ROMANIKA - romanika 1.

. veliko doba europske arhitekture - karolinko doba zavrava mranim razdobljem - Europa napadnuta sa 3 strane: islamski gusari, Vikinzi, Germani, Normani iz Danske - kraj 9.st. Maari naseljavaju Panoniju; odatle odravaju redovite pljakake pohode sve do Francuske i Rima - pol.10.st. Maari su poraeni; a oko 1000.g. i pokrteni - 850.-950.g. traje europska kriza, a potom poinje stalni uspon koji je zastao sredinom 14.st. zbog kuge - pojam: - podrijetlo naziva romanika: rani povjesniari srednjovjekovne umjetnosti primjeuju da predgotike crkve imaju oble lukove, da su vrste i teke (za razliku od iljastih lukova, te visokih i laganih gotikih graevina) podsjeale su na nain gradnje starih Rimljana, to izraava rije romaniki *srednjovjekovna umjetnost: *prije Karla Velikog - predromanika *karolinka i otonska - rana romanika - romanika - pojavljuje se diljem zapadne Europe gotovo istodobno; bez sredinjeg izvora - sastojala se od niza regionalnih tipova koji su bili razliiti, ali na mnogo naina povezani - ukljuuje tradiciju: *karolinkog i otonskog dvorskog stila (nastali kao rezultat svjesne politike obnove, tijesno povezane sa dvorom na kojem nastaju i iju zatitu imaju to je i razlika u odnosu na romaniku), *ranog srednjeg vijeka, kasne antike, ranog kranstva, bizanta, islamske elemente i keltsko germanske tradicije - ono to spaja sve te tradicije u smisleni stil nije bila neka jedinstvena sila, ve itav niz initelja - teritorij rasprostranjenosti: od sjeverne panjolske do Rajne i od englesko-kotske granice do srednje Italije - arhitektura: *brodovi crkava natkriveni svodovima, umjesto drvenim stropovima *vanjtina ckve (za razliku od ranokranskih, bizantskih, karolinkih, otonskih) arhitektonski ralanjena, ukraena kipovima - tranzene - prozori od proupljenih kamenih i drvenih ploa - kronologija: *rana romanika 950.-1050. *visoka (zrela) romanika 1050.-1150. *kasna romanika 1150.- nadalje - ne moe se tono rei gdje i kad romanika poinje i zavrava, npr.: - u centralnoj Francuskoj 1150.g. poinje rana gotika - u Njemakoj romanika traje do 13.st. - u Italiji i Dalmaciji takoer - drutvo i arhitektura: - Europa u srednjovjekovno doba: *stalni porast stanovnitva *revolucija u poljoprivredi - proizvodnja stvara vikove, pa se razvija trgovina *kolonizacija unutranjosti (krenje uma) - romanika: *doba feudalizma; vladaju moni feudalci, dok je kralj figura *doba regija u Europi veina ima prepoznatljiv karakter (u Francuskoj, Italiji, Njemakoj) - nije bilo jasnih prepoznatljivih granica izmeu velikih nacija - bez obzira na granice postoji jasno odreen karakter arhitekture svojstven cijeloj europskoj romanici - dominira samostanska arhitektura - najznaajniji primjeri romanike samostanske crkve; dok ima vrlo malo romanikih katedrala - katedrala crkva koja je sredite biskupije (znai da katedrala ne postoji tamo gdje nema biskupije) - u gradovima se nalazi po nekoliko samostana (u veim gradovima i 10ak) - glavni samostani izvan gradova (ive kao feudalni gospodari: ili im vlasnik zemlje dariva zemlju, ili se sami organiziraju i osnivaju samostan) - 2 proces koja povezuju tadanju Europu:

1.) hodoaa u kontinuitetu (jo od antike) se posjeuju sveta mjesta (Palestina) gdje se uvaju relikvije najveih svetaca (Sv. Petar, Sv. Pavao Rim) - u srednjem vijeku: * Santiago de Compostela - otkriveno tijelo Sv. Jakova u panjolskoj - jedno od najznaajnijih europskih svetita * Venecija relikvije Sv. Marka (vjerojatno doneseno iz Aleksandrije) * Bari tijelo Sv. Nikole (vjerojatno doneseno iz Mire u Maloj Aziji) 2.) redovi: - samostani pripadali odreenim redovima, koji se ponaaju po vlastitim pravilima; redovi nisu bili meusobno povezani - Cluny: - jedan od najznaajnijih samostana (benediktinski), posebno u arhitektonskom smislu - postepeno se sve vie povezuju (putovanja hodoasnika), kako se ne bi raspustili - pred kraj romanike nastat e drugi znaajni redovi 3.) crkva - velika reforma od sredine 11.st. (gregorijanska reforma) 4.) carstvo - povezuje jug Italije i sjever Njemake - arhitektura romanike: - meu najjaima su: *samostan u Clunyju *Burgundska kola *toskanski romaniki stil - utjecaj Bizanta *sv.Nikola u Apuliji - utjee ne istonu obalu Jadrana - Njemaka - crkve imaju apside i tornjeve s obje srane -zapadna Francuska - upotreba kupola - sjeverna Francuska - svodovi - juna i istona Francuska - apside na istoku - Lombardija - srodna arh. sjeveru Francuske - KARAKTERISTIKE: *izvanredno barata masama i prostorom: geometrijske mase rastu hijerarhijski u kompoziciju, ali na razliiti nain u raznim dijelovima Europe - ranokranska crkva ima duljinu koja odgovara razmaku izmeu stupova; moe biti produljena za stup ili 2 - romanika crkva bez obzira ima li svodove ili ne, najee bila podijeljena na jednake odsjeke - traveje (kvadratine ili pravokutne) - ta mjera odreuje sve ostale elemente *trodimenzionalnost, plasticitet zia - kasna Antika, rano kranstvo, do Bizanta zid - negiran (mozaikom) - romanika zid - snaan, 3D, naglaen plohama, bridovima *ralamba zida (vezano uz debljinu) - ponekad se ostvaruje istim, jasnim klesancima - lukovi, slijepe arkade, lizene, stupovi elementi organizacije crkvenog prostora koji se pojavljuju u romanici: *kripta podzemni prostor crkve ispod oltara, gdje se nalazi grob sveca - mnoge bazilike graene na grobljima van grada (Solin, Rim,...) - redovito se nalaze u hodoasnikim crkvama - svatko eli doi to blie relikvija - isprva se stvara samo hodnik, a onda i cijeli podzemni prostor ispod svetita - podzemne crkve smjetene ispod kora ili apside - 2 nain gradnje kripte: - podrumska - poluetana - djelomino uputena kripta: svetite se za pola etae die iznad razine glavnog prostora (lae) *tornjevi pojavljuje se jo u predromanici, ali se u romanici poinje definirati volumen - u pojedinim dijelovima Europe - na razne naine integrirani s volumenom graevine: - Italija, Dalmacija - esto su zvonici odvojeni od same crkve tako su ujedno i simbol grada i znak crkve - u Njemakoj i Francuskoj integrirani u kompletni volumen - 2 modela crkve:

A) 3brodna bazilika - presjecaju se glavni brod i transept iste visine i irine - iznad kriita - toranj (otvoren ili zatvoren prema unutra) - deambulatorij - irine i visine bonih brodova obilazi kor i apsidu - proelje s 2 tornja, sa sredinjim viekatnim elementom izmeu njih - oblikuje prednju stranu crkve B) 3brodna bazilika - glavni brod - protee se do apside - viedjelni transept s obje strane - poprena krila sa sporednim apsidama - na proelju - toranj irok koliko i glavni brod - konstruktivni elementi: - zidana gradnja - bolje joj odgovaraju stupci koji smjenjuju stupove - stupci: pravokutni, okrugli, krini - otvori - se premouju, a nosai - se povezuju gotovo iskljuivo polukrunim lukovima - stupovi - postaju polustupovi (slube) - tanki, visoki - kapiteli - se reduciraju i geometriziraju (nastaje trapezoidni kapitel) B A - svod - zamijenjuje drveni strop - pojavljuju se: krini svod, krino-rebrasti svod, 6djelni i 7djelni krini svod - zid glavnog broda - sve se jae vertikalno ralanjuje - raspored graevinskih elemenata zasniva se na naelu adicije (pribrajanja), istovremeno romanika arh. tei jedinstvu konstr. i ralambe - zatvorenost ploha, masa nije ralanjena u manja tijela - plasticitet otvora koji naglaavaju istou plohe - fasada postaje vanija - pojavljuje se zapadno proelje

-NJEMAKA ROMANIKA- njemaka romanika - nije bila ograniena samo na njemake zemlje, niti samo na podruje carstva; zahvatila je cijelu srednju i istonu Europu (Poljska, Krakov Sv. Andrej) - nastaje u Rajnskoj oblasti - niz velikih katedrala u dolini Rajne, vezanih na lombardijsku i karolinku arhitekturu - karakteristike: *stupnjevanje istih geometrijskih volumena *grubo zie, bez dekoracije (ili jako malo); takvi su i prozori = RANA ROMANIKA *njemake romanike crkve: komponirane simetrino; proelje i zaelje oblikovano jednak (apside i tornjevi s obje strane graevine (istok i zapad)) *ulaz sa strane *krini svod *alternirajui sistem *jastuasti blok kapiteli

crkva Sv. Michaela, Hildesheim, Saska, 11.st.

- rana romanika (sjetimo se Centule) - vie nije klasina bazilika s ulazom s jedne strane, a apsidom s druge strane - ve ima 2 transepta u punoj visini glavnog broda i tornjeve nad kriitima koji dominiraju volumenom - rast istih geometrijskih volumena s obje strane graevine karakteristika njemake romanike - sustavna ralamba prostora : *irina transepta = irini glavnog broda *svaki 3. u nizu stupova je stupac

- 3brodna bazilika - unutranjost: - alternirajui sistem nosaa (2struka ili saska izmjena nosaa 1.put se susree ovdje) stupci sa po 2 stupa izmeu - izmjena ritma stupova i stupaca nije proizvoljna - oni definiraju kvadratna polja - sveukupni plan - zasniva se na kvadratu kriita; duina glavnog broda - 3 kvadrata - 2 jednaka transepta - u visini i irini glavnog broda - s tornjevima kriita i s bonim tornjevima, te galerijama diu se na I i Zstrani uzdunog dijela crkve - otvori na galerijama transepta - umnoavaju se s visinom (2etane gaerije transepta) - 4 luka na kriitu glavnog broda i transepta - naglaavaju prostor kriita - obojana - na istonoj strani: glavna apsida, s 2 bone apside - na zapadnoj strani: *kripta (poluukopana sa krinim svodom) i *protukor s velikom polukrunom apsidom - deambulatorij - ima portal u tjemenoj toki apside, omoguuje pristup kripti - strop: ravni drveni; oslikan - kapitel: - kubini (kockasti) kapitel - najranije pouzdano datirani pojavljuju se ovdje po. 11.st. - u ovim krajevima nije bilo jaeg antikog utjecaja i formirao se specifini kapitel kubini kapitel - tenja najjednostavnijem prelasku sa stupa na gredu, tj. luk - problem je isti - prijelaz sa kruga na kvadrat - nastaje - proimanjem kocke i kugle - kao obrnuti pandantiv - na plohama se oblikuju polukrunice; - spoj sa stupom - preko vratnog prstena - eksterijer: - 4 ulaza - simetrino rasporeena po bonim brodovima (2 sjever, 2 jug)

- pojedinani volumeni i bez dekoracije

nekoliko vanih katedrala uz Rajnu: - Speyer, Mainz, Worms u sva 3 primjera: *u 1.fazi gradnje ravan strop *u 2.fazi gradnje svaki drugi stupac pojaan polustupom i kapitelom; krini svod - u Mainzu i Wormsu - ve se pojavljuju rebra i iljasti lukovi - vremenski je to skoro doba gotike i izvjestan utjecaj postoji, no njemaka romanika je snana i nije popustila tek tako pod naletom gotike - romanika traje zbog snane tradicije, a ne zbog primitivnosti

katedrala, Speyer, uz Rajnu, 11.st.

- Speyer mjesto pokapanja kraljeva - carska katedrala odraava karolinko-otonsku tradiciju

- jedan od najznaajnijih spomenika njemake romanike arhitekture (sam vrh romanike); - snano monumentalno djelo, bez suvinih ornamenata; osjea se masa, snaga zidova, stupaca - 3brodna bazilika sa 1 transeptom, korskim kvadratom, apsidom, tornjem kriita (8merokut) i bonim tornjevima (kvadrati) - graena u 2 faze: 1.faza - ranoromanika: sistem polja; 3D zid: stupci, pilastri, polustupovi; ravan strop 2.faza - visokoromanika: povien, krini svod (s dijagonalnim lukovima), zidovi preoblikovani - vidljivo na presjecima - unutranjost: - glavni brod: - za 1/3 dui i iri od onog u Durhamu - zidovi nad arkadama - su s prozorima, jer su planirani da pridravaju drveni krov - po. 12.st. - brod podijeljen na traveje i natkriven tekim krinim svodom (sliniji lombardijskim nego normanskim) - krini svod - kakav smo dosad viali imao je vie manje - horizontalan vrh, - prije - jednostavan presjek 2 valjka; sada - ima lagano kupolast oblik - dijagonalne spojnice - pojavljuju se u romanici; - omoguavaju dizanje svoda u sredini, tako se dobiva lagano kupolasto nadvienje u svakom polju karakteristika vana za romaniku - boni brodovi: bavasti krini svod - apsida: proupljena prozoriima koji je osvjetljuju (visokoromanika) - kripta: ispod transepta i apside, krini svod - bogata ralamba prostora: slijepim arkadama i niama, patuljastim galerijama i frizovima polukrunih lukova - proelje: - na zapadu: - Westwerk (sada skriven novijom pregradnjom) - narteks (1.pol. 19.st.), ulaz pod kupolom + 2 ua zvonika - portal: slojevit - kao na mnogim njemakim proeljima tog doba - arhitektonski elementi potjeu iz doba prve romanike u Lombardiji (usporedi sa Sv.Ambrozijem) - na istoku: toranj nad kriitem i 2 tornja sa stubitem (tipino romaniko otvaranje tornja prema gore) - visina crkve - nalik na sjeverne; razmjeri crkve - puno vei od svih ostalih crkava tog doba

 katedrala, Mainz, uz Rajnu, 11.-12.st. - stradala u 2.svj. ratu (obnovljena) - slina kao katedrala u Speyeru, ali s neto drugaijom igrom volumena - prisutan: plasticitet mase zia (slojevitost mase zia), mali lukovi kao element vijenca, naglaene duboke nie, otvorena galerija - visoka romanika: bogati detalji bifore, pravokutne nie, lombardijski lukovi, masivna rozeta - glavni brod: krini svod - apsida: poligonalna - toranj nad kriitem i 2 tornja sa strane

katedrala, Trier, 11.st. - specifina situacija lei na temeljima starokranske graevine iz 5.st. - 4 faze - kompozicija katedrale u naelu slina prethodnim primjerima

 katedrala, Worms, uz Rajnu, 11.st. (12.-13.st.) - po konceptu vrlo slina katedrali u Mainzu: - vertikalna kompozicija; slojevitost nie; rozete postepeno ulaze u zid sve to definira snanu plastinost zia - naziru se novi detalji (gotika): pojavljuje se iljasti luk, dok su polja jo uvijek prisutna (to nema veze s gotikom koja ima kontinuiran svod) - 3brodna + transept - unutranjost: - jednostavni stupci, svaki drugi pojaan polustupom i kapitelom - stremljenje uvis - krini svod - 2 poligonalne apside (na istoku i na zapadu) sa po 2 visoka tornjia sa strane - dramatian kraj apside s rozetama - preuzete iz talijanske gotike - slijepe nie u zidu - vieslojnost - ulaz - sa strane

 crkva Sv. Maria Laach, 12.st. - samostanska crkva - jedan od najiih primjera, s najmanjim brojem kasnijih dodataka (ima 1 barokni toranj) - graena od zrele do kasne romanike (vidi se razvoj romanike) 3brodna bazilika + 2 transepta (1 izlazi van) 2 apside: istok i zapad; njima zavrava glavni brod svodovi: krini na istoku: 8merokutna kupola tornjastog oblika i 2 kvadratina tornjia na zapadu: pravokutni toranj sa dijagonalnim krovom i 2 kruna tornjia - klaustar - jedinstven s fasadom; izlazni dio ralanjen stupom u sredini

Kln jedan od najjaih gradova srednjeg vijeka; vrlo jaka romanika kola: - karakteristika klnske kole 3lisni zavretak (3 apside, tj. 3lisni kor) - 3brodne s krinim svodom:

crkva Maria im Capitol, Kln, 13.st. - 3brodna s krinim svodom

crkva Sv. Apostoli, Kln, 13.st. - 3brodna s krinim svodom - 2etane apside pruaju dojam centralne graevine + pridodano uzduno tijelo - tenja da se postigne jednolikost unutranjeg prostora - toranj nad kriitem: 8merokutni crkva Sv. Martin, Kln, 13.st. - 3brodna s krinim svodom - dominirala je gradom skoro kroz cijeli srednji vijek - tlocrtno longitudinalna graevina s 3lisnim zavretkom - toranj nad kriitem: na njega su prikljuena 4 manja tornja (stvaraju specifinu kompoziciju volumena)

-ROMANIKA U HRVATSKOJ- najvie zastupljena u: gradovima na Jadranu; najmanje zastupljena u: sjevernoj Hrvatskoj - javlja se sredinom 11.st., a traje do 14.st.; ponekad se romaniki oblici javljaju i kasnije - ire ju benediktinci - upleu se i elementi drugih stilova (pleterna ornamentika, bizantske komponente, gotiki elementi) ROMANIKA U SJEVERNOJ HRVATSKOJ - za nekoliko crkvica u Slavoniji bilo je poznatu da su romanike; ali nakon istraivanja jezgri mnogih drugih graevina, ustanovljeno je da su takoer romanike - utjecaji Maarske i Italije

Morovi, uz samu granicu Hrvatske (Srijem) - vjerojatno je uvoz romanike iz srednje Europe - u srednjovjekovnoj Slavoniji opeka karakteristian element crkva Sv. Magdalene, azma - velika crkva; jedina koja se uspjela ouvati kroz ratove (neko vrijeme bila pod Turcima) - zanimljiva kompozicija; neobina jer se ini da su 2 tornja originalno izgraeni uz svetite (njemaki model crkve) - izvorno, romanika crkva - ali sad je gotika crkva Sv. Marka, Zagreb ima prozor iz prve romanike faze (13.st.) crkva Sv. Mihalja, Samobor kapela na Medvedgradu, 13.st. - kasna romanika, prema gotici - oktogonalni tlocrt; ve se pojavljuje iljasti luk; ima po karakteru teka romanika rebra - 8kutna kupola, krov kao indra - rekonstruiran portal i rozeta
ROMANIKA U DALMACIJI - obuhvaa prostor od Kotora do Dubrovnika - Trogir do danas romaniki grad - utjecaj Lombardije, Apulije, Venecije - 3 osnovna tipa graevina: *3apsidalne bazilike s odjeljenim zvonikom *3apsidalne bazilike s narteksom i zvonikom uz zapadno proelje (izvan gradova) *1brodne crkve s polukrunom apsidom, esto nadsvoen bavastim svodom - svi tipovi u vie varijanta - rjee su centralne graevine

katedrala Sv. Stoije (Sv. Anastazije), Zadar, 13.st. - najbogatije opremljena romanika crkva - 3brodna bazilika s 3 apside - unutranjost: - strop: ravan drveni - glavni brod: odjeljen od bonih brodova naizmjence poredanim korintskim stupovima i stupcima - alternirajui sustav - kripta - poluukopana - nalazi se ispod poviene apside i prezbiterija - proelje: - ralanjeno po uzoru na Pisu: niz slijepih arkada poredanih u horizontalne nizove - 3 portala - stepenasto usjeena u zid; sadri fine klasine detalje - iznad sredinjeg portala - 2 rozete, isto romanike - na bonom SI zidu - dekorativna galerija - srpasti luk karakteristian za cijelu romaniku, prisutan i ovdje (luk - manji u peti, vii u tjemenu)

- gornji dio tornja iz 19.st. - starokranski baptisterij pokraj; 6kutni

crkva Sv. Krevana, Zadar, 12.st. - samostanska crkva (pripadala mukom benediktinskom samostanu) - zrela romanika - 3brodna s 3 apside - unutranjost: - bez obzira to svoenje nije bilo planirano (ima laan drveni svod), jer debljina zidova to ne omoguava, ipak je ostvarena ritmika podjela na polja (a to je romanika karakteristika) - proelje: - goli zid - portal: naglaen, oko portala vrlo kvalitetni romaniki reljef - srpasti luk - glavna apsida - najbogatije ukraena izvana: ima dekorativnu galeriju sa ralanjenim srpastim lukovima i stupiima - osjea se jak utjecaj Antike (lezbijski kimatom, vitice)

crkva Sv. Marije, Mljet, 12.-13.st. - u sklopu benediktinskog samostana - primjer pokazuje direktne veze s Apulijom - visoka romanika

1brodna crkva: longitudinalna, ali i monumentalna (sjetimo se predromanikih crkvica) kupola: upisana u kocku, sa svih strana naglaena zabatima - na trompama pojavljuje se i srpasti luk dekoracija - s vremenom gotovo nestala

+Kotor - poznat po romanikim graevinama; katedrala dosta radikalno restaurirana

crkva Sv. Luke, Kotor - 1 od nekoliko manjih crkvi - longitudinalna s kupolom - portal: srpasti luk s dekoracijom u romanikom pleteru - kvalitetna izrada diskretne kompozicije bijelih komada mramora unutar lokalnog kamena Kolegijata, Kotor - kolorizam element na koji nailazimo u talijanskoj romanici, pojavljuje se i ovdje s neto drugaijim karakterom obzirom da je Kotor bio pod utjecajem Bizanta - esta je izmjena: opeke i kamena, ili 2 vrste kamena - opet pojava srpastog luka - unutranjost: krino-rebrasti svod, ali ve se nazire zailjenje lukova to se tumai utjecajem gotike kompleks katedrale Sv. Virina, Krk - zanimljiv povijesno i stilski - kvalitetno zie Brea, sjeverna Dalmacija Senj - otkrivena romanika graevina, to je udno za taj primorski kraj - isti princip dekoracija crkva Sv. Vincenta, Istra crkva Sv. Marije Velike (biva katedrala), Rab, 12.st. - Rab ima kontinuitet od Antike - vjerojatno je na tom mjestu bila predromanika katedrala - 3brodna s 3 apside - 6 pari stupova dijeli brodove - proelje: 2 reda 2strukih slijepih arkada, zidano naizmjeninim slojevima bijelog i ruiastog mramora - zvonik: - 5katni, romaniki - podignut odvojeno od crkve, sagraen od tesanog kamena - postepeno rastvaranje zida prema vrhu poveenjem broja otvora - na vrhu - 8strana piramida iz 15.st. dodatni primjeri: crkva Sv. Vida, kod Dobrinja, na Krku, 11.st. - toranj: u osnovi crkve, na ulazu - tipino crkva Sv. Petra, Draga, na Rabu - reprezentativna importirana crkva - ranoromaniki 3apsidalni zavretak crkva Sv. Martina, Lovre - antiki uzor - Eufrazijana - dvoranska kapela - proelje - iz 19.st.
o ZVONICIMA: - Rab ima 4 zvonika, od koja su 3 romanika, a 1 barokni

zvonik katedrale u Rabu - najljepi u cijeloj naoj romanici; a najouvaniji je zvonik Sv. Ivana

 zvonik uz crkvu Gospe od Zvonika, Split - u konkurenciji za najljepi zvonik, ali je loe renoviran (zapravo sruen, a danas imamo kopiju) - smjeten uz strau Z vrata Dioklecijanove palae - gigantske bifore na gornjim etaama, koje su poput paviljona - lombardijski friz na vrhu zvonik uz crkvu Sv. Marije, Zadar, 12.st. (Koloman)
o KLAUSTRIMA: - ima ih dosta u Dalmaciji, neki su vrlo bogato ukraeni

klaustar samostana Male brae u Dubrovniku, 14.st. - vrlo kasni primjer - najljepi i najpoznatiji romaniki klaustar kod nas - sauvan i natpis graditelja iz Barija klaustar Sv. Petra u umi, blizu Pazina, 12.st. - neobino: dolje renesansni lukovi; gore gusto poredani romaniki srpasti lukovi - ini se da je: donji dio moderniziran u renesansi, a gornji dio ostao isti
o PORTALIMA:

Radovanov portal, Trogir, 13.st. - portal: - jedan od boljih europskih romanikih skulpturalnih portala; lijep zodijaki prikaz - sa strane portala - kipovi Adama i Eve stoje na podnojima u obliku lava i lavice
- luneta - polukruno polje iznad vrata ili prozora - prizori: Roenje Kristovo, Poklonstvo mudraca, iz Novog zavjeta, apostoli, alegorije 12 mjeseci, biljni i ivotinjski ukrasi

- katedrala: - gradnja zapoeta u romanikom stilu u 13.st. - 3brodna bazilika s 3 polukrune apside i predvorjem - ima i gotikih i renesansnih dijelova - zvonik: - gradnja zapoeta u gotikom stilu u 14.st.
o STAMBENOJ ARHITEKTURI: - dosta sauvanih primjera romanikih kua ima: u Splitu, neto u Zadru, Istri, relativno malo u Dubrovniku (jer njegovo vrijeme dolazi tek u gotici i renesansi) +Trogir - brojne kue s originalnim: vratima, prozorima i raznim arhitektonskim ukrasnim dijelovima

romanika kua, Trogir - tzv. duan na koljenu u prizemlju - dio je izlog, dio je ulaz - iznad toga je reprezentativna etaa s biforom
+Pore mala (drvena) kua na dekumanusu

velika palaa Sv. Lovre, blizu Porea sredite s vrlo dobro ouvanim zidovima palaa Kanonika, Porea, 13.st. - jedno od naih najljepih romanikih profanih graevina; lijepo zie, ista arhitektura

- na Balkanu - poznata Raka i njena kola - srpska srednjovjekovna arhitektura sinteza romanike i Bizanta - primjeri: Studenica, Sopoani

-TALIJANSKA ROMANIKA- talijanska romanika karakteristina jasna regionalna podijeljenost, sa specifinim znaajkama arhitekture: *sjever: Venecija, Lombardija *sredinji dio: Toskana *jug: Apulija, Sicilija - postoji i u Rimu, ali je tu jaka kasnoantika tradicija i nema bitnih razlika - Sjeverna Italija bila usko povezana s Njemakom od Karla Velikog pa nadalje - u 1.razdoblju - arhitektura Njemake i Italije je povezana Lombardska arhitektura (od Katalonije do Hrvatske) (lombardska arhitektura - prema nekim tumaenjima je njemaka arhitektura - nije sigurno, ali je utjecaj obostran) - od Toskane prema jugu prostor vezan za mediteransku arhitekturu, ali ima lombardskog utjecaja: sustavno svoenje, alternirajui sistem - Apulija utjee na sjevernu i junu Dalmaciju; spoj utjecaja Bizanta na romaniku - Sicilija i juna Italija specifian sluaj, zbog prijanje prisutnosti Bizanta, zatim Saracena (islama (150.g.)) - Normani osvajaju Siciliju, i kroz nekoliko stoljea koliko su vladali, grade pod utjecajem romanike - bio kraj s mnogo biskupija - svi vladari koji su imali ambicije da obnove veliinu Rima i koji su sebe vidjeli u ulozi nasljednika rimskih careva vladali su sjev. Europom - u Italiji je bilo teko gajiti carske ambicije - zbog: *papinskog autoriteta (i znatnih posjeda zemljinih dobara) *malih kneevina - uvruju se zahvaljujui bogatstvu koje je pritjecalo ili od pomorske trgovine ili od lokalnog obrta - meusobno se natjeu, udruuju se s papom ili s njemakim carem

ROMANIKA VENECIJE - Venecija snaan kulturni centar, povezan s Istokom (trgovina s Istokom je i odrava) - nakon barbarskih i franakih provala, pripala je Bizantu; kroz par stoljea ona je emporij (krajnja toka) Bizanta - kasnije jaa, a Bizant slabi - u 4.kriarskom ratu, kriari osvajaju Zadar za Veneciju - venecijanska arhitektura specifina sinteza u romanici, u talijanskoj literaturi nazvana romanikobizantskom arhitekturom (crkva Sv. Marka) - iz romanike Venecije proizlazi karakteristina arhitektura gotike i renesanse (koja e utjecati na nae dijelove Jadranske obale) - u poetku Venecija nije bila 1 grad, nego podruje niza naselja, npr. Torcello - Torcello sklop graevina rane i zrele romanike - bio je vrlo vaan trgovaki centar, koji je u meuvremenu nestao (grada vie nema), ostalo samo nekoliko kua, bazilika, toranj,... *bazilika ranoromanika *toranj zatvoren gotovo do vrha, a na vrhu otvoren sa sve 4 strane kvadriforama - arhitektura opeke - temeljenje

 crkva Sv. Marka (uz Dudevu palau), Venecija, 2.pol.11.st. (13.st. - proelje) - nije katedrala, ali je glavna crkva u Veneciji - 1.primjer venecijanske romanike graevine; mogla bi se svrstati i u bizantsku arhitekturu, ali su detalji romaniki - izgradnja poela - u 9.st.; pregraena - u 10.st., a dananja crkva - rezultata 3. pregradnje u 11.st. - vidljiv bizantski utjecaj: tlocrt, boni i prednji narteks (2 bona i prednji - ukupno 3), mozaici, kupole, paravani (koji odjeljuju prostor), snani stupci - nose lukove, manji stupovi - nenosivi *kroz stupac koji nosi glavnu kupolu - moe se prolaziti - tlocrt: - grki kri s 5 kupola (kao tlocrt Sv. Apostola u Carigradu) - krakovi se sastoje od po 3 broda, meusobno odvojenih stupovima - kupole: na pandativima (sline bizantskim); tornjii - dodani kasnije - blokovi zia: jaki, nose lukove - mozaici: - poeli ih raditi bizantski majstori, zatim je razvijena domaa venecijanska kola - dematerijalizacija zia bizantski utjecaj - iznutra sve prekriveno mozaikom, osim donje zone - obloena mramorom - mozaik na portalu, iz 13.st. - prikazuje Sv.Marka - proelje: 5 portala (velikih lukova na stupovima), s mramornim ploama i mozaicima

 katedrala Sv. Maria i Donato, Murano (bio je biskupija), 12.st. - 3brodna bazilika s transeptom - od opeke (jer je na movarnom terenu) i kamena - unutranjost: - kolorizam - kombinacija kamena i opeke - poznato iz kasne antike u kontinuitetu od Bizanta - zaelje: - plastino oblikovani kor i apsidalni zavretak (kao u Speyeru) - dolje - slijepe arkade na 2strukim stupovima - gore - otvorene arkade (slijepe galerije) - izmeu - cik-cak ornament u cigli - toranj: samostalan, ralanjen lezenama i s triforom na vrhu

- najvei broj talijanskih crkava ima zvonike, ali ne (kao u Njemakoj i srednjoj Europi) integrirane s tijelom graevine, ve kao slobodnostojee kampanile

katedrala Sv. Fosca (toranj i katedrala), Torcello, 11.st. - bizantski kontinuitet antikog miljenja - nastala u 7.st. (kasnoantika crkva), pregraena oko 1000.g. - kasnoromanika crkva - grki kri - unutranjost: - glavni brod: - produen s 3 apside - centralna kupola na trompama - oktogonalni ophod: otvoreni trijem s izduenim lukovima, kameni stupovi i opeka originalno bukana i bojana - strop: bez polja, otvoreno krovite - proelje: ralanjeno lizenama; donji dio - lukovima i stupovima most Rialto (ponte Rialto), uz Canale Grande, Venecija - karakteristike: otvoreni trijem - povieni lukovi, dublirani stupovi; ploha - dekorirana mramorom; jezgra - od opeke
+venecijanska palaa: - venecijanski tip palae (13.st.): *ekstrovertne - trijemovima irom otvorene prema ulici *mogu se preko Bizanta povezati s rimskim vilama i kasnoantikom arhitekturom - primjer: palaa Fondacio dei Turchi - u gotici e taj oblik biti neto izmijenjen, ali e ostati graevina sa zatvorenim bonim krilima i otvorenom sredinom

- u drugim dijelovima Italije stalno se vode neke borbe, ukljuujui obiteljske, stoga su palae u biti tornjevi (San Gimignano, Tosca), utvrde - kasnije utjee na arhitekturu Dalmacije, posebno Dubrovnika (dok je bio samostalan) - simetrina trodijelnost - u sredinjoj osi: dvorite i srednje krilo jednake irine - nalaze se jedno iza drugog sa strane: ua bona krila - srednje polje - otvoreno, bona polja - zatvorena

mala palaa Ca'da Mosto, Venecija - u bokovima - zatvorena; u sredini - otvoren trijem - obloga: mramorom i nizom reljefa (kao medaljona); romaniki friz na vrhu - zid: od opeke palaa Fondacio dei Turchi, Venecija, 12.-13.st. - sagraena kao rezultat dobrih odnosa s istokom - jasna organizacija unutranjosti i proelja - prizemlje i kat dugaki trijem (prema ulici), izdueni lukovi
ROMANIKA LOMBARDIJE - Lombardija veliko podruje na sjeveru Italije, nazvano po germanskom plemenu Langobardima koji tu upadaju nakon pada Ostrogotske drave i istjeruju Bizant iz Ravenne - najvei grad: Milano; vaana i Verona - teritorij se protee od obronaka Alpa do Pirineja - karakteristike: *toranj - pridodan uz crkvu kao neovisna graevina *lombardijsko proelje vertikalna podjela lizenama *lombardijski friz niz slijepih konzolnih lukova ispod strehe *lombardijski portal baldahin nad vratima kojeg nose kolonete kolonete 2 kamene zvijeri iz ijih lea izrastaju stupovi koji nose luk s baldahinom baldahin zatitni i ukrasni krov iznad oltara, nia, kipova *alternirajui sistem (stup sa dostupcima) *krino-rebrasti svod - lombardijska romanika arhitektura: - raste na rimskoj i ranokranskoj tradiciji - preuzima vodstvo u razvijanju romanikog stila - u vrijeme kad su Normani i Anglo-Normani gradili najranije krino-rebraste svodove, u Milanu i oko njega takoer se eksperimentira: u 9.st. (u doba prve romanike) - razvija se rudimentarni nain svoenja

crkva San Abbondio, Como (kraj Milana), 11.-12.st. (2.pol.11.st.) - 5brodna bazilika - unutranjost: drveni strop - proelje: - vertikalno ralanjeno u 5 polja - odgovara dimenzijama brodova - lombardijski friz - srpasti lukovi ispod krova jasan znak romanike - sjeverni utjecaj (Njemake): *2 tornja prislonjena uz svetite, tj. prezbiterij *ornament oko prozora: vinova loza, heraldike ivotinje, obli uvijeni tapovi, pojasevi od kamena razl. boje
prezbiterij dio crkvenog prostora uz oltar ili iza oltara odreen za sveenstvo i vrenje liturgije

 crkva San Ambrogio (Sv. Ambrozije), Milano, kraj 11.st. (11.-12.st.) - jedan od najznaajnijih primjera lombardske arhitekture - izgraena na mjestu gdje se u 4.st. nalazila kranska crkva - krten Sv. Ambrozije, krunjeni langobardski kraljevi (Teodozije) - samostanska crkva - 3brodna - umjetna bazilika s galerijama - jer nema bazilikalnog osvjetljenja nego galeriju (cijeli prostor je pod 1 krovom) - umjesto galerija, arhitekt je mogao pokuati izgraditi zidove s prozorima ali: *raspon glavnog broda je zadan irinom apside iz 10.st. *u Lombardiji - tipini prostrani interijeri kakve su imale ranokranske bazilike (normanske crkve - visoka i svijetla unutranjost) - glavni brod: - nizak i irok (irina: 15m; visina: gotovo jednaka irini crkve) - iri za 3m od onog u Durhamu; - sastoji se od 4 kvadratna traveja - odvojena snanim poprenim lukovima 4. polje 8merokutni toranj natkriven kupolom dodatno osvjetljenje (dodana kasnije jer glavni brod nema bazilikalnog osvjetljenja, pa otvori lanterne daju potrebno svjetlo) - boni brodovi: - sastoji se od 8 kvadratna traveja - poluuputena kripta (izdignuto svetite) - unutranjost: - alternirajueg sustava - vjerojatno najii primjer kompletno definiranog romanikog alternirajueg sustava
alternirajui sustav (lat. svaki drugi): nejednaka tretiranost stupovan(na svaki drugi stupac se prenosi optereenje cijelog svoda)

- svaki drugi stupac ima pilastar ili polustup - svod: krino-rebrastim

- krino-rebrasti svod - novo; u romanici se javlja oko 1100.g. (odjednom, na 2 razliita mjesta: *Lombardiji, ndiji i Engleskoj) *Norma princip: na presjenicama bavastog svoda postavljaju se rebra ni danas nije poznato jesu li rebra: element forme ili konstruktivni element izmeu postavljenih rebara, prostor svoda se lake ispunjava spoj 2 bavasta svoda moe biti neprecizan, pa se rebrima mogu prekriti

nedostaci - popreni lukovi svoda - definiraju polja (traveje) - dijagonalna rebra: tvore prave polukrugove (u Durhamu i Caenu oni su spljoteni), tako da se svodovi diu na znatno vee visine od poprenih lukova - svaki travej dobiva kupolasti oblik, pa svaki izgleda kao zasebna cjelina

- zapadno proelje: - bono postavljena 2 tornja - prikljuena, ali ne i integrirana u kompoziciju volumena (nisu simetrini izgraeni u razliito vrijeme) - J toranj: iz 10.st. (kao apsida), nii

- vertikalna podijela u 5 polja (pilastrima); - lombardijski friz: *ispod strehe na zabata *u horizontalnoj traci dijeli etae (karakteristian za sjevernu Italiju i Njemaku) - ciglena vanjtina podsjea na geometrijsku jednostavnost crkava u Ravenni (S. Apollinare in Classe i S. Vitale), iako je ovdje ukraenija i monumentalnija - ispred - atrij, okruen trijemom - odreena autonomija proelja reprezentativni karakter koji ne mora odgovarati unutranjosti - istono proelje: 3 apside u irini brodova

 crkva San Zeno, Verona, 11.st. (12.st.?) - samostanska crkva - 3brodna bazilika - unutranjost: - jedan od najljepih ne svoenih primjera - ravan strop - alternirajui sistem stupova - kripta - poluuputena (svetite podignuto - gotiko) - proelje: - vertikalno podijeljeno na 3 polja - odgovara dimenzijama brodova - svako polje (i centralni dio i krila) - lizenama ralanjeno - sve zavrava u ritmu minijaturnih srpastih lukova (lombardijski friz na zabatu ispod strehe) - lombardijski portal - baldahin i 2 lava - iznad - rozeta i slijepe arkade od crvenog mramora na zabatu - raznobojni mramor - kolorizam - slijepe trifore; gotika rozeta - uz crkvu: *kampanil *romaniki klaustar sa stupovima od crvenog mramora

 crkva San Michele, Pavia, 12.st. - 3brodna crkva s transeptom i kupolom nad kriitem - proelje: - lombardijsko proelje - lombardijski friz - centralno polje: portal (bez baldahina), 3 bifore, 3 monofore, krini otvor + 2 rozete - bona polja: portal i bifora
ROMANIKA TOSKANE - Toskana - najvaniji centri: Firenza (glavni centar) i Pisa - za razliku od Lombardije koja je bila snano povezana sa sjeverom, Toskana u cijelom srednjem vijeku ostaje svjesna svog klasinog nasljea - klasino nasljee: vee mjerilo, razumijevanje detalja, (vitice, astragal, akantus) - utjecaj mediteranske arhitekture i Lombardije (svoenje, alternirajui sustav) - jedini element koji upuuje na svjesnu obnovu rimskog stila u toskanskom graditeljstvu: uporaba viebojne mramorne oplate vanjskih zidova crkve - karakteristike: *drveni strop *kupola nad kriitem *bogata dekoracija - Pisa sakralni kompleks: katedrala, krstionica, toranj (kampanil) i samostan +Pisa: - KOMPLEKS izgraen na slobodnom terenu S od grada, ukljuuje: toranj (12.st.), katedralu (11.st.), Z od nje valjkastu krstionicu s kupolom (13.st.) - najambicioznije spomenik toskanske romanike; dokaz bogatstva grada republike Pise nakon pomorske pobjede nad Palermom (1062.g.) - neobino to je smjeten na livadi, razlog tomu je to se grad zbog krize nije irio -kosi toranj (zvonik pizanske katedrale) - projektant - kipar Bonanno Pisano; - nagnuo se zbog slabih temelja jo prije nego je dovren - romaniki - odvojen od katedrale

katedrala u Pisi, 11.st. - utjecala na mediteransku romaniku - tlocrt: - 5brodna bazilika s 3brodnim transeptom latinski kri sa kupolom na trompama nad kriitem (ovalna kupola - sjedi iznad irine glavnog broda i sva 3 broda transepta) - transept (oba kraja) i glavni brod - zavravaju apsidom (polukrunom) - krakovi transepta i sami nalikuju malim bazilikama s vlastitim apsidama

- unutranjost: - via od ranokranske bazilike - galerije + bazilikalno osvjetljenje - zidovi - obloeni mramorom: vodoravne pruge (tamnozelenim mramorom) u kombinaciji sa slijepim galerijama i lukovljem - inkrustacija raznobojnog mramora - ne radi se o mozaiku, ve o plohama raznobojnog mramora - glavni brod i galerije kasetirani drveni strop; boni brodovi krini svod - proelje: - obloeno trakama mramora u crvenoj i bijeloj boji - otvoreni trijemovi na proelju, pilastri sa i bez lukova - utjecaj na Sv. Stoiju (proelje) - prizemlje: arkade na polustupovima (4 slijepe + 3 portala) - gornje 4 etae: otvorene galerije

skripta2 (dodatna 3 primjera): krstionica, Pisa, 12.st. (13.st.) - centralna graevina krunog tlocrta - unutranjost: - sredini prostor - okruuje kolonada stupova; oko koje je ophod - iznad ophoda - galerija otvorena biforama u gornjem dijelu vanjskog zida - proelje: - donja zona romanika; gornja zona gotika - vanjski zid - slino profiliran kao katedrala: polustupovi, slijepe galerije, pilastri - kupola s koninim vrhom zvonik (campanile), Pisa, 12.st. - kruni toranj (promjera 16m) - 4 ulaza - 8 katova - unutranjost: arkade (polukrune) i galerije - gornja galerija je pod kutom - proelje: prizemlje identino prizemlju katedrale groblje, Pisa, 13.st. - dolje - prislonjeni stupovi - 6 etaa otvorenih galerija

+Lucca - najbolje sauvan romaniki grad; ima 6 crkvi

+Firenza: - drugi centar u Toskani, ali s vremenom je postala vodei centar - kasnije nadmaila Pisu u trgovakom i umjetnikom pogledu

crkva San Miniato al Monte, Firenza, 11.st. (11.-12.st.) - samostanska crkva; smjetena izvan Firenze na brijegu - 3brodna bazilika s 1 apsidom - u njoj je razumijevanje Antike prisutno u tolikoj mjeri da gotovo govorimo o protoromanici - razumijevanje antike arhitekture: proporcije, detalji (nisu romaniki), polustupovi s lukovima ralanjuju proelje, pilastri kanelirani - unutranjost: *tipino za romaniku: - popreni lukovi - dijele strop na polja - alternirajui sustav stupova i stupaca izmeu 2 stupca se nalaze 2 stupa - drveno krovite, vidljiva konstrukcija - nalijee na tanak zid (nema svoda) - kompozitni kapiteli - poluetana kripta - inkrustacija zelenog i bijelog mramora (dekorativni, ali i logini oblik) - iznutra oslikana - proelje: - zatvoreni bazilikalni presjek - 5 slijepih arkada na polustupovima (3 portala); vijenac; mozaikalne ploe; vijenac

- inkrustacija zelenog i bijelog mramora, plonost obrade

skripta2 (dodatni primjer): krstionica Sv. Ivana (S. Giovanni), Firenza, 11.-12.st. - najvee dostignue toskanske romanike - 8merokutna graevina s kupolom (u obliku samostanskog svoda) - unutranjost: slojeviti zid serija nia, svaka od 2 pilastra koji uokviruju 2 stupa (korintski kapiteli) - proelje: - vrata - na svakoj 2. stranici 8merokuta; - svaku od 8 ploha ralanjena u 2 glavne etae sa po 3 polja (1.etaa: *u prizemlju - pilastri nose vijenac; *na pilastrima - kapiteli koji nose polukrune lukove; *glavni vijenac; 2.etaa: *visoka atika s plitkim pilastrima) - obloeno mramorom: zeleno-bijela mramorna oplata strogo geometrijska; - slijepe arkade klasinih proporcija
atika pojas zida iznad glavnog vijenca (esto s natpisima, skulpturama)

*slian tretman Danteovog baptisterija: - 8kutnog tlocrta s kupolom - dekoriran mnogim klasinim elementima: kapiteli, pilastri, vijenci, frizovi,...

ROMANIKA APULIJE - Apulija pokrajina na jugu Italije; - utjee na sjevernu i junu Dalmaciju (Dubrovnik i otoke) - velika slinost s Dalmacijom, npr.: uporaba kamena (ali se koristi i opeka) - glavni centar - Bari (luka) - spoj utjecaja Bizanta na romaniku - sklop bazilike i crkve normanskog tipa

crkva Sv. Nikole, Bari, 11.st. (11.-12.st.) - Bari - vano hodoasniko mjesto; Sv. Nikola - zatitnik pomoraca - najznaajniji spomenik romanike u Apuliji - jedna od 1. romanikih graevina koje su Normani podigli u junoj Italiji - benediktinska crkva - 3brodna bazilika s 3 apside u zidu, s galerijama + bazilikalno osvjetljenje - unutranjost: - galerije otvorene triforama + bazilikalno osvjetljenje - glavni brod: nije svoena - transept: gotovo jedinstven prostor, s velikom glavnom apsidom - ciborij nad oltarem - proelje: - vertikalna razdioba - 3 portala: glavni portal - s baldahinom, monofore i bifore, lombardijski friz - jednostavna obrada, bez puno dekoracije - vidljivo kameno zie - prozor: razvija se kontrast jednog bogato ukraenog elementa sa golom plohom - zaelje: - glavni prozor - bogato dekoriran - svetite - ima gotovo oblik palae - vano: *vidljivo kameno zie (tradicija) *jednostavna obrada bez puno dekoracije (prozori - monofore ili bifore) *2 integrirana tornja (malo izboena van) na proelju *vrlo jak, izraen 1brodni transept - u visini glavnog broda

 katedrala, Trani (blizu Barija), Apulija, 11.st. (11.-12.st.) - slini tretman zia kao u Bariju: - zid: gol, gladak, fino izraen, - prozor: bogato ukraen - vanjtina: isti volumeni - prizma, valjci (ista geometrizacija) - 3brodna s 3 apside i transeptom - unutranjost: - ravan strop nad glavnom laom - donja crkava poput kripte - gornja crkva bazilika s galerijama - glavni brod: s triforama - stupovi: podvueni - transept: odvojen lukovima od brodova - proelje: - 3 portala, slijepe arkade - 3 prozora srednji dekoriran - rozete - toranj prikljuen stoji nad prolazom

+katedrale u: Troii (Troia), Ruvu (Ruvo), Bitontu imaju slian karakter

katedrala u Molfetti - izdueni prostor natkriven s 3 kupole - svjetlost

- 2 tornja, integrirana u proelju

ROMANIKA SICILIJE - sinteza civilizacija: Bizanta, islama (Saracena), Normana

palatinska kapela, Palermo, 12.st. - 3brodna bazilika - unutranjost: - kupola na trompama - romaniki oblici - ispod kupole - latinski natpisi - niski korintski stupovi - islamski elementi dekoracije: *strop - (islamski uvoz) stalaktiti *iljasti luk - obloga mozaikom (Bizant) - obrada zida (normanska) crkva San Cataldo, Palermo, 12.st. - 3brodna sa 3 kupole (bizantski utjecaj) iznad sredinjeg longitudinalnog prostora - unutranjost: - ista romanika: stupovi, kapiteli; goli, snani zidovi - s elementima islamskog utjecaja - klaustar: vrlo slikovit - toranj: romaniki

katedrala, Cefalu, Sicilija, 12.st. - romanika bazilika - iljasti isprepleteni lukovi (islam), isti romaniki friz

 katedrala, Monreale, Sicilija - ima sline karakteristike kao ona u Cefaluu; kompletno prekrivena mozaikom
o KLAUSTRIMA: - klaustar dvorite ili ee vrt okruen trijemom sa stupovima - centar organizacije samostana; obino naslonjen na junu stranu crkve

benediktinski klaustar, Monreale, Sicilija, dovren oko 1200.g. - meu najljepim klaustrima kasne romanike - poznat po raskonim ukrasima (najvie ih je arapskog podrijetla) - klaustar: - 2struki stupovi nose iljaste lukove - svaki drugi par razliito obraen - na uglovima - 4 stupa - kapiteli: prikazi iz Biblije klaustar u Lateranu - takoer romaniki
o TORNJEVIMA: - 2 tipa: *1.tip: postepeno otvaranje prema gore (monofore kvadrifore)

toranj iz opatije Sta Maria, Pomposa, 11.st. 9 etaa toranj crkve Sta Maria del Cosmetin toranj crkve S. Giovani e Paolo
*2.tip: skroz zatvoren do vrha, a onda se naglo otvara

zvonik u Torcellu originalni je pao, sada je tamo faksimil zvonik u Ravenni kruni; uz San Apollinare in Classe zvonik u Pisi izuzetno rijedak primjer; u kontekstu crkve

toranj iz opatije Sta Maria, Pomposa

San Gimignano, Toskana

o STAMBENOJ OBRAMBENOJ ARHITEKTURI: - obiteljski plemiki tornjevi nastaju jer su obitelji esto meusobno ratovale

- u Firenzi - bilo moda 100tinjak tornjeva - tornjeva nije bilo samo po Italiji, ve i u Bavarskoj, Pragu,...

San Gimignano, Toskana, 13.st.

-FRANCUSKA ROMANIKA- arhitekturu francuske romanike moemo podijeliti na (regionalne kole) - prema karakteru: *sjever: Normandija, posebno bitna regija oko Pariza *centralni dio: Burgundija, Overnja, Akvitanija *jug: Languedoc, Provance arhitektura sjevera Francuske: - katakteristike: *bez skulpture, gotovo asketska, *bez rimskog utjecaja (za razliku od juga) *bavasti svod - trai masivni zid (nema prozora) - svodi GLAVNI BROD polubavasti svod - javlja se ponekad - preuzima optereenja - svodi BONE BRODOVE *racionalna tektonika - zanimljivost: velika sinteza gotike u skulpturi arhitekture dogaa se na sjeveru, a pod utjecajem juga - proirenje apsidalnog dijela: 1) ravni krov + apsidalna kapela 2) kapela uz transept 3) deambulatorij + apsidiole (najee) arhitektura Provanse (jug) - katakteristike: *skulpturalna dekoracija integrirana s arhitekturom (vrlo klasina) *tipologija arhitekture nije posebno zanimljiva

BURGUNDIJA - karakteristike: *samostanska arhitektura *iljasti bavasti svod, triforij, pilastri *dekorativni trijemovi i narteksi integrirana skulptura

crkva Sv. Philiberta, Tournus, Burgundija, 10.-12.st. - za razliku od Njemake ovdje je naglaena visina, a ne masa - rana romanika - 3brodna bazilika s transeptom - unutranjost:
- u Francuskoj veina crkava svoena - bavasti svod vrlo esto rjeenje - nedostaci: dosta optereuje vanjski zid, koji zbog toga mora biti vrst i jak - osvjetljenje teko provedivo u jakom zidu u vidu bazilikalnog osvjetljenja u gornjoj zoni (ostaviti prozore u zidu znailo bi oslabiti zid osmiljeno specijalno rjeenje u crkvi Sv. Philberta)

- osvjetljenje osmiljeno specijalno rjeenje: popreni zidovi (poput dijafragmi) i lukovi (koji nose zid i stabiliziraju ga) su baza za bavaste svodove poprene na glavnu osovinu glavnog broda - tako se u svakom polju pojavljuje svod koji omoguava bazilikalno osvjetljenje u zidu bonih brodova - deambulatorij: vie nego prije se otvara prema oltaru, s radijalno postavljenim kapelama
deambulatorij nastavak produljenog kora; - ophod oko apside (produljenje pokrajnje lae) - svrha: vezana uz procesije, omoguava obilaenje oko oltara

- toranj nad kriitem: visokoromaniki - proelje: - zapadni dio: - ulaz naglaen s 2 tornja - Westwerk s kapelom u unutranjosti - iz 11.st. - zie - dosta grubo; slino predromanikim i romanikim kod nas - ralanjeno: lizenama, viseim arkadama, nizom lukova na konzolama

tip crkve: zapadu - zabat i ulazno proelje a istoku - apsida s ophodom (za hodoasnike) - ispod - kripta, takoer s ophodom

- francuski *na *n

 opatija u Clunyju, Burgundija, 11.-12.st. - hodoasnika crkva (hodoaa iz Clunyja u Santiago de Compostelu) - jedan od najveih, najmonumentalnijih spomenika romanike u Francuskoj - postoji grafika rekonstrukcija Cluny 3 (3.faze); danas ouvani samo fragmenti kompleksa - 3.faza: - najmonumentalnija i najvanija; - sruen u francuskoj revoluciji - model francuske romanike crkve - ima utjecaj diljem Francuske - 5brodna bazilika s 2 transepta - kolosalnih dimenzija (30m- i 150m-v odnos proporcija -1:2,9 - isti kao u Reimsu); - hijerarhijska kompozicija masa koja kulminira u tornju nad veim transeptom (romanika): proelje s 2 tornja (kod ulaza); narteks (dugako predvorje crkve); 5brodno tijelo crkve; 2 transepta; 2 kriita; 4 tornja (po 2 - iznad kriita i po 2 bona - nad 1.transeptom); deambulatorij + radijalne kapele; sporedne apside - unutranjost: - snani stupci, pilastri - vertikalitet prostora (to, dakle nije samo gotiko obiljeje) - bazilikalno osvjetljenje: visoko gore, u glavnom brodu (malo svjetla) - gotiki elementi: *svod: - glavni brod - iljasti bavasti, ojaanim pojasnicama; - boni brodovi - krini *kapiteli s anelima
pojasnice poprena rebra koja spajaju stupove

- panja: iljasti luk, ali to ovdje nije znak gotike

iljasti luk - romaniki element, javlja se u nekim primjerima u Burgundiji

- mnoge kasnije freske su raene pod utjecajem Clunya - slinog karaktera, ali manje su: crkva Sv. Martina u Toursu i crkva Sv. Martiala u Limogesu (znaajna hodoaa) crkva St. Lasare, Autun (itaj Uten), 12.st. - gradnju zapoeo biskup iz Clunyja, Etienne de Bage; posveena 1132.g. - znaajan primjer burgundske romanike arhitekture - primjeuju se elementi prisutni u Burgundiji: klasini elementi, pilastri (dosta iroki), iljasti lukovi, vertikalitet (gotika) - 3brodna crkva - tipina romanika crkva: jednostavnost, monumentalnost, prostranost - unutranjost: - pojava triforija
triforij tanka zona nad bonim brodovima koji nemaju galeriju - slijepi lukovi (nazvani triforium, jer esto imaju po 3 otvora) - to je mrana zona koja odgovara krovu bonih brodova; iznad je bazilikalno osvjetljenje

- pilastri: spojeni, iroki, kompleksni, kanelirani (antika tradicija) - iljasti lukovi: - na zidu glavne lae (zid vieslojan) - primjena - omoguila 3katnu konstrukciju - radi sklada - upotrebljen i na lukovima glavnog broda, gdje njegova potpora nije potrebna
(iljasti luk - dolazi u Francusku vjerojatno iz islamske arhitekture - funkcioniranje: iskljuivanjem sredinjeg dijela krunog luka (koji najvie podlijee sili tei), preostala 2 dijela uvruju meusobno jedan drugi

- proizvodi manji pritisak prema van, nego polukruni luk - pa se gradi to otrije, a zidovi se mogu perforirati - omoguuje gotikim crkvama veliku visinu)

crkva Sv. Magdalene, Vezelay, 11.-13.st. - hodoasnika klinijevska crkva - primjer sinteze arhitekture i skulpture u romanici (bitno za centralnu i junu Francusku) - skulptura u romanici dio zia - uvijek podreena arhitekturi i fiziki i kompozicijski - pojavljuje se na kljunim arh. mjestima: na portalima; u Francuskoj vrlo esto i na kapitelima - unutranjost: - klasini detalji iznad arkada: vijenac, puni zid, pa prozor - svod: - vrlo visok (2etani zidovi - zid+prozori) - krini u sva 3 broda - kor: gotiki - proelje: - dobar primjer sinteze arhitekture i skulpture na portalu: *portal: - irok, pa je greda pridrana stupom u sredini - dolje - greda - okolo - zidani luk; - u sredini - luneta (stepenasto ulazi u zid) sa glavnim sadrajem skulpture (sadraj - najee: Krist, Posljednji sud,..., neto to izaziva strahopotovanje

vjernika)
luneta polukruni element

AUVERGNE (itaj Overnja) - centralna pokrajina Francuske, zapadno od Burgundije; specifina po brdovitom kraju i vulkanskim stijenama* *specifina ljubiasta boja i oblik kamena rabi se kao graevni materijal; odraava se na dekoraciji vanjtine - najraniji francuski romaniki stil povezan sa karolinkom arhitekturom - karakteristike crkava (opet): *glavni brod - bavasti svod s pojasnicama; *boni brodovi - polubavasti svod, koji slui kao uporite; *toranj nad kriem; transept; apside; deambulatorij s radijalnim kapelama (apsidiole esto i na transeptima) - razlika - samo u: detaljima, obradi, dekoraciji - specifinost pokrajine: izlomljenost transepta - srednji dio transepta malo uzdignut, zatim dolazi toranj iznad

crkva Notre-Dame-du-Port, Clermont-Ferrand, 12.st. - tipina samostanska crkva u urbanoj sredini - dvoranska crkva s galerijama
dvoranska crkva srednji brod nema vlastite prozore, svjetlo dolazi prigueno kroz galerije i bone brodove

- 3brodna s transeptom - kompozicija: - toranj nad kriitem (prijelaz trompama) - transpet: srednji dio povien; uzdu po 1 apsidiola - apsida, deambulatorij, 4 radijalne kapele - kontrast grubog kamena i finog klesanca crkva S. Austremoine, Issoire - specifinost pokrajine: izlomljenost transepta - srednji dio transepta malo uzdignut, zatim dolazi toranj iznad crkva, Neveur crkva St. Foy, Conques, Auvergne, 11.-12.st. - manja tipina francuska romanika crkva - visoka romanika - specifina francuska kompozicija masa: na istonoj strani - svetite (primjer Clunya) - 3brodna s 3brodnim transeptom, krinog oblika - unutranjost: *glavni brod bavasti svod s pojasnicama; *boni brodovi krini svod; iznad su galerije - otvorene biforama na glavni brod - apsidalni kor s deambulatorijem (nadsvoen kalotom) + 3 radijalno postavljene apsidiole kalota vrak kugle - 2 apside izlaze iz zida transepta, 2 apside su uklopljene u zid transepta - fino klesano zie - plasticitet - ostvaren niama, stupovima - toranj: *8merokutni nad kriitem (na trompama - trompama se prelazi s kvadrata na 8merokut gdje se potom die toranj); *2 na proelju (iz 19.st.)

 crkva St. Sernin, Toulouse, Auvergne, 11.-13.st.

- Toulouse bio jedan od najveih francuskih gradova; - metropola romanike umjetnosti Languedoca (pokrajina na jugozapadu Francuske, povezana s Auvergneom)

- hodoasnika crkva
hodoasnika crkva naziv za crkve koje su izgraene du cesta koje vode do glavnog mjesta hodoaa u sjevernoistonoj panjolskoj - Santiago de Compostele

- jedna od najljepih romanikih graevina uope - 5brodna crkva; monumentalno ograeni 3brodni transept; ogromni gotiki toranj nad kriitem - unutranjost: - osvjetljenje: svjetlo ulazi samo kroz galerije i bone brodove (nema bazilikalnog osvjetljenja) - vrlo mrana - svod: *glavni brod kontinuirani bavasti s pojasnicama (podjela na traveje); *boni brodovi krini svod, galerije iznad (graeni nad kvadratima - koji predstavljaju modul za ostale dimenzije: *glavni i boni brod - sastoje od: 2 i 1 takvih jedinica, *kriite i tornjevi uz proelje - sastoje od: 4 takvih jedinica) - transept: ima apsidiole - apsidalni dio: - s deambulatorijem i apsidiolama - deambulatorij: sad podignut i povezan s glavnim i bonim brodom, te okruen s nizom apsidalnih kapela koje se zrakasto ire od apside i nastavljaju du istone strane transepta (apsida, deambulatorij i kapele tvore hodoasniki kor)
(deambulatorij - razvija se u vezi s pojavom kripti u ranijim crkvama, kao to je Sv. Michael u Hildesheimu)

- kor i deambulatorij - ukraavaju mramorne skulpturalne ploe - proelje: slijepe arkade, uvueni prozori, polikromna igra boja bijelog kamena i crvene opeke lokalna karakteristika - eksterijer: - toranj nad kriitem: - gotiki - vii nego je bilo predvieno prvotnim nacrtom - 8merokutan - tornjevi na proelju: planirano 2, ali nikada nisu dovrena i ostala su krnja


PROVANSA - pokrajina na samom jugu Francuske - razina kulture - dosta visoka (ovdje nastaje trubadurska poezija) - karakteristian kontinuitet antike, a toga nema ni na sjeveru ni u Njemakoj - najjae romanizirana, tj. najdue je bila pod upravom Rima - niz rimskih spomenika (amfiteatri u Nimesu i Arlesu, teatar u Orangeu, hram u Nimesu) - karakteristike: *klasinost proelja skulptura i arhitektura portala - sadrava puno skulpturalnih elemenata i detalja vrlo klasinih oblika *bavasti svod s polukrunim poprenim (transverzalnim) rebrima

crkva St. Trophime, Arles, 12.st. - 3brodna s transeptom - unutranjost: - svod: iljasti bavasti (kao u Burgundiji) - proelje: - portal: - tipian: stup u sredini, greda i luneta iznad (s likom Krista) - snaan dojam plastinosti - ostvaren skulpturama koje su gotovo pune - klaustar: 3x po 2 stupa, povezani polukrunim lukovima, pa dolazi masivni stub;

ophod: bavasti svod - antiki utjecaj: korintski kapitel, rimski timpanon crkva, St. Gilles-du-Gard (blizu Arlesa), 12.st.
- St. Gilles-du-Gard bogati samostan, sruen za vrijeme francuske revolucije; ostala samo zona portala

- 3brodna crkva - unutranjost: *glavni brod izrazito irok *boni brodovi uski (imaju ulogu kontrafora, omoguavaju irinu srednjem brodu); prilino nizak prostor - svod: krino-rebrasti (kripta) - proelje: - sauvan donji dio - zona portala - 3 portala (luk podsjea na slavoluk - utjecaj antike) sa kaneliranim pilastrima

zapadno proelje

AKVITANIJA - podruje oko Bordeauxa, zapadno od Auvergne; po karakteru bliska jugu - katakteristike: *stoasti zavreci tornjeva *golo zie *pokrov zida kamenom *skulptura: prisutna - specifinost pokrajine: kupola - nije nad kriitem, ve 1 ili vie kupola pokriva longitudinalni prostor (bizantski karakter)

Sovillac - bazilika s 3 kupole - jedna do druge, formiraju prostor iznad lae crkva Notre-Dame-la-Grande (Bogorodiina crkva, crkva Velike Gospe), Poitiers (itaj Poatje), 12.st. - 3brodna s apsidalni zavretkom + 3 apsidiole

- unutranjost: presjek stupnjevan: *glavni brod - bavasti svod s pojasnicama (popreni pojasni likovi); *boni brodovi (uski) - krini svodovi, imaju nia uporita *potezi zida: iznad nosaa i ispod donjeg ruba krova slue kao: *protutea potisku svodova i *uporita krovitu - proelje: - bogato oblikovano: lukovima, plastikom, skulpturom (krupni sjedei i stojei likovi) - 3 portala (2 sporedna su slijepa) - duboko uvueni i uokvireni nizom lukova koji poivaju na niskim stupovima - tornjii: - sastavljeni od vie svenja stupia poveava se dojam visine - stoaste (eeraste) kape - skoro iste visine kao sredite zabat (zabat se izdie iznad visine krova crkve) - specifinost akvitanske arhitekture: *uglovni kameni - formirani na gotovo antiki nain; *skulptura - ne pojavljuje se samo na portalu i kapitelima, ve po cijelom proelju
zapadno proelje

crkva St. Front, Perigueux, 12.st.

- radikalno restaurirana (i unutranjost) u 19.st. - grki kri sa 5 kupola - unutranjost: - kupole: *relativno plitke, (na pandativima) na stupovima kroz koje se moe prolaziti *imaju lanterne - snaan 3D zid, vrlo malo otvora, zidani stupci naglaenih bridova - tornjevi: na uglovima krakova kria, stoaste kape, pokrov zida - kamenom (eerast) - moe se usporediti s crkvom Sv. Marka u Veneciji i crkvom Sv. Apostola u Carigradu * crkva Sv. Marka u Veneciji vrstoa zida negirana mozaicima (direktno iz tradicije Bizanta); * ovdje plohe formiraju volumene zia i prostor izmeu (ista, snana romanika) - dakle, tlocrti su slini, ali je interpretacija prostora totalno drugaija
je izmiljeno dosta tornjia na prikazu

NORMANDIJA (sjeverozapad) - u 9. i 10.st. - Normani (pleme po kojem pokrajina dobiva ime) haraju Europom; naseljavaju se u Irskoj, Engleskoj, na sjeveru Francuske - Vilim Osvaja normanski vojvoda - panja: arhitektura Normandije potpuno je srodna arhitekturi engleske gotike - karakteristike: *racionalna i promiljena arhitektura *apstraktni geometrijski oblici bez skulptura *alternirajui sistem utjecaj Lombardije *6dijelo svoenje *sloeni stupci *proelje s 2 tornja - Caen (2 velika samostana s pripadajuim crkvama) 2 opatije: St. Etienne (muka) i St. Trinite (enska) - obje opatije sagradili Vilim Osvaja i njegova supruga Matilda kao pokoru (jer su u daljnjem krvnom srodstvu)

crkva St. Etienne (sv. Stjepan) (Abbaye aux Hommes = muka opatija), Caen, 11.st. - 3brodna sa 2brodnim transeptom i 5brodnim korom - unutranjost: - 2 romanike faze: 1.faza ravni drveni strop 2.faza krino-rebrasti svod iz 11.st. (kad se rebra pojavljuju u Lombardiji i Engleskoj) - svod: *glavni brod 6dijelni (sekstapartni) - napredak u konstruktivnom smislu, toka u kojoj se romanika pretae u ranu gotiku - kvadratini odjeljci krino-rebrastom svodu u obliku X, ovdje se doda popreno rebro u sredini - izvorno projektiran s: galerijama + bazilikalnim osvjetljenjem, te drvenim stropom (*boni brodovi dolje - 4djelni, gore - polubavasti) - kor: gotiki; 13.st. apsida, 2struki deambulatorij, apsidiole - romanika - do TRANSEPTA - proelje: - snanim kontraforima - ralanjeno u 3 vertikalna polja; 2 monumentalna tornja (sjeti se juga Italije, Sicilije) (kontrafori preuzimaju i optereenje tornjeva) - prozori u 2 kata (strane - po 1 monofora; sredina - 3 monofore) - vrlo malo ukraeno, hladano i suzdrano, gotovo asketsko (u potpunoj suprotnosti od crkve Notre-Dame-la-Grande u Poitiesu) - romaniko s gotikim dodacima - tornjevi: gotike kape - arhitektura - konstruktivno vrlo apstraktna, bez skulpture, racionalna

 crkva St. Trinite (sv. Trojstvo) (Abbaye aux Dames = enska opatija), Caen, 11.st.

- 3brodna sa transeptom - graena u 2 faze: 1.faza ravni strop 2.faza 6dijelni krino-rebrasti svod - unutranjost: - sistem slian (kao u St. Etiennu), ali s malo drugaijim pristupom - iznad bonih (nadsvoenih) brodova nema galerije ve triforije
bez otvora triforij vrlo plitki prostor s lukovima, moe biti u debljini zida - to je mrana zona (nalazi se nad svodovima bonih brodova, umjesto galerije); trifora 3djelni prozor

- kor: romaniki (kod St. Etienna gotiki) - proelje: stabilizirano snanim kontraforima; 3 portala; vrlo debeli zid - karakteristika romanikog sjevera: cik-cak rebra iznad prozora
- usporedba: St. Etienne i St. Trinite: * prva ima gotiki kor, druga ima romaniki kor * neke razlike u rjeenju svetita i deambulatorija - predstavljaju 2 tipa normanske romanike: s galerijama i triforijem ta 2 tipa e se integrirati u ranoj gotici

+crkva u Jumiegesu, po.11.st. - nije osobito vana - velika opatija - proelje: izgleda kao ranoromaniko (Westwerk)
-ROMANIKA U PANJOLSKOJ-

katedrala, Santiago de Compostela, 11.-13.st. - hodoasnika crkva - tada jedina romanika graevina u panjolskoj s deambulatorijem i radijalnim kapelama; - kasnije dodani barokni elementi, ipak sauvana kompletna romanika jezgra - modificirana junofrancuska romanika: krov ploniji; triforij kao prozor; vizigotski potkovasti luk - 3brodna s 3brodnim transeptom - unutranjost: *glavni brod - bavasti svod s pojasnicama; *boni brodovi - krini svodovi; iznad su galerije (slabo osvjetljenje); *logika ralamba pilastra sa polustupovima - kupola: iznad kriita, na trompima, s lanternom - transept: naglaen uzdunim apsidiolama

- imala 9 zvonika

-ROMANIKA U ENGLESKOJ- karakteristike: *slina normandijskoj arhitekturi, ali masivnija *bez dekoracije *strop: drveni *nema apsida izvana *toranj nad kriitem

katedrala, Durham, sjever Engleske, 11.-12.st. - jedan od najdramatinijih primjera: nalazi se na zavoju rijeke, na uzvisini (litici) i dominira krajolikom - meu najveim crkvama srednjovjekovne Europe - 3brodna sa 2brodnim transeptom - najveim dijelom romanika, s gotikim elementima - unutranjost: - glavni brod: - za 1/3 iri od onog u St. Serninu; ukupna duina oko 135m - svod: - pojavljuje se eksperimentalni svod (koji nee imati daljnjih utjecaja), tzv. septapartitni svod (sedmodijelni rebrasti svod) - najraniji primjer sustavne primjene krino-rebrastog svoda nad 3katnim brodom (izraziti napredak u odnosu na rjeenje u Autunu) - pravokutni odjeljci - izmeu svenjastih stupova u glavnom brodu - 2x dui od odjeljaka u bonim brodovima - meusobno odvojeni snanim poprenim lukovima (pojasnicama), koje se javlju izmeu svakog 2. stupa glavnog broda - par ukrtenih rebara dijele svod na 7 dijelova (umjesto uobiajenih 4) (svaki prostor meu stupovima presijecaju 2 poprena bavasta svoda ovalnog oblika

- nastaje par krinih svodova koji dijele pravokutni odjeljek na 7 djela) - rebra - potrebna da bi se dobio vrst kostur za krini svod (da bi se zakrivljene povrine meu njima mogle ispuniti kamenom graom minimalne debljine) - iljasta - vanjski potisak i teina itavog svoda djeluju na 6 toaka na razini galerije - stupovi: variraju u veliini - izmjenjuju se tanji kruni (s 8merokutnim kapitelima) i snani snopasti stupovi (sastavljeni od svenja okruglih stupia i pilastara priljubljenih uz etvrtasti centralni stup) - svojevrsni alternirajui sistem - zapravo gigantske zidane mase u obliku stupova - boni brodovi: - kvadratini odjeljci - natkrivenih krino-rebrastim svodom - imaju galerije sa zidovima, koji slue kao kontrafori (pojaanja za stabilizaciju svoda) + bazilikalno osvjetljenje kontrafori - pojaanja za stabilizaciju svoda - popreni lukovi na kriitu: polukruni - apsida: 1 polukruna i 2 potkovaste - dekoracija interijera: apstraktna, nalikuje na obradu drveta a ne kamena - eksterijer: - toranj: nad kriitem + 2 na proelju - gotiki prozor

CISTERCITSKI SAMOSTANI - cistercitski red - osnovan u 11.st. (Robert iz Molesmea) - vrhunac doivljava u 12.st., pod sv.Bernardom iz Clervauxa (jedan od najznaajnijih srednjovjekovnih svetaca) - ideja: povratak izvronim naelima benediktinaca: red, principi, zakoni - povlae se iz svijeta, ne govore (zavjet utnje) - samostani: - smjeteni u zabaenim krajevima (tako potiu obraivanje zemljita i kolonizaciju); - jako dobro organizirani (vlastita tipologija); imaju utjecaj na planiranje arhitekture i gradova *primjeri: Fonteneque, Cyrano de Bergerac

samostan Fonteneque (itaj Fontene), 12.st. - arhitektura: - vrlo jednostavna - primjena skulpture i zvonika - zabranjena (kako ne bi izazvali divljenje kod redovnika) - upotrebljavanje nekih gotikih elemenata (popreni iljasti lukovi), ali to jo ipak nije gotika

 nije ni romanika ni gotika ve neka prijelazna arhitektura (samostani se ire Europom i tako pomau irenju iljastog luka - jednog od elemenata gotike) - samostan - organiziran oko klaustra, s nizom gospodarskih zgrada, zajednikim spavaonicama i blagovaonicom samostanska crkva u Topuskom - cistercitska; ouvan samo iljasti luk