklu. Po prostu postaw na stole. Bior gboki wdech i przedstawiam po wosku mocno okrojon (a przecie jednoczenie pen) wersj mojej sytuacji. Chodzi o histori miosn, Giovanni. Musiaam dzisiaj kogo poegna. Po czym moje donie znw wdruj do oczu, zy spywaj midzy palcami. Na szczcie Giovanni nie prbuje pocieszajco obj mnie ramieniem, nie wida te po nim adnego zakopotania w zwizku z moim wybuchem smutku. Siedzi w milczeniu, dopki si nie uspokoj. Wtedy dopiero odzywa si gosem penym wspczucia, dobierajc starannie sowa (jako jego nauczycielka angielskiego, byam tego wieczoru taka z niego d u m n a !), powoli, wyranie i yczliwie: Rozumiem, Liz. Ja te tam byem.

29
Przybycie do Rzymu mojej siostry kilka dni pniej pomogo mi oderwa uwag od dojmujcego smutku po Davidzie i przywrcio normalny rytm ycia. Siostra robi wszystko szybko, a energia wiruje wok niej niczym miniaturowe cyklony. Jest starsza ode mnie o trzy lata i o trzy cale wysza. Jest sportsmenk i naukowcem, i matk, i pisark. Przez cay swj pobyt w Rzymie trenowaa do maratonu, co oznacza, e budzia si o wicie i przebiegaa osiemnacie mil w czasie, jaki mnie na og zajmuje przeczytanie jednego artykuu w gazecie i wypicie dwch cappuccino. Kiedy biegnie, przypomina jelenia. Bdc w ciy z pierwszym dzieckiem, pewnej nocy przepyna w ciemnociach calutkie jezioro. Nie popynam z ni, a przecie nawet nie byam w ciy. Za bardzo si baam. Moja siostra nie zna jednak strachu. Kiedy bya w ciy z drugim dzieckiem, poona spytaa j, czy Catherine ma jakie obawy zwizane z dzieckiem... na przykad o uszkodzenia genetyczne albo komplikacje przy porodzie. Siostra odpowiedziaa: Moj jedyn obaw jest to, e mogoby wyrosn na zwolennika republikanw. Taka jest moja siostra - Catherine. Nie mam wicej rodzestwa. Kiedy dorastaymy na farmie rodzicw w Connecticut, w okolicy nie byo adnych innych dzieci. Ona bya silna i dominujca, dowodzia caym moim yciem. Darzyam j penym podziwu i lku szacunkiem. Liczya si jedynie jej opinia. Oszukiwaam przy grze w karty tak, by przegra, eby si na mnie nie wcieka. Nie zawsze si przyjaniymy. Ona si na mnie zocia, a ja si jej baam, a w wieku chyba dwudziestu omiu lat stwierdziam, e mam tego dosy. Wtedy wreszcie stawiam jej czoo, a ona zareagowaa czym w rodzaju: Dlaczego dopiero teraz? Wanie wykuwaymy nowe warunki naszych wzajemnych relacji, kiedy moje maestwo zaczo si zsuwa po rwni pochyej. Tak atwo byoby Catherine obrci moj klsk w swoje zwycistwo. Zawsze byam t kochan i szczciar, ulubienic zarwno rodziny, jak i losu. wiat zawsze by lepszy i bardziej przyjazny dla mnie ni dla mojej siostry, ktra tak mocno napieraa na ycie, e w rewanu ono czsto niele j ranio. atwo by jej przyszo zareagowa na mj rozwd i depresj okrzykiem: Aha! Popatrzcie teraz na nasze Soneczko! A jednak nie, ona niezomnie podtrzymywaa mnie na duchu. Kiedy w rozpaczy dzwoniam do niej w rodku nocy, wysuchiwaa mnie i wydawaa pocieszajce pomruki. I bya przy mnie, kiedy szukaam odpowiedzi na pytanie, dlaczego pogram si w

takim smutku. Bardzo dugo w sposb poredni przechodzia razem ze mn terapi. Dzwoniam do niej po kadej sesji ze sprawozdaniem na temat wszystkiego, co odkryam w gabinecie terapeutki, a ona odkadaa to, co robia, eby powiedzie: Aha... to mnstwo wyjania, majc na myli, e to mnstwo wyjania na temat n a s o b u . Teraz niemal codziennie rozmawiamy przez telefon... a przynajmniej tak byo przed moim wyjazdem do Rzymu. Zanim ktra z nas wsidzie do samolotu, dzwoni do drugiej i mwi: Wiem, e to moe zabrzmie makabrycznie, ale chciaam tylko powiedzie, e ci kocham. No wiesz... na wszelki wypadek... A ta druga dopowiada zawsze: Wiem... na wszelki wypadek. Przyjeda do Rzymu przygotowana, jak zawsze. Przywozi pi przewodnikw, wszystkie przeczytaa, i ma ju w gowie map miasta. Wiedziaa, jak si tutaj porusza, zanim wyjechaa z Filadelfii. I to jest klasyczny przykad rnic midzy nami. Ja jestem t, ktra spdzia pierwsze tygodnie w Rzymie, bdzc bez celu. Na og nie miaam pojcia, gdzie jestem, ale cay czas przepeniaa mnie rado, e wszystko wok mnie jest niewytumaczaln, pikn tajemnic. Tak zreszt przewanie patrz na otaczajcy mnie wiat. Dla mojej siostry nie istnieje nic, czego nie da si wytumaczy, tylko trzeba mie dostp do odpowiedniej biblioteki. Ta kobieta trzyma encyklopedi w kuchni obok ksiek kucharskich... i czyta j dla przyjemnoci. Lubi czasami gra z przyjacimi w Poczekaj chwil! Kiedy kto zastanawia si nad czym, czego nie jest pewien (na przykad: Kim waciwie by wity Ludwik?), ja mwi: Poczekaj chwil! i podnosz suchawk najbliszego telefonu, by wybra numer siostry. Czasami api j w aucie, kiedy swoim volvo odwozi dzieci ze szkoy do domu, a wtedy ona zastanawia si na gos: wity Ludwik... no c, by krlem Francji. Nosi wosiennic, co jest do ciekawe, poniewa... Moja siostra przyjeda wic odwiedzi mnie w Rzymie - moim nowym miecie - a potem mi je pokazuje. Oto Rzym wedug Catherine. Peen faktw, dat i architektury, ktrej nie widz, bo mj mzg nie dziaa w taki sposb. Jedyne, co chc wiedzie o jakim miejscu lub czowieku, to o p o w i e , tylko tego szukam... nigdy szczegw estetycznych. (Sofie przysza do mojego mieszkania miesic po tym, jak si tam wprowadziam, i powiedziaa: adna rowa azienka. Wtedy dopiero zauwayam, e rzeczywicie jest rowa. Jaskraworowa, od podogi do sufitu, caa wyoona rowymi kafelkami... naprawd ich wczeniej nie widziaam.) Wprawne oko mojej siostry dostrzee gotyckie, romaskie czy bizantyskie cechy budowli, wzr posadzki w kociele lub niewyrany zarys niedokoczonego fresku ukrytego za otarzem. Przemierza Rzym na swoich dugich nogach

(nazywalimy j kiedy Catherine szczupo noga), a ja drepcz za ni, jak wtedy, kiedy byam brzdcem, dwa moje gorliwe kroki na jej jeden. Widzisz, Liz? - mwi. - Widzisz, jak po prostu walnli t dziewitnastowieczn fasad na te mury? Zao si, e jak skrcimy za rg, to znajdziemy... tak jest!... patrz, rzeczywicie uyli oryginalnych rzymskich blokw na podpory, moe dlatego, e nie mieli ludzi, eby je przesun... tak, cakiem mi si podoba sfatygowany wygld tej bazyliki... Catherine niesie plan Rzymu i przewodnik Michelina, a ja nasz lunch (dwie buki wielkoci piek softballowych, pikantn kiebas, misiste zielone oliwki, owinite marynowane sardynki, pachncy lasem pasztet z grzybw, kulki wdzonej mozzarelli, grillowan saatk Arugula z pieprzem, pomidory czereniowe, pecorino, wod mineraln oraz ma butelk zimnego biaego wina) i kiedy ja zastanawiam si w duchu, kiedy bdziemy to jady, moja siostra zastanawia si na gos: Dlaczego nie mwi si wicej o soborze trydenckim? Prowadzi mnie do dziesitkw rzymskich kociow, a ja nie jestem w stanie zbyt wiele zapamita, co jest co - wity od tego i witego od tamtego, i wity kto, i bosi pokutnicy susznej marnoci... ale fakt, e nie jestem w stanie zapamita nazw i detali tych wszystkich przypr i gzymsw, nie znaczy, e nie uwielbiam spdza czasu w tych wntrzach z moj siostr, ktrej kobaltowe oczy nie pomin niczego. Nie pamitam, pod jakim wezwaniem by koci, w ktrym freski tak bardzo przypominay heroiczne malowida cienne wykonywane w ramach programu kulturalnego amerykaskiego Nowego adu, pamitam natomiast, jak Catherine, wskazujc je palcem, odezwaa si do mnie: Czy nie zachwycajcy s ci papiee tam w grze, przypominajcy styl Franklina Roosevelta... Pamitam te ranek, kiedy obudziymy si wczenie i poszymy na msz do witej Zuzanny. Trzymajc si za rce, suchaymy, jak zakonnice piewaj poranne hymny gregoriaskie, obie we zach, urzeczone tajemniczoci odbijajcych si echem modlitw. Moja siostra nie jest religijna. Tak naprawd nikt w naszej rodzinie nie jest religijny. (Ja od jakiego czasu nazywam siebie rodzinn bia owc.) Moje duchowe poszukiwania interesuj siostr gwnie jako intelektualna ciekawostka. Uwaam, e taka wiara jest pikna - szepcze do mnie w kociele - ale ja nie potrafi, po prostu nie potrafi... A oto jeszcze jeden przykad naszego rnego spojrzenia na wiat. Pewn rodzin mieszkajc w ssiedztwie mojej siostry dotkna ostatnio podwjna tragedia - u modej matki i jej trzyletniego synka wykryto raka. Kiedy Catherine mi o tym powiedziaa, byam tak wstrznita, e mogam jedynie wykrztusi: Dobry Boe, ta rodzina potrzebuje miosierdzia. Odpara na to stanowczo: Ta rodzina potrzebuje z a p i e k a n e k , po czym

zacza organizowa wszystkich ssiadw, eby codziennie przez cay rok, przynosili kolejno tej rodzinie obiady. Nie jestem pewna, czy moja siostra zdaje sobie spraw, e to wanie jest akt miosierdzia. Wychodzimy z kocioa i Catherine zaczyna mwi: Czy wiesz, do czego papieom potrzebne byo w redniowieczu planowanie przestrzenne miasta? Ot rocznie przybywao tutaj okoo dwch milionw katolickich pielgrzymw z caego zachodniego wiata, ktrzy pokonywali t drog z Watykanu do witego Jana Lateraskiego - czasami na kolanach trzeba wic byo im wszystkim zapewni toalety. Moja siostra pokada wiar w wiedzy. Jej wit ksig jest Oxford English Dictionary. Kiedy pochyla nad nim gow i przesuwa byskawicznie palcami po jego stronicach, jest ze swoim bogiem. Pniej tego samego dnia widz j rozmodlon na kolanach porodku Forum Romanum; odgarnia jakie mieci (jakby wycieraa szkoln tablic), po czym podnosi kamyk i rysuje na ziemi plan klasycznej romaskiej bazyliki. Podnosi znad rysunku rk i wskazuje ruiny, dajc mi do zrozumienia (wrcz kac mi rozumie!), jak ta budowla musiaa wyglda osiemnacie stuleci wczeniej. Kreli palcem w powietrzu nieistniejce ju uki, naw gwn, okna. Jak Harold w kreskwce swoim owkiem, tak ona wyobrani wypenia pustk i przemienia ruin w cao. W jzyku woskim istnieje rzadko uywany czas gramatyczny zwany passato remoto, przeszy dokonany. Uywa si go, kiedy rozmawia si o odlegej przeszoci, o sprawach, ktre wydarzyy si tak dawno temu, e nie maj ju na nas adnego wpywu... na przykad o czasach staroytnych. Gdyby moja siostra mwia po wosku, nie uywaaby tego czasu w rozmowie o staroytnoci. W jej wiecie Forum Romanum nie jest odlege i nie naley do przeszoci. Jest dokadnie tak samo obecne i bliskie jak ja. Wyjeda nastpnego dnia. - Suchaj - mwi do niej - koniecznie zadzwo, kiedy wyldujesz, dobrze? Nie chc, eby zabrzmiao to makabrycznie, ale... - Wiem, skarbie - odpowiada. - Ja te ci kocham.

30
Czasami jestem taka zaskoczona, kiedy dociera do mnie, e moja siostra jest on i matk, a ja nie. Jako zawsze mylaam, e bdzie odwrotnie. Uwaaam, e to ja bd miaa dom peen zaboconych butw i rozwrzeszczanych dzieci, a Catherine bdzie ya sobie w pojedynk, samotnie czytajc wieczorem w ku. Wyrosymy na inne dorose, ni ktokolwiek mg to przepowiedzie, gdy byymy dziemi. Sdz jednak, e tak jest lepiej. Wbrew wszelkim przewidywaniom stworzyymy sobie ycie, ktre jest dla kadej z nas odpowiednie. Jej natura samotnika oznacza, e potrzebuje rodziny, ktra obroni j przed samotnoci; moja towarzyska natura oznacza, e nigdy nie bd musiaa martwi si samotnoci, nawet kiedy nie jestem z nikim zwizana. Ciesz si, e ona wraca do domu, by znw by ze swoj rodzin, i jednoczenie ciesz si, e mam przed sob jeszcze dziewi miesicy podrowania, podczas ktrych musz jedynie je i czyta, i modli si, i pisa. Nadal nie wiem, czy bd kiedykolwiek chciaa mie dzieci. Majc trzydziestk, byam taka zaskoczona odkryciem, e ich nie pragn; pamitajc o tamtym zaskoczeniu, z du ostronoci zakadaabym si o to, jakie bd moje odczucia okoo czterdziestki. Mog jedynie powiedzie, co czuj teraz: rado, e jestem sama. Wiem te, e nie zdecyduj si na dzieci tylko dlatego, e kiedy pniej mogabym aowa, e ich nie urodziam; nie uwaam, by bya to wystarczajca motywacja do sprowadzania kolejnych niemowlt na ten wiat. Cho podejrzewam, e ludzie czasami rozmnaaj si z tego wanie powodu... eby zabezpieczy si przed uczuciem alu. Myl, e ludzie maj dzieci z wielu przernych po wodw czasem z czystego pragnienia, by je wychowywa i patrze, jak rosn, niekiedy z braku wyboru, czasami, by utrzyma przy sobie partnera lub zapewni dziedzica, a czasami bez szczeglnego zastanawiania si nad tym. Nie wszystkie powody posiadania dzieci s rwnie wane, niekoniecznie wszystkie s bezinteresowne. Tak samo nie wszystkie powody n i e p o s i a d a n i a dzieci maj t sam wag i wcale nie zawsze wynikaj z egoizmu. Mwi to, bo cigle przetrawiam oskarenie ze strony mojego ma o egoizm, z czasw, kiedy nasze maestwo si rozpadao. Za kadym razem, kiedy to mwi, zgadzaam si z nim cakowicie, przyjmowaam na siebie win, przyznawaam do wszystkiego. Mj Boe, jeszcze nie urodziam tych dzieci, a ju je zaniedbywaam, ju miaam si za waniejsz od nich. Ju byam z matk. Te urojone dzieci wielokrotnie pojawiay si w naszych ktniach. Kto zajmie si dziemi? Kto zostanie z dziemi w domu? Kto bdzie je

utrzymywa? Kto bdzie karmi je w rodku nocy? Pamitam, jak raz powiedziaam mojej przyjacice Susan, gdy ju moje maestwo stawao si nieznone: Nie chc, by moje dzieci dorastay w takim domu. Susan odpara: Dlaczego nie usuniesz tych tak zwanych dzieci ze swoich dyskusji? Jeszcze ich nawet nie ma, Liz. Dlaczego po prostu nie przyznasz, e nie chcesz duej by nieszczliwa? e adne z was tego nie chce. A przy okazji, lepiej uwiadomi sobie to teraz ni na sali porodowej, kiedy bdziesz miaa piciocentymetrowe rozwarcie. Pamitam, e mniej wicej w tym czasie poszam na przyjcie. Pewnemu maestwu, parze odnoszcych sukcesy artystw, wanie urodzio si dziecko, a dodatkowo matka witowaa wernisa swojej wystawy. Pamitam, e obserwowaam, jak ta kobieta, wieo upieczona matka, moja bliska znajoma, artystka, stara si peni honory pani domu (przyjcie odbywao si w jej lofcie), zajmujc si jednoczenie niemowlciem i prowadzc kompetentne rozmowy na temat swojej pracy. Nigdy w yciu nie widziaam nikogo, komu bardziej przydaoby si troch snu. Nie zapomn jej widoku, jak tkwi po pnocy w kuchni i usiuje zaprowadzi porzdek po imprezie. Jej m (przykro mi o tym mwi i zdaj sobie doskonale spraw, e to w adnym razie nie dotyczy wszystkich mw) siedzia w pokoju obok, z nogami na stoliku, i oglda telewizj. W kocu ona spytaa, czy nie pomgby jej posprzta kuchni, a on na to: Zostaw, skarbie... zrobimy to rano. Dziecko znowu si rozpakao. Mleko z penej piersi przesiko przez materia koktajlowej sukienki mojej przyjaciki. Prawie na pewno reszta goci wysza z tego przyjcia z innym wraeniami ni ja. Wielu z nich mogo zazdroci tej piknej kobiecie zdrowego malestwa, sukcesw zawodowych, sympatycznego ma, piknego mieszkania, szykownej sukienki. Na pewno byli na tym przyjciu ludzie, ktrzy natychmiast by zamienili swoje ycie na jej ycie, gdyby tylko mieli tak moliwo. Prawdopodobnie ta kobieta sama pamita ten wieczr - jeli w ogle o nim myli - jako mczcy, ale wart wysiku w dajcym jej zadowolenie yciu, na ktre skadao si macierzystwo i maestwo, i kariera artystyczna. Musz jednak otwarcie przyzna, e spdziam cae to przyjcie, trzsc si w panice: Jeli nie widzisz, e taka jest twoja przyszo, Liz, to jeste szalona. Nie pozwl jej si zici. Czy ciya na mnie odpowiedzialno posiadania rodziny? O Boe... o d p o w i e d z i a l n o . To sowo drczyo mnie, dopki si nie mogam nad nim pastwi, dopki nie przyjrzaam mu si dokadnie i nie rozbiam go na dwa sowa, ktre tworz jego prawdziw definicj: odpowiednie dziaanie. Moim odpowiednim dziaaniem, o czym przekonywaa mnie kada czstka mojego jestestwa, byo wyrwa si z tego maestwa.

Gdzie w moim wntrzu system wczesnego ostrzegania przepowiada, e jeli bd sza przez t burz przeraona, to dorobi si raka. I e gdybym sprowadzia na ten wiat dzieci tylko dlatego, e nie chciaam przeywa utarczek i wstydu zwizanego z ukazaniem pewnych niewygodnych faktw o sobie... byoby to aktem aosnej nieodpowiedzialnoci. Ostatecznie jednak pokierowaam si tym, co powiedziaa moja przyjacika Sheryl podczas tamtego przyjcia, kiedy natkna si na mnie w azience luksusowego mieszkania naszej wsplnej przyjaciki, gdzie trzsam si z przeraenia i ochlapywaam sobie twarz wod. Sheryl jeszcze nie wiedziaa, co si dzieje w moim maestwie. Nikt nie wiedzia. Tamtej nocy te jej tego nie powiedziaam. Jedyne, co byam w stanie wystka, to: Nie wiem, co mam robi. Pamitam, e chwycia mnie za ramiona i z umiechem, spokojnie patrzc w oczy, powiedziaa po prostu: Mw prawd, mw prawd, mw prawd. I to wanie staraam si zrobi. Wyrwanie si z maestwa jest trudnym przedsiwziciem, nie tylko zreszt ze wzgldu na prawne/finansowe komplikacje i wstrzsajce zmiany w sposobie ycia. (Jak zauwaya kiedy mdrze inna moja przyjacika, Deborah: Nikt jeszcze nigdy nie umar od dzielenia si meblami.) Ale tym, co naprawd zabija, jest emocjonalny wstrzs, szok wywoany wyjciem z utartych kolein ycia i utrat wszystkich wygd, ktre tylu ludzi ju na zawsze trzymaj w tych koleinach. Stworzenie rodziny ze wspmaonkiem jest jednym z najbardziej fundamentalnych sposobw na znalezienie cigoci i sensu w amerykaskim (i kadym innym) spoeczestwie. Odkrywam t prawd na nowo za kadym razem, kiedy bior udzia w wielkim zjedzie rodziny mojej matki w Minnesocie i widz, jak wszyscy krzepico utrzymuj swoj pozycj. Najpierw jest si dzieckiem, potem nastolatkiem, potem mod, wieo polubion osob, nastpnie rodzicem, potem emerytem, wreszcie dziadkiem lub babci - na kadym etapie wiesz, kim jeste, jakie s twoje obowizki i gdzie masz usi podczas rodzinnego spotkania. Siadasz z innymi dziemi albo nastolatkami, albo modymi rodzicami, albo emerytami. A wreszcie siedzisz w cieniu, z dziewidziesiciol atkami, i z zadowoleniem spogldasz na swoich potomkw. Kim jeste? Nie masz z tym adnego problemu - jeste osob, ktra t o w s z y s t k o stworzya. Satysfakcja wynikajca z tej wiedzy jest bezporednia i co wicej, twj sukces jest powszechnie uznawany. Ile to razy syszaam ludzi, ktrzy mwili, e ich najwikszym yciowym osigniciem i najwiksz pociech s dzieci! Maj co, na czym zawsze mog si oprze w chwili jakiego metafizycznego kryzysu lub w momencie, w ktrym ogarnia ich zwtpienie co do wasne j wartoci... Nawet jeli nie zrobiem niczego wicej w tym yciu, to wiem, e przynajmniej dobrze wychowaem swoje dzieci.

Co si jednak dzieje, jeli nie miecimy si w tym pokrzepiajcym acuszku rodzinnej cigoci, obojtnie czy z wasnego wyboru, czy nie? Co jeli wystpimy z szeregu? Gdzie siadamy podczas rodzinnego zjazdu? Czy boimy si, e roztrwonilimy swj czas na ziemi, nie odgrywajc adnej istotnej roli? Bdziemy musieli znale inny cel i mierzy nasze ewentualne sukcesy inn miar. Kocham dzieci, ale co bdzie, jeli nie bd miaa wasnych? Jak osob mnie to uczyni? Virginia Woolf napisaa: Na rozlegy kontynent kobiecego ycia pada cie miecza. Po jednej stronie tego miecza, powiedziaa, znajduj si konwencja, tradycja i porzdek, tam wszystko jest waciwe. Po drugiej stronie jednak, jeli jeste na tyle szalona, by tam przej i wybra ycie, ktre nie pasuje do konwencji, wszystko jest zamtem. Nic nie dzieje si zwyczajnie. Pisarka utrzymywaa, e przekroczenie cienia rzucanego przez ten miecz moe przynie kobiecie ycie o wiele ciekawsze, ale te na pewno bardziej niebezpieczne. Moje szczcie, e mam przynajmniej pisanie. To co, co ludzie potrafi zrozumie. Aha, powicia maestwo, eby chroni swoj sztuk. Jest to w pewnym sensie prawda, chocia nie caa. Mnstwo pisarzy ma rodziny. Toni Morrison, eby poda jeden przykad, nie pozwolia, by wychowanie syna powstrzymao j od zdobycia tego drobiazgu zwanego Nagrod Nobla. Toni Morrison wytyczya swoj ciek, ja musz wytyczy moj. Bhagawadgita -wita ksiga hinduizmu - powiada, e lepiej wie ycie niedoskonae, ale zgodne ze swoim przeznaczeniem, ni doskonae, ale bdce naladowaniem cudzego. Zaczam wic teraz y wasnym yciem. Moe ono wyglda na niedoskonae i pokraczne, ale odzwierciedla wreszcie mnie, bardzo dokadnie. Podnosz to wszystko jedynie po to, by przyzna, e - w porwnaniu z sytuacj mojej siostry, ktra ma dom, udane maestwo i dzieci - moja sytuacja wyglda na bardzo niestabiln. Nie mam nawet staego miejsca zamieszkania, a to ju jest zupenie nienormalne, kiedy czowiek doy susznego wieku trzydziestu czterech lat. Wszystkie moje rzeczy zoone s w domu Catherine, ktra oddaa mi do dyspozycji pokj (nazywany teraz Komnat niezamnej ciotki, jest tam bowiem mansardowe okienko, przez ktre mog wyglda na wrzosowiska, ubrana w moj star sukni lubn, bolejc nad utracon modoci). Ukad ten zdaje si nie przeszkadza Catherine, a dla mnie jest zdecydowanie wygodny, cho odczuwam pewne obawy, e jeli to moje poddawanie si biegowi wypadkw potrwa zbyt dugo, to ktrego dnia zaczn mnie uwaa za rodzinnego dinozaura. A moe ju si to stao. Ostatniego lata moja picioletnia siostrzenica zaprosia do domu swoj koleank. Spytaam t ma, kiedy obchodzi urodziny. Powiedziaa, e

dwudziestego pitego stycznia. O! Jeste Wodnikiem! Chodziam na randki z wieloma Wodnikami i wiem, e sprawiaj kopoty, zaartowaam. Obie dziewczynki popatrzyy na mnie ze zdumieniem i niepewnoci pomieszan z obaw. Nagle stan mi przed oczyma przeraajcy obraz kobiety, ktr mog si sta, jeli nie bd ostrona: zwariowanej ciotki Liz. Zobaczyam si jako rozwdk w dugiej, lunej hawajskiej sukni, z ufarbowanymi na pomaraczowo wosami, ktra nie jada nabiau, za to pali papierosy mentolowe, wanie wraca z sesji astrologicznej albo zrywa ze swoim chopakiem, specjalist od aromaterapii, ktra stawia tarota dzieciom z zerwki i mwi rzeczy w stylu: Przynie cioci jeszcze jednego drinka, to ciocia pozwoli ci ponosi piercie pokazujcy stan ducha... Pewno w kocu i tak znw bd musiaa si sta porzdn obywatelk, jestem tego wiadoma. Ale jeszcze nie teraz... b a g a m . Jeszcze nie.

31
W cigu nastpnych szeciu tygodni odwiedzam Boloni, Florencj, Wenecj, jad na Sycyli, Sardyni, ponownie do Neapolu, a potem do Kalabrii. S to krtkie wyprawy, przewanie tydzie tu, tydzie tam, akurat do czasu, eby poczu nastrj miejsca, rozejrze si, popyta ludzi na ulicy, gdzie mona dobrze zje, a potem tam i i si uraczy. Rezygnuj z kursu woskiego, bo mam wraenie, e tylko przeszkadza mi w moich zamiarach nauczenia si jzyka, zmuszajc mnie do siedzenia w klasie i nie pozwalajc na objedanie Woch - czyli na jak najbardziej naturaln nauk jzyka. Te tygodnie spontanicznych podry okazuj si jakim cudownym zawirowaniem czasu, najbardziej swobodnym okresem mojego ycia, kiedy biegajc na stacj kolejow i kupujc bilety na prawo i lewo, wreszcie zaczam korzysta ze swojej wolnoci, bo w kocu dotaro do mnie, e m o g j e c h a , g d z i e t y l k o z e c h c . Przez jaki czas nie widuj swoich rzymskich przyjaci. Giovanni mwi mi przez telefon: Sei una trottola (Jeste jak bk). Ma na myli wirujc zabawk. Pewnej nocy, w jakim miecie nad Morzem rdziemnym, w pokoju hotelowym na wybrzeu, z gbokiego snu budzi mnie dwik wasnego miechu. Jestem zaskoczona. Kto si mieje w moim ku? Uwiadomienie sobie,

e to ja sama, wywouje kolejny wybuch miechu. Teraz ju nie pamitam, co mi si nio. Moliwe, e miao to co wsplnego z odziami.

32
We Florencji zabawiam tylko przez weekend. Przyjedam tam pocigiem w pitko wy ranek, eby spotka si z ciotk Deb i wujem Terrym z Connecticut. Jest to ich pierwsza wizyta we Woszech, no i chc te zobaczy si ze mn. Przylatuj wieczorem, a ja zabieram ich na przechadzk w stron Duomo, ktry zawsze wyglda imponujco, czego najlepszym dowodem jest reakcja mojego wuja: Aj-waj! - wykrzykuje, milknie, po czym dodaje: - A moe nie powinno si tak wyraa uznania dla katolickiego kocioa... Porodku ogrodu ogldamy porwanie bezbronnych Sabinek i oddajemy hod Michaowi Anioowi, muzeum nauki, widokom ze wzgrz wok miasta. Potem zostawiam wujostwo, eby cieszyli si reszt wakacji bez mojego towarzystwa, i ruszam samotnie do zamonej, dostatniej Lukki, toskaskiego miasteczka ze synnymi sklepami rzeniczymi, gdzie najpikniejsze kawaki misa, jakie widziaam we Woszech, pyszni si i kusz nabywcw, jakby mwiy: Dobrze wiesz, e chcesz mnie. Kiebasy wszelkich moliwych rozmiarw, kolorw i pochodzenia hutaj si pod sufitami sklepw niby kobiece nogi w wyzywajcych poczochach, wiszce na wystawach szynki przyzywaj przechodniw niczym poladki ekskluzywnych amsterdamskich dziwek. Kurczaki s takie pulchne i beztroskie nawet po mierci, e mona sobie wyobrazi, jak dziarsko szy pod n, by skoczy ywot wypeniony rywalizacj o tytu najbardziej soczystego i najtustszego. Nie tylko miso jest w Lukce cudowne; rwnie kasztany, brzoskwinie, figi, Boe drogi, te figi... Miasto synie oczywicie take z tego, e urodzi si tutaj Puccini. Wiem, e powinnam si tym zainteresowa, ale o wiele bardziej ciekawi mnie tajemnica, jak zdradzi mi miejscowy waciciel sklepu spoywczego - e najlepsze grzyby podaj w restauracji naprzeciwko domu, w ktrym urodzi si Puccini. Wdruj wic przez Lukk i po wosku pytam o drog do tego domu. Wreszcie jaki uprzejmy obywatel prowadzi mnie tam i zapewne jest bardzo zaskoczony, kiedy mwi: Grazie, po czym obracam si na picie i zamiast do muzeum, wchodz do restauracji po drugiej stronie ulicy. Przeczekuj tam deszcz nad porcj risotto ai funghi.

Ju teraz nie pamitam, czy to byo przed czy po Lukce, w kadym razie pojechaam do Bolonii - miasta tak piknego, e dopki w nim byam, nie mogam przesta piewa: Moja Bolonia ma imi! Brzmi ono PIKNA. Tradycyjnie Bolonia - z urocz ceglan zabudow i synn zamonoci - nazywana jest Czerwona, Otya i Pikna. (Taki te by mj pomys na inny tytu dla tej ksiki.) Jedzenie jest tutaj zdecydowanie lepsze ni w Rzymie, a moe tylko uywaj wicej masa. Nawet gelato w Bolonii s lepsze (mwic te sowa, czuj si nieco nielojalna, ale to prawda). Tutaj grzyby wygldaj jak due, grube, zmysowe jzyki, a prosciutto zdobi pizz niczym koronkowy woal na wymylnym kapeluszu damy. I jest sos boloski, ktry mieje si lekcewaco z kadego innego pomysu na ragu. W Bolonii przychodzi mi do gowy, e w angielskim nie ma odpowiednika zwrotu buon appetito. Szkoda, ale zarazem trzeba przyzna, e jest to bardzo znaczce. Myl te sobie, e w podry przez Itali kady przystanek to jakby nazwa najsynniejszych na wiecie potraw i win: nastpny przystanek Parma... nastpny przystanek Bolonia... zbliamy si do Montepulciano... W pocigach oczywicie te daj jedzenie... mae kanapki i dobr gorc czekolad. Jeli pada deszcz, to jeszcze przyjemniej jest co pojada w tym pdzie. Podczas jednej duszej trasy dziel przedzia z przystojnym modym Wochem, ktry przesypia kilkugodzinny deszcz, podczas gdy ja zajadam si saatk z omiornicy. Go budzi si krtko przed przyjazdem do Wenecji, przeciera oczy, oglda mnie starannie od stp do gw. - Carina - mamrocze. Sodziutka. - Grazie mille - odpowiadam z przesadn uprzejmoci. Tysiczne dziki. Jest zaskoczony. Nie sdzi, e mwi po wosku. Zreszt ja te nie, co nie przeszkadza nam rozmawia przez dwadziecia minut - po raz pierwszy uwiadamiam sobie, e rzeczywicie mwi po wosku. Przekroczyam jak niewidzialn lini i naprawd mwi tym jzykiem. Nie przekadam; mwi. Oczywicie w kadym zdaniu jest bd i znam tylko trzy czasy, ale mog si porozumiewa z tym modym czowiekiem bez wielkiego wysiku. Me la cavo, powiedziaoby si po wosku, czyli jako sobie radz. W tym wyraeniu wystpuje czasownik, ktrego uywamy, kiedy mwimy o odkorkowywaniu butelki z winem; oznacza on: Potrafi uywa tego jzyka, eby wyplta si z trudnych sytuacji. Najwyraniej si do mnie przystawia, smarkacz! Nie mona powiedzie, by mi to nie pochlebiao. Jest do atrakcyjny. Cho jednoczenie daleko mu do skromnego. W pewnym momencie mwi do mnie co, co najwyraniej ma by komplementem: - Nie jeste zbyt gruba jak na Amerykank. - A ty zbyt olizgy, jak na Wocha - odpowiadam po angielsku. - Come?

Powtarzam nieco zmodyfikowan wersj poprzedniego zdania, tym razem po wosku: - A ty jeste peen wdziku, jak wszyscy Wosi. Umiem mwi po wosku! Ten dzieciak myli, e mi si podoba, a ja tymczasem flirtuj ze sowami. Mj Boe... najwyraniej si przestawiam! Odkorkowaam usta i woski wreszcie pynie swobodnie! Mody czowiek chce spotka si ze mn pniej, w Wenecji, ale on mnie w ogle nie interesuje. Jestem zakochana w jzyku, wic chopakowi pozwalam si ulotni. Zreszt ju jestem umwiona w Wenecji. Z moj znajom, Lind. Zwariowana Linda, jak lubi j nazywa, cho wcale taka nie jest, przylatuje do Wenecji z Seattle, jednego z tych wilgotnych i szarych miast. Chciaa si spotka ze mn we Woszech, wic zaprosiam j, eby mi towarzyszya na tym etapie mojej podry, poniewa nie zamierzam - absolutnie nie - wybiera si do tego najbardziej romantycznego miasta wiata samotnie, nie, nie teraz, nie w tym roku. Wyobraam sobie, siedz sama na dziobie gondoli posuwajcej si we mgle, gondolier nuci co sodko, podczas gdy ja... czytam jakie czasopismo. Smutny obrazek. To jakby samotnie wjeda na wzgrze rowerem dla dwch osb. Zatem Linda posuy mi za towarzystwo, i to dobre towarzystwo. Poznaam j (i jej dredy, i kolczyki w rnych czciach ciaa) na Bali, niemal dwa lata temu, kiedy wyprawiam si do orodka jogi. Potem pojechaymy razem do Kostaryki. Jest jedn z moich ulubionych towarzyszek podry, zajmujcym i zaskakujco dobrze zorganizowanym maym chochlikiem w obcisych czerwonych spodniach z gniecionego weluru, ktrego nic nie jest w stanie wyprowadzi z rwnowagi. Linda yj e w niezachwianej rwnowadze psychicznej i nie wie, co to depresja, ale za to ma bardzo gbokie poczucie wasnej wartoci. Kiedy, ogldajc si w lustrze, powiedziaa do mnie: Zgoda, moe i nie we wszystkim wygldam fantastycznie, ale nie przeszkadza mi to kocha samej siebie. Posiada te t umiejtno zmuszania mnie do milczenia, kiedy zaczynam trapi si problemami metafizycznymi z rodzaju: Jaka jest natura wszechwiata? (Odpowied Lindy: Moim jedynym pytaniem jest: Po co pyta?) Chciaaby wyhodowa swoje dredy do takiej dugoci, eby ople je potem na drucianej konstrukcji na gowie, co wygldaoby jak przycite w ozdobny ksztat drzewko, i moe nawet umieci tam jakiego ptaka. Balijczycy j uwielbiali. Podobnie Kostarykanie. Kiedy nie zajmuje si swoimi domowymi zwierzakami w postaci jaszczurek i fretek, kieruje w Seattle zespoem programistw i zarabia fur pienidzy. Spotykamy si wic w Wenecji. Linda przyglda si ze zmarszczonymi brwiami planowi miasta, po czym odwraca go do gry nogami, odnajduje nasz hotel i oznajmia z charakterystyczn dla siebie pokor: No to moemy ju tu rzdzi.

Jej rado, jej optymizm w aden sposb nie pasuj do tego cuchncego, powolnego, toncego, tajemniczego, milczcego, dziwacznego miasta. Wenecja moe by cudownym miastem, jeli si chce umiera powoln mierci alkoholika albo straci ukochan osob, albo pozby si narzdzia zbrodni, za pomoc ktrego najpierw pozbyo si ukochanej osoby. Kiedy ogldam Wenecj, ciesz si, e na miejsce zamieszkania wybraam Rzym. Nie sdz, bym tutaj bya w stanie szybko odstawi rodki przeciwdepresyjne. Wenecja jest pikna, ale w taki sposb, w jaki pikny jest film Bergmana; mona j podziwia, tak naprawd jednak nie chce si tu mieszka. Cae miasto uszczy si i blaknie, przypomina pokoje na tyach paacw, do ktrych zamone niegdy familie wycofuj si, gdy utrzymanie caoci staje si zbyt kosztowne i najatwiej jest zabi gwodziami drzwi i zapomnie o gincych skarbach po ich drugiej stronie... taka wanie jest Wenecja. Tuste fale cofajcych si wd Adriatyku poszturchuj cierpliwie fundamenty budynkw, sprawdzajc wytrzymao tego czternastowiecznego eksperymentu naukowego pod hasem: Hej, a jakby tak zbudowa miasto, ktre c a y c z a s tkwi w wodzie? Pod szarym ziarnistym listopadowym niebem Wenecja wyglda niesamowicie. Trzeszczy i koysze si jak pomost dla wdkarzy. Mimo pocztkowego przekonania Lindy, e moemy tu rzdzi, codziennie si gubimy, szczeglnie noc, skrcamy nie tam, gdzie trzeba, ku mrocznym zaukom, ktre kocz si niebezpiecznie kanaem. Pewnej mglistej nocy mijamy stary budynek, ktry wydaje dwiki, jakby jcza z blu. Nie ma si czym przejmowa - szczebiocze Linda. - To tylko wygodniaa paszcza szatana. Ucz j swojego ulubionego woskiego swka - attraversiamo - i nerwowo si stamtd wycofujemy. Pikna moda wenecjanka, wacicielka restauracji w pobliu naszego hotelu, przeklina swj los. Nienawidzi Wenecji. Twierdzi, e kady, kto tutaj mieszka, uwaa to miasto za grobowiec. Zakochaa si kiedy w artycie z Sardynii, ktry obieca jej cakiem inny wiat, peen soca i wiata, ale j rzuci, z trojgiem dzieci, i nie miaa innego wyboru, jak tylko wrci do Wenecji i poprowadzi rodzinn restauracj. Jest w moim wieku, ale wyglda powaniej ni ja; za nic nie potrafi sobie wyobrazi, jaki mczyzna mg zrobi co podobnego tak atrakcyjnej kobiecie. (To by potny mczyzna - mwi wenecjanka - a ja usychaam z mioci w jego cieniu.) Wenecja jest miastem konserwatywnym. Ta kobieta miaa kilka romansw, moe nawet niektrzy z jej kochankw byli onaci, i zawsze koczyo si to smutno. Ssiedzi plotkuj na jej temat. Ludzie milkn, kiedy wchodzi do pokoju. Matka baga j, eby dla zachowania pozorw nosia obrczk lubn... mwi: Kochanie, to nie Rzym, gdzie moesz y, jak ci si podoba. Codziennie rano przychodz z Lind na

niadanie i pytam nasz smtn mod/star weneck restauratork o prognoz pogody, a ona przykada palce do skroni jak luf pistoletu i mwi: Znw deszcz. Mimo to depresja mnie tutaj nie dopada. Daj sobie rad, obcujc z melancholi pograjcej si w wodzie Wenecji, w pewnym sensie czerpi nawet z niej przyjemno, przynajmniej przez te kilka dni. Potrafi rozpozna, e nie jest to moja melancholia; ona naley do tego miasta, a ja jestem w tym czasie na tyle zdrowa, by czu rnic pomidzy mn a nim. Nie mog si powstrzyma, eby nie uzna tego za oznak powrotu do rwnowagi, krzepnicia mojego ja. Mam za sob kilka takich lat zagubionych w bezgranicznej rozpaczy, kiedy dowiadczaam smutku caego wiata, jakby by moim wasnym. Wszystko przeze mnie przeciekao i pozostawiao za sob wilgotne lady. Zreszt trudno by w depresji, kiedy Linda paple bez przerwy i prbuje mnie namwi na kupno ogromnego fioletowego futrzanego kapelusza albo wypytuje, kiedy siedzimy nad marn kolacj: Czy to si nazywa klopsy w sosie wasnym? Jest jak wietlik, ta moja Linda. W redniowiecznej Wenecji wynajmowao si czowieka, zwanego codega, ktry noc owietla ludziom drog, odstraszajc zodziei i demony, dajc na tych ciemnych ulicach poczucie pewnoci i bezpieczestwa. Tak rol odgrywa Linda - to moja tymczasowa, przysana na specjalne yczenie, podrna wenecka codega.

33
Kilka dni pniej wysiadam z pocigu w Rzymie, gdzie pod upalnym, rozsonecznionym niebem panuje wieczny baagan. Natychmiast po wyjciu na ulic sysz okrzyki jak na stadionie pikarskim - to uczestnicy manifestazione, jeszcze jednej pracowniczej demonstracji. Mj takswkarz nie potrafi powiedzie, o co teraz strajkuj, gwnie dlatego, e jest mu to obojtne. Sti cazzi, mwi o strajkujcych. (Tumaczenie dosowne: Te zbuki, my powiedzielibymy: Mam to w dupie.) Dobrze jest by z powrotem. Po statecznoci i powadze Wenecji mio by znw tam, gdzie mona zobaczy gocia w kurtce z lamparciej skry przechodzcego obok pary nastolatkw caujcej si namitnie porodku ulicy. Miasto jest takie rozbudzone i oywione, takie szykowne i takie zmysowe w tym sonecznym wietle.

Pamitam, co powiedzia kiedy Giulio, m Marii. Siedzielimy w kawiarence na wieym powietrzu, a on w ramach naszych wicze z konwersacji zapyta mnie, co sdz o Rzymie. Powiedziaam, e naprawd uwielbiam Rzym, jakeby inaczej, ale jednoczenie wiem, e to nie jest miasto, w ktrym mogabym mieszka do koca ycia. Bo jest w Rzymie co takiego, co nie do koca pasuje do mnie, ale nawet nie bardzo wiem, co to takiego. Wanie kiedy o tym rozmawialimy, przemaszerowaa obok nas prawdziwa pomoc wizualna: chodzca kwintesencja rzymianki fantastycznie zadbana, obwieszona biuteri czterdziestokilkuletnia dama, na wysokich szpilkach, w obcisej spdniczce z rozciciem do pasa i w okularach przeciwsonecznych, ktre wygldaj jak samochody wycigowe (i chyba tyle samo kosztuj). Prowadzia osobliwego pieska na nabijanej klejnotami smyczy, a futrzany konierz przy jej opitym akiecie wyglda, jakby zrobiono go z jej poprzedniego osobliwego pieska. Otaczaa j olniewajca aura przepychu, oznaczajca jedno: Moecie sobie na mnie popatrze, ale ja na was nie spojrz. Trudno byo sobie wyobrazi, eby kiedykolwiek w yciu, choby przez dziesi minut, nie miaa na rzsach tuszu. Ta kobieta pod kadym wzgldem bya moim przeciwiestwem - osoby ubierajcej si w stylu, ktry moja siostra okrela jako Stevie Nicks idzie na zajcia z jogi w piamie. Wskazaam Giuliowi t kobiet. - Widzisz... to jest rzymianka - powiedziaam. - Rzym nie moe by jednoczenie jej miastem i moim miastem. Tylko jedna z nas tutaj pasuje. I chyba oboje wiemy ktra. - Moe po prostu ty i Rzym macie inne sowa - zauway Giulio. - Co masz na myli? - Nie wiesz, e tajemnica zrozumienia miasta i jego mieszkacw tkwi w poznaniu... tego, co jest sowem ulicy? Potem mieszanin angielskiego, woskiego i gestykulacji zacz mi wyjania, e kade miasto posiada jakie jedno sowo, ktre je okrela i ktre mona odnie do wikszoci jego mieszkacw. Gdyby si potrafio czyta myli ludzi, ktrzy mijaj nas na ulicy w dowolnym miecie, odkryoby si, e wikszo ma w gowie t sam myl. I to wanie ona jest sowem miasta. Jeli twoje osobiste sowo nie pokrywa si ze sowem tego miasta, to rzeczywicie nie naleysz do niego. - Jakie jest sowo Rzymu? - spytaam. - SEKS - owiadczy. - Czy nie jest to tylko stereotyp? - Nie. - Chyba s w Rzymie jacy ludzie, ktrzy myl o czym innym?

- Nie - przekonywa Giulio. - Jedyne, o czym wszyscy myl przez cay dzie, to SEKS. - Nawet w Watykanie? - To co innego. Watykan nie jest czci Rzymu. Maj tam inne sowo. WADZA. - Mona by raczej pomyle, e WIARA. - WADZA - powtrzy. - Naprawd. Ale w Rzymie tym sowem jest SEKS. Skoro mamy uwierzy Giuliowi, to tym swkiem - SEKS - wybrukowane s w Rzymie ulice, przepywa ono przez tutejsze fontanny, wypenia powietrze niczym uliczny haas. Mylenie o nim, ubieranie si dla niego, szukanie go, rozwaanie, odmawianie go, czynienie z niego sportu i zabawy - tylko tym si wszyscy zajmuj. To by co nieco wyjaniao, dlaczego, mimo caej wspaniaoci Rzymu, nie czuj si tutaj jak w rodzinnym miecie. Nie w tym momencie mojego ycia. Bo SEKS nie jest w tej chwili moim sowem. By nim w innych okresach mojego ycia, ale nie teraz. Dlatego to migajce ulicami rzymskie sowo zderza si ze mn i pdzi dalej, nie pozostawiajc najmniejszego wraenia. To nie jest moje sowo, wic nie mieszkam tutaj tak do koca. To wirnita teoria, niesprawdzalna, ale mnie si cakiem podoba. - A jakie to jest sowo w Nowym Jorku? - spyta mnie Giulio. Zastanawiaam si przez chwil. - To oczywicie czasownik. Myl, e OSIGA - odpowiedziaam w kocu zdecydowanym gosem. (Co, jak wierz, subtelnie, ale znaczco rni si od sowa okrelajcego Los Angeles, ktre take jest czasownikiem, a cile mwic, fraz czasownikow: ODNOSI SUKCES. Pniej podziel si t teori z Sofie, a ona wyrazi opini, e tym sowem krcym po ulicach Sztokholmu jest PRZYSTOSOWANIE, co obie nas przygnbia.) - A jak brzmi to sowo w Neapolu? - spytaam Giulia, ktry zna dobrze poudnie Italii. - WALKA - owiadcza. - A co byo tym sowem w twojej rodzinie, kiedy dorastaa? Trudne pytanie. Staraam si wymyli jedno sowo, ktre w jaki sposb czy OSZCZDNY i ZUCHWAY, ale Giulio przeszed ju do kolejnego i najbardziej oczywistego pytania: - Jakie jest twoje sowo? Na to ju w ogle nie mogam odpowiedzie. Nawet teraz, po kilku tygodniach zastanawiania si, nie potrafi dobrze odpowiedzie. Znam kilka sw, ktre nim na pewno nie s. Nie jest nim MAESTWO, to oczywiste. Nie jest RODZINA (cho byo to sowo miasta, w ktrym przez kilka lat mieszkaam z

mem, a poniewa nie pasowaam do tego sowa, stao si to istotnym powodem mojego cierpienia). Nie jest nim ju DEPRESJA, dziki Bogu. Nie przejmuj si tym, e dziel ze Sztokholmem jego PRZYSTOSOWANIE. Nie czuj ju jednak, bym tak cakowicie zamieszkiwaa nowojorskie OSIGA, cho byo to moje sowo pomidzy dwudziestym a trzydziestym rokiem ycia. Mogoby nim by teraz POSZUKIWA. (Bdmy jednak uczciwi... rwnie dobrze mogoby to by UKRYWA.) W cigu tych spdzonych we Woszech miesicy moje sowo to przede wszystkim PRZYJEMNO, ale ono nie odnosi si do caej mnie, bo inaczej nie wybieraabym si tak chtnie do Indii. Moim sowem mogaby by POBONO, chocia to uczynioby ze mnie wiksz witoszk, ni jestem, i nie uwzgldnio iloci wina, jak w siebie wlaam. Nie znam odpowiedzi i przypuszczam, e dlatego wanie wybraam si w t roczn podr. Chodzi mi o znalezienie wasnego sowa. Jednego jestem pewna - nie jest nim SEKS. Tak w kadym razie uwaam. Zupenie nie rozumiem, dlaczego dzisiaj nogi same zaprowadziy mnie do dyskretnego butiku przy uliczce odchodzcej w bok od via Condotti, gdzie pod troskliwym okiem wyrozumiaej modej ekspedientki spdziam kilka kojcych godzin (ktre kosztoway mnie tyle, ile bilet na lot za Atlantyk), gromadzc taki stos bielizny, e starczyoby dla naonicy sutana na tysic i jedn noc. Kupiam po biustonoszu w kadym dostpnym fasonie i modelu, a take przejrzyste, zwiewne koszulki na ramiczkach i szykowne skpe majteczki we wszystkich kolorach tczy, haleczki uszyte z kremowej satyny i najdelikatniejszego jedwabiu, rcznej roboty stringi i inne drobiazgi, czyli w zasadzie cae mnstwo jedwabnych, ozdobionych koronk szalonych prezentw walentynkowych. Nigdy wczeniej nie posiadaam czego takiego. Dlaczego wic teraz? Kiedy wychodziam ze sklepu, unoszc opakowan w bibuki frywoln bielizn, przypomnia mi si nagle peen udrki okrzyk kibica na meczu Lazio, kiedy gwiazda tej druyny, niejaki Albertini, w krytycznym momencie, bez najmniejszego powodu, posa pik na chybi trafi na puste pole, cakowicie rozbijajc skadn akcj. Per chi???, krzycza niemal oszalay kibic. Per chi??? Dla KOGO??? Dla kogo ta pika, Albertini? T a m nikogo nie ma. Kiedy ochonam po gorczkowych godzinach spdzonych na kupowaniu bielizny, przypomnia mi si w kibic i jego sowa wyszeptaam do siebie: Per chi? Dla kogo, Liz? Dla kogo cay ten dekadencki erotyzm? Tam nikogo nie ma. Zostan we Woszech jeszcze tylko kilka tygodni i nie mam zamiaru wdawa si w aden romans. Czy aby na pewno? A moe w kocu znalazam si pod wpywem tego sowa z rzymskich ulic? Moe jest to ostateczna prba zostania Woszk? Czy zrobiam podarek samej sobie, czy

te z myl o jakim niewyobraonym jeszcze kochanku? Czy bya to pierwsza prba uzdrowienia libido po klsce mojej seksualnej pewnoci siebie w ostatnim zwizku? Zadaam sobie pytanie: Zabierasz to wszystko do I n d i i ?

34
W tym roku urodziny Luki Spaghettiego przypadaj na amerykaskie wito Dzikczynienia i w zwizku z tym chce on przyrzdzi na urodzinowe przyjcie indyka. Nigdy wczeniej nie jad wielkiego, tustego, pieczonego amerykaskiego witecznego indyka, ale widywa je w kinie. Uwaa, e odtworzenie takiej uczty powinno by atwe (szczeglnie z pomoc takiej prawdziwej Amerykanki jak ja). Mwi, e moe skorzysta z kuchni swoich przyjaci, Maria i Simony, ktrzy maj adny, przestronny dom w grach niedaleko Rzymu i zawsze udostpniaj go Luce na urodzinowe przyjcia. Oto, jak wyglda plan tej uroczystoci: Luca zabierze mnie okoo sidmej wieczorem, kiedy skoczy prac, i ruszymy na pnoc za miasto. Droga zajmie nam okoo godziny. W domu przyjaci spotkamy si z innymi gomi, wypijemy troch wina, a kiedy ju wszyscy si poznaj, prawdopodobnie okoo dziewitej, zabierzemy si do pieczenia wacego dwadziecia funtw indyka... Musiaam mu duszy czas wyjania, co oznacza pieczenie dwudziestofuntowego indyka. Powiedziaam, e jego urodzinowa uczta byaby gotowa nie wczeniej ni o wicie. By zdruzgotany. - A gdybymy kupili bardzo maego indyka? wieo wyklutego indyka? - dopytywa si. - Luca... uatwijmy sobie spraw i podajmy pizz, jak z okazji wita Dzikczynienia robi co druga dysfunkcyjna amerykaska rodzina - poradziam. Jemu jednak nadal jest smutno. Cho trzeba powiedzie, e w Rzymie w tej chwili panuje jaki oglny smutek. Ozibio si. mieciarze, kolejarze i pastwowe linie lotnicze wszyscy zaczli strajk tego samego dnia. Ukazay si wyniki bada, ktre pokazuj, e trzydzieci sze procent woskich dzieci ma alergi na gluten obecny w mce uywanej do wyrobu makaronu, pizzy i chleba, no i koniec z wosk kultur. Jest zreszt znacznie gorzej. Niedawno widziaam artyku opatrzony wstrzsajcym tytuem: Insoddisfatte 6 Donne su

10! Co oznacza, e sze na dziesi woskich kobiet nie odczuwa satysfakcji seksualnej. Co wicej, 35 procent Wochw ma zaburzenia un'erezione, wic badacze s bardzo perplessi (zakopotani), a ja zastanawiam si, czy w zwizku z tym nadal powinno si uwaa SEKS za to szczeglne rzymskie sowo. Duo gorsz wiadomoci byo to, e dziewitnastu woskich onierzy zgino ostatnio w wojnie amerykaskiej (jak j tutaj nazywaj) w Iraku - jest to najwiksza liczba Wochw zabitych w dziaaniach militarnych od drugiej wojny wiatowej. Rzymianie byli tym wstrznici i w dzie pogrzebu onierzy miasto praktycznie zamaro. Zdecydowana wikszo Wochw nie chce mie nic wsplnego z wojn George'a Busha. Ich zaangaowanie byo rezultatem decyzji Silvia Berlusconiego, premiera Woch (powszechnie okrelanego tutaj jako l'idiota). Ten bezrozumny biznesmen, waciciel klubu piki nonej, skompromitowany korupcj i ciemnymi interesami, ktry regularnie wprawia w zaenowanie swoich wspobywateli, czynic sprone gesty w europejskim parlamencie, ktry opanowa sztuk mwienia l'aria fritta (smaone powietrze), ktry mistrzowsko manipuluje mediami (co nie jest trudne, kiedy si jest ich wacicielem) i ktry, mwic najoglniej, nie zachowuje si jak prawdziwy wiatowy przywdca, ale raczej jak burmistrz Waterbury (to dowcip zrozumiay wycznie dla mieszkacw Connecticut... przepraszam), teraz wplta Wochw w wojn, ktr oni postrzegaj jako co, co ich zupenie nie dotyczy. Zginli za wolno, owiadczy Berlusconi na pogrzebie dziewitnastu chopcw, ale wikszo rzymian ma inne zdanie na ten temat: Zginli, biorc udzia w prywatnej wojnie George'a Busha. Wydawaoby si, e w takim klimacie trudno by tutaj gociem z Ameryki. Szczerze mwic, kiedy przyleciaam do Woch, spodziewaam si pewnych pretensji, mimo to ze strony wikszoci Wochw spotkao mnie tylko gbokie zrozumienie. Przy kadej wzmiance o Bushu ludzie wskazuj po prostu Berlusconiego, mwic: Rozumiemy, jak to jest... te mamy jednego takiego. My te tam bylimy. Dlatego dziwi mnie, e w takiej sytuacji Luca chce wykorzysta swoje urodziny dla uczczenia amerykaskiego wita Dzikczynienia, cho sam pomys mi si podoba. To wito jest wspaniae; Amerykanie mog by z niego szczerze dumni. Poza tym to nasze jedyne narodowe wito, ktre nie ulego penej komercjalizacji. Jest to nadal dzie aski i wdzicznoci; dzie spoecznoci lokalnych i - owszem - przyjemnoci. Mgby wic by tym, czego nam wszystkim teraz potrzeba. Moja przyjacika Deborah przyleciaa z Filadelfii na weekend do Rzymu, eby witowa razem ze mn. Deborah jest szanowan w rodowiskach midzynarodowych

psycholok, pisark oraz teoretyczk feminizmu, ja jednak wci pamitam j z czasw, kiedy pracowaam jako kelnerka w taniej filadelfijskiej restauracyjce, do ktrej ona przychodzia na lunch. Bya moj ulubion klientk, pia dietetyczn coca-col bez lodu i mwia mi przez kontuar rne mdre rzeczy. Naprawd dodawaa tej knajpce szyku. Przyjanimy si ju od pitnastu lat. Sofie te bdzie na przyjciu Luki. Sofie i ja jestemy przyjacikami od pitnastu tygodni. Wszyscy s zawsze mile widziani na obchodach wita Dzikczynienia. Szczeglnie kiedy przypada w urodziny Luki Spaghettiego. Wyjedamy z wymczonego, zestresowanego Rzymu pnym wieczorem i kierujemy si w stron gr. Luca uwielbia amerykask muzyk, puszczamy wic na cay regulator Eaglesw i piewamy Take it... to the limit... one more time!!!!!, co dodaje nieco dziwacznego kalifornijskiego smaczku naszej jedzie przez gaje oliwne i pod staroytnymi akweduktami. Przybywamy do domu starych przyjaci Luki, Maria i Simony, rodzicw dwunastoletnich bliniaczek, Giulii i Sary. Paolo - przyjaciel Luki, ktrego spotykaam wczeniej na meczach piki nonej - te tam jest, razem ze swoj dziewczyn. Oczywicie jest te dziewczyna Luki, Giuliana; przyjechaa sama troch wczeniej. Dom jest pikny, otoczony drzewami oliwnymi i cytrynowymi. Na kominku ponie ogie. Oliw z oliwek wytoczono domowym sposobem. To oczywiste, e nie ma czasu na upieczenie dwudziestofuntowego indyka, ale Luca smay adne kawaki indyczej piersi, a ja staram si przypomnie sobie przepis i kieruj krztajc si w wielkim popiechu grupk, ktra przygotowuje farsz, zoony z okruchw najlepszej jakoci woskiego pieczywa, z niezbdnymi kulturowymi zamiennikami (daktyle zamiast moreli; fenku zamiast selera. O dziwo, rezultat okazuje si wymienity. Luca zamartwia si, jak bdziemy ze sob rozmawia, zwaywszy na to, e poowa goci nie mwi po angielsku, a druga poowa nie mwi po wosku (a tylko Sofie mwi po szwedzku), ale wyglda na to, e jest to jeden z tych wieczorw cudw, kiedy wszyscy si znakomicie rozumiej, a w najgorszym przypadku, jeli czego nie chwytasz, pomaga ci ssiad. Nie wiem, ile butelek sardyskiego wina zdylimy ju oprni, kiedy Deborah rzuca propozycj, ebymy zgodnie z miym amerykaskim zwyczajem, wzili si za rce i powiedzieli kolejno, za co czujemy najwiksz wdziczno. Pynie zatem po kolei ta skadanka dzikczynna w trzech rnych jzykach. Deborah jest pierwsza. Wyraa wdziczno za to, e Stany Zjednoczone bd miay wkrtce moliwo wybrania sobie nowego prezydenta. Sofie (najpierw po szwedzku, potem po wosku, na kocu po angielsku) mwi, e jest wdziczna za yczliwe woskie serca i za te wszystkie miesice, podczas ktrych doznawaa tylu radoci w tym kraju. Mario - pan domu -

nie kryjc ez, dzikuje Bogu za swoj prac, za ten pikny dom, ktrym moe si cieszy wraz z rodzin i przyjacimi. Paolo wywouje miech, kiedy mwi, e on te jest wdziczny za to, e wkrtce Stany bd miay szans wybra nowego prezydenta. Suchamy natomiast z powag, kiedy Sara, jedna z dwunastoletnich bliniaczek, dzielnie wyraa wdziczno za to, e moe by tutaj dzisiaj wieczorem, z takimi miymi ludmi, bo ostatnio w szkole przeywa cikie chwile i niektrzy uczniowie jej dokuczaj... wic dzikuj wam, e jestecie dla mnie mili, a nie zoliwi jak tamci. Giuliana wyznaje, e jest wdziczna za wszystkie lata wiernoci Luki i za to, e w trudnym czasie otoczy opiek jej rodzin. Simona - pani domu pacze jeszcze bardziej otwarcie ni jej m i wyraa wdziczno za to, e ci nieznajomi z Ameryki, ktrzy tak naprawd nie s nieznajomymi, ale przyjacimi Luki, wic take przyjacimi pokoju, przynieli do jej domu ten nowy zwyczaj witowania i dzikczynienia. Kiedy przychodzi moja kolej, zaczynam od Sono grata... po czym stwierdzam, e nie mog wyjawi swoich prawdziwych myli. Myl, jak gbok czuj wdziczno za to, e dzisiejszego wieczoru jestem wolna od depresji, ktra wyara takie dziury w mojej duszy, e nie byam w stanie cieszy si nawet podobnie wspaniaymi wieczorami jak ten. Nie wspominam nic z tych rzeczy, bo nie chc niepokoi dziewczynek. Zamiast tego mwi prostsz prawd - e jestem wdziczna za starych i nowych przyjaci, a tego wieczoru szczeglnie za Luc Spaghettiego. ycz mu szczliwych trzydziestych trzecich urodzin i tego, by y dugo, jest bowiem przykadem dla innych ludzi, jak naley by szczodrym, lojalnym i kochajcym czowiekiem. I kocz, wyraajc nadziej, e nikomu nie przeszkadzaj moje zy, zreszt dlaczego miayby im przeszkadza, skoro pacz wszyscy. Luca jest tak przejty, e nie potrafi znale sw. Mwi tylko: Wasze zy s moj modlitw. Wino z Sardynii pynie strumieniem. Paolo zmywa naczynia, Mario ukada zmczo ne crki do snu, a Luca gra na gitarze i wszyscy, pijani, piewaj z rnym akcentem piosenki Neila Younga. I wtedy Deborah, ta amerykaska feministka psycholoka, odzywa si do mnie cicho: Popatrz na tych porzdnych Wochw. Zobacz, jak nie wstydz si okazywa uczu i jak mioci otaczaj swoje rodziny. Zobacz, z jakim szacunkiem traktuj kobiety i dzieci. Nie wierz temu, co czytasz w gazetach, Liz. Ten kraj ma si bardzo dobrze. Przyjcie trwa niemal do witu. Prawd mwic, zdylibymy upiec tego dwudziestofuntowego indyka i zje go na niadanie. Luca Spaghetti odwozi mnie, Deborah i Sofie do domu. Wschodzi soce, a my piewamy na cay gos koldy, by Luca nie zasn za

kierownic. Cicha noc, wita noc, wypiewujemy w kko we wszystkich jzykach, jakie znamy, w drodze powrotnej do Rzymu.

35
Duej nie dao si tego wytrzyma. Po niecaych czterech miesicach pobytu we Woszech nie pasuj ju na mnie adne moje spodnie. Nie mieszcz si ju nawet w te, ktre kupiam w zeszym miesicu (kiedy wyrosam ze spodni rozmiaru drugi miesic we Woszech). To prawda, e nie sta mnie na wymienianie garderoby co kilka tygodni i dobrze wiem, e wkrtce znajd si w Indiach i te dodatkowe funty po prostu wyparuj, niemniej... w tych spodniach nie mog ju chodzi. To nieznone. Sprawa jest oczywista, poniewa kiedy cakiem niedawno weszam na wag w jednym z wytwornych woskich hoteli, okazao si, e podczas czterech miesicy pobytu tutaj przytyam dwadziecia trzy funty - naprawd znaczce osignicie. Jakie pitnacie funtw byo mi rzeczywicie potrzebne, bo kilka lat korowodw rozwodowych i depresja bardzo mnie wyniszczyy. Kolejne pi funtw przybraam dla zabawy. A te ostatnie trzy? Pewnie eby dowie swoich racji, jak przypuszczam. W rezultacie kupuj teraz co, co zachowam sobie jako cenn pamitk: moje dinsy z ostatniego miesica pobytu we Woszech. Dziewczyna w sklepie jest taka mia, e przynosi mi do przymierzalni spodnie w coraz wikszych rozmiarach, podaje mi je po kolei przez zason bez sowa komentarza, jedynie z powtarzanym za kadym razem z trosk pytaniem, czy te s lepsze. Co chwil wystawiam gow zza zasony i pytam: Przepraszam... s moe jeszcze o d r o b i n wiksze? A w kocu dziewczyna podaje mi par tak szerok, e przecieram oczy, kiedy czytam, jaki maj obwd w pasie. Wychodz z przymierzalni, prezentuj si sprzedawczyni. Nawet nie mruga okiem. Patrzy na mnie jak kustosz w muzeum starajcy si oceni warto wazy. Raczej duej wazy. - Carina - owiadcza wreszcie. Jaka mia. Prosz j po wosku, eby mi szczerze powiedziaa, czy w tych dinsach nie przypominam jej krowy. Nie, signorina, sysz w odpowiedzi. Nie przypomina pani krowy.

- A wini? Nie, zapewnia mnie z ca powag. wini te jej nie przypominam. - Moe bawou? Robi si z tego dobre wiczenie ze swek. Usiuj wywoa u ekspedientki umiech, ale ona za bardzo stara si zachowa profesjonalizm. Prbuj jeszcze raz: - To moe wygldam jak bawola mozzarella? Tak, moe, przyznaje, wreszcie leciuteko si umiechajc. Moe rzeczywicie wyglda pani odrobin jak bawola mozzarella...

36
Zosta mi tylko tydzie. Przed lotem do Indii zamierzam jeszcze wrci do Stanw na Boe Narodzenie, nie tylko dlatego, e nie potrafi znie myli o spdzeniu wit z dala od rodziny, ale rwnie dlatego, e nastpne osiem miesicy mojego podrowania - Indie i Indonezja - wymaga cakowitej wymiany ekwipunku. Bardzo niewiele z rzeczy potrzebnych w Rzymie przyda mi si podczas wdrwek przez Indie. I cakiem moliwe, e wanie w ramach przygotowa do swojej indyjskiej wyprawy decyduj si spdzi ten ostatni tydzie na Sycylii - jest to bowiem najbardziej przypominajcy Trzeci wiat region Woch i dobre miejsce do odwiedzenia, jeli czowiek musi si przygotowa na spotkanie ze skrajn ndz. A moe chc tam pojecha, poniewa Bez Sycylii nie mona w peni zrozumie Italii, jak powiedzia Goethe. Nieatwo jest jednak dosta si na Sycyli i si po niej porusza. Musz wykorzysta wszystkie swoje umiejtnoci, eby znale pocig, ktry jedzie w niedziel a na wybrzee, a potem odnale waciwy prom do Mesyny (budzce strach i podejrzane sycylijskie miasto portowe, ktre zdaje si wrzeszcze zza zabarykadowanych drzwi: To nie moja wina, e jestem paskudne! Jestem ofiar trzsie ziemi i nalotw dywanowych, i gwatw mafii!). Kiedy ju docieram do Mesyny, musz odnale dworzec autobusowy (brudny jak puco palacza) i czowieka, ktrego praca polega na tym, e siedzi w kasie, opakuje swj los i zastanawia si, czy sprzeda mi bilet do nadbrzenego miasta Taormina. Potem posuwam si rozklekotanym autobusem wzdu ska i pla niezwykle poszarpanego wschodniego

wybrzea, a potem musz znale takswk i hotel. Wreszcie wieczorem pozostaje mi tylko znale waciw osob, ktrej mog zada po wosku swoje ulubione pytanie: Gdzie tu mona najlepiej zje? W Taorminie t osob okazuje si zaspany policjant. Daje mi jeden z najlepszych moliwych prezentw - maleki kawaek papieru z nazw jakiej restauracji i odrcznie wyrysowanym planem, ebym moga do niej trafi. Znajduj t ma trattori, gdzie przyjanie nastawiona starsza wacicielka przygotowuje si do przyjcia wieczornych goci; zdja pantofle i stoi w poczochach na stoliku, i starajc si nie strci boonarodzeniowego bka, pucuje do poysku okna. Mwi jej, e nie potrzebuj menu, i prosz o przyniesienia tego, co ma najlepszego, poniewa jest to mj pierwszy wieczr na Sycylii. Zaciera radonie donie, krzyczy co w dialekcie sycylijskim do jeszcze starszej kobiety, swojej matki, ktra urzduje w kuchni, a za dwadziecia minut zajadam niewtpliwie najbardziej zaskakujcy posiek ze wszystkich, jakich dotd prbowaam we Woszech. Jest to makaron, ale takiego nigdy wczeniej nie widziaam - due prostokty wieego ciasta, zwinite jak ravioli, maj ksztat (cho nie wielko) papieskiego kapelusza i faszerowane s pikantnym aromatycznym puree ze skorupiakw, omiornicy i kalmara, wymieszane ze wieymi sercwkami i pocitymi w paseczki warzywami, a wszystko to pawi si w tuciutkim rosole. Potem dostaj duszonego krlika w tymianku. Nastpnego dnia w Syrakuzach jest jeszcze lepiej. Tutaj autobus wypluwa mnie na rogu ulicy pnym popoudniem prosto w zimno i deszcz. Natychmiast zakochuj si w tym miecie. W Syrakuzach mam pod stopami trzy tysice lat historii. Jest to miejsce tak starej cywilizacji, e Rzym przy nim wydaje si niczym Dallas. Wedug mitu Dedal przylecia tutaj z Krety, a sam Herakles przespa tu jedn noc. Syrakuzy byy greck koloni, ktr Tukidydes nazywa miastem ani troch nie gorszym od Aten. Syrakuzy to ogniwo czce staroytn Grecj i staroytny Rzym. Mieszkao tutaj wielu dramaturgw i mdrcw. Platon uwaa je za idealne miejsce do przeprowadzenia eksperymentu pastwa utopijnego, w ktrym jakim boskim zrzdzeniem losu wadcy mogliby si sta filozofami, a filozofowie wadcami. Historycy utrzymuj, e w Syrakuzach wynaleziono retoryk, a take (ale to ju drobiazg) s p i s e k . Wdruj po tym popadajcym w ruin miecie od targu do targu, a moje serce przepenia uwielbienie, ktrego nie potrafi ani nazwa, ani wyjani, kiedy przygldam si, jak sdziwy mczyzna w czarnej wenianej czapce patroszy dla klienta ryb (trzyma papierosa w ustach, jak krawcowa szpilki podczas szycia; jego n a miga, kiedy z nabon dokadnoci dzieli ryb na paty i usuwa oci). Pytam niemiao tego rybaka, gdzie mam i

na kolacj, i na koniec rozmowy ciskam w garci kolejny karteluszek, z ktrym id do restauracji bez nazwy. Ledwie siadam tam przy stoliku, kelner stawia przede mn ricott w puchatych kbkach posypanych pistacjami, kawaki chleba unoszce si w naczyniach z wonnym olejem, plasterki wdlin i oliwki na maych pmiseczkach, saatk ze schodzonych pomaraczy, wymieszanych z surow cebul i zielon pietruszk. To wszystko dzieje si, zanim jeszcze usysz o specjalnoci lokalu, kaamarnicach. adne miasto, niezalenie od tego, jakie obowizuje w nim prawo, nie moe y w spokoju - napisa Platon - kiedy jego obywatele... nie robi nic, tylko ucztuj i pij, i zamczaj si miosnymi zmaganiami. Ale czy naganne jest oddawanie si takiemu yciu przez krtkie kilka miesicy? Czy to takie okropne podrowa poprzez czas bez ambicji wikszych jak dotarcie do kolejnego smakowitego posiku? Albo uczy si obcego jzyka tylko dlatego, e jego brzmienie sprawia czowiekowi przyjemno? Albo zdrzemn si w ogrodzie, w krgu sonecznego wiata, w rodku dnia, tu obok ulubionej fontanny? A potem, nastpnego dnia, jeszcze raz? Oczywicie nie mona bez koca y w taki sposb. Rzeczywiste ycie i wojny, i gbokie urazy, i miertelno ostatecznie na to nie pozwol. Tutaj, na Sycylii, z jej strasznym ubstwem, rzeczywisto nigdy nie jest odlega od ludzkich myli. Od wiekw jedyn grup odnoszc tu sukcesy jest mafia (zajmujca si ochron mieszkacw przed sam sob), ktra wci trzyma apy w kieszeniach wszystkich. Palermo, miasto, ktrego niewysowionym piknem zachwyca si Goethe, jest chyba jedynym miastem w Europie Zachodniej, gdzie nadal mona depta po gruzach z drugiej wojny wiatowej, co wiadczy o tempie rozwoju tego regionu. Miasto byo systematycznie i niewyobraalnie szpecone przez szkaradne i niezdrowe bloki mieszkalne, ktre mafia postawia w latach osiemdziesitych w ramach operacji prania pienidzy. Spytaam pewnego Sycylijczyka, czy domy te zbudowano z taniego betonu, a on odpar: Och nie... to bardzo drogi beton. W kadej jego partii byy ciaa kilkorga ludzi zabitych przez mafi, a to kosztuje. No i zosta wzmocniony dodatkiem koci i zbw. Czy w podobnym otoczeniu wypada myle jedynie o czym tak pytkim jak kolejny wspaniay posiek? A moe to najlepsze, co mona zrobi, zwaywszy na t trudn rzeczywisto? Luigi Bardini w Gli Italiani, arcydziele z roku 1964 (ktre napisa, kiedy znuyli go piszcy o Woszech obcokrajowcy, przesadzajcy albo z mioci, albo z nienawici do tego kraju), sprbowa spojrze obiektywnie na wasn kultur. Chcia odpowiedzie na pytanie, dlaczego Wosi wydali najwspanialsze artystyczne, polityczne i naukowe umysy wszech czasw, a mimo to nigdy nie stali si wiatow potg. Dlaczego s mistrzami sownej dyplomacji na skal planety, a ich wasne rzdy s tak niekompetentne?

Dlaczego indywidualnie s tacy dzielni, a jednoczenie tacy nieskuteczni w grupie jako armia? Jak mog pojedynczo by takimi sprytnymi kupcami, a jako nard budowa tak nieskuteczny kapitalizm? Jego odpowiedzi na te pytania s bardziej zoone ni to, co mog tutaj zwile przedstawi, ale wynikaj w duym stopniu ze smutnej historii Woch, obejmujcej korupcj miejscowych przywdcw, wykorzystywanie przez obce siy, co w rezultacie doprowadzio Wochw do pozornie trafnego wniosku, jakoby nikomu i niczemu na wiecie nie mona byo ufa. Skoro wiat jest tak zepsuty, zakamany, wyolbrzymiony i niesprawiedliwy, powinno si ufa jedynie temu, czego dowiadczamy wasnymi zmysami, a t o powoduje, e zmysy s we Woszech bardziej wyostrzone ni gdziekolwiek indziej w Europie. Dlatego wanie, twierdzi Barzini, Wosi bd tolerowali obrzydliwie niekompetentnych generaw, prezydentw, tyranw, profesorw, urzdnikw, dziennikarzy i magnatw przemysowych, ale nigdy nie bd tolerowa niekompetentnych piewakw operowych, dyrygentw, balerin, kurtyzan, aktorw, reyserw filmowych, kucharzy, krawcw... W wiecie zamtu, kataklizmw i oszustw czasami mona zaufa jedynie piknu. Tylko artystyczna doskonao jest nieprzekupna. Przyjemno ma swoj niezmienn cen. I czasami posiek jest jedyn rzeczywist walut. Zatem powicenie si tworzeniu pikna i rozkoszowaniu nim moe sta si powan spraw... niekoniecznie musi by tylko rodkiem ucieczki od rzeczywistoci, ale czasami wrcz pomaga si jej trzyma, kiedy wszystko inne obraca si w... retoryk i spisek. Nie tak dawno na Sycylii aresztowano bractwo mnichw katolickich, ktrzy cile wsppracowali z mafi, komu wic mamy ufa? Czemu wierzy? wiat jest wrogi i niesprawiedliwy. Odezwij si przeciwko tej niesprawiedliwoci, a przynajmniej tu, na Sycylii, skoczysz jako fundament jakiego nowego szkaradnego budynku. Co mona zrobi w takim rodowisku, eby zachowa poczucie ludzkiej godnoci? Moe nic. Nic poza czerpaniem dumy z umiejtnoci perfekcyjnego filetowania ryby lub przyrzdzania najbardziej puszystej w miecie ricotty? Nie chc nikogo obraa, czynic zbyt daleko idce porwnania pomidzy sob a dowiadczonymi przez los Sycylijczykami. Tragedie w moim yciu byy natury osobistej i na og przeze mnie wywoane, nie miay wymiarw epickich. Przeszam przez rozwd i depresj, a nie przez kilka stuleci tyranii. Dowiadczyam kryzysu tosamoci, ale miaam te rodki (finansowe, artystyczne i emocjonalne), za pomoc ktrych mogam go opanowa. Jestem jednak skonna twierdzi, e to samo przekonanie, ktre pozwalao pokoleniom Sycylijczykw zachowa swoj godno, pomogo mi zacz odzyskiwa moj - jest to

koncepcja, zgodnie z ktr docenianie przyjemnoci moe by kotwic czyjego czowieczestwa. Sdz, e to wanie mia na myli Goethe, kiedy powiedzia, e trzeba przyjecha tutaj, na Sycyli, eby zrozumie Wochy. I zapewne to wanie czuam, kiedy postanowiam wybra si do Woch, eby zrozumie siebie. Naprawianie mojej duszy zaczo si w Nowym Jorku, kiedy siedziaam w wannie i na gos czytaam woski sownik. Moje ycie rozsypao si na kawaki i nie rozpoznawaam samej siebie, zapewne nie umiaabym wskaza siebie w szeregu osb ustawionych przy policyjnym okazaniu. Dostrzegam jednak pewn zapowied szczcia, kiedy zaczam si uczy woskiego, a gdy czowiek wyczuwa choby ma szans zaznania szczcia po takim mrocznym okresie, musi chwyci je z caych si za nogi i nie puszcza, dopki nie wycignie go z bota... to nie egoizm, lecz obowizek. Dostaa ycie; jest twoj powinnoci (a take twoim prawem jako istoty ludzkiej) znale w nim co piknego, nawet gdyby byo to bardzo mae. Przyjechaam do Woch wyndzniaa, chuda jak szczapa. Nie wiedziaam jeszcze, na co zasuguj. Moe wci do koca nie jestem tego pewna. Wiem jednak, e ostatnio si pozbieraam - czerpic rado z niewinnych przyjemnoci - staam si osob o wiele bardziej zintegrowan. Najprociej, najbardziej po ludzku mona to wyrazi, mwic, e przytyam. Opuszcz Wochy zdecydowanie wiksza, ni tu przybyam. I wyjad z nadziej, e rozprzestrzenienie si jednej osoby - powikszenie jednego ycia - jest w tym wiecie aktem wartociowym. Nawet jeli to ycie, w tym przypadku, jest tylko moje.

KSIGA DRUGA

Indie czyli Winszuj poznania czyli trzydzieci sze opowieci o poszukiwaniu pobonoci

37
Kiedy byam dziewczynk, trzymalimy kury. Zawsze mielimy ich z tuzin i kiedy ktra gina - porwana przez jastrzbia, lisa albo jak tajemnicz kurz chorob - ojciec kupowa na jej miejsce inn. Jecha do pobliskiej fermy drobiu i wraca z now kur w worku. Rzecz w tym, e trzeba by ostronym, kiedy wprowadza si tak kur do stada. Nie mona jej tak po prostu wrzuci do pozostaych, bo zobacz w niej napastnika. Trzeba wsun tego nowego ptaka do kurnika w rodku nocy, kiedy pozostae pi. Posadzi go na grzdzie ob ok reszty i cichutko si oddali. Rano, kiedy kury si obudz, nie zwrc uwagi na przybyszk, pomyl sobie tylko: Musiaa tu by przez cay czas, skoro nie widziaymy, jak si pojawia. Dowcip w tym, e ta nowa kura nawet nie pamita, e jest nowa, i myli sobie tylko: Musiaam tutaj by przez cay czas... Dokadnie w taki sposb pojawiam si w Indiach. Mj samolot lduje w Bombaju okoo wp do drugiej w nocy. Jest trzydziesty grudnia. Zabieram baga, potem znajduj takswk, ktra powiezie mnie wiele godzin do aramy ulokowanej w odlegej wiosce. Drzemi podczas nocnej jazdy przez Indie, od czasu do czasu budz si i zerkam przez okno, widz dziwne, znkane, szczupe kobiety w sari, posuwajce si skrajem drogi z wizkami drewna opaowego na gowach. O t e j p o r z e ? Mijaj nas autobusy bez wczonych wiate, my mijamy cignite przez woy wozy. Imponujce wielkoci i elegancj korzenie banianw zarastaj rowy. O wp do czwartej nad ranem docieramy do aramy. Tu za gwn bram widz wityni. Kiedy wysiadam z takswki, z cienia wychodzi jaki mody czowiek w zachodnim ubraniu i w wenianej czapce i przedstawia mi si - to Arturo, dwudziestoczteroletni dziennikarz z Meksyku i entuzjasta mojej guru, ktry zjawi si tutaj, eby mnie powita. Kiedy wymieniamy szeptem powitania, sysz dobiegajce z wntrza pierwsze takty mojej ulubionej sanskryckiej pieni. To arati, pierwsza poranna modlitwa, piewana codziennie o trzeciej trzydzieci, kiedy arama budzi si ze snu. Wskazuj rk wityni i pytam Artura: Czy mog...?, a on wykonuje zapraszajcy gest. Pac zatem takswkarzowi, chowam plecak za drzewem, zsuwam buty, klkam i dotykam czoem stopnia wityni, po czym

wlizguj si do jej wntrza, by doczy do niewielkiego zgromadzenia, zoonego gwnie z Hindusek, piewajcych t pikn pie. Jest to pie, ktr ja nazywam zadziwiajc ask sanskrytu, przepeniona nabon tsknot. To jedyna religijna pie, jakiej si nauczyam, wkadajc w jej zapamitanie nie wysiek, ale mio. Zaczynam piewa znane mi sanskryckie sowa, poczynajc od prostego wprowadzenia dotyczcego witych nauk jogi, przez wznoszce si coraz wyej tony uwielbienia (Czcz praprzyczyn wszechwiata... czcz Jedynego, ktrego oczami s soce, ksiyc i ogie... jeste dla mnie wszystkim, o Boe Bogw... ), a do tej ostatniej pereki bdcej podsumowaniem wszelkiej wiary (To jest doskonaoci, tamto jest doskonaoci, jeli odejmiesz doskonao od doskonaoci, to pozostaje doskonao). Kobiety kocz piewa. Skadaj w milczeniu pokon, po czym wychodz bocznymi drzwiami i ciemnym dziedzicem przechodz do mniejszej wityni, owietlonej zaledwie jedn lampk oliwn i pachncej kadzidem. Id za nimi. Pomieszczenie wypenione jest wiernymi - Hindusami i ludmi Zachodu - otulonymi w weniane szale chronice od chodu przedwitu. Wszyscy siedz pogreni w medytacji, jak kury na grzdzie, mona by rzec, a ja doczam do nich, nowy ptak w tym stadzie, niezauwaona przez nikogo. Siadam po turecku, kad donie na kolanach, zamykam oczy. Nie medytowaam od czterech miesicy. Od czterech miesicy nawet n i e m y l a a m o medytacji. Siedz. Mj oddech si uspokaja. Mwi do siebie mantr, raz, bardzo powoli i z rozwag, sylaba po sylabie.

Om. Na. Ma. Ha. i. Wa. Ja. Om Namaha iwaja. Pokon Tobie, iwo.

Potem to powtarzam. I jeszcze raz. I jeszcze. Mona by powiedzie, e nie tyle medytuj, ile ostronie odpakowuj t mantr, tak jak odpakowaabym najlepsz, dawn nie uywan porcelan po babce. Nie wiem, czy zapadam w sen, czy w jaki rodzaj zauroczenia, nie wiem nawet, ile czasu mija. Kiedy w kocu tego ranka w Indiach wschodzi soce i wszyscy otwieraj oczy i rozgldaj si wok, Wochy s odlege ode mnie o dziesi tysicy mil i mam wraeni e, jakbym od zawsze bya czonkiem tego stada.

38
Dlaczego uprawiamy jog? Kiedy w Nowym Jorku nasz trener zada to pytanie podczas wyjtkowo wymagajcych zaj z jogi. Wszyscy bylimy wygici w niebywale wyczerpujcy trjkt, a on kaza nam utrzymywa t pozycj duej, nibymy chcieli. Dlaczego uprawiamy jog? - spyta ponownie. - Czy po to, ebymy stali si troch bardziej gitcy od naszych ssiadw? Czy moe dla jakiego wyszego celu? Sanskryckie sowo joga moe by rozumiane jako jedno; wywodzi si ono od rdzenia jud, znaczcego midzy innymi zaprzga, wiza, nakada jarzmo, krtko mwic, podejmowa zadanie z dyscyplin wou. W jodze zadaniem jest znalezienie jednoci... umysu z ciaem, czowieka z jego Bogiem, myli z ich rdem, nauczyciela z uczniem, a take jednoci z naszymi czasem niezbyt gitkimi ssiadami. Na Zachodzie poznalimy jog gwnie za porednictwem synnych wicze skrcajcych ciao w precel, ale to jest tylko hatha-joga, jedna ga tej filozofii. Staroytni wymylili te rozcigajce wiczenia nie dla uzyskania sprawnoci fizycznej, ale dla rozluniania mini i oczyszczania umysu, co suy przygotowaniu do medytacji. Ostatecznie trudno jest siedzie nieruchomo przez wiele godzin, jeli boli ci biodro i przeszkadza ci kontemplowa twoj wewntrzn bosko. Joga moe rwnie oznacza prb odnalezienia Boga przez medytacj, nauki, przez zachowanie milczenia, naboestwa albo przez powtarzanie mantry - witych sw w sanskrycie. Cho niektre z tych praktyk mog mie hinduistyczne pochodzenie, joga nie jest tosama z hinduizmem, podobnie jak nie wszyscy hindusi s joginami. Prawdziwa joga z niczym nie rywalizuje i nie wyklucza innych religii. Mona stosowa jog - jako wiczenia w

osiganiu witej jednoci - eby zbliy si do Kryszny, Jezusa, Mahometa, Buddy czy Jehowy. W czasie pobytu w aramie spotkaam wiernych, ktrzy byli praktykujcymi chrzecijanami, ydami, buddystami, hinduistami, a nawet muzumanami. Spotkaam te takich, ktrzy woleli w ogle nie mwi o swojej religijnej przynalenoci, za co w naszym ktliwym wiecie trudno ich potpia. Podajc ciek jogi, pozbywamy si tych defektw ludzkiej kondycji, ktre, upraszczajc spraw, mog nazwa bolesn nieumiejtnoci podtrzymywania stanu zadowolenia. Rne szkoy filozoficzne na przestrzeni stuleci znalazy rozmaite wyjanienia dla tej najwyraniej wrodzonej ludzkiej niedoskonaoci. Taoici zw j nierwnowag, buddyci niewiedz, islam nasz niedol tumaczy buntem przeciwko Bogu, a tradycja judeochrzecijaska wszystkie nasze cierpienia wywodzi od grzechu pierworodnego. Freudyci utrzymuj, e czujemy si nieszczliwi w wyniku nieuchronnego zderzenia naturalnych popdw z wymogami cywilizacji. (Jak wyjania to moja przyjacika Deborah: Podanie to bd w projekcie). Jogini mwi natomiast, e niezadowolenie jest prostym przypadkiem pomylonej tosamoci. Czujemy si nieszczliwi, poniewa sdzimy, e nie jestemy niczym wicej jak odrbnymi osobami, pozostawionymi samym sobie z naszymi lkami, wadami, urazami i z nasz miertelnoci. Mylimy si, uwaajc, e caa nasza natura to jedynie ograniczone mae ego. Nie potrafilimy odnale w sobie gbszego, boskiego aspektu. Nie zdajemy sobie sprawy z tego, e gdzie we wntrzu nas wszystkich istnieje jakie najwysze Ja, pozostajce w stanie nieustannego spokoju. To najwysze Ja stanowi nasz prawdziw tosamo, uniwersaln i bosk. Dopki nie zdamy sobie z tego sprawy, gosz jogini, bdziemy y w rozpaczy, co bardzo adnie wyrazi w rzuconym z irytacj zdaniu grecki stoik Epiktet: Nosisz Boga w sobie, nieszczniku, i nawet o tym nie wiesz. Joga to wysiek podjty w celu osobistego dowiadczenia wasnej boskoci, a potem trzymanie si tego przeycia ju zawsze. Joga to panowanie nad sob i usilne odwracanie wasnej uwagi od nieustannego rozpatrywania przeszoci, od cigego zamartwiania si o przyszo, a skupienie si na znalezieniu sobie miejsca wiecznej o b e c n o c i , z ktrego moemy niewzruszenie spoglda na siebie i swoje otoczenie. Jedynie osignwszy taki spokj umysu, bdziemy w stanie dostrzec prawdziw natur wiata (i wasn). Prawdziwi jogini ze swojego miejsca rwnowagi widz cay ten wiat jako wielo rwnorzdnych przejaww twrczej energii Boga - mczyni, kobiety, dzieci, buraki, pluskwy, koralowce: wszystko to jest Bogiem w przebraniu. Jogini wierz jednak, e ycie czowieka daje szczeglne moliwoci, bo tylko w postaci ludzkiej i tylko z ludzkim umysem moe doj

kiedykolwiek do uwiadomienia sobie Boga. Burak, pluskwy, koralowiec... one nigdy nie bd miay szansy dowiedzie si, kim tak naprawd s. My t szans mamy. Jak napisa wity Augustyn - cakiem zreszt jogicznie - musimy oczyci oko serca, jeeli chcemy widzie Boga. Jak wszystkie koncepcje filozoficzne, ta te atwa jest do zrozumienia, ale niemoliwa do wchonicia. W porzdku... wic wszyscy jestemy jednoci i bosko jednako w nas mieszka. adnych problemw. Jasne i zrozumiae. Sprbujmy jednak zacz y od tego miejsca. Sprbujmy praktykowa t ide przez dwadziecia cztery godziny na dob. Nie jest to takie atwe. Dlatego w Indiach uwaa si za oczywiste, e do jogi potrzebujemy nauczyciela. Jeli czowiek nie urodzi si jako jeden z tych rzadkich janiejcych witych, ktrzy pojawiaj si na tym wiecie cakowicie spenieni, bdzie potrzebowa przewodnika w wdrwce ku owieceniu. Jeli mamy szczcie, znajdziemy ywego guru. Po to wanie od stuleci przybywaj do Indii pielgrzymi. Aleksander Wielki w czwartym wieku przed nasz er wysa do Indii swego czowieka, aby sprowadzi na jego dwr jednego ze sawnych joginw. (Wysannik znalaz jogina, ale nie potrafi przekona go do podry.). W pierwszym wieku naszej ery Apolloniusz z Tiany, inny grecki wysannik, pisa o swojej podry przez Indie: Widziaem indyjskich braminw jednoczenie yjcych i nieyjcych na tej ziemi, wzmocnionych bez adnych umocnie i nie majcych niczego, a jednoczenie posiadajcych bogactwo wszystkich ludzi. Sam Gandhi zawsze chcia si uczy pod kierunkiem jakiego guru, lecz niestety nie mia ani czasu, ani okazji, by go znale. Myl, e jest wiele prawdy - napisa - w teorii goszcej, e prawdziwej wiedzy bez guru posi nie mona. Wielkim joginem jest kady, kto osign trway stan owieconej bogoci. Guru za to wielki jogin, ktry potrafi przekaza ten stan innym. Sowo guru zoone jest z dwch sanskryckich sylab. Pierwsza oznacza ciemno, druga wiato. Z ciemnoci w wiato. To, co przechodzi od mistrza do ucznia, zwie si mantrawirja: Moc owieconej wiadomoci. Zatem przychodzi si do swojego guru nie tylko po nauk, jak do kadego nauczyciela, ale i po to, by otrzyma jego stan aski. Takie przenoszenie aski moe si zdarzy nawet podczas najbardziej przelotnych spotka z wielk osob. Kiedy w Nowym Jorku wybraam si na spotkanie z wietnamskim mnichem, poet i mediatorem Thich Nhat Hanhem. Tumy przeciskay si do sali i tam poczone napicie wszystkich obecnych wytworzyo nerwow atmosfer popiechu. Wreszcie na podwyszeniu pojawi si mnich. Usiad i zastyg w bezruchu i wtedy dosownie czuo si, jak zebrani w sali nowojorczycy rzd za rzdem ulegaj jego spokojowi. Wkrtce

byo cicho jak makiem zasia. W cigu zaledwie dziesiciu minut ten drobny Wietnamczyk wcign kadego z nas w swoj cisz. A moe, mwic precyzyjniej, wcign nas w n a s z cisz, w ten spokj, ktry z natury ma kady z nas, a ktrego nawet nie prbowalimy odkry ani przywoa. Jego zdolno do wydobycia tego stanu z kadego z nas wycznie za spraw swojej obecnoci w tej sali... to jest boska moc. I dlatego wanie przychodzimy do guru: z nadziej, e przymioty naszego mistrza odkryj nam nasz wasn ukryt wielko. Klasyczni hinduistyczni mdrcy napisali, e istniej trzy czynniki, ktre pozwalaj stwierdzi, czy dusza zostaa obdarowana najbardziej obiecujc pomylnoci we wszechwiecie. Trzeba: 1. Urodzi si istot ludzk, zdoln do wiadomych poszukiwa. 2. Posiada wrodzone lub wyrobione pragnienie zrozumienia natury wszechwiata. 3. Znale przewodnika duchowego. Istnieje teoria, e jeli wystarczajco szczerze pragnie si guru, to si go znajdzie. Wszechwiat ulegnie przesuniciu, przeorganizuj si czsteczki przeznaczenia i wkrtce twoja cieka przetnie si ze ciek mistrza, ktrego potrzebujesz. Zaledwie miesic po tej pamitnej nocy mojej pierwszej modlitwy, kiedy zalewajc si zami w azience, bagaam Boga o odpowiedzi, znalazam przewodnika. Wystarczyo wej do mieszkania Davida i spojrze na fotografi tej przepiknej Hinduski. Oczywicie miaam mieszane uczucia, jeli chodzi o sam ide posiadania guru. Oglnie rzecz biorc, ludzie Zachodu nie s oswojeni z tym sowem. Znamy je od niedawna, i to do pobienie. W latach siedemdziesitych pewna liczba zamonych, gorliwych, wraliwych modych poszukiwaczy z Zachodu zetkna si z garstk charyzmatycznych, ale podejrzanych indyjskich guru. Teraz wczesny zamt si uspokoi, ale echo zawiedzionego zaufania wci pobrzmiewa. Nawet ja, po caym tym czasie, jeszcze si wzbraniam przed uyciem sowa guru. Dla moich przyjaci w Indiach taki problem nie istnieje; znaj pojcie guru od dziecka, jest ono dla nich oczywiste. Jak powiedziaa mi pewna moda Hinduska: Kady w Indiach prawie ma jakiego guru! Wiem, co chciaa powiedzie (p r a w i e kady w Indiach ma jakiego guru), ale odnosz si tutaj do jej niezamierzonego stwierdzenia, bo czasami wanie tak to odczuwam... jakbym p r a w i e miaa jakiego guru. Czasami nie potrafi tego przyzna, poniewa dziedzictwem kulturowym kadej porzdnej kobiety z Nowej Anglii s sceptycyzm i pragmatyzm. W kadym razie nigdy wiadomie nie poszukiwaam guru. Ona si po prostu zjawia. A kiedy zobaczyam j pierwszy raz, zdawao mi si, e patrzy na mnie z fotografii te ciemne oczy pony penym zrozumienia wspodczuwaniem - i mwi do mnie: Wzywaa mnie i oto jestem. Chcesz wic tego czy nie?

Pomijajc wyraany artobliwie niepokj oraz zakopotanie zwizane z zetkniciem dwch rnych kultur, musz zawsze pamita, co wtedy odpowiedziaam: byo to jednoznaczne i zdecydowane TAK.

39
Jedn z moich pierwszych wsplokatorek w aramie bya Afroamerykanka w rednim wieku, pobona baptystka i instruktorka medytacji z Karoliny Poudniowej. Potem, w miar upywu czasu, wrd moich wsplokatorek byy te argentyska tancerka, szwajcarska homeopatka, meksykaska sekretarka, australijska matka piciorga dzieci, moda programistka komputerowa z Bangladeszu, pediatra z Maine i ksigowa z Filipin. Przyjeday i wyjeday rwnie inne kobiety. Ta arama nie jest miejscem, do ktrego mona wpa z wizyt. Przede wszystkim nieatwo do niej dotrze. Znajduje si daleko od Bombaju, przy drodze gruntowej, w dolinie rzeki, w pobliu malowniczej ndznej wioseczki (jedna ulica, jedna witynia, kilka sklepikw oraz wdrujce swobodnie krowy, ktre czasami odwiedzaj warsztat krawiecki i tam si kad). Pewnego wieczoru zobaczyam go szedziesiciowatow arwk zwisajc na drucie z drzewa stojcego porodku wioski; to ich jedyna latarnia uliczna. Arama jest dum wioski, na niej opiera si caa okoliczna gospodarka. Poza murami aramy s tylko kurz i bieda. Wewntrz znajduj si nawodnione ogrody z klombami, kwitncymi orchideami, ptaki piewaj pord drzew mangowych, chlebowcw, nerkowcw, palm, magnolii, banianw. Budynki s adne, cho niezbyt okazae. Jadalnia jest prosta jak stowka. Biblioteka zawiera duy zbir literatury na tematy zwizane z gwnymi religiami wiata. Jest kilka wity, dla rnego rodzaju zgromadze. S dwie groty medytacyjne ciemne i ciche, podziemne pomieszczenia, wyoone mikkimi poduszkami, otwarte dzie i noc wycznie dla celw medytacyjnych. Na dworze jest kryty pawilon, gdzie rano odbywaj si zajcia z jogi, oraz co w rodzaju parku z biegnc po uku ciek, gdzie dla utrzymania kondycji uczniowie mog uprawia jogging. pi w betonowym dormitorium. Podczas mojego pobytu w aramie nigdy nie przebywao tam jednoczenie wicej ni kilkaset osb. Jeli sama guru bya na miejscu, liczba ta rosa znaczco, ale kiedy ja tam przebywaam, nie byo jej w Indiach. Waciwie tego si spodziewaam; ostatnio spdzaa

mnstwo czasu w Ameryce, ale nigdy nie byo pewnoci, czy si niespodziewanie nie pojawi. Fizyczna obecno guru nie jest niezbdna do tego, by zosta jej uczniem. Istnieje oczywicie niepowtarzalny stan euforii, ktrego czowiek dowiadcza, kiedy znajduje si w pobliu mistrza jogi, i ja ju tego kiedy dowiadczyam. Wielu jednake przyznaje, e moe to rozproszy uwag... jeli si nie zachowa ostronoci, mona da si wcign w t atmosfer ekscytacji, jaka otacza guru, i zapomnie o swoich prawdziwych zamierzeniach. Jeli natomiast udamy si do jednej z jej aram i narzucimy sobie dyscyplin, stosujc si do surowego harmonogramu wicze, moemy stwierdzi, e atwiej porozumie si z nasz nauczycielk z gbi indywidualnej medytacji, ni przepychajc si przez tum gorliwych uczniw, eby si do niej odezwa. W aramie jest kilka osb patnego personelu, wikszo prac jednak wykonuj sami uczniowie. Zatrudniona jest tu take grupka wieniakw z tej najbliszej wioski. S te tacy, ktrzy pochodz z wioski, ale zostali uczniami guru i zamieszkali tutaj. Jeden kilkunastoletni Hindus szczeglnie mnie zafascynowa. Roztacza jak przykuwajc uwag (wybaczcie mi to sowo...). a u r . Przede wszystkim by niewiarygodnie chudy (cho to tutaj do powszechny widok; jeli jest na wiecie co chudszego od indyjskiego nastolatka, to baabym si to zobaczy). Ubiera si tak, jak moi interesujcy si komputerami szkolni koledzy ubierali si kiedy na koncerty swoich ulubionych kapel - ciemne spodnie i wyprasowana, zapinana na guziki biaa koszula. Jego cienka, patykowata szyja sterczaa z konierzyka o wiele za duej koszuli jak pojedyncza stokrotka z ogromnej donicy. Wosy przyczesywa na mokro. Nosi pasek po kim starszym, bo owija si nim chyba dwukrotnie. Codziennie wyglda tak samo. Zorientowaam si, e to jego jedyne ubranie. Na pewno co wieczr pra rcznie t koszul i prasowa j rano. (Cho trzeba zauway, e powszechnie powica si tu du uwag przyzwoitemu strojowi; indyjscy chopcy w nakrochmalonych koszulach szybko zmusili mnie, bym ze wstydem zamienia swoje wymylne sukienki w stylu ludowym na porzdniejszy, skromniejszy ubir.). Co wic takiego byo w tym chopcu? Dlaczego byam tak poruszona za kadym razem, kiedy widziaam jego twarz... twarz tak rozwietlon, e robia wraenie, jakby jej waciciel wrci wanie z dugich wakacji na Drodze Mlecznej? Wreszcie spytaam inn indyjsk nastolatk, kim on jest. Odpowiedziaa rzeczowo: To syn sklepikarzy z wioski. S bardzo biedni. Guru zaprosia go tutaj. Kiedy gra na tablach, mona usysze gos Boga. Jest taka witynia w aramie, ktra jest otwarta dla wszystkich, i wielu Hindusw przychodzi tu przez cay dzie, by oddawa cze posgowi Siddha Yogi (albo doskonaemu mistrzowi), ktry ustanowi t tradycj nauczania jeszcze w latach dwudziestych i cigle jest

czczony w Indiach jako wielki wity. Reszta aramy jest wycznie dla uczniw. Nie jest to hotel ani adna turystyczna atrakcja. Raczej co w rodzaju uczelni. Trzeba si stara o przyjcie i wykaza, e powanie i przez duszy czas uprawiao si jog. Najkrtszy pobyt trwa miesic. (Ja postanowiam spdzi tu sze tygodni, a potem odby samotn podr po Indiach, by odkry inne witynie, aramy i miejsca kultu religijnego.). Uczniowie dziel si niemal po rwno na Hindusw i ludzi Zachodu (a ci z Zachodu te prawie rwno na Amerykanw i Europejczykw). Zajcia s prowadzone zarwno w hindi, jak i po angielsku. Do zgoszenia naley doczy napisany wasnorcznie esej, referencje, naley te odpowiedzie na pytania dotyczce zdrowia psychicznego i fizycznego, poda informacje o ewentualnym naduywaniu alkoholu czy narkotykw, a take o sytuacji materialnej. Guru nie yczy sobie, eby ludzie wykorzystywali jej aram jako ucieczk od baaganu, jakiego narobili w swoim yciu; to nie przyniosoby nikomu poytku. Uwaa te, e jeli rodzina i bliskie osoby z jakiego powodu s zdecydowanie przeciwne naszemu pomysowi podenia za guru i zamieszkania w aramie, to nie naley, wrcz nie warto tego robi. W takiej sytuacji trzeba zosta w domu, w swoim normalnym yciu, i by porzdnym czowiekiem. Nie ma powodu, by zachowywa si w tej sprawie przesadnie dramatycznie. Niezwyka rzeczowo i wraliwo tej kobiety zawsze s dla mnie krzepice. Zatem aby si tu zatrzyma, musisz zademonstrowa, e ty te jeste wraliw i rzeczow istot ludzk. Musisz pokaza, e potrafisz pracowa, bo oczekuje si, e wniesiesz swj codzienny wkad w funkcjonowanie tego miejsca, odpracowujc mniej wicej pi godzin sewa, czyli bezinteresownej suby. Jeli w cigu ostatnich szeciu miesicy miae jakie traumatyczne przeycia (rozwd, mier w rodzinie), zarzd aramy prosi, eby przeoy swoj wizyt. Moe si bowiem zdarzy, e nie bdziesz jeszcze gotowy, by w peni skoncentrowa si na zajciach, a jeli dojdzie do tego jakie nage zamanie, to tylko zakcisz spokj innym uczniom. Ja sama dopiero co odciam si od przey zwizanych z rozwodem. I kiedy pomyl o psychicznej udrce, przez jak przeszam, kiedy rzuciam moje maestwo, nie mam wtpliwoci, e byoby to ogromnym obcieniem dla wszystkich w aramie, gdybym przyjechaa tutaj w tamtym okresie. O wiele lepiej byo odpocz we Woszech, odzyska siy i zdrowie i dopiero potem pojawi si tutaj. Teraz ta sia bardzo mi si przyda. Chc, eby przyjeda tutaj w peni si, poniewa ycie w aramie wie si z du dyscyplin. Nie tylko ciaa (dzie zaczyna si o trzeciej rano i koczy o dziewitej wieczorem), ale rwnie psychiki. Spdzasz dugie godziny na medytacji i kontemplacji, zdany tylko na wasny umys. Mieszkasz z nieznajomymi w indyjskiej guszy. S tu owady,

we i szczury. Pogoda jest niezwykle kapryna - czasem leje caymi tygodniami, czasem ju przed niadaniem temperatura siga trzydziestu kilku stopni. Tutaj sprawy mog przybra bardzo rzeczywist form, i to bardzo szybko. Moja guru zawsze powtarza, e kiedy przybdziesz do aramy, wydarzy si tylko jedno: odkryjesz, kim naprawd jeste. Zatem jeli ju tkwisz na krawdzi szalestwa, to lepiej w ogle tu nie przyjedaj, poniewa - mwic szczerze - nikt nie ma ochoty wynosi ci std z drewnian yk wcinit midzy zby.

40
Mj przyjazd zbiega si mio z nadejciem nowego roku. Mam zaledwie jeden dzie, eby przestawi si na aram, i ju jest sylwester. Po kolacji may dziedziniec zaczyna zapenia si ludmi. Wszyscy siadamy na ziemi... jedni na chodnej marmurowej posadzce, inni na matach z trawy. Wszystkie indyjskie kobiety wystrojone s jak do lubu. Ciemne byszczce wosy sploty w opadajce na plecy warkocze. Maj na sobie najlepsze jedwabne sari, na rkach zote bransolety, u kadej porodku czoa tkwi ozdobione klejnotami bindi, bdce jakby sabym odbiciem wiata gwiazd nad naszymi gowami. W planie jest wsplne zawodzenie a do pnocy, do nadejcia nowego roku. Zawodzenie nie jest odpowiednim sowem na okrelenie czego, co kocham. Dla mnie zawodzenie to co aonie monotonnego, jak piewy druidw wok ofiarnego ognia. Ale kiedy zawodzimy tutaj, w aramie, przypomina to chry anielskie. Nasz piew przybiera form wezwania i odpowiedzi. Garstka modych mczyzn i kobiet z najpikniejszymi gosami intonuje jedn melodyjn fraz, a reszta j powtarza. Jest to wiczenie umiejtnoci skupienia... staramy si utrzyma uwag na tym, jak postpuje melodia, i zla nasze gosy z gosami ssiadw, eby w rezultacie piewa jak jeden czowiek. Odczuwam skutki dugiej podry samolotem i boj si, e nie dotrwam do pnocy, nie mwic ju o w ykrzesaniu z siebie energii do piewu. Ten muzyczny wieczr zaczyna si dochodzcym z cienia dwikiem skrzypiec powtarzajcych jedn przecig, tskn nut. Potem wcza si fisharmonia, nastpnie powolne table, wreszcie ludzkie gosy... Jestem z tyu dziedzica ze wszystkimi matkami, Hinduskami; dla nich siedzenie po turecku jest cakiem naturalne, pice dzieci okrywaj ich kolana jak mae pledy. Dzisiejsze

zawodzenie jest koysank, lamentem, prb okazania wdzicznoci, na co wskazuje melodia raga, wyraajca wspczucie i oddanie. piewamy w sanskrycie, jak zawsze (ten jzyk staroytnych Indii teraz uywany jest jedynie w modlitwach i studiach religijnych), a ja staram si by wokalnym lustrem dla prowadzcych piewakw: odbijam modulacje ich gosw jak promyki bkitnego wiata. Przekazuj mi wite sowa, ja zatrzymuj je na chwil, po czym oddaj im z powrotem - w taki sposb moemy piewa i piewa bez zmczenia ca wieczno. Koyszemy si w ciemnoci nocy niczym wodorosty pord prdw mrocznych gbin oceanu. Dzieci wok mnie s owinite w jedwab jak podarki. Jestem taka zmczona, ale trzymam si bkitnego promyka pieni i popadam w stan przypominajcy sen, w ktrym woam imi Boe, a moe tylko spadam w studni wszechwiata. Okoo wp do dwunastej orkiestra oywia tempo i piew sta si czyst radoci. Piknie odziane kobiety w pobrzkujcych bransoletach klaszcz i tacz, s jak ywe tamburyny. Table bij rytmicznie, podniecajco. Minuty mijaj, a mnie si wydaje, e wszyscy razem przycigamy do siebie rok 2004. Jakbymy pochwycili go lin naszej muzyki, a teraz cignli poprzez nocne niebo jak wielk ryback sie, wypenion naszymi nieznanymi przyszymi losami. Ta sie jest taka cika; dwiga wszystkie narodziny, mierci, tragedie, wojny, historie miosne, wynalazki, przemiany i kataklizmy, ktre s naszym przeznaczeniem w nadchodzcym roku. piewamy i cigniemy, kawaek za kawakiem, minuta po minucie, gos za gosem, bliej i coraz bliej. Sekundy dziel nas od pnocy, a nasz piew osiga apogeum i wraz z tym ostatnim wysikiem narzucamy wreszcie sie Nowego Roku na s i e b i e , kryjc pod ni take niebo. Bg jeden wie, co ten rok ze sob niesie, my wiemy tylko, e jest ju tutaj i ogarnia nas wszystkich. To mj pierwszy Nowy Rok, ktrego nadejcie wituj wrd nieznanych mi ludzi. Mimo tych pieww i tacw nie mam kogo uciska o pnocy. Nie mogabym jednak powiedzie, eby cokolwiek tej nocy nasuwao myl o samotnoci. Nie, w adnym razie nie mogabym tego powiedzie.

41
Wszyscy tutaj mamy przydzielon jak prac. Moj jest szorowanie posadzek w wityniach. Tam wanie mona mnie znale przez kilka godzin dziennie - na kolanach, na zimnym

marmurze, ze szczotk i wiadrem, tyram jak przyrodnia siostra z bajek. (A przy okazji jestem wiadoma tej metafory - szorowanie do czysta wityni, ktra jest moim sercem, polerowanie wasnej duszy, ten codzienny przyziemny wysiek, ktry jest potrzebny przy duchowych wiczeniach, eby si oczyci itd., itp.). Podogi szoruj ze mn gwnie indyjskie nastolatki. Zawsze powierzaj im to zajcie, bo wymaga duej siy fizycznej, ale niewielkiej odpowiedzialnoci; nie mona wyrzdzi zbyt wielu szkd, jeli wykona si to zadanie niedokadnie. Lubi ich. Te dziewczta to trzepoczce motylki, ktre wydaj si o tyle modsze od osiemnastoletnich Amerykanek, a chopcy to powani mali autokraci, ktrzy robi wraenie o wiele starszych od osiemnastoletnich Amerykanw. W wityniach w zasadzie nie wolno rozmawia, ale to przecie jeszcze dzieci, wic podczas pracy sycha nieustann paplanin. Nie s to jedynie plotki. Jeden z chopcw, ktry szoruje posadzk obok mnie, robi mi gorliwie wykady na temat tego, w jaki sposb mog najlepiej wykonywa tutaj moj prac: Traktuj powanie. Rb punktualnie. Bd spokojna i prosta. Pamitaj... wszystko, co robisz, robisz dla Boga. I wszystko, co robi Bg, On robi dla ciebie. To cika fizyczna praca, ale ten codzienny czas pracy jest zdecydowanie atwiejszy ni codzienny czas medytacji. Chodzi o to, e chyba nie jestem dobra w medytowaniu. Wiem, e wyszam z wprawy, ale mwic szczerze, nigdy nie byam w tym dobra. Wydaje mi si, e nie potrafi zapanowa nad swoim umysem. Wspomniaam o tym raz hinduskiemu mnichowi, a on powiedzia: Szkoda, e jeste jedyn osob w historii wiata, ktr dotkn ten problem. A potem zacytowa mi Bhagawadgit: Och, Kryszno, jake niespokojny, wzburzony, silny i nieustpliwy jest umys. Zauwaam, e poskromi go rwnie trudno jak wiatr. Medytacja jest zarwno kotwic, jak skrzydami jogi. Medytacja jest d r o g . Jest pewna rnica pomidzy medytacj i modlitw, cho za pomoc obydwu szukamy cznoci z Bogiem. Syszaam opini, e modlitwa jest aktem zwracania si do Boga, podczas gdy medytacja aktem suchania. Sprbujcie zatem zgadn, co mi przychodzi atwiej. Potrafi papla do Boga o wszystkich moich uczuciach i problemach przez cay dzie, ale kiedy przychodzi czas na milczenie i s u c h a n i e... c, to ju zupenie inna historia. Kiedy prosz swj umys, eby zachowa cakowity spokj, zaskakujco szybko zaczyna by (1) znudzony, (2) zy, (3) przygnbiony, (4) niespokojny albo (5) wszystko to razem. Jak wikszo czekoksztatnych obarczona jestem tym, co buddyci zw mapim umysem - mylami, ktre przeskakuj z gazi na ga, zatrzymujc si jedynie po to, eby si podrapa, splun i zawy. Mj umys skacze jak szalony przez czas, od dalekiej

przeszoci do niewiadomej przyszoci, przelizgujc si po dziesitkach spraw na minut, wolny i niezdyscyplinowany. Samo w sobie niekoniecznie stanowi to problem; problemem jest zaangaowanie emocjonalne, ktre towarzyszy myleniu. Radosne myli czyni mnie radosn, ale - n o p r o s z ! - jake szybko burz ten nastrj, przeskakujc w obsesyjny niepokj; a potem przypominam sobie dawn zo i od nowa zaczynam si gorczkowa i wkurza; wreszcie mj umys postanawia, e wanie przyszed czas, by pouala si nad sob, i natychmiast przychodzi poczucie samotnoci. Ostatecznie jestemy tym, co mylimy. Nasze emocje s niewolnikami naszych myli, a my jestemy niewolnikami naszych emocji. Inny problem zwizany ze skakaniem przez gszcz myli: Nie jest si tam, gdzie si jest. Cigle grzebiemy si w przeszoci albo wtykamy nos w przyszo, rzadko natomiast przebywamy w chwili obecnej. Przypomina to zwyczaj mojej kochanej przyjaciki Susan, ktra za kadym razem, gdy trafia w jakie pikne miejsce, wykrzykuje bliska paniki: Tak tutaj piknie! Trzeba koniecznie kiedy tu wrci!, i musz wykorzystywa wszystkie swoje umiejtnoci, by j przekona, e j u tu jest. Jeli poszukujemy jednoci z Bogiem, to przeskakiwanie do przodu i do tyu stanowi pewien problem. Jest jaki powd, dla ktrego mwi si o Bogu jako o niewidzialnej, ale o b e c n e j istocie, bo On przebywa wanie tutaj, wanie teraz. Teraniejszo jest jedynym miejscem, gdzie mona Go znale, a tym jedynym czasem jest teraz. Pozostawanie w teraniejszoci wymaga skupienia uwagi na jednym punkcie. Rne techniki medytacyjne ucz tego w rny sposb... na przykad kac skupia wzrok na pojedynczym punkcie wiata albo obserwowa wasny oddech. Moja guru uczy medytowania za pomoc mantry, witych sw czy sylab powtarzanych w penym skupieniu. Mantra odgrywa dwie role. Po pierwsze zajmuje umys. To tak jakby da mapie stos stu tysicy guzikw i kaza jej przenie te guziki po kolei na nowy stos - duo atwiej byoby jej wykona to zadanie, ni siedzie bez ruchu w kcie. Po drugie, mantra przenosi nas jak d po wzburzonych falach umysu w inny stan. Za kadym razem, kiedy nasz uwag porwie przeciwny nurt myli, naley wrci do mantry, wdrapa si z powrotem do odzi i pyn dalej. Uwaa si, e te wspaniae sanskryckie mantry maj niewyobraaln moc; jeli si trzyma ktrej z nich, mona dotrze a do samych brzegw boskoci. Wrd moich wielu, bardzo wielu problemw z medytacj jest i ten, e mantra, ktr mi zalecono - Om Namaha iwaja - nie chce si zadomowi w mojej gowie. Uwielbiam jej brzmienie i znaczenie, ale jako nie wprowadza mnie ona w stan medytacji. Zawsze tak byo, przez cae dwa lata moich wicze. Kiedy prbuj powtarza w gowie Om Namaha iwaja,

mantra zaczyna mnie dawi, przygniata pier, wywoujc nerwowo. Nigdy nie udaje mi si zgra jej sylab z oddechem. Pewnego wieczoru pytam o to moj wsplokatork, Corell. Wstyd mi, co prawda, przyzna, e nie mog si skupi na powtarzaniu mantry, ale przecie ona jest instruktork medytacji. Moe potrafi mi pomc. Mwi mi, e jej umys te kiedy bdzi podczas medytacji, ale e teraz to wiczenie jest dla niej wspania, atw, przeobraajc ycie radoci. - Po prostu siadam i zamykam oczy - mwi. - Wystarczy, e pomyl o mantrze, i ju jestem w niebie. Kiedy to sysz, zalewa mnie zawi, ale uwiadamiam sobie szybko, e przecie Corella uprawia jog prawie tyle lat, ile ja chodz po wiecie. Pytam, czy moe mi pokaza, w jaki dokadnie sposb wykorzystuje Om Namaha iwaja w swoich medytacjach. Czy bierze jeden wdech na kad sylab? (Kiedy ja tak robi, wydaje mi si, e trwa to w nieskoczono i jest nieznone.). A moe bierze jedno sowo na jeden oddech? (Ale przecie sowa maj rn dugo! Jak wic mona je wyrwna?) A moe mwi ca mantr na jednym wdechu i powtarza na wydechu? (Bo kiedy ja tego prbuj, strasznie si spiesz i ogarnia mnie niepokj.). - Nie wiem - odpowiada Corella. - Ja jako tak... mwi. - Ale czy piewasz? - nalegam rozpaczliwie. - Nadajesz temu jaki rytm? - Po prostu mwi. - Czy mogaby powiedzie mi to na gos, tak jak to mwisz sobie w gowie podczas medytacji? Traktujc mnie z pobaaniem, moja wsplokatorka zamyka oczy i zaczyna mwi na gos mantr, tak jak pojawia si ona w jej gowie. I rzeczywicie, ona j po prostu... mwi. Mwi j cicho, normalnie, z lekkim umiechem na twarzy. Powtarza j nawet kilka razy, a zaczynam si niecierpliwi i przerywam jej. - I nie nudzisz si? - pytam. - Aha... - mwi Corella i nie przestajc si umiecha, otwiera oczy. Spoglda na zegarek. - Mino dziesi sekund, Liz, a ty ju si nudzisz, co?

42
Nazajutrz przybywam punktualnie o czwartej na sesj medytacyjn, ktr zawsze zaczyna si tutaj dzie. Naley siedzie w milczeniu godzin, ale ja odmierzam minuty, jakby byy milami - szedziesit strasznych mil, ktre musz jako przetrwa. Przy czternastej mili/minucie nerwy zaczynaj mi puszcza, czuj bl w kolanach i irytacj. Nie ma w tym nic dziwnego, poniewa rozmowa pomidzy mn i moim umysem podczas medytacji przebiega na og tak:

Ja: No dobrze, wic teraz bdziemy medytowa. Zwracajmy uwag na oddech i skupmy si na mantrze. Om Namaha iwaja. Om Namaha iwaja... Umys: Wiesz, e mog ci w tym pomc! Ja: To wietnie, bo potrzebna mi twoja pomoc. Zaczynamy. Om Namaha iwaja, Om Namaha i... Umys: Mog ci pomc myle o adnych medytacyjnych obrazach. Jak... suchaj, ten jest niezy. Wyobra sobie, e jeste wityni. wityni na wyspie! A ta wyspa jest na morzu! Ja: Och, to rzeczywicie adny obrazek. Umys: Dziki. Sam go wymyliem. Ja: Ale jakie morze sobie tutaj wyobraamy? Umys: Morze rdziemne. Wyobra sobie, e jeste na jednej z tych greckich wysp, ze star greck wityni. Nie, nie to, to za bardzo zalatuje turystyk. Wiesz co? Zapomnijmy o morzu. Morza s zbyt niebezpieczne. Mam lepszy pomys... wyobra sobie, e jeste na wyspie na jeziorze. Ja: Moemy ju rozpocz medytacj? Prosz. Om Namaha iw... Umys: Tak! Jak najbardziej! Ale sprbuj nie wyobraa sobie jeziora, ktrego powierzchnia roi si od... jak si to nazywa Ja: Skutery wodne? Umys: Tak. Od skuterw wodnych! One zuywaj tyle paliwa! S prawdziwym zagroeniem dla rodowiska. Wiesz, co jeszcze zuywa mnstwo paliwa? Dmuchawy do lici. Czowiek by nie przypuszcza, a przecie...

Ja: No dobrze, ale prosz, medytujmy ju. Om Namaha... Umys: Tak! Oczywicie! Wspaniale! Zdecydowanie chc ci pomc medytowa! I dlatego daruj sobie ten obraz wyspy na jeziorze lub na morzu, bo najwyraniej nie dziaa. Wyobramy wic sobie, e jeste wysp na... rzece! Ja: Och, masz na myli co takiego jak wyspa Bannermanna na rzece Hudson? Umys: Tak! Wanie! Idealnie. Medytujmy wic z tym obrazem... wyobra sobie, e jeste wysp na rzece. Wszystkie myli, jakie przepywaj podczas medytacji, to s po prostu naturalne prdy tej rzeki i moesz je zignorowa, bo jeste wysp. Ja: Chwileczk, mylaam, e powiedziae, e jestem wityni. Umys: Zgadza si, przepraszam. Jeste wityni n a wyspie. Waciwie jeste zarwno wityni, jak i wysp. Ja: Rzek te jestem? Umys: Nie, rzeka to tylko myli. Ja: Przesta. Przesta, prosz! DOPROWADZASZ MNIE DO SZAU!!! Umys (zraniony): Przepraszam. Staraem si tylko pomc. Ja: Om Namaha iwaja... Om Namaha iwaja... Om Namaha iwaja

Tutaj nastpuje obiecujca omiosekundowa przerwa w myleniu. Potem jednak...

Umys: Jeste na mnie za? ... a potem chwytam apczywie powietrze, jakbym si wynurzaa spod wody, i mj umys wygrywa, otwieram oczy i rezygnuj. Roni z. Arama ma by przecie miejscem, do ktrego przychodzi si, eby pogbi medytacj, a to tutaj to istna katastrofa. Presja jest zbyt dua. Nie potrafi tego zrobi. Ale co w takim razie powinnam robi? Codziennie po czternastu minutach mam wybiega zapakana ze wityni? Tego ranka, zamiast walczy, po prostu daam sobie spokj. Poddaam si. Oparam si ciko o cian. Bolay mnie plecy, opadam z si, umys miaam roztrzepotany. Caa moja postawa zawalia si jak zerwany most. Zdjam mantr z gowy (przygniataa mnie nic zym jakie niewidzialne kowado) i postawiam j obok siebie. A potem zwrciam si do Boga: Naprawd mi przykro, ale dzisiaj ju bardziej si do Ciebie nie zbli. Siuksowie Lakota mwi, e dziecko, ktre nie potrafi usiedzie spokojnie, nie jest w peni rozwinite. A stary sanskrycki tekst mwi: Po pewnych znakach mona stwierdzi, czy

medytacja jest prowadzona waciwie. Jednym z nich jest ten, e ptak usidzie na twojej gowie, mylc, e jeste nieruchomym przedmiotem. Czego takiego nie dowiadczyam do dzisiaj. Niemniej wtedy przez jakie czterdzieci minut staraam si zachowywa jak najspokojniej, uwiziona w tej sali, zapana w sida wasnego wstydu i nieudolnoci, obserwujc innych wok siebie. Siedzieli w idealnych pozycjach, z zamknitymi oczyma, a na ich zadowolonych twarzach malowa si spokj, wskazujcy na to, e na pewno przenieli si do jakiego idealnego nieba. Przepenia mnie wielki piekcy smutek i miaam ochot wybuchn paczem, powstrzymywaam si jednak z caych si, pamitajc co, co powiedziaa kiedy moja guru... e nie naley nigdy pozwoli sobie na zaamanie, bo wtedy staje si to pewn skonnoci i nieustannie powtarza. Naley zatem wyrobi w sobie si. Ja jednak nie czuam si silna. Moje ciao byo zgnbione wasn nieprzydatnoci. Zastanawiaam si, kim jest to ja, kiedy tak prowadz konwersacj ze swoim umysem, i kim jest ten umys. Mylaam o swoim mzgu jak o maszynerii bezustannie produkujcej myli i poerajcej dusz i zastanawiaam si, w jaki sposb mogabym go opanowa. Potem przypomniaam sobie zdanie ze Szczk i nie potrafiam powstrzyma umiechu: Bdzie nam potrzebna wiksza d.

43
Pora kolacji. Siedz samotnie i usiuj je powoli. Moja guru zachca nas do wiczenia dyscypliny podczas posikw. Radzi je z umiarkowaniem, bez popiesznego przeykania, ebymy nie zgasili witych ogni naszych cia, obciajc przewd pokarmowy zbyt du iloci jedzenia w zbyt krtkim czasie. (Moja guru, jestem tego prawie pewna, nigdy nie bya w Neapolu.). Kiedy uczniowie skar si, e maj problemy z medytacj, zawsze ich pyta, jak tam u nich ostatnio z trawieniem. Co tylko pokazuje, e mona mie kopot z lekkim przejciem do transcendencji, kiedy nasze wntrznoci usiuj poradzi sobie z calzone faszerowan kiebas, funtem smaonych skrzydeek kurczaka i powk przekadanego kremem placka kokosowego. Tutaj nie podaje si takich rzeczy. Potrawy w aramie s wegetariaskie, lekkie i zdrowe. Mimo to pyszne. Dlatego z takim trudem powstrzymuj si od rzucania si na jedzenie jak jaka wygodniaa sierota. Na dodatek posiki podawane s na zasadzie szwedzkiego stou, a mnie nigdy nie byo atwo powstrzyma si od wzicia sobie

dokadki, drugiej czy wrcz trzeciej, kiedy przed nosem pyszniy mi si smakowite, aromatyczne dania, do tego za darmo. Siedz wic przy stoliku zupenie sama i staram si powstrzyma widelec, kiedy widz, jak jaki mczyzna idzie z tac w moj stron i rozglda si za wolnym krzes em. Kiwam gow zapraszajco. Nie widziaam go tutaj wczeniej. Pewnie jaki nowy. Chd ma swobodny, niepieszny i porusza si z pewnoci szeryfa z przygranicznego miasteczka albo pokerzysty, ktry cae ycie gra o wysokie stawki. Wyglda na pidziesit kilka lat, chodzi jednak tak, jakby y od stuleci. Ma biae wosy i bia brod, a na sobie kraciast flanelow koszul. Szerokie bary i ogromne donie wygldaj gronie, ale wyraz twarzy ma niezwykle spokojny. Siada naprzeciwko mnie i przecigajc samogoski, w sposb typowy dla mieszkacw poudniowych stanw, owiadcza: O rany! Maj tu takie wielkie moskity, e mogyby zgwaci kurczaka. Panie i panowie, przyby Richard z Teksasu.

44
Wrd wielu prac, jakich Richard z Teksasu ima si w yciu - a wiem, e nie wszystkie tutaj uwzgldniam - bya praca robotnika na polu naftowym; kierowcy osiemnastokoowej ciarwki; pierwszego autoryzowanego przedstawiciela na obydwa stany Dakota firmy Birkenstocks, niemieckiego producenta obuwia; wytrzsacza workw na skadowisku odpadw na rodkowym Zachodzie (przykro mi, ale szkoda chyba czasu na wyjanianie, co to za praca); by robotnikiem przy budowie autostrady; onierzem w Wietnamie; porednikiem w handlu surowcami (tymi surowcami byy na og meksykaskie narkotyki); alkoholikiem i punem (jeli mona to nazwa prac); potem nawrconym alkoholikiem i punem (o wiele bardziej szanowana profesja); farmerem w komunie hipisowskiej; lektorem w rozgoni radiowej; i wreszcie odnoszcym sukcesy przedstawicielem handlowym producentw wysokiej klasy sprztu medycznego (a do rozpadu maestwa, kiedy przekaza cay interes byej onie i znowu zostao mu tylko drapanie si po zbankrutowanym biaym tyku). Teraz zajmuje si odnawianiem starych

domw w Austin. Nigdy nie wcignem si w aden zawd - mwi. - Zawsze umiaem tylko kombinowa. Richard z Teksasu nie jest facetem, ktry zamartwiaby si zbyt wieloma sprawami. Nie naley do osb neurotycznych, w adnym razie. A poniewa sama jestem nieco neurotyczna, on mnie zachwyca. Richard jednoczenie mnie rozwesela i daje wspaniae poczucie bezpieczestwa. Jego ogromna, naturalna pewno siebie zagusza moj wrodzon nerwowo i kae mi wierzy, e wszystko bdzie dobrze. (A jeli ju nie dobrze, to przynajmniej zabawnie.). Pamitacie Foghorna Leghorna, tego koguta z kreskwki? C, Richard troch go przypomina, a ja staj si jego gadatliwym maym kompanem, Jastrzbiem. Jak uj to sam Richard: Ja i areko, my zawsze gotowi mia si w choler. areko. Tak wanie nazwa mnie Richard podczas naszego pierwszego spotkania, kiedy zobaczy, ile potrafi zje. Prbowaam si broni (Przecie specjalnie trzymaam zwj apetyt w ryzach!), ale przezwisko przylgno. Moe i Richard z Teksasu nie wyglda na typowego zwolennika jogi. (Lepiej mnie nie pytajcie o waciciela gospodarstwa mleczarskiego z irlandzkiej wsi, ktrego poznaam tutaj pewnego dnia, ani o by zakonnic z RPA.). Richard zbliy si do tego systemu jogi dziki swojej byej dziewczynie, ktra zabraa go samochodem z Teksasu do aramy w Nowym Jorku, eby mg posucha naszej guru. Richard mwi: Pomylaem sobie, e ta arama to najdziwaczniejsza rzecz, jak w yciu widziaem, i zastanawiaem si, gdzie jest to pomieszczenie, w ktrym przekazuje si im wszystkie pienidze i prawo wasnoci do swojego domu i auta, ale nic takiego si nie wydarzyo... Po tamtym dowiadczeniu sprzed dziesiciu lat Richard zauway, e cigle si modli. Jego modlitwa zawsze bya taka sama. Bezustannie baga Boga: Prosz, prosz, otwrz moje serce, prosz. Tylko tego chcia... otwartego serca. I zawsze koczy t swoj modlitw: I prosz, daj mi znak, kiedy tak si stanie. Teraz, przypominajc sobie tamten czas, mwi: Uwaaj, o co si modlisz, areko, bo moe si zdarzy, e to otrzymasz. Jak sdzicie, co dosta Richard po kilku miesicach prb o otwarte serce? Zgadza si... operacj na otwartym sercu w trybie nagym. Jego klatka piersiowa zostaa dosownie rozamana, ebra si rozstpiy, by wpuci wreszcie troch dziennego wiata do jego serca, jakby Bg chcia powiedzie: Jak ci si podoba t a k i znak? Wic teraz Richard jest w swoich modlitwach ostrony. Kiedy obecnie modl si o cokolwiek - mwi - zawsze kocz modlitw tak: Aha i jeszcze jedno, Boe. Obchod si ze mn agodnie, dobrze?

- Co powinnam zrobi z moimi medytacjami? - pytam Richarda ktrego dnia, kiedy przyglda si, jak szoruj posadzk w wityni. (Ma szczcie... pracuje w kuchni, nawet ni e musi si tam pojawia wczeniej ni na godzin przed kolacj. Ale lubi si przyglda, jak ja szoruj podogi. mieszy go to. ) - A dlaczego miaaby cokolwiek z nimi robi, areko? - Bo s beznadziejne. - Niby dlaczego? - Nie potrafi utrzyma umysu w spokoju. - Nie zapominaj, czego uczy nas guru... jeli siadasz z czystym zamiarem, eby medytowa, to, co wydarza si potem, nie jest ju twoj spraw. Dlaczego wic osdzasz swoje dowiadczenie? - Poniewa n i e m o e by celem jogi to, co si dzieje podczas moich medytacji. - areko, dziecino... ty nie masz najmniejszego pojcia, co si dzieje. - Nigdy nie mam wizji, adnych transcendentnych przey... - Chcesz oglda pikne kolorki? Czy moe chcesz pozna prawd o sobie? O co ci chodzi? - Wydaje mi si, e prbujc medytowa, tylko si ze sob spieram. - To tylko twoje ego, ktre prbuje si upewni, e wci rzdzi. Tak wanie robi nasze ego. Odgradza ci, daje ci poczucie dwoistoci, prbuje ci przekona, e masz mnstwo wad, e jeste samotna i rozbita, zamiast by jedn caoci. - I niby jak ma mi to suy? - To ci nie suy. Zadaniem ego nie jest suenie tobie. Ono dy tylko do utrzymania wadzy. A teraz twoje ego jest miertelnie przeraone, bo lada moment ma zosta pomniejszone. Jeli wytrwasz na swojej duchowej ciece, dziecinko, to dni tego niegrzecznego chopca bd policzone. Ju wkrtce twoje ego pozostanie bez zajcia, a wszystkie decyzje bdzie podejmowao twoje serce. Wic ego walczy o przetrwanie, gra twoim umysem, prbuje zapewni sobie panowanie, usiuje przytrzyma ci w kcie, w zagrodzie, z dala od reszty wszechwiata. Nie suchaj go. - Jak go nie sucha? - Prbowaa kiedy odebra zabawk maemu dziecku? One tego nie lubi, prawda? Zaczynaj kopa i wrzeszcze. Najlepszy sposb na odebranie takiemu zabawki to odwrci jego uwag, da mu co innego do zabawy. Zamiast na si wyciga myli ze swojego umysu, daj mu co lepszego do zabawy. Co zdrowszego. - Na przykad co?

- Na przykad mio, areko. Na przykad czyst, bosk mio.

45
Codzienne medytowanie w grocie ma by czasem obcowania z Bogiem, ale ja ostatnio chodziam tam, wzdrygajc si tak jak moja suczka, kiedy wprowadzaam j do gabinetu weterynarza (wiedziaa, e niewane jak bardzo wszyscy s mili, caa rzecz i tak zakoczy si jakim przykrym ukuciem). Jednak rankiem po ostatniej rozmowie z Richardem prbuj nowego podejcia. Siadam do medytacji i owiadczam swojemu umysowi: Suchaj... rozumiem, e jeste nieco przeraony. Ale daj sowo, nie prbuj ci unicestwi. Staram si tylko znale ci miejsce do odpoczynku. Kocham ci. Ktrego dnia pewien mnich powiedzia mi: Miejscem odpoczynku dla umysu jest serce. Przez cay dzie umys syszy bicie dzwonw i haas, i ktni i w kocu pragnie tylko spokoju. A jedynym miejscem, gdzie umys moe odnale spokj, jest cisza panujca w sercu. Tam wanie musisz si uda. Poza tym wyprbowuj inn mantr. Tak, z ktr udao mi si kiedy w przeszoci. Jest prosta, ma tylko dwie sylaby. Ham-sa. W sanskrycie znaczy to Jestem Tym. Jogini mwi, e Ham-sa jest najbardziej naturaln mantr, t, ktr wszyscy otrzymujemy od Boga przed urodzeniem. Jest to dwik naszego oddechu. Ham przy wdechu, sa przy wydechu. (A przy okazji, ham wymawia si delikatnie, przeduajc a, haaam. I sa rymuje si z Aaa... ) Dopki yjemy, z kadym naszym oddechem powtarzamy t mantr. Jestem Tym. Jestem boy, jestem z Bogiem, jestem wyrazem Boga, nie jestem oddzielony, nie jestem samotny, nie jestem ograniczon iluzj jednostki ludzkiej. Mantra Ham-sa zawsze bya dla mnie atwa i odprajca. atwiej byo z ni medytowa ni z Om Namaha iwaja, z t - jak mona powiedzie - oficjaln mantr tej odmiany jogi. Mnich poradzi mi, ebym uywaa Ham-sa, jeli pomaga mi ona w medytacji. Powiedzia: Medytuj, opierajc si na tym, co dziaa na twj umys. Wic dzisiaj bd siedziaa tu z ni. Ham-sa. Ja jestem Tym.

Myli przychodz, ale nie zwracam na nie szczeglnej uwagi, prz emawiam do nich tylko niemal jak matka: Och, znam was, wy artownisie... idcie teraz na dwr si pobawi... mamusia wanie sucha Boga. Ham-sa. Ja jestem Tym. Zasypiam na chwil. (Chyba. W medytacji nie mona by tak do koca pewnym, czy to, co uwaasz za sen, jest nim rzeczywicie, czy to tylko inny poziom wiadomoci .). Kiedy si budz, chyba, czuj, jak ta agodnie pulsujca bkitna energia przepywa przez moje ciao, fala za fal. To nieco niepokojce, ale te zadziwiajce. Nie wiem, co robi, wic po prostu przemawiam do tej energii. Mwi jej: Wierz w ciebie, a ona w reakcji na moje sowa ronie, olbrzymieje. Jest teraz przeraajco potna, zupenie jakby zaja wszystkie moje zmysy. Buczc, posuwa si od podstawy krgosupa w gr. Moja szyja ma ochot rozcign si i skrci, wic jej na to pozwalam i w rezultacie siedz tam w najdziwaczniejszej pozycji - wyprostowana jak porzdny jogin, z lewym uchem przycinitym mocno do lewego barku. Nie wiem, dlaczego gowa i szyja chc to robi, al e nie zamierzam si z nimi spiera, s bardzo stanowcze. Buczca bkitna energia rozpycha si w moim ciele, a ja sysz jakie dudnienie i teraz ona jest tak potna, e duej ju nie potrafi sobie z ni poradzi. Tak mnie przeraa, e mwi do niej: Jeszcze nie jestem gotowa!, i otwieram oczy. Wszystko znika. Znw jestem w grocie, znw w swoim otoczeniu. Patrz na zegarek. Byam tutaj - albo gdzie indziej - niemal godzin. Dysz, ciko dysz.

46
eby zrozumie, czym byo tamto dowiadczenie w tamtym wntrzu (mam na myli zarwno w grocie medytacyjnej, jak we mnie), naley podj temat raczej ezoterycznej i nieopanowanej natury... mianowicie kundalini akti. Kada religia na wiecie miaa i ma pewn grup wyznawcw, ktrzy poszukuj bezporedniego, transcendentnego dowiadczania Boga, porzucajc studiowanie pism i dogmatw na rzecz osobistego spotkania z boskoci. Co ciekawe, kiedy ci mistycy opisuj wasne przeycia, wszystkie wygldaj tak samo. Na og ich zjednoczenie z Bogiem

zachodzi w stanie medytacji, za spraw jakiego rda energii, ktre wypenia cae ciao zachwycajcym wiatem elektrycznym. Japoczycy nazywaj t energi ki, chiscy buddyci chi, mieszkacy Bali nazywaj j taksu, chrzecijanie Duchem witym, Buszmeni z pustyni Kalahari n/um (ich wici mowie opisuj j jako moc wow, ktra wspina si po krgosupie i wybija w gowie dziur, przez ktr wchodz bogowie). Muzumascy poeci suficcy nazywali t bosk energi Ukochan i powicali jej poematy. Australijscy Aborygeni opisuj wa, ktry schodzi z nieba i wstpuje w szamana, przynoszc mu potne, zawiatowe moce. Wedug ydowskiej kabay do tego zespolenia z boskoci dochodzi stopniowo, poprzez kolejne etapy duchowego wznoszenia, za pomoc energii, ktra biegnie w gr wzdu krgosupa cigiem niewidocznych punktw. wita Teresa z Avili, ta wielka katolicka mistyczka, opisaa swoje zjednoczenie z Bogiem jako fizyczne zjawisko wznoszenia si wiata przez siedem wewntrznych komnat jej jestestwa, po ktrym nagle znajdowaa si w obecnoci Boga. Zapadaa w tak gboki trans medytacyjny, e inne zakonnice w ogle nie wyczuway jej pulsu. Bagaa siostry, eby nie mwiy nikomu o tym, co widziay, jako e bya to rzecz najniezwyklejsza, mogca wywoa wiele gadania. (eby ju nie wspomnie ryzyka przesuchania przez inkwizycj.). Najwikszym wyzwaniem, pisaa wita, byo powstrzymywanie si od rozumowania podczas medytacji; jakakolwiek przebiegajca przez umys myl - nawet najbardziej arliwa modlitwa - mogaby zgasi ten boski ogie. Ledwie bowiem dokuczliwy umys zacznie ukada przemowy i wymyla argumenty, szczeglnie gdy s one inteligentne, zaraz sobie wyobrazi, e wykonuje wan prac. Jeli jednak potrafimy przej ponad tymi mylami, wyjaniaa Teresa, i wznie si ku Bogu, dowiadczamy cudownego zadziwienia, niebiaskiego szalestwa, w ktrym nabywamy prawdziw mdro. Wtrujc niewiadomie poematom Hafeza, sufickiego mistyka z Persji, ktry pyta, dlaczego, mimo wielkiej Boej mioci, nie wszyscy jestemy takimi szalecami, w swojej autobiografii Teresa woa, e jeli te przeycia s jedynie oznak szalestwa, to bagam ci, Ojcze, pozwl, bymy wszyscy byli szaleni! Kiedy czyta si dzisiaj wit Teres, czuje si niemale, jak wynurza si z tych swoich szaleczych dozna, rozglda wok, zauwaa polityczny klimat wczesnej Hiszpanii (ya przecie w czasach jednej z najbardziej opresyjnych religijnych tyranii w hi storii) i trzewo, posusznie przeprasza za swoj ekscytacj. Pisze: Wybaczcie, jeli byam zbyt miaa, i wielokrotnie powtarza, by nie zwraca uwagi na jej idiotyczn paplanin, poniewa, oczywicie, jest tylko kobiet i ndznym robakiem itd., itp. Domylam si, jak

wygadza habit i wsuwa pod czarny welon lune pasemka wosw, co do ostatniego... jej boska tajemnica pozostaje buzujcym ukrytym ogniskiem. W tradycji hinduskiej jogi ten boski sekret zwie si kundalini akti i ukazywany jest w postaci wa, ktry spoczywa upiony pod ostatnim krgiem ldwiowym, dopki nie zbudzi go dotknicie mistrza albo jaki cud, po czym wstpuje w gr po siedmiu czakramach lub krgach (ktre moglibymy rwnie nazwa komnatami duszy) i wyskakuje przez gow, jednoczc si z Bogiem. Czakramy nie istniej fizycznie, jak mwi jogini, wic nie ma co ich szuka w ciele; ich istnienie jest subtelniejsze i o tym mwi buddyjscy nauczyciele, kiedy zachcaj uczniw, by z fizycznego ciaa wydobyli na zewntrz nowego siebie, ta k jak wyciga si miecz z pochwy. Mj znajomy Bob, ktry oprcz tego, e studiuje jog, jest take neurobiologiem, powiedzia mi, e koncepcja czakramw zawsze pobudzaa jego wyobrani i chcia je zobaczy w poddanym sekcji ludzkim ciele, eby uwierzy w ich istnienie. Po jednym szczeglnie transcendentnym dowiadczeniu medytacyjnym doszed wszake do nowego zrozumienia tego problemu. Powiedzia mi: Tak jak istnieje w formie pisanej prawda dosowna i prawda poetycka, tak w istocie ludzkiej istnieje anatomia dosowna i anatomia poetycka. Jedn mona zobaczy, drugiej - nie. Jedna skada si z koci, zbw i ciaa; ta druga - z energii, pamici i wiary Obie s jednak prawdziwe. Lubi, kiedy nauka i pobono spotykaj si w jakim punkcie. Niedawno znalazam w New York Timesie ciekawy artyku na ten temat. Ot zesp neurologw podczy tybetaskiego mnicha do tomografu, by sprawdzi, co si dzieje - z naukowego punktu widzenia - z jego mzgiem, kiedy dowiadcza owiecenia. W mzgu normalnej mylcej osoby szaleje nieustanna burza elektryczna myli i impulsw, co widoczne jest na obrazach uzyskanych w badaniu w postaci tych i czerwonych byskw. Im bardziej rozgniewana czy rozgorczkowana staje si poddana badaniu osoba, tym wyraniej i gbsz barw pon czerwone byski. Natomiast mistycy z rnych okresw historii i ronych kultur wszyscy jak jeden m opisywali wyciszenie mzgu podczas medytacji i twierdzili, e to ostateczne zjednoczenie z Bogiem miao posta bkitnego wiata, ktre promieniowao z samego rodka ich czaszek. W tradycji jogi nazywa si to bkitn per, a celem kadego poszukujcego jest j odnale. Jak mona byo oczekiwa, ten poddany badaniu tybetaski mnich podczas medytacji tak dokadnie wyciszy swj umys, e nie pojawiy si adne, ani te, ani czerwone byski. Jak si okazao, w kocu caa neurologiczna energia tego czowieka skupia si w samym rodku jego mzgu - mona to byo obserwowa na monitorze - w postaci maej, chodnej, bkitnej pery wiata. Tak jak zawsze opisywali to jogini.

Taki jest cel kundalini akti. W mistycznych Indiach, podobnie jak w wielu tradycjach szamanistycznych, kundalini akti uwaana jest za si niebezpieczn, z ktr bez nadzoru nie naley si zabawia; niedowiadczony jogin mgby dosownie rozwali ni sobie umys. Potrzebny jest nauczyciel - guru - ktry poprowadzi odpowiedni ciek, i potrzebne jest bezpieczne miejsce - arama - skd mona zacz wdrwk. Mwi si, e to poprzez dotyk guru (albo dosowny, albo za porednictwem jakiego nadnaturalnego spotkania, na przykad we nie) upiona energia kundalini uwalnia si ze swojego miejsca u dou krgosupa i rozpoczyna wdrwk w gr, ku Bogu. Ten moment uwolnienia nazywa si aktipat, boska inicjacja, stanowi on najwikszy dar od owieconego mistrza. Po tym dotkniciu uczniowi moe ta mozolna droga ku owieceniu zaj jeszcze cae lata, niemniej sama wdrwka ju si rozpocza. Energia zostaa uwolniona. Otrzymaam aktipat dwa lata wczeniej, kiedy pierwszy raz spotkaam moj guru, jeszcze w Stanach. Byo to podczas weekendowego pobytu w jej aramie w Grach Catskill. Mwic szczerze, nie czuam nic szczeglnego. Miaam nadziej na olepiajce spotkanie z Bogiem, moe jak bkitn byskawic czy prorocz wizj albo chocia jakie szczeglne znaki na ciele, ale nic nie znalazam. Czuam si jedynie troch godna, jak zawsze. Mylaam wtedy, e prawdopodobnie nie mam do wiary, by dowiadczy czego naprawd tak szalonego jak uwolnione kundalini akti. Pamitam, e uznaam si za osob zbyt bystr, z niedostatkiem intuicji, i stwierdziam, e moja cieka pobonoci bdzie zapewne bardziej intelektualna ni ezoteryczna. Bd si modlia, czytaa ksiki, snua ciekawe myli, ale zapewne nigdy nie zdoam dotrze do owej boskiej medytacyjnej bogoci, jak opisuje wita Teresa. Nie szkodzi. Nadal kochaam te religijne praktyki. Tyle, e kundalini akti byo nie dla mnie. Nastpnego dnia w aramie wydarzyo si co interesujcego. Ponownie bylimy wszyscy z nasz guru. Wprowadzia nas w stan medytacji i wtedy zapadam w sen (jakkolwiek nazwiemy w stan) i nio mi si, e znajduj si na play nad oceanem. Fale byy ogromne i przeraajce i szybko rosy. Nagle obok mnie pojawi si jaki mczyzna. By to sam mistrz mojej guru - wspaniay, charyzmatyczny jogin, ktrego bd tutaj nazywa krtko Swamidi (co w sanskrycie znaczy czcigodny ojciec). Swamidi zmar w roku 1982. Znaam go tylko z fotografii, ktre byy w aramie. Nawet na nich - musz tu przyzna - go wyglda odrobin zbyt gronie, emanowa zbyt du si i by zbyt pomienny jak na mj gust. Dugo odsuwaam od siebie wszelk myl o nim i na og unikaam jego spojrzenia, kiedy patrzy na mnie ze cian. Wydawa si przytaczajcy. Nie by to guru w moim gucie.

Zawsze wolaam swoj urocz, wspodczuwajc, yw nauczycielk od tamtego zmarego (ale nadal gronego) czowieka. Teraz jednak Swamidi znalaz si w moim nie, w peni swych mocy sta obok mnie na play. Byam miertelnie przeraona. Wskaza rk nadbiegajce fale i owiadczy powanym gosem: Masz wymyli sposb, jak to powstrzyma. Przeraona wycignam notes i zaczam rysowa jakie pomysowe urzdzenia, ktre powstrzymayby fale. Rysowaam solidne falochrony, kanay i zapory. Te moje wszystkie projekty byy jednak gupie i bezsensowne. Wiedziaam, e jest to zadanie przekraczajce moje moliwoci (nie jestem inynierem!), ale czuam, e Swamidi mnie obserwuje, niecierpliwie i osdzajco. Wreszcie poddaam si. aden z tych moich wynalazkw nie by do dobry ani mocny, eby powstrzyma te fale. Wtedy usyszaam miech Swamidiego. Podniosam wzrok na tego drobniutkiego Hindusa w pomaraczowych szatach, a on zamiewa si do rozpuku i zgity wp ociera z twarzy zy radoci. Powiedz mi, moja droga - odezwa si i wskaza rk ten ogromny, potny, rozkoysany ocean - powiedz mi, jeli jeste tak uprzejma... jak ty chciaa t o powstrzyma?

47
Ju dwie noce z rzdu ni mi si w wlizgujcy do mojego pokoju. Czytaam, e to dobry znak, jeli chodzi o sprawy duchowe (nie tylko w religiach Wschodu; witemu Ignacemu w mistycznych wizjach pojawia si w), ale przez to we nie staj si mniej sugestywne i przeraajce. Budziam si zlana potem. Co gorsza, kiedy ju si obudziam, mj umys znw pata figle, wcigajc mnie w stan przeraenia, jakiego nie zaznaam od czasu rozwodu. Myli biegy wstecz, do rozpadu mojego maestwa oraz do wstydu i gniewu, jakie si z tym czyy. Jeszcze gorzej, znowu zaczam rozmyla o Davidzie. W mylach si z nim kc, jestem wcieka i samotna i pamitam kade bolesne sowo i czyn, jakimi mnie zrani. Jednoczenie rozpamituj wszystkie te chwile oszaamiajcego szczcia, ktre dzielilimy z sob. To jedyne, co mog robi, eby nie wyskoczy z ka i nie zadzwoni do niego z Indii w rodku nocy i po prostu - no nie wiem -

odoy bez sowa suchawki. Albo baga, eby mnie znowu pokocha. Albo odczyta mu zajade oskarenie, wyliczajce jego wady charakteru. Dlaczego to wszystko znowu si pojawia? Wiem, co by powiedzieli starzy bywalcy tej aramy. Powiedzieliby, e to cakiem n o r m a 1 n e , e kady p r z e z t o p r z e c h o d z i , e intensywna medytacja wydobywa na powierzchni wszystko, e czowiek pozbywa si po prostu tych ostatnich d e m o n w ... ale ja jestem w takim stanie emocjonalnym, e nie potrafi tego znie i nie mam ochoty wysuchiwa adnych hipisowskich t e o r i i . Sama czuj, jak to wszystko podchodzi do gry, wielkie dziki. Podchodzi jak w y m i o c i n y do garda. Jako udaje mi si ponownie zasn, szczciara ze mnie, i mam kolejny sen. Tym razem zamiast wy pojawia si smuky zy pies, ktry goni mnie i powtarza: Zabij ci. Zabij ci i por! Budz si roztrzsiona i zapakana. Nie chc niepokoi moich wsplokatorek, wic chowam si w azience. azienka, zawsze ta azienka! Niech si niebiosa nade mn zmiuj, bo znowu w azience, znowu w rodku nocy, w samotnoci wypakuj na pododze serce. Och, bezduszny wiecie... jestem tak znuona tob i wszystkimi twoimi okropnymi azienkami. Nie przestaj la ez i w kocu przynosz sobie z pokoju notes i dugopis (to ostateczna ucieczka wrednej mapy) i raz jeszcze zasiadam obok sedesu. Otwieram notes na pustej stronie i skrobi swoj znajom, rozpaczliw prob: POTRZEBUJ TWOJEJ POMOCY. Potem wydaj dugie westchnienie ulgi, kiedy moim wasnym charakterem pisma nieodczny przyjaciel (kto to taki?) odpowiada na to woanie: Jestem tu obok. Wszystko jest w porzdku. Kocham ci. Nigdy ci nie zostawi...

48
Poranna medytacja nazajutrz okazuje si katastrof. Usilnie bagam swj umys, eby ustpi na bok i pozwoli mi znale Boga, ale mj umys wpatruje si we mnie nieugicie i owiadcza: Nigdy ci nie przepuszcz.

Cay ten dzie kipi tak zoci i wrogoci, e obawiam si o ycie kadego, kto znajdzie si na mojej drodze. Napadam na t biedn Niemk, poniewa nie zna dobrze angielskiego i nie rozumie, kiedy jej tumacz, gdzie jest ksigarnia. Tak si wstydz tej mojej napastliwoci, e uciekam do (jeszcze jednej!) azienki i wybucham paczem, a potem wciekam si na siebie, bo pamitam rad guru, eby nie pozwala sobie na zaamanie przy byle okazji, bo stanie si to nawykiem... ale co o n a o tym wie? Jest o w i e c o n a . Nie potrafi mi pomc. Nie rozumie mnie. Nie chc, by ktokolwiek si do mnie odzywa. W tej chwili nie jestem w stanie znie widoku niczyjej twarzy. Udaje mi si nawet przez jaki czas unika Richarda z Teksasu, ale w kocu odnajduje mnie przy kolacji i zasiada - odwany czowiek - w oboku czarnego dymu mojej odrazy do samej siebie. - Co ci tak zgnioto? - odzywa si, przecigajc samogoski, jak zwykle z wykaaczk w zbach. - Nie pytaj - odpowiadam, po czym zaczynam mwi i mwi mu dosownie wszystko. - A najgorsze jest to, e nie mog sobie poradzi z obsesj na punkcie Davida. Mylaam, e ju mi przeszo, ale okazuje si, e tak nie jest. - Daj sobie jeszcze p roku, poczujesz si lepiej. - Ju daam sobie dwanacie miesicy. - To daj sobie jeszcze te sze. Dorzucaj po sze miesicy, a ci przejdzie. Takie sprawy wymagaj czasu. Gwatownie wypuszczam powietrze nosem jak rozzoszczony byk. - areko - mwi Richard - posuchaj mnie. Kiedy bdziesz wspominaa ten okres swojego ycia jako sodki czas aoci. Stwierdzisz, e bya w aobie i miaa zamane serce, ale e twoje ycie ulegao zmianie i znajdowaa si w najbardziej odpowiednim do tego celu miejscu - w piknym sanktuarium, otoczona ask. Wykorzystaj ten czas, wykorzystaj kad chwil. Niech si wszystko uoy samo, tutaj, w Indiach. - Ale ja naprawd go kochaam. - Wielka mi rzecz. No wic si w kim zakochaa. Nie widzisz, co si stao? Ten go poruszy pewne miejsce w twoim sercu, gbsze ni mogaby si spodziewa. Chc przez to powiedzie, e zwalio ci z ng, maa. Ale ta mio, ktr wtedy czua, to dopiero pocztek. Dopiero posmakowaa mioci. To tylko ograniczona, drobna, byle jaka mio zwyczajnych miertelnikw. Poczekaj, a przekonasz si, o ile gbiej potrafisz kocha. A

niech to, areko... masz w sobie potencja, eby pewnego dnia pokocha cay wiat. To twoje przeznaczenie. Nie miej si. - Nie miej si. - Prawd mwic, znw laam zy. - I prosz, eby ty si ze mnie nie mia, ale chyba dlatego jest mi tak ciko zapomnie tego faceta, bo byam przekonana, e David to bratnia dusza. - Pewnie tak byo. Twj problem polega na tym, e nie rozumiesz tego wyraenia. Ludzie uwaaj, e bratnia dusza oznacza idealne dopasowanie, i tego wanie wszys cy pragn. Tak naprawd bratnia dusza to lustro, osoba, ktra pokazuje ci wszystko, co jest w tobie zdawione, osoba, ktra zwraca twoj uwag na sam siebie, eby moga odmieni wasne ycie. Prawdziwe bratnie dusze to prawdopodobnie najwaniejsze osoby, z jakimi mamy do czynienia, bo to one obalaj mury, ktrymi si otaczamy, i powoduj, e moemy si ockn. Ale zosta z bratni dusz na stae? Nie. To byoby zbyt bolesne. Bratnie dusze pojawiaj si w naszym yciu, eby odsoni przed nami kolejn warstw nas samych, po czym odchodz. I dziki Bogu. Twj problem polega na tym, e po prostu nie masz ochoty puci swojej bratniej duszy. A to ju koniec, areko. Celem Davida byo potrzsn tob, wyrwa ci z tego maestwa, od ktrego chciaa si uwolni, potarmosi nieco twoje ego, pokaza ci, jakie nosisz w sobie przeszkody i uzalenienia, rozerwa ci serce, eby mogo wnikn do niego nowe wiato, doprowadzi ci do takiej rozpaczy i bezradnoci, eby m u s i a a przeobrazi swoje ycie, potem przedstawi ci twojej duchowej mistrzyni i z m y si. To byo jego zadanie i wietnie je wykona, ale teraz ju jest po wszystkim. A ty nie chcesz przyj do wiadomoci, e ten zwizek mia taki krtki ywot. Jeste niczym pies przy mietniku, dziecinko... wylizujesz pust puszk, starajc si jeszcze co w niej znale. A jak nie bdziesz ostrona, to zakleszczy si ona na twoim pysku i cakiem unieszczliwi. Wic daj sobie spokj. - Kiedy ja go kocham. - No to go kochaj. - Tskni za nim. - No to tsknij. Przesyaj mu troch mioci i wiata za kadym razem, kiedy o nim mylisz, a potem daj spokj. Ty po prostu boisz si puci te ostatnie kawaki Davida, bo wtedy rzeczywicie bdziesz sama, a Liz Gilbert miertelnie lka si tego, co si zdarzy, kiedy bdzie sama. Musisz jednak co zrozumie, areko. Jeli oprnisz ca t przestrze umysu, ktr teraz zajmuje ci obsesja na punkcie tego faceta, powstanie tam prnia, wolne miejsce... otworzy si p r z e j c i e . I zgadnij, co wiat zrobi z tym przejciem? Wedrze si

przez nie - Bg si wedrze - i napeni ci tak mioci, o jakiej nawet nie marzya. Przesta wic uywa Davida do zatykania tego przejcia. Pu go. - Ale chciaabym, eby David i ja... - Widzisz, to jest wanie twj problem - przerywa mi. - Za duo by chciaa, dziecinko. Czas zamieni te swoje chcenia na usztywnienia... krgosupa. Ta ostatnia uwaga powoduje, e wreszcie wybucham miechem. - Zatem ile czasu minie - pytam Richarda - nim przejdzie ta caa ao? - Chcesz zna dokadn dat? - Tak. - Co, co zakrelisz sobie w kalendarzu? - Tak. - Co ci powiem, areko... drczy ci przymus kontrolowania. Zapaaam witym oburzeniem. Przymus kontrolowania? U mnie? Cakiem serio rozwaam spoliczkowanie Richarda za t obelg. Po chwili jednak gdzie z gbi mojej furii wydobywa si prawda. Wyrana, oczywista, aosna prawda. On ma cakowit racj. Zo we mnie wygasa, rwnie szybko, jak si pojawia. - Masz cakowit racj - mwi. - W i e m , e mam racj, malutka. Posuchaj, jeste siln kobiet, przyzwyczajon dostawa od ycia to, czego chcesz, a w swoich ostatnich zwizkach nie dostaa tego, czego chciaa, wszystko si w tobie zacio. Twj m nie zachowywa si tak, jak chciaa, i David te nie. Raz w yciu nie poszo ci tak jak trzeba. A nic tak nie wkurza osoby, ktra ma bzika na punkcie sprawowania kontroli, jak ycie, ktre nie ukada si po jej myli. - Nie mw, e mam bzika na punkcie sprawowania kontroli. - Ale to naprawd twj problem, areko. No, przyznaj si. Nikt ci tego wczeniej nie powiedzia? (No c... t a a . Tyle e przy rozwodzie po jakim czasie czowiek przestaje sucha tych wszystkich podych rzeczy, jakie o nim mwi. ) Rozchmurzam si w kocu i przyznaj, e rzeczywicie tak jest. - W porzdku, pewnie masz racj. Moe i mam taki problem. To tylko takie niesamowite, e zauwaye. Bo nie sdz, eby byo to takie oczywiste. To znaczy... zao si, e wikszo ludzi nie jest w stanie tego dostrzec, kiedy mnie pierwszy raz widz. Richard z Teksasu mieje si tak serdecznie, e o mao nie gubi wykaaczki. - N i e s w s t a n i e ? Skarbie... Ray Charles by to zobaczy!

- No dobra. Chyba mam ju do tej rozmowy, dzikuj ci bardzo. - Musisz si nauczy rezygnowa, areko. W przeciwnym razie doprowadzisz si do choroby. Nigdy nie przepisz spokojnie nocy. Bdziesz si wierci i przewraca z boku na bok, powtarzajc sobie, e twoje ycie to kompletne fiasko. Co jest ze mn nie tak? Dlaczego spieprzyam wszystkie swoje zwizki? Dlaczego ze mnie taki nieudacznik? Niech zgadn... pewnie znowu wakowaa to w nocy. - Ju dobrze, Richardzie, wystarczy - mwi. - Chc, eby ju przesta azi w rodku mojej gowy. - Wic zamknij drzwi - odpowiada na to mj duy teksaski jogin.

49
Kiedy miaam niecae dziesi lat, przeyam prawdziwy kryzys metafizyczny. Moe wydaje si to troch przedwczesne, ale ja zawsze byam nad wiek rozwinitym dzieckiem. Wszystko to wydarzyo si latem pomidzy czwart a pit klas. W lipcu przypaday moje dziesite urodziny i w tym przejciu od dziewiciu do dziesiciu - od liczby jedno- do dwucyfrowej byo co tak wstrzsajcego, e wywoao to u mnie prawdziwy lk egzystencjalny, w zasadzie zarezerwowany dla ludzi dobiegajcych pidziesitki. Pamitam, jak mylaam, e ycie mija mi t a k s z y b k o . Zaledwie wczoraj byam w przedszkolu, a oto prosz, za chwil bd miaa dziesi lat. Wkrtce bd nastolatk, kobiet w rednim wieku, starsz pani, a potem umr. Wszyscy inni te starzeli si w przyspieszonym tempie. Wszyscy wkrtce umr. Moi rodzice umr. Moi przyjaciele. Mj kot. Moja starsza siostra ju bya w szkole redniej; pamitaam, jak cakiem niedawno sza do pierwszej klasy, w takich krtkich podkolanwkach, a teraz bya w s z k o l e r e d n i e j ? Oczywicie nie potrwa dugo, nim umrze. Jaki to wszystko miao sens? Najdziwniejsze w tym kryzysie byo to, e nie zosta wywoany przez adne konkretne wydarzenie. Nie umar aden przyjaciel ani krewny, nic wic nie dao mi pozna tego pierwszego smaku miertelnoci, nie czytaam te ani nie ogldaam niczego szczeglnego, co by dotyczyo mierci; jeszcze nawet nie przeczytaam Pajczyny Charlotty. Ta panika, jak poczuam w wieku dziesiciu lat, nie bya niczym innym ni spontanicznym, penym uwiadomieniem sobie nieuchronnego marszu miertelnoci, a ja nie znaam nawet

duchowego sownictwa, ktre mogoby mi pomc to opisa. Bylimy protestantami, nieszczeglnie pobonymi. Odmawialimy modlitw przed posikiem jedynie przed obiadem w Boe Narodzenie i w wito Dzikczynienia, do kocioa chodzilimy rzadko. Niedzielny ranek mj tato wola spdza w domu, a swoj pobono wyraa pracami farmerskimi. Ja piewaam w chrze, bo lubiam piewa; moja pikna siostra bya aniokiem w jasekach. Matka wykorzystywaa koci jako kwater gwn, skd mona byo dowodzi dziaaniami dobroczynnymi na rzecz miejscowej spoecznoci. Jednak nawet w samym kociele, jak pamitam, nie mwiono wiele o Bogu. Ostatecznie bya to Nowa Anglia, a sowo B g wprowadza Jankesw w stan podenerwowania. Moje poczucie bezradnoci byo przytaczajce. Chciaam uy wobec wiata jakiego hamulca bezpieczestwa, takiego jak te, ktre widziaam w metrze podczas szkolnej wycieczki do Nowego Jorku. Chciaam zada przerwy, eby wszyscy mogli si zatrzyma a do chwili, w ktrej bd w stanie ogarn to rozumem. Podejrzewam, e to pragnienie, eby zmusi cay wszechwiat do zatrzymania si w miejscu do czasu, kiedy wezm si w gar, mogo wanie stanowi pocztek tego, co mj drogi przyjaciel Richard nazywa przymusem kontrolowania. Oczywicie moje wysiki i niepokoje byy daremne. Im pilniej obserwowaam czas, tym bardziej chyo pdzi, i tamto lato mino tak szybko, e a mnie gowa od tego bolaa, i pamitam, e na koniec kadego dnia mylaam: Jeszcze jeden odszed i wybuchaam paczem. Mj kolega ze szkoy redniej pracuje z osobami upoledzonymi umysowo i twierdzi, e jego pacjenci maj szczegln, bolesn wiadomo upywu czasu, jakby nie posiadali tego psychicznego filtra, ktry pozwala reszcie z nas zapomina co jaki czas o miertelnoci i po prostu y. Jeden z pacjentw Roba zawsze na pocztku kadego dnia pyta go o dat, a pod koniec tego samego dnia mwi: Rob... kiedy znw bdzie czwarty lutego? I zanim Rob zdy odpowiedzie, potrzsa ze smutkiem gow i owiadcza: Wiem, wiem, niewane... dopiero w przyszym roku, prawda? To uczucie jest mi bardzo bliskie. Znam t smutn tsknot za moliwoci opnienia koca kolejnego czwartego lutego. Ten smutek to jedna z ciszych prb w eksperymencie zwanym ludzkoci. Z tego, co wiem, jestemy jedynym gatunkiem na Ziemi, ktry otrzyma dar - a moe przeklestwo - wiadomoci, e jest miertelny. Ostatecznie wszystko tutaj umiera; ale tylko my jestemy szczciarzami, ktrzy mog codziennie o tym myle. Jak sobie radzi z t wiedz? Kiedy miaam dziewi lat, nie umiaam zrobi nic, mogam tylko paka. Pniej, kiedy lata mijay, moja wraliwa, nadmiernie wyczulona na szybko upywu czasu wiadomo zmusia mnie do dowiadczania ycia w przyspieszonym

tempie. Skoro moja wizyta na ziemi miaa trwa tak krtko, musiaam zrobi, co si da, eby doznawa wszystkiego od razu. Std tyle podry, romansw, wszystkie ambicje, ta caa reszta. Moja siostra miaa przyjacik, ktra mylaa, e Catherine ma dwie lub trzy modsze siostry, bo cigle syszaa o siostrze, ktra jest w Afryce, siostrze pracujcej na ranczo w Wyomingu, siostrze barmance w Nowym Jorku, siostrze piszcej ksik, siostrze wychodzcej za m... to chyba nie moga by ta sama osoba? Rzeczywicie, gdybym moga rozdzieli si na wiele Liz Gilbert, chtnie bym to uczynia, eby nie straci ani jednego momentu z ycia. Co te ja mwi? Przecie podzieliam si na wiele Liz Gilbert i wszystkie one, w wieku okoo trzydziestu lat, jednej nocy, osuny si kompletnie wyczerpane na posadzk w azience w domu na przedmieciu. Zdaj sobie spraw, e nie wszyscy przechodz tego rodzaju kryzys metafizyczny. Niektrzy z nas maj wbudowany wewntrzny system zamartwiania si wasn miertelnoci, podczas gdy inni - nie. Spotyka si na tym wiecie mnstwo ludzi apatycznych, ale te widuje si takich, ktrzy potrafi z caym spokojem przyjmowa warunki, na jakich wiat funkcjonuje, i ktrzy ani troch nie przejmuj si jego paradoksami i niesprawiedliwoci. Babka jednej z moich przyjaciek zwyka powtarza: Nie ma na tym wiecie takiego kopotu, ktrego nie daoby si wyleczy gorc kpiel, szklaneczk whisky i modlitewnikiem. Niektrym to wystarcza. Innym potrzebne s zdecydowanie bardziej radykalne rodki. Teraz wreszcie wspomn swojego przyjaciela, waciciela gospodarstwa mleczarskiego w Irlandii... zdawaoby si, e najmniej spodziewan w indyjskiej aramie osob. Sean naley jednak do ludzi, ktrzy podobnie jak ja przyszli na wiat z szalon i nieustpliw potrzeb zrozumienia istoty ycia. Jego maa parafia w hrabstwie Cork nie moga mu da adnej odpowiedzi w tej kwestii, wic w latach osiemdziesitych zostawi farm i uda si w podr po Indiach, aby szuka wewntrznego spokoju za por ednictwem jogi. Kilka lat pniej wrci do Irlandii. Siedzia w kuchni starego kamiennego domu z ojcem - maomwnym farmerem - i opowiada mu o swoich duchowych odkryciach na egzotycznym Wschodzie. Ojciec Seana sucha z umiarkowanym zainteresowaniem, patrzy w ogie na palenisku i pali fajk. W ogle si nie odzywa, a do czasu, kiedy Sean powiedzia: Tato... to medytowanie, ono jest kluczowe w nauczaniu pogody ducha. Naprawd potrafi uratowa czowiekowi ycie. Uczy czowieka, jak uspokoi swj umys. Ojciec podnis na niego wzrok i owiadczy agodnie: Ja ju m a m spokojny umys, synu i ponownie zapatrzy si w ogie.

Ale ja n i e m a m . Ani Sean. Wielu z nas nie ma. Wielu z nas spoglda w ogie i widzi jedynie pieko. Ja musz aktywnie si uczy tego, z czym najwyraniej ojciec Seana ju si urodzi... uczy si y tak, jak napisa kiedy Walt Whitman: z dala od przepychanek... rozbawiony, zadowolony z siebie, peen wspczucia, bezczynny, spjny... czy w grze, czy poza ni, przygldam si i dziwi temu wszystkiemu. Tyle e zamiast by rozbawiona, jestem niespokojna. Zamiast przyglda si, cigle tylko wnikam we wszystko i analizuj. Ostatnio podczas modlitwy powiedziaam do Boga: Suchaj... rozumiem, e ycie bezmylne nie jest warte przeywania, ale czy sdzisz, e dane mi bdzie kiedy zje bezmylnie l u n c h ? Jedna z opowieci o Buddzie mwi o tych chwilach, jakie nastpiy tu po doznaniu przez niego owiecenia. Kiedy po trzydziestu dziewiciu dniach medytacji opada w kocu zasona iluzji, ukazujc wielkiemu nauczycielowi, w jaki sposb naprawd funkcjonuje wszechwiat, powiadaj, e otworzy oczy i owiadczy: Tego si nie da nikogo nauczy. Potem jednak zmieni zdanie, ostatecznie postanowi pj midzy ludzi i sprbowa nauczy garstk uczniw medytacji. Wiedzia, e jego nauki zainteresuj niewielu. Wikszo, powiedzia, ma oczy tak zaklejone kurzem kamstwa, e nigdy nie dojrzy prawdy. Niektrzy (jak tato Seana) maj z natury tak jasny ogld wiata i taki spokj, e nie potrzebuj ad nych instrukcji i pomocy. S te ci, ktrzy maj oczy tylko troch zaklejone kurzem i ktrzy przy pomocy odpowiedniego mistrza mogliby kiedy si nauczy widzie wyraniej. Budda postanowi zosta nauczycielem dla dobra tej wanie mniejszoci... dla tych z niewielk iloci kurzu w oczach. Mam ogromn nadziej, e nale do ludzi ze rednio zalepionymi oczyma, ale tego nie wiem. Wiem jedynie, e z determinacj szukam wewntrznego spokoju, uciekajc si do metod, ktre innym ludziom mogyby si wydawa nieco drastyczne. (Na przykad kiedy w Nowym Jorku powiedziaam pewnemu znajomemu, e jad do Indii, by zamieszka w aramie i poszukiwa Boga, westchn tylko i owiadczy: Och, jest we mnie jaka czstka, ktra pragnie, ebym sam zechcia to zrobi... ale tak naprawd nie mam na to najmniejszej ochoty.). Ja z kolei nie wiem, czy mam w tej sprawie jaki wybr. Przez wiele lat na wiele rnych sposobw poszukiwaam zadowolenia i okazao si, e wszystko, co czowiek zdobywa, co osiga... ostatecznie miertelnie go nuy. ycie, jeli je szaleczo goni, zamczy nas na mier. Czas - cigany jak bandyta - bdzie si zachowywa jak bandyta; zawsze wyprzedzi ci o to jedno hrabstwo, o ten jeden pokj, bdzie zmienia imi i kolor wosw, eby ci umkn, wylizgnie si tylnymi drzwiami z motelu akurat wtedy, kiedy bdziesz sza miao przez hall do recepcji z najwieszym nakazem przeszukania w rku, a

on pozostawi ci jeszcze dymicego papierosa w popielniczce, eby sobie z ciebie zadrwi. W ktrym momencie bdziesz musiaa si zatrzyma, bo o n s i n i e z a t r z y m a . Musisz przyzna, e nie potrafisz go schwyta. e w ogle nie naley prbowa go schwyta. W ktrym momencie, jak powtarza mi to cigle Richard, musisz sobie darowa i pozwoli, by zadowolenie samo do ciebie przyszo. Oczywicie darowanie sobie to przeraajce przedsiwzicie dla tych z nas, ktrzy uwaaj, e wiat obraca si jedynie dlatego, e to my osobicie krcimy rczk i e jeli pucimy j choby na chwil, c... to bdzie koniec. Ale sprbuj j puci, areko. To jest przesanie, jakie do mnie teraz dociera. Sied na razie spokojnie i skocz z tym swoim nieustannym wczaniem si we wszystko, co si dzieje. Obserwuj, co si dzieje. Ptaki jako nie spadaj martwe z nieba. Drzewa nie schn i nie umieraj, rzeki nie spywaj krwi. ycie toczy si dalej. Nawet woska poczta bdzie dreptaa do przodu, robic swoje bez ciebie... skd ta twoja pewno, e mikrozarzdzanie kadym momentem na caym tym wiecie jest tak istotne? Czemu nie zostawisz go w spokoju? Wysuchuj tego argumentu i przemawia on do mnie. Mj umys to rozumie. Naprawd. Potem jednak zastanawiam si - zwaywszy na wszystkie niespokojne tsknoty, ca moj buzujc gorliwo i t moj gupio apczyw natur - jak mam wykorzysta swj zapas energii. Odpowied na to pytanie te si pojawia: Szukaj Boga, podpowiada moja guru. Szukaj Boga jak czowiek z ponc gow szuka wody.

50
Nazajutrz, podczas medytacji, ponownie pojawiaj si wszystkie moje stare nieznone, rce myli. Zaczynam je postrzega jak te irytujce osoby, ktre sprzedaj towary przez telefon, zawsze w najmniej odpowiednich momentach. Niepokoi mnie, kiedy stwierdzam, e podczas medytacji mj mzg nie jest szczeglnie interesujcym miejscem. Okazuje si, e w kko myl tylko o kilku rzeczach. Nazywa si to chyba rozpamitywaniem. Rozpamituj swj rozwd i cay bl maestwa, i wszystkie bdy, ktre popeniam, i wszystkie bdy ma, potem (a nie ma moliwoci odejcia od tego ponurego tematu) zaczynam rozpamitywa swj zwizek z Davidem...

To ostatnie, szczerze mwic, staje si nieco enujce. Bo przecie... przebywam w tym miejscu witych rozwaa, w gbi Indii, a potrafi myle jedynie o swoim byym c h o p a k u ? Kim jestem, uczennic smej klasy? A potem przypominam sobie pewn histori, ktr opowiedziaa mi Deborah. Kiedy, jeszcze w latach osiemdziesitych, wadze Filadelfii poprosiy j, eby spoecznie udzielaa pomocy psychologicznej grupie uchodcw z Kambody - ludziom, ktrzy opucili swj kraj na maych odziach i niedawno przybyli do miasta. Deborah jest wyjtkowo dobrym psychologiem, ale to zadanie strasznie j oniemielao. Ci Kambodanie dowiadczyli najgorszych potwornoci, jakie ludzie mog zada innym ludziom - ludobjstwa, gwatw, tortur, godu; widzieli, jak mordowano ich najbliszych, przeyli dugie lata w obozach uchodcw i niebezpieczn podr dkami na Zachd, podczas ktrej wielu umaro, a ich ciaa poary rekiny... jak D e b o r a h moga tym ludziom pomc? Jak moga zrozumie ich cierpienia? Domylasz si - zapytaa mnie kiedy - o czym ci ludzie chcieli rozmawia, kiedy ju spotkali si z terapeutk? Wygldao to tak: Poznaam tego czowieka, kiedy przebywaam w obozie dla uchodcw, i zakochalimy si w sobie. Mylaam, e on naprawd mnie kocha, ale potem znalelimy si na rnych odziach i on zainteresowa si moj kuzynk. Teraz jest jej mem, ale mwi, e tak naprawd to kocha mnie, i cigle do mnie wydzwania, i ja wiem, e powinnam powiedzie, eby sobie poszed, ale nadal go kocham i nie potrafi przesta o nim myle. I nie wiem, co robi... T a c y j e s t e m y . Tak jestemy zaprojektowani emocjonalnie jako gatunek. Kiedy poznaam starsz pani, niemal stuletni, a ona powiedziaa mi: S tylko dwie kwestie, o ktre istoty ludzkie toczyy wojny przez ca swoj histori. Jak bardzo mnie kochasz? I Kto tu rzdzi? Ze wszystkim innym mona si jako upora. Ale te dwie kwestie, mio i wadza, gubi nas wszystkich, podstawiaj nam nog, wywouj wojny, bl i cierpienie. I obie niestety (lub oczywicie) s tym, z czym ja musz sobie radzi tutaj, w tej aramie. Kiedy siedz w milczeniu i zerkam na swj umys, wzburzaj mnie tylko te pytania, ktre dotycz tsknoty i sprawowania kontroli, a wanie wzburzenie nie pozwala mi si posuwa naprzd. Kiedy tego ranka, po mniej wicej godzinie nieszczsnych rozmyla, prbowaam pogry si z powrotem w medytacji, zabraam ze sob nowy koncept: wspodczuwanie. Poprosiam swoje serce, aby askawie natchno moj dusz wiksz wyrozumiaoci dla funkcjonowania mojego umysu. Zamiast uwaa, e jestem ofiar losu, mogabym przecie przyj, e jestem tylko istot ludzk... na dodatek cakiem normaln. Stosowne myli pojawiy si jak zwykle - w porzdku, niech tak bdzie - ale potem wypyny na wierzch

zwizane z nimi emocje. Samotna i rozzoszczona, zaczam odczuwa zniechcenie, ju miaam zamiar potpi sam siebie. Potem jednak z najgbszych zakamarkw serca wykipiaa wcieka reakcja i powiedziaam sobie: N i e b d ci osdzaa za te myli. Mj umys zaprotestowa, owiadczajc: Taa, ale jeste tak ofiar losu, e nigdy do niczego nie dojdziesz... I nagle wydao mi si, e lew w mojej piersi si rozrycza, zaguszajc ca t czcz gadanin. W moim wntrzu zahucza potny gos, jakiego nigdy wczeniej nie syszaam. By tak bezmiernie, bezwzgldnie gony, e przykryam doni usta - baam si, e jeli je otworz i wypuszcz ten gos na zewntrz, wstrznie fundamentami budynkw a po dalekie Detroit. A oto, co ten gos zarycza:

NIE MASZ NAJMNIEJSZEGO POJCIA, JAK SILNA JEST MOJA MIO!!!!!!!!!!!

Negatywne myli z mojego umysu rozsypay si w wichrze tego owiadczenia niczym ptaki i krliki, i antylopy... zmykay stamtd przeraone. Nastpia cisza. Intensywna, wibrujca, sroga cisza. Lew z rozlegej sawanny mojego serca z satysfakcj dokonywa przegldu swojego nowego cichego krlestwa. Mlasn, zamkn te lepia i zasn z powrotem. A potem w tej wspaniaej ciszy wreszcie... zaczam medytowa o Bogu (i z Bogiem).

51
Richard z Teksasu ma urocze zwyczaje. Za kadym razem, kiedy przechodzi obok mnie i zauwaa po mojej roztargnionej minie, e mylami bdz milion mil std, rzuca: Jak si ma David? Pilnuj wasnego nosa - odpowiadam nieodmiennie. - Nie masz pojcia, o czym myl, kole. Oczywicie, zawsze wie. Zwykle te czeka na mnie, kiedy wychodz z sali medytacyjnej, bo lubi sobie popatrze, jak opuszczam to miejsce wytarmoszona i dziwaczne pokrcona. Wygldam

pono, jakbym odpieraa ataki aligatorw i duchw. Mwi, e jeszcze nie widzia nikogo, kto by tak gwatownie ze sob walczy. O t y m nic nie wiem, ale jest prawd, e to, co dzieje si w sali medytacyjnej, w moim przypadku nabiera do intensywnego charakteru. Najbardziej gwatowne przeycia pojawiaj si, gdy pokonuj strachliwo i pozwalam tej ywioowej energii wyzwoli si i ruszy w gr krgosupa. Teraz mieszy mnie, e mogam kiedy odrzuca koncept kundalini akti jako mit. Kiedy ta energia przeze mnie przepywa, warczy niczym silnik dieslowski na niskich obrotach i wymaga ode mnie tylko jednego: Bd uprzejma si przenicowa, tak eby twoje puca i serce, i wntrznoci znalazy si na zewntrz, a cay wszechwiat wewntrz. I zrb to samo z emocjami. Czas kompletnie wariuje w tej burzliwej przestrzeni, w ktrej - odrtwiaa, ogupiaa i osupiaa - jestem przenoszona do rnych wiatw, gdzie po kolei dowiadczam aru, zimna, nienawici, podania, lku... Kiedy to wszystko dobiega koca, dwigam si na nogi i zataczajc, wychodz na wiato dnia w takim oto stanie: godna jak wilk, niebywale spragniona, napalona bardziej ni marynarz na trzydniowej przepustce. Richard zazwyczaj czeka na mnie, gotw wybuchn miechem. Widzc moj zakopotan i wymczon twarz, zawsze wita mnie tak samo: Mylisz, e kiedy co osigniesz, areko? Kiedy usyszaam ryk lwa (NIE MASZ NAJMNIEJSZEGO POJCIA, JAK SILNA JEST MOJA MIO), nastpnego ranka podczas medytacji poczuam si jak wojownicza krlowa. Richard nawet nie zdy zapyta, czy myl, e kiedy co osign, bo stanam z nim oko w oko i owiadczyam: Ju osignam, kole. No, no! - powiedzia Richard. - Trzeba to uczci. Chod, maa... zabior ci do osady, postawi ci brawko. Brawko to indyjski napj w rodzaju coca-coli, tyle e ma z dziewi razy wicej syropu kukurydzianego i trzy razy wicej kofeiny. Wydaje mi si, e moe zawiera nawet metamfetamin. Widz po nim podwjnie. Kilka razy w tygodniu id z Richardem do wsi, gdzie wypijamy na spk jedn ma butelk brawka - do radykalne doznanie po prostocie wegetariaskich posikw aramy - zawsze starajc si nie dotyka butelki wargami. Zasada Richarda dotyczca podrowania po Indiach jest rozsdna: Nie dotykaj niczego oprcz samego siebie. (Jasne, to te by jeden z prbnych tytuw dla tej ksiki.). Mamy w wiosce swoje ulubione miejsca. Zawsze skadamy pokon przed wityni i witamy si z panem Panicarem, krawcem, ktry podaje nam rk i za kadym razem mwi: Winszuj poznania! Patrzymy na wczce si krowy, zadowolone ze swojego statusu (myl, e go naduywaj, pokadajc si porodku drogi, eby tylko pokaza, jakie s wite), i obserwujemy drapice si psy, ktre wygldaj, jakby si zastanawiay, co one tu w

ogle robi. Przygldamy si kobietom pracujcym przy naprawie drogi pod palcym socem. Wymachuj motami, bose, zadziwiajco pikne w kolorowych jak klejnoty sari, przystrojone naszyjnikami i bransoletami. Obdarzaj nas olniewajcymi umiechami, ktrych zupenie nie rozumiem... jak mog by szczliwe, wykonujc tak cik prac w takich okropnych warunkach? Dlaczego nie mdlej i nie umieraj po kwadransie machania motem w tym morderczym upale? Pytam o to pana Panicara, a on mwi, e tak to ju jest tutaj ze wszystkimi, e ludzie w tej czci wiata urodzili si do cikiej pracy i praca jest jedyn rzecz, do jakiej s przyzwyczajeni. A poza tym - rzuca od niechcenia - my tutaj nie yjemy zbyt dugo. To oczywicie uboga wioska, ale nie przeraliwie uboga wedug indyjskich standardw; blisko (i dobroczynno) aramy oraz pewna ilo krcej w okolicy zachodniej waluty czyni znaczc rnic. Nie eby byo tu wiele do kupienia, chocia Richard i ja lubimy si rozglda po wszystkich sklepikach, ktre sprzedaj paciorki i mae poski. Jest tu kilku kupcw z Kaszmiru - naprawd bardzo obrotnych - ktrzy staraj si sprzeda nam swj towar. Jeden z nich zaczepi mnie dzisiaj, pytajc, czy szanowna pani nie chciaaby kupi piknego kaszmirskiego kobierca do swojego domu. Rozbawio to Richarda. Jedn z jego rozrywek jest bowiem namiewanie si z mojej bezdomnoci. - Szkoda twoich sw, bracie - powiedzia. - Staruszka nie ma podg, na ktrych mogaby pooy dywan. - To moe szanowna pani chciaaby kobierzec na cian? - kupiec nie zniechca si. - Posuchaj - odpar Richard - w tym wanie rzecz... cian te jej troch brakuje. - Ale mam dzielne serce! - wtrciam si w obronnym odruchu. - I par innych cennych zalet - doda Richard, pierwszy raz okazujc mi askawo.

52
Tak naprawd medytacja nie jest dla mnie najtrudniejsz rzecz w aramie. Jest trudna, zgoda, ale nie mordercza. Jest tu co znacznie gorszego. Mordercze jest to, co robimy kadego ranka po medytacji, a przed niadaniem (mj Boe, ale te ranki s dugie)... wypiewywanie czego, co si nazywa Gurugita. Richard mwi o niej po prostu gita, czyli

pie. Mam z t pieni wielki kopot. Nie podoba mi si, nigdy si nie podobaa, od pierwszego razu, kiedy j usyszaam w aramie pooonej na pnocy stanu Nowy Jork. Podobaj mi si wszystkie inne pieni i hymny z tej tradycji jogi, jednak Gurugit odczuwam jako wyjtkowo dug, mczc, monotonn i nieznon. To naturalnie moja opinia; inni twierdz, e j uwielbiaj, cho zupenie nie pojmuj, jak to moliwe. Gurugita ma sto osiemdziesit dwa wersy do gonego wykrzykiwania (co czasami robi), a kady wers to kolejna porcja nieprzeniknionego sanskrytu. Razem z parti wstpn i kocowym chrem wykonanie caoci trwa okoo ptorej godziny. Nie zapominajcie, e dzieje si to przed niadaniem, kiedy mamy ju za sob godzin medytacji i dwadziecia minut porannych pieww. To wanie Gurugita jest powodem, dla ktrego musimy wstawa o trzeciej nad ranem. Nie podoba mi si melodia i nie podobaj mi si sowa. Kiedy dziel si t opini z kimkolwiek w aramie, zawsze sysz odpowied: Och, ale to takie wite! Owszem, ale wita jest te Ksiga Hioba, a nie mam ochoty wypiewywa jej na gos kadego ranka przed niadaniem. Gurugita ma imponujc duchow genealogi; jest fragmentem witego staroytnego tekstu Skandapurany, ktrego wikszo zagina, a bardzo niewiele zostao przeoone z sanskrytu na inne jzyki. Jak wikszo pism jogicznych, napisana jest w formie rozmowy, niemale sokratejskiego dialogu. Rozmowy pomidzy bogini Parwati i wszechmocnym, wszechogarniajcym bogiem Siw. Parwati i Siwa s boskim wcieleniem kreatywnoci (pierwiastek eski) i wiadomoci (pierwiastek mski). Ona reprezentuje energi witaln wszechwiata; on jest jego czyst mdroci. Cokolwiek Siwa sobie wyobrazi, Parwati powouje do ycia. On co sobie wyni; ona materializuje. Ich taniec, ich zwizek (ich joga) jest jednoczenie przyczyn wszechwiata i przejawem jego istnienia. W Gurugicie bogini dopytuje si o tajemnice ziemskiego spenienia, a bg jej odpowiada. Wkurza mnie ta pie. Kiedy miaam nadziej, e moje nastawienie zmieni si podczas pobytu w aramie. Wierzyam, e w tym otoczeniu naucz si j kocha. Jest jednak odwrotnie. Kiedy tu przybyam, Gurugita budzia we mnie zwyczajn niech, teraz, po kilku tygodniach, budzi strach. Zaczam j opuszcza i spdza ranki w inny sposb, ktry moim zdaniem lepiej suy duchowemu rozwojowi, na przykad pisaam dziennik, braam prysznic albo dzwoniam do siostry do Pensylwanii, eby sprawdzi, jak maj si jej dzieci. Richard zawsze wytyka mi zaniedbanie. Zauwayem, e nie byo ci dzisiaj rano na gicie, mwi, a ja mu na to: Porozumiewam si z Bogiem w inny sposb, na co on: Masz na myli wylegiwanie si, tak?

Kiedy ju jednak id na piewanie Gurugity, czuj zazwyczaj oywienie. Fizyczne. Bo nie tyle piewam ten hymn, ile mnie za nim wlok. Oblewam si potem. To bardzo dziwne, bo nale do ludzi, ktrzy nieustannie marzn, a w tej czci Indii w styczniu panuje chd przed wschodem soca. Wszyscy s opatuleni w weniane koce i maj okryte gowy, a ja co kawaek hymnu zrzucam z siebie kolejne warstwy, spieniona jak przepracowany ko roboczy. Wychodz po Gurugicie ze wityni i w zimnym powietrzu poranka pot paruje, spowijajc mnie jak okropn, zielon, cuchnc mg. Reakcja fizyczna jest cakiem agodna w porwnaniu z gorcymi emocjami, jakie mn targaj, kiedy prbuj to piewa. Zreszt trudno to nazwa piewaniem. Mj gos jest co najwyej penym urazy chrypieniem. Mwiam, e ma sto osiemdziesit dwa wersy? Kilka dni temu, po wyjtkowo wstrtnej sesji tego niby-piewania, postanowiam poszuka rady u mojego ulubionego miejscowego nauczyciela - mnicha z cudownie dugim sanskryckim imieniem, ktre mona przetumaczy jako Ten, Ktry Mieszka w Sercu Pana, Ktry Mieszka w Jego Wasnym Sercu. Mnich jest Amerykaninem po szedziesitce, bystrym i wyksztaconym. By kiedy profesorem teatru klasycznego na nowojorskim uniwersytecie i nadal nosi si z szacown godnoci. Zoy luby prawie trzydzieci lat temu. Lubi go, poniewa jest rzeczowy i dowcipny. W chwili pospnej dezorientacji zwizanej z Davidem zwierzyam mu si ze swoich sercowych problemw. Wysucha z powag i udzieli yczliwej rady, po czym owiadczy: A teraz ucauj swoje szaty. Unis do ust rbek szafranowej szaty i cmokn gono. Mylc, e to jaki religijny zwyczaj dla super wtajemniczonych, spytaam, dlaczego to robi. Odpar: Robi to zawsze, kiedy kto przychodzi do mnie po rad w sprawie swojego zwizku. Po prostu dzikuj Bogu, e jestem mnichem i mnie osobicie te problemy ju nie dotycz. Wiedziaam wic, e mog rozmawia z nim otwarcie o swoich kopotach z Gurugita. Pewnego wieczoru, po kolacji, poszlimy na spacer do ogrodu. Powiedziaam mu, jak bardzo nie znosz tej pieni, i spytaam, czy nie mgby mnie zwolni z obowizku jej piewania. Wybuchn miechem. - Nie musisz jej piewa, jeli nie chcesz. Nikt tutaj nigdy nie bdzie ci zmusza, eby robia co, czego nie chcesz robi - powiedzia. - Ale ludzie mwi, e to wane wiczenie duchowe. - Bo tak jest. Ale nie zamierzam ci mwi, e pjdziesz do pieka, jeli nie bdziesz go wykonywa. Powiem ci tylko, e zdanie twojej guru w tej sprawie jest jednoznaczne... Gurugita jest jednym z najwaniejszych tekstw tej jogi, a moe nawet najwaniejszym

wiczeniem oprcz medytacji. Jeli mieszkasz w aramie, oczekuje si od ciebie, e codziennie rano bdziesz wstawaa na te piewy. - Nie chodzi o to, e mam co przeciwko wstawaniu wczenie rano... - To o co chodzi? Wyjaniam mnichowi, dlaczego tak nie cierpi tej pieni i jak staa si dla mnie tortur. - Ojej - powiedzia - niech ci si przyjrz. Wystarczy, e o niej wspomnisz, a ju ci skrca. Tak byo. Czuam, jak pod pachami zbiera mi si zimny, lepki pot. - Czy nie mogabym wykorzysta tego czasu na inne wiczenia? Zauwayam, e czasami, kiedy podczas Gurugity pjd do groty medytacyjnej, wpadam w miy nastrj. - Aha... Swamidi by ci za to zruga. Nazwaby ci zodziejk, bo wykorzystujesz energi zgromadzon prac wszystkich pozostaych. Posuchaj, Gurugita nie jest jak tam piosenk do piewania. Peni zupenie inn funkcj. Jest tekstem niewyobraalnej mocy. Jest potnym wiczeniem oczyszczajcym. Spala wszystkie nagromadzone w tobie mieci, wszystkie negatywne emocje. Myl, e ma pozytywny wpyw na ciebie, skoro dowiadczasz takich silnych emocji i reakcji fizycznych, kiedy j piewasz. Moe to by bolesne, ale jest bardzo dobroczynne. - Mam si do tego zmusza? - A istnieje jakie inne wyjcie? Chcesz rezygnowa, kiedy tylko co staje si wyzwaniem? Pata si cae ycie bez celu, nieszczliwa i niepena? - Naprawd powiedziae pata si? - Owszem. Tak powiedziaem. - To co mam robi? - Sama musisz zdecydowa. Moja rada - skoro o ni prosia - to piewa Gurugit, kiedy tutaj jeste, wanie dlatego, e w taki skrajny sposb na ni reagujesz. Jeli co tak mocno ci porusza, to moesz by pewna, e na ciebie dziaa. Wanie taka jest rola Gurugity. Wypala ego, zamienia ci w czysty popi. Ale to dokonuje si mozolnie, Liz. Ta pie ma moc, ktrej nie da si racjonalnie wytumaczy. Zostajesz w aramie jeszcze tylko tydzie, prawda? A potem bdziesz moga podrowa i dobrze si bawi. Wypiewaj wic t pie jeszcze siedem razy, a potem ju nigdy nie bdziesz musiaa tego robi. Pamitaj, co mwi nasza guru... bd badaczem wasnego dowiadczenia duchowego. Nie przebywasz tutaj jako turystka ani dziennikarka; jeste tutaj jako osoba poszukujca. Zatem szukaj. - Wic mnie nie zwolnisz?

- Sama moesz si zwolni, kiedy tylko zechcesz, Liz. Masz wite prawo do czego takiego, co nazywamy w o l n w o l .

53
Odwanie i zdecydowanie powdrowaam wic nazajutrz na piewy, a Gurugita posaa mnie kopniakiem dwadziecia stp w d po betonowych schodach... przynajmniej tak to odczuam. Nastpnego dnia byo jeszcze gorzej. Obudziam si wcieka i zanim dotaram do wityni, ju si pociam, kipiaam i dosownie wibrowaam. Mylaam sobie: To tylko ptorej godziny... przez ptorej godziny mona robi wszystko. Na mio bosk, znasz kobiety, ktre rodziy przez czternacie godzin... W kadym razie chyba nawet przybita do tego krzesa nie czuabym si gorzej. Fale ognia, jak uderzenia gorca przy menopauzie, przepyway przez moje ciao i mylaam, e zemdlej albo z wciekoci kogo pogryz. Moja zo bya gigantyczna. Obejmowaa wszystkich na wiecie, ale w szczeglnoci skierowana bya przeciwko Swamidiemu, mistrzowi mojej guru, ktry ustanowi to rytualne zawodzenie Gurugity. Nie bya to moja pierwsza trudna potyczka z wielkim, nieyjcym ju joginem. To on pojawi si na play w moim nie, dajc, bym mu powiedziaa, jak zamierzam zatrzyma fale, i zawsze miaam wraenie, e robi mnie w balona. Przez cae swoje ycie Swamidi by nieustpliwym duchowym agitatorem. Jak wity Franciszek z Asyu urodzi si w zamonej rodzinie i oczekiwano, e przejmie rodzinne interesy. Kiedy by chopcem, w wiosce pooonej niedaleko jego wioski spotka pewnego witego ma i to dowiadczenie wywaro na niego gboki wpyw. Majc kilkanacie lat, opuci dom rodzinny tylko w przepasce na biodrach i spdzi wiele lat, pielgrzymujc do wszystkich witych miejsc Indii w poszukiwaniu prawdziwego duchowego mistrza. Spotka podobno szedziesiciu witych i guru, nigdy jednak nie trafi na takiego nauczyciela, jakiego szuka. Godowa, wdrowa pieszo, sypia pod goym niebem pord himalajskich nienych zamieci, chorowa na malari, dyzenteri... i te lata spdzone na poszukiwaniu kogo, kto pokazaby mu Boga, nazywa najszczliwszymi w swoim yciu. Swamidi sta si hatha--joginem, ekspertem medycyny i kuchni ajurwedycznej, architektem, ogrodnikiem, muzykiem i mistrzem walki na miecze (to mi si szczeglnie podoba). W wieku rednim wci nie mia swojego guru, a pewnego dnia spotka nagiego, szalonego mdrca,

ktry kaza mu wraca do domu, z powrotem do wioski, gdzie jako dzieciak spotka witego ma, i studiowa u tego wielkiego czowieka. Swamidi posucha, wrci do domu i zosta najbardziej oddanym uczniem witego ma; pod jego kierunkiem osign w kocu owiecenie. Ostatecznie sam zosta guru. Z czasem jego indyjska arama rozrosa si z trzech pomieszcze farmy na jaowej ziemi w ten bujny ogrd, jakim jest dzisiaj. Potem Swamidi uzna, e powinien wyruszy w podr i wywoa oglnowiatow rewolucj medytacyjn. W roku 1970 przyby do Stanw Zjednoczonych i wszyscy oniemieli z wraenia. Udziela witej inicjacji - aktipat - setkom i tysicom ludzi dziennie. Posiada moc o natychmiastowym i przeobraajcym dziaaniu. Wielebny Eugene Callender (szanowany przywdca walki o prawa obywatelskie, kolega Martina Luthera Kinga Juniora, nadal sprawujcy funkcj pastora w kociele baptystw w Harlemie) pamita, jak spotka Swamidiego w latach siedemdziesitych i jak zdumiony opad na kolana przed tym Hindusem, mylc: Nie ma czasu na kombinowanie, to jest to... Ten czowiek wie o tobie wszystko, co warto wiedzie. Swamidi wymaga entuzjazmu, zaangaowania, samokontroli. Zawsze aja ludzi za to, e s dad, co w hindi znaczy opieszay. W ycie swoich czsto buntowniczych modych zachodnich zwolennikw wnis starodawne koncepcje dyscypliny, nakazujc im przesta marnowa wasny (oraz wszystkich innych) czas i energi beztrosk hipisowskich bzdur. Potrafi w jednej chwili rzuci w kogo lask, w nastpnej go przytuli. By osob skomplikowan, czsto kontrowersyjn, ale naprawd zmienia wiat. To on spowodowa, e mamy teraz na Zachodzie dostp do wielu staroytnych pism jogicznych, poniewa sam nadzorowa przekad i odrodzenie filozoficznych tekstw, od dawna zapomnianych nawet w wielu czciach samych Indii. Moja guru bya najbardziej gorliw uczennic Swamidiego. Mona powiedzie, e urodzia si, by by jego uczennic, poniewa jej rodzice, Hindusi, znaleli si wrd pierwszych jego zwolennikw. Bdc dzieckiem, czsto piewaa po osiemnacie godzin na dob, niezmordowana w swojej pobonoci. Swamidi zauway jej zdolnoci i wzi kilkunastoletni dziewczynk do siebie jako tumaczk. Podrowaa z nim po caym wiecie, tak pilnie obserwujc swojego guru, e nawet jego kolana do niej przemawiay, jak si pniej wyrazia. W 1982 roku, majc dwadziecia kilka lat, zostaa jego nastpczyni. Wszyscy wielcy guru s podobni do siebie pod tym wzgldem, e yj w nieustannym stanie samorealizacji, rni si natomiast cechami zewntrznymi. Oczywiste rnice pomidzy moj guru a jej mistrzem s ogromne - ona jest sprytn profesjonalistk znajc wiele jzykw, wyksztacon na uniwersytecie; jego mona porwna do starego,

poudniowoindyjskiego lwa, raz kaprynego, raz icie krlewskiego w zachowaniu. Dla porzdnej dziewczyny z Nowej Anglii, jak ja, to jest atwe: pj za kim takim jak moja yjca nauczycielka, o sposobie bycia tak stosownym, e mona by j przyprowadzi do domu i przedstawi rodzicom. Tymczasem Swamidi... to bya jedna wielka niewiadoma. Kiedy weszam na t ciek jogiczn i zobaczyam fotografie Swamidiego, i usyszaam opowieci o nim, pomylaam sobie ju na samym pocztku: Po prostu bd trzymaa si z dala od tego gocia. Jest dla mnie za wielki. Oniemiela mnie. Teraz, kiedy jestem w Indiach, w tej aramie, ktra bya jego domem, stwierdzam, e jedyne, czego pragn, to Swamidi. Wszystko, co czuj, to Swamidi. Jest osob, do ktrej zwracam si w modlitwach i medytacjach. Kana ze Swamidim wczony przez okrg dob. Znajduj si tutaj w piecu Swamidiego i czuj, jak on nade mn pracuje. Nawet po mierci jest w nim jaka ziemska obecno. Jest mistrzem, jakiego mi potrzeba w moich zmaganiach, poniewa mog go przeklina i pokazywa mu wszystkie swoje poraki, a on tylko si mieje. mieje si i mnie kocha. Jego miech mnie zoci, a zo stanowi motywacj do dziaania. A najbardziej czuj jego blisko podczas Gurugity, z tym jej niezgbionym sanskryckim tekstem. W gowie przez cay czas spieram si ze Swamidim, rzucajc chepliwe owiadczenia w rodzaju: Lepiej zrb co dla mnie, bo ja robi to dla ciebie! Chc wreszcie widzie jakie rezultaty! Lepiej, eby to byo oczyszczajce! Wczoraj tak si wciekam, kiedy spojrzaam w swj piewnik i uwiadomiam sobie, e jestemy dopiero przy dwudziestym pitym wersie, a ja nie mog wysiedzie, ju si poc (i to nie tak, jak poci si czowiek, ale raczej jak poci si ser), e wykrzyknam na gos: To chyba arty! i kilka kobiet obrzucio mnie zaniepokojonym spojrzeniem, oczekujc bez wtpienia, e moja gowa zacznie si obraca w kko na szyi jak u demona. Co jaki czas przypominam sobie, e mieszkaam w Rzymie i spdzaam leniwe poranki na jedzeniu sodkich ciastek, piciu cappuccino i czytaniu gazety. To byo naprawd przyjemne. Cho wydaje si takie odlege.

54
Dzi rano zaspaam. Obudziam si kwadrans po czwartej, co dla osoby gnunej jak ja i tak jest nieludzk por. Za kilka minut rozpoczynaa si Gurugita. Zmobilizowaam si do wstania z ka, opukaam wod twarz, ubraam - czujc si rozdraniona i pena urazy podeszam do drzwi, eby ruszy w czarny jak smoa mrok przedwitu... i odkryam, e moja wsplokatorka ju wysza z pokoju i zamkna mnie na gucho. Jak to si mogo sta? Pokj nie jest duy i trudno nie zauway, e wsplokatorka wci pi w ku obok. A ona jest odpowiedzialn, praktyczn Australijk... matk piciorga dzieci. To zupenie nie w jej stylu. A jednak to zrobia. Zamkna mnie w pokoju na kdk. Moja pierwsza myl: Lepszego powodu, eby wymiga si od Gurugity, ju nie bdzie. A druga myl? C... nawet nie myl. Dziaanie. Wyskoczyam przez okno. Mwic cile, przeczogaam si na drug stron balustrady, chwyciam si jej spoconymi rkoma i wiszc przez chwil w ciemnoci, na wysokoci pierwszego pitra, zadaam sobie wreszcie rozsdne pytanie: Dlaczego std wyskakujesz? Odpowied przysza z gwatown, bezosobow determinacj: Musz zdy na Gurugit. Potem puciam balustrad i poleciaam w d jakie dwanacie do pitnastu stp, spadam na betonowy chodnik, po drodze zawadzajc o co, co zdaro mi z prawej ydki dugi pasek skry, ale si tym zupenie nie przejam. Pozbieraam si i pobiegam boso, czujc, jak ttni mi w uszach, do wityni, gdzie znalazam sobie miejsce, otworzyam modlitewnik dokadnie w momencie, w ktrym rozpocz si piew i - z krwawic przez cay czas nog - zaczam piewa Gurugit. Dopiero po kilku wersach odzyskaam oddech i byam w stanie wczy t swoj normaln, instynktown, porann myl. Nie chc tutaj by. Po czym usyszaam, jak Swamidi wybucha miechem w mojej gowie i mwi: Zabawne... bo zachowujesz si jak kto, kto bardzo chce tutaj by. A ja mu odpowiedziaam: W porzdku. Wygrae. Siedziaam tam, piewaam i krwawiam, i mylaam, e moe przyszed czas, ebym zmienia stosunek do tego konkretnego duchowego wiczenia. Gurugita ma by pieni czystej mioci, mnie co jednak powstrzymywao od szczerego jej ofiarowania. Wic piewajc kolejne wersy, uwiadomiam sobie, e musz znale co - lub kogo - komu

mogabym t pie powici, by odnale w sobie miejsce czystej mioci. Przy dwudziestym wersie ju wiedziaam: N i c k . Nick, mj siostrzeniec, jest omiolatkiem, chudym jak na swj wiek, strasznie inteligentnym, przeraajco bystrym, wraliwym i skomplikowanym. Ju kilka minut po urodzeniu by jedynym pord rozwrzeszczanych noworodkw w sali poporodowej, ktry nie paka; rozglda si tylko wok dorosymi, mdrymi i zakopotanymi oczyma, jakby robi ju to wszystko tyle razy, e nie jest pewien, czy warto si podnieca tym, e znw musi to robi. Jest dzieckiem, dla ktrego ycie nigdy nie jest proste, ktre syszy, widzi i czuje wszystko naprawd intensywnie, ktre moe tak szybko podda si jakiej emocji, e wszystkich nas wyprowadza tym z rwnowagi. Kocham tego chopca mioci gbok i opiekucz. Zorientowaam si - obliczajc rnic czasu pomidzy Indiami i Pensylwani e zblia si pora, kiedy on chodzi spa. Zapiewaam wic Gurugit dla mojego siostrzeca, Nicka, eby pomc mu zasn. Czasami miewa z tym kopot, bo nie moe uspokoi umysu. Zatem kade pobone sowo tej pieni zadedykowaam Nickowi. Napeniam t pie wszystkim, czego chciaam nauczy go o yciu. Kadym wersem prbowaam doda mu pewnoci, e cho ten wiat bywa czasami trudny i niesprawiedliwy, to nic nie szkodzi, bo on, Nick, jest otoczony tak wielk mioci. S przy nim ludzie, ktrzy zrobi dla niego wszystko. I nie tylko to... on sam posiada wasn mdro i cierpliwo, ukryte gboko we wntrzu, ktre ujawni si z upywem czasu, a ja pomog mu przej kad prb. Jest dla nas wszystkich darem od Boga. Powiedziaam mu to za porednictwem tego starego witego sanskryckiego tekstu i ju po chwili poczuam, e po twarzy spywaj mi chodne zy. Zanim jednak zdyam je otrze, Gurugita dobiega koca. Mino ptorej godziny. Miaam wraenie, e mino zaledwie dziesi minut. Zorientowaam si, co zaszo - to Nicky przenis mnie przez ni. Malec, ktremu chciaam pomc, w rzeczywistoci pomaga mnie. Wyszam na zewntrz i stajc przodem do wityni, pokoniam si do samej ziemi, wyraajc wdziczno Bogu, doniosej sile mioci, sobie, mojej guru i mojemu siostrzecowi... w jednej bowiem chwili pojam na poziomie molekularnym (nie na intelektualnym), e nie ma absolutnie adnej rnicy pomidzy tymi sowami, tymi ideami czy tymi ludmi. Potem wlizgnam si do groty medytacyjnej, gdzie przesiedziaam niemal dwie godziny, przepeniona spokojem, zapomniawszy o niadaniu. Nie musz chyba mwi, e potem ani razu nie opuciam Gurugity i jej piewanie stao si dla mnie najwiksz witoci w aramie. Oczywicie Richard robi sobie arty w zwizku z moim skokiem przez okno, nigdy nie zapomina te powtarza po kolacji: Do zobaczenia jutro rano podczas Pieni, areko. Aha, suchaj... sprbuj tym razem zej

schodami, dobrze? A kiedy w nastpnym tygodniu zadzwoniam do siostry, powiedziaa mi, e nagle, jak rk odj, skoczyy si kopoty Nicka z zasypianiem. No i oczywicie kiedy kilka dni pniej czytaam w bibliotece pewn ksig o hinduskim witym ri Ramakrisznie, natrafiam przypadkiem na histori pewnej kobiety, ktra przysza do wielkiego mistrza, by wyzna mu, e boi si, i nie jest do pobona i nie do kocha Boga. A wity spyta: Czy nie kochasz nikogo? Kobieta przyznaa, e najbardziej na wiecie kocha swojego maego siostrzeca. wity rzek wtedy: No prosz. On jest twoim Kryszn, osob ci najblisz. Troszczc si o siostrzeca, suysz Bogu. Wszystko to nie jest jednak wane. Najbardziej zdumiewajca rzecz wydarzya si tego samego dnia, ktrego wyskoczyam przez okno. Tamtego popoudnia wpadam na Deli, moj wsplokatork. Wspomniaam o tym, e zamkna mnie w pokoju. Bya wstrznita. - Nie rozumiem, jak mogam co takiego zrobi! - zawoaa. - Tym bardziej e cay ranek mylaam o tobie. Tamtej nocy nia mi si jak ywa. Przez cay dzie nie mogam przesta myle o tym nie. - Opowiedz mi o nim - poprosiam. - nio mi si, e poniesz - powiedziaa Delia - i e twoje ko te stoi cae w pomieniach. Skoczyam ci na ratunek, ale zanim do ciebie dotaram, bya ju tylko biaym popioem.

55
Wanie wtedy zdecydowaam, e powinnam przeduy pobyt w aramie. Byo to kompletnie wbrew moim pierwotnym planom. Miaam tu spdzi sze tygodni, dozna nieco transcendentnych przey, po czym ruszy w dalsz podr po Indiach... hmm... w poszukiwaniu Boga. Miaam mapy i przewodniki, i buty do pieszej wdrwki, wszystko! Miaam te list konkretnych wity i meczetw, ktre chciaam zobaczy, i witych mw, ktrych chciaam spotka. W kocu to przecie Indie! Jest tutaj tyle do obejrzenia i do przeycia. Tyle mil do pokonania, wity do zwiedzenia, soni i wielbdw do ujedenia! I bd zdruzgotana, jeli nie zobacz Gangesu, wielkiej pustyni Thar w Radasthanie, zbzikowanych kin Bombaju, Himalajw, starych plantacji herbaty, rikszy w Kalkucie cigajcych si ze sob jak rydwany w Ben Hurze. Planowaam nawet na marzec

spotkanie z Dalajlam, wysoko w Dharamali. Miaam nadziej, e to on nauczy mnie o Bogu. Tkwi na miejscu, zaszy si w maej aramie, obok malekiej osady, daleko od wszystkiego... nie, nie taki by mj plan. Mistrzowie zen wszake powtarzaj, i nie mona zobaczy swojego odbicia w pyncej wodzie, tylko w stojcej. Co wic mi mwio, e byoby duchow nonszalancj ucieka teraz, kiedy tyle si dzieje tutaj, w tym maym, odosobnionym miejscu, gdzie kada minuta dnia jest zorganizowana po to, by uatwi zgbianie siebie i praktyki religijne. Czy rzeczywicie akurat teraz jest mi potrzebna podr pocigami, apanie pasoytw przewodu pokarmowego i przebywanie w towarzystwie pieszych turystw? Czy nie mog zrobi tego pniej? Czy nie mog zobaczy Dalajlamy kiedy indziej? Przecie on bdzie tam zawsze. (A gdyby umar, Boe bro, czy nie znajd kolejnego?) Mj paszport ju i tak wyglda jak pokryta tatuaami skra cyrkwki. Czy dalsza podr rzeczywicie przybliy mnie do Boga na tyle, e doznam objawienia? Nie wiedziaam, co robi. Cay dzie si zastanawiaam. Jak zwykle ostatnie sowo naleao do Richarda z Teksasu. - Sied na miejscu, areko - powiedzia. - Zapomnij na razie o zwiedzaniu... masz na to reszt ycia. Jeste teraz na wdrwce duchowej, dziecino. Nie wykrcaj si, wykorzystujc jedynie poow swojego potencjau. Masz tutaj osobiste zaproszenie od Boga... naprawd zamierzasz je odrzuci? - Ale co z tymi wszystkimi piknymi miejscami w Indiach? - spytaam. - Czy nie szkoda przejecha p wiata po to tylko, eby cay czas przesiedzie w maej aramie? - areko, dziecino, posuchaj swojego przyjaciela Richarda. Id i sadzaj swj biay jak lilia tyek w grocie medytacyjnej przez nastpne trzy miesice, a ja ci obiecuj... zaczniesz widzie rzeczy tak cholernie pikne, e bdziesz miaa ochot ciska kamieniami w Tad Mahal.

56
A oto, na czym si zapaam podczas medytacji dzisiejszego ranka.

Zastanawiaam si, gdzie bd mieszkaa, kiedy skoczy si ten rok podrowania. Nie chc wraca do Nowego Jorku na zasadzie odruchu. Moe tak jakie inne miasto zamiast niego? Podobno Austin jest sympatyczne. A w Chicago maj ca t pikn architektur. Tyle e tamtejsze zimy s okropne. A moe zamieszkam za granic? Syszaam dobre opinie na temat Sydney... Gdybym mieszkaa w jakim taszym od Nowego Jorku miejscu, moe sta by mnie byo na dodatkow sypialni i wtedy miaabym osobny pokj do medytacji! To dopiero byoby mie. Mogabym pomalowa go na zoto. A moe na gboki bkit. Nie, zoto. Nie, bkit... Kiedy wreszcie si zorientowaam, jakim torem podaj moje myli, byam wstrznita. Pomylaam sobie: Oto jeste tutaj, w Indiach, w aramie, w jednym z najwitszych miejsc pielgrzymowania na ziemi. I zamiast komunikowa si z Bogiem, prbujesz zaplanowa sobie, gdzie bdziesz medytowa za rok, w domu, ktrego jeszcze nie ma, w miecie, ktre dopiero wybierzesz. I co ty na to, pokrcona idiotko... moe by tak pomedytowaa tutaj, teraz, w miejscu, w ktrym si w tej chwili z n a j d u j e s z ? Ponownie skierowaam ca uwag na bezgone powtarzanie mantry. Kilka chwil pniej zrobiam ma przerw, eby odwoa to wredne okrelenie, pokrcona idiotka, jakim si obdarzyam. Doszam do wniosku, e moe jednak za mao w tym mioci. Tak czy owak, pomylaam w nastpnej chwili, mio byoby mie zoty pokj do medytacji. Otworzyam oczy i westchnam. Czy tylko na tyle mnie sta? Jeszcze tego samego wieczoru sprbowaam czego nowego. Niedawno spotkaam w aramie pewn kobiet, ktra uczya si medytacji Vipassana. Vipassana to ultraortodoksyjna, surowa i bardzo intensywna buddyjska technika medytacyjna. Zasadniczo, to tylko s i e d z e n i e . Wstpny kurs Vipassany trwa dziesi dni, podczas ktrych siedzi si w milczeniu po dwie, trzy godziny, razem dziesi godzin dziennie. To ten rodzaj transcendencji, ktry mona zaliczy do kategorii sportw ekstremalnych. Nauczyciel Vipassany nie da ci nawet mantry; uwaano by to za oszustwo. Ta medytacja to wiczenie czystego skupiania uwagi, obserwowania wasnego umysu i cakowitej koncentracji na przebiegu naszych myli, niepozwalaniu, by cokolwiek ruszyo nas z miejsca. Trzeba przyzna, e jest to bardzo wyczerpujce fizycznie. Kiedy ju usidziesz, nie wolno ci w ogle si porusza, niewane jak bardzo ci niewygodnie. Po prostu siedzisz i powtarzasz sobie: Nie ma adnego powodu, ebym si poruszaa przez nastpne dwie godziny. Jeli ci niewygodnie, to masz medytowa nad t niewygod, obserwujc wpyw,

jaki bl fizyczny na ciebie wywiera. W naszym realnym yciu nieustannie si trzepoczemy, eby nie uwieray nas problemy fizyczne, emocjonalne ani psychiczne, bronic si przed smutkiem i zgryzot. Vipassana naucza, e smutek i zgryzota s w tym yciu nieuniknione, ale jeli potrafisz wystarczajco dugo wysiedzie nieruchomo, z czasem dowiadczysz prawdy, e wszystko (zarwno to, co niemie, jak pikne) zawsze w kocu przeminie. wiat nkaj mier i rozkad, dlatego mdrzy, znajc charakter tego wiata, nie ubolewaj nad nim, mwi stara buddyjska nauka. Innymi sowy: Przyzwyczaj si do tego. Nie sdz, by Vipassana bya najlepsz ciek dla mnie. Jest nazbyt surowa jak na moje pojcie o religijnych praktykach, ktre na og krc si wok miosierdzia, mioci, motylkw, szczliwoci, przyjaznego Boga (tego wszystkiego, co mj przyjaciel Darcey nazywa teologi piamowego kinderbalu). W Vipassanie nie mwi si nawet o Bogu, poniewa pojcie Boga uwaane jest przez niektrych buddystw za kocowy obiekt uzalenienia, ostatni dajc poczucie bezpieczestwa przytulank, ktr naley porzuci na drodze do penego zdystansowania si. Szczerze mwic, mam kopot z samym pojciem dystansowania si, bo spotkaam ju niejednego poszukiwacza duchowoci yjcego w kompletnym oderwaniu emocjonalnym od innych istot ludzkich i kiedy taki rozprawia o witym poszukiwaniu dystansu, mam ochot potrzsn nim i wrzasn: Stary, akurat ty nie musisz si tego uczy! A przecie potrafi dostrzec, kiedy w yciu pewna dawka rozsdnego niezaangaowania moe by cennym narzdziem do uzyskania spokoju. I pewnego popoudnia w naszej bibliotece, po lekturze na temat medytacji Vipassana, zaczam myle o tym, ile czasu w yciu spdzam, ciskajc si jak wielka wyjta z wody ryba albo wyrywajc jakiej nieznonej udrce, albo szukajc akomie kolejnych przyjemnoci. I zastanawiaam si, czy bdzie mi to suy (mnie i tym wszystkim, ktrzy s obarczeni zadaniem kochania mnie), jeli naucz si tkwi nieruchomo i wytrzymywa odrobin wicej, zamiast zawsze dawa si tylko wlec po wyboistej drodze nadarzajcych si okolicznoci. Wszystkie te pytania powrciy do mnie tego ranka, kiedy znalazam sobie spokojn aweczk w jednym z ogrodw aramy i postanowiam na niej pomedytowa przez godzin... w stylu Vipassany. Bez najmniejszego poruszenia, bez zmiany pozycji, nawet bez mantry... czyste skupienie. Zobaczymy, co si pojawi. Niestety, zapomniaam, co si pojawia w Indiach o zmierzchu: komary. Ledwie usiadam na awce o tej uroczej szarej godzinie, kiedy usyszaam bzyczenie ruszajcych na mnie owadw; muskay moj twarz, ldoway - w zbiorowym ataku - na gowie, kostkach ng, na ramionach. A potem pieczenie tych

niezliczonych drobnych uku. Nie podobao mi si to. Pomylaam, e to za pora na praktykowanie medytacji Vipassana. Kiedy jednak jest ta odpowiednia pora dnia czy ycia, eby siedzie nieruchomo w cakowitym oderwaniu od wszystkiego? Kiedy jest tak, e nic nie bzyczy ci przy uchu, prbujc zawadn twoj uwag i sprowokowa ci do dziaania? Podjam zatem decyzj (ponownie zainspirowana pouczeniem mojej guru, e mamy by badaczami naszych wasnych wewntrznych przey). Tytuem eksperymentu postanowiam sprawdzi, co si stanie, jeli raz to przesiedz. Co, jeli zamiast ogania si i rozkwasza na sobie komary, przesiedz t niewygodn sytuacj chocia przez godzin mojego dugiego ycia? Tak zrobiam. Znieruchomiaa obserwowaam, jak dobieraj si do mnie komary. Mwic cakiem szczerze, jaka cz mnie zastanawiaa si, o co chodzi w tym eksperymenciku, w ktrym miaam odgrywa rol twardziela, inna jednak cz dobrze wiedziaa... miaa to by prba samokontroli osoby pocztkujcej. Gdybym potrafia przesiedzie ten nie zagraajcy yciu fizyczny dyskomfort, to jakie inne nieprzyjemnoci byabym w stanie przetrwa w przyszoci? Co z dyskomfortem emocjonalnym, doskwierajcym mi jeszcze bardziej? Co z zazdroci, gniewem, lkiem, rozczarowaniem, samotnoci, wstydem, nud? Na pocztku swdzenie byo obdne, w kocu jednak zlao si w oglne uczucie szczypania, a ja zagodziam to pieczenie do stanu agodnej euforii. Pozwoliam, by bl przesta si z czymkolwiek kojarzy, a sta si samym doznaniem - ani dobrym, ani zym, tylko intensywnym; intensywno wydobya mnie z siebie i przeniosa do stanu medytacji. Siedziaam tam dwie godziny. Ptak mgby wyldowa na mojej gowie; nie zauwayabym. Jedno chciaabym wyranie zaznaczy. Wiem, e ten eksperyment nie by najbardziej stoickim aktem odwagi w historii ludzkoci, i nie prosz o Medal Honorowy Kongresu. Niemniej cakiem emocjonujca bya myl, e podczas trzydziestu czterech lat ycia n i g d y nie powstrzymaam si przed trzaniciem komara, ktry mnie uku. Byam marionetk i w tym przypadku, i w milionach innych drobnych i wielkich sygnaw blu lub przyjemnoci przez cae moje ycie. Kiedy co si dzieje, zawsze reaguj. I prosz, tutaj... zlekcewayam ten odruch. Udao mi si co, czego nie zrobiam nigdy wczeniej. Drobiazg, zgoda, ale jak czsto mam okazj powiedzie co takiego o sobie? A co bd w stanie zrobi jutro, czego nie potrafi zrobi dzisiaj? Kiedy byo po wszystkim, wstaam, wrciam do swojego pokoju i oceniam szkody. Doliczyam si okoo dwudziestu bbli. Jednak po pgodzinie zmalay. Ustpuj. Ostatecznie przecie wszystko przemija.

57
Poszukiwanie Boga stanowi odwrcenie normalnego przyziemnego porzdku wiata. Poszukujc Boga, odwracamy si od tego, co nas pociga, i pyniemy ku temu, co jest trudne. Porzucamy krzepice, dobrze nam znane zwyczaje z nadziej (to tylko nadzieja!), e w zamian za to, z czego zrezygnowalimy, otrzymamy co wspanialszego. Wszystkie religie wiata koncentruj si na podobnym pojmowaniu sposobu postpowania prawdziwego wyznawcy - powinien wczenie wstawa i modli si do swojego Boga, doskonali cnoty, by dobrym ssiadem, szanowa siebie i innych, panowa nad dzami. Wszyscy si zgadzamy, e atwiej byoby pospa sobie duej, i wielu z nas tak robi, ale od tysicleci s te ci inni, ktrzy wstaj przed witem, obmywaj twarz i udaj si na mody. A potem zawzicie trzymaj si swoich przekona religijnych pord szalestwa, jakie niesie ze sob kol ejny dzie. Poboni tego wiata odprawiaj rytuay bez adnej gwarancji, e kiedykolwiek wyjdzie z nich co dobrego. Oczywicie jest mnstwo witych pism i kapanw, ktrzy obiecuj wiele za dobre uczynki (albo gro karami za uchybienia), ale ufanie tym zapowiedziom jest jedynie aktem wiary, nikt bowiem spord nas nigdy nie widzia kocwki. Pobono to skrupulatno bez odrobiny pewnoci. Wiara to sposb mwienia: Tak, przyjmuj a priori warunki wszechwiata i z gry akceptuj to, czego teraz nie jest em zdolny poj. Nie bez powodu mwimy o przyjmowaniu na wiar... jako e nieatwo jest przyj koncepcj pierwiastka boskiego i przej od tego, co racjonalne, do tego, co niepoznawalne, i nie obchodzi mnie, jak niezmordowanie uczeni kadej religii bd nas zarzuca ksikami i udowadnia za pomoc witych pism, e ich wiara jest racjonalna; bo nie jest. Gdyby wiara miaa charakter racjonalny, nie byaby - z definicji - wiar. Wiara to wierzenie w co, czego nie moemy zobaczy, udowodni ani dotkn. Wiara to podanie na olep, na eb, na szyj, w mrok. Gdybymy naprawd z gry znali wszystkie odpowiedzi dotyczce istoty ycia oraz natury Boga i przeznaczenia naszych dusz, nie musielibymy przyjmowa tego wszystkiego na wiar i taka wiara nie byaby odwanym aktem czowieczestwa; byaby po prostu... roztropn polis ubezpieczeniow. Nie interesuje mnie rynek ubezpieczycieli. Jestem zmczona wasnym sceptycyzmem, zirytowana duchow roztropnoci i znudzona debat empiryczn. Nie chc ju tego wicej sucha. Nie obchodz mnie wiadectwa, dowody i zapewnienia. Chc po prostu Boga. Chc

Go w sobie. Pragn, eby Bg igra w moim krwiobiegu, tak jak wiato soca taczy po powierzchni wody.

58
Moje modlitwy staj si coraz bardziej przemylane i konkretne. Przyszo mi do gowy, e nie ma wielkiego sensu sa modw do wszechwiata, jeli s one leniwe. Codziennie rano, przed medytacj, klkam w wityni i przez kilka minut przemawiam do Boga. Na pocztku pobytu w aramie zauwayam, e czsto podczas tych rozmw z Bogiem jestem do otpiaa. Byam zmczona, zdezorientowana i znudzona, a moje modlitwy brzmiay tak samo. Pamitam, jak uklkam pewnego ranka, dotknam czoem podogi i wymamrotaam do mojego Stwrcy: Och, nie mam pojcia, czego chc... ale Ty na pewno masz jakie pomysy... wic po prostu zrb co w tej sprawie, dobrze? Przypominao to sposb, w jaki czsto zwracaam si do swojej fryzjerki. Poza tym, musz przyzna, e to chyba kiepsko brzmi. Mona sobie wyobrazi, jak Bg sucha tej modlitwy z uniesion brwi i rewanuje si takim przesaniem: Zgo si do mnie ponownie, kiedy ju podejdziesz do sprawy powanie. O c z y w i c i e , Bg ju wie, czego mi potrzeba. Rzecz w tym... czy j a wiem? Rzucanie si do boskich stp w akcie bezradnej desperacji jest cakiem w porzdku - niebiosa wiadkiem, robiam to wielokrotnie - jednak wyniesie si znacznie wicej z tego dowiadczenia, jeli da si co od siebie. Jest taki cudowny woski dowcip o biedaku, ktry chodzi codziennie do kocioa i modli si przed figur wielkiego witego, bagajc: Drogi wity... prosz, bardzo prosz... spraw, abym wygra na loterii. Ten lament trwa przez wiele miesicy. Wreszcie doprowadzona do ostatecznoci posta oywa, spoglda na bagajcego czowieka i znuonym gosem owiadcza: Mj synu... prosz, bardzo prosz... k u p 1 o s . Modlitwa to zwizek; poowa zadania naley do mnie. Jeli pragn przemiany, a nie chce mi si nawet jasno wyrazi, o co mi konkretnie chodzi, to w jaki sposb ma do niej doj? Poowa poytku z modlitwy zawarta jest w samej probie, w klarownie przedstawionej i dobrze rozwaonej intencji. Bez tego nasze proby i pragnienia nie maj adnego charakteru, s mde, mizerne; kbi si zimn mg u naszych stp i nigdy si nie unosz. Zatem teraz kadego ranka powicam czas na przeszukanie siebie, eby znale t konkretn rzecz, o

ktr rzeczywicie prosz. Klcz tam, w wityni, twarz dotykajc zimnego marmuru, tyle czasu, ile zajmuje mi sformuowanie autentycznej modlitwy. Jeli nie czuj w sobie szczeroci, nie ruszam si z podogi tak dugo, a j poczuj. To, co udao si wczoraj, nie musi si uda dzisiaj. Modlitwy mog traci wieo i stawa si nudne i oklepane, jeli tylko pozwolimy sobie na stagnacj uwagi. Starajc si zachowa czujno, przyjmuj na siebie rol straniczki odpowiedzialnej za stan wasnej duszy. Wydaje mi si, e przeznaczenie to take zwizek - poczenie Boej aski z naszym wiadomym wysikiem. Nad poow nie mamy adnej kontroli; druga poowa jest cakowicie w naszych rkach, a nasze dziaania przynosz wymierne efekty. Czowiek nie jest ani marionetk bogw, ani jedynym panem samego siebie; jest pierwszym i drugim po trochu. Galopujemy przez ycie jak artyci cyrkowi, balansujc na biegncych obok siebie koniach jedna stopa spoczywa na koniu zwanym przeznaczenie, druga na koniu zwanym wolna wola. A pytanie, jakie musimy sobie codziennie zadawa, brzmi: Ktry to ko? Ktrym koniem powinnam przesta si zamartwia, poniewa nie mam nad nim adnej kontroli, a ktrym musz kierowa ze zdwojonym wysikiem? Jest w moim yciu wiele spraw, ktre musz zostawi swojemu biegowi, inne jednak zale wycznie ode mnie. Pewne losy na loterii mog kupi, zwikszajc tym samym swoj szans na zadowolenie. Mog decydowa, jak spdzam czas, z kim si widuj, z kim dziel oe i ycie, komu daj pienidze i powicam energi. Mog wybiera, co jem, czytam i czego si ucz. Mog traktowa nieszczliwe wydarzenia w swoim yciu jako przeklestwo albo dan mi okazj (a wtedy, gdy nie potrafi wznie si do tego najbardziej optymistycznego punktu widzenia, bo zbytnio si nad sob ualam, mog wpyn na zmian swojego pogldu). Mog dobiera sowa i ton gosu, jakich uywam w stosunku do innych. A nade wszystko, mog wybiera sobie myli. Ten ostatni koncept jest dla mnie cakowicie nowym pomysem. Richard z Teksasu zwrci mi na to ostatnio uwag, kiedy narzekaam, e nie mog si powstrzyma od nieustannego rozpamitywania. Powiedzia: areko, musisz si nauczy dobiera myli tak samo, jak codziennie decydujesz, co na siebie woysz. To umiejtno, ktr moesz w sobie rozwin. Skoro tak bardzo ci zaley, eby sprawowa kontrol nad wasnym yciem, popracuj nad umysem. To jedyne, czym powinna stara si sterowa. Na reszt moesz machn rk. Bo jeli nie potrafisz zapanowa nad swoim myleniem, nigdy nie wygrzebiesz si z kopotw. Na pierwszy rzut oka wydaje si to zadaniem niemal niewykonalnym. Sterowa wasnymi m y l a m i ? A nie odwrotnie? Wyobramy sobie jednak, e jest to moliwe. Nie

chodzi tu o zaprzeczenie ani wyparcie. Te mechanizmy psychiczne przejawiaj si w zawiych grach, pozwalajcych udawa, e nie ma negatywnych myli ani uczu. Richard mwi, eby zamiast tego przyzna, e negatywne myli istniej, zrozumie, skd si wziy i dlaczego si pojawiy, a potem - odwanie i wyrozumiale - odpdzi je. Jest to wiczenie, ktre czy si z prac wykonywan podczas psychoterapii. Mona wykorzysta gabinet psychoterapeuty, aby zrozumie przede wszystkim, skd te destrukcyjne myli; mona zastosowa wiczenia duchowe, ktre pomog je pokona. Pozwoli im odej jest oczywicie pewnym powiceniem. Oznacza utrat starych przyzwyczaje, wygodnych, zapiekych pretensji i dobrze znanych obrazkw z przeszoci. Naturalnie wszystko to wymaga wysiku i wicze. Nie jest to umiejtno, ktr mona opanowa od pierwszego razu. Wymaga staej czujnoci i ja zamierzam j zachowa. Musz j zachowa, jeeli mam wykaza si si. Devo farmi ossa, jak mwi po wosku. Musz wzmocni koci. Zaczam wic czujnie obserwowa i kontrolowa swoje myli przez cae dnie. Jakie siedemset razy dziennie powtarzam przysig: Mj umys nie bdzie ju przystani dla niezdrowych myli. Za kadym razem, kiedy jaka niecna myl pojawi si w mojej gowie, niezmordowanie powtarzam: Mj umys nie bdzie ju przystani dla niezdrowych myli. Syszc, jak pierwszy raz wymawiaam te sowa, moje ucho wewntrzne samo si nadstawio i reaguje na sowo przysta. Przysta jest oczywicie miejscem schronienia, portem przybycia. Wyobraziam sobie ten port swojego umysu - nkao go wiele sztormw i nie jest w najlepszym stanie, ale za to ma nieze pooenie i wcale nie jest pytki. Przysta mojego umysu, pooona nad otwart zatok, jest tym jedynym miejscem, z ktrego mona dosta si na wysp mojego Ja (wyspa jest moda i wulkaniczna, ale jest yzna i daje nadziej). Prawda, dowiadczya kilku wojen, jednak obecnie jest oddana sprawie pokoju, dziki nowemu przywdcy (to ja), ktry wprowadzi now polityk, by chroni wysp. I teraz - niech wie o tym niesie si przez morza i oceany - przybywajcy zetkn si z o wiele ostrzejszymi przepisami. Nie maj tu wstpu zawzite i napastliwe myli, przypywajce na zadumionych aglowcach, statkach z niewolnikami, wojennych okrtach myli - wszystkie zostan odesane. To samo dotyczy statkw przenoszcych gniewnych albo wygodniaych banitw, malkontentw i pamflecistw, buntownikw i brutalnych skrytobjcw, zdesperowane prostytutki, alfonsw i podrujcych na gap wywrotowcw... wam te ju dzikujemy. Myli kanibalistyczne z oczywistych powodw nie bd przyjmowane. Nawet misjonarzy starannie si odsieje, na podstawie kryterium szczeroci. To spokojna przysta, wrota piknej i dumnej wyspy, ktra dopiero teraz zaczyna kultywowa spokj. Jeli moecie przestrzega

tych praw, moje drogie myli, jestecie w moim umyle mile widziane... w przeciwnym razie zawrc was wszystkie na morze, skd przybyycie. Taka jest moja misja i bdzie trwaa bez koca.

59
Zaprzyjaniam si z siedemnastoletni Hindusk o imieniu Tulsi. Dziewczyna szoruje ze mn codziennie witynne posadzki. Kadego wieczoru chodzimy na spacer po ogrodach aramy i rozmawiamy o Bogu i muzyce hiphopowej, na te dwa tematy, ktre Tulsi traktuje z jednakowym naboestwem. Tulsi jest uroczym molem ksikowym - jeszcze bardziej uroczym od zeszego tygodnia, kiedy jedno szko kularw (jak mwi) pokryo si gst pajczyn spka, co wcale jej nie przeszkadza ich zakada. Tulsi stanowi dla mnie rdo wielu ciekawych i nowych spostrzee, jest bowiem jednoczenie nastolatk, chopczyc, Hindusk, zbuntowan crk, osbk tak zwariowan na punkcie Boga, jakby bya zakochan w Nim uczennic. Poza tym mwi rozkoszn, piewn angielszczyzn, jak syszy si tylko w Indiach... zawierajc takie kolonialne wykrzykniki, jak wybornie! i nonsens!, a czasami przejawiajc si w malowniczych stwierdzeniach w rodzaju: Jest rzecz zbawienn spacerowa po trawie rankiem, kiedy rosa si ju zebraa, jako e obnia to w sposb naturalny i przyjemny temperatur ciaa. Kiedy powiedziaam Tulsi, e wybieram si na jeden dzie do Bombaju, owiadczya: Stj, prosz, ostronie, bo zobaczysz, ile tam wszdzie pdzcych autobusw. Jest dokadnie o poow modsza ode mnie i praktycznie o poow mniejsza. Ostatnio podczas spacerw duo rozmawiaymy o maestwie. Tulsi skoczy niedugo osiemnacie lat i bdzie odtd traktowana jako penoprawna kandydatka do maestwa. Polega to na tym, e po osiemnastych urodzinach bdzie si pojawia na rodzinnych lubach odziana w sari, ktre jest oznak kobiecoci. Jaka mia amma (cioteczka) przyjdzie, usidzie obok niej i zacznie wypytywa: Ile masz lat? Z jakiej podchodzisz rodziny? Czym zajmuje si ojciec? Na jakie uczelnie zoya dokumenty? Czym si interesujesz? Kiedy obchodzisz urodziny? I nim si Tulsi zorientuje, jej ojciec dostanie poczt du kopert ze zdjciem wnuka tej cioteczki, ktry studiuje informatyk w Delhi, z

jego wykresami astrologicznymi i stopniami z indeksu oraz nieuniknionym pytaniem: Czy paska crka zechciaaby go polubi? - To jest do bani - owiadcza Tulsi. Dla rodziny udane wydanie za m i oenek dzieci znaczy bardzo wiele. Tulsi ma ciotk, ktra wanie ogolia gow w gecie dzikczynnym, poniewa jej najstarsza crka - w sdziwym wieku dwudziestu omiu lat - wreszcie wysza za m. Nieatwo j byo wyda; jej sytuacja nie przedstawiaa si korzystnie. Spytaam Tulsi, z jakiego powodu moe by trudno wyda za m indyjsk dziewczyn, a ona odpowiedziaa, e jest wiele powodw. - Jeli ma zy horoskop. Jeli jest za stara. Jeli ma zbyt ciemn skr. Jeli jest za dobrze wyksztacona i nie mona znale mczyzny z wysz pozycj, a w dzisiejszych czasach to problem powszechny, poniewa kobieta nie moe by lepiej wyksztacona od ma. Albo jeli miaa z kim romans i caa spoeczno o tym wie, och, po czym takim byoby do trudno znale ma... Przyjrzaam si sobie pod ktem tego, jakie miaabym szanse na maestwo w spoeczestwie Indii. Nie wiem, czy mj horoskop jest dobry czy zy, ale jestem zdecydowanie za stara i o wiele za dobrze wyksztacona, a o mojej moralnoci mwiono na forum publicznym (i to le)... nie, nie byabym dobr kandydatk na indyjsk on. Przynajmniej skr mam jasn. Jedynie to przemawia na moj korzy. W ubiegym tygodniu Tulsi musiaa i na lub kolejnej kuzynki i z tej okazji przyznaa si (zupenie nie w indyjskim stylu), jak bardzo nienawidzi lubw. Tych wszystkich tacw i plotek. Tego strojenia si. Wolaaby zosta w aramie, szorowa podogi i medytowa. Nikt w rodzinie tego nie rozumie; jej oddanie Bogu wykracza daleko poza to, co uwaaj za normalne. - W mojej rodzinie ju machnli na mnie rk, bo zbyt si rni od reszty powiedziaa. - Mam opini osoby, ktra jeli kae si jej zrobi jedno, niemal na pewno zrobi to drugie. Poza tym miewam humory. I nie powicam si nauce, tyle e akurat teraz si powic, bo id do college'u i sama mog decydowa o tym, czym si interesuj. Chc studiowa psychologi, tak jak nasza guru. Uwaa si mnie za trudn dziewczyn, tak, ktrej trzeba poda dobry powd, jeli si chce, eby co zrobia. Moja matka to roz umie i zawsze stara si mi takie powody podawa, ale ojciec nigdy. Owszem, podaje jakie powody, ale wedug mnie niezbyt dobre. Czasami zastanawiam si, skd ja si wziam w tej mojej rodzinie, bo zupenie nie jestem do nich podobna. Ta kuzynka, ktra wysza za m w ubiegym tygodniu, ma tylko dwadziecia jeden lat, a starsza, dwudziestoletnia siostra Tulsi jest nastpna w kolejce do zampjcia, co

oznacza, e zaraz potem przyjdzie kolej na sam Tulsi. Spytaam, czy w ogle chce wyj za m, a ona odpara: - Nieeeeeeeeeeeeeeee... ... i sowo to cigno si duej ni zachd soca, ktry wanie ogldaymy. - Chc wdrowa po wiecie! - owiadczya. - Jak ty. - Wiesz, Tulsi, nie zawsze mogam tak sobie wdrowa. Byam kiedy matk. Zobaczyam zmarszczone brwi, pytajce spojrzenie zza potrzaskanych kularw, zupenie jakbym jej wanie powiedziaa, e byam kiedy brunetk, a ona prbowaa to sobie wyobrazi. - Ty, matk? - odezwaa si w kocu. - Trudno mi w to uwierzy. - Ale to prawda... - Czy ty zakoczya to maestwo? - Tak. - Uwaam za bardzo chwalebne, e to zrobia. Wydajesz si teraz niezwykle zadowolona. Ale jeli chodzi o mnie... to skd ja si tutaj wziam? Dlaczego urodziam si Hindusk? To oburzajce! Dlaczego w tej rodzinie? Dlaczego musz chodzi na tyle lubw? - Potem, chcc wyrazi swoj frustracj, zacza biega w kko i wykrzykiwa (cakiem gono jak na standardy aramy): - Chc mieszka na Hawajach!!!

60
Richard z Teksasu te by kiedy onaty. Ma dwch synw, obaj s ju doroli, obaj bliscy ojcu. Czasami Richard wspomina by on w jakiej anegdocie i zawsze zdaje si mwi o niej z sympati. Zaczynam odczuwa zawi, kiedy to sysz, wyobraajc sobie, jakie to Richard ma szczcie, e moe pozostawa w przyjani ze swoj by on, nawet dugo po tym, jak si rozstali. To dziwny efekt uboczny mojego okropnego rozwodu; ilekro sysz o jakim maestwie, ktre rozchodzi si po przyjacielsku, odczuwam zazdro. Jest jeszcze gorzej... zaczam uwaa to za co romantycznego, e ludzie rozchodz si tak kulturalnie. Och... jakie to sodkie... musieli naprawd si kocha... Spytaam o to Richarda ktrego dnia.

- Wydaje mi si, e mylisz ciepo o swojej byej onie. Wci jestecie sobie bliscy? - Eee tam - mrukn. - Ona uwaa, e zmieniem nazwisko na Skurwiel. Fakt, e najwyraniej zupenie si tym nie przejmowa, zrobi na mnie wraenie. Mj byy maonek te uwaa, e zmieniam nazwisko, ale mnie to bardzo boli. Jedn z najwikszych przykroci zwizanych z moim rozwodem byo to, e on nigdy nie wybaczy mi odejcia, niewane ile ton przeprosin i wyjanie skadaam u jego stp, ile winy braam na siebie ani ile aktyww i aktw skruchy byam skonna ofiarowa w zamian za swoje odejcie... on w adnym razie nie zamierza pogratulowa mi i owiadczy: Hej, zrobia na mnie wielkie wraenie swoj wielkodusznoci i szczeroci, wic chc ci powiedzie, e rozwd z tob by sam przyjemnoci. Nie. Najmniejszych szans na odkupienie grzechw. I ta nieodkupiona otcha cigle we mnie tkwia. Nawet kiedy byam szczliwa i podekscytowana (szczeglnie wtedy), nie potrafiam na duej o niej zapomnie. On nadal mnie nienawidzi. I czuam, e to nigdy nie minie, nigdy si od tego nie uwolni. Rozmawiaam kiedy o tym wszystkim z przyjacimi w aramie - wrd ktrych znalaz si niedawno hydraulik z Nowej Zelandii. Usysza, e jestem pisark, i mnie szuka, eby mi powiedzie, e on te pisze. Jest poet i niedawno opublikowa w Nowej Zelandii niesamowite wspomnienia o swojej duchowej podry zatytuowane Wdrwki hydraulika. Hydraulik/poeta z Nowej Zelandii, Richard z Teksasu, waciciel gospodarstwa mleczarskiego z Irlandii, Tulsi, indyjska chopczyca, oraz Vivian, starsza kobieta o delikatnych biaych wosach i tryskajcych humorem oczach (dawna zakonnica z RPA) - to bya grupa moich tutejszych najbliszych przyjaci, ludzi o niezwykle ywych osobowociach, ktrych nigdy bym si nie spodziewaa spotka w indyjskiej aramie. Ktrego dnia podczas lunchu rozmawialimy wszyscy o maestwie i hydraulik/poeta z Nowej Zelandii powiedzia: - Maestwo postrzegam jako operacj zszywajc dwoje ludzi, a rozwd jako rodzaj amputacji, po ktrej zostaj trudno gojce si rany. Im duej maestwo trwa, tym bardziej skomplikowana amputacja i tym trudniejszy powrt do zdrowia. I rzeczywicie, mimo e mino ju kilka lat, czuj te pooperacyjne blizny i wymachuj fantomow koczyn, strcajc z pek rne przedmioty. Richard z Teksasu zastanawia si, czy mam zamiar pozwala byemu mowi mwi mi przez reszt ycia, co powinnam o sobie myle, a ja powiedziaam, e faktycznie, sama nie wiem, jak to jest... gos mojego byego nadal si dla mnie liczy, a mwic szczerze, cigle czekam, kiedy mi wybaczy, uwolni mnie i pozwoli y dalej w spokoju. Waciciel gospodarstwa mleczarskiego z Irlandii zauway:

- Czekanie na nadejcie tego dnia nie jest najbardziej racjonalnym wykorzystywaniem czasu. - Co mog powiedzie? Potrafi wiele zdziaa z poczuciem winy. Troch tak jak inne kobiety potrafi wiele zdziaa z kolorem beowym - wyznaam. Bya katolicka zakonnica (ktra, bd co bd, powinna niele zna si na sprawach dotyczcych winy) nie chciaa tego sucha. - Poczucie winy to sztuczka ego, ktre usiuje wmanewrowa ci w poczucie, e dokonujesz moralnego postpu. Nie daj si na to nabra, moja droga. - Z moim rozwodem najgorsze jest to, e wci nie sta si spraw definitywnie zamknit. Pozostaje cigle yw, otwart ran. - Jeli si przy tym upierasz - powiedzia Richard - bo tak sobie to umylia, nie bd ci psu zabawy. - Ktrego dnia to si musi skoczy - owiadczyam. - Chciaabym tylko wiedzie czym. Po lunchu hydraulik/poeta z Nowej Zelandii wsun mi do rki karteczk. Napisa, ebym spotkaa si z nim po kolacji, bo chce mi co pokaza. Tego samego wieczoru spotkalimy si w pobliu grot medytacyjnych, a on mi powiedzia, ebym posza za nim i e ma dla mnie prezent. Przeprowadzi mnie przez ca aram, potem wprowadzi do budynku, w ktrym nigdy wczeniej nie byam, otworzy kluczem drzwi i poprowadzi tylnymi schodami na gr. Domyliam si, e zna to miejsce, dlatego e reperuje te wszystkie urzdzenia klimatyzacyjne, a niektre z nich znajduj si wanie tutaj. Na szczycie schodw znajdoway si drzwi z zamkiem elektronicznym, ktry musia otworzy za pomoc kombinacji cyfr; zrobi to szybko, z pamici. Potem znalelimy si na cudownym dachu, wyoonym pytkami ceramicznymi, ktre w pmroku wieczoru lniy niczym odbijajce wiato dno basenu. Poprowadzi mnie przez ten dach do maej wieyczki, takiego jakby minaretu, i pokaza kolejne schody, wskie, prowadzce na jej okrgy szczyt. Podnis rk i powiedzia: - Teraz ci zostawi. Pjdziesz na sam gr. Zosta tam, a to si skoczy. - A co si skoczy? Tylko si umiechn i poda mi latark, eby moga po wszystkim bezpiecznie zej. Wrczy mi te zoon kartk. Po czym znikn. Weszam na szczyt wieyczki. Staam teraz w najwyszym punkcie aramy. Mia am widok na ca dolin rzeki. Jak okiem sign cigny si gry i pola. Przyszo mi do gowy, e nie jest to miejsce, w ktrym normalnie wolno przebywa uczniom, ale byo tutaj tak

piknie. Moe std moja guru obserwuje zachd soca, kiedy przebywa w aramie. A wanie w tej chwili soce zachodzio. Wia ciepy wiaterek. Rozwinam kartk, ktr da mi hydraulik/poeta. Odczytaam napisany przez niego na maszynie tekst:

PRZEPIS NA WOLNO

1. Metafory ycia s instrukcjami Boga. 2. Wanie si wspia na dach i jeszcze wyej. Midzy Tob a Nieskoczonoci nie ma nic. Teraz si uwolnij. 3. Dzie dobiega koca. Czas, by co, co byo pikne, zmienio si w co innego piknego. Teraz si uwolnij. 4. Szukaa rozwizania poprzez modlitw. Twoja obecno tutaj jest Bo reakcj. Uwolnij si i patrz, jak pojawiaj si gwiazdy... na zewntrz i wewntrz. 5. Caym sercem pro o ask i si uwolnij. 6. Caym sercem mu przebacz, PRZEBACZ SOBIE, i uwolnij go. 7. Niech Twoim zamiarem bdzie wolno od bezuytecznego cierpienia. Wic si uwolnij. 8. Patrz, jak ar dnia zmienia si w nocny chd. Uwolnij si. 9. Kiedy karma zwizku si wypeni, pozostaje jedynie mio. Jest bezpiecznie. Uwolnij si. 10. Kiedy przeszo wreszcie od Ciebie odejdzie, uwolnij si. Potem zejd na d i rozpocznij reszt swojego ycia. Z wielk radoci.

Z pocztku nie mogam opanowa miechu. Widziaam ca t dolin, rozcigajc si poza baldachimem mangowcw, a wiatr powiewa moimi wosami jak flag. Obejrzaam zachd soca do koca, a potem pooyam si na plecach i obserwowaam, jak pojawiaj si kolejne gwiazdy. Zapiewaam krciutk modlitw w sanskrycie i powtarzaam j za kadym razem, kiedy na ciemniejce niebo wynurzaa si nowa gwiazda, prawie jakbym j przywoywaa, potem jednak gwiazdy zaczy wyskakiwa tak szybko, e nie mogam za nimi nady. Pomidzy Bogiem a mn bya jedynie... nico.

Potem zamknam oczy i powiedziaam: Drogi Panie, prosz, poka mi to wszystko, co powinnam zrozumie na temat wybaczania i kapitulacji. Od tak dawna chciaam porozmawia z moim byym mem, ale najwyraniej nie miao nigdy do tego doj. Zawsze pragnam jakiego rozwizania, pokojowego szczytu, z ktrego moglibymy wyj ze zrozumieniem tego, co si wydarzyo w naszym maestwie, i gotowoci wybaczenia sobie wzajemnie ohydy naszego rozwodu. Niestety dugie miesice porad i mediacji prawnikw jeszcze bardziej oddaliy nas od siebie i utwierdziy na dotychczasowych pozycjach, zmieniajc w ludzi absolutnie niezdolnych do darowania sobie czegokolwiek. A przecie wanie to byo nam obojgu potrzebne, byam o tym przekonana. Wiedziaam te, e zasady transcendencji wymagaj, aby nie prbowa choby o jeden cal przybliy si do Boga, zanim pozbdziemy si pokusy obwiniania innych. Czym dla pu c palenie papierosw, tym dla duszy jest uraza; nawet jedno zacignicie si ni jest dla nas niezdrowe. Bo jak wtedy brzmiaaby modlitwa... Naszej powszedniej urazy daj nam dzisiaj? Rwnie dobrze mona by si nie fatygowa i powiedzie Bogu cze, jeli rzeczywicie musimy zwala na kogo win za ograniczenia wasnego ycia. Dlatego tej nocy, na dachu aramy, spytaam Boga - uwzgldniwszy fakt, e prawdopodobnie ju nigdy nie bd miaa sposobnoci rozmawia ze swoim byym mem - czy istnieje jaki poziom, na ktrym kontakt pomidzy nami byby jednak moliwy. Jaki poziom, na ktrym moglibymy sobie przebaczy. Leaam tam, wysoko ponad wiatem, i byam zupenie sama. Zapadam w stan medytacji i czekaam na odpowied. Nie wiem, ile minut czy godzin mino, zanim dowiedziaam si, co robi. Uwiadomiam sobie, e mylaam o tym wszystkim zbyt dosownie. Przez cay czas chciaam rozmawia z byym mem? Wic r o z m a w i a j z nim. Teraz, zaraz. Cay czas czekaam na wybaczenie? Sama go udziel. Natychmiast. Pomylaam o tym, jak wielu ludzi idzie do grobu, nie otrzymawszy wybaczenia i nie wybaczywszy innym. Pomylaam, jak wielu ludziom znika z ycia rodzestwo, znikaj przyjaciele, dzieci, kochankowie, zanim padn bezcenne sowa miosierdzia i rozgrzeszenia. Jak ci, co przeyli rozstania, mog znie bl sprawy niedokoczonej? W tym miejscu medytacji uzyskaam odpowied... moesz sama dokoczy t spraw, dziaajc z wasnego wntrza. To jest nie tylko moliwe, ale wrcz konieczne. A potem, sama si sobie dziwic, nie przerywajc medytacji, zrobiam co niezwykego. Powiedziaam swojemu byemu mowi, eby by uprzejmy doczy do mnie tutaj, na tym dachu w Indiach. Zaprosiam go na poegnalne spotkanie. Po czym czekaam, a

poczuj, e przyby. I przyby. Nagle jego obecno staa si bezsporna i namacalna. Praktycznie czuam jego zapach. Cze, skarbie, przywitaam go. Ju miaam zacz paka, ale zorientowaam si, e nie ma takiej potrzeby. zy to cz ycia ciaa, a to miejsce, gdzie tej nocy w Indiach spotykay si dwie dusze, nie miao z ciaem nic wsplnego. Ta para, ktra tam, na dachu, musiaa ze sob porozmawia, nie bya ju nawet ludmi. Nawet nie mieli ze sob rozmawia. Nie byli ju nawet byymi maonkami, nie tym upartym mieszkacem rodkowego Zachodu ani t nerwow Jankesk, ani mczyzn po czterdziestce, ani kobiet po trzydziestce, nie byli dwojgiem tamtych ograniczonych ludzi, ktrzy latami spierali si o seks i pienidze, i meble... nic z tego si nie liczyo. Dla celw tego spotkania, na poziomie tego zejcia si, istniay tylko dwie chodne bkitne dusze, ktre ju wszystko zrozumiay. Nieskrpowane ciaami, nieskrpowane skomplikowan histori minionego zwizku, w nieskoczonej mdroci zetkny si nad tym dachem (i nade mn). Nadal pogrona w medytacji, obserwowaam, jak te chodne bkitne dusze kr wok siebie, jak si stapiaj w jedno, jak ponownie si rozdzielaj i nawzajem dostrzegaj swoj doskonao oraz wzajemne podobiestwo. Wiedziay wszystko. Wiedziay wszystko ju od dawna i zawsze wszystko bd wiedziay. Nie musiay sobie przebacza, n a r o d z i y s i , przebaczajc sobie wzajemnie. Lekcja, ktrej mi udzielay w tym piknym przeistoczeniu, brzmiaa: Trzymaj si od tego z daleka, Liz. Twoja rola w tym zwizku ju si skoczya. Od tej chwili pozwl nam rozwizywa problemy. Ty yj sobie dalej. O wiele pniej otworzyam oczy i wiedziaam, e jest po wszystkim. Skoczyo si nie tylko moje maestwo i nie tylko mj rozwd, ale znikn cay ten cigncy si pusty, jaowy smutek, jaki si z tym wiza... wreszcie nadszed koniec tego wszystkiego. Czuam, e jestem wolna. Powiem to jasno - nie chodzi o to, e ju nigdy nie pomyl o byym mu ani te e nie bd odczuwa adnych emocji zwizanych z pamici o nim, bo bd. Chodz i natomiast o to, e ten rytua na dachu da mi nareszcie takie miejsce, w ktrym bd moga umieci te myli i uczucia, za kadym razem gdy pojawi si w przyszoci... a pojawi si jeszcze nie raz. Jednak wtedy po prostu odel je tutaj, na ten dach pamici, pod opiek tych dwch chodnych bkitnych dusz, ktre ju teraz i na zawsze rozumiej wszystko. Do tego su rytuay. My, ludzie, odprawiamy obrzdy duchowe, by stworzy bezpieczne miejsce dla naszych najbardziej zawiych, radosnych i smutnych uczu, po to, ebymy nie musieli zawsze dwiga ich ze sob, bo w kocu by nas przytoczyy. Wszystkim nam s potrzebne takie rytualne schowki. I gboko wierz, e jeli nasza kultura

czy tradycja nie posiada tego przydatnego rytuau, to jak najbardziej wolno nam wymyli jaki wasny obrzd, by naprawi nasz uszkodzony system emocjonalny pomysowoci majsterkowicza, uczynnego hydraulika/poety. Jeli w tych wasnych obrzdach wykaemy stosown gorliwo, Bg udzieli nam aski. I dlatego potrzebujemy Boga. Podniosam si wic i na dachu mojej guru stanam na rkach, eby uczci koncepcj wyzwolenia. Pod domi czuam zakurzone pytki. Czuam wasn si i niezachwian rwnowag. Czuam agodny wietrzyk askoczcy podeszwy bosych stp. Takie zachowanie spontaniczne stanie na rkach - nie jest czym, co mogaby zrobi bezcielesna chodna bkitna dusza, natomiast czowiek moe. My mamy rce; jeli chcemy, moemy sobie na nich posta. To nasz przywilej. To rado dla miertelnego ciaa. I dlatego Bg nas potrzebuje. Bo Bg uwielbia czu rne rzeczy naszymi domi.

61
Dzisiaj wyjecha Richard z Teksasu. Odlecia do Austin. Pojechaam z nim na lotnisko i obojgu nam byo smutno. Dugo stalimy na chodniku, zanim wreszcie wszed do rodka. - Co ja zrobi, kiedy ju nie bd mia kim poniewiera? - Westchn. I doda: - W aramie dowiadczya czego dobrego, prawda? Wygldasz inaczej ni par miesicy temu, jakby odrzucia troch z tego przygnbienia, ktre ze sob taszczya. - Czuj si teraz naprawd szczliwa, Richardzie. - C, pamitaj tylko... cae twoje nieszczcie bdzie czekao na ciebie przy drzwiach, gotowe zabra si z tob, kiedy bdziesz odchodzi. - Nie wezm go. - Grzeczna dziewczynka. - Bardzo mi pomoge - powiedziaam. - Myl o tobie jak o aniele z owosionymi rkoma i paskudnymi paznokciami u stp. - Taa, te moje paznokcie nie doszy do siebie po Wietnamie, biedactwa. - Mogo by gorzej. - B y o gorzej dla wielu kolegw. Ja przynajmniej zachowaem nogi. No tak, trafio mi si cakiem komfortowe wcielenie w tym yciu, maleka. Tobie te... pamitaj. W nastpnym moesz wrci jako jedna z tych nieszczsnych indyjskich kobiet tukcych

kamienie przy naprawie drogi, odkry, e ycie nie jest zbyt zabawne. Wic doce to, co masz teraz, dobrze? Naucz si pielgnowa uczucie wdzicznoci. Duej poyjesz. Aha, areko? Zrobisz co za mnie? Zacznij y dalej, dobrze? - Ju yj. - Chodzi mi o to... eby kiedy kogo znowu pokochaa. Wykorzystaj tyle czasu, ile potrzeba do uzdrowienia, ale nie zapomnij podzieli si z kim sercem. Nie rb ze swojego ycia pomnika powiconego Davidowi ani byemu mowi. - Nie zrobi tego - odparam. I nagle wiedziaam, e to prawda... n i e z r o b i t e g o . Poczuam, jak ten stary bl utraconej mioci i popenionych bdw sabnie i kurczy si dziki synnym uzdrowieczym mocom czasu, cierpliwoci i aski Boga. I wtedy Richard znw si odezwa, szybko cigajc mnie do rzeczywistoci. - Wiesz przecie, co mwi... czasem najlepszym sposobem, eby si od kogo odklei, jest przyklei si do kogo innego. Rozemiaam si. - Dobrze, Richardzie, wystarczy. Teraz ju moesz wraca do Teksasu. - Chyba tak - powiedzia i rozejrza si po opustoszaym indyjskim parkingu. - Bo przecie nie przybywa mi urody, kiedy tak tu wystaj.

62
W drodze powrotnej do aramy dochodz do wniosku, e za duo gadam. Mwic szczerze, cae ycie byam rozgadana, ale tak naprawd to za duo gadam podczas pobytu w aramie. Zostan tu jeszcze dwa miesice i nie chc marnowa tej najwspanialszej w moim yciu duchowej okazji, prowadzc oywione ycie towarzyskie i nieustanne pogaduszki. Ze zdumieniem odkryam, e nawet w tym witym otoczeniu duchowego ustronia na drugim kocu wiata udao mi si stworzy wok siebie co w rodzaju koktajlowej atmosfery. Nie tylko z Richardem gadaam nieustannie - cho z nim najwicej - ale cigle z kim trajluj. Odkryam, e tu - w aramie, zwrcie tylko uwag! - organizowaam sobie spotkania ze znajomymi, mwic: Przepraszam, ale nie mog pogada z tob w czasie lunchu, bo obiecaam Sakszi, e usid z ni... moe umwimy si na najbliszy wtorek.

Tak byo przez cae moje ycie. Taka jestem. Ostatnio jednak myl sobie, e by moe jest to duchowe obcienie. Milczenie i samotno s nie bez powodu powszechnie uznanymi wiczeniami duchowymi. Nauczenie si, jak zdyscyplinowa swoj mow, pomaga zapobiega wylewaniu si naszej energii przez rozwarte usta, co nas wyciecza, a wiat wypenia sowami, sowami, sowami, zamiast cisz, spokojem, szczliwoci. Swamidi, mistrz mojej guru, mia bzika na punkcie ciszy w aramie, narzuca j wszystkim jako wiczenie z pobonoci. Nazywa cisz jedyn prawdziw religi. To wydaje si zupenie niedorzeczne, e tak wiele si nagadaam w aramie, tym jedynym miejscu na wiecie, gdzie powinna - i moe - panowa cisza. Postanowiam wic, e nie bd ju duej dusz towarzystwa aramy. adnego wicej biegania, plotkowania, dowcipkowania. adnego wicej znajdowania si w centrum uwagi, brylowania w rozmowach. Koniec ze sownymi popisami nagradzanymi gosami aprobaty. Czas si zmieni. Teraz, po wyjedzie Richarda, chc dowiadczy cakowitego milczenia do koca pobytu w aramie. Bdzie to trudne, ale nie niemoliwe, poniewa milczenie jest tutaj oglnie szanowane. Caa spoeczno udzieli mi wsparcia, zobaczywszy w mojej decyzji zdyscyplinowany akt pobonoci. W ksigarni sprzedaj nawet mae plakietki, ktre mona nosi na piersi, z napisem: Trwam w milczeniu. Kupi sobie tak. W drodze powrotnej do aramy puciam wodze fantazji i wyobraziam sobie, jaka to ja teraz bd cicha. Bd tak milcze, e stan si z tego powodu sawna. Pomylaam sobie, e zaczn o mnie mwi to ciche dziewcz. Bd si po prostu trzyma harmonogramu aramy, jada posiki sama, medytowa codziennie przez wiele godzin i (bez najmniejszego protestu) szorowa witynne podogi. Obcowanie z innymi ograniczy si do bogiego umiechu z gbi mojego zamknitego wiata ciszy i pobonoci. Ludzie bd o mnie rozmawia, pyta: Kim jest to ciche dziewcz z tyu wityni, ktre zawsze szoruje podogi, zawsze na kolanach? Nigdy si nie odzywa. Jest taka oddalona. Tyle w niej mistycyzmu. Nawet nie potrafimy sobie wyobrazi, jak mgby brzmie jej gos. Nie sycha, kiedy idzie za nami ciek w ogrodzie... porusza si lekko jak wietrzyk. Na pewno pozostaje w staej cznoci z Bogiem. To najcichsza dziewczyna, jak w yciu widzielimy.

63
Nastpnego dnia znowu szorowaam na kolanach marmurow posadzk, roztaczajc wok siebie (jak sobie wyobraaam) wit aur milczenia, kiedy wszed indyjski chopiec z posaniem - mam si natychmiast zgosi do Biura Sewa. Jak ju mwiam Sewa to sanskryckie okrelenie na duchowe wiczenie bezinteresownej suby (na przykad szorowanie witynnej posadzki). Biuro Sewa przydziela prace na terenie caej aramy. Powdrowaam wic tam, bardzo zaciekawiona, a mia pani zza biurka spytaa mnie, czy jestem Elizabeth Gilbert. Obdarzyam j najcieplejszym z pobonych umiechw i skinam gow. W milczeniu. Wtedy powiedziaa, e zmieniono mi przydzia. Na specjaln prob kierownictwa nie bd ju naleaa do zespou szorujcego podogi. Maj dla mnie w aramie nowe stanowisko. A nazwa mojej nowej funkcji brzmi ni mniej, ni wicej tylko naczelna hostessa.

64
To zakrawao na jeszcze jeden z dowcipw Swamidiego. Chciaa by tym cichym dziewczciem z tyu wityni? C, nie uwierzysz... Tak zawsze dzieje si w aramie. Podejmujesz jak wielk, ambitn decyzj dotyczc tego, co musisz robi albo kim musisz by, i natychmiast pojawiaj si okolicznoci, ktre pokazuj, jak mao z siebie rozumiaa. Nie wiem, ile razy Swamidi powtrzy to za swojego ycia, i nie wiem, ile razy moja guru powtrzya to po jego mierci, ale chyba jeszcze nie cakiem dotara do mnie prawda ich najbardziej stanowczego stwierdzenia: Bg mieszka w tobie jako ty. JAKO ty. Jeli istnieje jedna wita prawda tej jogi, to zawiera j wanie to zdanie. Bg mieszka w tobie, jak ty s a m , dokadnie tak jak ty. Boga nie interesuje obserwowanie, jak si popisujesz naginaniem osobowoci, eby ci pasowaa do wasnego pomylonego pojcia na

temat wygldu lub zachowania osoby uduchowionej. Chyba nam wszystkim si wydaje, e aby by witymi, musimy dokona jakiej generalnej, dramatycznej zmiany charakteru, e musimy wyrzec si wasnej osobowoci. To klasyczny przykad tego, co tutaj, na Wschodzie, zw zym myleniem. Swamidi zwyk mawia, e ci, ktrzy si wyrzekaj, kadego dnia znajduj co nowego, czego mog si wyrzec, wprowadzajc si tym w stan przygnbienia, a nie ukojenia. Zawsze naucza, e surowo i wyrzeczenie - tylko dla zasady - nie s tym, czego nam potrzeba. Aby pozna Boga, wystarczy wyrzec si jednego - poczucia oddzielenia od Boga. Reszt naley pozostawi w spokoju i y w zgodzie z wasn natur. Jaka zatem jest moja prawdziwa natura? Jestem zachwycona pobytem w tej aramie, ale moje marzenie, by odnale bosko, snujc si tutaj w milczeniu i z agodnym niebiaskim umiechem na twarzy... co to za osoba? To pewnie kto, kogo widziaam w telewizji. Rzeczywisto natomiast jest taka, cho przyznaj to z pewnym smutkiem, e nigdy nie bd tak osob. Zawsze fascynoway mnie takie widmowe, delikatne istoty. Zawsze chciaam by tak cich dziewczyn. Prawdopodobnie wanie dlatego, e ni n i e j e s t e m . Dlatego uwaam gste, ciemne wosy za pikne, e takich nie mam i nie mog mie. Jednak w ktrym momencie naley pogodzi si z tym, co otrzymalimy, i gdyby Bg chcia, ebym bya wstydliwym dziewczciem z gstymi, ciemnymi wosami, toby mnie tak stworzy. Byoby zatem dobrze przyj t form, ktr otrzymaam, i w niej si rozgoci. Warto przywoa powiedzenie Sekstusa, pitagorejczyka: Czowiek mdry jest zawsze podobny do siebie. To nie oznacza, e nie mog by pobona. Nie oznacza, e nie bd przytoczona i zawstydzona Bo mioci. Nie oznacza, e nie mog suy ludzkoci. Nie oznacza, e nie mog si poprawi jako istota ludzka, doskonalc cnoty i pracujc kadego dnia nad wyzbywaniem si saboci. Na przykad nigdy nie bd podpiera cian, co nie oznacza, e nie przyjrz si powanie moim zwyczajom zwizanym z mwieniem i nie dokonam w nich zmian na lepsze... interweniujc w e w n t r z swojej osobowoci. Tak, lubi mwi, ale moe nie musz a tyle przeklina i niekoniecznie powinnam gustowa w niewybrednych dowcipach, i czy musz tyle mwi o sobie. Aha, jest taki jeden radykalny pomys... powstrzyma si od przerywania innym, kiedy mwi. Bo chocia staram si popatrze twrczo na ten swj zwyczaj, widz, e w moim zachowaniu jest jedno przesanie: Uwaam, e to, co ja mwi, jest waniejsze od tego, co ty mwisz. To z kolei mona zrozumie tylko jako: Uwaam, e jestem waniejsza od ciebie. A to si musi skoczy. Wszystkie te zmiany byyby zmianami na lepsze. Niemniej, nawet z pewnymi rozsdnymi modyfikacjami moich konwersacyjnych zwyczajw, nigdy nie bd znana jako

to ciche dziewcz. Niewane, jak pikny byby to obrazek i jak bardzo bym si staraa. Bo nie zapominajmy, o kim mwimy. Przydzielajc mi now funkcj, kobieta z Biura Sewa dodaa: Mamy specjalny przydomek dla osoby na tym stanowisku. Nazywamy j Zuzia Promienna Buzia, bo musi by towarzyska, pena ycia i cay czas umiechnita. Co miaam powiedzie? Wycignam tylko rk do ucisku i egnajc si po cichu ze swoimi mrzonkami, owiadczyam: Do usug... droga pani.

65
Musz wyjani, z czym si wie moja nowa rola. Tej wiosny w aramie odbdzie si seria zjazdw. W kadej trwajcej od tygodnia do dziesiciu dni sesji wemie udzia okoo setki chtnych z caego wiata, ktrzy chc pogbi znajomo technik medytacyjnych. Ja mam si opiekowa tymi ludmi. Przez wikszo czasu uczestnicy tych dni skupienia milcz. Dla niektrych bdzie to pierwsze dowiadczenie z takim wiczeniem i moe si ono okaza silnym przeyciem. Ja natomiast bd t jedyn osob w aramie, do ktrej mog si odezwa, jeli znajd si w kopocie. Tak jest... bd oficjalnie peni funkcj przycigajcego mow magnesu. Wysucham problemw uczestnikw spotka, a potem postaram si znale rozwizanie. Moe kto bdzie chcia zmieni wsplokatora na takiego, ktry nie chrapie, a moe bdzie trzeba kogo skontaktowa z lekarzem w zwizku z typowymi dla Indii kopotami trawiennymi. Musz pozna ich imiona, nazwiska, musz wiedzie, skd pochodz. Bd chodzia z kartkami przyczepionymi do podkadki, robia notatki i stosownie je wykorzystywaa. Oto ja - wasza kierowniczka. Owszem, na tym stanowisku dostaje si pager. Kiedy zaczyna si pierwszy zjazd, szybko staje si oczywiste, e jestem wprost stworzona do tej pracy. Siedz przy stole powitalnym z plakietk Cze, mam na imi... , a ludzie, ktrych witamy, przybywaj z trzydziestu rnych krajw, niektrzy z nich to starzy wyjadacze, ale wielu nigdy wczeniej nie byo w Indiach. O dziesitej przed poudniem temperatura przekracza 32C, a przecie wikszo z nich spdzia ca noc w klasie turystycznej samolotw rnych linii. Niektrzy pojawiaj si w aramie z takim wyrazem

twarzy, jakby si wanie ocknli w baganiku samochodu i zupenie nie mieli pojcia, skd si tutaj wzili. Pragnienie transcendencji, ktre skonio ich do zgoszenia si na te duchowe wiczenia, ju dawno zostao zapomniane, prawdopodobnie wtedy, gdy w Kuala Lumpur zagubiono ich baga. S spragnieni, ale jeszcze nie wiedz, czy mog pi tutejsz wod. S godni, ale nie wiedz, o ktrej podaj lunch i gdzie jest jadalnia. Na ten tropikalny ar wszyscy s niestosownie ubrani, w sztuczne tworzywa i cikie buty. Nie wiedz, czy jest tutaj kto, kto mwi po rosyjsku. Ja mwi ociupin po rosyjsku... Potrafi im pomc. Jestem dobrze wyposaona. Wszystkie te czuki, jakie w swoim yciu wypuciam, a ktre nauczyy mnie odczytywa uczucia ludzi, caa ta intuicja, ktr w sobie rozwinam jako superwraliwe modsze dziecko, wszystkie umiejtnoci suchania, ktrych nabyam jako wspczujca barmanka i dociekliwa dziennikarka, caa wprawa w troszczeniu si o innych, jakiej nabraam, bdc czyj on, przyjacik... wszystko to skumulowao si, bym moga pomc tym porzdnym ludziom udwign trudne zadanie, jakiego si podjli. Przybywaj z Meksyku, Filipin, Afryki, Danii, z Detroit, a ja mam uczucie, jakbym patrzya na tamt scen z Bliskich spotka trzeciego stopnia, kiedy to Richard Dreyfuss i pozostali poszukiwacze gromadz si w gbi stanu Wyoming dla powodw, ktrych w ogle nie rozumiej, przycignici tam przybyciem statku kosmicznego. Ogarnia mnie zdumienie na widok ich odwagi. Ci ludzie pozostawili swoje rodziny i swoje ycie po to, by uda si do Indii i zatopi w ciszy pord zupenie sobie obcych ludzi. Nie wszyscy s do tego zdolni. Kocham ich wszystkich, automatycznie i bezwarunkowo. Kocham nawet tych upierdliwych. Potrafi za ich nerwicami dostrzec przeraliwy strach przed tym, co ich czeka, kiedy wkrocz w siedmiodniowy okres milczenia i medytacji. Kocham tego Hindusa, ktry przychodzi do mnie i z oburzeniem zgasza, e czterocalowej figurce hinduskiego boga Ganei, ktr zasta w swoim pokoju, brakuje jednej stopy. Jest wcieky, uwaa to za bardzo zy znak i chce, eby zabrano t figurk... najlepiej, jeli zrobi to bramin w trakcie tradycyjnie stosownej ceremonii oczyszczajcej. Pocieszam go i wysuchuj jego gniewnych sw, potem wysyam Tulsi do jego pokoju, eby zabraa t figurk, kiedy on pjdzie na lunch. Nastpnego dnia posyam mu licik, w ktrym wyraam nadziej, e teraz, kiedy ju nie ma uszkodzonego poska, czuje si lepiej, i przypominam, e zawsze kiedy bdzie czego potrzebowa, moe na mnie liczy; nagradza mnie szerokim umiechem, w ktrym wida ulg. On si po prostu boi. Ta Francuzka, ktra tak panikuje w zwizku ze swoj alergi na pszenic... ona te si boi. Argentyczyk, ktry chce spotkania z caym

personelem dziau hatha-jogi, bo nie wie, jak ma siedzie podczas medytacji, eby nie bolaa go kostka; on te tylko si boi. Oni wszyscy si boj. Zanurzajc si w cisz, wejd gboko we wasne umysy i dusze. Nawet dla dowiadczonego w medytacji czowieka jest to zupenie nieznajomy teren. Tam wszystko moe si wydarzy. Ich przewodniczk w tym dowiadczeniu bdzie cudowna kobieta, mniszka po pidziesitce, ktrej kady gest i sowo wyraa gbok empati, ale oni wci si boj, poniewa - niewane jak pena mioci jest ta mniszka - nie pjdzie z nimi tam, gdzie oni si udaj. Nikt tego nie moe zrobi. Akurat wtedy, kiedy rozpoczynaa si pierwsza sesja, dostaam list z Ameryki, od znajomego, ktry krci dla National Geographic filmy o dzikiej przyrodzie. Napisa mi, e wanie by w nowojorskim hotelu Waldorf-Astoria na wytwornej kolacji, wydanej dla uczczenia czonkw Klubu Odkrywcw. Pisa te, e to niezwyke uczucie znale si w towarzystwie takich odwanych ludzi, ktrzy tyle razy ryzykowali ycie, eby odkry najdalsze i najbardziej niebezpieczne zakamarki naszej planety, pasma grskie, kaniony, rzeki, oceaniczne gbie, pola lodowe i wulkany. Napisa, e tylu z nich zostao okaleczonych przez rekiny, w wyniku odmroe czy w innych strasznych okolicznociach. Potracili palce u rk, stp, nosy... Napisa: Nigdy nie widziaa tylu dzielnych ludzi zebranych w jednym miejscu w tym samym czasie. Pomylaam sobie: Niewiele widziae, Mike.

66
Tematem duchowych wicze i jednoczenie ich celem jest stan turija - ulotny, trudny do osignicia czwarty poziom ludzkiej wiadomoci. W typowym ludzkim dowiadczeniu, mwi jogini, wikszo z nas zawsze porusza si pomidzy trzema rnymi stanami wiadomoci - czuwania, marzenia sennego, snu bez marze. Istnieje jeszcze jeden poziom. Ten czwarty poziom jest wiadkiem wszystkich pozostaych, integraln wiadomoci, ktra wie ze sob te trzy pozostae stany. Jest to czysta inteligentna wiadomo, ktra potrafi na przykad - przekaza ci tre twoich snw rano po przebudzeniu. Ciebie nie byo, posza spa, ale kto pilnowa w tym czasie twoich snw... kim by ten wiadek? I kim jest ten, ktry zawsze znajduje si na zewntrz twojego aktywnego umysu, obserwujc jego myli? To po prostu Bg, mwi jogini. I jeli potrafisz przenie si w ten stan, w ktrym jeste zarwno

wiadkiem, jak wiadomoci, to moesz by z Bogiem przez cay czas. To nieprzerwane odczuwanie i przeywanie Boej obecnoci moe zdarzy si tylko na czwartym poziomie ludzkiej wiadomoci, nazywanym turija. Oto, jak moesz stwierdzi, czy osigna stan turija... musisz znajdowa si w stanie niezachwianej szczliwoci. Ten, kto yje ze rodka stanu turija, nie podlega zmianom nastroju, nie lka si upywu czasu, nie dotyka go adna strata. Nieskalany, czysty, lekki, spokojny, cichy, bezinteresowny, nieskoczony, odporny, niezachwiany, wieczny, nienarodzony, niezaleny, trwa w swojej wielkoci, gosz Upaniszady, opisujce tych, ktrzy osignli stan turija. Znani z historii wielcy wici, wielcy guru, wielcy prorocy... wszyscy oni yli w stanie turija, przez cay czas. Jeli za chodzi o reszt z nas, wikszo te tam bya, choby przez krtkie, ulotne chwile. Wikszo z nas, nawet jeli tylko przez dwie minuty swojego ycia, dowiadczya kiedy nie dajcego si niczym wytumaczy, zupenie przypadkowego uczucia penej bogoci, nie zwizanego z niczym, co akurat dziao si w wiecie zewntrznym. W jednej chwili czowiek jest zwyczajnym Joem, czapicym si przez swoje prozaiczne ycie, a potem nagle - co to takiego? - nic si nie zmienio, a przecie czujemy si dotknici ask, przeniknici zachwytem, przepenieni bogoci. Wszystko - bez najmniejszego powodu - jest nagle doskonae. Oczywicie u wikszoci z nas ten stan mija rwnie szybko, jak si pojawi. Zupenie jakby pokazano nam nasz wewntrzn doskonao, eby nas podrani, a zaraz potem staczamy si znw w rzeczywisto, ldujc na stosie naszych starych trosk i pragnie. Przez stulecia ludzie starali si przytrzyma ten stan upojnej doskonaoci za pomoc przernych rodkw zewntrznych narkotykw, seksu, wadzy, adrenaliny i kolekcjonowania piknych przedmiotw - ale nic z tego. Wszdzie szukamy szczcia, a jestemy niczym ten ebrak u Tostoja, ktry spdzi ywot, siedzc na garncu zota, ebrzc u przechodniw o grosze, niewiadom, e przez cay czas fortuna znajduje si pod nim. Twj skarb - twoja doskonao - ju znajduje si w tobie. Jednak eby po niego sign, musisz wydosta si z chaosu swojego umysu, porzuci pragnienia ego i wstpi do ciszy serca. Zabierze ci tam kundalini akti - najwysza boska energia. Po to wszyscy tutaj przybyli. Kiedy napisaam to zdanie, miaam na myli co takiego: Oto, dlaczego tych stu uczestnikw wicze duchowych przybyo z caego wiata do aramy w Indiach. Ale wici jogini i filozofowie zgodziliby si z szerokim znaczeniem tego mojego zapisanego zdania: Po to w s z y s c y tutaj przybyli. Wedug mistykw, to poszukiwanie pochodzcego od Boga bogostanu stanowi wyczny cel ludzkiego ycia. Dlatego tak ochoczo wybieramy si

na ten wiat i dlatego warto znosi wszystkie cierpienia i bl ycia... dla szansy dowiadczenia tej nieskoczonej mioci. A kiedy ju odnajdziemy bosko we wasnym wntrzu, czy potrafimy j utrzyma? Bo jeli potrafimy, to... b o g o . Spdzam mnstwo czasu z tyu wityni, czuwajc nad medytujcymi w pmroku i w cakowitej ciszy. Moim zadaniem jest dba o ich wygod, pilnie uwaa, czy nie maj kopotw, czy czego im nie potrzeba. Wszyscy zoyli luby milczenia na cay czas duchowego skupienia i kadego dnia wyczuwam, jak schodz coraz gbiej w to milczenie, a caa arama zastyga w ciszy. Z szacunku dla uczestnikw zjazdu wszyscy chodzimy na palcach, nawet posiki spoywamy w milczeniu. Nie ma adnych pogaduszek. Nawet ja zachowuj spokj. Ta gboka cisza jest jak bezgona ponadczasowo, ktrej na og czowiek dowiadcza dopiero okoo trzeciej nad ranem, kiedy jest zupenie sam... a przecie tutaj trwa ona przez cay dzie i ogarnia ca aram. Nie mam pojcia, co ta setka medytujcych myli czy czuje, wiem jednak, co chc przey, i nieustannie modl si za nich do Boga, dokonujc dziwnych transakcji w stylu: Prosz, daj tym cudownym ludziom te bogosawiestwa, jakie zarezerwowae dla mnie. Nawet nie prbuj medytowa w tym samym czasie, kiedy robi to nasi gocie; moim zadaniem jest mie na nich oko, a nie zajmowa si wasn drog duchow. Niemniej kadego dnia czuj, jak unosi mnie fala ich zbiorowej pobonoci. Tak wanie niektre drapiene ptaki unoszone przez prdy rozgrzanego powietrza docieraj o wiele wyej, ni byyby w stanie pofrun o wasnych siach. Nie naley zatem si dziwi temu, co si wydarzyo. Pewnego czwartku na tyach wityni, w trakcie penienia swoich obowizk w - z przyczepion plakietk i w ogle - przenosz si nagle przez portal wszechwiata, by opa na sam rodek doni Boga.

67
Jako czytelniczka i osoba poszukujca zawsze odczuwam frustracj w takim wanie momencie czyich duchowych wspomnie - kiedy ten kto opuszcza czas i miejsce i zlewa si z nieskoczonoci. Od Buddy przez wit Teres, mistykw sufickich do mojej guru... tyle wspaniaych osb przez cae stulecia starao si wyrazi sowami, jakie to jest uczucie - sta si jednoci z Bogiem, mnie jednak te opisy nigdy nie wystarczay. Czsto napotyka si to

irytujce wyraenie nie dajcy si opisa, uywane wanie przy prbie opisania tego zdarzenia. Jednak nawet najbardziej wymowni sprawozdawcy tego religijnego przeycia - jak Rumi, perski poeta mistyczny, ktry pisa o rezygnacji z wszelkich wysikw i uczepieniu si boskiego rkawa, czy Hafez, ktry powiedzia, e on i Bg stali si niczym dwaj otyli mczyni mieszkajcy na maej dce - wpadamy cigle na siebie i wybuchamy miechem - nawet ci dwaj poeci nie uatwiaj mi zrozumienia. Nie chc o tym czyta; ja te chc to poczu. Sri Ramana Maharshi, uwielbiany hinduski guru, mia dugie przemowy do swoich uczniw na temat przey transcendentnych i zawsze koczy je poleceniem: A teraz przekonajcie si o tym sami. Wanie si przekonaam. I nie chc mwi, e to, czego dowiadczyam tamtego czwartkowego popoudnia w Indiach, byo nie do opisania, cho rzeczywicie byo. Sprbuj to jednak wyjani. Ujmujc rzecz prosto, przeleciaam przez tunel czasoprzestrzenny Absolutu i w tym pdzie nagle dokadnie zrozumiaam, jak funkcjonuje wszechwiat. Opuciam swoje ciao, opuciam pokj, opuciam planet, przekroczyam czas i znalazam si w pustce. Byam wewntrz tej pustki, ale byam te pustk i na ni patrzyam, wszystko jednoczenie. Ta pustka bya miejscem bezgranicznego spokoju i mdroci. Bya wiadoma i inteligentna. Bya Bogiem, co oznacza, e ja znajdowaam si wewntrz Boga. Ale nie w trywialny, fizyczny sposb... adna tam Liz Gilbert wbita we fragment minia udowego Boga. Ja byam po prostu czci Boga. Oprcz tego, e byam Bogiem. Byam zarwno malek czstk wszechwiata, jak i byam dokadnie tego samego co on rozmi aru. (Wszyscy wierz, e kropla rozpywa si w oceanie, ale mao kto wie, e ocean rozpywa si w kropli, napisa mdrzec Kabir... a ja mog osobicie potwierdzi prawdziwo jego sw.). To, co odczuwaam, nie byo halucynogenne. Byo bardzo konkretnym wydarzeniem. To byo niebo, tak. To bya najgbsza mio, jakiej kiedykolwiek doznaam, przekraczajca wszystko, co mogam sobie kiedykolwiek wyobrazi, ale nie towarzyszya jej ani euforia, ani ekscytacja. Nie pozostao we mnie do ego ani arliwoci, by wytworzy eufori i ekscytacj. To byo po prostu oczywiste. To jakby dugo przyglda si czemu, co jest zudzeniem, wysilajc wzrok, by przejrze t sztuczk, i nagle wszystko staje si jasne, i prosz... teraz widzisz to wyranie!... te dwa wazony s w rzeczywistoci dwiema twarzami. I kiedy ju raz zobaczysz rzeczywisto, nigdy nie przestaniesz jej widzie. Wic to jest Bg - pomylaam. - Winszuj poznania. Miejsca, w ktrym staam, nie da si opisa jako czego ziemskiego. Nie byo ani ciemne, ani jasne, ani due, ani mae. Nie byo te miejscem i cile rzecz ujmujc, ja tam nie staam i nie byam ju ja. Nadal miaam swoje myli, ale byy one takie skromne i spokojne,

i byy obserwacjami. Niezachwiane wspodczuwanie wizao mnie ze wszystki m i wszystkimi, a jednoczenie nieco dziwnie i zabawnie byo zastanawia si, czy mona kiedykolwiek czu co innego. Bawiy mnie te moje dawne wyobraenia co do tego, kim i jaka jestem. Jestem kobiet, pochodz ze Stanw Zjednoczonych, jestem gadu i pisark wszystko to wydawao mi si takie sodkie i przestarzae. Wyobracie sobie, eby wciska si w mizerne ramki takiej tosamoci, kiedy mona dowiadcza wasnego bezmiaru. Zastanawiaam si, dlaczego cae ycie uganiam si za szczciem, kiedy przez cay ten czas ta bogo znajduje si tutaj? Nie wiem, jak dugo unosiam si w tym cudownym eterze zjednoczenia, nim uderzya mnie naga myl: Chc, by byo tak ju zawsze! I w tym momencie zaczam si stamtd wynurza. Jedno mae swko - chc! - i zaczam osuwa si z powrotem na ziemi, Wtedy dopiero mj umys zacz naprawd protestowa - Nie, nie chc std odchodzi! - i zelizgiwaam si dalej. Chc! Nie chc! Chc! Nie chc! Czuam, jak kadym powrotem tych rozpaczliwych myli przeszywam kolejn warstw iluzji, niczym bohater z komediowego filmu akcji, ktry spadajc z dachu budynku, przelatuje kolejno przez kilka markiz. Ten powrt bezuytecznego pragnienia umieszcza mnie z powrotem w moich maych ramkach, przywraca mojej miertelnej powoce, mojemu ograniczonemu komiksowemu wiatu. Przygldaam si powrotowi ego, ktre pojawiao si stopniowo, tak jak polaroidowe zdjcie, z kad chwil coraz wyraniejsze - oto twarz, zmarszczki wok ust, oto brwi - tak, ju gotowe: mamy peen obraz caej dawnej mnie. Poczuam trwog, al wywoany utrat tego boskiego dowiadczenia. Oprcz tej trwogi wyczuwaam jednak take obecno wiadka, siebie starszej i mdrzejszej, i ona po prostu pokrcia gow i umiechna si, wiedzc jedno: Skoro wierzyam, e ten bogostan moe mi by odebrany, to najwyraniej jeszcze go nie rozumiaam. I dlatego nie byam jeszcze gotowa, by zamieszka w nim na stae. Musz wicej wiczy. I w tym momencie, kiedy sobie to uwiadomiam, Bg mnie puci, pozwoli przelizgn si midzy swoimi palcami, egnajc mnie tym ostatnim krzepicym, bezgonym przesaniem: Moesz tu powrci, kiedy w peni zrozumiesz, e zawsze tutaj jeste.

68
Medytacje zakoczyy si dwa dni pniej i wszyscy wyszli z krgu milczenia. Trudno policzy uciski, jakimi obdarzyli mnie wdziczni za pomoc ludzie. Ale nie! To ja w a m dzikuj! - powtarzaam, za z powodu niestosownoci tych sw, niemonoci wyraenia w peni tego, jak jestem wdziczna za to, e ponieli mnie a do takich wyyn. Tydzie pniej przybya nastpna setka na duchowe wiczenia i powtrzyy si nauki, i odwane wysiki kolejnych osb starajcych si dotrze do wasnego wntrza, i to wszechogarniajce milczenie. Tymi te si opiekowaam i prbowaam im pomc na wszystkie moliwe sposoby i kilkakrotnie wlizgnam si z nimi w stan turija. A potem mogam si tylko mia, kiedy wielu z nich po wyjciu z medytacji mwio mi, e pojawiaam si im jako szybujca w milczeniu eteryczna posta. Czy to wic by ten ostatni art aramy ze mnie? Czy rzeczywicie dopiero kiedy nauczyam si akceptowa swoj haaliw, gadatliw, towarzysk natur i w peni wyzyskaam swoj wewntrzn naczeln hostess... dopiero wtedy ostatecznie mogam si sta tym cichym dziewczciem z tyu wityni? Podczas tych ostatnich tygodni mojego pobytu w aramie ogarna mnie melancholia podobna do tej, jak si czuje pod koniec letniego obozu. Codziennie kolejni ludzie z bagaami wsiadali do autobusu i odjedali. Nastpni ju nie przyjedali. By ju prawie maj, najgortsza pora roku w Indiach i arama zwalniaa tempo ycia. Nie planowano kolejnych dni skupienia, wic dostaam inne stanowisko, tym razem w Biurze Rejestracji, gdzie miaam czce sodycz z gorycz zajcie oficjalnego odhaczania w komputerze wszystkich moich ju nieobecnych przyjaci. Dzieliam biuro z zabawn by fryzjerk z Madison Avenue. Razem oddawaymy si porannym modlitwom, tylko we dwie piewaymy nasz hymn do Boga. Mogybymy dzisiaj podkrci troch tempo? - spytaa fryzjerka ktrego dnia. - I moe zapiewa o oktaw wyej? ebym nie brzmiaa jak uduchowiona wersja Counta Basiego? Teraz mam znacznie wicej czasu dla siebie. Codziennie spdzam cztery do piciu godzin w grotach medytacyjnych. Potrafi siedzie tam naprawd dugo, czujc si dobrze sama ze sob, oddzielona od swojego ycia na ziemi. Czasami moje medytacje s surrealistycznym i fizycznym przeywaniem akti - z caym tym skrcajcym krgosup i

gotujcym krew w yach szalestwem. Staram si jak najmniej mu opiera. Innymi razy dowiadczam sodkiego, spokojnego zadowolenia i tak te jest dobrze. Mj umys wci formuuje zdania i myli wci wykonuj swj may popisowy taniec, ale ja ju tak dobrze znam te ukady, e zupenie przestay mi przeszkadza. Moje myli przypominaj starych ssiadw, nieco uciliwych, ale w sumie ujmujcych - pastwo Gadulscy i ich troje durnych dzieci, Ple, Ple i Ple. Ale oni mi nie przeszkadzaj. W tej okolicy jest miejsce dla nas wszystkich. Jeli chodzi o jakie inne zmiany, ktre mogy zaj we mnie podczas tych kilku ostatnich miesicy, to pewno ich jeszcze nie odczuwam. Moi przyjaciele, ktrzy przez dugi czas oddawali si jodze, mwi, e wpyw, jaki arama na nas wywara, dostrzegam y, kiedy j opucimy i wrcimy do normalnego ycia. Dopiero wtedy - powiedziaa bya zakonnica z RPA - zaczniesz zauwaa, jak twoje wntrze przemeblowano. Prawd mwic, w tej chwili nie jestem pewna, jak ma wyglda to moje normalne ycie. Chodzi o to, e moe niedugo wprowadz si do tego sdziwego szamana z Indonezji... czy to jest moje normalne ycie? Bardzo moliwe, kto wie? W kadym razie moi przyjaciele mwi, e zmiany ujawniaj si pniej. Mona odkry, e utrzymujce si latami obsesje przestay nas gnbi albo e rne gboko zakorzenione, niedobre nawyki znikny bez ladu. Irytujce drobiazgi, doprowadzajce nas kiedy do szau, przestay stanowi problem, a cikiej niedoli, ktrej dawniej dowiadczalimy z przyzwyczajenia, teraz nie tolerujemy nawet przez pi minut. Toksyczne zwizki s przewartociowywane albo zrywane, a do twojego wiata zaczynaj przybywa radoniejsi ludzie, nioscy ze sob wicej dobrego. Ubiegej nocy nie mogam spa. Nie z niepokoju, ale z powodu radosnej niecierpliwoci. Ubraam si i poszam pospacerowa po ogrodzie. Soczycie dojrzay ksiyc w peni unosi si nade mn, powlekajc wszystko metaliczn powiat. Powietrze przesycaa wo jaminu, a take upojny zapach unoszcy si z oszaamiajcego krzewu, ktry r ozkwita jedynie noc. Byo tylko nieco mniej parno ni w dzie. Spowita ciepym powietrzem, uwiadomiam sobie: Jestem w Indiach. Jestem w sandaach i w Indiach! Zboczyam ze cieki na k i pobiegam przez posrebrzone wiatem ksiyca trawy. Moje ciao tryskao zdrowiem i energi po tych wszystkich miesicach jogi, wegetariaskich potraw i wczesnego zasypiania. Moje sanday lekko powistyway na zroszonej trawie i by to jedyny dwik w caej dolinie. Rozradowana podbiegam do kpy eukaliptusw rosnc ych w rodku parku (gdzie, jak mwi, staa kiedy staroytna witynia ku czci boga Ganei - tego, ktry usuwa przeszkody), objam jedno z drzew, wci ciepe od aru dnia, i ucaowaam je

namitnie. Chc powiedzie, e zrobiam to z caego serca, nie mylc wcale, e tak wanie wyglda najgorsza zmora wszystkich amerykaskich rodzicw, ktrych dzieci ucieky do Indii, eby si odnale. Truchlej na myl, e to si skoczy na orgiach z drzewami w wietle ksiyca. Mio, ktr czuam, bya czysta. Bya pobona. Rozejrzaam si po cienistej dolinie i nie zobaczyam niczego, co nie byoby Bogiem. Byam tak gboko, niezmiernie szczliwa. Pomylaam sobie: Czymkolwiek jest to uczucie... jest tym, o co si modliam. I do niego si modliam.

69
A przy okazji znalazam swoje sowo. Oczywicie ja, ml ksikowy, natrafiam na nie w bibliotece. Zastanawiaam si nad moim sowem od tamtego rzymskiego popoudnia, kiedy mj woski przyjaciel Giulio powiedzia, e sowem Rzymu jest SEKS, i spyta, jak brzmi moje. Nie znaam wtedy odpowiedzi, ale wykombinowaam sobie, e wczeniej czy pniej to sowo samo si pojawi, a wtedy na pewno je rozpoznam. Zobaczyam je wic w ostatnim tygodniu pobytu w aramie. Czytaam dawne teksty o jodze i natrafiam na wzmiank o staroytnych poszukiwaczach duchowoci. W tekcie pojawio si sanskryckie sowo: ANTEWASIN. Oznacza ono tego, ktry yje na granicy. W dawnych czasach by to opis dosowny. Okrela osob, ktra porzucia pene zgieku wiatowe ycie, by uda si na skraj lasu, gdzie zamieszkiwali duchowi mistrzowie. Antewasin przestawa by wieniakiem... nie by ju gow rodziny wiodc zwyczajny ywot. Nie by te jeszcze transcendentem... jednym z tych w peni zrealizowanych mdrcw, ktrzy yj gboko w niezbadanych lasach. Antewasin by kim pomidzy. Mieszkacem pogranicza. Mieszka na granicy obydwu wiatw, ale patrzy w stron nieznanego. I by uczonym. Kiedy przeczytaam wytumaczenie tego sowa, tak si tym podekscytowaam, e a wydaam cichy okrzyk. To twoje sowo, dziecinko! Oczywicie w dzisiejszych czasach zarwno niezbadany las, jak i granica byyby okreleniami uytymi przenonie. Mimo to mona tam zamieszka. Mona y na tej migotliwej linii pomidzy starym myleniem a nowym rozumieniem i stale si uczy. W sensie metaforycznym jest to granica, ktra stale si

przesuwa... kiedy si do niej zbliasz swoimi rozwaaniami i dokonaniami, ten tajemniczy las nieznanego zawsze znajduje si o kilka stp przed tob, musisz wic podrowa z niewielkim bagaem, eby nady za nim. Musisz by zawsze gotowy, ruchliwy i gibki. Nawet nieco liski. Co zabawne, zaledwie dzie wczeniej mj przyjaciel hydraulik/poeta z Nowej Zelandii opuszcza aram i na odchodnym wrczy mi poegnalny wierszyk o moich podrach. Zapamitaam go:

Elizabeth,

tkwica

pomidzy

Woskimi frazami i snami o Bali, Elizabeth, ni to, ni owo, Czasami liska jak ryba...

W ostatnich latach tyle czasu powiciam zastanawianiu si, kim mam by. on? Matk? Kochank? Seksualn abstynentk? Woszk? Obartuchem? Podrniczk? Artystk? Jogink? Naprawd jednak nie jestem adn z tych osb, przynajmniej nie w caoci. I nie jestem te zwariowan ciotk Liz. Jestem po prostu lisk antena-sin - tkwic pomidzy - uczennic na przesuwajcej si nieustannie granicy w pobliu cudownego, przeraajcego lasu nowych spraw.

70
Wierz, e jdrem wszystkich religii wiata jest pragnienie odkrycia jakiej porywajcej metafory. Kiedy czowiek chce uzyska jedno z Bogiem, to tak naprawd stara si odsun od spraw ziemskich i przej do wiecznych (z wioski do lasu, mona by rzec, jak ante-wasin) i trzeba mie jak wspania ide, ktra nas tam przeniesie. Musi by ona wielka, ta metafora... naprawd wielka i potna, bo przecie musi ci przenie niezwykle daleko. Musi by najwiksz odzi, jak mona sobie wyobrazi. Rytuay religijne czsto rozwijaj si z mistycznych eksperymentw. Jaki dzielny zwiadowca wyrusza na poszukiwanie nowej cieki wiodcej do Boga, dowiadcza transcendentnego przeycia i wraca do domu jako prorok. Przynosi swojej spoecznoci opowieci o niebie oraz mapy, za pomoc ktrych mona tam trafi. Inni powtarzaj sowa,

dziaania, modlitwy albo uczynki tego proroka, eby rwnie odby t drog. Czasami to dziaa... czasami ta sama, dobrze znana kombinacja sylab i praktyk religijnych powtarzana przez pokolenia moe przenie ludzi na t drug stron. A czasami si nie udaje. Nieuchronnie nawet najbardziej oryginalne nowe idee twardniej w dogmaty albo przestaj wystarcza. Hindusi z tych okolic opowiadaj ku przestrodze bajk o wielkim witym, ktrego w aramie zawsze otaczali lojalni zwolennicy. wity i jego uczniowie wiele godzin dzienni e powicali medytacjom. By tylko jeden kopot. Kotek witego przechadza si po wityni, miauczc i mruczc, czym przeszkadza wszystkim w medytacji. Zatem w wity, w swojej praktycznej mdroci, nakaza, eby na czas medytacji przywizywa zwierz na zewntrz do supa. Stao si to zwyczajem - najpierw przywizywano kota, nastpnie medytowano o Bogu. Lata mijay, a zwyczaj utrwali si i sta rytuaem religijnym. Nikt nie zacz medytowa, pki nie przywizano kota do supa. A pewnego dnia kot zdech. Uczniowie witego wpadli w panik. Nastpi powany kryzys religijny - jak maj teraz medytowa, bez kota przy supie? Jak maj dotrze do Boga? W ich umysach kot sta si niezbdnym rodkiem do celu. Uwaajcie, ostrzega ta opowie, eby nie popa w obsesj zwizan z powtarzaniem rytuaw religijnych dla zasady. Szczeglnie w tym podzielonym wiecie - gdzie koalicje talibw i chrzecijan nadal tocz wojn o midzynarodowy znak handlowy, dajcy prawo do sowa Bg, oraz o to, kto jest w posiadaniu waciwych rytuaw, za pomoc ktrych mona do Boga dotrze - warto pamita, e przywizywanie kota do supa nie zawiodo nikogo do transcendencji, e moe si to sta jedynie za spraw pojedynczego czowieka pragncego dozna wiecznego wspodczuwania istoty boskiej. W sprawach dotyczcych Boga elastyczno jest rwnie istotna jak dyscyplina. Zatem waszym zadaniem, jeli zechcecie je podj, jest poszukiwanie tych metafor, rytuaw i nauczycieli, ktrzy pomog wam zbliy si do Boga. Pisma jogiczne mwi, e Bg reaguje zarwno na uwicone modlitwy, jak i na inne sposoby modlenia si miertelnikw... jeli tylko jest w tym szczero. Jak czytamy w upaniszadach: Ludzie wybieraj rne cieki, proste i krte, zgodnie ze swoim usposobieniem, w zalenoci od tego, ktr uwaaj za najlepsz lub najbardziej odpowiedni... i wszyscy oni docieraj do Ciebie, podobnie jak rzeki wpadaj do oceanu. Oczywicie innym celem religii jest nadanie sensu naszemu nieuporzdkowanemu wiatu i wyjanienie niezrozumiaych spraw, codziennie rozgrywajcych si na naszych oczach: niewinni cierpi, podli s wynagradzani... jak mamy to rozumie? Tradycja Zachodu gosi: To wszystko zostanie uregulowane po mierci, w niebie i w piekle. (Wszelka

sprawiedliwo bdzie wymierzona przez kogo, kogo James Joyce nazywa Bogiem Katem... ktry z wyyn swojego tronu sdzi z ojcowsk surowoci, karzc zo i nagradzajc dobro.). Na Wschodzie natomiast upaniszady z lekcewaeniem traktuj wszelkie wysiki zrozumienia chaosu naszego wiata. Nie s nawet pewne, e wiat rzeczywicie jest chaotyczny, zauwaaj natomiast, e taki moe nam si tylko wydawa z powodu naszych ograniczonych moliwoci widzenia. Teksty te nie obiecuj nikomu sprawiedliwoci ani pomsty, cho mwi, e kade dziaanie niesie za sob konsekwencje... naley wic postpowa rozsdnie. Te konsekwencje nie musz pojawi si szybko. Joga zawsze postrzega wszystko w duszej perspektywie. Co wicej, upaniszady daj do zrozumienia, e ten tak zwany chaos moe mie w rzeczywistoci bosk funkcj, nawet jeli tego nie moemy zauway: Bogowie gustuj w zagadkach, a nie lubi oczywistoci. Zatem najlepsze, co moemy zrobi w zderzeniu z niezrozumiaym i niebezpiecznym wiatem, to wiczy rwnowag w e w n t r z n ... niewane, jakie szalestwo nas otacza. Sean, praktykujcy jog waciciel gospodarstwa mleczarskiego z Irlandii, wyjani mi to w ten sposb: Wyobra sobie, e wszechwiat jest ogromn wirujc machin. Naley sta blisko jej rdzenia - w samej piacie koa - nie na obrzeach, gdzie obroty s szalone, gdzie mona zosta poszarpanym i zwariowa. Ta piasta, orodek spokoju... to twoje serce. Tam wanie, w twoim wntrzu mieszka Bg. Przesta wic szuka odpowiedzi w wiecie. Skieruj si do tego centrum, a odnajdziesz spokj. To bya najbardziej sensowna koncepcja dotyczca sfery duchowej, z jak si zetknam. W moim przypadku ona dziaa. I jeli kiedy znajd co, co bdzie dziaao lepiej, zapewniam was... skorzystam z tego. W Nowym Jorku mam wielu przyjaci, ktrzy nie s religijni. Powiedziaabym nawet, e dotyczy to wikszoci z nich. Albo odeszli od duchowych nauk z modoci, albo te dorastali bez Boga. Naturalnie niektrych z nich nieco wkurzaj moje najnowsze prby osignicia witoci. Oczywicie dowcipkuj. Jak Bobby, ktry robic porzdek w moim komputerze, rzuci artem: Bez obrazy dla twojej aury, ale ty nadal gwno wiesz na temat cigania danych. Radz sobie z tymi dowcipami. Te uwaam, e to wszystko jest zabawne. Jasne, e tak. Widz natomiast u swoich przyjaci, w miar jak przybywa im lat, tsknot za c z y m , w co mogliby wierzy. Tsknota ta natrafia jednak na wiele przeszkd, cznie z ich intelektem i zdrowym rozsdkiem. Niezalenie od swojego intelektu, ci ludzie cigle yj w swoich wiatach, ktre chwiej si niebezpiecznie, nawiedzane kolejnymi szalonymi,

niszczycielskimi i zupenie bezsensownymi wstrzsami. Wszyscy dowiadczamy w yciu zarwno wielu cierpie, jak radoci i te gbokie przeycia powoduj, e kiedy chcemy podnie lament albo wyrazi wdziczno lub szuka zrozumienia, potrzebujemy jakiego duchowego ta. Problem w tym... co wyznawa, do kogo si modli? Mojemu bliskiemu przyjacielowi umara matka, a wkrtce potem urodzio si jego pierwsze dziecko. Po tej koincydencji cudu i straty mj przyjaciel poczu pragnienie odwiedzenia jakiego witego miejsca albo odprawienia jakiego rytuau, eby mc sobie poradzi z emocjami. By wychowany w rodzinie katolickiej, jednak jako dorosy nie wyobraa sobie powrotu do tamtego Kocioa. (Ju nie potrafi w to wierzy - owiadczy wiedzc to, co wiem.). Oczywicie byby zaenowany, gdyby mia przej na hinduizm lub buddyzm, lub na co rwnie cudacznego. Co wic mg zrobi? Jak mi powiedzia: Nie powinno si dobiera religii do siebie. Jest to podejcie, ktre w peni szanuj, tyle e si absolutnie z nim nie zgadzam. Uwaam, e mamy prawo wybiera tam, gdzie chodzi o poruszenie naszego ducha i o odnalezienie spokoju w Bogu. Uwaam, e wolno nam swobodnie poszukiwa wszelkich metafor, jakie mog przenie nas przez t ziemsk rozpadlin, kiedy tylko potrzebujemy transportu lub te pokrzepienia. Nie ma najmniejszego powodu do zaenowania. Bo tak przecie wyglda historia poszukiwania witoci przez ludzko. Gdyby nie byo ewolucji w poszukiwaniu Boga, mnstwo z nas nadal darzyoby czci zote poski egipskich kotw. A w tej ewolucji arbitralny wybr odgrywa do istotn rol. Bierzesz to, co dziaa, skdkolwiek, i podasz w stron wiata. Indianie Hopi wierzyli, e kada religia wiata posiada jedn duchow ni i te nici nieustannie si wzajemnie szukaj, eby si poczy. A kiedy ju w kocu wszystkie zostan ze sob splecione, utworz powrz, ktry wycignie nas z tego mrocznego cyklu historii w inn sfer. W czasach bardziej wspczesnych Dalajlama powtrzy t sam koncepcj, wielokrotnie zapewniajc swoich zachodnich suchaczy, e nie musz stawa si tybetaskimi buddystami, by by jego uczniami. Zachca ich, eby czerpali penymi garciami z buddyzmu i wczali te koncepcje we wasne praktyki religijne. Nawet w najmniej prawdopodobnych i najbardziej konserwatywnych miejscach czasami komu przyjdzie do gowy, e moe jednak Bg jest wikszy od tego, czego nauczyy nas nasze ograniczone doktryny religijne. W roku 1954 sam papie Pius XI wysa delegacj Watykanu do Libii z nastpujc pisemn instrukcj: Nie sdcie, e udajecie si do Niewiernych. Muzumanie te uzyskuj zbawienie. Nieskoczone s drogi Opatrznoci.

Czy nie jest to sensowne? e nieskoczono, w rzeczy samej... jest nieskoczona? e nawet najwitsi pord nas w danym momencie zdolni s widzie jedynie porozrzucane fragmenty obrazu wiecznoci? I e by moe, gdybymy pozbierali i poukadali te kawaki, zaczaby si nam ukazywa opowie o Bogu, ktra przypominaaby kadego i zawieraa w sobie wszystkich? I czy tsknota kadego z nas za transcendencj nie jest czci tego wielkiego, prowadzonego przez ludzko poszukiwania Boga? Czy nie mamy prawa trwa w tym poszukiwaniu, dopki nie zbliymy si bardziej do rda tego, co nas zadziwia? Nawet jeli oznacza to przyjazd do Indii i caowanie drzew w wietle ksiyca? Innymi sowy, to moja sytuacja. Ja w centrum uwagi. Dokonuj wyboru swojej religii.

71
Mj samolot odlatuje o czwartej rano, co jest do charakterystyczne dla sposobu, w jaki Indie funkcjonuj. Postanawiam w ogle nie spa, tylko spdzi noc w jednej z grot medytacyjnych na modlitwie. Z natury nie jestem osob, ktra przesiaduje po nocach, co we mnie kae mi jednak spdzi te ostatnie godziny w aramie, nie pic. W yciu robiam ju przerne rzeczy. Zdarzyo mi si nie spa przez ca noc, poniewa... kochaam si z kim, kciam, jechaam gdzie daleko samochodem, taczyam, pakaam, zamartwiaam (a czasami wszystko to naraz, jednej nocy)... nigdy jednak nie powiciam nocnego snu wycznie dla modlitwy. Czemu by wic nie teraz? Pakuj torb i zostawiam przy drzwiach wityni, ebym moga j chwyci, kiedy przed witem przyjedzie takswka. A potem id zboczem wzgrza i wchodz do groty. Jestem tam sama, siadam jednak w miejscu, z ktrego widz du fotografi Swamidiego, mistrza mojej guru, zaoyciela tej aramy, lwa, ktry odszed dawno temu, ale jako nadal jest tutaj. Zamykam oczy i pozwalam, by mantra przysza do mnie sama. Zstpuj po drabinie, do wasnego orodka spokoju. Kiedy ju tam jestem, czuj, jak wiat staje w miejscu, tak jak chciaam, kiedy miaam dziewi lat i rozpaczaam z powodu bezlitosnej nieuchronnoci mijajcego czasu. W moim sercu zegar si zatrzymuje, a kartki kalendarza przestaj sfruwa ze ciany. Siedz w niemym zadziwieniu, e teraz to wszystko pojmuj. Nie modl si zwyczajnie. Ja s t a a m s i modlitw. Mog przesiedzie tutaj ca noc.

I tak robi. Nie wiem, co budzi moj czujno, kiedy przychodzi czas przyjazdu takswki. Przez kilka godzin siedz zastyga w kompletnym bezruchu i nagle czuj szturchnicie, a kiedy spogldam na zegarek, jest pora, by i. Wstaj wic i skadam ukon przed fotografi Swamidiego - apodyktycznego, cudownego, pomiennego. A potem wsuwam karteczk pod dywan, tu przed jego wizerunkiem. Na kartce s dwa wiersze, ktre napisaam podczas moich czterech miesicy w Indiach. To moje pierwsze prawdziwe wiersze w yciu. Hydraulik z Nowej Zelandii zachci mnie, ebym poprbowaa si w poezji... i oto rezultat. Jeden z wierszy napisaam zaledwie po miesicu pobytu w aramie. Ten drugi - dzisiejszego ranka. W przestrzeni pomidzy tymi dwoma wierszami odnalazam cae poacie aski.

72
Dwa wiersze z aramy w Indiach

Pierwszy

Caa ta gadka o nektarze i o bogoci zaczyna mnie wkurza. Nie wiem jak ty, mj przyjacielu, Ale moja cieka do Boga to nie wo kadzida. To kot wpuszczony do gobnika, I ja jestem tym kotem... ale te tymi, ktre podnosz wrzask przygwodone.

Moja cieka do Boga to bunt robotnika, Nie bdzie spokoju, pki nie utworz zwizku. Ich pikieta jest taka grona, Gwardia Narodowa nie zbliy si do nich.

Moj ciek ubi przede mn do nieprzytomnoci Drobny niady czowiek, ktrego nigdy nie widziaam, Ktry ciga Boga przez cae Indie, po kolana w bocie, Boso i na godniaka, z malari we krwi, pi w bramach, pod mostami... bezdomny, Zmierzajcy do domu. A teraz ciga mnie, mwic: Rozumiesz ju, Liz? Co oznacza ZMIERZA DO DOMU? Co znaczy ZMIERZA?

Drugi

A przecie. Gdyby mona byo nosi spodnie zrobione Ze wieo skoszonej tutaj trawy, Robiabym to.

Gdyby mona byo caowa si namitnie Z kadym eukaliptusem w Gaju Ganei, Przysigam, robiabym to.

Ostatnio pociam si ros, Pozbywaam toksyn, Ocieraam brod o kor drzewa, Biorc je za nog mojego mistrza.

Nie mog dotrze wystarczajco gboko.

Gdyby mona byo je tutejsz gleb Podawan na ptasich gniazdach,

Zjadabym tylko poow, A na reszcie przespaa ca noc.

KSIGA TRZECIA

Indonezja czyli Nawet tam w majtkach czuj si inaczej czyli trzydzieci sze opowieci o poszukiwaniu rwnowagi

73
Jeszcze nigdy w yciu nie zdarzyo mi si dziaa tak zupenie bez planu jak wtedy, kiedy wybraam si na Bali. W caej historii mojego beztroskiego podrowania nigdzie nie pojawiam si w sposb tak bardzo niefrasobliwy. Nie wiem, gdzie bd mieszkaa ani co bd robia, nie wiem, jaki jest kurs waluty, nie mam pojcia, jak zapa na lotnisku takswk... zreszt i tak nie wiem, dokd ta takswka miaaby mnie zawie. Nikt na mnie nie czeka. W Indonezji nie mam przyjaci ani nawet przyjaci przyjaci. Pojawia si jeszcze jeden problem, bdcy rezultatem podrowania ze zdezaktualizowanym przewodnikiem, do ktrego zreszt i tak nie zajrzaam: okazuje si, e nie mog sobie siedzie w Indonezji przez cztery miesice, tak jak bym chciaa. Dowiaduj si ju n a miejscu, e mam prawo tylko do jednomiesicznej wizy turystycznej. Nie przyszo mi wczeniej do gowy, e indonezyjski rzd mgby nie by zachwycony perspektyw goszczenia mnie w swoim kraju tak dugo, jak bd miaa fantazj w nim pozosta. Kiedy miy przedstawiciel urzdu imigracyjnego przystawia mi w paszporcie piecztk zezwalajc na trzydziestodniowy pobyt na Bali, pytam go najuprzejmiej jak potrafi, czy nie mogabym zatrzyma si tutaj duej. - Nie - odpowiada najuprzejmiej jak potrafi. Balijczycy syn z uprzejmoci. - No bo mam tu zosta trzy czy cztery miesice - mwi. Nie wspominam, e chodzi o p r z e p o w i e d n i ... nie wyjaniam, e przed dwoma laty, podczas trwajcego dziesi minut seansu czytania z rki, sdziwy i zapewne obkany szaman przepowiedzia mi trzy- lub czteromiesiczny pobyt tutaj. Nie bardzo wiem, jak to wyjani. Jakie tak naprawd byy sowa szamana? Czy rzeczywicie powiedzia, e wrc na Bali i zamieszkam u niego na trzy albo cztery miesice? Czy faktycznie powiedzia zamieszkasz u mnie? Czy moe chcia tylko, ebym kiedy, bdc w okolicy, wpada do niego i daa mu nastpne dziesi dolcw za kolejne wrenie z rki? Czy powiedzia, e w r c czy e p o w i n n a m wrci? Czy naprawd powiedzia: I nie masz co zwleka, bo bd czeka, czy byo to co innego?

Nie kontaktowaam si z nim od tamtego wieczoru. Zreszt i tak bym nie wiedziaa, jak to zrobi. Jaki on mg mie adres? Szaman, Na Swojej Werandzie, Bali, Indonezja? Nie wiem nawet, czy jeszcze yje. Pamitam, e dwa lata temu, kiedy si spotkalimy, wyglda na bardzo sdziwego; od tamtego czasu wszystko si mogo zdarzy. Na pewno wiedziaam tylko, jak si nazywa - Ketut Liyer - i pamitaam, e mieszka w wiosce bardzo blisko miasteczka Ubud. Nie pamitaam nazwy tej wioski. Moe powinnam bya przemyle to wszystko dokadniej.

74
Bali okazuje si do atwym terenem dla podrnika. To nie jest tak, jakbym bez najmniejszego pojcia o niczym wyldowaa gdzie w Sudanie. Tutaj mamy do czynienia z wysp, w przyblieniu rozmiarw Delaware, na dodatek chtnie odwiedzan przez turystw. To miejsce tylko czeka, eby nam pomc; czowiek Zachodu z kart kredytow bez problemu sobie tutaj poradzi. Po angielsku mwi wszdzie i chtnie. (Co przyjmuj z uczuciem ulgi i poczuciem winy. W ostatnich miesicach moje synapsy mzgowe tak si przeciyy wysikiem zwizanym z nauk wspczesnego woskiego i staroytnego sanskrytu, e nie jestem w stanie wzi na siebie zadania uczenia si indonezyjskiego ani jeszcze trudniejszego balijskiego - jzyka bardziej zawiego ni marsjaski. ). Naprawd pobyt tutaj to procizna. Pienidze mona wymieni na lotnisku, bez trudu znale takswk z uprzejmym kierowc, ktry zaproponuje uroczy hotel - wszystko idzie jak z patka. A poniewa zainteresowanie turystw drastycznie zmalao po zamachu terrorystycznym sprzed dwch lat (do ktrego doszo kilka tygodni po tym, jak opuciam Bali za pierwszym razem), przyjezdnemu jest teraz jeszcze atwiej, bo kady bardzo chce mu pomc, kady rozpaczliwie szuka pracy i zarobku. Jad wic takswk do Ubud, ktre wydaje mi si odpowiednim miejscem na pocztek. Zatrzymuj si w adnym hoteliku stojcym przy ulicy o niesamowitej nazwie Mapi Las. Hotel ma liczny basen i ogrd peen tropikalnych rolin, o kwiatach wikszych od piki do siatkwki (przy ktrych uwija si wysoce wyspecjalizowany zesp kolibrw i motyli). Personel zoony jest z Balijczykw, co oznacza, e z punktu darz ci uwielbieniem; ledwie przekroczysz prg, prawi ci komplementy na temat twojej urody. Z pokoju roztacza

si widok na szczyty drzew, a niadanie wraz ze stosem wieych owocw tropikalnych wliczone jest w cen. Krtko mwic, to jedno z najprzyjemniejszych miejsc, w jakich si zatrzymywaam, i kosztuje mnie niecae dziesi dolarw dziennie. Ciesz si, e tutaj wrciam. Ubud pooone jest porodku wyspy, w grach, otaczaj je pola ryowe i niezliczone hinduistyczne witynie, rzeki przecinaj gbokimi kanionami dungl, zza horyzontu wyrastaj wulkany. Ubud od dawna uwaane jest za kulturalne centrum Bali, miejsce, gdzie przetrwao tradycyjne balijskie malarstwo, taniec, rzeba oraz obrzdy religijne. Nie ma w pobliu adnych pla, wic turyci wybierajcy si do Ubud reprezentuj pewn klas; wol obejrze jak ceremoni w staroytnej wityni, ni popija pia colad podczas przypywu. Niezalenie od tego, co jeszcze wyniknie z proroctwa mojego szamana, jest to urocze miejsce, w ktrym mona przez jaki czas pomieszka. To miasteczko to taka mniejsza pacyficzna wersja Santa Fe, tyle e wok spaceruj mapy i wszdzie wida Balijczykw w ich tradycyjnych strojach. S tu przyzwoite restauracje i przyjemne ksigarenki. Wyobraam sobie, e mogabym tutaj, w Ubud, spdzi cay czas, robic to, co mie rozwiedzione Amerykanki robi ze swoim czasem, odkd tylko wynaleziono Chrzecijaskie Stowarzyszenie Modziey eskiej - zapisywa si na jeden kurs po drugim: kursy techniki batikowej, gry na bbnach, wyrobu biuterii, ceramiki, tradycyjnych indonezyjskich tacw i kuchni... Naprzeciwko mojego hotelu znajduje si nawet co, co nosi nazw Warsztat Medytacyjny - niewielki budynek z afiszem reklamujcym otwarte sesje medytacyjne, w kady wieczr pomidzy szst i sidm. Niech na ziemi zapanuje pokj, gosi afisz. Jestem jak najbardziej za. Kiedy kocz si rozpakowywa, jest wczesne popoudnie, postanawiam wic wybra si na spacer i przypomnie sobie ukad miasteczka, ktrego nie widziaam dwa lata. A potem sprbuj wykombinowa, jak poszukiwa mojego szamana. Wyobraam sobie, e bdzie to trudne zadanie, moe zaj wiele dni, a nawet tygodni. Nie wiem, od czego zacz, wic wychodzc, zatrzymuj si przy recepcji, eby spyta Maria, czy nie mgby mi pomc. Mario to jeden z pracownikw tego hotelu. Zawaram z nim blisz znajomo, kiedy si tu meldowaam, gwnie z powodu jego imienia. Nie tak dawno temu podrowaam po kraju, gdzie wielu mczyzn miao na imi Mario, aden z nich jednak nie by takim niewysokim, muskularnym, energicznym Balijczykiem, w jedwabnym sarongu i z kwiatem wetknitym za ucho. Musiaam wic go zapyta: - Czy naprawd masz na imi Mario? Nie brzmi to zbyt indonezyjsko. - Nieprawdziwe imi - odpar. - Prawdziwe to Nyoman.

Aha...

powinnam

bya

wiedzie.

Powinnam

bya

pamita,

mam

dwudziestopicioprocentow szans odgadnicia jak, Mario ma naprawd na imi. Na Bali, jeli mog sobie pozwoli na dygresj, s tylko cztery imiona, ktre wikszo mieszkacw wyspy nadaje swoim dzieciom, niewane, czy to chopiec, czy dziewczynka. Te imiona to: Wayan (wymawiane ajen), Made (madej), Nyoman i Ketut. Imiona te znacz po prostu Pierwsze, Drugie, Trzecie i Czwarte i okrelaj kolejno narodzin. Jeli ma si pite dziecko, zaczyna si ten cykl od nowa, tak e pite dziecko nosi imi, ktre znaczy mniej wicej tyle, co Wayan do drugiej potgi. I tak dalej. Jeli si ma blinita, nadaje im si imiona zgodnie z kolejnoci przyjcia na wiat. Poniewa w zasadzie na Bali s tylko cztery imiona (wysze kasty maj inny zestaw imion), jest cakiem moliwe (ba, wrcz cakiem czste), e dwoje Wayanw bierze ze sob lub. I oczywicie ich pierworodne dziecko bdzie nosi imi Wayan. Mwi nam to co nieco na temat tego, jak wana na Bali jest rodzina i jak istotne jest miejsce jej czonkw w rodzinie. Czowiek mylaby, e ten system nadawania imion moe powodowa komplikacje, ale naprawd Balijczycy doskonale sobie z nim radz. Bardzo popularne, wrcz niezbdne, z oczywistych wzgldw s tutaj przydomki. Na przykad w Ubud jest pewna kobieta o imieniu Wayan, wietnie radzca sobie w interesach wacicielka uczszczanej restauracji. Lokal nazywa si Cafe Wayan, a jego wacicielka sama znana jest jako Wayan Cafe, czyli Ta Wayan, ktra jest wacicielk Cafe Wayan. Kto innym moe by znany jako Tusty Made albo Nyoman - Wypoyczalnia Samochodw, albo jeszcze Gupi Ketut, Ktry Spali Dom Wuja. Mj nowy balijski przyjaciel Mario omin ten problem, przybierajc po prostu imi Mario. - Dlaczego Mario? - Bo kocham wszystko woskie. Kiedy mu powiedziaam, e cakiem niedawno spdziam cztery miesice we Woszech, uzna ten fakt za tak niewyobraalnie zdumiewajcy, e wyszed zza kontuaru i owiadczy: - Chod, siadaj, rozmawiaj. Poszam, usiadam, rozmawialimy. I w ten sposb zawarlimy blisz znajomo. Zatem dzisiejszego popoudnia postanawiam rozpocz poszukiwania swojego szamana, pytajc Maria, czy przypadkiem nie zna czowieka, ktry nazywa si Ketut Liyer. Mario marszczy brwi, myli. Czekam, e powie co w stylu: A tak! Ketut Liyer! Stary szaman, ktry zmar w ubiegym tygodniu... to smutne, e taki szacowny sdziwy szaman odchodzi...

Mario prosi, ebym powtrzya imi i nazwisko, a ja pisz je na kartce, zakadajc, e co wymawiam nie tak jak naley. No i rzeczywicie, Mario rozpromienia si na widok tego, co napisaam. - Ketut Liyer! Teraz czekam, e powie co w rodzaju: Aha, tak! Ketut Liyer! Szaleniec! Aresztowany w ubiegym tygodniu za wariactwo... Mario owiadcza jednak: - Ketut Liyer sawny uzdrowiciel. - Tak! To on! - Znam go. Chodz do jego domu. W zeszym tygodniu zabieram tam kuzynk, potrzebuje lekarstwa dla dziecka, co cae noce pacze. Ketut Liyer pomaga. Kiedy zabieram mod Amerykank, jak ty, do domu Ketuta Liyera. Dziewczyna chciaa magii, eby bya jeszcze pikniejsza dla mczyzn. Ketut Liyer robi obrazek na pomoc, eby bya pikniejsza. Potem z niej artuj. Codziennie jej mwi: Obrazek dziaa! Zobacz, jaka jeste pikna! Obrazek dziaa! Pamitajc obrazek, jaki Ketut Liyer wyrysowa dla mnie, mwi Mariowi, e ja sama te otrzymaam kiedy od szamana magiczny rysunek. - Dla ciebie obrazek te dziaa! - mieje si Mario. - Mj obrazek mia mi pomc odnale Boga - wyjaniam. - Nie chcesz by pikniejsza dla mczyzn? - pyta, co zrozumiae, zakopotany. - Suchaj, Mario - mwi - sdzisz, e mgby kiedy zaprowadzi mnie do Ketuta Liyera? Jeli nie jeste zbyt zajty? - Teraz nie - odpowiada. Kiedy ju zaczynam odczuwa rozczarowanie, dodaje: - Ale moe za pi minut?

75
I dzieje si tak, e tego samego popoudnia, ktrego przybyam na Bali, siedz na tylnym siodeku motocykla, obejmujc mocno swojego nowego kumpla Maria, WochoIndonezyjczyka, ktry pdzi pomidzy tarasowymi polami ryowymi ku domowi Ketuta

Liyera. Mimo e przez ostatnie dwa lata wiele mylaam o ponownym spotkaniu z tym czowiekiem, nie mam najmniejszego pojcia, co mu powiem, kiedy tam dojedziemy. I oczywicie nie jestemy umwieni. Wic pojawiamy si bez uprzedzenia. Rozpoznaj napis przy wejciu, Ketut Liyer - artysta malarz. Typowa siedziba balijskiej rodziny. Cao otacza wysoki kamienny mur, porodku jest dziedziniec, a na tyach witynia. Za tym murem, w poczonych ze sob rnych domostwach, mieszka razem kilka pokole. Wchodzimy bez pukania (zreszt nie ma adnych drzwi) ku haaliwie wyraonemu oburzeniu typowych balijskich psw podwrzowych (chude i ze) i natykamy si na sdziwego Ketuta Liyera, ubranego w sarong i koszulk polo, ktry wyglda dokadnie tak samo jak dwa lata temu, kiedy zobaczyam go pierwszy raz. Mario mwi co do Ketuta, co dla mnie, niezbyt biegej w balijskim, brzmi jak: Jest tutaj dziewczyna z Ameryki... korzystaj z okazji. Ketut obdarza mnie w zasadzie bezzbnym umiechem, w ktrym zawarta jest taka sia yczliwoci, e od razu czuj si pokrzepiona: Dobrze sobie zapamitaam, on rzeczywicie jest nadzwyczajny. Jego twarz jest jak obszerna encyklopedia dobroci. ciska mocno moj do i potrzsa ni energicznie. - Bardzo si ciesz, e ci poznaj - owiadcza. Nie ma pojcia, kim jestem. - Chod, chod - mwi i prowadzi mnie na werand niewielkiego domu, gdzie plecione maty z bambusa su za cae umeblowanie. Wszystko wyglda dokadnie tak, jak wygldao dwa lata temu. Siadamy. Bez chwili wahania ujmuje moj do... zakadajc, e jak wikszo jego zachodnich goci przybyam tu po to, by mi powry z rki. Nie zajmuje mu to duo czasu, a ja przekonuj si z ulg, e sysz skrcon wersj tego samego, co powiedzia mi ostatnim razem. (Moe i nie pamita mojej twarzy, jednak mj los dla jego wprawnego oka pozostaje niezmieniony.). Jego angielski jest lepszy ni ten, ktry zapamitaam, bogatszy od jzyka Maria. Ketut mwi jak mdry stary Chiczyk z klasycznego filmu kung-fu, tak wersj angielskiego, ktr mona by nazwa pasikonikow, bo mona wsadzi czue swko pasikonik w rodek kadego zdania, a ono i tak nadal bdzie brzmiao bardzo mdrze. Na przykad: Aha... masz bardzo pomylny powodzenie, pasikoniku... Czekam, a Ketut wemie oddech, po czym przerywam mu i przypominam, e byam ju u niego dwa lata temu. Wyglda na zdziwionego. - Nie pierwszy raz na Bali? - Nie, prosz pana. Zastanawia si mocno.

- Dziewczyna z Kalifornii? - Nie - odpowiadam, a dobre samopoczucie zaczyna gwatownie mnie opuszcza. Jestem dziewczyn z Nowego Jorku. A Ketut na to (i nie mam pojcia, co to ma do rzeczy): - Nie jestem ju taki przystojny, straciem sporo zbw. Moe kiedy pjd do dentysta, wstawi nowe zby. Ale za bardzo si boj dentysta. Rozwiera ogoocone szczki i pokazuje mi szkody. Rzeczywicie, straci wikszo zbw po lewej stronie, a po prawej tkwi tylko aosne poke pieki. Upad, informuje mnie, i sobie je wybi. Mwi, e przykro mi to sysze, po czym prbuj raz jeszcze, bardzo powoli: - Wydaje mi si, e mnie nie pamitasz, Ketut. Byam tutaj dwa lata temu z amerykask instruktork jogi, kobiet, ktra przez wiele lat mieszkaa na Bali. Umiecha si uszczliwiony. - Znam Ann Barros! - Zgadza si, nazywa si Ann Barros. Ale ja jestem Liz. Prosiam ci kiedy o pomoc, bo chciaam zbliy si do Boga. Narysowae mi magiczny obrazek. Wzrusza uprzejmie ramionami, ani troch nie przejty moimi sowami. - Nie pamitam - owiadcza. To tak za wiadomo, e niemal zabawna. Co bd teraz robi na Bali? Nie bardzo wiem, jak wyobraaam sobie to ponowne spotkanie z Ketutem, niemniej miaam nadziej, e bdzie to jakie wzruszajce superkarmiczne przeycie. I cho obawiaam si, e moe ju nie y, nie przyszo mi do gowy, e jeli bdzie y, to moe mnie w ogle nie pamita. Chocia teraz wydaje mi si kompletn tpot wyobraanie sobie, e nasze pierwsze spotkanie byo dla niego w takim samym stopniu warte zapamitania jak dla mnie. Moe powinnam lepiej to wszystko sobie zaplanowa, rozsdniej. Opisuj wic obrazek, jaki dla mnie wyrysowa, t posta z czterema nogami (eby sta mocno na ziemi) i bez gowy (eby nie patrze na wiat za porednictwem intelektu), ale z twarzyczk na sercu (eby patrze na wiat sercem), a on sucha uprzejmie, z umiarkowanym zainteresowaniem, jakbymy rozmawiali o yciu kogo zupenie innego. Robi to z ogromn niechci, bo nie chc stawia go w trudnej sytuacji, ale trzeba to powiedzie, wic owiadczam bez ogrdek: - Powiedziae mi, e powinnam wrci na Bali. Powiedziae, ebym zostaa tutaj na trzy czy cztery miesice. Powiedziae, e mogabym pomc ci nauczy si angielskiego, a ty nauczyby mnie tego, co umiesz. - Nie podoba mi si brzmienie mojego gosu... odrobink za

duo w nim desperacji. Nie wspominam zaproszenia, ktre kiedy mi przedstawi, ebym zamieszkaa z jego rodzin. W tych okolicznociach wydaje si to zupenie nie na miejscu. Wysuchuje mnie uprzejmie, umiecha si i krci gow, jakby mwi: Czy to nie zabawne, czego ci ludzie nie wymyl? Niemal ju rezygnuj. Ale poniewa odbyam tak dug drog, prbuj ostatni raz. - Jestem pisark, Ketut - mwi. - Jestem pisark z Nowego Jorku. Z jakiego powodu te wanie sowa odnosz skutek. Nagle jego twa rz rozpromienia si radoci, staje si jasna i czysta, i przejrzysta. W jego umyle zapalaj si fajerwerki rozpoznania. - TY! - wykrzykuje. - TY! Pamitam ci! - Wychyla si do przodu, kadzie donie na moich ramionach i zaczyna mn radonie potrzsa, tak jak dziecko potrzsa nieodpakowanym prezentem gwiazdkowym, eby odgadn, co znajduje si w rodku. Wrcia! WRCIA! - Wrciam! Wrciam! - powtarzam. - Ty, ty, ty! - Ja, ja, ja! zy cisn mi si do oczu, ale staram si tego po sobie nie pokazywa. Czuj gbok ulg... trudno mi j sobie wytumaczy. Zaskakuje mnie. Zupenie... zupenie jakbym miaa wypadek i samochd spad z mostu do rzeki, a mnie udao si jako wydosta przez okno zatopionego pojazdu i teraz odpychajc si mocno nogami, jak aba, pyn ku wiatu przez zimn zielon wod i kiedy ju koczy mi si tlen w pucach, yy nabrzmiewaj na szyi, policzki wydy ostatni porcj powietrza, to wtedy - UFF! - przebijam powierzchni wody i ykam apczywie powietrze. Przeyam. To pierwsze zachynicie, to wynurzenie - co takiego wanie odczuwam, syszc, jak indonezyjski szaman mwi: Wrcia! Tak wielka jest moja ulga. Nie mog uwierzy, e si udao. - Tak, wrciam - powtarzam. Oczywicie, e wrciam. - Ja tak ciesz! - mwi. Trzymamy si za rce, a on jest szalenie podekscytowany. - Z pocztku ci nie pamitam! Tak dawno nasze spotkanie! Wygldasz teraz inaczej! Inaczej dwa lata temu! Ostatnim razem ty bardzo smutna kobieta. Teraz... taka zadowolona! Jak inna osoba! Ta myl - myl, e czyj wygld moe tak si zmieni w cigu zaledwie dwch lat zdaje si wywoywa u niego napad chichotu. Rezygnuj z dalszego powstrzymywania ez i pozwalam im pyn swobodnie.

- Tak, Ketut. Przedtem byam bardzo smutna. Teraz jednak ycie jest lepsz e. - Wtedy ty masz zy rozwd. Niedobrze. - Niedobrze - potwierdzam. - Wtedy masz za duo zmartwienie, za duy smutek. Wtedy wygldasz smutna stara kobieta. Teraz adna moda dziewczyna. Wtedy brzydka! Teraz adna! Mario klaszcze entuzjastycznie i owiadcza zwycisko: - Widzisz? Obrazek d z i a a ! - Nadal chcesz, ebym pomoga ci w angielskim, Ketut? - pytam. Mwi, e mog od razu zacz mu pomaga, i zrywa si zwinnie jak jaki krasnal. Biegnie do domu i wraca ze stosem listw, ktre przyszy do niego z zagranicy w cigu kilku ostatnich lat (a wic jednak posiada adres!). Prosi, ebym czytaa mu je na gos; rozumie angielski niele, ale sabo czyta. Ju jestem jego sekretark. Jestem sekretark szamana. To bajeczne. Listy pochodz od zagranicznych kolekcjonerw dzie sztuki, ludzi, ktrzy w jaki sposb weszli w posiadanie jego synnych magicznych obrazkw. Jeden jest od kolekcjonera z Australii, ktry wychwala umiejtnoci malarskie Ketuta, piszc: Jak to moliwe, e potrafisz malowa takie szczegy? Ketut udziela odpowiedzi mnie, zupenie jakby dyktowa: Poniewa wicz, wiele, bardzo wiele lat. Kiedy koczymy lektur listw, opowiada mi o tym, co si wydarzyo przez te ostatnie lata. Zaszy pewne zmiany. Na przykad ma teraz on. Wskazuje rk na drug stron dziedzica, gdzie w cieniu kuchennych drzwi stoi przysadzista kobieta i patrzy na mnie takim wzrokiem, jakby nie bya pewna, czy ma mnie zastrzeli, czy najpierw otru, a dopiero potem zastrzeli. Kiedy byam tu poprzednio, Ketut pokazywa mi ze smutkiem zdjcia zmarej niedawno ony - piknej sdziwej balijskiej kobiety, ktra nawet w pnym wieku robia wraenie pogodnej jak dziecko. Macham do nowej ony po drugiej stronie dziedzica, ale ta wycofuje si do kuchni. - Dobra kobieta - oznajmia Ketut, patrzc w tamtym kierunku. - Bardzo dobra kobieta. Opowiada mi dalej, e by bardzo zajty balijskimi pacjentami, e zawsze jest duo do zrobienia, musi suy magi nowo narodzonym dzieciom, prowadzi obrzdy dla zmarych, uzdrawia chorych, organizowa ceremonie lubne. Kiedy nastpnym razem bdzie balijski lub: Moemy i razem! Zabior ci! Przykre jest tylko to, e tak niewielu ludzi z Zachodu go teraz odwiedza. Ludzie boj si przyjeda na Bali po tamtym terrorystycznym zamachu . To powoduje, e czuje si, jak to ujmuje, bardzo zagmatwany w gowie. Jak rwnie bardzo pusty w banku.

- Teraz przychodzisz do mnie codziennie wiczy angielski? - pyta. Kiwam z zadowoleniem gow, a on dodaje: - A ja naucz ci balijska medytacja, zgoda? - Zgoda - odpowiadam - Myl, e trzy miesice do czasu, eby nauczy ci balijska medytacja, znale dla ciebie Boga w ten sposb - mwi. - Moe cztery miesice. Podoba ci si Bali? - Uwielbiam Bali. - Wychodzisz za m na Bali? - Jeszcze nie. - Myl, e moe niedugo. Wrcisz tu jutro? Obiecuj, e wrc. Nie mwi nic o zamieszkaniu razem z jego rodzin, wic nie podnosz tego tematu, rzucam ostatnie ukradkowe spojrzenie na jego gron maonk. Moe zatrzymam si na cay ten czas w moim hoteliku. I tak jest tam znacznie wygodniej. Bieca woda i w ogle. Potrzebny mi jednak bdzie rower, eby jedzi do niego codziennie... Czas wraca. - Bardzo si ciesz, e ci poznaj - mwi, potrzsajc moj rk. Udzielam mu pierwszej lekcji angielskiego. Ucz go rnicy midzy ciesz si, e ci poznaj i ciesz si, e ci widz. Wyjaniam, e mwimy: Mio ci pozna, tylko kiedy widzimy kogo pierwszy raz. Potem ju za kadym razem mwimy: Mio ci widzie. Bo poznaje si kogo tylko raz. A teraz bdziemy si widywa czsto, co dzie. To mu si podoba. Od razu wiczy. - Mio ci widzie! Ciesz si, e ci widz! Widz ci! Nie jestem guchy! miejemy si z tego wszyscy, nawet Mario. ciskamy sobie rce i uzgadniamy, e wrc tu jutro po poudniu. To do jutra, mwi i dodaje: - I nie masz co zwleka, bo bd czeka. - Chyba ci uciesz, bo si popiesz - odpowiadam. - Niech sumienie bdzie twj przewodnik. Jeli jacy twoi przyjaciele z Zachodu przyjad na Bali, przylij ich do mnie na wrenie z rki... teraz po bombach jestem pusty w banku. Jestem bankret. Bardzo si ciesz, e ci widz, Liss! - Ja te si ciesz, e ci widz, Ketut.

76
Bali jest ma wysp hinduizmu porodku cigncego si na przestrzeni dwch tysicy mil indonezyjskiego archipelagu zamieszkanego przez najliczniejszy muzumaski nard na wiecie. Dlatego Bali jest czym dziwnym i cudownym; waciwie nie ma prawa istnie, a przecie istnieje. Hinduizm tej wyspy zosta importowany z Indii za porednictwem Jawy. Kupcy indyjscy ponieli swoj religi na wschd w czwartym wieku naszej ery. Krlowie jawajscy zaoyli potn, z czasem zhinduizowan dynasti; obecnie niewiele po nich pozostao, z wyjtkiem imponujcych ruin wityni Borobudur. W szesnastym stuleciu gwatowne islamskie powstanie przetoczyo si przez ten region i wyznajcy Siw czonkowie rodziny krlewskiej uciekali z Jawy na Bali, co zapamitano jako Exodus Majapahit. Jawajczycy z najwyszej kasty zabrali na Bali tylko czonkw swoich rodzin, artystw i kapanw... nie jest zatem grub przesad, kiedy ludzie mwi, e na Bali wszyscy s albo potomkami krla, albo kapana, albo artysty i std u Balijczykw ta duma i wybitne zdolnoci. Jawajscy kolonici przynieli ze sob na Bali system kastowy, chocia ten podzia nigdy nie by tutaj tak rygorystycznie przestrzegany jak w Indiach. Niemniej Balijczycy uznaj pewn skomplikowan hierarchi spoeczn (sami bramini dziel si tutaj na pi podgrup), no i zapewne atwiej byoby mi odszyfrowa ludzki genom, ni zrozumie zoony, popltany system klanowy, jaki wci si tu bardzo dobrze trzyma. (Pisarz Fred B. Eiseman w znakomitych esejach na temat balijskiej kultury zagbia si w szczegy, wyjaniajc wszelkie subtelnoci, i std wanie czerpi wikszo swojej oglnej wiedzy, wykorzystanej nie tylko tutaj, ale w caej tej ksice.). Dla naszych celw wystarczy powiedzie, e na Bali kady naley do jakiego klanu, e kady wie, w jakim jest klanie, i e wszyscy wiedz, w jakim klanie jest caa reszta. I jeli ci wykopi z twojego klanu za jakie powane przewinienie, pozostaje ci jedynie skoczy do wulkanu, bo szczerze mwic, ju i tak ci nie ma. Kultura balijska jest jednym z najbardziej metodycznych systemw spoecznej i religijnej organizacji na naszej planecie, wspaniaym ulem zada, rl i obrzdw. Balijczycy tkwi cakowicie unieruchomieni w skomplikowanej sieci zwyczajw. T sie utworzya kombinacja kilku czynnikw, zasadniczo moemy jednak powiedzie, e Bali pokazuje, co si dzieje, kiedy mnogo rytuaw tradycyjnego hinduizmu dotyczy uprawiajcych ry ludzi,

ktrzy z koniecznoci dziaaj na zasadzie skomplikowanej wsppracy lokalnych spoecznoci. Tarasy ryowe, ich zakadanie i utrzymywanie w odpowiednim stanie wymaga niewiarygodnego wrcz wkadu wsplnej pracy, dlatego kada balijska wioska ma swj banjar, jednostk organizacyjn obywateli, ktrzy na zasadzie konsensu zarzdzaj miejscowymi sprawami, politycznymi, ekonomicznymi, religijnymi i dotyczcymi upraw. Na Bali zbiorowo jest waniejsza od pojedynczych osb - gdyby zamano t zasad, oznaczaoby to gd dla wszystkich. Tutaj ceremonie religijne maj wyjtkowe znaczenie (nie zapominajcie, e to przecie wyspa z siedmioma nieprzewidywalnymi wulkanami... te bycie si modlili). Obliczono, e balijska kobieta spdza jedn trzeci swojego czasu, poza godzinami przeznaczonymi na sen, albo na przygotowywaniu si do jakiej ceremonii, albo na uczestniczeniu w niej, albo na sprztaniu po niej. ycie jest tutaj nieustannym cyklem skadania ofiar i innych rytuaw. Trzeba odby wszystkie obrzdy, we waciwej kolejnoci i ze stosown intencj, bo inaczej cay wszechwiat utraci rwnowag. Margaret Mead pisaa o nieustajcej krztaninie Balijczykw i rzeczywicie, w domostwie balijskim rzadko zdarzaj si chwile bezczynnoci. S ceremonie, ktre naley powtarza pi razy dziennie, i takie, ktre odprawia si raz dziennie, raz w miesicu, raz w roku, raz na dziesi lat, raz na sto lat i raz na tysic la t. Wszystkich tych dat i rytuaw pilnuj kapani i wici mowie, ktrzy wspomagaj si przy tym trzema oddzielnymi kalendarzami o przebogatej zoonoci. Na kadego Balijczyka przypada trzynacie gwnych rytuaw przejcia; kademu z rytuaw towarzyszy dokadnie ustalony ceremonia. Skomplikowane ceremonie duchowego uagodzenia prowadzone s przez cae ycie, eby uchroni dusz przed stu omioma bezecestwami (sto osiem - znowu ta liczba!), obejmujcymi przemoc, zodziejstwo, lenistwo i kamstwo. Kade balijskie dziecko podlega doniosej ceremonii przejcia do dojrzaoci, podczas ktrej, w celach estetycznych, spiowuje mu si na pasko ky. Najgorsza rzecz na Bali to by nieokrzesanym, a ky uwaane s za pozostao naszej bardziej brutalnej natury i dlatego musz znikn. W tak zwartej kulturze brutalno jest grona. Caa misterna sie wsppracy w wiosce mogaby zosta rozdarta czyimi morderczymi zamiarami. Dlatego na Bali najlepiej by alus, to znaczy udoskonalonym czy wrcz upikszonym. Pikno na Bali jest czym dobrym, dla mczyzn i dla kobiet. Pikno si szanuje. Pikno to bezpieczestwo. Dzieci uczy si, by podchodziy do wszelkich trudw i przykroci z promienn twarz, z umiechem od ucha do ucha. Podstawow ide Bali jest siatka, potna i niewidoczna sie duchw, drogowskazw, cieek i zwyczajw. Kady Balijczyk dokadnie zna swoje miejsce dziki tej ogromnej

wyobraonej mapie. Popatrzmy na te cztery imiona, ktre nosz obywatele Bali - Pierwszy, Drugi, Trzeci i Czwarty - przypominajce im wszystkim, kiedy pojawili si w rodzinie i gdzie przynale. Trudno byoby o klarowniejszy system orientacyjny, nawet gdybymy nazwali swoje dzieci Pnocny, Poudniowy, Wschodni i Zachodni. Mario, mj nowy woskoindonezyjski przyjaciel, powiedzia mi, e jest szczliwy tylko wtedy, gdy potrafi utrzyma si - umysowo i duchowo - w miejscu przecicia linii pionowej i poziomej, w stanie doskonaej rwnowagi. W tym celu musi dokadnie wiedzie, gdzie si znajduje w kadym momencie, zarwno w relacji do Boga, jak i do swojej rodziny tutaj, na ziemi. Jeli utraci t rwnowag, utraci swoj si. Dlatego nie bdzie to mieszne, jeli zaoymy, e Balijczycy s najwikszymi na wiecie mistrzami rwnowagi, ludmi, dla ktrych jej utrzymywanie jest sztuk, nauk i religi. Ja, ktra jestem w trakcie odnajdywania rwnowagi, miaam nadziej dowiedzie si od Balijczykw wiele na temat tego, jak mona trwa niezachwianie w chaosie tego wiata. Im wicej jednak czytam o tej kulturze, im bliej jej si przygldam, tym lepiej zdaj sobie spraw, jak daleko wypadam z tej sieci rwnowagi, przynajmniej z balijskiej perspektywy. Mj zwyczaj wczenia si po wiecie bez penej wiadomoci swojego naturalnego pooenia w danym momencie, a take moja decyzja o wyjciu poza sie maestwa i rodziny, czyni mnie w oczach Balijczykw kim na ksztat ducha. Mnie si takie ycie podoba, ale wedug standardw szanujcych si Balijczykw jest ono koszmarem. Bo skoro nie wiesz, gdzie jeste ani do jakiego klanu naleysz, to jak moesz odnale rwnowag? Zwaywszy na to wszystko, nie jestem pewna, jak wiele ze wiatopogldu Balijczykw bd w stanie wczy do wasnego, poniewa w tej chwili skaniam si chyba ku nowoczeniejszej i bardziej zachodniej definicji sowa ekwilibrum. (Obecnie rozumiem je jako rwna wolno, przy czym w kadej chwili moe doj do przechyu w ktrkolwiek stron, w zalenoci od tego... no wiecie... jak si sprawy uo.). Balijczycy nie czekaj na to, jak si sprawy uo. Byoby to dla nich przeraajce. Oni decyduj o biegu spraw, eby uchroni wszystko przed rozpadem. Kiedy na Bali idziesz drog i mijasz nieznajomego, najpierw zapyta ci: Dokd idziesz? Nastpnie: Skd idziesz? Dla czowieka Zachodu s to pytania raczej natrtne, szczeglnie kiedy zadaje je osoba zupenie obca, oni wszake staraj si jako ciebie umiejscowi, umieci w oglnej sieci, dla bezpieczestwa i dla dobrego samopoczucia. Jeli odpowiesz, e nie wiesz, dokd idziesz, albo e tak sobie spacerujesz bez konkretnego celu, moesz zasmuci swojego nowego balijskiego znajomego. Raczej podaj im jaki konkretny kierunek - j a k i k o l w i e k - eby wszyscy poczuli si lepiej.

Trzecie pytanie, jakie na pewno zada ci Balijczyk, brzmi: Jeste matk? To te jest pytanie suce umiejscowieniu ciebie. Musz wiedzie, czy twoje ycie jest cakowicie uporzdkowane. Oni naprawd oczekuj, e odpowiesz tak. Czuj wielk ulg, kiedy mwisz tak. Jeli jeste samotna, lepiej nie mwi tego w sposb bezporedni. I zdecydowanie radz w ogle nie wspomina rozwodu, jeli ci si taki przydarzy. Bo bardzo tym zmartwisz Balijczykw. Twoja samotno jest dla nich bowiem wiadectwem gronego dla ciebie wypadnicia z sieci. Jeli jeste podrujc po Bali samotn kobiet i kto ci spyta: Czy jeste matk?, najlepsz odpowiedzi bdzie: Jeszcze nie. Jest to uprzejmy sposb powiedzenia Nie i jednoczesnego wyraenia optymistycznego zamiaru zajcia si t spraw przy najbliszej sposobnoci. Nawet jeli masz osiemdziesit lat albo jeste lesbijk czy wojujc feministk lub zakonnic, albo osiemdziesicioletni wojujc feministk, lesbijk oraz zakonnic, i nie bya nigdy matk ani nie masz najmniejszego zamiaru ni by, i tak najbardziej uprzejm odpowiedzi pozostaje: Jeszcze nie.

77
Nazajutrz Mario pomaga mi kupi rower. Jak przystao na prawie stuprocentowego Wocha, mwi: Znam pewnego czowieka i zabiera mnie do sklepu kuzyna, gdzie staj si wacicielk adnego roweru grskiego, kasku, acucha z kdk i baganika za niecae pidziesit dolarw amerykaskich. Teraz ju mog porusza si swobodnie po swoim nowym miecie, to znaczy na tyle swobodnie, na ile bezpieczne jest poruszanie si po tutejszych drogach, ktre s wskie, krte, kiepsko utrzymane i zapchane motocyklami, ciarwkami i autokarami z turystami. Po poudniu jad swoim nowym rowerem do wioski Ketuta, eby spdzi z moim szamanem pierwszy dzie na... na tym, cokolwiek bdziemy tam razem robi. Szczerze mwic, nie bardzo wiem, na czym. Czy to bd lekcje angielskiego? Lekcje medytacji? Godziwe starowieckie przesiadywanie na werandzie? Nie wiem, co Ketut dla mnie zaplanowa, ale i tak jestem szczliwa, e zaprosi mnie do swojego ycia. Kiedy przyjedam, okazuje si, e ma goci. Mode maestwo przybyo tutaj z innej wsi z roczn creczk, eby prosi Ketuta o pomoc. Biedactwu wyrzynaj si zbki i ju

od kilku nocy bez przerwy pacze. Tata jest przystojnym modym czowiekiem odzianym w sarong; ma muskularne ydki, jak posgi radzieckich bohaterw wojennych. Mama jest liczna i niemiaa, zerka na mnie spod lkliwie opuszczonych powiek. Przynieli Ketutowi drobny prezent za usugi - dwa tysice rupii, to jest okoo dwudziestu piciu centw, umieszczone w koszyczku z lici palmowych rcznej roboty, niewiele wikszym od hotelowej popielniczki. W koszyczku, obok pienidzy i kilku ziaren ryu, ley te pojedynczy kwiat. (Ich ubstwo mocno kontrastuje z sytuacj zamoniejszej rodziny z najwikszego miasta na Bali - Denpasar, ktra pojawia si u Ketuta pnym popoudniem, matka z trjpoziomowym koszem na gowie, a w nim owoce, kwiaty i pieczona kaczka - takiego nakrycia gowy nie powstydziaby si sama Carmen Miranda, brazylijska gwiazda filmowa. Ketut jest swobodny i uprzejmy. Wysuchuje wyjanie rodzicw na temat kopotw ich malestwa. Potem ze stojcego na werandzie kufra wygrzebuje star ksig zapisan drobnym pismem balijskiej wersji sanskrytu. Studiuje t ksig niczym uczony, szukajc jakiej pasujcej kombinacji sw, przez cay ten czas nie przestajc rozmawia i artowa z rodzicami dziewczynki. Nastpnie wyrywa z notesu pust kartk ozdobion Kermitem z Muppet Show i wypisuje, jak mi mwi, recept dla maej. Oprcz fizycznych dolegliwoci zwizanych z zbkowaniem dziecko drczy take jeden z pomniejszych demonw, stwierdza. Na zbkowanie zaleca rodzicom wciera w dzisa dziecka sok z czerwonej cebuli. eby uagodzi demona, musz zoy ofiar z maego kurczaka i prosiaka, a take odrobiny placka z zioami, ktre ich babka na pewno ma w swoim ogrdku z leczniczymi rolinami. (Poywienie si nie zmarnuje; po zoeniu ofiary balijskim rodzinom wolno zje to, co ofiarowali bogom, poniewa ta ofiara ma bardziej metafizyczny ni dosowny charakter. Balijczycy postrzegaj to tak: Bg bierze to, co naley do Boga - gest - a czowiek to, co naley do czowieka - jedzenie.). Po wypisaniu recepty Ketut odwraca si do nas tyem, napenia wod misk i zawodzcym gosem odmawia nad ni efektown, przyprawiajc o delikatne dreszcze mantr. Potem skrapia malestwo wod, w ktr przed chwil tchn wit moc. To roczne dziecko wie, jak przyjmowa wite bogosawiestwo w tradycyjny balijski sposb. Matka trzyma dziewczynk na rkach, a ona podstawia pulchne apki pod wod, spija jeden i drugi yk z doni, a reszt ochlapuje sobie gwk... doskonale odprawiony rytua. Ani troch nie przeraa jej ten bezzbny starzec, ktry co tam nad ni wypiewuje. Potem Ketut zabiera reszt wiconej wody i wlewa j do plastikowej torebki, ktr zawizuje i podaje rodzicom na pniej. Kiedy odchodz, matka niesie t torebk; wyglda, jakby przed chwil wygraa zot rybk w lunaparku, tyle e zapomniaa j zabra.

Ketut Liyer za honorarium rwnowartoci dwudziestu piciu centw przez czterdzieci minut powica tej rodzinie ca swoj uwag. Zrobiby to samo, gdyby w ogle nie przynieli pienidzy; taki jest jego obowizek jako uzdrowiciela. Nie moe odmwi nikomu, bo bogowie odebraliby mu dar uzdrawiania. W taki dzie jak dzi Ketut przyjmuje okoo dziesiciu osb, ktre potrzebuj jego pomocy w sprawach dotyczcych religii albo zdrowia. W dni szczeglnie pomylne, kiedy kady chce uzyska specjalne bogosawiestwo, moe mie nawet ponad setk goci. - Nie mczy ci to? - Przecie to mj zawd - odpowiada. - To jest moje hobby: szamastwo. Po poudniu zjawia si jeszcze kilkoro pacjentw, ale Ketutowi i mnie udaje si spdzi na werandzie troch czasu sam na sam. Jestem taka spokojna i czuj si przy nim tak swobodnie, jakby by moim dziadkiem. Udziela mi pierwszej lekcji balijskiej medytacji. Mwi, e jest wiele sposobw na znalezienie Boga, ale wikszo z nich jest zbyt skomplikowana dla ludzi Zachodu, nauczy wic mnie tej atwej medytacji, ktra sprowadza si do tego: sied bez ruchu i umiechaj si. Jestem zachwycona. A on mieje si nawet wtedy, kiedy mnie tego uczy. Wspaniale. - Uczya si joga w Indiach, Liss? - pyta. - Tak, Ketut. - No to znasz joga - mwi - ale joga bardzo trudna. - Co powiedziawszy, skrca si w pozycj lotosu i wykrzywia komicznie twarz, jakby cierpia na zaparcie. Potem si rozpltuje i pyta ze miechem: - Dlaczego oni zawsze przy joga tacy powani? Jak robisz taka powana mina, to wystraszasz dobra energia. eby medytowa, trzeba umiecha. Umiechaj twarz, umiechaj umysem, a dobra energia przyjdzie do ciebie i usunie za energia. Umiechaj nawet w swoja wtroba. Powicz wieczorem w hotelu. aden popiech, nie staraj za mocno. Za powanie, sprowadzisz na siebie choroba. Moesz przywoa dobra energia umiechem. Na dzisiaj koniec. I nie masz co zwleka, bo bd czeka. Przyjd jutro. Ciesz si, e ci widz, Liss. Niech sumienie bdzie twj przewodnik. Jeli przyjad na Bali twoi zachodni przyjaciele, przyprowad ich na wrenie z rki. Jestem bardzo pusty w banku od bomby.

78
Oto historia ycia Ketuta Liyera, opowiedziana mniej wicej jego sowami: - Ju dziewi pokole w mojej rodzinie jest szaman. Mj ojciec, mj dziadek, mj pradziadek, kady z nich jest szaman. Oni wszyscy chc, ebym ja te by szaman, bo widz, e mam wiato. Widz, e mam pikny i e mam inteligentny. Ale ja nie chc by szaman. Za duo nauki! Za duo informacji! I ja nie wierz w szaman! Chc by malarz! Chc by artysta! Do tego mam talent. Kiedy byem jeszcze mody czowiek, spotykam Amerykanin, bardzo bogaty, moe nawet z miasta Nowy Jork jak ty. Podoba mu si moje malowanie. Chce kupi ode mnie duy obraz, moe metrowy, za mnstwo pienidze. Do pienidzy, eby by bogaty. Wic zaczynam malowanie dla niego obraz. Maluj codziennie, maluj i maluj. Nawet w nocy maluj. W tamten czas, dawno temu, nie byo elektryczna arwka jak teraz, wic mam lampa. Oliwna lampka, rozumiesz? Na pomp, musisz pompowa, eby olej wypyn. I zawsze maluj przy tej lampie kada noc. Jedna noc, moja lampa nie wieci, wic pompuj i pompuj, a ona wybucha! Zapala mi rka! Id do szpitala na miesic z poparzona rka, mam zakaenie. To zakaenie idzie do mojego serca. Doktor mwi, e musz jecha do Singapur, obci rka, amputacja. To mi si nie podoba. Ale doktor mwi, e musz jecha do Singapur na operacja. Mwi doktorowi... najpierw id do domu, do mojej wioski. Tego wieczoru w wiosce mam sen. Ojciec, dziadek, pradziadek... oni wszyscy we nie przychodz razem w mj dom i mwi mi, jak wyleczy moja spalona rka. Ka zrobi sok z szafran i drewno sandaowe. Pola tym sokiem oparzenie. A potem zrobi proszek z szafran i drewno sandaowe. Wetrze w oparzenie. Mwi, e musz to zrobi, bo wtedy nie trac rka. Taki prawdziwy ten sen, jakby byli ze mn w domu, wszyscy razem. Budz si. Nie wiem, co robi, bo czasami sny to tylko art, rozumiesz? Ale polewam rka ten sok z szafran i drewno sandaowe. A potem proszek. Rka mocno zakaona, mocno bl, bardzo dua, bardzo puchnita. Ale po sok i proszek robi bardzo chodna. Robi bardzo zimna. Zaczyna czu lepiej. Po dziesiciu dniach rka jest w porzdku. Caa wyzdrowiona. I dlatego zaczynam wierzy. Znw mam sen, z ojciec, dziadek, pradziadek. Mwi mi teraz ja musz by szaman. Moja dusza musz da Bogu. Coby to zrobi, musz bra post przez sze dni, rozumiesz? Ani jedzenie, ani woda. adne picie. adne niadanie. Nie jest

atwe. Ja taki spragniony od post, e id na pole ryowe rano, przed socem. Siedz na polu ryowym, usta otwarte i bior woda z powietrze. Jak to nazywasz, ta woda w powietrze na pole ryowe, rano? Rosa? Tak. Rosa. Tylko ja jem ta rosa przez sze dni. aden inne jedzenie, tylko ta rosa. W dzie numer pi jestem nieprzytomny. Wszdzie widz kolor ty. Nie, nie ty... ZOTY. Widz wszdzie zoty kolor, nawet w sobie. Bardzo szczliwy, teraz rozumiem. Ten zoty to kolor Boga, ten we mnie te. Ta sama rzecz, co jest Bogiem, ta sama jest w rodku mnie. Ta sama - ta sama. Wic teraz musz by szaman. Teraz musz uczy si ksigi lecznicze od pradziadek. One nie z papieru, z lici palmowych. Nazywaj si lontar. To balijska encyklopedia medyczna. Musz pozna wszystkie roliny na Bali. To nie atwe. Jedno po drugim, nauczy si wszystko. Nauczy si zajmowa ludmi z duy problem. Jeden problem, kiedy kto chory jest fizycznie. Na ta fizyczna choroba pomagam zioami. Inny problem, kiedy rodzina chora, kiedy cigle si kc. Pomagam zgod, specjalnym magicznym rysunkiem, take mwieniem dla pomocy. Umieci magiczny rysunek w domu, koniec ktni. Czasami ludzie chorzy od mioci i nie maj odpowiednia druga osoba. Dla Balijczykw i ludzi Zachodu zawsze duy kopot z mio, trudno znale odpowiednia druga osoba. Sprawa mioci zaatwia mantra i magiczny rysunek, przynosz im mio. Ucz si te czarna magia, eby pomc ludziom, kiedy kto rzuca na nich zy urok. Mj magiczny rysunek umieszczasz w domu i on daje ci dobr energi. Cigle lubi by artysta, lubi robi obraz, kiedy mam czas, sprzedawa do galerii. Mj obraz, maluj to samo... kiedy Bali byo raj, moe tysic lat temu. Obraz dungli, zwierzt, kobiety z... jakie to sowo? Piersi. Kobiety z piersi. Trudno mie czas na malowanie, kiedy jestem szaman, a musz by szaman. To mj zawd. Moje hobby. Musz pomaga ludziom, inaczej Bg gniewa na mnie. Czasem musz odbiera dziecko, prowadzi ceremonie dla zmarych, dla piowanie zbw albo dla lub. Czasami si budz, o trzecia rano, maluj przy arwce... to jedyny czas, kiedy mog malowa. Lubi sam o tej porze dnia, to dobre dla malowanie obrazy. Robi prawdziwa magia, nie artuj. Zawsze mwi prawda, nawet kiedy jest niedobra. Zawsze w yciu musz by dobry, inaczej bd w pieko. Mwi po balijsku, indonezyjsku, troszk japosku, troszk angielsku, troszk holendersku. W wojna tu duo Japoczyki. Dla mnie nie takie ze... wr im z rki, przyjani si. Przed wojn tu duo Holendry. Teraz duo ludzie z Zachodu, wszyscy mwi po angielsku. Mj holenderski jest ju... jak ty mwisz? Jakie sowo mnie wczoraj nauczya? Niezdarny? Tak... niezdarny. Mj holenderski jest niezdarny. Ha!

Tu, na Bali, jestem w czwarta kasta, bardzo niska, jak rolnik. Ale widz, e duo ludzi w pierwsza kasta nie s tak inteligentni jak ja. Nazywam si Ketut Liyer. Liyer to imi, ktre nada mi dziadek, kiedy byem may. Znaczy ono jasne wiato. To ja.

79
Czuj si tutaj na Bali tak wolna, e to prawie niedorzeczne. Musz tylko odwiedza w kade popoudnie Ketuta i trudno to nazwa obowizkiem. Reszt dnia traktuj do nonszalancko. Co rano medytuj przez godzin, stosujc techniki jogi, ktrych nauczya mnie moja guru, wieczorem medytuj godzin, stosujc technik Ketuta (sied bez ruchu i umiechaj si). Pomidzy jednym a drugim spaceruj, jed na rowerze, czasami rozmawiam z ludmi i jem lunch. Znalazam w miecie ma spokojn bibliotek, wykupiam kart biblioteczn i teraz delektuj si tymi wielkimi porcjami mojego ycia spdzanymi w ogrodzie na czytaniu. Po intensywnym czasie w aramie, a nawet po tym dekadenckim miganiu przez Wochy i pochanianiu wszystkiego, co znalazo si w zasigu wzroku, jest to zupenie nowy i cakowicie odmienny epizod mojego ycia. Mam tyle wolnego czasu, e mona by go way na tony. Za kadym razem, kiedy wychodz z hotelu, Mario oraz inni czonkowie personelu pytaj, dokd id, a za kadym razem, kiedy wracam, pytaj, gdzie byam. Niemal widz, jak w szufladach trzymaj malekie mapy dla wszystkich swoich bliskich, na ktrych s znaczki pokazujce, gdzie w danym momencie kady si znajduje, eby byo wiadomo, co si przez cay czas dzieje w tym ludzkim ulu. Wieczorami pedauj ile si wysoko na wzgrza midzy rozcigajcymi si na pno c od Ubud tarasami ryowymi, otacza mnie soczysta ziele. Ogldam rowe oboki, odbijajce si w stojcej wodzie pl ryowych, jakbym patrzya na dwa nieba - jedno w grze, dla bogw, i jedno tutaj, w botnistej wilgoci, odpowiedniej dla nas, miertelnikw. Ktrego dnia pojechaam do rezerwatu czapli, gdzie stoi tabliczka z niechtnie wypisanym zaproszeniem (No dobra, moecie tu sobie obejrze czaple), ale akurat tego dnia czapli nie byo, jedynie kaczki, wic przygldaam si jaki czas kaczkom, po czym ruszyam do nastpnej wioski. Po drodze mijaam mczyzn, kobiety i dzieci, kury i psy, a kade z nich na swj sposb byo czym zajte, ale nie na tyle, eby nie mc przerwa i mnie pozdrowi.

Kilka wieczorw temu na szczycie uroczego lenego pagrka zobaczyam tablic z napisem Dom artystki do wynajcia, z kuchni. Poniewa wszechwiat jest taki askawy, trzy dni pniej ju tam mieszkam. Mario pomg mi si przenie, a wszyscy jego przyjaciele z hotelu zgotowali mi zawe poegnanie. Mj nowy dom stoi przy cichej drodze, otoczony ze wszystkich stron polami ryowymi. Z pokrytymi bluszczem cianami przypomina angielski domek. Naley zreszt do Angielki, ktra pojechaa na lato do Londynu, wlizguj si wic do jej domu, zastpujc j sob w tym cudownym miejscu. Jest tutaj pomalowana na jaskraw czerwie kuchnia, staw ze zotymi rybkami, marmurowy taras, kabina prysznicowa na dworze, wyoona byszczc mozaik z pytek; kiedy myj wosy, patrz na gniazdujce w palmach czaple. Wskie, sekretne cieki wij si przez prawdziwie czarowny ogrd. Do posiadoci przypisany jest ogrodnik, wic pozostaje mi tylko podziwia kwiaty. Nie mam pojcia, jak brzmi nazwy tych niezwykych tropikalnych rolin, zatem sama wymylam dla nich imiona. Dlaczego nie? Przecie to mj Eden. Wkrtce nadaam nowe ksywki wszystkim rolinom - drzewo onkilowe, palma kapuciana, strojne ziele, spiralny pyszaek, ukradkowy kwiat, melancholijne pncze, a jedn efektown row orchide ochrzciam mianem pierwszy dziecicy ucisk doni. A nie chce si wierzy w ten nie cakiem przydatny, a wrcz zbyteczny ogrom czystego pikna, jakie widzi si dookoa. Mog zrywa papaje i banany wprost z drzew rosncych pod oknem sypialni. Mieszka tu kot, darzcy mnie ogromnym uczuciem codziennie przez p godziny, zanim go nakarmi, bo przez reszt dnia jczy tylko szaleczo, jakby mczyy go koszmary z wojny wietnamskiej. Co dziwne, zupenie mi to nie przeszkadza. Nic mi teraz nie przeszkadza. Nie wyobraam sobie, a nawet ju nie pamitam uczucia niezadowolenia. wiat dwikw jest tutaj rwnie efektowny. Wieczorami sycha orkiestr wierszczy, aby wczaj si basem. W samym rodku nocy psy wyj, eby pokaza, jak to nikt ich nie rozumie. Przed witem koguty oznajmiaj wszystkim w promieniu kilku m il, jak to odlotowo jest by kogutem. (Jestemy KOGUTAMI! - wywrzaskuj. - Tylko my moemy by KOGUTAMI!) Kadego ranka, o wschodzie soca, ptaki tropikalne urzdzaj zawody w piewaniu, ktre zawsze kocz si remisem dla co najmniej kilkunastu mistrzw. Kiedy pojawia si soce, wszystko cichnie i do pracy bior si motyle. Cay dom opleciony jest bluszczem; mam wraenie, e ktrego dnia zniknie bez ladu w listowiu, a ja razem z nim, stajc si lenym kwiatem. Czynsz jest niszy od sumy, jak co miesic wydawaam w Nowym Jorku na same takswki.

A tak przy okazji: angielskie sowo paradise (raj) pochodzi z perskiego i oznacza otoczony murem ogrd.

80
Co powiedziawszy, musz przyzna si szczerze, e po trzech zaledwie popoudniach w miejscowej bibliotece uzmysowiam sobie, jak bdne byy moje pierwotne wyobraenia na temat tego balijskiego raju. Po pierwszej wizycie na Bali opowiadaam ludziom, e ta niewielka wyspa jest jedyn na wiecie autentyczn utopi, miejscem, w ktrym zawsze panoway spokj, harmonia i rwnowaga. Idealny Eden, bez przemocy i rozlewu krwi w historii. Nie jestem pewna, skd si wziy te moje wspaniae wymysy, ale prezentowaam je z caym przekonaniem. Nawet policjanci nosz kwiaty we wosach, mawiaam, jakby to stanowio ostateczny dowd. W rzeczywistoci jednak historia Bali jest dokadnie tak samo krwawa i pena przemocy jak historia kadego innego miejsca na ziemi, kiedykolwiek zamieszkiwanego przez ludzi. Kiedy w szesnastym wieku przybyli tutaj jawajscy krlowie, ustanowili w zasadzie koloni feudaln, z bezwzgldnym ustrojem kastowym, w ktrym - jak we wszystkich szanujcych si systemach kastowych - nie byo miejsca na przejmowanie si tymi z samego dou hierarchii. Gospodarka Bali w duym stopniu opieraa si na lukratywnym handlu niewolnikami (ktry nie tylko wyprzedza o kilka stuleci udzia Europejczykw w midzynarodowym handlu ludmi, ale i przetrwa o wiele duej). Na wyspie trway nieustanne wojny, rywalizujcy ze sob krlowie napadali na ssiadw, dopuszczano si masowych gwatw i morderstw. Jeszcze pod koniec dziewitnastego wieku wrd kupcw i eglarzy Balijczycy mieli reputacj zaciekych wojownikw. (Sowo amok, na przykad, w wyraeniu dosta amoku, jest sowem balijskim; opisuje technik bojow, ktra polegaa na tym, e wojownik wpada raptownie w sza i rzuca si na wroga w samobjczej, krwawej walce wrcz; Europejczycy byli naprawd przeraeni tym sposobem walki.). Zdyscyplinowana, zoona z trzydziestu tysicy wojownikw balijskich armia pokonaa holenderskich najedcw w 1848 roku, powtrnie w 1849 i jeszcze raz w 1850. Ulegli Holendrom dopiero wtedy, kiedy konkurujcy ze sob balijscy krlowie zaczli si

wyamywa i w walce o wadz nawzajem zdradza, sprzymierzajc z wrogiem dla obiecanych przyszych korzyci z handlu. Tak wic otaczanie dzisiaj historii tej wyspy nimbem wynionego raju jest wypaczeniem rzeczywistoci; ci ludzie nie spdzili ostatniego tysiclecia, przesiadujc bezczynnie, umiechajc si i wypiewujc radosne pieni. W latach dwudziestych i trzydziestych minionego stulecia, kiedy podrujce zachodnie elity odkryy Bali, nie zwracano uwagi na wszystkie te krwawe zaszoci, a nowo przybyli zgodnie przyznali, e jest to rzeczywicie Wyspa Bogw, gdzie kady jest artyst i gdzie mieszkacy yj w niczym nie zakconym stanie szczliwoci. Ten pogld do dzi pokutuje wrd odwiedzajcych Bali (rwnie u mnie, podczas mojej pierwszej wizyty). Byem wcieky na Boga, e nie urodziem si Balijczykiem, owiadczy niemiecki fotograf George Krauser, zobaczywszy Bali w latach trzydziestych dwudziestego wieku. Skuszeni opowieciami o nieziemskim piknie i spokoju, zaczli si pojawia na wyspie znani ludzie postaci takie jak artysta Walter Spies, aktor i dramaturg Noel Coward, tancerka i uczona Claire Holt, aktor Charlie Chaplin, uczona Margaret Mead (ktra, pomimo widocznych wszdzie nagich piersi, cakiem trafnie okrelia balijsk cywilizacj, mwic, e jest rwnie pruderyjna jak wiktoriaska Anglia: Ani krzty wolnego libido w caej tej kulturze). Sielanka si skoczya w latach czterdziestych, kiedy ten wiat dotkna wojna. Japoczycy najechali Indonezj i wiodcy bogi ywot w swoich balijskich ogrodach, obsugiwani przez licznych sucych ludzie Zachodu musieli ucieka. W powojennej walce o niepodlego Indonezji Bali byo tak samo podzielone i wstrzsane przemoc jak reszta archipelagu i jeszcze w latach pidziesitych (jak podaje raport zatytuowany Bali: raj wymylony), jeli w ogle jaki czowiek z Zachodu omieli si przyjecha na Bali, to robi mdrze, pic z pistoletem pod poduszk. W latach szedziesitych Indonezja staa si polem walki o wadz pomidzy nacjonalistami i komunistami. W roku 1965, po prbie zamachu stanu w Dakarcie, nacjonalici wysali na Bali onierzy z list nazwisk wszystkich podejrzanych o komunizm mieszkacw wyspy. W cigu mniej wicej tygodnia wspomagane przez miejscow policj i wioskowe wadze siy nacjonalistyczne metodycznie przeczesyway osad po osadzie, dokonujc masowych mordw. Kiedy ta masakra dobiega koca, okoo stu tysicy cia spyno piknymi balijskimi rzekami. Marzenie o bajecznym Edenie odyo pod koniec lat szedziesitych, kiedy indonezyjski rzd postanowi na nowo otworzy Bali dla midzynarodowego rynku turystycznego jako Wysp Bogw i przeprowadzi bardzo udan kampani reklamow. Ludzie, ktrzy dali si skusi do przyjazdu na Bali, szukali czego wzniolejszego (ostatecznie nie bya to taka atrakcja jak nasza amerykaska Wenecja - Fort Lauderdale) i ich

uwag przycigao artystyczne i religijne pikno balijskiej kultury. Mroczniejsze fragmenty historii pomijano. I do tej pory si pomija. Czytajc o tym wszystkim popoudniami w miejscowej bibliotece, czuj si nieco zdezorientowana. Chwileczk... po co przyjechaam na Bali? Poszukiwa rwnowagi pomidzy doczesnymi przyjemnociami i duchow pobonoci, tak? Czy to na pewno odpowiednie miejsce do takich poszukiwa? Czy Balijczycy rzeczywicie bardziej ni inni na wiecie yj w takiej spokojnej rwnowadze? Chc przez to powiedzie, e w y g l d a j na zrwnowaonych, jeli si patrzy na te wszystkie tace, mody, witowanie, pikno i umiechy, ale e tak naprawd nie mam pojcia, co dzieje si pod powierzchni. Policjanci rzeczywicie nosz kwiaty zatknite za ucho, ale korupcja na Bali jest powszechna, tak jak i wszdzie w Indonezji (sama dopiero co ukradkiem daam mczynie w mundurze kilkaset dolarw w gotwce, eby przeduy sobie nielegalnie wiz, co pozwoli mi zosta tutaj cztery miesice). Balijczycy dosownie yj ze swojej renomy najspokojniejszych, najpoboniejszych i najbardziej wyrazistych artystycznie ludzi na wiecie, ale ile z tego jest naturalne, a ile wynika z wyrachowania? I ile kto z zewntrz, taki jak ja, jest w stanie dowiedzie si o napiciach ukrytych za tymi promiennymi twarzami? Jest tutaj jak wszdzie... przygldasz si obrazowi ze zbyt maej odlegoci i wszystkie wyrane kreski zaczynaj si rozpywa i staj niewyran plam zamglonych pocigni pdzla i wymieszanych kropek. Tymczasem mog na pewno powiedzie, e uwielbiam dom, ktry wynajam, i e wszyscy bez wyjtku tutejsi ludzie s dla mnie bardzo uprzejmi. Ich sztuk i obrzdy uwaam za pikne i krzepice; oni te tak je chyba postrzegaj. Tak wanie odbieram to miejsce, ktre zapewne jest bardziej skomplikowane, ni potrafi kiedykolwiek zrozumie. Jednak co tak naprawd musz robi Balijczycy, eby zachowa rwnowag (i zarobi na ycie), to ju ich wielka tajemnica. Ja przybyam na t wysp, eby popracowa nad wasn rwnowag, i wci mam wraenie, przynajmniej w tej chwili, e panuje tutaj najbardziej sprzyjajcy temu zamierzeniu klimat.

81
Nie wiem, ile lat ma mj szaman. Spytaam go, ale on nie jest pewny. Wydaje mi si, e kiedy byam tutaj dwa lata temu, tumacz powiedzia nam, e ma osiemdziesit lat. Ale kiedy Mario ktrego dnia spyta go o wiek, Ketut odpar: Moe szedziesit pi, nie jestem pewny. Kiedy z kolei ja go spytaam, w ktrym roku si urodzi, powiedzia, e nie pamita faktu swoich narodzin. Wiem, e by dorosy, kiedy Japoczycy okupowali wysp podczas drugiej wojny wiatowej, z czego by wynikao, e ma okoo osiemdziesitki. Kiedy jednak opowiedzia mi histori o swojej oparzonej w modoci rce, a ja spytaam, w ktrym roku to byo, odpar: Nie wiem. Moe w 1920? Jeli wic mia okoo dwudziestu lat w roku 1920, to ile ma teraz? Sto pi? Pozostaje nam tylko okreli jego wiek na jakie szedziesit do stu piciu lat. Zauwayam te, e jego szacunki w sprawie wasnego wieku zmieniaj si z dnia na dzie, w zalenoci od samopoczucia. Kiedy jest bardzo zmczony, wzdycha i mwi: Moe dzisiaj osiemdziesit pi lat, ale kiedy jest w dobrej formie, powiada: Dzisiaj mam chyba szedziesit. Moe jest to rwnie dobry sposb oceniania wieku jak kady inny... na ile lat si dzisiaj c z u j e s z ? Bo c innego jest tak naprawd wane? Mimo to sprawa jego wieku cigle mnie nurtuje. Ktrego dnia sprbowaam najprostszego podejcia i spytaam po prostu: - Ketut... kiedy s twoje urodziny? - W czwartek - odpar. - W ten czwartek? - Nie. Nie w ten czwartek. W czwartek. To niezy pocztek... ale czy nie dowiem si nic wicej? Czwartek ktrego miesica? Ktrego roku? Trudno powiedzie. W kadym razie na Bali dzie tygodnia, w jakim si czowiek urodzi, jest waniejszy od roku i dlatego, cho Ketut nie wie, ile ma lat, mg mi powiedzie, e bogiem patronujcym dzieciom urodzonym w czwartki jest Siwa Niszczyciel i e dzie ten ma dwa zwierzce duchy przewodnie - lwa i tygrysa. Drzewem dzieci urodzonych w czwartek jest banian. Ptakiem - paw. Osoba urodzona w czwartek zawsze odzywa si pierwsza, przerywa innym, moe by odrobin agresywna, bywa raczej adna (playboy albo playgirl, uywajc sw Ketuta), ale ma niezy charakter, doskona pami oraz potrzeb pomagania ludziom.

Kiedy do Ketuta przychodz balijscy pacjenci z powanymi problemami zdrowotnymi lub finansowymi, lub problemami w relacjach z innymi ludmi, on zawsze pyta, w ktrym dniu tygodnia si urodzili, eby mc przygotowa dla nich waciwe modlitwy i lekarstwa. Bo, jak mwi Ketut, ludzie czasami chorzy w urodziny i potrzebna im drobna astrologiczna poprawka, eby mogli odzyska rwnowag. Niedawno miejscowa rodzina przyprowadzia do Ketuta najmodszego syna. Chopiec mia ze cztery lata. Spytaam, na czym polega problem, a Ketut wyjani, e rodzina martwi si kopotami z tym bardzo agresywnym chopiec. Nie sucha polece. Nie zachowuje. Nie uwaa. Wszyscy w domu zmczeni od chopiec. On czasami niezbyt bystry. Ketut zapyta rodzicw, czy moe przez chwil potrzyma dziecko. Posadzili mu chopca na kolanach, a malec opar si o pier szamana. Spokojny i ani troch nie przestraszony. Ketut obj go czule, pooy mu rk na czole, przymkn oczy. Potem przyoy do do brzuszka chopca i ponownie przymkn powieki. Umiecha si i cay czas przemawia agodnie do maego. Badanie trwao bardzo krtko. Ketut zwrci dziecko rodzicom i wkrtce wszyscy oddalili si z recept i odrobin wiconej wody. Ketut powiedzia mi, e spyta rodzicw o okolicznoci zwizane z przyjciem chopca na wiat, i stwierdzi, e dziecko urodzio si pod z gwiazd i w sobot - w dzie, ktry przynosi dziecku pierwiastki potencjalnie zych duchw, takich jak duch wrony, sowy, koguta (ten nastraja dziecko wojowniczo) i duch lalki (ten z kolei powoduje zawroty gowy). Ale nie wszystko wyglda tak le. Ciao urodzonego w sobot dziecka zawiera bowiem take duchy tczy i motyla, a te mona wzmocni. Trzeba tylko zoy odpowiednie ofiary i dziecko odzyska rwnowag. - Dlaczego przykadae do do czoa i brzucha chopca? - spytaam. - Sprawdzae, czy nie ma gorczki? - Sprawdzaem mzg - odpar Ketut. - Zobaczy, czy ma w umys ze duchy. - Jakiego rodzaju ze duchy? - Liss - powiedzia Ketut - jestem Balijczyk. Wierz w czarna magia. Wierz, e ze duchy wychodz z rzeka i krzywdz ludzi. - Czy chopiec mia ze duchy? - Nie. Tylko choroba z dzie urodzin. Jego rodzina zoy ofiar. Bdzie dobrze. A ty, Liss? wiczysz balijska medytacja kady wieczr? Trzymasz umys i serce czyste? - Kadego wieczoru - przyznaam. - Umiesz umiecha nawet w wtroba? - Nawet w wtrobie, Ketut. Duy umiech w mojej wtrobie.

- wietnie. Ten umiech zrobi ci pikna kobieta. On da ci moc do bardzo urodziwa. Moesz uy ta moc... urodziwa moc!... eby dosta od ycie to, co chcesz. - Urodziwa moc! - powtarzam fraz, rozkoszujc si jej brzmieniem. Jak medytujca Barbie. - Chc mie urodziw moc! - Nadal wiczysz te hinduska medytacja? - Kadego ranka. - wietnie. Nie zapominaj o joga. Dobroczynna. Dobrze ci wiczy oba rodzaje medytacja - hinduska i balijska. S rne, ale tak samo dobre. Kade dobre. Jak myl o religii, to wikszo jest kade dobre. - Nie wszyscy tak uwaaj, Ketut. Niektrzy lubi si spiera o Boga. - Nie ma potrzeba - owiadczy. - Mam dobry pomys na to, jak spotkasz czowieka z inna religia i on chce si spiera o Bg. Mj pomys jest taki, ty suchaj wszystko, co ten czowiek mwi o Bg. Nigdy si nie spieraj. Najlepiej mw: Zgadzam si z tob. Potem id do domu, mdl si, jak chcesz. To mj sposb dla ludzi zachowa pokj z religia. Zauwayam, e Ketut przez cay czas trzyma brod wysunit do przodu, gow ma lekko odchylon do tyu, wyglda to elegancko, a jednoczenie zagadkowo. Niczym osobliwy sdziwy krl spoglda na cay wiat znad swojego nosa. Skr ma poyskujc, zocicie brzow. Jest niemal cakowicie ysy, ale nadrabia to wyjtkowo bujnymi pierzastymi brwiami, ktre wygldaj, jakby za chwil miay pofrun. Gdyby nie brakujce zby i blizny po oparzeniu na prawej rce, byby okazem zdrowia. Powiedzia mi, e w modoci by tancerzem, bra udzia w witynnych ceremoniach i e w tamtym czasie by pikny. Wierz mu. Jada tylko jeden posiek dziennie - typowe proste balijskie danie: ry wymieszany z kawakami kaczki albo ryby. Lubi wypi sobie codziennie filiank sodzonej kawy, gwnie po to, by uczci fakt, e sta go na kaw i cukier. Na takiej diecie te bez trudu doylibymy stu piciu lat. Ciao utrzymuje w kondycji, powiada, medytujc co wieczr przed snem i wcigajc w siebie zdrow energi wszechwiata. Mwi, e ludzkie ciao zbudowane jest tylko z tych piciu ywiow, ktre skadaj si na wszelkie stworzenie, a s nimi - woda (apa), ogie (tejo), wiatr {bayu), niebo (akasa) i ziemia (pritiwi); wystarczy podczas medytacji skoncentrowa si na tej rzeczywistoci, a uzyska si energi z wszystkich tych rde i zachowa si. Przy okazji zademonstrowa znakomite wyczucie jzykowe, co mu si czasem zdarzao, mwic, Mikrokosmos staje si makrokosmos. Ty mikrokosmos - staniesz si wszechwiat - makrokosmos. Dzisiaj by bardzo zajty, tum ludzi z malekimi dziemi albo z ofiarami na kolanach wypenia cay dziedziniec. Byli wrd nich wieniacy i biznesmeni, ojcowie i babki. Byli

rodzice z niemowltami cierpicymi na wymioty i starcy cierpicy od kltw czarnej magii. Byli modzi mczyni przepenieni zawici i dz oraz mode kobiety szukajce odpowiedniego mczyzny, dzieci udrczone wysypk. Wszyscy pozbawieni rwnowagi, wszystkim j trzeba przywrci. Mimo to na dziedzicu Ketutowego domostwa zawsze panuje aura bezwzgldnej cierpliwoci. Czasami ludzie musz czeka trzy godziny, nim przyjdzie ich kolej, nikt jednak nawet nie tupnie zniecierpliwiony, nie wzniesie oczu ku niebu w gecie irytacji. Nadzwyczajne jest te to, w jaki sposb czekaj dzieci. Oparte o swoje pikne matki, bawi si wasnymi palcami, by zabi czas. Zawsze mnie mieszy, kiedy pniej si okazuje, e tak spokojnie zachowujce si dziecko przyprowadzono tutaj, bo rodzice uwaali, e jest zbyt niegrzeczne i wymaga leczenia. T a m t a dziewczynka? Tamta trzylatka, siedzca cichutko i cierpliwie kilka godzin w palcym socu, bez jedzenia i zabawek? Ona jest n i e g r z e c z n a ? Chtnie zawoaabym: Ludzie... jeli chcecie zobaczy niegrzeczne dzieci, to zabior was do Ameryki. Poka wam takie dzieciaki, e uwierzycie w konieczno podawania ritalinu. Najwyraniej tutaj obowizuj inne standardy dobrego zachowania dzieci. Ketut przyjmowa uprzejmie wszystkich pacjentw, jednego po drugim, pozornie nie przejmujc si upywem czasu, powicajc kademu dokadnie tyle czasu, ile byo potrzeba. By tak zajty, e nie zjad nawet tego jedynego poudniowego posiku, zobowizany szacunkiem dla Boga i swoich przodkw tkwi godzinami na werandzie, leczc wszystkich po kolei. Wieczorem oczy mia zmczone jak lekarz polowy podczas wojny domowej. Ostatnim pacjentem tego dnia by Balijczyk w rednim wieku, skarcy si na niespokojny sen; od tygodni, mwi, drczy go koszmar, ni mu si, e tonie w dwch rzekach jednoczenie. A do tego wieczoru nie byam pewna, jaka jest moja rola w yciu Ketuta Liyera. Codziennie pytam go, czy na pewno nie przeszkadza mu moja obecno, a on nalega, ebym przychodzia mu towarzyszy. Mam wyrzuty sumienia, e zabieram mu taki duy kawa dnia, on jednak wydaje si zawiedziony za kadym razem, kiedy pod wieczr odchodz. Tak naprawd to nie ucz go angielskiego. Angielszczyzna, jak sobie przyswoi, zapewne cae dziesiciolecia temu, wrya si w jego mzg, nie pozostawiajc miejsca na doskonalenie ani wiee sownictwo. Jedyne, do czego go zmusiam, to eby wita mnie: Mio ci widzie zamiast Mio ci pozna. Dzi wieczr, po odejciu ostatniego pacjenta, Ketut by wyczerpany i postarzay od znuenia, ale kiedy spytaam, czy mam odej, eby wreszcie troch odpocz, odpar: Dla ciebie mam zawsze czas. Potem poprosi, ebym opowiedziaa mu co o Indiach, o Ameryce, o Woszech, o swojej rodzinie. Wtedy uwiadomiam sobie, e nie jestem nauczycielk

angielskiego Ketuta Liyera ani suchaczk jego nauk teologicznych, jestem najzwyklejsz, najprostsz rozrywk starego szamana... jego towarzystwem. Kim, z kim moe porozmawia, poniewa lubi sucha o szerokim wiecie, a nie mia okazji zobaczy go na wasne oczy. W czasie, ktry spdzilimy wsplnie na werandzie, Ketut pyta mnie o wszystko, poczynajc od cen samochodw w Meksyku, na przyczynach AIDS koczc. (Odpowiadaam najlepiej jak umiaam, cho wierz, e s fachowcy, ktrzy udzieliliby bardziej konkretnych odpowiedzi.). Ketut nigdy nie opuci Bali. Prawd mwic, niewiele czasu spdzi poza swoj werand. Raz odby pielgrzymk do gry Agung, najwikszego i najwaniejszego w sensie duchowym wulkanu na wyspie, ale tamtejsza energia jest tak wielka, e ba si medytowa, by nie strawi go wity ogie. Chodzi do wity na wane uroczystoci, ssiedzi zapraszaj go do swoich domw, eby dokona ceremonii zalubin albo rytuau zwizanego z osigniciem dojrzaoci, jednak przez wikszo czasu mona zobaczy go tutaj, jak siedzi po turecku na bambusowej macie, otoczony spisanymi z lici palmowych medycznymi encyklopediami pradziadka, pomaga potrzebujcym, uspokaja demony, od czasu do czasu pozwala sobie ma filiank kawy z cukrem. - Ostatnia noc miaem sen o ciebie - powiedzia mi dzisiaj. - Miaem sen, jak jedzisz zewszd na swj rower. Poniewa zrobi przerw, odezwaam si, proponujc gramatyczn poprawk. - Chcesz powiedzie, e miae sen, w ktrym jed w s z d z i e na rowerze? - Tak! ni ostatnia noc, e jedzisz zewszd i wszdzie na swj rower. W mj sen jeste taka szczliwa! Przez cay wiat jedzisz na swj rower. A ja za tob! Moe on chciaby... - Mgby odwiedzi mnie kiedy w Ameryce - odezwaam si. - Nie mog, Liss. - Pokrci gow, radonie godzc si ze swoim losem. - Nie do zbw, eby lata na samolot.

82
Jeli chodzi o on Ketuta, to zblienie si do niej zabrao mi sporo czasu. Nyomo, jak m j nazywa, jest postawna i pulchna, utyka na nog z powodu sztywnego stawu biodrowego, zby

ma czerwone od ucia betelu. Jej palce u ng s aonie powykrcane artretyzmem. Spoglda bystrym okiem. Baam si jej od pierwszej chwili. Roztacza gron aur starszej pani, jak emanuj czasami woskie wdowy i porzdne, praktykujce, ubrane na czarno woskie mamusie. Wyglda, jakby miaa przetrzepa ci skr za najdrobniejsz przewin. Z pocztku bya w stosunku do mnie otwarcie podejrzliwa... Co to za flaming szwenda si codziennie po moim domu? Wpatrywaa si we mnie z mroku okopconej kuchni, nie cakiem przekonana, e mam prawo y. Umiechaam si do niej, a ona nawet nie mrugna okiem, jakby si zastanawiaa, czy nie przegna mnie miot. Potem jednak co si zmienio. Po historii z kserowaniem. Ketut Liyer ma te cae stosy starych zeszytw w linie, wypen ionych drobniutkim pismem, zawierajcych dawne balijsko-sanskryckie tajemnice medyczne. Zapisa tam wszystko w latach czterdziestych czy pidziesitych, w jaki czas po mierci dziadka, eby mie ca t wiedz medyczn pod rk. Materiay te s absolutnie bezcenne. Stanowi kopalni danych na temat rzadkich drzew i lici, rolin, wszystkich ich leczniczych waciwoci. Jest tam te okoo szedziesiciu stron rysunkw odnoszcych si do wrenia z rki, jeszcze wicej zeszytw z danymi astrologicznymi, mantrami, zaklciami i opisami metod leczenia. Jedyny problem to ten, e wszystkie zeszyty, przez dziesiciolecia wystawione na dziaanie pleni i myszy, s w opakanym stanie. te, skruszae, cuchnce stchlizn, wygldaj jak stos gnijcych jesiennych lici. Za kadym razem, kiedy Ketut przewraca kartk, rozdziera j. - Ketut - powiedziaam do niego w ubiegym tygodniu, podnoszc do gry jeden ze zniszczonych zeszytw - nie jestem co prawda lekarzem jak ty, ale myl, e on umiera. - Mylisz umiera? - rozemia si. - Szanowny panie - owiadczyam powanym gosem - oto moja profesjonalna opinia... jeli nie udzieli si tej ksidze szybkiej pomocy, zginie w cigu szeciu miesicy. Potem spytaam, czy mog zabra zeszyt do miasta i skserowa go, nim rozsypie si do koca. Musiaam wyjani, na czym polega kserowanie, i obieca, e zatrzymam zeszyt tylko przez dwadziecia cztery godziny i e go na pewno ani troch nie uszkodz. Pozwoli mi wreszcie wynie go poza werand, przy akompaniamencie moich gorcych zapewnie, e bd obchodzi si ostronie z mdrociami jego dziadka. Pojechaam do punktu usugowego w miecie, dysponujcego podczonymi do Internetu komputerami i kserokopiarkami, i ostronie skopiowaam kad stron, po czym kazaam cao oprawi w adn plastikow okadk. Nazajutrz, przed poudniem, odwiozam mojemu szamanowi star i now wersj zeszytu. By zdumiony i zachwycony, szczliwy, bo, jak powiedzia, ma ten zeszyt ju od

pidziesiciu lat. Co mogo znaczy dosownie pidziesit lat albo po prostu bardzo, bardzo dugo. Spytaam, czy mog skopiowa pozostae, eby zabezpieczy zawart w nich wiedz. Poda mi kolejny zwiotczay, postrzpiony, ledwo dychajcy kajecik, napisany balijskim sanskrytem i zwierajcy skomplikowane szkice. - Jeszcze jeden pacjent! - owiadczy. - Ju ja go uzdrowi! - odparam. By to kolejny wspaniay sukces. Do koca tygodnia skopiowaam kilka sfatygowanych rkopisw. Codziennie Ketut przywoywa swoj on i pokazywa jej wiee kopie. By uszczliwiony. Jej wyraz twarzy nie zmienia si ani na jot, ale bardzo dokadnie przygldaa si rezultatom moich stara. Nastpnego poniedziaku, kiedy pojawiam si u nich, Nyomo przyniosa mi w soiku po demie gorc kaw. Patrzyam, jak niesie j przez dziedziniec na porcelanowym talerzyku, jak kutykajc, pokonuje dug drog z kuchni na werand Ketuta. Byam przekonana, e kawa przeznaczona jest dla jej ma, ale nie... on ju swoj wypi. Ta bya dla mnie. Przygotowaa j dla mnie. Prbowaam jej podzikowa, ale to j zirytowao i machna rk, tak jak wtedy, kiedy odgania koguta, ktry zawsze, kiedy ona przygotowuje posiek, prbuje wskoczy na stojcy na dworze kuchenny st. Nastpnego dnia przyniosa mi kaw i miseczk z cukrem. A kolejnego bya kawa, cukier i zimny gotowany ziemniak. Przez cay tamten tydzie, codziennie, dodawaa nowy smakoyk. Zaczynao mi to przypomina t star samochodow zabaw z dziecistwa, pomagajc zapamita alfabet: Jad do babci i wioz arbuza... jad do babci i wioz arbuza i balon... jad do babci i wioz arbuza, balon, cukier... kaw w soiku po demie i zimnego ziemniaka... Wczoraj, kiedy staam na dziedzicu, egnajc si z Ketutem, Nyomo przyczapaa z miot w rkach, udajc, e nic j nie obchodzi, co si dzieje w jej krlestwie. Staam z zaoonymi do tyu rkoma, a ona podesza i uja jedn z moich doni. Gmeraa w niej, jakby prbowaa rozwika kombinacj zamka, a w kocu znalaza mj palec wskazujcy. Otoczya go swoj du tward doni, cisna mocno i trzymaa. Poczuam, jak jej mio wypywa z pulsowaniem z tego mocnego ucisku i przepynwszy wzdu ramienia, trafia do mojego wntrza. Potem pucia moj rk i bez sowa pokutykaa dalej na znieksztaconych artretyzmem nogach. Po chwili zamiataa ju, jakby si nic nie wydarzyo. A ja staam, spokojnie tonc w dwch rzekach szczcia jednoczenie.

83
Mj kolejny przyjaciel ma na imi Yudhi, wymawiane judei. Jest Indonezyjczykiem, pochodzi z Jawy. To on wynajmowa mi dom; pracuje dla Angielki i dba tu o wszystko, kiedy ona wyjeda na lato do Londynu. Yudhi ma dwadziecia siedem lat, jest krpej budowy i mwi po angielsku jak surfer z poudniowej Kalifornii. Przez cay czas zwraca si do mnie czowieku i ziomal. Ma umiech, ktrym mgby powstrzyma zoczyc, i jak na kogo tak modego, niezwykle pogmatwany yciorys. Urodzi si w Dakarcie, matka bya gospodyni domow, ojciec indonezyjskim fanem Elvisa i wacicielem niewielkiego biznesu w brany klimatyzacji i chodnictwa. Rodzina bya chrzecijaska, co w tej czci wiata stanowio dziwactwo, i Yudhi opowiada mi zabawne historyjki o tym, jak muzumaskie dzieci z ssiedztwa artoway sobie z niego, woajc: Jesz wieprzowin! i Kochasz Jezusa! Yudhiemu to nie przeszkadzao; Yudhiemu, z racji jego charakteru, niewiele przeszkadza. Natomiast jego mama wolaa, eby nie zadawa si z muzumaskimi wyrostkami, gwnie dlatego, e chodziy boso, Yudhi je naladowa, a ona uwaaa to za niehigieniczne. Daa synowi do wyboru - albo nosi klapki i bawi si na dworze, albo chodzi boso i zostaje w domu. Yudhi nie lubi mie nic na nogach, wic wikszo dziecistwa i lat modzieczych spdzi we wasnym pokoju i tam nauczy si gra na gitarze. Boso. Chyba nie znam nikogo obdarzonego rwnie dobrym suchem. Cudownie radzi sobie z gitar; nigdy nie bra adnych lekcji, a rozumie melodi i harmoni, jakby byy siostrami, z ktrymi si wychowa. Gra tak muzyczn mieszank Wschodu i Zachodu, ktra czy klasyczne indonezyjskie koysanki z muzyk reggae i wczesnym funkiem Steviego Wondera... trudno to wytumaczy, ale on naprawd powinien by sawny. Nie spotkaam nikogo, kto usyszawszy jego muzyk, nie uwaaby, e powinien by sawny. A oto, co zawsze najbardziej pragn robi - mieszka w Stanach i pracowa w rozrywce. Wsplne marzenie caego wiata. Kiedy by jeszcze nastolatkiem, w jaki sposb udao mu si zdoby prac (sabo jeszcze zna angielski) na statku wycieczkowym linii Carnival Cruise, a tym samym wyrwa z zamknitego rodowiska w Dakarcie w szeroki, nieznany wiat. Jego praca naleaa do tych szalonych zaj wykonywanych przez pilnych imigrantw - oznaczaa ycie pod pokadem, dwanacie godzin na dob sprztania, jeden wolny dzie w miesicu. Jego wsptowarzysze byli Filipiczykami i Indonezyjczykami.

Indonezyjczycy i Filipiczycy spali i jedli oddzielnie, nie stykajc si ze sob (bo przecie jedni to muzumanie, drudzy chrzecijanie), jednak Yudhi, jak to on, zaprzyjani si z wszystkimi i sta si kim w rodzaju cznika midzy tymi dwiema grupami azjatyckich robotnikw. Dostrzega wicej podobiestw ni rnic pomidzy tymi pokojwkami, posugaczami i pomywaczkami, pracujcymi bez wytchnienia, eby wysa rodzinom ze sto dolarw miesicznie. Kiedy za pierwszym razem statek wpywa do nowojorskiego portu, Yudhi nie spa ca noc, tkwi na najwyszym pokadzie, oglda pojawiajc si na horyzoncie panoram miasta, z podniecenia serce tuko mu si w piersi jak szalone. Wiele godzin pniej zszed ze statku i przywoa t takswk, tak jak to widzia w kinie. Kiedy prowadzcy takswk wiey imigrant z Afryki spyta, dokd ma jecha, Yudhi odpar: Gdziekolwiek, czowieku... po prostu powo mnie tu i tam. Chc zobaczy wszystko. Kilka miesicy pniej statek ponownie zawin do Nowego Jorku i tym razem Yudhi wysiad na dobre. Jego kontrakt wygas, a on chcia zamieszka w Ameryce. Wyldowa na jakim przedmieciu w stanie New Jersey, gdzie mieszka przez pewien czas z Indonezyjczykiem, ktrego pozna na statku. Dosta prac w barze kanapkowym centrum handlowego... i znw, dziesi do dwunastu godzin na dob typowej dla imigrantw harwki, tym razem z Meksykanami zamiast Filipiczykw. Podczas tych kilku pierwszych miesicy lepiej si nauczy hiszpaskiego ni angielskiego. W rzadkich wolnych chwilach jedzi autobusem na Manhattan, gdzie przemierza pieszo ulice, cigle niewymownie zauroczony tym miastem, ktre teraz okrela jako miejsce najbardziej na wiecie przepenione mioci. Jakim sposobem (znowu... ten umiech) pozna w Nowym Jorku grup muzykw z caego wiata i zacz z nimi gra na gitarze - improwizowa cae noce z utalentowanymi modymi ludmi z Jamajki, Afryki, Francji, Japonii... Podczas jednej z takich sesji pozna Ann... adn blondynk z Connecticut, ktra bya basistk. Pokochali si i pobrali. Znaleli mieszkanie na Brooklynie, mieli grup wietnych przyjaci, z ktrymi jedzili w muzyczne trasy a do Florida Keys. Byli niewiarygodnie szczliwi. Wkrtce jego angielszczyzna staa si nieskazitelna. Zastanawia si nad studiami. Jedenastego wrzenia Yudhi patrzy z dachu swojego brooklyskiego domu, jak padaj dwie wiee. By jak inni przygwodony alem... jak kto mg wyrzdzi tak potworn krzywd temu miastu, miejscu najbardziej na wiecie przepenionemu mioci? Nie wiem, czy Yudhi w ogle zauway, e w odpowiedzi na zagroenie terrorystyczne Kongres przyj tak zwany Patriot Act - ustaw, ktra wprowadzia drakoskie przepisy imigracyjne, skierowane w znacznym stopniu przeciwko krajom islamskim, takim jak

Indonezja. Jedno z postanowie wymagao, by wszyscy mieszkajcy w Stanach obywatele indonezyjscy zarejestrowali si w Departamencie Bezpieczestwa Wewntrznego. Rozdzwoniy si telefony, kiedy Yuhdi i jego indonezyjscy przyjaciele usiowali wykombinowa, co powinni robi... wielu miao niewane, nieprzeduone wizy i obawiali si, e kiedy si zarejestruj, zostan deportowani. Z drugiej strony, obawiali si nie zarejestrowa i tym samym zachowa jak przestpcy. Przypuszczalnie terroryci, islamscy fundamentalici, rozproszeni po caej Ameryce, lekcewayli ten przepis, Yudhi postanowi jednak, e si zarejestruje. By oeniony z Amerykank, chcia uaktualni swj status imigranta i zgodnie z prawem zosta obywatelem. Nie zamierza y w ukryciu. Szukali z Ann porady u rnych prawnikw, ale aden nie wiedzia, co im radzi. Przed jedenastym wrzenia nie byoby najmniejszego problemu... Yudhi, onaty z Amerykank, udaby si po prostu do biura imigracyjnego, przeduy wiz i zoy dokumenty potrzebne do uzyskania obywatelstwa. Ale teraz? Kto wie? Nowe przepisy nie zostay jeszcze wyprbowane, mwili prawnicy, specjalici od prawa imigracyjnego. Wyprbuj je na tobie. Tak wic Yudhi i jego ona spotkali si z miym urzdnikiem imigracyjnym i przedstawili mu spraw. Powiedziano im, e Yudhi ma przyj jeszcze tego popoudnia na drug rozmow. Powinni byli mie si na bacznoci; Yudhi dosta bowiem wyran instrukcj, e ma przyj bez ony, bez prawnika i z pustymi kieszeniami. Peen nadziei wrci tam sam, spodziewajc si drugiej rozmowy... i wtedy go aresztowano. Zabrali go do orodka internowania w Elizabeth w stanie New Jersey, gdzie spdzi wiele tygodni w tumie imigrantw, ktrych aresztowano w ostatnim czasie na podstawie Homeland Security Act, ustawy o bezpieczestwie wewntrznym. Wielu z nich mieszkao i pracowao w Stanach od lat, wikszo nie mwia po angielsku. Niektrym nie udao si w ogle skontaktowa z rodzinami. Przebywajcy w orodku byli dla zewntrznego wiata niewidoczni; nikt nie wiedzia, czy jeszcze yj. Mino wiele dni, zanim bliska histerii Ann dowiedziaa si w kocu, dokd zabrano jej ma. Z orodka internowania Yudhiemu najbardziej wbi si w pami obrazek przedstawiajcy kilkunastu czarnych jak wgiel, wychudzonych i miertelnie przeraonych Nigeryjczykw, ktrych znaleziono w stalowym kontenerze na frachtowcu; ukrywali si w nim, na dnie statku, przez niemal miesic, nim ich odkryto. Chcieli dosta si do Stanw... gdziekolwiek. Nie mieli pojcia, gdzie si znajduj. Wci wytrzeszczali oczy, powiedzia Yudhi, jakby nieustannie prbowali przenikn wzrokiem ciemno. Po jakim czasie rzd amerykaski odesa mojego chrzecijaskiego przyjaciela teraz ju najwyraniej podejrzanego islamskiego terroryst - do Indonezji. Byo to w

ubiegym roku. Nie mam pojcia, czy kiedykolwiek pozwol mu choby zbliy si do Stanw. On i jego ona cigle nie wymylili, co maj teraz zrobi z yciem; w swoich marzeniach nie brali pod uwag moliwoci doywania swoich dni w Indonezji. Nie mogc znie slumsw Dakarty po pobycie w Stanach, Yudhi przyjecha na Bali, eby zobaczy, czy bdzie mg si tutaj zadomowi, chocia spotyka si z niechci miejscowych, bo nie jest Balijczykiem... pochodzi z Jawy. A Balijczycy ani troch nie lubi Jawajczykw, uwaaj ich za zodziei i ebrakw. Tak wic Yudhi spotyka si z wikszymi uprzedzeniami tutaj - w ojczystej Indonezji - ni w Nowym Jorku. Nie ma pojcia, co robi dalej. Moe Ann doczy do niego tutaj. Chocia... moe lepiej nie. Bo co j tu czeka? Ich krtkotrwae maestwo, podtrzymywane teraz gwnie e-mailami, zaczyna si chwia. On sam nie czuje si tutaj jak u siebie, jest zagubiony. Wicej w nim Amerykanina ni kogokolwiek innego; Yudhi i ja uywamy tego samego slangu, rozmawiamy o naszych ulubionych nowojorskich restauracjach i lubimy te same filmy. Przychodzi wieczorami do mojego domu, ja czstuj go piwem, a on gra mi na gitarze zachwycajce melodie. Chciaabym, eby zdoby saw. Gdyby istniaa jaka sprawiedliwo, ju byby sawny. Ziom... czemu ycie jest takie zwariowane?, pyta od czasu do czasu.

84
Ketut, czemu ycie jest takie zwariowane? - spytaam nastpnego dnia swojego szamana. - Bhuta ia, dewa ia - odpar. - Co to znaczy? - Czowiek jest demon, czowiek jest bg. Oba prawda. To bya dobrze mi znana koncepcja. Bardzo hinduska, bardzo jogiczna. Chodzi o to, e ludzie przychodz na ten wiat, jak wielokrotnie wyjaniaa moja guru, z jednakow moliwoci kurczenia si i rozwoju. Nosimy w sobie zarwno ciemno, jak wiato i tylko od konkretnej osoby (albo rodziny lub spoeczestwa) zaley, co przeway - dobre czy ze cechy. Szalestwo naszej planety jest zasadniczo rezultatem tego, e istota ludzka ma trudnoci z uzyskaniem prawdziwej rwnowagi z sob sam. Rezultatem jest szalestwo (tak indywidualne, jak zbiorowe). - Co wic mamy zrobi z wariactwem tego wiata?

- Nic. - Ketut rozemia si, ale w jego gosie bya yczliwo. - Taka natura wiata. Taka przeznaczenia. Martw o swoje wariactwo tylko... przyniesie ci spokj. - Ale jak moemy odnale spokj w sobie? - spytaam. - Medytacja - odpar. - Cel medytacja tylko szczcie i spokj... bardzo atwe. Dzisiaj ucz ci nowa medytacja, zrobi jeszcze lepsza osoba. Nazywa si Medytacja Cztery Bracia. Zacz mi wyjania, jak to Balijczycy wierz, e kademu z nas przy narodzinach towarzyszy czterech niewidzialnych braci, ktrzy przychodz na wiat razem z nami i s przy nas przez cae ycie. Kiedy dziecko znajduje si w onie matki, nawet tam jest ta czwrka rodzestwa... reprezentowana przez oysko, wody podowe, ppowin oraz t t woskow substancj, ktra chroni skr nienarodzonego dziecka. Kiedy dziecko ju si urodzi, rodzice staraj si zebra jak najwicej z tych ubocznych substancji, wkadaj do skorupy orzecha kokosowego i zakopuj przy frontowych drzwiach domu rodzinnego. W pojciu Balijczykw ten pogrzebany orzech jest witym miejscem spoczynku czterech nienarodzonych braci i o miejsce to dba si ju zawsze jak o jakie sanktuarium. Dziecko wie od malekoci, e gdziekolwiek si uda, towarzyszy mu na tym wiecie czterech braci, ktrzy zawsze bd si nim opiekowa. Bracia ci utosamiani s z czterema cnotami, potrzebnymi kademu, kto ma by w yciu bezpieczny i szczliwy: inteligencj, przyjacielskoci, si i (to mi si szczeglnie podoba) p o e z j . Braci mona w sytuacjach krytycznych wzywa na ratunek i prosi o wsparcie. Kiedy umierasz, czterej duchowi bracia zabieraj twoj dusz do nieba. Dzisiaj Ketut powiedzia mi, e nigdy jeszcze adnego czowieka Zachodu nie uczy Medytacji Czterech Braci, ale e ja wydaj si do tego przygotowana. Najpierw nauczy mnie imion mojego niewidocznego rodzestwa: Ango Patih, Maragio Patih, Banus Patih i Banus Patih Ragio. Kaza mi je zapamita i przez cae ycie zwraca si do tych braci o pomoc, kiedy bd jej potrzebowa. Powiedzia, e nie musz tego robi w aden formalny sposb, tak jak wtedy, kiedy modlimy si do Boga. Wolno mi zwraca si do braci z rodzinn czuoci, poniewa oni moja rodzina! Mwi, e mam wymawia ich imiona, kiedy myj si rano, a oni do mnie docz. Mam wymawia ich imiona przed kadym posikiem, a bd razem ze mn cieszy si jedzeniem. Wzywa ich przed zaniciem: mwic, Teraz ja pi, wic wy musicie czuwa i mnie ochrania, a moi bracia bd odstrasza przez ca noc demony i koszmary. - To jest wietne - powiedziaam mu - bo czasami mam w nocy koszmary. - Jakie koszmary?

Wyjaniam mu, e od dziecka mam ten sam straszny sen, w ktrym widz stojcego przy moim ku mczyzn z noem. Ten koszmar jest tak wyrazisty, mczyzna tak realny, e czasami krzycz przeraona. Za kadym razem serce tucze mi si w piersi (mao to zabawne dla tych, ktrzy dziel ze mn ko). Odkd moja pami siga, ten sen nawiedza mnie co kilka tygodni. Opowiedziaam to wszystko Ketutowi, a on wyjani, e dotychczas nie zrozumiaam tej wizji. Czowiek z noem w mojej sypialni nie jest wrogiem; jest po prostu jednym z moich duchowych braci. Jest tym, ktry reprezentuje si. Nie ma zamiaru mnie zaatakowa, on chroni mnie we nie. Prawdopodobnie budz si dlatego, e wyczuwam zamieszanie, kiedy mj duchowy brat odpdza jakiego demona, ktry si na mnie czai. I mj brat nie nosi noa, ale kris - niewielki, grony sztylet. Nie musz si obawia. Mog spa spokojnie, wiedzc, e jestem pod opiek. - Masz szczcie - owiadczy Ketut. - Szczcie, e moesz go zobaczy. Ja czasami widz moi bracia w medytacja, ale zwyka osoba rzadko. Myl, ty masz wielka duchowa moc. Mam nadziej, e moe kiedy zostaniesz szamanka. - Zgoda - rozemiaam si - ale tylko jeli dadz mi wasny program w telewizji. Rozemia si ze mn, nie chwytajc oczywicie dowcipu, ale uradowany tym, e ludziom chce si artowa. Potem poinstruowa mnie, e za kadym razem, kiedy mwi do swoich czterech duchowych braci, musz im powiedzie, kim jestem, eby mogli mnie rozpozna. Musz uywa sekretnego przydomku, pod ktrym mnie znaj. Mam mwi, Jestem Lagoh Prano. Lagoh Prano znaczy szczliwe ciao. Ruszyam rowerem do domu, transportujc swoje szczliwe ciao przez wzgrza, w promieniach pnopopoudniowego soca. Kiedy przejedaam przez las, nagle tu przede mn opuci si z drzewa duy samiec mapy i wyszczerzy na mnie ky. Nawet si nie wzdrygnam. Spywaj, obuzie... mam tutaj czterech braci, ktrzy chroni mj tyek, rzuciam i pojechaam dalej.

85
Nastpnego dnia (pomimo opieki czterech braci!) potrci mnie autobus. Nie by zbyt duy, ale zwali mnie z roweru, kiedy jechaam drog bez pobocza. Wpadam do wybetonowanego rowu melioracyjnego. Co najmniej trzydziestu balijskich motocyklistw, wiadkw zdarzenia (autobusu nie byo ju wida), zatrzymao si, eby mi pomc; wszyscy zapraszali mnie do swojego domu na herbatk albo chcieli zawie mnie do szpitala, wszystkim byo niezmiernie gupio z powodu tego wypadku. Nie by a taki powany, jeli zway, czym mg si zakoczy. Rowerowi nic si nie stao, zgi si jedynie baganik i pk mj kask. (Dobrze, e kask, a nie gowa.). Najgorszym obraeniem byo gbokie rozcicie kolana, pene piachu i brudu, ktre - poddane w cigu kilku nastpnych dni wilgotnemu tropikalnemu powietrzu paskudnie si rozjtrzyo. Nie chciaam martwi Ketuta, jednak kilka dni pniej podwinam nogawk, cignam kncy banda i pokazaam mu ran. Przejty, przyjrza si jej uwanie. - Zakae - zawyrokowa. - Boli. - Tak - przyznaam. - Powinna pj do lekarz. Troch mnie zaskoczy. Czy o n nie by lekarzem? Z jakiego jednak powodu nie zaproponowa swojej pomocy, a ja nie nalegaam. Moe nie chce leczy ludzi Zachodu. A moe po prostu mia jaki ukryty superplan, bo ostatecznie przez to moje rozwalone kolano poznaam Wayan. A za spraw tego spotkania wszystko, co si miao wydarzy... wydarzyo si.

86
Wayan Nuriyasih jest, tak jak Ketut Liyer, balijsk uzdrowicielk. S jednak pomidzy nimi pewne rnice. On jest starszym mczyzn; ona kobiet pod czterdziestk. On przypomina kapana, jest postaci bardziej mistyczn, Wayan natomiast jest praktykujc lekark, ktra przygotowuje u siebie mieszanki zi i rne leki oraz przyjmuje pacjentw.

Wayan ma w centrum Ubud od strony ulicy niewielk przychodni, ktra nazywa si Orodek Tradycyjnego Lecznictwa Balijskiego. Wiele razy przejedaam tamtdy na rowerze w drodze do domu Ketuta i orodek nie uszed mojej uwagi dziki stojcym na zewntrz rolinom w donicach i tablicy z dziwnym, napisanym rcznie ogoszeniem Specjalno: lunch wielowitaminowy. Nigdy nie byam w rodku, dopki nie zaczo mi si papra to kolano. Kiedy jednak Ketut odesa mnie, ebym sobie znalaza lekarza, przypomnia mi si ten orodek i pojechaam tam na rowerze w nadziei, e kto wyleczy to zakaenie. Orodek Wayan to bardzo maa przychodnia, mieszkanie i restauracyjka - wszystko to pod jednym dachem. Na dole znajduje si maleka kuchnia i skromna publiczna jadalnia z trzema stolikami i kilkoma krzesami. Na pitrze jest co w rodzaju gabinetu, gdzie Wayan wykonuje masae i zabiegi lecznicze. Z tyu mieci si jedna ciemna sypialnia. Wkutykaam do rodka ze swoim bolcym kolanem i przedstawiam si Wayan uzdrowicielce - uderzajco atrakcyjnej Balijce z szerokim umiechem i sigajcymi do pasa lnicymi czarnymi wosami. W kuchni za ni kryy si dwie niemiae dziewczynki, ktre umiechny si do mnie, kiedy do nich pomachaam, po czym ucieky. Pokazaam Wayan swoj zainfekowan ran i spytaam, czy moe mi pomc. Po chwili gotowaa ju na piecu wod z zioami i podawaa mi napj zwany jamu - tradycyjn indonezyjsk mikstur lecznicz domowej roboty. Pooya mi na kolanie gorce zielone licie i natychmiast poczuam ulg. Zaczymy rozmawia. Mwia zupenie dobrze po angielsku. Poniewa jest Balijk, od razu zadaa mi trzy standardowe wstpne pytania: Dokd dzisiaj idziesz? Skd idziesz? Czy jeste matk? Kiedy jej powiedziaam, e nie jestem matk (Jeszcze nie!), wygldaa na zaskoczon. - Nigdy jeszcze? - spytaa. - Nie - skamaam. Nie lubi kama, ale odkryam, e na og lepiej nie wspomina Balijczykom o rozwodzie, bo bardzo ich to martwi. - Naprawd nigdy? - spytaa ponownie, przygldajc mi si z wielkim zaciekawieniem. - Sowo daj - brnam dalej. - Nigdy. - Jeste pewna? - drya. To ju stawao si dziwaczne. - Jestem tego w zupenoci pewna! - Ani razu? - spytaa.

W porzdku, wic mnie przejrzaa. - C - przyznaam - zdarzyo si ten jeden raz... Twarz jej si rozjania, jakby mwia: Dobrze wiedziaam. - Rozwiedziona? - Tak - odparam, teraz ju zawstydzona. - Rozwiedziona. - Wiedziaam. - To tutaj rzadko, prawda? - Kiedy ja te - powiedziaa na to Wayan, zaskakujc mnie tymi sowami. - Ja te rozwiedziona. - Zrobiam wszystko, co mogam - owiadczya. - Prbowaam wszystkiego, modliam si codziennie. Ale musiaam od niego odej. zy napyny jej do oczu i zanim si zorientowaam, trzymaam za rk pierwsz napotkan przeze mnie balijsk rozwdk. - Jestem pewna, e zrobia, co moga, moja droga - mwiam. - Jestem pewna, e prbowaa wszystkiego. - Rozwd jest taki smutny. Nie zaprzeczyam. Spdziam w przychodni Wayan nastpne pi godzin, rozmawiajc z moj now najlepsz przyjacik o jej kopotach. Ona oczycia zakaone miejsce w moim kolanie, ja wysuchaam jej historii. Jej balijski m, powiedziaa, to mczyzna, ktry cay czas pije, bez przerwy uprawia hazard, traci wszystkie nasze pienidze, a potem bije, kiedy mu nie daj wicej na hazard i picie. Rozsuna wosy, pokazaa blizny na gowie i powiedziaa: To od uderzenia kaskiem motocyklowym. Zawsze tuk mnie tym kaskiem, kiedy pije, a ja nie zarabiam pienidzy. Uderza tak mocno, e trac przytomno, krci mi si w gowie, nie widz. Mam szczcie, e jestem uzdrowicielk, z rodziny uzdrowicieli, bo wiem, jak sobie pomc, kiedy mnie bije. Myl, e bez tego straciabym uszy, no wiesz, nie syszaabym. Albo oczy, olepa. Powiedziaa, e zostawia go po tym, jak j tak brutalnie pobi, e straciam dziecko, moje drugie, to w moim brzuchu. Po tym wydarzeniu ich pierwsze dziecko, bystra dziewczynka nazywana Tutti, owiadczya: Powinna si rozwie, mamusiu. Za kadym razem, kiedy idziesz do szpitala, zostawiasz w domu za duo pracy dla Tutti. Tutti miaa cztery lata, kiedy to powiedziaa. Czowiek Zachodu nie jest w stanie sobie wyobrazi, jak osamotniona i bezbronna staje si na Bali kobieta, ktra odchodzi od ma. Tutaj rodzina jest wszystkim. Balijczycy

yj w otoczonych murami siedzibach - cztery pokolenia rodzestwa, kuzynw, rodzicw, dziadkw i dzieci mieszkaj w maych bungalowach otaczajcych rodzinn wityni i opiekuj si sob nawzajem od urodzenia do mierci. Staa blisko rodziny oznacza si, finansowe bezpieczestwo, opiek zdrowotn, codzienn trosk, dostp do wsplnej wiedzy i - co dla Balijczykw najwaniejsze - duchowy zwizek. Ta rodzinna siedziba ma dla Balijczykw tak wielkie znaczenie, e myl o niej jak o yjcej osobie. Tradycyjnie ju ludno balijskiej wioski oblicza si, nie sumujc osb, ale te rodzinne siedziby. Taki teren otoczony murem to samowystarczalny wiat. Wic si go nie opuszcza. (Chyba e, co oczywiste, jeste kobiet, a zatem przenosisz si tylko raz... z siedziby rodziny ojca do mowskiej. ). Kiedy ten system dziaa - jak w tym zdrowym spoeczestwie jest prawie przez cay czas - wydaje najbardziej trzewe umysowo, niczym nie zagroone, spokojne, szczliwe i zrwnowaone istoty ludzkie na wiecie. A kiedy nie dziaa? Jak w przypadku mojej przyjaciki Wayan? Wyrzutki gin na pozbawionej powietrza orbicie. Miaa wybr: albo pozosta w bezpiecznej sieci rodzinnego domostwa, z mem, przez ktrego regularnie ldowaa w szpitalu, albo ratowa si i odej, czyli pozosta z niczym. No c, nie tak zupenie z niczym. Zabraa ze sob encyklopedyczn wiedz na temat leczenia, swoj yczliwo, etyk pracy i crk Tutti... o ktr musiaa ciko walczy. Bali to ekstremalna forma patriarchatu. W przypadku rozwodu, ktry jest rzadkoci, dzieci w sposb automatyczny nale si ojcu. eby odzyska Tutti, Wayan musiaa wynaj adwokata, ktremu zapacia wszystkim, co posiadaa. Dosownie w s z y s t k i m . Nie tylko sprzedaa meble i biuteri, ale te sztuce, skarpetki i obuwie, nawet stare myjki i wypalone do poowy wieczki... wszystko poszo na honorarium dla tego prawnika. Ale w kocu po dwuletnich zmaganiach odzyskaa creczk. Wayan ma szczcie, e Tutti jest dziewczynk; gdyby bya chopcem, nigdy by ju nie zobaczya swojego dziecka. Chopcy s o wiele cenniejsi. Przez ostatnie kilka lat mieszkay same - zdane na siebie w tym ulu, jakim jest Bali! przeprowadzajc si co kilka miesicy, w zalenoci od posiadanych w danym czasie rodkw; sen z powiek spdza im niepokj o to, co przyniesie kolejny dzie. Cige przeprowadzki utrudniaj ycie jej pacjentom, ktrzy i tak maj swoje kopoty. Przy kadej przeprowadzce Tutti musi zmienia szko. Jeszcze niedawno dziewczynka bya najlepsz uczennic w klasie, ale po ostatniej zmianie szkoy jest dwudziesta na pidziesicioro uczniw.

W trakcie opowieci Wayan do orodka wbiega Tutti, ktra wanie wrcia ze szkoy. Ta tryskajca energi omiolatka z charakterem (ywa jak iskra, chudziutka, potrzsa warkoczykami) zapytaa mnie wie angielszczyzn, czy nie zjadabym lunchu. - Cakiem zapomniaam! Musisz zje lunch! - zawoaa Wayan i obie ruszyy do kuchni i z pomoc tamtych dwch chowajcych si niemiaych dziewczynek przygotoway najlepsze potrawy, jakie dotd jadam na Bali. Maa Tutti z kadym kolejnym daniem wyjaniaa radonie, co si znajduje na talerzu, z tak szerokim umiechem i tak werw, jakby wywijaa buaw na paradzie. - Sos z kurkumy dla czystych nerek! - Wodorosty dla wapnia! - Saatka z pomidorw, dla witaminy D! - Mieszanka zi, eby nie dosta malarii! Wreszcie i ja si odezwaam. - Tutti, gdzie si nauczya tak dobrze mwi po angielsku? - Z ksiki! - zawoaa. - Jeste bardzo bystr dziewczynk - powiedziaam. - Dzikuj! - ywioowo zakrcia si w tacu radoci. - Ty te jeste bardzo bystr dziewczynk! A przy okazji, dzieci balijskie na og si tak nie zachowuj. S przewanie spokojne i uprzejme, chowaj si za matczynymi spdnicami. Ale nie Tutti. Ona si nie chowa. Lubi si pokaza, a take opowiada. - Zobacz ci moje ksiki! - zaszczebiotaa i pognaa na pitro, eby je przynie. - Chce by lekarzem zwierzt - powiedziaa mi Wayan. - Jak to jest po angielsku? - Weterynarz? - Tak. Weterynarzem. Zadaje mi wiele pyta na temat zwierzt, ale nie umiem odpowiedzie. Mwi: Mamusiu, jeli kto przyprowadzi chorego tygrysa, czy najpierw bandauj mu zby, eby mnie nie ugryz? Jeli w zachoruje i trzeba mu da lekarstwo, to gdzie jest jego otwr? Nie mam pojcia, skd bierze te pomysy. Mam nadziej, e pjdzie na studia. Tutti zbiega ze schodw z narczem ksiek i bez ceregieli wpakowaa si na kolana matki. Wayan rozemiaa si i pocaowaa crk, a cay smutek wywoany wspomni eniami o rozwodzie ulotni si nagle z jej twarzy. Przygldaam si im, mylc, e mae dziewczynki, ktre samym swoim istnieniem utrzymuj matki przy yciu, wyrastaj na bardzo silne

kobiety. Podczas tego popoudnia zakochaam si w tej maej. Spontanicznie pomodliam si do Boga: Spraw, by kiedy Tutti Nuriyasih bandaowaa zby tysicom biaych tygrysw! Matk Tutti rwnie pokochaam. Spdziam tam ju wiele godzin i czuam, e czas odej. Pojawiy si zreszt kolejne turystki z nadziej, e dostan tu lunch. Haaliwe niemode babsko z Australii gromkim gosem prosio Wayan, by wyleczya je z tego strasznego zaparcia. Pomylaam sobie: Wypiewaj to jeszcze goniej, zotko, a bdzie mona taczy do tej melodii... - Przyjd jutro - obiecaam Wayan - i znowu zamwi na lunch wielowitaminow specjalno. - Twoje kolano ju wyglda lepiej - ocenia Wayan. - Szybka poprawa. Nie ma ju infekcji. Stara mi z nogi resztki zielonej zioowej paki, po czym ponaciskaa troch moj rzepk, jakby prbowaa co wyczu. Potem, z zamknitymi oczyma, obmacaa drugie kolano. Wreszcie otworzya oczy i umiechna si. - Po kolanach widz, e mao masz ostatnio seksu. - Niby jak? e s tak blisko siebie? Rozemiaa si. - Nie... chodzi o chrzstki. S bardzo suche. Hormony od seksu smaruj stawy. Kiedy miaa go ostatni raz? - Jakie ptora roku temu. - Potrzebujesz porzdnego mczyzny. Znajd ci takiego. Pomodl si w wityni o dobrego mczyzn dla ciebie, bo teraz jeste moj siostr. A jak przyjdziesz jutro, oczyszcz ci nerki. - Porzdny mczyzna i czyste nerki? To brzmi wietnie. - Nigdy przedtem nie mwi nikomu to wszystko o swoim rozwodzie - powiedziaa. Ale moje ycie jest cikie, za duo smutno, za duo trudno. Nie rozumiem, dlaczego ycie jest takie cikie. I wtedy zrobiam co dziwnego. Wziam obie jej donie w swoje rce i owiadczyam z penym przekonaniem: - Najtrudniejsz cz ycia masz ju za sob, Wayan. Wyszam na zewntrz, drc, nie wiadomo dlaczego, przepeniona jakim silnym przeczuciem czy moe ochot, ktrej nie potrafiam jeszcze ani nazwa, ani ujawni.

87
Teraz moje dni w sposb naturalny dziel si na trzy czci. Ranki spdzam z Wayan w jej orodku, na artach i jedzeniu. Popoudnia z Ketutem, na rozmowach i piciu kawy. Wieczorem natomiast siedz w swoim licznym ogrodzie, sama nad ksik albo gawdzc z Yudhim, ktry przychodzi, eby pogra na gitarze. Codziennie rano, kiedy soce wstaje nad polami ryowymi, medytuj, a przed pjciem spa przemawiam do swoich czterech braci i prosz, eby czuwali nade mn podczas snu. Jestem tutaj dopiero od kilku tygodni, ale ju mam poczucie spenionej misji. Moim zadaniem w Indonezji byo poszukiwanie rwnowagi, nie mam poczucia, ebym musiaa czego szuka, poniewa rwnowaga jako pojawia si sama, naturalnie. Nie chodzi o to, e zaczynam by Balijk (w kadym razie nie bardziej, ni staam si Woszk czy Hindusk), rzecz w tym... e czuj swj spokj i uwielbiam ten rytm, w jakim mijaj dni, wypenione beztrosk praktyk religijnych i przyjemnociami, ktre pyn z piknych krajobrazw, obecnoci przyjaci i z wymienitych potraw. Ostatnio duo si modl, czsto i swobodnie. Zauwayam, e lubi si modli podczas jazdy rowerem z domu Ketuta do siebie, w drodze przez mapi las i ryowe tarasy w zmierzchu nadchodzcego wieczoru. Oczywicie modl si o to, eby ju mnie nie potrci autobus, eby nie napada na mnie adna mapa i nie ugryz pies, ale to s modlitwy dodatkowe; wikszo wyraa czyst wdziczno za peni mojego zadowolenia. Nigdy nie czuam si mniej obarczona sam sob ani wiatem. Cigle myl wracam do jednej z nauk mojej guru na temat szczcia. Guru mwi, e na og ludzie traktuj szczcie jak traf, co, co si moe zdarzy, tak jak pikna pogoda. Ale szczcie nie pojawia si w taki sposb. Szczcie jest rezultatem naszego osobistego wysiku. Trzeba o nie walczy, dy do niego, upiera si przy nim, a czasami nawet szuka go na drugim kocu wiata. Musimy niestrudzenie przejawia pragnienie szczcia. A kiedy ju dotrzemy do tego szczcia, nie wolno nam si rozleniwi, naley podj wszelkie wysiki, by ju na zawsze pozosta w tym stanie. Jeli to zaniedbamy, naturalny stan zadowolenia si ulotni. atwo si modli, kiedy czowiek jest w rozpaczy, natomiast kontynuowanie modlitwy, kiedy kryzys ju min, jest jak ostateczna piecz, zabezpieczenie dla duszy, by moga trzyma si mocno tego, co osigna. Przypominajc sobie te nauki podczas swobodnej jazdy rowerem o zachodzie soca na Bali, odmawiam modlitwy, ktre s w rzeczywistoci owiadczeniami, przedstawiajcymi

Bogu mj stan harmonii. Wanie to chciaabym utrzyma - mwi. - Prosz, pom mi zapamita to uczucie zadowolenia i pozwl, bym zachowaa je na z awsze. Wkadam to szczcie gdzie do banku, gdzie strzee go nie zwyczajna Federalna Korporacja ds. Ubezpieczenia Depozytw, ale moi czterej duchowi bracia, stanowi ono zabezpieczenie na wypadek przyszych yciowych prb. Jest to wiczenie, ktre zw usiln radoci. Kiedy skupiam si na usilnej radoci, przypomina mi si prosta myl, ktr podzieli si ze mn kiedy mj kolega Darcey - e wszystkie smutki i nieszczcia tego wiata wywouj ludzie nieszczliwi. Nie tylko w tym wielkim globalnym ujciu, w skali Hitler-Stalin, ale na najmniejszym osobistym poziomie. Nawet we wasnym yciu jestem w stanie dostrzec, kiedy moje nieszczcia sprowadzay cierpienie i rozpacz albo (przynajmniej) kopoty na otaczajcych mnie ludzi. Dlatego poszukiwanie zadowolenia nie jest wycznie dziaaniem samozachowawczym i przynoszcym korzyci tylko nam samym, jest ono szczodrym darem dla wiata. Pozbycie si wasnych cierpie u s u w a n a s z drogi innych. Przestajemy stanowi przeszkod, nie tylko dla siebie, ale dla wszystkich innych. Dopiero wtedy mona nieskrpowanie cieszy si obecnoci ludzi i by poytecznym. W tej chwili osob, ktrej obecno daje mi najwicej radoci, jest Ketut. Stary szaman - bezsprzecznie jedna z najszczliwszych osb, jakie w yciu spotkaam - nie ma przede mn tajemnic, odpowiada na wszelkie pytania dotyczce Boga i ludzkiej natury. Podobaj mi si medytacje, ktrych mnie nauczy, komiczna prostota umiechu w wtrobie i krzepica obecno czterech duchowych braci. Przedwczoraj powiedzia mi, e zna szesnacie rnych technik medytacyjnych oraz wiele mantr sucych przernym celom. Niektre maj przynosi ukojenie i szczcie, inne dawa zdrowie, s te takie, ktre maj czysto mistyczny charakter... i maj go przenosi do innych sfer wiadomoci. Powiedzia, e zna na przykad medytacj, ktra zabiera go do w gra. - Do w gra? - spytaam. - Co jest do w gra? - Do siedem poziomy w gra - odpar. - Do niebo. Usyszawszy znane mi pojcie siedmiu poziomw, spytaam, czy chodzi mu o to, e medytacja unosi go do gry poprzez siedem witych czakramw ciaa, o ktrych mwi joga. - Nie czakramy - odpar. - Miejsca. Ta medytacja zabiera mnie do siedem miejsca wszechwiata. W gra i w gra. Ostatnie miejsce id, to niebo. - Bye w niebie, Ketut? - spytaam. Umiechn si. - Oczywicie, e tam by, - odpar. - atwo i do nieba. - Jak ono wyglda?

- Pikne. Wszystko tam pikne. Kady tam pikne. Wszystko jedzenie pikne. Wszystko tam mio. Niebo jest mio. Potem Ketut powiedzia, e zna jeszcze jedn medytacj. Do w d. Ta medytacja zabiera go siedem poziomw poniej tego wiata. To bardziej niebezpieczna medytacja. Nie dla pocztkujcych, tylko dla mistrza. - Wic jeli w pierwszej medytacji udajesz si do nieba, to w drugiej musisz i w d do... ? - Pieko - dokoczy. To byo interesujce. Niebo i pieko nie s koncepcjami, ktre pojawiayby si czsto w hinduizmie. Hindusi postrzegaj wszechwiat w kategoriach karmy, procesu cigego krenia, co oznacza, e tak naprawd nie koczymy - ani w niebie, ani w piekle - ale tylko powracamy do obiegu na ziemi w innej postaci, eby zamkn niedokoczone sprawy lub naprawi bdy, jakie popenilimy ostatnim razem. Kiedy wreszcie uzyskujemy doskonao, wydostajemy si z tego cyklu i wtapiamy w Pustk. Pojcie karmy oznacza, e niebo i pieko mona znale tylko tutaj, na ziemi, gdzie my sami moemy je urzeczywistni, tworzc albo dobro, albo zo, w zalenoci od naszego przeznaczenia i cech charakteru. Koncepcja karmy zawsze mi si podobaa, ale nie w sensie dosownym. Nie chodzi o to, e wierz, jakobym bya kiedy suk Kleopatry... postrzegam to bardziej metaforycznie. Filozofia karmy przemawia do mnie na poziomie metaforycznym, poniewa widzimy, jak w cigu jednego ycia w kko powtarzamy te same bdy, rozbijamy si o te same naogi i natrctwa, powodujc te same aosne i czsto katastrofalne konsekwencje, dopki wreszcie nie wemiemy si do swoich spraw i ich nie uporzdkujemy. Oto najwaniejsza lekcja karmy (a przy okazji take zachodniej psychologii) - rozwi swoje problemy ju teraz, bo bdziesz cierpie od pocztku, kiedy nastpnym razem wszystko spieprzysz. A powtarzanie si cierpienia... to jest pieko. Ale jeli wyrwiesz si z tej nieskoczonej powtrki i przeniesiesz na nowy poziom rozumienia... tam wanie odnajdziesz niebo. Ketut mwi o niebie i piekle zupenie inaczej, jakby byy jakimi realnymi miejscami we wszechwiecie, ktre rzeczywicie odwiedzi. Przynajmniej, wydaje mi si, e to wanie mia na myli. eby spraw wyjani, spytaam: - Bye w piekle, Ketut? Umiechn si. - Oczywicie, e by. - Jak jest w piekle?

- Tak samo jak w niebo - odpowiedzia. Zobaczy na mojej twarzy konsternacj i prbowa wyjani. - Wszechwiat to koo, Liss. Nadal nie bardzo rozumiaam. - Do w gra, do w d... to samo, w kocu. Przypomniaam sobie dawne chrzecijaskie pojcie mistyczne: To, co jest na grze, jest jak to, co na dole. - Wic jak moesz odrni niebo od pieka? - spytaam. - Po tym, jak tam idziesz. Do nieba idziesz do gra, przez siedem szczliwe miejsca. Pieko, idziesz do d, przez siedem smutne miejsca. Dlatego lepiej dla ciebie i do gra, Liss. - Rozemia si. - Chcesz powiedzie, e lepiej spdzi ycie, poruszajc si do gry przez miejsca szczliwe, skoro niebo i pieko - czyli cel podry - s takie same? - spytaam. - Takie same, takie same - odpar. - Takie same w kocu, wic lepiej by szczliwa w podr. - Jeli wic niebo to mio, to pieko jest... - Te mio - owiadczy. Siedziaam jaki czas, zastanawiajc si na jego sowami, prbujc dopasowa wszystko do siebie. Ketut rozemia si ponownie, poklepa mnie z czuoci po kolanie. - To zawsze trudne do zrozumienia dla moda osoba!

88
Tego ranka znowu przesiadywaam w orodku Wayan, a ona zastanawiaa si, co zrobi, eby moje wosy rosy szybciej i gciej. Poniewa sama ma wspaniae, gste, poyskujce wosy, ktre sigaj jej do pupy, wspczuje mi takich delikatnych jasnych kosmykw. Oczywicie jako uzdrowicielka wie, co robi, eby wzmocni moje wosy, ale nie bdzie to atwe. Najpierw musz wasnorcznie ci drzewo bananowca. Mam odrzuci gr drzewa, nastpnie w pozostawionym w ziemi pniaku i korzeniach wydry gbok mis jak basen do pywania. Potem trzeba przykry to wyobienie paskim kawaem drewna, eby woda

deszczowa i rosa nie dostaway si do rodka. Po kilku dniach zobacz, e ten basen wypeniony jest bogatym w substancje odywcze pynem z korzeni bananowca, ktry musz zebra do butelek i przynie do Wayan. Ona pobogosawi sok z korzeni bananowca w wityni, a potem codziennie bdzie mi go wciera w skr gowy. Po kilku miesicach bd miaa gste, poyskujce wosy, dugie do pupy, jak Wayan. - Nawet ysemu - powiedziaa - wyrosn od tego wosy. Kiedy my tak sobie rozmawiamy, Tutti - ktra wanie wrcia ze szkoy - siedzi na pododze i rysuje dom. Ostatnio Tutti rysuje gwnie domy. Marzy o wasnym domu. Zawsze w tle jej obrazkw widnieje tcza, a take umiechnita rodzina... ojciec i caa reszta. Tak wanie spdzamy czas u Wayan. Tutti rysuje obrazki, a Wayan i ja plotkujemy i droczymy si ze sob. Wayan ma sprone poczucie humoru, cigle mwi o seksie. Krytykuje mnie za to, e jestem sama, spekuluje na temat wielkoci genitaliw wszystkich przechodzcych za oknem mczyzn. Powtarza mi, e co wieczr chodzi do wityni i modli si, eby w moim yciu pojawi si jaki porzdny mczyzna. - Nie, Wayan... nie potrzebuj tego - powiedziaam jej znw dzisiaj rano. - Zbyt wiele razy zamano mi serce. - Znam lekarstwo na zamane serce - odpara. Z cakowit pewnoci siebie zacza odlicza na palcach sze skadnikw jej sprawdzonej terapii zamanych serc: - Witamina E, duo spa, pi duo wody, pojecha daleko od osoby, ktr si kochao, medytowa i nauczy swoje serce, e takie jest przeznaczenie. - Wszystko to zrobiam, poza przyjmowaniem witaminy E. - Wic jeste wyleczona. I potrzebujesz teraz nowego mczyzny. Sprowadz ci takiego, wymodl. - No c, ja si nie modl o nowego mczyzn, Wayan. Jedyne, o co si ostatnio modl, to eby by w zgodzie ze sob sam. Wayan wzniosa oczy ku niebu, jakby mwia: Taa, moesz sobie gada, ty dua biaa dziwaczko, i owiadczya: - To dlatego, e masz problemy z pamici. Zapomniaa, jaki przyjemny jest seks. Ja te kiedy miaam kopoty z pamici, w maestwie. Zawsze, kiedy widziaam przystojnego mczyzn na ulicy, zapominaam, e mam w domu ma. - Omal si nie przewrcia ze miechu. Potem wzia si w gar i podsumowaa: - Kady potrzebuje seksu, Liz. W tej wanie chwili wesza wspaniale wygldajca kobieta, z umiechem janiejcym jak wiato latarni morskiej. Tutti zerwaa si i rzucia jej w ramiona, woajc: Armenia! Armenia! Armenia! Jak si okazao, byo to imi tej kobiety... a nie aden nacjonalistyczny

okrzyk bojowy. Przedstawiam si Armenii, a ona powiedziaa, e jest z Brazylii. Bya taka ywioowa... taka brazylijska. Olniewajca, elegancko ubrana, charyzmatyczna i ujmujca, i w nieokrelonym wieku, po prostu niewymownie seksowna. Armenia przyjani si z Wayan. Czsto przychodzi do niej na lunch oraz na rne lecznicze i upikszajce zabiegi. Usiada i rozmawiaa z nami okoo godziny, powikszajc nasz rozplotkowany, dziewczyski krg. Bdzie na Bali jeszcze tydzie, po czym odleci do Afryki, a moe do Tajlandii, eby dopilnowa swoich interesw. Jak si okazao, w jej yciu bya odrobina splendoru. Pracowaa kiedy dla Wysokiego Komisarza Narodw Zjednoczonych ds. Uchodcw. W latach osiemdziesitych wysano j do salwadorskiej i nikaraguaskiej dungli, w okresie prowadzonych tam intensywnie walk, jako negocjatora, gdzie wykorzystujc swoj urod, wdzik i inteligencj, miaa wpyn uspokajajco na wszystkich generaw i buntownikw i spowodowa, by okazali rozsdek. (Witaj, urodziwa mocy!) Obecnie kieruje midzynarodow firm o nazwie Novica, ktra pomaga tubylczym artystom na caym wiecie sprzedawa ich produkty przez Internet. Mwi siedmioma czy omioma jzykami. Miaa na nogach najcudowniejsze pantofelki, jakie widziaam od czasw Rzymu. Przygldajc si nam obu, Wayan spytaa: - Liz... dlaczego nigdy nie starasz si wyglda tak seksownie jak Armenia? Jeste liczna, masz dobry kapita, to znaczy adn twarz, adne ciao, adny umiech. Ale zawsze ten sam obszarpany T-shirt, nosisz te same obszarpane dinsy. Nie chcesz by seksowna jak ona? - Wayan - odparam - Armenia jest B r a z y 1 i j k . To zupenie co innego. - Niby jak? - Armenio - powiedziaam, zwracajc si do nowej znajomej - prosz ci, wyjanij Wayan, co to znaczy by Brazylijk. Armenia rozemiaa si, po czym jednak musiaa powanie rozway moj prob, bo powiedziaa: - C, ja zawsze staraam si wyglda adnie i kobieco, nawet w strefie walk i w obozach dla uchodcw w Ameryce rodkowej. Nawet podczas najwikszych tragedii i kryzysw nie ma powodu, eby do nieszcz innych dodawa swj nieszczsny wygld. Taka jest moja filozofia. Dlatego zawsze nosiam makija i zabieraam do dungli biuteri... nic ekstrawaganckiego, jaka adna zota bransoletka, kolczyki, troch pomadki na ustach, dobre perfumy. Akurat tyle, by pokaza, e mam szacunek dla samej siebie. W pewnym sensie Armenia przypomina mi tamte wspaniae damy, brytyjskie podrniczki epoki wiktoriaskiej, ktre twierdziy, e nie ma powodu, by w Afryce nosi

stroje, ktre byyby niestosowne w angielskim salonie. To istny motyl, ta Armenia. Nie moga posiedzie duej u Wayan, bo miaa co do zrobienia, ale zdya zaprosi mnie na przyjcie tego samego wieczoru. Zna pewnego Brazylijczyka mieszkajcego w Ubud, powiedziaa, i on dzisiaj wieczorem wydaje przyjcie w dobrej miejscowej restauracji. Sam przygotowuje co, co si nazywa feijoada... tradycyjn brazylijsk potraw, w ktrej skad wchodz stosy wieprzowiny i fasoli. Bd te brazylijskie koktajle. Mnstwo interesujcych obcokrajowcw z caego wiata mieszkajcych tutaj, na Bali. Czy chciaabym przyj? Moliwe, e pniej pjd potaczy. Nie wie, czy lubi przyjcia, ale... Koktajle? Tace? Stosy wieprzowiny? Jasne, e id.

89
Nie pamitam, kiedy ostatni raz si stroiam, ale tego wieczoru wykopaam z dna torby swoj jedyn szykown sukienk, na cieniutkich jak spaghetti ramiczkach, i wliznam si w ni. Pomalowaam nawet usta. Nie pamitam, kiedy ostatni raz to robiam, wiem tylko, e nie byo to nigdzie w pobliu Indii. W drodze na przyjcie zatrzymaam si w domu Armenii, a ona ustroia mnie w swoj kunsztown biuteri i uyczya luksusowych perfum. Zostawiam rower na tyach domu i zajechaam na przyjcie jej eleganckim autem, jak przystao porzdnej, dojrzaej kobiecie. Kolacja w towarzystwie ekspatriantw sprawia mi duo radoci; miaam wraenie, e ponownie odwiedzam od dawna upione aspekty swojej osobowoci. Nawet si lekko upiam, co byo warte odnotowania po tej wszechstronnej abstynencji ostatnich kilku miesicy. I flirtowaam! Tego nie robiam od wiekw. Ostatnio spdzaam czas w towarzystwie mnichw i szamanw, a tutaj nagle znowu odkurzaam swoj dawn seksualno. Cho tak naprawd nie potrafiabym powiedzie, z kim konkretnie flirtowaam. Wydaje mi si, e rwno ze wszystkimi. Czy pociga mnie ten dowcipny Australijczyk, byy dziennikarz, ktry siedzia obok mnie? (Wszyscy tutaj jestemy pijaczkami - artowa. - Pisujemy referencje innym pijaczkom.). Czy ten spokojny Niemiec, typ intelektualisty, siedzcy na kocu stou? (Obieca poyczy mi ksiki ze swojej prywatnej biblioteki.). A moe te ten przystojny starszy od tamtych Brazylijczyk, ktry osobicie przygotowa t uczt dla nas wszystkich?

(Podobay mi si jego yczliwe ciemne oczy i akcent. I oczywicie kucharskie umiejtnoci. Ni std, ni zowd powiedziaam do niego co prowokujcego. Wanie artowa na swj temat, mwic: Jestem kompletnie nieudanym Brazylijczykiem... nie umiem taczy, nie umiem gra ani w pik non, ani na adnym instrumencie. Co mnie podkusio, eby powiedzie: Moe tak jest. Ale zdaje mi si, e umiaby bardzo dobrze zagra Casanov. Czas stan w miejscu na dug, bardzo dug chwil, kiedy patrzylimy na siebie bezceremonialnie, jakbymy mwili: To interesujca uwaga, ktr naleaoby... podda pod rozwag. miao mojej wypowiedzi unosia si w powietrzu wok nas jak jaka wo. Nie zaprzeczy. Pierwsza odwrciam wzrok, czujc, jak si rumieni.). W kadym razie jego feijoada bya niesamowita. Dekadencka, pikantna i poywna... miaa to wszystko, czego na og brak potrawom balijskim. Zjadam kilka porcji i podjam decyzj: nie mog by wegetariank, kiedy na wiecie s takie potrawy. Potem poszlimy taczy do miejscowego nocnego klubu, jeli mona to nazwa klubem. Bardziej przypominao kapitaln bud plaow, tyle e bez play. Orkiestra zoona z modych Balijczykw graa nieze reggae, a na sali bawili si ludzie w rnym wieku i rnej narodowoci, mieszkajcy tutaj na stae obcokrajowcy i turyci, i miejscowi, i zachwycajcy balijscy chopcy oraz dziewczta, wszyscy taczyli swobodnie, bez najmniejszego skrpowania. Armenia nie przysza, powiedziaa, e nazajutrz czeka j duo pracy, ale opiekowa si mn ten przystojny starszy Brazylijczyk. Nie taczy tak le, jak twierdzi. Pewno potrafi te gra w pik. Podobao mi si, e jest obok, otwiera przede mn drzwi, prawi komplementy, nazywa kochaniem. Co prawda zauwayam, e do kadego mwi kochanie... nawet do owosionego barmana. Ale to mio, e powica mi uwag... Ju tak dawno nie byam w adnym lokalu. Nawet we Woszech nie chodziam do takich miejsc, z Davidem te rzadko wychodziam do miasta. Chyba ostatni raz poszam potaczy, kiedy byam matk... kiedy jeszcze byam s z c z l i w matk, mwic precyzyjnie. Boe, to byo cae wieki temu. Na parkiecie wpadam na swoj znajom, Stefani, pen ycia Woszk, ktr poznaam niedawno w Ubud na zajciach z medytacji zataczyymy razem, wirowaymy wesoo, a w powietrzu fruway nasze wosy, czarne i blond. W jaki czas po pnocy, orkiestra zamilka i ludzie zaczli rozmawia. I wtedy poznaam Iana. Och, ten go mi si naprawd spodoba. Z punktu go polubiam. By bardzo przystojny, takie poczenie Stinga i modszego brata Ralpha Fiennesa. By Walijczykiem, wic mia uroczy gos. Wygadany i bystry, rozmawia ze Stefani tym samym dziecinnym woskim, jakim ja mwi. Okazao si, e jest perkusist w tym zespole reggae, gra na bongach. Zaartowaam wic, e jest bongalierem, jak tamci faceci w

Wenecji, tyle e z perkusj zamiast odzi, i jako si z miejsca zrozumielimy, zaczlimy si mia i rozmawia. Podszed Felipe - tak mia na imi Brazylijczyk. Zaprosi nas wszystkich do tej wystrzaowej restauracji prowadzonej przez ekspatriantw z Europy, lokalu, gdzie prawie wszystko wolno i ktrego nigdy nie zamykaj, jak obiecywa, gdzie piwo i bzdurne gadki serwuje si o kadej porze. Uwanie patrzyam na Iana, czekajc, jak podejmie decyzj, i kiedy powiedzia tak, zrobiam to samo. Poszlimy wic wszyscy do tej restauracji i siedziaam z Ianem; rozmawialimy, artowalimy przez ca noc i, och, ten facet mi si naprawd podoba. By pierwszym mczyzn od dugiego czasu, ktry podoba mi si w t e n s p o s b . By o kilka lat starszy ode mnie, mia bardzo ciekawy yciorys, w ktrym znalazy si wszystkie wane rzeczy (lubi Simpsonw, jedzi po wiecie, mieszka kiedy w aramie, wspomnia Tostoja, wygldao na to, e ma prac itd. ). Swoj karier rozpocz w armii brytyjskiej, suy w Irlandii Pnocnej, w brygadzie antyterrorystycznej, potem zosta midzynarodowym ekspertem od rozminowywania terenu. Budowa obozy dla uchodcw w Boni, teraz zrobi sobie dusz przerw, eby na Bali popracowa nad muzyk... wszystko to razem bardzo ncce. Nie mogam uwierzy, e o trzeciej trzydzieci nad ranem wci jestem na nogach, wcale nie po to, eby medytowa! Nie pi, ubrana w sukienk rozmawiam z atrakcyjnym mczyzn. C za radykalna odmiana. Na koniec spotkania Ian i ja przyznalimy, e bardzo mio byo si pozna. Spyta, czy mam telefon, powiedziaam, e nie, ale e mam adres emailowy, na co on: Taa, tyle e e-maile s takie... e... Wic ostatecznie nie wymienilimy niczego oprcz ucisku. - Zobaczymy si znowu, kiedy oni - rk wskaza na niebo - pozwol. Tu przed witem Felipe zaproponowa, e odwiezie mnie do domu. - Kochanie, przez ca noc rozmawiaa z najwikszym picerem w Ubud - owiadczy, kiedy jechalimy krtymi uliczkami. Zrobio mi si przykro. - Czy Ian jest rzeczywicie picerem? - spytaam. - Powiedz mi prawd teraz i oszczd pniejszych kopotw. - Ian? - Felipe rozemia si. - Nie, kochanie! Ian to powany go. Dobry czowiek. Miaem na myli s i e b i e . Ja jestem najwikszym picerem w Ubud. Jaki czas jechalimy w milczeniu. - Zreszt i tak si tylko z tob drocz - doda. Znowu zapado milczenie. - Ian ci si podoba, prawda?

- Nie wiem - odpowiedziaam. Nie mylaam zbyt jasno. Wypiam za duo brazylijskich koktajli. - Jest atrakcyjny, inteligentny. Ju bardzo dawno nie mylaam o tym, czy mi si kto podoba czy nie. - Spdzisz na Bali kilka cudownych miesicy. Poczekaj, a zobaczysz. - Nie wiem tylko, ile jeszcze bd moga udziela si towarzysko, Felipe. Mam t jedn jedyn sukienk. Ludzie zauwa, e cigle przychodz w tym samym. - Jeste moda i pikna, kochanie. Wystarczy ci jedna sukienka.

90
Czy jestem moda i pikna? Mylaam, e jestem stara i rozwiedziona. Prawie nie mog spa tej nocy, wybita z codziennego rytmu, muzyka taneczna nadal rozbrzmiewa mi w gowie, wosy cuchn papierosami, odek buntuje si przeciwko obecnoci alkoholu. Zapadam w krtk drzemk, budz si o wschodzie soca, tak jak co dzie. Tyle e dzisiaj nie jestem wypoczta ani spokojna i nie jestem w odpowiednim stanie, by medytowa. Dlaczego jestem taka wzburzona? Spdziam mi noc, prawda? Poznaam ciekawych ludzi, musiaam si wystroi, taczyam, flirtowaam z kilkoma mczyznami... MCZYNI. Mj niepokj narasta, kiedy myl o tym sowie; zaczyna przybiera form lekkiego popochu. Nie wiem ju, jak to si robi. Kiedy, jako nastolatka i tu po dwudziestce, byam najwiksz, najmielsz i najbardziej bezwstydn flirciar. Pamitam, e kiedy bya to wietna zabawa, pozna jakiego gocia, zacz go wabi, dawkowa zawoalowane zachty, prowokowa, wreszcie odrzuci wszelk ostrono i nie zastanawia si nad

konsekwencjami. Teraz odczuwam wycznie lk i niepewno. Zaczynam rozdmuchiwa ten wieczr do o wiele wikszych rozmiarw, wyobraam sobie, jak angauj si w zwizek z tym Walijczykiem, ktry nawet nie da mi swojego adresu e-mailowego. Ju widz przyszo, cznie ze sporami na temat jego tytoniowego naogu. Zastanawiam si, czy ponowne zwizanie si z jakim mczyzn nie zrujnuje moich podry/pisarstwa/ycia itd. Ale przecie... byoby mio przey jaki romans. Mam za sob taki dugi okres posuchy.

(Pamitam, jak Richard z Teksasu radzi mi w zwizku z moim yciem uczuciowym: Potrzebujesz kogo, kto p r z e r w i e s u s z , dziecinko. Musisz znale sobie z a k l i n a c z a d e s z c z u .). Potem wyobraam sobie, jak Ian, z tym swoim silnym torsem antyterrorysty, pdzi na motocyklu, eby kocha si ze mn w ogrodzie, i jak to byoby mio. Ta nie do koca nieprzyjemna myl powoduje, e osuwam si w okropn wiadomo tego, jak bardzo nie chc znw cierpie. Potem zaczynam tskni za Davidem, najmocniej od miesicy, i myl sobie: Moe powinnam do niego zadzwoni, eby sprawdzi, czy nie ma ochoty sprbowa raz jeszcze... (Po czym sysz bardzo precyzyjny komentarz swojego starego przyjaciela, Richarda, ktry mwi: Och, to genialne, areko... oprcz tego, e bya wstawiona zeszej nocy, to jeszcze zrobili ci lobotomie?) Od rozmylania o Davidzie do obsesyjnego roztrzsania okolicznoci mojego rozwodu nigdy nie jest daleko i ju wkrtce zaczyna si to ponure rozpamitywanie (jak za dawnych czasw) historii maestwa, rozwodu... Mylaem, e z tym tematem ju skoczya, areko. A potem, nie wiem dlaczego, zaczynam myle o Felipe... tym przystojnym, starszym Brazylijczyku. Jest sympatyczny. Felipe. Mwi, e jestem moda i pikna i e bdzie mi tutaj na Bali cudownie. Ma racj, racja? Powinnam si odpry i zabawi, racja? Dzisiejszego ranka nie czuj si jednak najlepiej. Nie wiem ju, jak to si robi.

91
Jak to jest z tym yciem? Ty rozumiesz? Bo ja nie. To gos Wayan. Byam u niej i zajadaam pyszny i poywny wielowitaminowy lunch, z nadziej, e uly troch mojemu kacowi i wyciszy niepokj. Bya tam te Armenia; znw wygldaa, jakby w drodze do domu z weekendu spdzonego w jakim kurorcie wpada na chwil do salonu piknoci. Maa Tutti, jak zwykle, siedziaa na pododze i rysowaa. Wayan dowiedziaa si wanie, e termin odnowienia dzierawy jej orodka przypada na koniec sierpnia - zaledwie za trzy miesice - i e czynsz zostanie podniesiony. Prawdopodobnie znowu bdzie musiaa si przeprowadzi, bo nie udwignie ciaru wyszych opat. Tyle e miaa w banku zaledwie pidziesit dolarw i nie wiedziaa, dokd

mogaby si przenie. Przeprowadzka znowu pocignaby za sob przeniesienie Tutti do innej szkoy. Potrzebny im by dom... prawdziwy dom. Balijczycy nie mog tak y. - Dlaczego cierpienie nigdy si nie koczy? - pytaa Wayan. Nie pakaa, znuona stawiaa tylko proste pytanie, na ktre nie ma odpowiedzi. - Dlaczego wszystko powtarza i powtarza, nigdy nie koniec, nigdy odpoczynek? Pracujesz tak ciko jednego dnia, a nastpnego znowu tylko musisz pracowa. Jesz, a nastpnego dnia ju jeste godna. Znajdziesz mio, potem mio odchodzi. Przychodzisz na wiat bez niczego... bez zegarka, bez T-shirta. Pracujesz ciko, potem umierasz bez niczego - bez zegarka, bez T-shirta. Jeste moda, potem jeste stara. Niewane, jak ciko pracujesz, i tak si starzejesz. - Nie dotyczy to Armenii - zaartowaam. - Ona najwyraniej si nie starzeje. - To dlatego, e ona jest Brazylijk - powiedziaa Wayan, teraz wreszcie pojmujc, jak funkcjonuje wiat. Rozemiaymy si wszystkie, ale by to przejaw wisielczego humoru, bo w obecnej sytuacji Wayan nie byo nic zabawnego. Fakty przedstawiay si nastpujco: Samotna matka, nad wiek rozwinite dziecko, ledwie wystarczajcy na przeycie interes, realne zagroenie ndz, utrat dachu nad gow. Dokd pjdzie? Jest oczywiste, e nie zamieszka z byym mem. Jej wasna rodzina to biedni uprawiajcy ry rolnicy, mieszkajcy daleko std. Jeli zamieszka z nimi, oznacza to bdzie koniec jej orodka, bo pacjenci nigdy tam nie dotr, i marze Tutti o studiach weterynaryjnych. Jest jeszcze jeden kopot. Co z tymi dwiema niemiaymi dziewuszkami, ktre zobaczyam pierwszego dnia, jak kryy si w kuchni? Okazuje si, e to sieroty, ktre Wayan przygarna. Obie maj na imi Ketut (eby jeszcze bardziej zagmatwa t ksik), a my nazywamy je Dua Ketut i Maa Ketut. Kilka miesicy temu Wayan natkna si na nie, kiedy przeraliwie godne ebray na targu. Zostawia je tam pewna kobieta, prawdziwie dickensowska posta - moe nawet krewna dziewczynek - ktra peni rol kogo w rodzaju naganiaczki ebrzcych dzieci, rozwozi sieroty po targowiskach, a wieczorem zbiera je do furgonetki i odebrawszy im pienidze, pozwala spa w jakiej budzie. Kiedy Wayan zobaczya te mae, nie jady ju od kilku dni, miay wszy, pasoyty i w ogle wszystko, co moliwe. Przypuszcza, e modsza ma okoo dziesiciu lat, starsza moe trzynacie, one same jednak nie znaj ani swojego wieku, ani nazwiska. (Maa Ketut wie tylko, e urodzia si w tym samym roku co dua winia w jej wiosce; w aden sposb nie pomogo nam to ustali dat.). Wayan przyja je pod swj dach i otacza tak sam trosk jak wasn Tutti. Wszystkie cztery pi na jednym materacu, w tej jednej ciemnej sypialni na pitrze.

Skd u balijskiej samotnej matki, ktr czeka eksmisja, tyle serca, eby wzi do siebie dwoje bezdomnych dzieci? To wykracza bardzo daleko poza moje dotychczasowe rozumienie wspczucia. Chc im pomc. Zatem o to chodzio. Std do drenie, ktre poczuam po pierwszym spotkaniu z Wayan. Od pocztku chciaam pomc tej samotnej matce z crk i dwiema sierotkami. Chciaam przeprowadzi je do lepszego ycia. Tyle e nie udao mi si jeszcze wykombinowa, jak tego dokona. Dzisiaj, kiedy jadam lunch z Wayan i Armeni, podczas naszych typowych pogaduszek, w ktrych empatia mieszaa si z kpin, zauwayam, e maa Tutti robi co dziwnego. Maszerujc wok nas, niosa na uniesionych wysoko odwrconych do gry doniach jeden kwadratowy, kobaltowobkitny, ceramiczny kafelek i piewaa monotonnie. Przygldaam si jej chwil, eby si zorientowa, o co chodzi. Tutti dugo bawia si tym kafelkiem, podrzucaa go, szeptaa do niego, piewaa, potem przesuwaa po pododze jak miniaturowe autko. Wreszcie usiada na nim w kcie, zamkna oczy i piewaa do siebie, zanurzona w jakiej mistycznej, niewidocznej, cakowicie osobistej przestrzeni. Spytaam Wayan, co to wszystko znaczy. Powiedziaa, e Tutti znalaza ten kafelek przy placu budowy eleganckiego hotelu, niedaleko std, i wzia go ze sob. Od tego czasu bezustannie powtarza matce: Moe jak kiedy bdziemy miay dom, to zrobimy w nim tak adn niebiesk podog. Wayan mwi, e Tutti godzinami przesiaduje z zamknitymi oczyma na tym niebieskim kafelku, wyobraajc sobie, e znajduje si we wasnym domu. C mam powiedzie? Kiedy usyszaam t histori i popatrzyam na to dziecko, przycupnite na maym niebieskim kafelku i pogrone w medytacji, wszystko we mnie mwio: No dobra, to przesdza spraw. Pod pierwszym lepszym pretekstem wyszam stamtd, eby definitywnie naprawi ten nieznony stan rzeczy.

92
Wayan powiedziaa mi kiedy, e czasami, leczc swoich pacjentw, staje si przekanikiem Boej mioci i wtedy przestaje nawet myle o tym, co naley robi. Umys si wycza,

zaczyna dziaa intuicja, a ona sama musi jedynie pozwoli, by ta nieziemsko przez ni przepywaa. To tak jakby wiatr popycha moje rce - mwi. Moliwe, e to ten sam wiatr wywia mnie tamtego dnia z jej domu, wypchn z tego wzmocnionego kacem nastroju niepewnoci, czy jestem ju w peni gotowa spotyka si z mczyznami, i zaprowadzi do miejscowej kawiarenki internetowej. Tam usiadam, napisaam - od razu i bez najmniejszego trudu - e-mail w sprawie gromadzenia funduszy do wszystkich swoich przyjaci, znajomych i rodziny na caym wiecie. Powiedziaam im, e w lipcu s moje trzydzieste pite urodziny. Oznajmiam, e nie ma na tym wiecie nic, czego bym potrzebowaa lub pragna, bo nigdy w yciu nie byam szczliwsza ni tam. Napisaam, e gdybym bya w domu, w Nowym Jorku, planowaabym wielkie niemdre przyjcie urodzinowe i zaprosiabym ich wszystkich, a oni przynieliby mi prezenty i wino i wydali na to mnstwo pienidzy. Taszym i pikniejszym sposobem uczczenia tych urodzin bdzie - wyjaniam - dokonanie wpaty pienidzy, ktre pomog pewnej kobiecie w Indonezji, niejakiej Wayan Nuriyasih, kupi dom dla siebie i dzieci; poprosiam, by zechcieli to zrobi. Potem opowiedziaam ca histori Wayan, Tutti i sierot i opisaam ich sytuacj. Zobowizaam si, e niezalenie od wysokoci zebranej sumy ja sama, z wasnych oszczdnoci, doo jej rwnowarto. Oczywicie zdaj sobie spraw, wyjaniam, e ten wiat peen jest niewymownych cierpie i wojen i e jest tyle ludzi w potrzebie, ale co moemy na to poradzi? Ta maa grupka ludzi na Bali staa si moj rodzin, a wszyscy powinnimy troszczy si o nasze rodziny, gdziekolwiek s. Kiedy zakoczyam swj apel, przypomniaam sobie, co powiedziaa moja przyjacika Susan dziewi miesicy wczeniej, zanim wyjechaam w t podr. Baa si, e ju nigdy nie wrc. Powiedziaa: Wiem, jaka jeste, Liz. Spotkasz kogo, zakochasz si i w kocu kupisz dom na Bali. Istny Nostradamus z tej mojej Susan. Kiedy rano sprawdziam swoj poczt, znalazam deklaracje na czn sum siedmiuset dolarw. Nastpnego dnia wysoko darw przekroczya rwnowarto kwoty, ktr byam w stanie dooy z wasnych pienidzy. Nie bd opisywa dramatyzmu wydarze tego tygodnia ani wyjania, jakie to uczucie, czyta codziennie e-maile z caego wiata o treci: Te si na to pisz! Moesz na mnie liczy! Wszyscy si dooyli. Ludzie, o ktrych wiedziaam, e s bez pienidzy albo maj dugi, zrobili to bez wahania. Jako jedna z pierwszych odezwaa si przyjacika dziewczyny mojego fryzjera, ktrej przesano mj apel, i zadeklarowaa pitnacie dolarw. Mj przemdrzay przyjaciel John oczywicie nie darowa sobie typowego dla siebie

sarkastycznego komentarza na temat tego, jaki to dugi, ckliwy i sentymentalny by mj list (Suchaj... kiedy nastpnym razem odczujesz potrzeb szlochania nad rozlanym mlekiem, dopilnuj, eby byo skondensowane, dobra?), co jednak nie przeszkodzio mu wpaci pienidzy. Nowy chopak mojej przyjaciki Annie (bankier z Wall Street, ktrego nie miaam jeszcze okazji pozna) zaoferowa si podwoi ostateczn zebran sum. Potem ten mj apel zacz fruwa wok caego wiata i dostaam darowizny od zupenie nieznanych mi osb. Nastpia globalna ulewa szczodroci. Podsumujmy ten epizod, mwic, e w siedem zaledwie dni od napisania przeze mnie tamtego e-maila moi przyjaciele, rodzina i grupa nieznajomych ludzi z caego wiata pomogli mi zebra prawie osiemnacie tysicy dolarw, eby Wayan Nuriyasih moga kupi sobie dom. Wiedziaam, e to Tutti dokonaa tego cudu si swoich modw, pragnieniem, by ten jej may niebieski kafelek zmik i rozrs si w prawdziwy dom, ktry ju na zawsze bdzie schronieniem dla niej samej, dla jej matki i tych dwch sierot. I jeszcze jedno. Ze wstydem przyznaj, e to mj kolega Bob, a nie ja sama, zauway oczywisty fakt, e Tutti po wosku znaczy Wszyscy. Jak mogam si sama nie zorientowa? Po tylu miesicach w Rzymie! Po prostu nie dostrzegam zwizku. Bob musia mi o tym napisa z Utah. W zeszym tygodniu pod zobowizaniem udziau w zbirce pienidzy na kupno domu napisa: Wic to jest ta ostateczna lekcja, prawda? Kiedy wyruszasz w wiat, eby pomoc sobie, nieuchronnie koczy si to pomaganiem... T u t t i .

93
Dopki pienidze nie zostan zebrane, nie mwi Wayan o caej sprawie. Trudno mi to utrzyma w tajemnicy, szczeglnie kiedy widz, jak ona cigle zamartwia si o swoj przyszo, nie chc jednak wzbudza jej nadziei, zanim wszystko si potwierdzi. Zatem przez cay tydzie trzymam jzyk za zbami, wypeniam sobie czas, prawie co wieczr spotykajc si na kolacji z Brazylijczykiem Felipe, ktremu rzeczywicie zupenie nie przeszkadza, e mam tylko jedn porzdn sukienk. Chyba si w nim zadurzyam. Po kilku kolacjach jestem ju tego pewna. Bo jest w nim co wicej, niby si wydawao, w tym samozwaczym mistrzu picowania, ktry zna

wszystkich w Ubud i jest dusz towarzystwa na kadym przyjciu. Spytaam o niego Armeni. Znaj si ju od jakiego czasu. - Ten Felipe... jest w nim znacznie wicej ni w innych. Ma w sobie co, prawda? - O tak - odpara. - To porzdny, dobry czowiek. Ale przey ciki rozwd. Wydaje mi si, e przyjecha na Bali, eby doj do siebie. Aha... to ci dopiero nowo. Ma pidziesit dwa lata. Ciekawe. Czy naprawd osignam ju ten wiek, by si na randki umawia z pidziesiciodwuletnim mczyzn? I tak go lubi. Ma srebrne wosy i ysieje w atrakcyjny sposb, jak kiedy Picasso. Ma ciepe brzowe oczy, agodn twarz i cudownie pachnie. I jest naprawd dorosy. Dorosy przedstawiciel gatunku... drobna nowo w moim dowiadczeniu. Felipe mieszka na Bali okoo piciu lat, wsppracuje z balijskimi zotnikami przy wyrobie przeznaczonej na eksport do Ameryki biuterii z brazylijskimi kamieniami szlachetnymi. Podoba mi si, e przez niemal dwadziecia lat, nim jego maestwo z wielu rnych powodw rozpado si, by wiernym mem. Podoba mi si, e wychowa ju dzieci i zrobi to dobrze, a one go kochaj. Podoba mi si, e by ojcem, ktry zostawa z dziemi, kiedy byy mae, eby jego australijska ona moga si zajmowa swoj karier. (Jako dobry feministyczny maonek, mwi, Chciaem znale si po tej waciwej stronie historii spoecznej.). Podoba mi si jego brazylijska wylewno. (Kiedy jego australijski syn skoczy czternacie lat, powiedzia wreszcie ojcu: Tato, moe teraz ju powiniene przesta caowa mnie w usta na poegnanie przed szko.). Podoba mi si, e Felipe mwi pynnie co najmniej czterema jzykami. (Upiera si, e nie zna indonezyjskiego, ale przecie sysz, jak przez cay dzie w nim mwi.). Podoba mi si, e odwiedzi ponad pidziesit krajw i e postrzega wiat jako niewielkie i atwe do zarzdzania miejsce. Podoba mi si sposb, w jaki mnie sucha, nachylony w moj stron; przerywa mi tylko wtedy, kiedy ja sama robi przerw, eby spyta, czy go nie nudz, na co niezmiennie odpowiada: Mj cay czas jest dla ciebie, moje sodkie kochanie. Podoba mi si, e nazywa mnie sodkim kochaniem. (Nawet jeli to samo usyszy od niego kelnerka.). - Dlaczego nie wemiesz sobie kochanka na czas pobytu na Bali, Liz? - zapyta mnie przedwczoraj wieczorem. Trzeba mu to odda, nie mia na myli wycznie siebie, cho przypuszczam, e chtnie przyjby ten obowizek. Zapewni mnie, e Ian - ten przystojny Walijczyk - wietnie by do mnie pasowa, cho s te inni kandydaci. Jest szef kuchni z Nowego Jorku, wielki,

gruby, muskularny, pewny siebie go, ktry, jak sdzi, mgby mi si spodoba. Naprawd jest tu duy wybr mczyzn, a wszyscy oni przepywaj przez Ubud, ekspatrianci z caego wiata, kryjcy si w tej przemieszczajcej si spoecznoci bezdomnych i bez majtku, spord ktrych wielu byoby szczliwych, mogc dopilnowa, moje sodkie kochanie, by spdzia tutaj cudowne lato. - Chyba jeszcze nie jestem na to gotowa - odparam. - Wiesz, nie mam ochoty na te wszystkie starania, jakie wi si z romansem. Nie mam ochoty goli sobie codziennie ng ani pokazywa ciaa nowemu kochankowi. I nie chc raz jeszcze opowiada historii swojego ycia ani zaprzta sobie gowy antykoncepcj. W kadym razie nie jestem nawet pewna, czy nadal wiem, jak to si robi. Odnosz wraenie, e miaam wiksz pewno siebie, jeli chodzi o seks i romansowanie, kiedy miaam szesnacie lat ni teraz. - Nie wtpi - powiedzia Felipe. - Wtedy bya moda i gupia. Jedynie modzi i gupi s pewni siebie w sprawach seksu i uczu. Czy sdzisz, e ktokolwiek z nas wie, co robi? Czy uwaasz, e istnieje sposb, eby ludzie mogli si kocha bez komplikacji? Powinna zobaczy, jak to wyglda na Bali, kochanie. Ci wszyscy mczyni z Zachodu przyjedaj tu, bo tam w domu zabaaganili swoje ycie. Dochodz do wniosku, e maj do kobiet Zachodu, i eni si z jak filigranow, sodk, posuszn balijsk nastolatk. Ja wiem, co oni sobie myl. Myl, e ta liczna maa dziewczynka ich uszczliwi, uczyni ich ycie prostym. Jednak za kadym razem, kiedy to widz, mam ochot powiedzie to samo: P o w o d z e n i a . Bo wci masz przed sob kobiet, przyjacielu. A ty wci jeste mczyzn. Wci dwoje ludzi prbuje y razem, wic sprawy si skomplikuj. A mio jest zawsze skomplikowana. Ale i tak ludzie musz prbowa si kocha, kochanie. Czasem musimy ama sobie serca. To dobry znak, mie zamane serce. Oznacza, e czego prbowalimy. - Ostatnim razem moje serce zostao tak ciko dowiadczone, e wci czuj w nim bl - powiedziaam. - Czy to nie szalestwo? Mie zamane serce jeszcze dwa lata po tym, jak historia miosna si skoczya? - Kochanie, pochodz z poudnia Brazylii. Z powodu kobiety, ktrej nawet nie pocaowaem, potrafi mie zamane serce przez dziesi lat. Rozmawiamy o naszych maestwach, rozwodach. Nie maostkowo, ale z ubolewaniem. Porwnujemy dowiadczenia zwizane z gbok depresj porozwodow. Pijemy wino i jemy smacznie, i wydobywamy z pamici najsympatyczniejsze historyjki o naszych byych wspmaonkach, eby umierzy bl caej tej rozmowy o stracie.

- Chcesz robi co ze mn w ten weekend? - pyta Felipe, a ja odpowiadam, e tak, byoby mio. Bo b d z i e mio. Ju dwukrotnie po tym, jak odwiz mnie pod dom i powiedzia dobranoc, Felipe pochyli si, eby pocaowa mnie na poegnanie, a ja dwukrotnie postpiam tak samo: pozwoliam, by mnie przycign, ale w ostatniej chwili, schyliam gow i przytuliam policzek do jego piersi. I tak trwaam przez jaki czas. Duej ni to konieczne w stosunkach przyjacielskich. Czuj, jak wtula twarz w moje wosy, podczas gdy ja wtulam swoj w jego mostek. Czuj zapach jego mikkiej lnianej koszuli. Naprawd podoba mi si jego z apach. Ma muskularne ramiona, szerok klatk piersiow. Kiedy, w Brazylii, by mistrzem gimnastyki. Co prawda byo to w roku 1969, kiedy si urodziam, ale zawsze... Jego ciao wydaje si mocne. To moje chowanie gowy za kadym razem, kiedy mnie przyciga, jest swojego rodzaju ucieczk... unikam zwyczajnego pocaunku na dobranoc. Jednoczenie nie jest to ucieczka. Pozwalajc mu na to, eby mnie obejmowa przez kilka cichych chwil na zakoczenie wieczoru, pozwalam s o b i e , eby mnie obejmowano. A to ju dawno mi si nie zdarzyo.

94
Co wiesz o romansie? - spytaam Ketuta, mojego starego szamana. - Co to, romansie? - on na to. - Niewane. - Nie... co to? Co sowo to znaczy? - Romans. Kobieta i mczyzna, zakochani w sobie. Albo mczyzna i mczyzna, kobieta i kobieta. Caowanie i seks, i maestwo... te wszystkie sprawy - wyjaniam. - Nie uprawiam seks ze zbyt wiele ludzi w swoje ycie, Liss. Tylko z moja ona. - Masz racj... to niezbyt wiele osb. Ale czy masz na myli swoj pierwsz on czy drug? - Mam tylko jedna ona, Liss. Ona teraz nie yje. - A Nyomo?

- Nyomo naprawd nie moja ona, Liss. Ona ona mj brat. - Widzc moj zdezorientowan min, doda: - To typowo na Bali. Dowiedziaam si, e starszy brat Ketuta, ktry zajmuje si upraw ryu, mieszka w ssiednim domu i jest mem Nyomo. Maj ze sob troje dzieci. Ketut i j e g o ona nie mogli mie dzieci, wic zaadoptowali jednego z bratankw, eby zapewni sobie spadkobierc. Kiedy zmara ona Ketuta, Nyomo zacza dzieli swj czas midzy oba domy, mieszajc po trochu w kadym, dbajc o swojego ma oraz jego brata, o obie rodziny swoich dzieci. W kategoriach balijskich (gotowanie, sprztanie, zajmowanie si domowymi obrzdami i rytuaami religijnymi) jest w kadym sensie on Ketuta, tyle e ze sob nie wspyj. - Czemu nie? - spytaam. - Za STARZY! - odpar. Po czym przywoa Nyomo i powiedzia, e ta pani z Ameryki chce wiedzie, dlaczego nie uprawiaj ze sob seksu. Nyomo prawie umara ze miechu, kiedy to usyszaa. Podesza i daa mi kuksaca w rami, cakiem mocnego. - Miaem tylko jedna ona - cign swoje Ketut. - I teraz nie yje. - Odczuwasz jej brak? - Przyszed jej czas umrze. - Umiechn si smtnie. - Teraz powiem, jak znalazem ona. Kiedy mam dwadziecia siedem lat, spotykam dziewczyna i j kocham. - W ktrym to byo roku? - spytaam, jak zwykle starajc si dociec, w jakim Ketut jest wieku. - Nie wiem - odpar. - Moe 1920. (Wynikaoby z tego, e ma teraz sto dwanacie lat. Chyba zbliamy si do rozwizania...). - Kocham ta dziewczyna, Liss - cign Ketut. - Bardzo pikna. Ale charakter nie dobry, ta dziewczyna. Ona tylko chce pienidz. Biega za inny chopiec. Nigdy nie mwi prawda. Myl, e w swj umys miaa umys ukryty, nikt nie moe do rodka zajrze. Przestaje kocha mnie, chodzi z inny chopiec. Jestem bardzo smutny. Jestem zamany w sercu. Modl si i modl do moi duchowi bracia, pytam, dlaczego nie kocha mnie ju. Jeden z moi duchowi bracia, on mwi mi prawda. Mwi: To nie jest twoja prawdziwa para. Bd cierpliwy. Wic ja cierpliwy i wtedy znajduj moja ona. Pikna kobieta, dobra kobieta. Zawsze dla mnie sodka. Nigdy adna ktnia, zawsze harmonia w domu, ona zawsze umiechnita i mwi, jak si cieszy, e mnie widzi. Kiedy umiera, ja bardzo smutny w swj umys. - Pakae?

- Tylko troszk, w oczach. Ale robi medytacja i oczyszczam ciao z bl. Medytuj dla jej dusza. Bardzo smutny, ale te szczliwy. Codziennie odwiedzam j w medytacja, nawet cauj. Ona jedyna kobieta, z ktr uprawiam seks. Wic ja nie wiem... jakie jest to nowe sowo z dzisiaj? - Romans. - Tak, romans. Ja nie znam romans, Liss. - Zatem nie jest to dziedzina, w ktrej jeste ekspertem? - Co to, ekspertem? Co sowo to znaczy?

95
Wreszcie usiadam z Wayan i powiedziaam jej o pienidzach, ktre zebraam na jej dom. Wyjaniam, e yczyam sobie takiego prezentu z okazji moich urodzin, pokazaam list nazwisk, a potem podaam ostateczn sum: osiemnacie tysicy dolarw amerykaskich. Najpierw bya wstrznita do tego stopnia, e twarz jej zastyga w rozpaczy. To dziwne, a jednoczenie prawdziwe, e czasami silne uczucia powoduj reakcj na jakie doniose wydarzenie odwrotn, ni wskazywaaby logika. Taka jest bezwzgldna warto ludzkich emocji - radosne wydarzenia moemy odebra jak wielki wstrzs w skali Richtera; gboki smutek moe objawi si wybuchem miechu. Wiadomo, jak wanie przekazaam Wayan, bya dla niej zbyt trudna do przyswojenia, niemal j zasmucia, zatem przesiedziaam z ni kilka godzin, powtarzaam wielokrotnie ca histori i pokazywaam wci na nowo te liczby, a wreszcie rzeczywisto zacza do niej dociera. Jej pierwsz, jasno sformuowan sensown reakcj (zanim jeszcze si rozpakaa, uwiadomiwszy sobie, e bdzie moga mie ogrd) bya wypowiedziana w popiechu, jako niezwykle wana, kwestia: - Prosz, Liz, musisz wytumaczy wszystkim, ktrzy pomogli zebra pienidze, e to nie dom Wayan. To dom tych wszystkich, ktrzy jej pomogli. Jeli kto z nich przyjedzie na Bali, nie wolno mu zatrzyma si w hotelu, dobrze? Powiedz im, e maj mieszka w moim domu, dobrze? Obiecujesz im to powiedzie? Nazwiemy go Dom Grupowy... Dom dla Wszystkich... Wtedy wanie uwiadomia sobie, e bdzie miaa ogrd, i si rozpakaa.

Powoli jednak zacza wyobraa sobie otwierajce si przed ni radosne perspektywy. Emocje wyleway si z niej strumieniem, sypaa pomysami jak z rkawa. Jeli bdzie miaa dom, to moe mie ma biblioteczk, na swoje wszystkie ksiki medyczne! I aptek z tradycyjnymi lekami! I restauracj jak trzeba, z prawdziwymi krzesami i stolikami (bo musiaa sprzeda stare porzdne krzesa i stoliki, eby opaci prowadzcego spraw rozwodow prawnika). Jeli bdzie miaa dom, nareszcie bdzie moga znale si na licie Lonely Planet, ktre zawsze chciao zamieci informacj o jej usugach, ale nie mogo tego zrobi, bo nie miaa staego adresu. Jeli bdzie miaa dom, Tutti wyda ktrego dnia urodzinowe przyjcie! Potem ponownie oprzytomniaa i spowaniaa. - Jak mam ci dzikowa, Liz? Daabym ci wszystko. Gdybym miaa ma, ktrego kocham, a tobie potrzebny byby mczyzna, daabym ci mojego ma. - Zatrzymaj sobie swojego ma, Wayan. Dopilnuj tylko, eby Tutti posza na studia. - Co bym zrobia, gdyby tu nie przyjechaa? Ale przecie ja z a w s z e tu przyjedaam. Pomylaam o jednym z moich ulubionych poematw sufickich, ktry mwi, e dawno temu Bg nakreli na piasku okrg, dokadnie wok tego miejsca, na ktrym w tej chwili stoimy. Nigdy nie byo tak, e tutaj nie przyjedaam. To nigdy nie miao si nie zdarzy. - Gdzie zbudujesz swj nowy dom, Wayan? - spytaam. Niczym dwunastoletni bejsbolista, ktry ju od dawna mia oko na pewn konkretn rkawic z wystawy sklepu, albo romantyczne dziewcz, ktre w swoje trzynaste urodziny zaprojektowao sobie lubn sukienk, Wayan wie ju dokadnie, ktry kawaek ziemi chciaaby kupi. Znajdowa si w pobliskiej wiosce, mia doprowadzon wod i prd i by tak pooony, e pacjentom i klientom atwo byoby dotrze do niej pieszo, a Tutti miaaby blisko do dobrej szkoy. Bracia pomog wybudowa dom, powiedziaa. Ju prawie wybieraa prbki farby na ciany sypialni. Poszymy wic razem do pewnego miego ekspatrianta z Francji, doradcy finansowego znajcego si na handlu nieruchomociami, ktry by tak uprzejmy, eby nam poradzi najlepszy sposb transferu pienidzy. Najprociej byo przesa telegraficznie pienidze bezporednio z mojego rachunku bankowego na rachunek Wayan i pozwoli, eby to ona kupia ziemi lub dom, wtedy ja sama nie wpltywaabym si w posiadanie nieruchomoci na terenie Indonezji. Jeli przekazy nie przekrocz jednorazowo dziesiciu tysicy dolarw, to ani Urzd Skarbowy, ani CIA nie bd mnie podejrzewa o pranie

narkotykowych pienidzy. Potem udaymy si do malutkiego banku Wayan i porozmawiaymy z dyrektorem na temat transferu pienidzy. - A wic, Wayan, za kilka dni, kiedy pienidze zostan ju przesane, powinna mie na swoim koncie okoo stu osiemdziesiciu milionw rupii - gadko podsumowa dyrektor banku. Spojrzaymy z Wayan na siebie i wybuchnymy szaleczym miechem. Taka kolosalna suma! Prbowaymy si uspokoi, bo przecie znajdowaymy si w wytwornym gabinecie dyrektora banku, ale nam si to nie udawao. Wytoczyymy si wic stamtd jak pijane, trzymajc si jedna drugiej, eby nie upa. - Nigdy wczeniej nie widziaam, eby cud si wydarzy tak szybko! - owiadczya Wayan. - Przez cay ten czas bagaam Boga, eby mi pomg. A Bg baga Liz, eby te pomoga Wayan. - A Liz bagaa swoich przyjaci, eby oni pomogli Wayan! - dodaam. Kiedy wrciymy, Tutti wanie przysza ze szkoy. Wayan uklka, obja dziewczynk i powiedziaa: Dom! Dom! Mamy dom! Tutti osuna si spektakularnie na podog, udajc omdlenie. miaymy si wszystkie trzy, kiedy zauwayam przygldajce si nam z kuchni te dwie sierotki; w ich twarzach rozpoznaam co, co wygldao na... l k . Podczas gdy Wayan i Tutti biegay radonie w kko, ja zastanawiaam si, co sobie myl te dwie dziewczynki. Czego si boj? e zostan porzucone? A moe patrzyy na mnie ze zgroz, bo dosownie znikd wydostaam tyle pienidzy? (Taka n i e w y o b r a a l n a masa pienidzy moga pojawi si tylko w wyniku czarnej magii.). A moe, jeli miao si takie niepewne ycie jak one, kada zmiana jest przeraajca. Kiedy w naszym witowaniu nastpia chwilowa przerwa, spytaam Wayan, eby si upewni: - Co z Du Ketut i z Ma Ketut? Czy dla nich to te dobra nowina? Wayan spojrzaa na dziewczynki i musiaa dostrzec ten niepokj, bo pomkna ku nim, obja i szeptaa im nad gwkami krzepice sowa. Wtulone w ni uspokajay si. Zadzwoni telefon i Wayan chciaa si od nich oderwa, ale one chudymi ramionkami trzymay si uparcie przyszywanej matki, gowy przytulay do jej brzucha i choway pod pachami i jeszcze po dugim czasie - z zawzitoci, jakiej nigdy wczeniej u nich nie widziaam - si jej trzymay. Wobec tego ja odebraam telefon.

- Orodek Tradycyjnego Lecznictwa Balijskiego - rzuciam w suchawk. - Prosz wpa na wielk wyprzeda poprzedzajc przeprowadzk!

96
Znowu wyszam z Brazylijczykiem Felipe, dwukrotnie w cigu jednego weekendu. W sobot zabraam go, eby pozna Wayan i dziewczynki, i Tutti rysowaa mu domy, podczas gdy Wayan mrugaa do mnie znaczco zza jego plecw i pytaa bezgonie: Nowy przyjaciel?, a ja krciam przeczco gow: Nie, nie, nie. (Cho wiecie co... nie myl ju o tamtym uroczym Walijczyku.). Wziam te Felipe do Ketuta. Szaman powry mu z rki i owiadczy, nie mniej ni siedem razy (przeszywajc mnie przy tym wzrokiem), e mj przyjaciel to dobry czowiek, bardzo dobry czowiek, bardzo, bardzo dobry czowiek. Nie zy czowiek, Liss... dobry czowiek. Potem, w niedziel, Felipe spyta, czy nie mam ochoty spdzi dnia na play. Uwiadomiam sobie, e mieszkam na Bali ju dwa miesice i jeszcze nie widziaam play, co zakrawa na czysty idiotyzm, wic si zgodziam. Przyjecha po mnie jeepem i po godzinie jazdy znalelimy si na rzadko odwiedzanej przez turystw, maej ustronnej play w Pedangbai. Miejsce, do ktrego mnie zabra, byo najlepsz moliw imitacj raju, z t bkitn wod, biaym piaskiem i cieniem palm. Rozmawialimy przez cay dzie, robic sobie przerwy tylko na pywanie, drzemk i czytanie, czasami na gos, jedno drugiemu. Balijki w szaasie za pla upieky nam wieo zowione ryby, do ktrych kupilimy zimne piwo i schodzone owoce. Igrajc z falami, opowiedzielimy sobie pozostae szczegy historii naszego ycia, ktrych nie zdylimy wspomnie podczas dotychczasowych wieczornych spotka w najcichszych restauracjach Ubud, przy wielu butelkach wina. Podoba mu si moje ciao, powiedzia po wstpnych ogldzinach na play. Oznajmi te, e Brazylijczycy maj odpowiednie okrelenie na ten typ budowy (j a s n e , e maj), mianowicie magra-falsa, co mona przetumaczy jako faszywie chude; odnosi si ono do kobiet, ktre z daleka wygldaj na szczupe, ale przy bliszych ogldzinach okazuje si, e s cakiem zaokrglone i nie brak im ciaa, co Brazylijczycy uwaaj za zalet. Boe, bogosaw Brazylijczykom. Kiedy tak sobie gawdzilimy rozcignici na rcznikach, Felipe wyciga od czasu do czasu rk, a to eby strzepn ziarenka piasku z mojego nosa, a to eby

odsun mi z twarzy niesforny kosmyk wosw. Rozmawialimy cae dziesi godzin. Potem zapad zmrok, spakowalimy wic nasze rzeczy i trzymajc si pod rce, poszlimy pod rozgwiedonym niebem na spacer niezbyt dobrze owietlon gruntow drog, bdc gwn ulic balijskiej wioski rybackiej. I wtedy Felipe z Brazylii, w najbardziej naturalny i spokojny sposb (niemal jakby chcia wiedzie, czy nie czas co przeksi), zada mi pytanie: - Czy powinnimy mie ze sob romans, Liz? Jak sdzisz? Podoba mi si sposb, w jaki to si odbywao. Nie poprzez dziaanie - usiowanie pocaunku czy jaki miay ruch - ale poprzez pytanie. I na dodatek waciwe pytanie. Pamitam co, co powiedziaa mi moja terapeutka, zanim wyruszyam w t podr. Mwiam jej, e chc y w celibacie przez cay rok podrowania i martwi si jednoczenie, co bdzie, jeli polubi jakiego mczyzn, jeli mi si naprawd spodoba. Co powinnam wtedy zrobi? Powinnam si z nim zwiza czy nie? Mam zachowa niezaleno? Czy pozwoli sobie na romans? Moja terapeutka odpowiedziaa z umiechem wyrozumiaoci: Wiesz, Liz... wszystko to mona przedyskutowa, kiedy ten problem powstanie, z osob, ktrej to bdzie dotyczyo. I mielimy teraz to wszystko - czas, miejsce, problem i osob, ktrej to dotyczy. Przedyskutowalimy wic ten pomys bez najmniejszych trudnoci, podczas przyjacielskiego spaceru pod rk nad brzegiem oceanu. - W normalnych okolicznociach, Felipe, powiedziaabym zapewne tak. Czymkolwiek s te normalne okolicznoci... Rozemialimy si oboje. Potem jednak wyjaniam mu powd mojego wahania. Chodzi o to, e... niezalenie od tego, jak bardzo chtnie oddaabym moje ciao i serce fachowym staraniom kochanka-ekspatrianta, co innego w moim wntrzu usilnie prosi, abym powicia cay ten rok podrowania sobie samej. W moim yciu zachodzi bowiem istotna przemiana i ta przemiana wymaga czasu i przestrzeni, by cay proces mg si bez przeszkd zakoczy. Jestem jak tort dopiero co wyjty z piekarnika, ktremu potrzeba jeszcze troch czasu, eby ostyg, nim zostanie polukrowany. Nie chc sama siebie ograbi z tego cennego czasu. Nie chc raz jeszcze utraci kontroli nad swoim yciem. Naturalnie Felipe powiedzia, e rozumie i e powinnam zrobi to, co dla mnie najlepsze. Wyrazi te nadziej, e nie mam do niego pretensji o poruszenie tego tematu. (To pytanie musiao pa, moje kochanie, wczeniej czy pniej.). Zapewni, e niezalenie od tego, co postanowi, pozostaniemy w przyjani, skoro cay ten wsplnie spdzany czas nam obojgu robi tak dobrze. - Chocia - kontynuowa - musisz pozwoli mi przedstawi swoje argumenty.

- Tak bdzie uczciwie - zgodziam si. - Po pierwsze, jeli dobrze ci rozumiem, cay ten rok ma suy poszukiwaniu rwnowagi pomidzy pobonoci a przyjemnoci. Wiem, e dla pobonoci zrobia wiele, nie jestem jednak pewien, gdzie znalaza przyjemno. - We Woszech zjadam mnstwo makaronu, Felipe. - Makaronu, Liz? M a k a r o n u ? - Wanie. - Po drugie, wydaje mi si, e wiem, co ci niepokoi. Jaki mczyzna wejdzie w twoje ycie i znowu ci wszystko zabierze. Ja ci tego nie zrobi, kochanie. Ja te dugo byem samotny i te tak jak ty mnstwo straciem przez mio. Nie chc, ebymy sobie cokolwiek zabierali. Tyle e nigdy niczyje towarzystwo nie odpowiadao mi tak bardzo jak twoje i chciabym by z tob. Nie martw si... nie pogoni za tob do Nowego Jorku, kiedy wyjedziesz std we wrzeniu. A jeli chodzi o te wszystkie powody, o ktrych powiedziaa mi kilka tygodni temu, a dla ktrych nie chcesz wzi sobie kochanka... C, spjrz na to w ten sposb. Nie obchodzi mnie, czy golisz codziennie nogi, ja ju zdyem pokocha twoje ciao, opowiedziaa mi histori caego swojego ycia i nie musisz przejmowa si rodkami antykoncepcyjnymi... miaem wazektomi. - Felipe - powiedziaam - to najbardziej ujmujca i romantyczna propozycja, jak kiedykolwiek przedstawi mi mczyzna. Tak rzeczywicie byo. Niemniej wci mwiam nie. Odwiz mnie do domu. Zaparkowa i wymienilimy kilka sodkich, sonych, okraszonych ziarenkami piasku pocaunkw. Byo uroczo. Jasne, e byo uroczo. Ale niezmiennie mwiam nie. - W porzdku, kochanie - owiadczy. - Przyjd jednak jutro do mnie na kolacj, zrobi ci stek. Po czym odjecha, a ja poszam samotnie do ka. Mam za sob ju wiele szybkich decyzji zwizanych z mczyznami. Zawsze szybko si zakochiwaam, nie biorc pod uwag adnego ryzyka. Mam nie tylko tendencj do zauwaania w innych tego, co najlepsze, ale te zakadam, e kady jest zdolny osign swj najwyszy potencja emocjonalny. Nie bd liczy, ile razy si zakochiwaam w tym najwyszym potencjale raczej ni w samym mczynie, a potem czepiaam si zwizku (czasami o wiele za dugo), czekajc, a mczyzna osignie wreszcie t swoj wielko. Czsto w moich zwizkach stawaam si ofiar wasnego optymizmu.

Wyszam za m modo i popiesznie, z mioci i pena nadziei, ale bez duszej dyskusji na temat tego, jak ma wyglda maeska rzeczywisto. Nikt mi nie doradza w sprawie mojego maestwa. Rodzice wychowali mnie na osob niezalen, umiejc na siebie zarobi, decydujc o sobie. Nim skoczyam dwadziecia cztery lata, wszyscy ju zakadali, e mog samodzielnie dokonywa wszelkich wyborw. Oczywicie wiat nie zawsze tak wyglda. Gdybym urodzia si w ktrymkolwiek innym stuleciu zachodniego patriarchatu, uwaano by mnie za wasno ojca, a do czasu, kiedy przekazaby mnie mojemu mowi, ebym przesza na jego maesk wasno. Niewiele miaabym do powiedzenia w najwaniejszych sprawach dotyczcych mojego ycia. Gdyby to byo kiedy, mj ojciec starajcemu si o moj rk mczynie kazaby usi i odpowiedzie na dug list pyta, eby ustali, czy jest dla mnie odpowiedni parti. Pytaby go: Jak utrzymasz moj crk? Jak masz opini w swojej spoecznoci? Czy jeste zdrowy? Gdzie bdziecie mieszka? Czy masz dugi i jakim dysponujesz majtkiem? Jakie s twoje zalety? Ojciec nie oddaby mnie za on pierwszemu lepszemu tylko dlatego, e byabym w nim zakochana. W wiecie wspczesnym natomiast, kiedy ja postanowiam wzi lub, mj nowoczesny ojciec nie mia w tym adnego udziau. Nie wtrciby si w t spraw, tak jak nie mwiby mi, jak mam nosi fryzur. Prosz, wierzcie mi, nie tskni za patriarchatem. Uwiadomiam sobie jednak, e kiedy rozmontowano (susznie) patriarchalizm, nie zastpiono go adnym innym systemem ochrony. Chc przez to powiedzie, e... nawet przez myl mi nie przeszo, eby zada kandydatowi na mojego ma konkretne pytania, jakie zadaby mu mj ojciec w innym czasie. Wiele razy zatraciam si w mioci, wycznie dla mioci. I czasami przy okazji oddawaam wszystko. Jeli mam by naprawd niezalen kobiet, musz wzi na siebie rol wasnego opiekuna. Gloria Steinem, ta ikona feminizmu, udzielia kiedy kobietom synnej rady - e maj si stara by takie jak mczyni, ktrych chciay mie za mw. Dopiero cakiem niedawno uzmysowiam sobie, e nie tylko musz sta si swoim wasnym mem, ale take swoim ojcem. I dlatego tamtego wieczoru posaam siebie samotn do ka. Poniewa uwaaam, e jest za wczenie na przyjmowanie zalotnika. Z tak myl poszam spa i obudziam si o drugiej w nocy z cikim westchnieniem i tak dojmujc cielesn tsknot, e zupenie nie miaam pojcia, jak j zaspokoi. Stuknity kot, ktry mieszka w moim domu, miaucza aonie, wic mruknam do niego: Dobrze wiem, co czujesz. Musiaam koniecznie co zrobi z tym moim pragnieniem, wstaam wic, poszam w nocnej koszuli do kuchni, obraam kilka ziemniakw, ugotowaam je, pokroiam, odsmayam na male, posoliam obficie i zjadam do ostatniego kawaka... proszc przez

cay czas swoje ciao, eby przyjo zaspokojenie w postaci funta smaonych ziemniakw w miejsce spenienia, jakie daje uprawianie mioci. Ciao odpowiedziao, ale dopiero kiedy zjadam ostatni kawaeczek: Nie ma mowy, dziecinko. Wrciam wic do ka, westchnam znudzona i zabraam si... C. Jedno swko na temat masturbacji, jeli mona. Czasami jest uytecznym (wybaczcie) narzdziem, kiedy indziej jednak potrafi by tak bolenie niesatysfakcjonujca, e ostatecznie czujesz si gorzej ni przedtem. Po ptorarocznym obcowaniu z sam sob w ku przeznaczonym dla jednej osoby miaam tego troch dosy. Niemniej tej nocy, ogarnita tym niepokojem... co mogam zrobi? Ziemniaki nie pomogy. Wic raz jeszcze si sob zajam. Jak zwykle mj umys przewraca kartki erotycznych zapiskw, szukajc odpowiedniej fantazji czy wspomnienia, ktre pomogoby przyspieszy cay ten proces. Jednak tej nocy nic nie dziaao... ani straacy, ani piraci, ani rezerwowa stara perwersyjna scena z Billem Clintonem, ktra na og speniaa zadanie, ani nawet ci wiktoriascy dentelmeni napierajcy zewszd na mnie w salonie, wspomagani oddziaem atrakcyjnych modych pokojwek. Ostatecznie jedyne, co mogo mnie zadowoli, to niechtnie uwiadomiona myl, e to mj dobry przyjaciel z Brazylii znajduje si w ku ze mn... na mnie... Potem zasnam. Obudziam si i rozejrzaam po spokojnym bkitnym niebie i jeszcze spokojniejszej sypialni. Nadal odczuwajc niepokj i brak rwnowagi, du cz ranka powiciam odpiewaniu wszystkich stu osiemdziesiciu dwch wersw Gurugity... tego wspaniaego, oczyszczajcego, najwaniejszego hymnu mojej indyjskiej aramy. Potem przez godzin mrowicego bezruchu medytowaam, a poczuam to raz jeszcze... t szczegln, sta, niebiasko krystaliczn, oderwan, nieporuszon, bezimienn i niezmienn doskonao mojego szczcia. To szczcie jest naprawd lepsze od wszystkiego, czego dowiadczyam gdziekolwiek na tej ziemi, rwnie od sonych malanych pocaunkw i jeszcze bardziej sonych i bardziej malanych ziemniakw. Byam taka zadowolona, e jednak zdecydowaam si zosta sama.

97
Dlatego nieco mnie zaskoczyo, e kiedy nastpnego wieczoru (najpierw bya kolacja, a nastpnie rozcignici na kanapie przegadalimy kilka godzin, potem niespodziewanie nachyli si nade mn i zanurkowa pod moj pach, owiadczajc, e uwielbia ten mj cudowny podniecajcy zapaszek) Felipe pooy do na moim policzku i owiadczy: Do tego, kochanie. Chod ju do ka, to p o s z a m . Tak, poszam z nim do ka, w tej sypialni z wielkimi otwartymi oknami wychodzcymi na mrok i ciche balijskie pola ryowe. Rozsun cieniutk, bia moskitier i poprowadzi mnie do ka. Potem pomg mi zdj sukienk z czu fachowoci mczyzny, ktry najwyraniej przez wiele lat szykowa swoje dzieci do kpieli, i wyjani swoje warunki - nie chce ode mnie absolutnie niczego, tylko ebym pozwolia mu si wielbi, jak dugo bd sobie tego yczya. Czy s to dla mnie warunki do przyjcia? Straciwszy gos gdzie pomidzy kanap i kiem, skinam tylko gow. Nie pozostao nic do dopowiedzenia. By to dugi okres surowej samotnoci. Dobrze mi zrobi. Jednak Felipe mia racj... ju do. - W porzdku - powiedzia i umiechajc si, odsun na bok poduszki, zagarn mnie pod siebie. - Zorganizujmy si tutaj jak naley. Zabrzmiao to do zabawnie, poniewa wanie w tym momencie nastpi koniec wszystkich moich stara organizowania czegokolwiek. Jaki czas potem Felipe powiedzia mi, jak mnie postrzega tamtej nocy. Wydawaam mu si taka moda, ani troch nie przypominaam tej pewnej siebie kobiety, z ktr mia do czynienia za dnia. Mwi, e wygldaam na strasznie mod, ale jednoczenie otwart i podekscytowan, pokrzepion zdobytym uznaniem i tak zmczon swoj wytrzymaoci. Byo dla niego oczywiste, e od bardzo dawna nikt mnie nie dotkn. Zauway, e kipi pragnieniem, ale zarazem przepenia mnie wdziczno, e mog da temu pragnieniu wyraz. I cho nie powiedziaabym, e to wszystko pamitam, wierz mu na sowo, poniewa wyranie zwraca na mnie wtedy baczn uwag. Najlepiej z tamtej nocy pamitam wydt bia moskitier wok nas. Wygldaa jak spadochron. Wydawao mi si, e wanie wyskakuj na tym spadochronie z wielkiego samolotu, ktry przez ostatnie kilka lat metodycznie unosi mnie jak najdalej od b a r d z o t r u d n e g o okresu mojego ycia. Teraz ta solidna maszyna, tam w powietrzu, bya ju

przestarzaa. Wysiadam wic z tego leccego uparcie tylko do jednego celu jednosilnikowego samolotu i pozwoliam, by biay spadochron, koyszc si, nis mnie w d przez dziwnie pust przestrze pomidzy moj przeszoci i przyszoci i osadzi bezpiecznie na maej wysepce w ksztacie ka, zamieszkanej tylko przez tego przystojnego rozbitka, brazylijskiego eglarza, ktry (po dugim okresie samotnoci) by taki szczliwy i taki zaskoczony, widzc, e si zbliam, e nagle kompletnie zapomnia ca swoj angielszczyzn i za kadym razem, kiedy spojrza na moj twarz, potrafi jedynie powtarza w kko te pi sw: pikna, pikna, pikna, pikna i pikna.

98
Oczywicie nie zmruylimy oka. A potem, co byo zupenie niedorzeczne... musiaam o d e j . Musiaam wraca do siebie wczenie rano, bo byam umwiona z moim przyjacielem Yudhim. Dawno ju sobie zaplanowalimy, e wanie w tym tygodniu wyruszymy razem na wielk wypraw przez Bali. Wpadlimy na ten pomys ktrego wieczoru, kiedy Yudhi powiedzia, e oprcz ony i Manhattanu najbardziej brakuje mu przejadek samochodem - tego zwykego adowania si do auta z kilkorgiem przyjaci i ruszenia po przygod, czekajc na tych ogromnych przestrzeniach, poprzecinanych wszystkimi tymi bajecznymi midzystanowymi autostradami. Powiedziaam mu wtedy: W porzdku, wybierzemy si razem w podr samochodem, w amerykaskim stylu, tutaj na Bali. Uderzyo nas to zreszt jako nieodparcie komiczne - w aden sposb na Bali nie da si pojecha na wypraw samochodow w amerykaskim stylu. Przede wszystkim na wyspie o rozmiarach stanu Delaware nie ma wielkich odlegoci. I autostrady s okropne, nieprawdopodobnie wrcz niebezpieczne, za spraw szalonego rozpanoszenia si balijskiej wersji amerykaskiego rodzinnego minivanu - maego motocykla ze stoczonymi na nim picioma pasaerami; ojciec prowadzi jedn rk, drug trzyma nowo narodzone dziecko (jak pik od amerykaskiego futbolu), podczas gdy mamuka siedzi bokiem na tylnym siodeku, w obcisym sarongu, trzymajc na gowie kosz i pokrzykujc do pozostaych berbeci, blinit, eby si mocno trzymay i nie spady z pdzcego pojazdu, ktry prawdopodobnie na dodatek porusza si po niewaciwej stronie drogi i nie ma adnych wiate. Kaski nosi si tutaj

rzadko, natomiast czsto - i nigdy nie odkryam, po co - w o z i si je ze sob. Wyobracie sobie dziesitki tych obwieszonych, beztrosko prowadzonych motocykli, przemykajcych zygzakiem, kluczcych i omijajcych si wzajemnie jak w jakim szalonym zmotoryzowanym tacu, a bdziecie mieli obraz ycia na balijskich drogach. Nie mam pojcia, dlaczego jeszcze Balijczycy nie wyginli w wypadkach. Mimo wszystko postanowilimy z Yudhim to zrobi: wyruszy na tydzie, wynaj auto i objecha ca t malek wysp, udajc, e jestemy w Ameryce i e oboje jestemy cakowicie wolni. Pomys ten oczarowa mnie, kiedy na niego wpadlimy w zeszym miesicu, ale ten dzisiejszy termin - kiedy tak le w ku z Felipe, a on cauje opuszki moich palcw i przedramiona, i barki, zachcajc, bym si nie spieszya - wydaje si bardzo niefortunny. Musz jednak i. I w pewnym sensie chc i. Nie tylko po to, eby spdzi tydzie z Yudhim, ale take eby odpocz po tej wielkiej nocy z Felipe, przetrawi now sytuacj, przyzwyczai si do myli, e, jak mwi w powieciach: Wziam sobie kochanka. Zatem Felipe podrzuca mnie do domu i po ostatnim namitnym pocaunku ledwie mam czas wzi prysznic, a take wzi si w gar, kiedy w wynajtym samochodzie podjeda pod dom Yudhi. Rzuca na mnie jedno spojrzenie i mwi: - Ziomal... o ktrej wczoraj wrcia do domu? - Ziomal... nie w r c i a m wczoraj do domu - oznajmiam. - Zioooooomal - on na to i zaczyna si mia, przypominajc sobie zapewne rozmow, jak odbylimy dwa tygodnie wczeniej, w ktrej z ca powag twierdziam, e by moe ju nigdy w yciu nie bd uprawia seksu. - Wic si poddaa, h? - Yudhi - zaczam - pozwl, e opowiem ci pewn histori. Ubiegego lata, tu przed wyjazdem ze Stanw, pojechaam odwiedzi swoich dziadkw, mieszkajcych na pnocy stanu Nowy Jork. Zona dziadka - jego druga ona - to bardzo sympatyczna pani o imieniu Gale, po osiemdziesitce. Wycigna stary album i pokazaa mi zdjcia z lat trzydziestych, kiedy miaa osiemnacie lat i pojechaa na rok do Europy z dwiema najlepszymi przyjacikami i z opiekunk. Przewraca kartki, pokazuje mi te niesamowite stare fotografie z Woch i nagle mamy przed oczyma zdjcie licznego modego Wocha, w Wenecji. Pytam: Gale... kim jest ten przystojniak? Ona na to: Syn wacicieli hotelu, w ktrym zatrzymalimy si w Wenecji. By moim chopakiem. Twoim c h o p a k i e m ? - pytam. A sodziutka maonka mojego dziadka spoglda na mnie szelmowsko i oczy byszcz jej seksownie jak u Betty Davis, kiedy tumaczy: Znudzio mnie ogldanie kociow, Liz. Yudhi unosi wysoko do i przybijamy pitk. - Tylko tak dalej, ziomal.

Wyruszamy na nasz udawan amerykask wypraw przez Bali, ja i ten wspaniay mody indonezyjski geniusz muzyczny na wygnaniu, ty auta zajmuj gitary i piwo, i balijski odpowiednik amerykaskiej wawki: smaone ryowe krakersy i miejscowe batoniki o okropnym smaku. Nie przypominam sobie zbyt wyranie szczegw naszej wyprawy, bo przysoniy je nurtujce mnie myli o Felipe oraz zamazaa owa dziwaczna mglisto, jaka towarzyszy objazdom wszystkich krajw wiata. Pamitam natomiast, e przez cay czas rozmawiamy z Yudhim po a m e r y k a s k u ... jzykiem, ktrego ju dawno nie uywaam. Oczywicie w minionym roku duo mwiam po angielsku, ale nie po amerykasku, a ju na pewno nie tym hiphopowym amerykaskim, jaki podoba si Yudhiemu. Wic sobie dogadzamy, zamieniajc si podczas jazdy w fanw MTV, dogadujc sobie wzajemnie jak maolaty z Hoboken, zwracamy si do siebie ziomal i czowieku, a czasami - z wielk czuoci - cioto. Mnstwo z tych rozmw krci si wok serdecznych obelg pod adresem naszych matek. - Ziomal, gdzie podziaa map? - Czemu nie spytasz swojej matki, co zrobiam z map? - Spytabym, czowieku, ale jest za gruba. I tak dalej. Nie kierujemy si w gb wyspy; jedziemy wzdu wybrzea i pla; plae i plae, przez cay tydzie plae. Tu i tam pyniemy ryback odzi na jak wysepk, eby zobaczy, jak tam jest. Na Bali jest tyle przernych pla. Jednego dnia jedziemy wzdu pla Kuty omywanych biaymi, dugimi grzywaczami, zupenie jak w poudniowej Kalifornii, po czym kierujemy si ku zowrogo piknym czarnym skaom zachodniego wybrzea, przekraczamy niewidzialn lini podziau, poza ktr zwykli turyci si nie zapdzaj, a do dzikich pla pnocnego wybrzea, gdzie maj odwag si porusza jedynie surferzy (i to te tylko ci szaleni). Siadamy na play i obserwujemy grone fale, patrzymy, jak szczupli brzowi i biali indonezyjscy i zachodni akrobaci surfingu tn wod, jakby otwierali zamki byskawiczne bkitnej sukni wizytowej oceanu. Patrzymy w zadziwieniu, jak butnie ocieraj si o koralowce i skay, by powrci po chwili i ujeda kolejn fal. - Ziomal, to to kompletny ODJAZD - mwimy. Tak jak byo zamierzone, na dugie godziny zapominamy (wycznie ze wzgldu na Yudhiego), e jestemy w Indonezji. Jedzimy sobie tym wynajtym samochodem, ywimy si niezdrowym jedzeniem i piewamy amerykaskie piosenki, wszdzie gdzie si da zjadamy pizz. Kiedy ze wszystkich stron ogarnia nas balijsko, staramy si j ignorowa i udajemy, e jestemy w Ameryce. - Ktr tras najlepiej objecha ten wulkan? - pytam.

- Sdz, e powinnimy pojecha I-95 - odpowiada mj towarzysz. - Ale wtedy musielibymy przejeda przez Boston w godzinach szczytu... To tylko taka gra, ale troch dziaa. Gdzieniegdzie natrafiamy na spokojne bkitne wody oceanu i przez cay dzie pywamy, udzielamy sobie wzajemnie pozwolenia na dorwanie si do piwa ju o dziesitej rano (Ziomal... to dla zdrowia). Zaprzyjaniamy si z kadym, kogo spotkamy. Yudhi to taki facet, ktry idzie pla i zobaczywszy, e kto buduje d, zatrzymuje si i mwi: Ojej! Budujesz d? I ta jego ciekawo jest tak absolutnie ujmujca, e leciwie si spostrzeemy, a ju mamy zaproszenie, eby zatrzyma si na rok u miejscowego szkutnika i jego rodziny. Wieczorami zdarzaj si dziwaczne sprawy. Na kompletnym pustkowiu natykamy si na grup odprawiajc jakie witynne obrzdy, dajemy si zahipnotyzowa chrowi, bbnom i gamelanom. Pewnego razu w maej nadmorskiej osadzie, wiosce waciwie, wszyscy mieszkacy zgromadzili si na zaciemnionej ulicy, by uczci czyje urodziny; Yudhiego i mnie wycigaj z tumu (honorujc obcych) i zapraszaj do taca z najadniejsz dziewczyn z tej miejscowoci. (Obwieszona jest zotem i klejnotami, twarz ma pomalowan jak Egipcjanka i pachnie kadzidem; ma pewnie ze trzynacie lat, ale krci biodrami ze zmysowym spokojem osoby przekonanej, e mogaby uwie kadego boga, jakiego by zechciaa.). Nastpnego dnia odnajdujemy dziwn restauracj rodzinn, ktrej balijski waciciel owiadcza, e jest wielkim ekspertem od tajskiej kuchni, co nie okazuje si prawd, niemniej i tak spdzamy tam cay dzie, popijajc lodowat coca--col, jedzc tuste pad thai, i grajc w amerykaskie gry planszowe z dziewczco delikatnym synem waciciela. (Dopiero jaki czas pniej przychodzi nam do gowy, e ten liczny nastolatek mg by tamt nocn tancerk; Balijczycy s mistrzami rytualnego transwestytyzmu. ). Codziennie skd tylko mog, dzwoni do Felipe. - Ile spa minie, zanim do mnie wrcisz? - pyta mnie niezmiennie. I dodaje: Kochanie, tak si ciesz, e si w tobie zakochaem. To uczucie jest takie naturalne, jakby mi si zdarzao co drugi tydzie. Ale tak naprawd nie czuem niczego podobnego od prawie trzydziestu lat. Ja nie dotaram jeszcze do tego punktu swobodnego spadania w mio, wydaj niepewne dwiki, majce przypomina, e za kilka miesicy wyjedam. Felipe si tym nie przejmuje. - Moe to tylko gupi, romantyczny poudniowoamerykaski koncept - owiadcza - ale musisz zrozumie... kochanie, e dla ciebie jestem nawet gotw cierpie. Cokolwiek wydarzy

si z nami w przyszoci, ju to akceptuj, dla samej przyjemnoci bycia z tob teraz. Cieszmy si tym czasem. Jest cudowny. - Wiesz... to dziwne, ale zanim ci poznaam - mwi - cakiem powanie rozwaaam moliwo spdzenia reszty ycia w samotnoci i w celibacie. Mylaam, e moe na zawsze zagbi si w duchowej kontemplacji. - Pokontempluj wic to, kochanie... - zaczyna, po czym skrupulatnie i po kolei wymienia, co po pierwsze, drugie, trzecie, czwarte i pite planuje robi z moim ciaem, kiedy ponownie znajdziemy si w ku. Odchodz od telefonu na mikkich nogach, rozbawiona i skoowana ca t now namitnoci. Ostatniego dnia podry siedzimy z Yudhim wiele godzin na jakiej play i - co czsto si nam przydarza - znowu zaczynamy rozmawia o Nowym Jorku, jaki jest wspaniay, jak go bardzo kochamy. Yudhi mwi, e tskni za tym miastem, e niemal tak bardzo jak za on... jakby Nowy Jork by osob, krewnym, ktrego po deportacji utraci. Podczas rozmowy wygadza kawaek biaego piasku pomidzy naszymi rcznikami i rysuje plan Manhattanu. - Postarajmy si nanie tu wszystko, co pamitamy z tego miasta. Opuszkami palcw rysujemy aleje, gwne skrzyowania, niesfornie biegncy na skos Broadway, rzeki, Greenwich Village, Central Park. Wybieramy cieniutk, liczn muszelk na Empire State Building i drug na Chrysler Building. Nie zapominamy o bliniaczych wieach WTC i umieszczamy dwa patyki we waciwym miejscu przy brzegu wyspy. Wykorzystujemy ten piaskowy plan, eby pokazywa sobie nasze ulubione miejsca w Nowym Jorku. Tutaj Yudhi kupi okulary przeciwsoneczne, ktre wanie ma na nosie; tam ja kupiam sanday, ktre mam na nogach. Tutaj jadam pierwsz kolacj ze swoim byym mem; a tam Yudhi pozna swoj on. Tu jest najlepsze wietnamskie jedzenie w miecie, tutaj najlepsze bajgle, tam sklep z najlepszym makaronem (o nie, ziomal... to tu jest najlepszy sklep z makaronem). Nanosz na plan swoj dzielnic, Midtown West. - Znam tam dobr knajpk - mwi Yudhi. - Tick-Tock, Cheyenne czy Starlight? - pytam. - Tick-Tock, ziomal. - Pie kiedy w Tick-Tocku egg-creamy? - O mj Boe, znam... - jczy. Tak mocno odczuwam jego tsknot za Nowym Jorkiem, e przez chwil bior j za wasn. Zaraam si jego nostalgi i zapominam, e ja przecie mog wrci na Manhattan, ale on nie. Przez chwil bawi si dwoma patyczkami Wie, wbija je mocniej w piasek, po czym spoglda na spokojny bkitny ocean.

- Wiem, e tu jest piknie... ale czy sdzisz, e jeszcze kiedy zobacz Ameryk? C mam mu powiedzie? Milkniemy. Potem wysuwa spomidzy warg obrzydliwy twardy indonezyjski cukierek, ktry ssa przez ostatni godzin, i owiadcza: - Ziomal, ten cukierek smakuje jak d u p a . Skd go wzia? - Od twojej matki, ziomal - odpowiadam. - Od twojej matki.

99
Po powrocie do Ubud id prosto do domu Felipe i nie opuszczam jego sypialni przez mniej wicej miesic. Jeli jest w tym zdaniu przesada, to bardzo niewielka. Nigdy wczeniej nikt mnie nie kocha i nie wielbi z tak ogromn przyjemnoci i w takim nabonym skupieniu. Nigdy wczeniej nie kochaam si w nikim, kto by mnie tak zwija, rozwija, rozpociera i zbiera. Jedno wiem na temat ycia intymnego: istniej pewne naturalne prawa, ktre rzdz seksualnym dowiadczeniem dwojga ludzi, i e tych praw nie da si omin, podobnie jak grawitacji. Swoboda, z jak reagujemy na blisko ciaa drugiej osoby, nie jest czym, o czym sami decydujemy. Ma to niewiele wsplnego z tym, co myl te dwie osoby, jak si zachowuj, o czym rozmawiaj ani nawet jak wygldaj. w tajemniczy magnes albo tam jest, ukryty gdzie gboko za mostkiem, albo go nie ma. A kiedy go nie ma (o czym dowiedziaam si w przeszoci z bolesn wrcz jasnoci), nie da si go na si wszczepi, tak jak chirurg nie moe zmusi ciaa pacjenta do nieodrzucania nerki od nieodpowiedniego dawcy. Moja przyjacika Annie twierdzi, e wszystko to mona sprowadzi do prostego pytania: Chcesz trzyma swj brzuch przycinity do brzucha tej drugiej osoby w nieskoczono... czy nie? Felipe i ja, ku zachwytowi nas obojga, odkrywamy, e jestemy idealnie dopasowani, moglibymy by przykadem zakoczonego sukcesem eksperymentu inynierii genetycznej o nazwie brzuch przy brzuchu. Nie ma takich fragmentw naszych cia, ktre byyby uczulone na jakiekolwiek czci ciaa tego drugiego. Nic nie jest niebezpieczne, nic nie jest trudne, niczego nie trzeba odmawia. Wszystko w tym naszym zmysowym wszechwiecie jest - prosto i cakowicie - dopenione. A take... o d w z a j e m n i o n e .

- Tylko popatrz - mwi Felipe. Prowadzi mnie do lustra po tym, jak znowu si kochalimy, i pokazuje mi moje nagie ciao i wosy, ktre wygldaj, jakbym wanie zakoczya trening w wirwce orodka lotw kosmicznych NASA. - Zobacz, jaka jeste pikna... kady kontur twojego ciaa jest krzywizn... wygldasz jak piaskowe wydmy... (Rzeczywicie, nie sdz, by moje ciao kiedykolwiek przedtem wygldao lub czuo si takie odprone, moe tylko wtedy, kiedy miaam p roczku i po miej kpieli w zlewozmywaku leaam na kuchennym blacie rozkosznie rozcignita na rczniku, a matka robia mi zdjcia.) Potem prowadzi mnie z powrotem do ka. - Vem, gostosa - mwi po portugalsku. Chod, kseczku. Felipe jest rwnie mistrzem czuych swek. W ku wielbi mnie po portugalsku i w taki sposb awansowaam z mojego sodkiego kochania na queridinha. Byam na Bali zbyt leniwa, eby nauczy si cho troch indonezyjskiego lub balijskiego, a portugalski nagle przychodzi mi bez trudu. Oczywicie ucz si tylko kowych rozmwek, ale to bardzo odpowiednie zastosowanie portugalskiego. - Kochanie - mwi Felipe - bdziesz tego miaa powyej uszu. Znudzi ci si to moje cige dotykanie i powtarzanie w kko, e jeste pikna. Akurat. Sprawd. Gubi dni, znikajc w jego pocieli, pod jego domi. Podoba mi si to uczucie, kiedy czowiek nie wie nawet, jaki jest dzie. Mj wietnie uporzdkowany harmonogram zaj rozsypa si w proch. Wreszcie, po dugiej przerwie, ktrego popoudnia odwiedzam swojego szamana. Nim zd si odezwa, Ketut odczytuje z mojej twarzy prawd. - Znajdujesz przyjaciel na Bali - mwi. - Tak, Ketut. - Dobrze. Bd ostrona, nie zaj w cia. - Bd. - On dobry czowiek? - Ty mi to powiedz - odparam. - Widziae jego do. Twierdzie, e jest dobrym czowiekiem. Powtrzye to z siedem razy. - Naprawd? Kiedy? - Jeszcze w czerwcu. Przyprowadziam go tutaj. To ten Brazylijczyk, starszy ode mnie. Powiedziae, e ci si podoba. - Nigdy nie mwiem - powiedzia z naciskiem i w aden sposb nie byam w stanie go przekona, e byo inaczej. Czasami Ketutowi co uleci z pamici i nie jest to dziwne u kogo bdcego w wieku pomidzy szedziesit pi a sto dwanacie lat. Na og wykazuje

bystro i przenikliwo, ale bywaj chwile, kiedy odnosz wraenie, e wyrwaam go z jakiego innego poziomu wiadomoci, z jakiego innego wiata. (Kilka tygodni temu ni std, ni zowd powiedzia do mnie: Ty dla mnie dobry przyjaciel, Liss. Wierny przyjaciel. Kochajcy przyjaciel. Potem westchn, popatrzy w przestrze i doda smtnym gosem: Nie jak Sharon. Kim, do diaba, jest S h a r o n ? Co mu zrobia? Kiedy staraam si dowiedzie, nie odpowiedzia. Zachowywa si tak, jakby nagle nie wiedzia, o kogo mi chodzi. Jakbym to ja sprowadzia tutaj Sharon, t zodziejk i lafirynd.). - Dlaczego nie przyprowadzasz do mnie swj przyjaciel? - zapyta. - Przyprowadziam go, Ketut. Naprawd. I powiedziae, e ci si podoba. - Nie pamitam. On bogaty, twj przyjaciel? - Nie, Ketut. Nie jest bogaty. Ale ma do pienidzy. - rednio bogaty? - Szaman domaga si szczegw, arkuszy kalkulacyjnych. - Ma do pienidzy. Moja odpowied chyba go zirytowaa. - Jak prosisz ten czowiek o pienidze, on moe ci da czy nie? - Ketut, ja n i e c h c od niego pienidzy. Nigdy nie wziam pienidzy od mczyzny. - Spdzasz z nim kada noc? - Tak. - Dobrze. On ci psuje? - Bardzo. - Dobrze. Cigle medytujesz? Tak, nadal medytuj, kadego dnia w tygodniu; wylizguj si z ka Felipe i przenosz na kanap, gdzie mog siedzie w milczeniu i wyraa wdziczno za to wszystko. Przed werand Felipe kwaczce kaczki drepcz po poletku ryowym i taplaj si w wodzie. (Felipe mwi, e te stada ruchliwych balijskich kaczek zawsze przypominaj mu paradujce po plaach Rio Brazylijki; rozgadane i nieustannie wpadajce sobie w sowo i z tak dum krcce tykami.). Jestem teraz taka odprona, e zanurzam si w medytacj, jakby bya przygotowan przez mojego kochanka kpiel. Naga w porannym socu, jedynie z lekkim kocem zarzuconym na ramiona, znikam w przestrzeni aski, balansuj na krawdzi pustki niczym maleka muszelka na yeczce od herbaty. Dlaczego kiedy ycie wydawao si takie trudne? Pewnego dnia dzwoni do Susan do Nowym Jorku, a ona przy typowym wielkomiejskim akompaniamencie wycia syren policyjnych zwierza si szczegowo z

ostatniego przypadku zamanego serca. Mj gos ma chodne, gadkie brzmienie nocnego dideja jazzowej radiostacji, kiedy mwi jej, eby daa spokj (czowieku!), bo musi si nauczy, e idealnie jest tak, jak jest, a wszechwiat o nas zadba (dziecinko), tam wszystko jest spokojem i harmoni... Niemal sysz, jak wywraca oczyma, kiedy wraz z jkiem syren dociera do mnie jej gos. - Jakbym syszaa kobiet, ktra zdya ju mie dzisiaj cztery orgazmy - mwi moja przyjacika.

100
Po kilku tygodniach zabawa si jednak skoczya. Po tych wszystkich nieprzespanych nocach i tych dniach wypenionych seksem moje ciao podnioso bunt i zaatakowaa mnie paskudna infekcja pcherza moczowego. Jest to typowa przypado osb naduywajcych seksu, po tym jak si ju od seksu zdyy odzwyczai. Przysza tak nagle i niezapowiedzianie jak kady inny kataklizm. Ktrego ranka szam sobie przez miasto, robic jakie sprawunki, kiedy nagle nogi ugiy si pode mn pod wpywem palcego blu i gorczki. Miewaam ju przedtem takie infekcje, w czasach swojej kaprynej modoci, wic wiedziaam, z czym mam do czynienia. Na chwil ogarna mnie panika - te rzeczy potrafi by okropne - po czym pomylaam: Dziki Bogu moja najlepsza przyjacika na Bali jest uzdrowicielk i ruszyam do orodka Wayan. - Jestem chora! - oznajmiam. Rzucia mi tylko jedno spojrzenie i powiedziaa: - Chora od za duo seksu, Liz. Jknam, zaenowana ukryam twarz w doniach. Moja przyjacika zachichotaa. - Przed Wayan nic si nie ukryje... Bolao mnie jak wszyscy diabli. Kady, kto mia tak infekcj, zna to paskudne uczucie; ten, kto nie dowiadczy tego konkretnego cierpienia... c, niech sobie wymyli wasn metafor tortury, najlepiej z uyciem gdzie w zdaniu rozpalonego elastwa. Wayan, jak przystao na dowiadczonego straaka albo lekarza ze szpitalnej izby przyj, nigdy nie dziaa popiesznie. Zacza metodycznie sieka jakie zioa, gotowa

korzenie, wdrowa pomidzy kuchni a mn. Przynosia jedn po drugiej ciepe, brzowe, smakujce trucizn mikstury i powtarzaa: Pij, zotko... Za kadym razem, kiedy gotowaa si kolejna porcja, Wayan siadaa naprzeciwko mnie, obrzucaa tym szelmowskim spojrzeniem i korzystajc z okazji, zadawaa wcibskie pytania. - Uwaasz, eby nie zaj w ci, Liz? - Nie ma takiej moliwoci, Wayan. Felipe mia wazektomi. - Felipe mia w a z e k t o m i ? - spytaa z tak fascynacj, jakby pytaa, czy Felipe ma will w Toskanii. (A przy okazji, ja mam podobne odczucia.) - Na Bali bardzo trudno zmusi mczyzn do tego. Zawsze problem kobiety, antykoncepcja. (Chocia prawd jest, e ostatnio przyrost ludnoci w Indonezji zosta nieco wyhamowany dziki wprowadzonemu niedawno genialnemu programowi kontroli urodzin: rzd obieca nowy motocykl kademu mczynie, ktry na ochotnika zgosi si do zabiegu wazektomii... cho wol jednak nie myle, jak ci faceci wracali do domu na swoich nowych motocyklach tego s a m e g o d n i a .). - Seks jest zabawny - zadumaa si Wayan, patrzc, jak krzywi si z blu i pij kolejn porcj jej mikstury. - Taa, Wayan, dziki. Przemieszny. - Nie, naprawd jest zabawny - cigna. - Powoduje, e ludzie robi zabawne rzeczy. Kady tak si zachowuje na pocztku mioci. Chce za duo szczcia, za duo przyjemnoci, a si rozchoruje. Nawet Wayan si to przydarzyo na pocztku miosnej historii. Utrata rwnowagi. - Jestem zakopotana - odezwaam si. - Nie trzeba - stwierdzia. Po czym naleyt angielszczyzn (z naleyt balijsk logik) dodaa: - Utrata czasem rwnowagi dla mioci stanowi cz zrwnowaonego ycia. Postanowiam zadzwoni do Felipe. Miaam w domu troch antybiotykw, taki zapasik na wszelki wypadek, z ktrym zawsze podruj. Poniewa ju wczeniej miewaam te infekcje, wiedziaam, jakie potrafi by grone, mog zaj nawet nerki. Nie chciaam przechodzi czego takiego, nie w Indonezji. Zadzwoniam wic do niego, powiedziaam, co si stao (by speszony), i poprosiam, eby przynis mi tabletki. Nie ebym nie ufaa medycznym umiejtnociom Wayan, rzecz w tym, e bl by naprawd silny... - Niepotrzebne ci zachodnie piguki - owiadczya moja przyjacika. - Moe jednak lepiej, dla pewnoci...

- Poczekaj dwie godziny - powiedziaa. - Jeli ja ci nie pomog, moesz wzi te swoje piguki. Niechtnie si zgodziam. Z dowiadczenia wiedziaam, e pozbycie si takiej infekcji, nawet za pomoc silnych antybiotykw, moe trwa wiele dni. Nie chciaam jednak jej urazi. Tutti bawia si koo nas i przynosia mi cigle mae rysunki domu, eby mnie rozweseli, ze wspczuciem omiolatki gadzia mnie po rce. - Mama Elizabeth chora? - Ona przynajmniej nie wiedziaa, jak doprowadziam si do choroby. - Kupia ju sobie dom, Wayan? - spytaam. - Jeszcze nie, zotko. Nie ma popiechu. - A co z tym, ktry ci si podoba? Mylaam, e chcesz go kupi. - Nie do kupienia. Za drogi. - Masz na oku jaki inny? - Nie martw si tym, Liz. Na razie trzeba ci wyleczy szybko. Felipe pojawi si z moim lekarstwem i z markotn min przeprasza i mnie, i Wayan za to, e to on zada mi ten bl, bo tak wanie to widzia. - Nic powanego - owiadczya Wayan. - Nie przejmuj. Szybko jej pomog. Szybko poprawi si. Po czym ruszya do kuchni, skd przyniosa ogromn szklan mis, wypenion limi, korzeniami, jagodami, czym, co wygldao na kurkum, kbem czego spltanego, co przypominao wosy wiedmy, zauwayam jeszcze oko, ktre mogo by okiem traszki... a wszystko to pywao we wasnym brzowym soku. Byo tego z galon i cuchno trupem. - Wypij, zotko - powiedziaa Wayan. - Wypij wszystko. Wmusiam w siebie cao. I po niecaych dwch godzinach... c, wszyscy domylamy si koca tej historii. Po niecaych dwch godzinach byam zdrowa, zupenie zdrowa. Infekcja, ktrej wyleczenie zachodnimi antybiotykami trwaoby wiele dni, znikna. Chciaam zapaci jej za pomoc, ale ona si tylko rozemiaa. - Moja siostra nie musi paci. - Po czym z udawan surowoci zwrcia si do Felipe: - Bd z ni teraz ostrony. Dzi w nocy tylko spanie, adnego dotykania. - Nie odczuwasz zaenowania, pomagajc ludziom z problemami, ktre si bior z uprawiania seksu? - spytaam Wayan.

- Liz... jestem uzdrowicielk. Pomagam przy wszystkich problemach, przy kobiecych pochwach, mskich bananach. Czasami nawet robi dla kobiet udawane penisy. eby same miay seks. - Sztuczne penisy? - spytaam wstrznita. - Nie kada ma brazylijskiego przyjaciela, Liz - napomniaa mnie. Spojrzaa na Felipe. - Jeli bdziesz kiedy potrzebowa pomocy, eby usztywni twojego banana, mog da ci lekarstwo - owiadczya radonie. Zapewniaam j gorliwie, e Felipe nie potrzebuje adnej pomocy przy swoim bananie, ale on mi przerwa - ani na chwil nie przestajc by przedsibiorc - eby spyta Wayan, czy to jej lekarstwo na usztywnianie banana da si zabutelkowa i wypuci na rynek. - Moglibymy zarobi fortun - powiedzia. Ona jednak wyjania, e to niemoliwe. Wszystkie jej lekarstwa, eby dziaa, musz by codziennie wieo robione. I musz temu towarzyszy modlitwy. W kadym razie lekarstwa do uytku wewntrznego to nie jedyny sposb, eby usztywni mskiego banana, zapewnia nas; ona potrafi dokona tego samego masaem. Potem, wzbudzajc w nas niezdrow fascynacj, opisaa rne rodzaje masau, jakim poddaje zwide mskie banany, jak chwyta je u podstawy i w specjalny sposb wywija nimi przez mniej wicej godzin, eby oywi przepyw krwi, odprawiajc jednoczenie odpowiednie mody. - Ale Wayan - spytaam - co si dzieje, jeli mczyzna wraca codziennie i mwi: Cigle nie wyleczony, pani doktor! Potrzebuj nastpnego masau! Rozemiaa si na ten sprony pomys i przyznaa, e owszem, musi by ostrona, eby nie spdza za duo czasu na leczeniu mskich bananw, bo wywouje to pewne... mocne uczucia... w niej samej, a nie jest pewna, czy to jest dobre dla jej uzdrowicielskiej energii. A czasami, owszem, mczyni trac nad sob kontrol. (Co moe przydarzy si kademu, kto latami by impotentem i nagle ta pikna kobieta o mahoniowej skrze i czarnych jedwabistych wosach doprowadza do tego, e maszyneria rusza od nowa.). Opowiedziaa nam o tym jednym mczynie, ktry zerwa si i zacz j goni po pokoju podczas terapii przeciwko impotencji, woajc: Chc Wayan! Chc Wayan! To nie wszystko, co Wayan robi. Czasami uczy uprawia seks pary maeskie, ktre maj kopoty z impotencj lub oziboci, lub te z poczciem dziecka. Rysuje im magiczne obrazki na przecieradach i wyjania, jakie pozycje s odpowiednie na konkretne dni miesica. Powiedziaa nam, e jeli mczyzna chce spodzi dziecko, powinien kocha si z on naprawd, naprawd mocno i powinien wystrzeli wod ze swojego banana do jej

pochwy naprawd, naprawd szybko. Czasami Wayan musi by w tym samym pokoju co kochajca si para, wyjania, jak mocno i jak szybko maj to robi. - A czy mczyzna jest w stanie tryska wod ze swojego banana naprawd mocno i naprawd szybko, kiedy doktor Wayan stoi nad nim i si przyglda? - pytam. Felipe udaje Wayan obserwujc maesk par. - Szybciej! Mocniej! Chcesz mie to dziecko czy nie? Wayan mwi, e tak, zgadza si, ona wie, e to wariactwo, ale taka jest praca uzdrowicielki. Chocia przyznaje, e wymaga to mnstwa oczyszczajcych obrzdw, przed i po takim wydarzeniu, eby moga zachowa swojego witego ducha w nienaruszonym stanie, i nie lubi robi tego zbyt czsto, bo czuje si potem dziwnie. Ale skoro koniecznie trzeba pocz dziecko, ona si tym zajmie. - I wszystkie te pary maj teraz dzieci? - pytam. - M a j dzieci! - potwierdza z dum. Oczywicie, e maj. I wtedy Wayan zwierza si z czego nadzwyczaj interesujcego. Mwi, e jeli pa ra nie ma szczcia przy poczciu dziecka, ona bada i mczyzn, i kobiet, eby ustali, kogo, jak to si mwi, naley za to wini. Jeli jest to kobieta, nie ma problemu... Wayan pomoe jej starodawnymi uzdrowicielskimi technikami. Ale jeli to mczyzna... c, tutaj, w balijskim patriarchacie, sytuacja staje si delikatna. Uzdrowicielka ma zwizane rce, poniewa poinformowanie Balijczyka o jego bezpodnoci jest do ryzykowne. Ostatecznie, mczyni to m c z y n i . Jeli nie dochodzi do ciy, musi to by z winy kobiety. A jeli kobieta nie da szybko mczynie dziecka, moe si znale w cikich tarapatach... mona j bi, upokarza albo si z ni rozwie. - Wic co robisz w takiej sytuacji? - spytaam zdumiona, e kobieta, ktra nadal nazywa nasienie bananow wod, wie, jak rozpozna msk bezpodno. Wayan powiedziaa nam wszystko. Jeli stwierdzi msk bezpodno, informuje mczyzn, e bezpodna jest jego ona i e musi kadego popoudnia poddawa si kuracji uzdrawiajcej. Kiedy kobieta pojawia si w orodku, Wayan wzywa do niej jakiego modego ogiera z wioski, liczc na to, e dojdzie do zapodnienia. - Wayan! Nie! - Felipe by wstrznity. Ona skina tylko spokojnie gow. - Tak. To jedyny sposb. Jeli ona jest zdrowa, urodzi dziecko. Wtedy wszyscy szczliwi. - Kto? Kogo wynajmujesz do tej pracy? - dopytywa si Felipe, ktry przecie tu mieszka.

- Kierowcw - odpara Wayan. Wszystkich nas to rozmieszyo, bo Ubud jest pene tych facetw, tych kierowcw, ktrzy siedz na kadym rogu ulicy i zaczepiaj turystw: Transport? Transport?, starajc si zarobi par groszy na woeniu turystw do wulkanw, na pla i do wity. Oglnie rzecz biorc, niele si prezentuj, maj cer jak z obrazw Gauguina, harmonijn budow ciaa i wietne dugie wosy. W Ameryce mona by niele zarobi, prowadzc klinik podnoci dla kobiet obsadzon takimi facetami. Wayan mwi, e w jej kuracji najlepsze jest to, e ci kierowcy na og w ogle nie daj zapaty za swoje seksualne usugi transp ortowe, szczeglnie jeli taka ona jest naprawd adna. Felipe i ja zgadzamy si, e ci faceci okazuj wielkoduszno i obywatelsk postaw. Dziewi miesicy pniej przychodzi na wiat liczne dziecitko. I wszyscy s zadowoleni. Nie ma potrzeby uniewania maestwa i to jest w tym wszystkim najlepsze, bo przecie wiemy, jak straszn rzecz jest uniewanienie maestwa, zwaszcza na Bali. - Mj Boe... ale z nas, mczyzn, frajerzy - komentuje Felipe. Wayan nie zamierza si tumaczy. Taka kuracja tylko dlatego jest niezbdna, e na Bali nie mona powiedzie mczynie o jego bezpodnoci, jeli nie chce si ryzykowa, e ten wrci do domu i zrobi onie co strasznego. Gdyby mczyni na Bali byli inni, mogaby ich leczy z bezpodnoci. Ale tak wanie wyglda tutejsza kultura, i tyle. Nie ma w zwizku z tym najmniejszych wyrzutw sumienia, uwaa natomiast, e to jeszcze jeden sposb, by by twrcz uzdrowicielk. A poza tym, dodaje, mio jest czasem onie uprawia seks z jednym z tych fajnych kierowcw, poniewa wikszo mw na Bali i tak nie wie, jak trzeba si kocha z kobiet. - Wikszo mw to jak koguty, jak capy. - Moe powinna uczy wychowania seksualnego, Wayan - zasugerowaam. Mogaby uczy mczyzn, jak maj dotyka kobiety w delikatny sposb: moe wtedy ich onom seks bardziej by si podoba. Bo jeli mczyzna dotyka ci delikatnie, pieci twoj skr, mwi czue sowa, cauje po caym ciele, nie spieszy si... seks moe by przyjemny. Nagle moja przyjacika zarumienia si. Wayan Nuriyasih, ta masujca banany, leczca infekcj pcherza, sprzedajca sztuczne penisy drobna strczycielka najzwyczajniej si zarumienia. - Czuj si dziwnie, kiedy tak mwisz - powiedziaa, wachlujc si. - To gadanie, ono powoduje, e czuj si... i n a c z e j . Nawet tam, w majtkach, czuj si inaczej! Idcie ju sobie, oboje. Koniec z takim gadaniem o seksie. Idcie do domu, do ka, ale tylko spanie, dobrze? Tylko SPANIE!

101
Kupia ju dom? - spyta Felipe, kiedy wyszlimy od Wayan. - Jeszcze nie. Ale mwi, e szuka. - Min ju ponad miesic, jak daa jej pienidze, prawda? - Taa, ale to, co chciaa, okazao si nie do kupienia... - Bd ostrona, kochanie - powiedzia Felipe. - Niech to si nie cignie zbyt dugo. Niech ta sytuacja nie stanie si zbyt balijska. - Co to ma znaczy? - Nie zamierzam si wtrca w twoje sprawy, ale mieszkam w tym kraju od piciu lat i wiem, jak to jest. Niektre sprawy lubi si tu komplikowa. Czasami trudno si zorientowa, o co tak naprawd chodzi. - Co prbujesz mi powiedzie, Felipe? - spytaam, a kiedy nie odpowiedzia mi od razu, zacytowaam mu jedno z jego powiedzonek: - Jak bdziesz mwi powoli, to szybko zrozumiem. - Prbuj ci powiedzie, Liz, e twoi przyjaciele zebrali kup forsy dla tej kobiety i teraz ta forsa tkwi na rachunku bankowym Wayan. Dopilnuj, eby kupia za ni dom.

102
Nadesza druga poowa lipca, a z ni moje trzydzieste pite urodziny. Wayan wydaa dla mnie przyjcie urodzinowe, zupenie niepodobne do tych, jakie miaam do tej pory. Wystroia mnie w tradycyjny balijski urodzinowy kostium - jaskrawofioletowy sarong, gorsecik bez ramiczek i dugi prostokt zotej tkaniny, ktry owina tak ciasno wok mojego torsu, e ledwo mogam w tym futerale oddycha, a co dopiero zje kawaek mojego urodzinowego tortu. Kiedy za pomoc tego kunsztownego kostiumu w swoim malekim ciemnym pokoju (zapchanym rzeczami trzech innych istot ludzkich, ktre tam z ni mieszkay) robia ze mnie mumi, spytaa, nie bardzo patrzc na mnie: - Masz plan na maestwo z Felipe?

- Nie - odparam. - Nie mamy planw maeskich. Nie chc ju wicej mw, Wayan. I nie sdz, by Felipe chcia ony. Ale dobrze mi z nim. - Przystojnego na zewntrz atwo znale, ale przystojnego na zewntrz i przystojnego w rodku... to nie jest atwe. A Felipe to ma. Przyznaam jej racj. Umiechna si. - I k t o sprowadza ci tego dobrego czowieka, Liz? K t o codziennie si o niego modli? Ucaowaam j. - Dziki, Wayan. Wykonaa wietn robot. Zaczo si urodzinowe przyjcie. Wayan z dziewczynkami udekorowaa cay orodek balonikami, limi palmowymi i rcznie wykonanymi skomplikowanymi napisami w rodzaju: Z okazji urodzin wszystkiego najlepszego dobremu i sodkiemu sercu, tobie, nasza najdrosza siostro, naszej ukochanej Pani Elizabeth, Wszystkiego Najlepszego, spokoju zawsze dla ciebie i Wszystkiego Najlepszego. Dzieci brata Wayan s utalentowanymi tancerzami, bior udzia w witynnych ceremoniach, a teraz zataczyy dla mnie - chopcy i dziewczyny - dajc niezwyke, wspaniae przedstawienie, jakie zazwyczaj ogldaj jedynie kapani. Wszystkie dzieci odziane byy na zoto, miay wielkie ozdoby na gowach, twarze wymalowane ostro, jak miewaj transwestyci na scenie, energicznie przytupyway i wdzicznie poruszay delikatnymi paluszkami. Balijskie przyjcia na og polegaj na tym, e ich uczestnicy ubieraj si w to, co maj najlepszego, potem siadaj krgiem i wpatruj si jedni w drugich. Przypominaj pod tym wzgldem przyjcia w redakcjach nowojorskich czasopism. (Mj Boe, kochanie jkn Felipe, kiedy powiedziaam mu, e Wayan urzdza dla mnie typowo balijskie przyjcie - to bdzie takie n u d n e ...). Jednak nie byo nudne, chocia... takie spokojne. I inne. Wszyscy byli wystrojeni i bya ta cz artystyczna, a potem siedzielimy i przygldalimy si sobie wzajemnie, co okazao si wcale nie takie ze. Gocie rzeczywicie wygldali licznie. Przysza caa rodzina Wayan, wszyscy umiechali si do mnie i machali z odlegoci czterech stp i ja te umiechaam si do nich i machaam. Zdmuchnam wieczki na urodzinowym torcie wsplnie z Ma Ketut, t mniejsz sierotk, ktrej urodziny, o czym zadecydowaam kilka tygodni wczeniej, od tej pory te bd przypaday osiemnastego lipca. Nigdy dotd nie miaa urodzin ani urodzinowego przyjcia i teraz obchodzi je bdzie ze mn. Kiedy wieczki zostay zdmuchnite, Felipe wrczy Maej Ketut lalk Barbie, ktr dziewczynka odpakowywaa w nabonym skupieniu,

a potem wpatrywaa si w ni, jakby bya biletem na Jowisza... czym, czego posiadania na wasno i w siedem miliardw lat nie potrafiaby sobie wyobrazi. Wszystko w tym przyjciu byo na swj sposb dziwne. Gocie tworzyli osobliw mieszank nacji i generacji, na ktr zoya si garstka moich przyjaci, rodzina Wayan oraz niektrzy spord jej zachodnich klientw i pacjentw, ktrych nigdy wczeniej nie spotkaam. Yudhi przynis mi w prezencie szeciopak piwa, wpad te ten oblatany, mody scenarzysta z Los Angeles o imieniu Adam. Poznalimy z Felipe Adama dwa dni wczeniej w barze i zaprosilimy go. Adam i Yudhi dla zabicia czasu rozmawiali z chopczykiem imieniem John, ktrego matka, Niemka, projektantka mody, ona mieszkajcego na Bali Amerykanina, jest pacjentk Wayan. May John - ktry ma siedem lat i jest w p e w n y m s e n s i e Amerykaninem, jak to ujmuje, z racji tego, e jego tata jest Amerykaninem (chocia on sam nigdy w Stanach nie by), i ktry mwi z matk po niemiecku, a po indonezyjsku z dziemi Wayan - by dosownie zafascynowany Adamem, kiedy dowiedzia si, e ten pochodzi z Kalifornii i potrafi surfowa. - Jakie jest pana ulubione zwierz? - chcia wiedzie. - Pelikan - odpar Adam. - Co to jest pelikan? - spyta chopczyk, a Yudhi natychmiast zareagowa: - Ziomal, nie wiesz, co to takiego pelikan? Jak wrcisz do domu, spytaj o to swojego tat. Pelikany s super, ziom. Potem John, w pewnym sensie Amerykanin, odwrci si, eby powiedzie co po indonezyjsku do Tutti (pewnie spyta, co to takiego pelikan), siedzcej na kolanach Felipe i prbujcej odczyta moje urodzinowe kartki, podczas gdy Felipe rozmawia pikn francuszczyzn z emerytowanym dentelmenem z Parya, ktry przychodzi do Wayan leczy nerki. Tymczasem Wayan wczya radio i Kenny Rogers zapiewa Coward of the County i wtedy trzy mode Japonki przypadkiem zajrzay do orodka z myl o masau leczniczym. Kiedy ja namawiaam te trzy Japoneczki na sprbowanie mojego urodzinowego tortu, nasze dwie sierotki - Dua Ketut i Maa Ketut - przyozdabiay moje wosy ogromnymi mienicymi si klamrami, na ktrych zakup wyday cae swoje oszczdnoci. Bratanice i bratankowie Wayan, ci mali witynni tancerze, ktrych rodzice uprawiali ry, siedz ieli nieruchomo, spowici w zoto niczym miniaturowe bstwa i z niepewnymi minami wpatrywali si w podog, wprowadzajc osobliwy nieziemski nastrj pobonoci. Na dworze zaczy pia koguty, chocia nie nadszed jeszcze wieczr, nawet si nie zmierzchao. W swoim tradycyjnym balijskim stroju czuam si jak w arliwym ucisku i mylaam sobie, e to najdziwniejsze - ale moe i najszczliwsze - przyjcie urodzinowe w caym moim yciu.

103
Wayan cigle jeszcze nie kupia domu i zaczynam si zamartwia, e nic si w tej sprawie nie dzieje. Nie pojmuj, dlaczego to si tak cignie, przecie koniecznie musi do tego zakupu doj. Razem z Felipe wkroczylimy w t spraw. Znalelimy porednika handlu nieruchomociami, ktry obwiz nas po okolicy i pokaza wszystko, co byo na sprzeda, ale Wayan nic si nie podobao. - Wayan, to wane, ebymy co kupili - powtarzaam. - Wyjedam we wrzeniu i przedtem musz zawiadomi moich przyjaci, e ich pienidze rzeczywicie zostay wykorzystane na kupno domu dla ciebie. A ty musisz mie dach nad gow, zanim ci std eksmituj. - Nie tak prosto kupi ziemi na Bali - odpowiadaa mi za kadym razem. - To nie tak jak wej do baru i kupi piwo. Moe zabra duo czasu. - Nie mamy duo czasu, Wayan. Wzrusza ramionami, a mnie si przypomina balijska koncepcja gumowego czasu, ktra oznacza, e jest on pojciem bardzo wzgldnym i elastycznym. Cztery tygodnie dla Wayan to nie to samo co dla mnie. Dla niej jedna doba te niekoniecznie skada si z dwudziestu czterech godzin; czasami jest dusza, czasami krtsza, w zalenoci od duchowej i emocjonalnej aury danego dnia. To tak jak z moim szamanem i jego tajemniczym wiekiem, czasami dni si liczy, czasami si je way. Okazuje si w midzyczasie, e nie do koca przewidziaam, ile moe kosztowa kupienie jakiej dziaki lub domu na Bali. Poniewa wszystko jest tutaj takie tanie, czowiek zakada, e ziemia te jest tania, ale to bdne zaoenie. Ziemia na Bali - szczeglnie w Ubud - moe by taka droga jak w Westchester County, w Tokio czy na Rodeo Drive. Nie ma w tym adnej logiki, bo jak si ju kupi t ziemi, to i tak nie znajdzie si adnego tradycyjnie rozumianego logicznego sposobu, eby pienidze, cho w czci si zwrciy. Mona zapaci dwadziecia pi tysicy dolarw za aro gruntu (aro jest miar powierzchni, ktr mona z grubsza przeoy na angielski jako: Odrobin wiksza ni miejsce parkingowe dla samochodu terenowego), potem mona postawi tam may sklepik, gdzie przez reszt ycia bdzie si sprzedawa jeden batikowy sarong dziennie jednemu turycie, osigajc okoo siedemdziesiciu piciu centw zysku. Bez sensu.

Balijczycy ceni sobie jednak swoj ziemi z pasj, ktra daleko wykracza poza sens ekonomiczny. Poniewa tradycyjnie ju ziemia jest jedynym dobrem, ktrego posiadanie Balijczycy uznaj za prawnie usankcjonowane, ceni j sobie podobnie jak Masajowie bydo lub jak moja picioletnia siostrzenica byszczyk do ust: po prostu nigdy nie jest tego do, a jak ju si do tego dorwae, nie wolno ci tego wypuci z rk, a wszystko, co jest z tym zwizane, susznie ci si naley. Co wicej - jak odkryam w sierpniu, w swojej przypominajcej wdrwki po Narnii podry po zawiociach indonezyjskiego rynku nieruchomoci - dowiedzenie si, kto chce sprzeda jaki kawaek ziemi, graniczy z cudem. Balijczycy staraj si ukry fakt, e maj grunt na sprzeda. Czowiek by myla, e korzystnie byoby rozpowiedzie o tym dookoa, ale Balijczycy widz to inaczej. Jeli jeste balijskim rolnikiem i sprzedajesz swoj ziemi, oznacza to, e rozpaczliwie potrzebujesz gotwki, a to jest upokarzajce. Poza tym, jeli ssiedzi i rodzina dowiedz si, e sprzedae kawaek gruntu, zao, e masz pienidze, i wszyscy bd prosi o poyczk. Zatem o ziemi na sprzeda mona si dowiedzie jedynie... z pogosek. I wszystkich tych transakcji dokonuje si potajemnie i podstpnie. Zachodni ekspatrianci mieszkajcy tutaj, usyszawszy, e usiuj kupi dla Wayan dziak, zaczli si gromadzi wok mnie i czstowa historyjkami na temat swoich koszmarnych dowiadcze. Ostrzegaj, e nigdy nie mona by pewnym, jaki jest status prawny nieruchomoci na tym terenie. Ziemia, jak si kupuje, moe w rzeczywistoci nie nalee do osoby, ktra j sprzedaje. Go, ktry ci j pokazywa, moe wcale nie by wacicielem, ale tylko zawiedzionym niezadowolonym bratankiem waciciela, z powodu jakich zadawnionych rodzinnych sporw prbujcym wywin wujowi numer. Nie oczekuj, e granice twojej posiadoci bd jasno i jednoznacznie okrelone. Grunt, jaki kupujesz pod swj wyniony dom, moe by pniej uznany za pooony zbyt blisko wityni, eby moga uzyska pozwolenie na budow (a nieatwo jest w tej maej krainie, gdzie liczb wity szacuje si na jakie dwadziecia tysicy, znale miejsce, ktre nie byoby zbyt blisko wityni). Trzeba te koniecznie uwzgldni fakt, e prawdopodobnie bdzie si mieszkao na zboczu wulkanu, a moe i okrakiem na uskoku geologicznym. I nie chodzi tylko o uskok geologiczny. Przy caej idyllicznej urodzie Bali mdrzy ludzie nie zapominaj, e jest to przecie Indonezja - najwiksze na wiecie pastwo islamskie, niestabilne w samym swoim jdrze, przearte korupcj, poczynajc od ministerstwa sprawiedliwoci a do samego dou, do tego faceta, ktry nalewa ci benzyn do baku (i ktry tylko udaje, e tankuje do pena).

Tutaj w kadej chwili mona si spodziewa jakiej rewolucji, a wtedy zwycizcy mog zgosi prawa do wszelkiej wasnoci. Prawdopodobnie trzymajc ci na muszce. Nie mam najmniejszych kwalifikacji, ktre pozwoliyby mi na jakiekolwiek manewry w tym liskim biznesie. Chc przez to powiedzie, e przeszam, co prawda, procedury rozwodowe w stanie Nowy Jork i w ogle, ale to tutaj, to ju zupenie inna strona z Kafki. Tymczasem osiemnacie tysicy dolarw, pienidze zebrane przeze mnie, moj rodzin, bliskich, przyjaci, znajomych i nieznajomych, tkwi na rachunku bankowym Wayan, zamienione na indonezyjskie rupie - walut, ktrej zdarzao si ni std, ni zowd traci na wartoci i wyparowywa bez ladu. A Wayan we wrzeniu czeka eksmisja, mniej wicej w tym czasie, kiedy bd std wyjeda, czyli za jakie trzy tygodnie. Znalezienie kawaka ziemi, ktry mogaby uwaa za odpowiedni na swj dom, okazuje si dla Wayan zadaniem niewykonalnym. Bo oprcz wszystkich aspektw praktycznych, musi ona zbada taksu - ducha - kadego z tych ogldanych miejsc. A jest oczywiste, e w przypadku uzdrowicielki takiej jak Wayan wyczulenie na taksu, nawet uwzgldniajc balijskie standardy, jest niesamowicie ostre. Znalazam jedno miejsce, ktre wydawao mi si idealne, ale Wayan powiedziaa, e jest opanowane przez gniewne demony. Nastpny kawaek ziemi odrzucia, bo by za blisko rzeki, gdzie, jak wszyscy wiedz, mieszkaj duchy. (W nocy, po dniu, w ktrym go ogldaa, mwi Wayan, nia jej si pikna zapakana kobieta w achmanach, co przesdzio... nie moglimy kupi tej ziemi.). Potem znalelimy uroczy domek pod miastem, z podwrkiem i w ogle, ale sta na rogu, a tylko kto, kto chce zbankrutowa i modo umrze, braby pod uwag zamieszkanie w domu usytuowanym na rogu. O tym przecie wiedz wszyscy. - Nawet nie prbuj jej przekonywa - poradzi mi Felipe. - Zaufaj mi, kochanie. Nigdy nie pchaj si pomidzy Balijczykw i ich taksu. W ostatnim tygodniu Felipe znalaz miejsce, ktre idealnie speniao wszystkie kryteria - niewielka, liczna posesja, blisko centrum Ubud, przy cichej uliczce, w pobliu pola ryowego, z miejscem na spory ogrdek, na dodatek mieszczca si bez trudu w budecie. - Kupujemy? - spytaam Wayan. - Jeszcze nie wiem, Liz. Nie trzeba popiechu przy takich decyzji. Musz porozmawia z kapanem. Wyjania, e kapan musi wskaza pomylny dzie na dokonanie zakupu, jeli w ogle ona bdzie kupowa. Bo na Bali nie mona zrobi nic wanego, nim si wybierze pomylny dzie. A przecie nie moe prosi kapana o ustalenie takiej daty, jeli jeszcze nie podja ostatecznej decyzji, e naprawd chce tam zamieszka. A decyzji takiej nie podejmie,

dopki nie nawiedzi jej dobrze wrcy sen. wiadoma uciekajcych szybko dni, spytaam Wayan, jak przystao na prawdziw nowojorczank: - Ile czasu zajmie ci zaatwienie sobie takiego snu? Odpowiedziaa, jak przystoi dobrej Balijce: - Tego nie mona przypieszy. - Chocia, zastanawiaa si na gos, mogoby pomc, gdyby udaa si do ktrej z gwnych wity na Bali z ofiar i pomodlia si tam do bogw, eby sprowadzili na ni dobry sen... - W porzdku - powiedziaam. - Jutro Felipe zawiezie ci do takiej wanej wityni, zoysz ofiar i poprosisz bogw, eby sprowadzili na ciebie dobrze wrcy sen. Byaby zachwycona, oznajmia. Wspaniay pomys. Jest tylko jeden problem. Przez cay ten tydzie nie wolno jej wchodzi do wityni. Bo... ma miesiczk.

104
Moe nie potrafi przekaza, jakie to wszystko jest zabawne. Naprawd, to rzeczywicie dziwaczna i dajca zadowolenie zabawa, kiedy czowiek usiuje to wszystko rozgry. A moe ja dlatego czerpi tak rado z tego surrealistycznego momentu w moim yciu, e przypadkowo w tym samym czasie zaczynam si zakochiwa, a to zawsze powoduje, e wiat wydaje si czowiekowi zachwycajcy, niewane jak szalona jest rzeczywisto. Zawsze lubiam Felipe. Jednak w sposobie, w jaki podchodzi do Sagi o Domu Wayan, jest co takiego, co z upywem sierpnia zblia nas do siebie jak stare maestwo. Oczywicie to, co stanie si z t oszaamiajc niczym narkotyk balijsk szamank, nie jest adnym jego zmartwieniem. On jest biznesmenem. Udao mu si mieszka na Bali przez pi lat bez zbytniego wpltywania si w prywatne ycie i zoone rytuay Balijczykw, a tutaj nagle brodzi ze mn przez botniste pola ryowe i usiuje znale kapana, ktry podaby Wayan pomyln dat... - Byo mi doskonale w tym moim nudnym yciu, zanim ty si pojawia - powtarza. Rzeczywicie, nudzi si tu przedtem. By ospay, zabija czas niczym posta z powieci Grahama Greene'a.

Ta opieszao skoczya si w momencie, w ktrym nas sobie przedstawiono. Teraz, kiedy ju jestemy razem, poznaj wersj Felipe naszego pierwszego spotkania, t smakowit historyjk, ktrej nigdy nie mam do - o tym, jak zobaczy mnie tamtego wieczoru na przyjciu, stojc plecami do niego, i e w ogle nie musiaam odwraca gowy i pokazywa mu swojej twarzy, eby gdzie w gbi trzewi nabra przekonania: To jest moja kobieta, zrobi wszystko, eby j mie. - I atwo byo ci dosta - mwi. - Wystarczyy tygodnie prb i baga. - Nie prosie i nie bagae. - Nie zauwaya, jak prosiem i bagaem? Opowiada, jak to poszlimy taczy tamtego wieczoru, kiedy si poznalimy, i jak obserwowa moje zauroczenie tym intrygujcym Walijczykiem, jak upad na duchu, kiedy zobaczy, co si dzieje, i jak pomyla sobie: Tak si staram uwie t kobiet, a teraz ten mody przystojniak mi j zabierze i bardzo skomplikuje moje ycie... gdyby ona tylko wiedziaa, ile mioci mgbym jej zaofiarowa. Naprawd moe. Jest z natury opiekuczy i czuj, jak kry wok mnie, jak staj si jego jedynym celem, a on wczuwa si w rol mojego rycerza. Felipe jest tego typu mczyzn, ktry rozpaczliwie potrzebuje w yciu kobiety - nie po to jednak, by si nim zajmowaa; wycznie po to, by mia si o kogo troszczy, kogo, komu mgby si powici. yjc bez takiego zwizku od rozpadu maestwa, dryfowa ostatnio troch bez celu, teraz jednak ukada swoje ycie wok mnie. To urocze by tak traktowan. Jednoczenie mnie to przeraa. Czasem sysz go na dole, jak przygotowuje mi kolacj, a ja siedz sobie na grze i czytam, on pogwizduje jak brazylijsk samb i woa: Kochanie... jeszcze kieliszek wina?, a ja zastanawiam si, czy potrafi by czyim socem, czyim wszystkim. Czy jestem dostatecznie wyrodkowana, eby by orodkiem czyjego ycia? Kiedy jednak pewnego wieczoru zaczam mwi na ten temat, zapyta: - Czy prosiem ci, eby bya t osob, kochanie? Prosiem ci, eby bya orodkiem mojego ycia? Natychmiast zawstydziam si wasnej prnoci, zaoenia, e on pragnie, bym zostaa przy nim na zawsze, by mg spenia moje kaprysy, a do koca wiata. - Przepraszam - powiedziaam. - To byo nieco aroganckie, prawda? - Odrobin - przyzna, po czym pocaowa mnie w ucho. - Ale nie tak bardzo. Kochanie, oczywicie, e to jest co, co musimy omwi, bo prawda wyglda tak... jestem w tobie do szalestwa zakochany - oznajmi. Poczuam, e bledn, a on zmieni to w art, starajc si doda mi pewnoci siebie. - Oczywicie w sensie absolutnie hipotetycznym. - Po

chwili jednak spowania. - Posuchaj, mam pidziesit dwa lata. Uwierz mi, wiem ju doskonale, jak funkcjonuje ten wiat. Widz, e nie kochasz mnie jeszcze tak jak ja ciebie, ale szczerze mwic, nie zaley mi na tym. Z jakiego powodu czuj to samo, co kiedy, kiedy dzieci byy mae... uwaaem wtedy, e nie maj obowizku mnie kocha, natomiast moim obowizkiem jest je kocha. Moesz decydowa o swoim uczuciu, jak zechcesz, ale ja ci kocham i nigdy nie przestan. Nawet gdybymy mieli si ju nigdy nie zobaczy, ty ju przywrcia mnie do ycia, a to znaczy bardzo wiele. I oczywicie chciabym dzieli z tob ycie. Jedyny problem polega na tym, e nie wiem, jakie ycie mgbym zaoferowa ci na Bali. To byo te moje zmartwienie. Obserwowaam ekspatrianck spoeczno w Ubud i wiem ze stuprocentow pewnoci, e nie jest to ycie dla mnie. Wszdzie widzi si te same postaci - ludzi Zachodu, ktrych ycie potraktowao podle i tak sponiewierao, e zrezygnowali z walki i postanowili bezterminowo zaoy obz tutaj, na Bali, gdzie za dwiecie dolarw miesicznie mog mieszka w cudownym domu, mie przy sobie mod Balijk lub Balijczyka, gdzie mog pi przed poudniem i nikt im nie bdzie tego wytyka, gdzie mog zarobi par groszy, zajmujc si eksportem mebli na indywidualne zam wienie. W sumie wszyscy oni robi tu jedno: pilnuj, eby niczego powanego od nich nie wymagano. A zwrcie prosz uwag, e to nie adne wakonie. To ludzie na poziomie, kosmopolityczni, utalentowani i inteligentni. Odnosz wraenie, e kady, kogo tutaj spotykam, by kiedy kim (na og onatym albo zatrudnionym); ale teraz czy ich wszystkich brak jednej rzeczy, z ktrej kompletnie i na zawsze zrezygnowali: a m b i c j i . Nie trzeba ju dodawa, e pije si tutaj duo. Naturalnie urocze miasteczko Ubud nie jest takim zym miejscem na przeczekanie reszty ycia bez zwracania uwagi na upywajcy czas. Przypuszczam, e pod tym wzgldem podobne jest do takich miejsc, jak Key West na Florydzie czy Oaxaca w Meksyku. Wikszo cudzoziemcw w Ubud, kiedy ich spyta, od jak dawna tutaj mieszkaj, nie jest tego pewna. Po pierwsze, nie wiedz, ile czasu mino, odkd si tutaj znaleli. Po drugie, nie s pewni, czy tu rzeczywicie mieszkaj. Oni nie nale do adnego miejsca, nigdzie nie s zakotwiczeni. Niektrzy lubi wyobraa sobie, e zatrzymali si tutaj na krtk chwil, e silnik pracuje na jaowym biegu, a oni stoj na wiatach i czekaj, a si zmieni. Tyle e po siedemnastu latach czowiek zaczyna si zastanawia... czy kto std w ogle odjeda? Mona czerpa sporo przyjemnoci z ich leniwego towarzystwa podczas dugich niedzielnych popoudni spdzanych wsplnie przy pnym niadaniu poczonym z lunchem, na piciu szampana i gadaniu o niczym. Jednak czuj si w tym otoczeniu troch jak Dorotka

na makowym polu Oz. Bd ostrona. Nie zanij na tej narkotycznej ce, bo przepisz tutaj reszt ycia! Co zatem stanie si ze mn i z Felipe, teraz, kiedy wydaje si, e istniejemy ja i Felipe? Powiedzia mi niedawno: - Czasami chciabym, eby bya zagubion dziewczynk, a ja mgbym przytuli ci i owiadczy: Zosta ze mn, a ja ju zawsze si bd tob opiekowa. Ale ty nie jeste zagubion dziewczynk. Masz prac, ambicje. Jeste doskonaym limakiem; dwigasz swj dom na wasnych plecach. Powinna trzyma si tej wolnoci jak najduej. Ja tylko mwi co takiego... jeli chcesz tego Brazylijczyka, moesz go mie. Ju jestem twj. Nie jestem pewna, czego chc. Wiem jednak, e jest we mnie ta czstka, ktra zawsze chciaa usysze od mczyzny: Zawsze bd si tob opiekowa, a nigdy wczeniej tego nie usyszaam. W cigu ostatnich kilku lat zrezygnowaam z szukania kogo takiego, nauczyam si wypowiada to krzepice zdanie sama do siebie, szczeglnie w chwilach lku. Ale usysze je teraz od kogo innego, od kogo, kto mwi szczerze... Mylaam o tym wszystkim ubiegej nocy, kiedy Felipe zasn, a ja zwinita obok niego, zastanawiaam si, co z nami bdzie. Jakie s potencjalne wersje przyszoci? Co z problemem dzielcej nas przestrzeni... gdzie mielibymy mieszka? Nie mona zapomina o rnicy wieku. Chocia kiedy zadzwoniam pewnego dnia do matki i powiedziaam, e poznaam naprawd sympatycznego mczyzn, tyle e - trzymaj si, mamo, mocno - on ma pidziesit dwa lata - nie zrobio to na niej najmniejszego wraenia. Powiedziaa jedynie: C, mam dla ciebie wiadomo, Liz. Ty masz trzydzieci pi. (Celna uwaga, mamo. Mam szczcie, e w ogle kogo poznaam, skoro sama jestem w tak zaawansowanym wieku.). Szczerze mwic, ta rnica wieku mnie te zupenie nie przeszkadza. Nawet podoba mi si to, e Felipe jest o tyle ode mnie starszy. Uwaam, e to seksowne. Powoduje, e czuj si troch... jak Francuzka. Co z nami bdzie? A w ogle dlaczego si tym trapi? Czy nie wiem ju wszystkiego na temat bezcelowoci zgryzoty? Tak wic po chwili przestaam o tym wszystkim myle i przytuliam si do niego mocno. Zakochuj si w tym mczynie. Potem zasnam i miaam dwa godne zapamitania sny. W pierwszym nie moja guru powiadomia mnie, e zamyka swoje aramy i e nie bdzie ju wicej wykada, naucza ani publikowa ksiek. Wygosia do swoich uczniw

ostatni mow, w ktrej powiedziaa: Macie ju do nauk. Otrzymalicie wszystko, czego wam potrzeba, aby by wolnymi. Czas, bycie poszli w wiat i wiedli szczliwe ycie. Drugi sen okaza si jeszcze bardziej dopingujcy. Byam z Felipe w niesamowitej nowojorskiej restauracji. Jedlimy wspaniay posiek zoony z jagnicych kotlecikw i karczochw, pilimy wymienite wino, rozmawialimy i mialimy si zadowoleni. Spojrzaam w gb sali i zobaczyam Swamidiego, mistrza mojej guru, nieyjcego od 1982 roku. Tamtej nocy w tej wytwornej nowojorskiej restauracji y jednak. Jad kolacj z grup przyjaci i oni te chyba dobrze si bawili. Nasze spojrzenia spotkay si i Swamidi z umiechem podnis kieliszek, jakby chcia wznie toast. A potem jego usta poruszyy si bardzo wyranie i ten drobny indyjski guru, ktry prawie w ogle nie zna angielskiego, wypowiedzia do mnie bezgonie jedno sowo: Przyjemnoci.

105
Dawno ju nie widziaam Ketuta Liyera. Zaabsorbowana Felipe i walk o dom dla Wayan przestaam spdza dugie popoudnia ze starym szamanem na bezcelowych rozmowach o duchowoci. Wpadaam do niego od czasu do czasu, eby go pozdrowi i zostawi dla jego ony podarek w postaci owocw, ale od czerwca nie zdoaam powici mu wicej czasu. Za kadym razem, kiedy prbuj go przeprosi za swoj nieobecno, wybucha miechem jak kto, komu ju pokazano odpowiedzi na kady test we wszechwiecie, i mwi: - Wszystko idzie idealnie, Liss. Niemniej brakuje mi staruszka, wic tego ranka wybraam si, eby dotrzyma mu towarzystwa. Obrzuci mnie jak zawsze promiennym spojrzeniem: - Bardzo si ciesz, e ci poznaj! - owiadczy. (Nauka posza w las). - Ciesz si, e ci w i d z , Ketut. - Niedugo wyjedasz, Liss? - Tak, Ketut. Za niecae dwa tygodnie. Dlatego przyszam. Chciaam ci podzikowa za wszystko, co mi dae. Gdyby nie ty, nigdy bym nie przyjechaa na Bali. - Zawsze wracaa na Bali - owiadczy spokojnie i bez cienia wtpliwoci. - Nadal medytujesz z cztery bracia, jak ci uczyem?

- Tak. - Nadal medytujesz, jak twoja guru w Indiach ci nauczya? - Tak. - Masz jeszcze niedobre sny? - Nie. - Teraz ty szczliwa z Bg? - Bardzo. - Kochasz nowy mczyzna? - Chyba tak. Tak. - Wic musisz go psu. A on musi psu ci. - Dobrze - obiecaam. - Jeste moja dobra przyjacika. Wicej od przyjacika. Jeste jak moja crka owiadczy. (Nie jak Sharon...). - Kiedy umr, wrcisz na Bali, na moj kremacj. Balijska ceremonia kremacji dobra zabawa... spodoba ci si. - Dobrze - obiecaam raz jeszcze, teraz ju ze cinitym gardem. - Niech sumienie bdzie twj przewodnik. Jeli twoi zachodni przyjaciele przyjad na Bali, przyprowad ich do mnie na wrenie z rka. Jestem bardzo pusty w banku od bomby. Chcesz i dzisiaj ze mn na ceremonia z dziecko? Tak wic wziam udzia w uroczystoci bogosawienia niemowlcia, ktre skoczyo sze miesicy i ktre przygotowano na pierwszy kontakt z ziemi. Balijczycy nie pozwalaj swoim dzieciom dotyka ziemi przez pierwsze sze miesicy ycia, poniewa noworodki uwaane s za bogw przysanych prosto z nieba, a przecie nie mona pozwoli, by bg raczkowa po pododze, gdzie walaj si te wszystkie obcite paznokcie i niedopaki papierosw. Dlatego balijskie dzieci przez sze miesicy cay czas si nosi i otacza szacunkiem jak pomniejsze bstwa. Jeli dziecko umrze przed osigniciem szstego miesica ycia, urzdza si specjaln ceremoni kremacji, a prochw nie grzebie si na zwykym cmentarzu, poniewa ta istota nigdy nie bya czowiekiem: bya jedynie bogiem. Jeli jednak niemowl doyje sidmego miesica, urzdza si wielk ceremoni, pozwala mu si wreszcie dotkn ziemi i przyjmuje je w poczet rasy ludzkiej. Dzisiejsza uroczysto odbya si w domu jednego z ssiadw Ketuta. Maa dziewczynka miaa ju nadany przydomek, Putu. Jej rodzicami byli pikna kilkunastoletnia dziewczyna i rwnie pikny chopak, ktry jest wnukiem mczyzny, ktry jest kuzynem Ketuta lub kim takim. Ketut woy z tej okazji swoje najlepsze ubranie - biay satynowy sarong (przybrany zotem) i biay rozpinany akiet ze zotymi guzikami, dugimi rkawami i

stjk w stylu Nehru, przez co wyglda troch jak dworcowy tragarz albo pikolak z eleganckiej restauracji. Na gowie mia biay turban. Donie, co mi z dum pokaza, ozdobi ogromnymi zotymi piercieniami i piercieniami z magicznymi kamieniami - w sumie siedem sztuk, a wszystkie obdarzone wit moc. Mia ze sob byszczcy mosiny dzwonek swojego dziadka sucy do przyzywania duchw i chcia, ebym zrobia mu duo zdj. Udalimy si do domu ssiada razem. Mielimy do pokonania znaczn odlego i musielimy i ruchliw gwn drog. Byam na Bali cztery miesice i jeszcze nigdy nie widziaam, eby Ketut opuszcza swoje domostwo. Poczuam niepokj, kiedy zobaczyam, jak mijaj go rozpdzone auta i te szalejce motocykle. By taki drobniutki i bezbronny. Nie pasowa do tej nowoczesnej scenerii ruchliwej drogi i haasu klaksonw. Nie wiem dlaczego, zbierao mi si na pacz, ale dzisiaj rzeczywicie wszystko budzio we mnie wicej emocji ni zazwyczaj. Kiedy przybylimy do domu ssiada, czekao tam ju okoo czterdziestu goci i otarz rodzinny zasypany by ofiarami - stosy wyplecionych z lici palmowych koszy penych ryu, kwiatw, kadzide, pieczonych prosit, martwych gsi i kur, kokosw i szeleszczcych na wietrze banknotw. Wszyscy byli wystrojeni w swoje najlepsze jedwabie i koronki. Ja b yam nieodpowiednio ubrana, spocona po jedzie na rowerze, zakopotana w swoim obszarpanym T-shircie pord caego tego pikna. Powitano mnie jednak dokadnie tak, jakbycie mogli sobie tego yczy, bdc bia dziewczyn, ktra przypataa si niestosownie odziana i niezaproszona. Zebrani umiechali si ciepo, a potem przestali zwraca na mnie uwag i rozpoczli t cz uroczystoci, podczas ktrej wszyscy zasiadaj krgiem i nawzajem podziwiaj swoje stroje. Ceremonia trwaa wiele godzin, celebrowa j Ketut. Tylko antropolog z zespoem tumaczy mgby powiedzie, co si wydarzyo, niemniej niektre rytuay rozumiaam dziki wyjanieniom Ketuta i ksikom, ktre kiedy przeczytaam. Podczas pierwszej rundy bogosawiestw dziecko trzyma ojciec, matka natomiast trzymaa kuk dziecka - orzech kokosowy opatulony tak, eby wyglda jak niemowl. Orzech pobogosawiono i pokropiono wicon wod, potem pooono na ziemi na moment przed tym, jak nki dziecka pierwszy raz jej dotkny, po to, eby zmyli demony, ktre zaatakuj kuk, pozostawiajc w spokoju dziecko. Zanim dziecko opuszczono na ziemi, byy cae godziny monotonnego piewania. Ketut dzwoni dzwonkiem i piewa niekoczce si mantry, a modzi rodzice promienieli radoci i dum. Gocie przychodzili i odchodzili, krcili si, pogadali z tymi, z tamtymi,

obserwowali ceremoni przez jaki czas, skadali dary i odchodzili na inne spotkania. Dziao si to wszystko w dziwnie swobodnej atmosferze mimo formalnego charakteru starodawnego obrzdu i przypominao nieskrpowane spotkania wiernych po naboestwie w Kociele anglikaskim. Mantry piewane dziecku przez Ketuta byy urocze, brzmiay jak poczenie witoci z czuoci. Matka trzymaa ma na rkach, Ketut wymachiwa jej przed buzi co chwil czym innym, a to szczypt potrawy, owocem, kwiatem, a take naczyniem z wod, dzwoneczkami, skrzydekiem upieczonego kurczaka, kawakiem wieprzowiny, rozupanym orzechem kokosowym... Za kadym razem co do maej piewa. Dziecko miao si i klaskao w donie, Ketut te si mia i piewa dalej. Wymyliam sobie wasne tumaczenie jego sw. Ooooo... dziecinko, to jest pieczony kurczak do jedzenia! Kiedy bardzo polubisz pieczone kurczaki, a my mamy nadziej, e bdziesz ich miaa mnstwo! Ooooo... dziecink o, to garstka gotowanego ryu, oby miaa zawsze tyle garci ryu, ile zapragniesz, niech zawsze spada na ciebie deszcz ryu. Ooooo... dziecinko, to jest orzech kokosa, czy to nie zabawne, jak on wyglda, kiedy bdziesz jada mnstwo orzechw kokosa! Ooooo... dziecinko, to twoja rodzina, widzisz, jak twoja rodzina ci uwielbia? Ooooo... dziecinko, jeste bezcenna dla caego wszechwiata! Jeste uczennic na pitk z plusem! Jeste naszym wspaniaym krliczkiem! Jeste sodk kuleczk plasteliny! Ooooo... dziecinko, jeste sutank swingu, jeste naszym wszystkim... Wszyscy wielokrotnie byli obsypywani patkami kwiatw umoczonymi w wiconej wodzie. Dziecko przechodzio z rk do rk wszystkich czonkw rodziny, ktrzy czule do niego przemawiali, podczas gdy Ketut piewa mantry. Nawet mnie, pomimo dinsw, pozwolono potrzyma ma przez chwil, a ja, kiedy inni piewali, pobogosawiam j po swojemu. Powodzenia - powiedziaam. - Bd dzielna. Byo nieznonie gorco, nawet w cieniu. Moda matka, ubrana w seksowny gorsecik pod przejrzyst koronk, pocia si. Mody ojciec, ktry zdawa si nie zna innego wyrazu twarzy jak szeroki dumny umiech, te si poci. Rne babcie si wachloway, mczyy, siaday, wstaway, krciy przy ofiarnych prositach, odganiay psy. Wszyscy byli na zmian zaciekawieni, niezainteresowani, zmczeni, rozemiani, przejci. Jednak Ketut i maa niezmiennie trwali zanurzeni w rytuale, nic nie odwracao ich uwagi. Przez cay czas dziecko nie odrywao oczu od starego szamana. Czy kto kiedy sysza o szeciomiesicznym niemowlciu, ktre nie pacze, nie marudzi i nie pi, przez cztery godziny wystawione na gorce soce, a tylko z zainteresowaniem si komu przyglda?

Ketut dobrze wywiza si ze swojego zadania, dziecko - ze swojego. Dziewczynka bya w peni obecna podczas swojej ceremonii przemiany z boga w czowieka. Cudownie wypeniaa obowizki, ju bya porzdn balijsk dziewczyn... zanurzon w rytuaach, pewn swojej wiary, posuszn wymogom kultury. Na koniec tych wszystkich pieww dziewczynk zawinito w dugi pas czystego biaego ptna, ktre zwisao poniej jej stpek, przez co wygldaa majestatycznie i krlewsko... niczym wprowadzana w wiat panna z arystokracji. Ketut wyrysowa cztery kierunki wszechwiata na dnie ceramicznej miski, napeni j wicon wod i postawi na ziemi. Ten rcznie wyrysowany kompas wyznacza miejsce na ziemi, ktrego jako pierwszego dotkn stopy dziecka. Potem caa rodzina otoczya dziewczynk, wygldao to, jakby wszyscy trzymali j jednoczenie i - dalej! chlup! - zanurzyli delikatnie stpki maej w misce penej wiconej wody, bezporednio nad tym magicznym rysunkiem obejmujcym cay wszechwiat, a potem opucili j nkami na ziemi. Kiedy podnieli j z powrotem do gry, na ziemi pozostay dwa malekie wilgotne lady - dziecko wreszcie umieszczono w wielkiej balijskiej sieci, wreszcie ustalono, kim jest, dziki ustaleniu, g d z i e si znajduje. Wszyscy zaklaskali w donie zachwyceni. Maa dziewczynka staa si teraz jedn z nas. Istot ludzk. .. ze wszystkimi zagroeniami i emocjami, jakie pociga za sob to kopotliwe wcielenie. Dziewczynka podniosa wzrok, rozejrzaa si wok, umiechna. Przestaa by bogiem. Jednak najwyraniej jej to nie przeszkadzao. Niczego si nie obawiaa. Wygldaa na cakowicie zadowolon z kadej decyzji, jak kiedykolwiek podja.

106
Do transakcji nie doszo przez Wayan. Nie kupia domu, ktry znalaz dla niej Felipe. Kiedy pytam Wayan, co byo z nim nie tak, otrzymuj jak niejasn odpowied o zgubionym dokumencie wasnoci; nie sdz, by mwia mi prawd. W kadym razie do kupna nie dochodzi. Zaczynam si denerwowa t ca sytuacj. Prbuj jej wyjani, dlaczego jest to dla mnie kwesti niecierpic zwoki.

- Wayan... musz wyjecha z Bali za niecae dwa tygodnie i wrci do Stanw. Nie mog stan przed ludmi, ktrzy dali mi te wszystkie pienidze, i powiedzie im, e nadal nie masz domu. - Ale Liz, jeli miejsce nie ma dobrego taksu... Najwyraniej kady inaczej rozumie, co to jest kwestia niecierpic zwoki. Kilka dni pniej wpada jednak oszoomiona do domu Felipe. Znalaza inny kawaek ziemi i tym jest naprawd zachwycona. Szmaragdowy spache pola ryowego przy spokojnej drodze, blisko miasta. Dobre taksu wprost bucha stamtd. Wayan mwi, e grunt naley do pewnego rolnika, przyjaciela jej ojca, ktry rozpaczliwie potrzebuje gotwki. W sumie ma do sprzedania siedem aro, ale (poniewa potrzebuje pilnie gotwki) skonny jest sprzeda jej dwa aro, na ktre j sta. Jest zachwycona tym kawakiem ziemi. Ja jestem zachwycona. Felipe jest zachwycony. Tutti - z wycignitymi ramionami krcca na trawie piruety, maa balijska Julie Andrews - te jest zachwycona. - Kupuj - mwi Wayan. Mija kilka dni, a ona cigle zwleka. - Chcesz tam mieszka czy nie? - pytam j w kko. Zwleka jeszcze jaki czas, po czym znowu zmienia historyjk. Dzi rano, mwi, wpad do niej ten rolnik i powiedzia, e chyba nie moe sprzeda jej tylko tych dwa aro; raczej bdzie musia sprzeda cae siedem aro... a problemem jest jego ona... Musi porozmawia z ni, bo nie jest pewien, czy ona nie ma nic przeciwko podziaowi gruntu... - Moe jakbym miaa wicej pienidzy... - mwi Wayan. Mj Boe, ona chce, ebym daa jej gotwk na kupno caej tej ziemi. Kombinujc w mylach, skd mogabym wzi oszaamiajc sum dodatkowych dwudziestu dwch tysicy dolarw, mwi do niej: - Wayan, nic nie poradz, nie mam tyle pienidzy. Nie moesz si dogada z tym rolnikiem? Wtedy Wayan, ktra ju przestaa patrze mi prosto w oczy, snuje kolejn skomplikowan historyjk. Opowiada, e odwiedzia jakiego mistyka i w mistyk wpad w trans i powiedzia, e Wayan koniecznie musi kupi cae siedem aro, jeli ma mie porzdny orodek leczniczy... e to przeznaczenie... i, zreszt, ten mistyk powiedzia te, e jeli Wayan mogaby kupi ca t ziemi, to moe kiedy wybudowaaby tam adny, elegancki hotelik... adny, elegancki hotelik? No tak.

Wanie w tym momencie guchn i ptaki milkn i widz, jak poruszaj si usta Wayan, ale ju jej w ogle nie sucham, bo wanie przysza mi do gowy pewna myl, zawiecia jak wyrany neon w moim mzgu: ONA ROBI CI W KONIA, AREKO. Podnosz si, mwi jej do widzenia, id powoli do domu i bez owijania w bawen prosz o opini Felipe. - Czy ona robi mnie w konia? Nigdy wczeniej nie czyni adnych uwag na temat moich interesw z Wayan, ani razu. - Kochanie - odpowiada mi teraz uprzejmie. - O c z y w i c i e , e robi ci w konia. Moje serce z planiciem opada w trzewia. - Ale nie celowo - dodaje szybko. - Musisz zrozumie balijski sposb mylenia. Prbowanie wydobycia od przyjezdnych jak najwikszej iloci pienidzy to dla tutejszych ludzi sposb na ycie. Dziki temu przeywaj. Wic ona zmyla jakie historyjki o tym rolniku. Kochanie, odkd to Balijczyk musi rozmawia ze swoj o n , zanim dokona jakiej transakcji? Posuchaj... czowiekowi bardzo zaley, eby jej sprzeda ten may kawaek ziemi; ju powiedzia, e sprzeda. Ale ona teraz chce caoci. I chce, eby to ty jej j kupia. Wzdragam si przed przyjciem tego do wiadomoci z dwch powodw. Przede wszystkim wol nie wierzy, e Wayan mogaby tak postpi. Po drugie, nie znosz tych kulturowych implikacji, jakie kryj si za jego sowami, pachnie mi to podejciem biaego kolonialisty, powtarzanym jak refren protekcjonalnym argumentem tacy-to-oni-wszyscy-s. Felipe to jednak nie kolonialista; jest Brazylijczykiem. - Posuchaj, wychowaem si w poudniowoamerykaskiej biedzie - wyjania. Uwaasz, e nie rozumiem kultury ubstwa? Daa Wayan wicej pienidzy, ni w yciu widziaa, i ona teraz myli gorczkowo. Jeste nie tylko ofiarodawczyni, ale cudotwrczyni i wie, e to moe by jej ostatnia szansa na cokolwiek w yciu. Wic chce uzyska wszystko, co tylko si da, przed twoim wyjazdem. Na mio bosk... cztery miesice temu ta biedna kobieta nie miaa do pienidzy na lunch dla swojego dziecka, a teraz chce h o t e l u ? - Co powinnam zrobi? - Nie wpadaj w gniew, cokolwiek si stanie. Jeli si rozgniewasz, stracisz j, a byaby szkoda, bo to cudowna osoba i szczerze ci kocha. Taka jest jej taktyka przetrwania, po prostu to zaakceptuj. Nie wolno ci pomyle, e Wayan nie jest dobrym czowiekiem ani e ona i jej dzieci tak naprawd nie potrzebuj twojej pomocy. Nie moesz jednak pozwoli, by ci wykorzystywaa. Kochanie, tyle ju razy to widziaem. Mieszkajcy tutaj dugo ludzie Zachodu zazwyczaj ostatecznie doczaj do jednego z dwch obozw. Poowa z nich wci

odgrywa turystw, mwic: Och, ci uroczy Balijczycy, tacy sodcy, tak peni wdziku... i daje si naciga na caego. Pozostali, sfrustrowani tym, e si ich naciga, zaczynaj Balijczykw nienawidzi. A szkoda, bo wtedy trac tych wszystkich cudownych przyjaci. - Ale co powinnam zrobi? - Musisz odzyska pewn kontrol nad sytuacj. Odegraj przedstawienie tak, jak ona odgrywa przed tob. Zagro jej czym, co da jej motywacj do dziaania. Wywiadczysz jej przysug; ona rzeczywicie potrzebuje domu. - Nie chc nic odgrywa, Felipe. Cauje mnie w gow. - Wic nie moesz mieszka na Bali, kochanie. Nastpnego ranka obmylam plan. Nie mog w to uwierzy... oto ja, po roku ksztacenia si w cnotach i po tych wszystkich usiowaniach wyprostowania swojego zagmatwanego ycia, zamierzam posuy si wierutnym kamstwem. Zamierzam okama moj ulubion osob na Bali, kogo, kto jest mi bliski jak siostra, kogo, kto oczyci mi nerki. Na mio bosk, zamierzam okama mam Tutti! Id do miasta, wchodz do orodka Wayan. Podbiega, eby mnie ucisn. Odsuwam si, udaj, e jestem zdenerwowana. - Wayan - mwi - musimy porozmawia. Mam powany problem. - Z Felipe? - Nie. Z tob. Wyglda, jakby miaa zemdle. - Wayan - mwi - moi przyjaciele z Ameryki bardzo si na ciebie gniewaj. - Na mnie? Dlaczego, zotko? - Bo cztery miesice temu dali ci mnstwo pienidzy na kupno domu, a ty go jeszcze nie kupia. Codziennie wysyaj e-maile, pytaj mnie: Gdzie ten dom Wayan? Gdzie s moje pienidze? Myl teraz, e kradniesz ich pienidze, wykorzystujesz je na co innego. - Ja nie kradn! - Wayan - mwi - moi przyjaciele z Ameryki uwaaj, e jeste... kanciar. Zachystuje si, jakbym jej przyoya w tchawic. Wyglda na tak zranion, e przeywam moment wahania i niemal ju j obejmuj, eby powiedzie: Nie, nie, to nieprawda! Zmylam! Ale nie, musz doprowadzi to do koca. Jednak, Boe, ona jest teraz naprawd wstrznita. Angielskie sowo kanciarz jest mocniejsze ni inne osadzone w jzyku balijskim. To jeden z najgorszych epitetw, jakim mona okreli Balijczyka. W tej kulturze, gdzie ludzie kantuj si wzajemnie kilka razy przed niadaniem, gdzie kantowanie

jest sportem, sztuk, zwyczajem, rozpaczliw taktyk suc przetrwaniu, nazwanie kogo bez ogrdek kanciarzem jest czym okropnym. Jest czym takim, co w dawnej Europie musiaoby zakoczy si pojedynkiem. - Zotko - mwi Wayan ze zami w oczach - nie jestem kanciar! - Ja to wiem, Wayan. Dlatego jestem taka zdenerwowana. Tumacz swoim amerykaskim przyjacioom, e Wayan nie jest kanciar, ale oni mi nie wierz. Kadzie rk na mojej doni. - Przykro mi, zotko, e przeze mnie masz kopoty. - Wayan, to bardzo powane kopoty. Moi przyjaciele s rozgniewani. Mwi, e musisz kupi jak ziemi przed moim powrotem do Ameryki. Powiedzieli, e jeli jej nie kupisz w przyszym tygodniu, to mam... odebra ci te pienidze. Nie wyglda, jakby miaa zemdle; ona wyglda, jakby zamierzaa umrze. Czuj si jak najgorsza menda w historii, kiedy opowiadam swoj bajeczk tej biednej kobiecie, ktra najwyraniej kompletnie nie zdaje sobie sprawy, e mam mniej wicej takie same moliwoci zabra jej pienidze z konta bankowego, jak odebra indonezyjskie obywatelstwo. Skd miaaby wiedzie? Przecie to dziki mnie pienidze w jaki magiczny sposb pojawiy si na jej koncie. Czy nie mog spowodowa, eby w ten sam sposb znikny? - Zotko - mwi - wierz mi, zaraz znajduj ziemi, nie martw si, ju znajduj kawaek ziemi. Prosz, nie martw si... moe za trzy dni bdzie koniec, obiecuj. - Musisz to zrobi Wayan - mwi z wielk powag, nie cakiem udawan. Bo faktem jest, e musi. Jej dzieciom potrzebny jest dom. Wkrtce maj j eksmitowa. To nie pora na kanty. - Wracam teraz do Felipe - mwi. - Odezwij si, jak co kupisz. Po czym zostawiam moj przyjacik i mimo pewnoci, e ona poda za mn wzrokiem, nie odwracam si. Przez ca drog do domu kieruj do Boga najdziwaczniejsz z modlitw: Prosz, niech to bdzie prawd, e ona mnie zwodzia. Bo jeli nie zwodzia, tylko rzeczywicie nie jest w stanie znale sobie miejsca do zamieszkania, pomimo zastrzyku w postaci osiemnastu tysicy dolarw, to mamy naprawd ogromny kopot i nie wiem, jak ta kobieta kiedykolwiek zdoa wydoby si z biedy. Gdyby jednak mnie zwodzia, to paradoksalnie dawaoby to jak nadziej. To by znaczyo, e jest zdolna do pewnych sztuczek i ostatecznie poradzi sobie w tym niepewnym wiecie. Wchodz do domu Felipe, czuj si okropnie. - Gdyby Wayan wiedziaa, jak pokrtn snuj intryg za jej plecami... - mwi. - ... dla jej szczcia i pomylnoci - Felipe koczy za mnie zdanie.

Cztery godziny pniej - cztery ndzne godziny! - dzwoni telefon. To Wayan. Zdyszana. Chce mnie poinformowa, e zadanie wykonane. Wanie kupia te dwa aro od rolnika (ktrego onie nagle przestao przeszkadza, e grunt zostanie podzielony). Jak si okazuje, nie byy konieczne ani magiczne sny, ani interwencje kapanw, ani sprawdzanie mocy taksu. Wayan ma ju nawet w garci dowd wasnoci! Powiadczony przez notariusza! A take, jak mnie zapewnia, zamwia ju materiay budowlane i na pocztku przyszego tygodnia - jeszcze przed moim wyjazdem - robotnicy rozpoczn budow domu. Tak e bd moga to zobaczy. Ma nadziej, e si na ni nie gniewam. Chce, ebym wiedziaa, e kocha mnie bardziej ni wasne ciao, bardziej ni wasne ycie, bardziej ni cay ten wiat. Mwi, e te j kocham. I e nie bd si moga doczeka, kiedy zagoszcz w jej piknym nowym domu. I e chciaabym kopi tego aktu wasnoci. - Grzeczna dziewczynka - mwi Felipe, kiedy odkadam suchawk. Nie wiem, czy ma na myli j czy mnie. Tak czy inaczej, otwiera butelk wina i wznosimy toast za pomylno naszej drogiej przyjaciki Wayan, balijskiej wacicielki ziemskiej. A potem Felipe pyta: - Czy teraz ju moemy sobie zrobi wakacje?

107
Miejscem, ktre wybraam na nasze wakacje, jest maleka wysepka Gili Meno, usytuowana u wybrzea Lombok, nastpnego przystanku na wschd od Bali w rozcignitym na ogromnej przestrzeni indonezyjskim archipelagu. Byam ju wczeniej na Gili Meno i chciaam pokaza j Felipe, ktry nigdy tej wysepki nie widzia. Dla mnie Gili Meno to jedno z najwaniejszych miejsc na wiecie. Przyjechaam tutaj sama dwa lata temu, kiedy pierwszy raz odwiedziam Bali. Miaam tamto zlecenie, eby napisa o wakacjach z jog, i byam wanie po dwch tygodniach takiego wzmacniajcego kursu. Postanowiam jednak przeduy swj pobyt w Indonezji, skoro ju i tak byam tutaj w Azji. A konkretnie chciaam znale jakie odlege miejsce, w ktrym mogabym spdzi dziesi dni w cakowitej samotnoci i ciszy. Kiedy spogldam wstecz, na te cztery lata, ktre miny pomidzy czasem, gdy moje maestwo zaczo si rozpada, i dniem, w ktrym wreszcie zakoczy si proces rozwodowy, a ja odzyskaam wolno, widz w nich kronik ustawicznego blu. Chwila, w

ktrej przybyam na t malek wysepk, bya najgorsz w caej tej mrocznej podry. Szczytem i jdrem tego blu. Mj nieszczsny umys by polem bitwy skconych demonw. Kiedy postanowiam spdzi dziesi dni samotnie i w milczeniu, na kompletnym pustkowiu, powiedziaam wszystkim wojujcym we mnie stronom to samo: Teraz jestemy tu wszyscy razem, chopcy, zupenie sami. I musimy wypracowa jak strategi, ktra pozwoli nam y, w przeciwnym bowiem razie wszyscy wczeniej czy pniej pomrzemy. Sowa te mog brzmie stanowczo i pewnie, w rzeczywistoci jednak nigdy wczeniej w yciu nie byam tak przeraona jak wtedy, kiedy pynam na t wysepk, eby spdzi tam samotnie czas. Nie wziam ze sob nawet adnych ksiek, niczego, co by mnie rozpraszao. Tylko ja i mj umys mielimy stan naprzeciw siebie na pustym polu. Pamitam, e nogi trzsy mi si ze strachu. Wtedy zacytowaam sobie swoje ulubione sowa mojej guru: Strach... kogo on obchodzi? i zeszam samotnie na ld. Za kilka dolarw dziennie wynajam domek na play, zamknam usta i przysigam sobie nie otwiera ich, dopki co si w moim wntrzu nie zmieni. Gili Meno miaa si sta wiadkiem dotarcia do prawdy i nastania zgody. Wybraam na to waciwe miejsce... to byo oczywiste. Sama wyspa jest maleka, nieskazitelnie czysta, piaszczysta, poronita palmami, otoczona bkitn wod. Tworzy idealny okrg, wok ktrego prowadzi cieka, i mona j ca obej w godzin. Ley prawie dokadnie na rwniku, wic dugo dni i nocy jest niezmienna. Soce wstaje z jednej strony wyspy okoo szstej trzydzieci rano i zachodzi po drugiej stronie okoo szstej trzydzieci wieczorem, kadego dnia przez cay rok. Mieszka tam garstka rybakw z rodzinami, sami muzumanie. Nigdzie na wyspie nie ma takiego miejsca, z ktrego nie sycha oceanu. Nie ma tutaj adnych pojazdw mechanicznych. Elektryczno wytwarzana jest przez generator uruchamiany tylko na kilka godzin wieczorem. To najspokojniejsze miejsce, jakie w yciu widziaam. Okraam wysp kadego dnia o wicie i ponownie o zmierzchu. Reszt czasu spdzaam, siedzc i przygldajc si. Przygldaam si swoim mylom, emocjom, rybakom. Wielcy jogini twierdz, e wszelki bl u czowieka wywoywany jest sowami, podobnie jak wszelka rado. Tworzymy sowa, aby opisa nasze dowiadczenia, a sowa te cign za sob towarzyszce im emocje, ktre szarpi nami jak psy na smyczy. Dajemy si uwie wasnym mantrom (jestem nieudacznikiem... jestem samotna... jestem nieudacznikiem... jestem samotna...) i stajemy si ich pomnikiem. Zamilknicie na jaki czas stanowi wic prb odebrania sowom tej mocy, prb zaprzestania dawienia si sowami, wyzwolenia si od tych naszych duszcych mantr.

Zapadnicie w prawdziwe milczenie zabrao mi troch czasu. Nawet kiedy ju przestaam mwi, odkryam, e cay czas rozbrzmiewam sowami. Jeszcze dugo po tym, jak przestaam wydawa dwiki, moje minie i organy mowy - mzg, gardo, klatka piersiowa, kark - wibroway szcztkami mwienia. Gowa telepaa si wypeniona pogosem sw, podobnie jak kryty basen zdaje si rozbrzmiewa dwikami i okrzykami przedszkolakw jeszcze dugo po tym, jak ju sobie pjd. Zaskakujco duo czasu zabrao mi zatrzymanie tej pulsacji mowy, uspokojenie tego wirujcego zgieku. Chyba ze trzy dni. Potem wszystko zaczo si wynurza. Nastanie ciszy zwolnio miejsce i przez opustoszay umys przebiegao wszystko, co nienawistne, przeraajce. Czuam si jak pun na detoksie, wstrzsaa mn wydobywajca si trucizna. Mnstwo pakaam. Mnstwo si modliam. Byo to trudne i przeraajce, ale jedno wiedziaam na pewno... nigdy nie pomylaam, e nie chc tam by, i nigdy nie chciaam, by ktokolwiek tam mi towarzyszy. Wiedziaam, e musz to zrobi i e musz zrobi to sama. Oprcz mnie na wyspie byo tylko kilka par turystw na romantycznych wakacjach. (Gili Meno jest zbyt adnym i zbyt odlegym miejscem, eby kto poza autentycznym szalecem odwiedza je samotnie.). Obserwowaam te pary z odrobin zazdroci, powtarzaam sobie jednak: To nie pora na towarzystwo, Liz. Masz inne zadanie. Trzymaam si z dala od wszystkich. Ludzie zostawiali mnie w spokoju. Myl, e musiaam roztacza jak upiorn aur. Przez cay rok czuam si le. Nie mona spdzi tylu bezsennych nocy, tak schudn, tak dugo i rozpaczliwie zalewa si zami i nie wyglda jak psychotyczka. Nikt wic si do mnie nie odzywa. cile mwic, nie jest to prawda. Bya jedna osoba, ktra odzywaa si do mnie, codziennie. May chopiec, jeden z grupy takich, co to biegaj w t i z powrotem po play i staraj si sprzeda turystom wiee owoce. Mia okoo dziewiciu lat i wydawa si ich przywdc. By twardy, zadziorny i nazwaabym go krlem ulicy, gdyby ta wysepka miaa jak ulic. By krlem play, jak przypuszczam. Jakim cudem nauczy si wietnie mwi po angielsku, pewnie nkajc opalajcych si goci z Zachodu. I przypi si do mnie. Nikt inny nie pyta, kim jestem, nikt nie zawraca mi gowy, ale ten nieustpliwy dzieciak w jakim momencie dnia siada obok mnie na play i pyta: Dlaczego si w ogle nie odzywasz? Dlaczego jeste taka dziwna? Nie udawaj, e mnie nie syszysz... wiem, e syszysz. Dlaczego zawsze jeste sama? Dlaczego nigdy nie idziesz sobie popywa? Gdzie twj chopak? Dlaczego nie masz ma? Co jest z tob nie tak? Przyjam postaw w stylu: Odczep si, may! Kim niby jeste... zapisem moich najgorszych myli?

Codziennie staraam si umiecha do niego mio i odprawia go uprzejmym gestem, ale on nie rezygnowa, dopki nie wyprowadzi mnie z rwnowagi. I co nieuniknione, wyprowadza. Pamitam, jak raz wybucham: Nie odzywam si, bo odbywam pieprzon duchow podr, ty may, pody gnojku... a teraz spywaj! Pobieg ze miechem. Za kadym razem, kiedy udawao mu si uzyska jak moj reakcj, odbiega ze miechem. Ostatecznie ja te si miaam, kiedy ju znikn mi z pola widzenia. Baam si tego nieznonego chopaka i jednoczenie tskniam za jego obecnoci. Stanowi jedyny zabawny przystanek w tej naprawd cikiej jedzie. wity Antoni napisa kiedy o tym, jak uda si samotnie na pustyni, gdzie zaatakoway go wszelkiego rodzaju wizje - diaby i anioy, jedne i drugie. Mwi, e w swojej samotnoci czasami spotyka diaby, ktre wyglday jak anioy, a kiedy indziej anioy, ktre wyglday jak diaby. Kiedy spytano, po czym je rozpoznawa, wity odpar, e mona je rozpozna jedynie po tym, jak si czujesz, kiedy taka istota ci opuci. Jeli jeste przeraony, owiadczy, to znaczy, e odwiedzi ci diabe. Jeli czujesz si lekko, to by anio. Myl, e wiem, kim by ten may obuziak, ktry zawsze potrafi doprowadzi mnie do miechu. Dziewitego dnia milczenia, wieczorem na play, o zachodzie soca, rozpoczam medytacj, ktr zakoczyam dopiero po pnocy. Pamitam, e pomylaam sobie: Pora ju, Liz. Zwrciam si do swojego umysu: To twoja szansa. Poka mi, co powoduje twoje przygnbienie. Niech zobacz wszystko. Niczego nie zatajaj. Smutne myli i wspomnienia smutku po kolei podnosiy rce, wstaway, eby wyjawi swoj tosamo. Patrzyam na kad myl, na kady pojedynczy przypadek smutku, przyjmowaam do wiadomoci jego istnienie i odczuwaam (nie prbujc si przed nim chroni) jego straszny bl. I wtedy mwiam temu smutkowi: Wszystko w porzdku, kocham ci. Uznaj ci. Wejd teraz do mojego serca. Ju po wszystkim. I czuam, jak ten smutek (jakby by yw istot) wkracza do mojego serca (jakby byo pomieszczeniem). Potem mwiam: Nastpny? i wynurza si kolejny strzp blu. Przygldaam mu si, dowiadczaam go, bogosawiam i rwnie zapraszaam do swojego serca. Robiam tak z kad aosn myl, jak kiedykolwiek miaam - sigajc wstecz w cae lata pamici - a nie pozostao nic. Potem powiedziaam do swojego umysu: Poka mi teraz zo. Jeden po drugim ujawniay si kolejne przypadki gniewu z mojego ycia. Kada niesprawiedliwo, kada zdrada, kada strata, kada wcieko. Zobaczyam je wszystkie i przyjam do wiadomoci ich istnienie. W peni odczuwaam kady przypadek zoci, jakby zdarzyy si pierwszy raz, a potem mwiam: Wejd teraz do mojego serca. Odpoczniesz tam. Ju jest bezpiecznie. Ju

po wszystkim. Kocham ci. Przez wiele godzin trwaam zawieszona pomidzy tymi potnymi biegunami przeciwstawnych uczu... przez jeden wstrzsajcy moment dogbnie dowiadczajc gniewu, a potem cakowitego spokoju, kiedy gniew wchodzi do mojego serca jak przez drzwi, ukada si tam obok swoich braci i rezygnowa z walki. Potem przysza ta najtrudniejsza cz. Poka mi to, czego si wstydzisz, poprosiam swj umys. Drogi Boe, jakie okropnoci zobaczyam. aosn procesj wszystkich swoich klsk, kamstw, swojego egoizmu, zazdroci, arogancji. Nie cofnam si jednak przed niczym. Poka, co masz najgorszego, powiedziaam. Kiedy prbowaam zaprosi do serca wszystkie te wstydliwe wydarzenia, wahay si przy wejciu, mwic: Nie... nie, m n i e tam nie potrzebujesz... przecie wiesz, co zrobiem, a ja powtarzaam: Naprawd ci chc. Nawet ciebie. Naprawd. Nawet ty jeste tutaj mile widziany. Wszystko w porzdku. Zostao ci wybaczone. Jeste czstk mnie. Moesz teraz odpocz. Ju po wszystkim. Kiedy to si skoczyo, byam kompletnie pusta. W moim umyle nie walczyo ju nic. Wejrzaam w swoje dobrotliwe serce i zobaczyam, jak jest pojemne. Przekonaam si, e jest jeszcze mnstwo miejsca, mimo e przyjam do jego wntrza tych wszystkich fatalnych urwisw w postaci smutku, zoci i wstydu; moje serce bez trudu mogo przyj ich jeszcze wicej i im przebaczy. Jego mio bya nieskoczona. Wtedy zrozumiaam, e tak wanie Bg kocha i przyjmuje nas wszystkich i e we wszechwiecie nie istnieje nic takiego jak pieko, chyba e w naszych przeraonych umysach. Bo przecie jeli nawet jedna zamana i ograniczona istota ludzka moga dowiadczy choby jednego takiego przypadku bezwzgldnego wybaczenia i akceptacji samej siebie, to wyobracie sobie - tylko sobie wyobracie! - jak wiele Bg, w swoim wieczystym wspczuciu, moe przebaczy i zaakceptowa. Wiedziaam te, e ta chwila wytchnienia nie bdzie trwaa wiecznie. To jeszcze nie by koniec i mj gniew, smutek i wstyd podkradn si niepostrzeenie z powrotem, uciekn z serca i ponownie zajm mi gow. Wiedziaam, e znw bd musiaa radzi sobie z tym i mylami, dopki powoli i z determinacj nie zmieni caego swojego ycia. I byam przekonana, e bdzie to zadanie trudne i wyczerpujce. Niemniej w mroku i ciszy tej play moje serce powiedziao do umysu: Kocham ci, nigdy ci nie opuszcz, zawsze bd si tob opiekowa. Ta obietnica popyna z mojego serca do ust, gdzie j przytrzymaam i smakowaam, wracajc z play do mojego maego domku. Tam wziam pusty notes, otworzyam go na pierwszej stronie... i dopiero wtedy otworzyam usta i wypowiedziawszy te

sowa na gos, uwolniam je. Pozwoliam, by przerway moje milczenie, a potem pozwoliam, by owek przenis ich kolosaln tre na papier. Kocham ci, nigdy ci nie opuszcz, zawsze bd si tob opiekowa. Byy to pierwsze sowa, jakie zapisaam w tym moim osobistym notatniku, ktry od tamtej chwili zawsze nosiam przy sobie i wielokrotnie zwracaam si do niego w cigu nastpnych dwch lat, zawsze z prob o pomoc... i zawsze j znajdowaam, nawet kiedy byam potwornie smutna lub zalkniona. Mwic prosto, tylko dziki temu przesiknitemu obietnic mioci notesowi przetrwaam nastpne kilka lat.

108
A teraz wracam na Gili Meno w cakowicie odmiennych okolicznociach. Od ostatniego pobytu na tej wysepce okryam wiat, sfinalizowaam rozwd, przeyam ostateczne rozstanie z Davidem, pozbyam si z organizmu resztek zmieniajcych nastrj lekw, nauczyam si nowego jzyka, w Indiach spdziam kilka niezapomnianych chwil na doni Boga, pobieraam nauki u indonezyjskiego szamana i kupiam dom dla balijskiej rodziny, ktra bardzo potrzebowaa miejsca do ycia. Jestem szczliwa, zdrowa i zrwnowaona. A tak, trudno nie zauway, e pyn na t pikn tropikaln wysp ze swoim brazylijskim ukochanym. Co jest - przyznaj! - niemale niedorzecznie baniowym zakoczeniem tej historii, jak z marze gospodyni domowej. (Moe nawet z moich wasnych marze sprzed wielu lat.). Tym, co powstrzymuje mnie przed roztopieniem si w cakowicie baniowym mirau, jest konkretny fakt, ktry w cigu kilku ostatnich lat pozwoli mi wzmocni koci... to nie aden ksi mnie uratowa; ratunek zorganizowaam sobie sama. Moje myli kieruj si ku jednemu z wierze buddystw zen. Wedug niego db powouj do ycia dwie siy jednoczenie. Jest, co oczywiste, od, od ktrego to wszystko si zaczyna, zalek, ktry zawiera w sobie ca obietnic i cay potencja wyrastajcy w drzewo. Wszyscy to widz. Niewielu jest jednak w stanie rozpozna inn dziaajc tam si samo przysze drzewo, ktre tak bardzo chce powsta, e zmusza od do zaistnienia, swoim pragnieniem wycigajc mod rolink z pustki, kierujc ewolucj od nicoci do dojrzaoci. W tym sensie, mwi mdrcy zen, to wanie drzewo dbu stwarza od, z ktrego si narodzio.

Myl o tej kobiecie, jak si ostatnio staam, o yciu, jakie teraz prowadz, i o tym, jak bardzo zawsze chciaam by t osob i wie to ycie, wyzwolona z farsy udawania, e jestem kim innym ni tylko sob. Myl o tym wszystkim, co musiaam znie, zanim dotaram tutaj, i zastanawiam si, czy to j a - to znaczy ta szczliwa i zrwnowaona j a , drzemica teraz na pokadzie tej maej indonezyjskiej odzi rybackiej - przez te wszystkie cikie lata cigna t drug, modsz, bardziej zdezorientowan i szamocc si. Ta modsza ja bya tym penym moliwoci odziem, jednak to ta starsza j a , ten istniejcy ju db, powtarzaa przez cay czas: Tak... ronij! Zmieniaj si! Ewoluuj! Przyjd i spotkaj si ze mn tutaj, gdzie ja ju istniej, wypeniona i dojrzaa! Chc, by we mnie wrosa! I moliwe, e wanie to obecne i w peni urzeczywistnione j a unosio si cztery lata temu nad kajc na posadzce w azience matk i moe to j a szeptaam czule do ucha tej pogronej w rozpaczy kobiety: Wracaj do ka, Liz... Ja ju wiedziaam, e wszystko bdzie dobrze, e ostatecznie wszystko sprowadzi nas razem t u t a j . Dokadnie tutaj, dokadnie w t chwil, bo to jest miejsce, w ktrym na ni zawsze czekaam, spokojna i zadowolona. I wtedy budzi si Felipe. Oboje drzemalimy z przerwami przez cae popoudnie, wtuleni w siebie na pokadzie odzi. Soce wiecio, ocean nas koysa. Le z gow na piersi Felipe, a on mwi, e pic, wpad na pewien pomys. - Wiesz... jest oczywiste, e musz mieszka na Bali, bo z t wysp wi si moje interesy i std jest tak blisko do Australii, gdzie mieszkaj moje dzieci. Musz te czsto bywa w Brazylii, bo tam s kamienie szlachetne i moja rodzina. Jest te oczywiste, e ty musisz by w Stanach, bo tam masz prac, rodzin i przyjaci. Mylaem wic sobie... moe sprbujemy zbudowa wsplne ycie, ktre w jaki sposb bdzie podzielone pomidzy Ameryk, Australi, Brazyli i Bali. Mog si tylko rozemia, bo przecie... czemu n i e ? To na tyle szalone, e moe si uda. Wielu pomyli, e ycie w tym stylu to absolutne wariactwo, czysta niedorzeczno, ale przecie to takie do mnie podobne. Tak wanie naley postpi. Nawet nie musz oswaja si z tym pomysem. Przyznaj, e podoba mi si te poezja tej koncepcji. W sensie dosownym. Po roku, jaki spdziam na odkrywaniu poszczeglnych i nieustraszonych I, Felipe przedstawi mi cakowicie now teori podrowania. Australia, Ameryka, Bali, Brazylia = A, A, B, B. Niczym klasyczny wiersz, niczym para rymujcych si dwuwierszy. Maa rybacka d rzuca kotwic blisko brzegu wysepki. Nie ma tam przystani. Trzeba podwin nogawki, zeskoczy z odzi i poprzez fale brodzi do brzegu o wasnych siach. Nie ma sposobu, by nie przemoczy si na wylot i nie zawadzi o koralowce, ale rzecz

warta jest zachodu, poniewa plaa jest taka pikna, taka wyjtkowa. Zatem ja i mj ukochany, oboje na bosaka, przytrzymujc toboki z rzeczami na gowach, jestemy gotowi do zeskoku z odzi do wody. Wiecie, to zabawne. Jedynym romaskim jzykiem, jakim nie mwi Felipe, jest woski. Nie powstrzymuje mnie to jednak i zanim skoczymy, mwi do niego: - Attraversiamo. Przejdmy na drug stron.

Ostateczne wyrazy uznania i podzikowania


Kilka miesicy po wyjedzie z Indonezji wrciam tam ponownie, eby z bliskimi mi ludmi spdzi wita Boego Narodzenia i Nowy Rok. Mj samolot wyldowa na Bali zaledwie dwie godziny po tym, jak tsunami niszczc si zaatakowao Azj Poudni owo-Wschodni. Znajomi z caego wiata natychmiast si ze mn skontaktowali, zatroskani o bezpieczestwo moich indonezyjskich przyjaci. Wszyscy martwili si zwaszcza o Wayan i Tutti. Tsunami jednak w aden sposb (poza emocjonalnym) nie dotkno Bali i wszystkich zastaam caych i zdrowych. Felipe czeka na mnie na lotnisku (ten pierwszy raz z wielu kolejnych, kiedy to mielimy si spotyka na rnych lotniskach). Ketut Liyer siedzia na swojej werandzie, taki sam jak zawsze, przygotowywa leki i medytowa. Yudhi niedawno podj prac gitarzysty w jakim szykownym miejscowym hotelu i wiodo mu si dobrze. A rodzina Wayan ya szczliwie w piknym nowym domu, usytuowanym bezpiecznie z dala od wybrzea, wysoko na ryowych tarasach Ubud. Z najwiksz wdzicznoci (take w imieniu Wayan) chc teraz podzikowa wszystkim, ktrzy mieli finansowy udzia w budowie tego domu. S to: Sakshi Andreozzi, Savitri Axelrod, Linda i Renee Barrera, Lisa Boone, Susan Bowen, Gary Brenner, Monica Burke i Karen Kudej, Sandie Carpenter, Davis Cashion, Anne Connell (ktra podobnie jak Jana Eisenberg jest mistrzyni przychodzenia na ratunek w ostatniej chwili), Mike i Mimi de Gruy, Armenia de Oliveira, Rayya Elias i Gigi Madl, Susan Freddie, Devin Friedman, Dwight Garner i Cree LeFavour, John i Carole Gilbert, Mamie Healey, Annie Hubbard i niemale niewiarygodny Harvey Schwartz, Bob Hughes, Susan Kittenplan, Michael i Jill Knight, Brian i Linda Knopp, Deborah Lopez, Deborah Luepnitz, Craig Marks i Rene Steinke, Adam McKay i Shira Piven, Jonny i Cat Miles, Sheryl Moller, John Morse i Ross Petersen, James i Catherine Murdock (z bogosawiestwem Nicka i Mimi), Jos Nunes, Anne Pagliarulo, Charley Patron, Laura Platter, Peter Richmond, Toby i Beverly Robinson,

Nina Bernstein Simmons, Stefania Somare, Natalie Standiford, Stacey Steers, Darcey Steinke, trzy panie Thoreson (Nancy, Laura i panna Rebecca), Daphne Uviller, Richard Vogt, Peter i Jean Warrington, Kristen Weiner, Scott Westerfeld i Justine Larbalestier, Bill Yee i Karen Zimet. I jeszcze jedna sprawa. Brakuje mi sw podzikowania dla moich umiowanych wujka Terry'ego i cioci Deborah, za ca pomoc, jakiej mi udzielili podczas mojej rocznej podry. Nazwanie tego wsparciem technicznym to pomniejszenie wagi ich wkadu. Oboje utkali zabezpieczajc siatk pod moj akrobatyczn lin; bez tej siatki - cakiem po prostu nie byabym w stanie napisa tej ksiki. Nie wiem, jak im si odwdziczy. Ostatecznie jednak moe wszyscy powinnimy zrezygnowa z prb odwdziczania si ludziom, ktrzy utrzymuj nas przy yciu. Moe mdrzej jest ulec tej cudownej wrcz sile ludzkiej szczodroci i tylko powtarza dzikuj, zawsze i szczerze, tak dugo jak starczy nam tchu.

Das könnte Ihnen auch gefallen