D ZACHODNI PRZEGLA 2007, nr 1

ADAM SZYMANIAK Adam Szymaniak Poznan

HISTORIA I (NIE)PAMIE C
BIE ROZLICZENIA DYKTATURY W CHILE O PRO
c Historia i (nie)pamie

Niezwykle trudno znalez c odpowiednie sowa, by opowiedziec o dramacie chilijskiej dyktatury i pro bach jej rozliczenia. Kaz da pro ba zrozumienia napotyka na ce w Polsce od dziesie cioleci przekamania na poziomie je zyka. funkcjonuja Z jednej strony szacunek dla dokonan Pinocheta (Woek), z drugiej najbardziej cze s brutalna prawicowa dyktatura XX wieku (Trybuna) wynikaja ciowo z tego zykowego 1. W latach 70. propaganda PRL-u stawiaa dyktatora zakamania je dzie z reakcyjnymi siami imperializmu (nazywaja c tak jednoczes w jednym rze nie AK) i siami prawicy spoecznej (Kos cio ) 2. Wypowiadane sowa wpaday je zykowa : zwracaja cy uwage na represje junty otrzymywali automatycznie w siatke cy o sabos miano zwolennika komunizmu; mo wia ciach ekipy Allende i penetracji obron Chile przez suz by kuban skie stawali sie cami metod stosowanych przez . Tworzenie takiego kontekstu je zykowego prowadzio nieuchronnie do dyktature podwaz ania przez wielu Polako w prawdy o zbrodniach dokonywanych w Chile sympatie dla generaa walcza cego skutecznie z komunizi wzbudzao autentyczna na dzisiejsza percepcje mem. Historyczno-semantyczne uwarunkowania rzutuja , z chilijskiego dramatu i powoduja e stosunek do zamachu i osoby generaa do Pinocheta okres lany jest poprzez pryzmat ideologii i pogla w politycznych.
1 Lewicowa propaganda okres laa Pinocheta mianem najbardziej brutalnego dyktatora po kuli proces hagiografii Allende, kto zachodniej. Jednoczes nie dokonywa sie rego waz nym elementem byy relacje o jego rzekomo bohaterskiej s mierci w bezpos redniej wymianie ognia z z odakami Pinocheta (zob. Perspektywy 14 IX 1973). Wedug naocznych s wiadko w i opinii lekarzy, Allende nie z y juz c sobie w gowe z pistoletu podarowanego przed nadejs ciem z onierzy popeni samobo jstwo, strzelaja przez Fidela Castro (zob. W. Klewiec, Proces pokazowy. Oskarz ony Augusto Pinochet, Warszawa 2001, wersje s s. 62). Dopiero w latach 90. chilijscy socjalis ci potwierdzili samobo jcza mierci Allende. Na amach Analisis Francisco Martoreel bez skrupuo w przyzna, iz mit bohaterskiej s mierci Allende by (zob. potrzebny w czasie dyktatury Pinocheta, a teraz [lata 90.] moz na juz powiedziec prawde R. Konik, Czarna legenda generaa, Warszawa 2004, s. 16). 2 c z honorami Hortensje Allende, wdowe po prezydencie Chile, Edward Gierek, przyjmuja nazizmu, kto z Ludowa . stwierdzi, z e terror Pinocheta jest kontynuacja ry tak cie ko dos wiadczy Polske Zob. R. Koni k, op. cit., s. 19.

7*

100

Adam Szymaniak

Prezentowany esej dotyczy najnowszej historii Chile. Stanowi jednoczes nie odpowiedzi na pytanie o sposo pro be b rozliczania autorytarnej przeszos ci. Czy pokojowego przejs w imie cia transformacyjnego i pojednania nalez y zapomniec o traumie przeszos ci? Czy zgoda narodu i opozycji na zapomnienie bya rzeczywis cie swobodna i suwerenna? Jakie konsekwencje dla przyszos ci moz e miec c zapomnienie? Jak zamkna przeszos c , jes li winny nie chce wyznac grzecho w? To zanie przesa dzi o jakos fundamentalne dylematy, kto rych rozwia ci chilijskiego dziemy postrzegac przejs cia transformacyjnego. Zadecyduje o tym, czy be je w kategoriach rozliczenia przeszos ci i uniwersalizmu praw czowieka czy tez ci. poprzez pryzmat immunitetu i historii niepamie
I

junte : nie by to New York Times w 1974 r. tak charakteryzowa chilijska jeden z wielu puczo w wojskowych, tak charakterystycznych dla Ameryki acin s znacznie kiej, lecz bezlitosny ruch, kto ry zdruzgota instytucje narodowe z sia ca niz bardziej niszcza kto rakolwiek inna dyktatura we wspo czesnej historii Ameryki acin skiej 3. Junta wprowadzia stan wojenny w caym kraju, ogosia zanie parlamentu, delegalizacje wszystkich partii zawieszenie konstytucji, rozwia cych w skad Unidad Popular i zawieszenie pozostaych a cznie wchodza demokracja . Rozwia zano zwia zki zawodowe, prase i radio z chrzes cijan ska poddano s cisej cenzurze wojskowej. W grudniu 1973 r. utworzono Pan stwowy z Sekretariat Wykonawczy dla Wie nio w (Secretaria Ejecutira Nacional de ziennymi Detenidas SENDET). Do jego zadan nalez a nadzo r nad placo wkami wie i miejscami internowania. Dyrekcja Wywiadu (Direccion Nacional de Inteligencia cy sie ocena stopnia DINA) powstaa jako element Sekretariatu, zajmuja z bnienia zagroz enia ze strony wie nia. Bardzo szybko doszo jednak do wyodre dza cej z 14 czerwca 1974 r. i usamodzielnienia jej struktur. Dekret nr 521 junty rza wywiadowcza niezbe dna dla dziaan nada DINA misje politycznych oraz przyjmowania i podejmowania s rodko w koniecznych dla bezpieczen stwa kraju. DINA cy duz tworzya doskonale zorganizowany, tajny aparat bezpieczen stwa, posiadaja y cy bezpos stopien samodzielnos ci i podlegaja rednio Pinochetowi (poprzez osobe szefa tajnej policji generaa Manuela Contrerasa) 4. DINA oficjalnie usankcjonowaa zabo jstwa, porwania, terror i tortury jako dopuszczalne metody zwalczania rzeczywistych i wyimaginowanych przeciwniko w do politycznych 5. W okresie 16 lat rza w junty z ycie stracio ponad 2 tys. jej
G.G. Marquez, Na faszywych papierach w Chile, Warszawa 2002, s. 154. DINA by Walther Rauff, two Go wnym doradca rca hitlerowskich ruchomych komo r gazowych, kto ry po wojnie zbieg do Ameryki Poudniowej. Zob. A. Zalewska, Republika Chile, Warszawa 1977, s. 85. 5 skale Tajna policja dysponowaa kilkunastoma os rodkami zatrzyman , w kto rych na masowa stosowano tortury takimi, jak: Villa Grimaldi, Cuartel Bilbao, Cuartel Venecia, Quarto Alamos, Tres
4 3

c Historia i (nie)pamie

101

antagonisto w, kolejnych 15 tys. musiao opus cic Chile 6. Ponad 1,1 tys. oso b zalicza 7 do kategorii zaginionych . Osoby podejrzane o aktywny udzia w ruchu oporu sie sto bardzo brutalnym, torturom. Genitalia przeciw dyktaturze poddawane byy, cze z dem, wie z me czyzn i kobiet byy raz one pra nio w zmuszano do spoz ywania wasnych ekskremento w, zanurzano ich w beczkach z odchodami, bito mokrymi z czono za pomoca workami, wyrywano paznokcie i palono wosy. Wie nio w dre wygodniaych szczuro w, torturowano dzieci w obecnos ci rodzico w, pozbawiano w do oceanu, do kratero w wulkano w i w koryta snu 8. Ofiary zrzucano z samoloto o bez wies ci lub w trakcie ucieczki 10. kamienistych rzek 9. Wielu porwanych zgine Takz e w kon cowych latach dyktatury (1984-1988) odnotowano w Chile 11 536 naruszen praw czowieka 11. Prowadzone przez Wikariat Solidarnos ci (wczes niejszy Komitet dla Pokoju) relatywnie wysoki poziom represyjnos statystyki potwierdzaja ci rez imu wobec przeciwniko w politycznych i ideologicznych: cych 1) IX 1973 XII 1974 zarejestrowano 1340 przypadko w oso b poszukuja najbliz szych; 34 tys. ofiar represji i tortur, kto 2) 1976-1985 do Wikariatu zgosio sie re to programami pomocy socjalnej, prawnej, medycznej i psychoterapeutycznej; obje 3) 1973-1975 aresztowano z powodo w politycznych 42 486 oso b (odtajnione dane junty); 4) 1976-1978 aresztowano z powodo w politycznych 38 565 oso b (odtajnione dane junty); tku lat 80. ok. 10% ludnos 5) na pocza ci Chile (tj. 1,2 mln oso b) z yo zanym z aresztowaniem, torturami, groz zieniem, w staym stresie zwia bami, uwie
ca analiza: M. Kom osa, Sprawa Pinocheta. Odpowiedzialnos Alamos. Zob. intresuja c za naruszenia praw czowieka, Warszawa 2005, s. 52. 6 Dane z: Glosario de definiciones operacionales de las violaciones a los derechos humanos, FASIC, Santiago 1991. 7 J. Petras, F.I. Leiva, H. Veltmeyer, Democracy and Poverty in Chile: The Limits to Electoral Politics, Boulder 1994, s. 27 i n. 8 W. Klewiec, op. cit., s. 74; takz e: E.M. de Pozuelo, Hiszpania oskarz a Pinocheta, Warszawa 2000, s. 8 i n. 9 dowe i Kos Szerzej zob. relacje zebrane przez organizacje pozarza cio relacje ofiar i skruszonych oprawco w: Informe de la Comision Nacional de Verdad y Reconciliacion, Tomos 1-3, Santiago 1991. 10 Szerzej: Comision Chilena de Derechos Humanos: Situacion de los Derechos del Nios y del Adolescente 1973-1988, Santiago 1989; Comit de Defensa de los Derechos del Pueblo: Persona, Estado, Poder: Estudios sobre Salud Mental Chile 1973-1989, CODEPU, Santiago 1989; Comit de Defensa de los Derechos del Pueblo, Persona Estado Poder: Estudios sobre Salud Mental, Chile 1990-1995, Vol. II, CODEPU, Santiago 1996; Comision Interamericana de Derechos Humanos: Informe Sobre la Situacin de los Derechos Humanos en Chile, Organizacion de Estados Americanos, [b.m.] 1985. 11 O. Munoz, Chile y su Industrializacin, Cieplan, Santiago 1986, s. 257 i n.

102

Adam Szymaniak

wydaleniem ze studio w lub z pracy z powodo w politycznych oraz represjami wobec czonko w rodziny 12. ce do partii komunistycznej. Ofiarami rez imu byy nie tylko osoby nalez a , z Statystyki Wikariatu Solidarnos ci oraz raporty komisji Rettiga dowodza e represjom poddawano takz e dziaaczy innych orientacji politycznych oraz czonko w ich rodzin i przyjacio . Ws ro d torturowanych, zaginionych i zamordowanych byli zko cych praw czowieka ro wniez dziaacze zwia w zawodowych i organizacji bronia (wraz z czonkami ich rodzin i przyjacio mi), obron cy La Moneda, przedstawiciele s wiata kultury, artys ci (np. synny bard Victor Jara), intelektualis ci, nauczyciele, z wykonaniu studenci, ksie a i zakonnice, wojskowi, kto rzy przeciwstawili sie rozkazo w, cudzoziemcy, w tym m.in. obywatele Hiszpanii, Stano w Zjednoczonych, Argentyny i Francji 13. Udokumentowano ponadto przypadki porwan co najmniej 80 dzieci poniz ej 15. roku z ycia 14. ga swych przeciwniko Rez im dosie w takz e poza granicami Chile. W 1976 r. w Waszyngtonie wysadzono w powietrze samocho d byego ministra spraw za razem z z Sofia granicznych Orlando Leteliera. W podobny sposo b zgina ona Cuthbert genera Carlos Prats (poprzednik Pinocheta na stanowisku szefa wojsk dowych) 15. W Rzymie pro la bowano zamordowac byego wiceprezydenta Chile Bernarda Leightona. Jeszcze w lipcu 1987 r. agenci Central Nacional de Inteligencia (nowa nazwa DINA) dokonali w ramach tzw. operacji Albania egzekucji 12 czonko w Frontu Patriotycznego Manuel Rodriguez (FPMR).
II

kwestie dla chilijskiej transformacji jest kwestia odpowiedzialnos Kluczowa ci s Augusto za zbrodnie lat 1973-1989. Dopiero kilka dni przed swoja miercia pena odpowiedzialnos Pinochet wzia c za caos c dziaan kierowanej przez siebie junty. Przez 17 lat od momentu oddania wadzy w pokojowym referendum, genera podwaz a relacje s wiadko w i ofiar oraz negowa wasny udzia w represjach. Po zwolnieniu z aresztu w Londynie i powrocie do Chile Pinochet stwierdzi, z e nic nie

Szerzej: Jurisprudencia: Delitos contra la Seguridad del Estado, Consejos de Guerra, Vol. I and II, Archdiocese of Santiago, Vicaria of Solidarity, Santiago, December 1991. 13 Por. D. Passent, Choroba dyplomatyczna, Warszawa 2002, s. 176. 14 Zob. Report of the National Truth and Reconciliation Commission, Santiago, March 1991. 15 d argentyn zbrodnie dawnego agenta tajnej chilijskiej policji politycznej DINA Sa ski skaza za te cy od 30 lat w Argentynie Chilijczyk zosta aresztowany juz Aranciba Clavela. Ten mieszkaja w poowie dowym potwierdzeniem, z lat 90. Wyrok doz ywocia dla Clavela jest pierwszym sa e DINA przes ladowaa , czemu sam Pinochet wielokrotnie zaprzecza. i mordowaa przeciwniko w dyktatury Pinocheta za granica Clavela nie byo w dniu zamachu w Buenos Aires, ale s wiadkowie potwierdzili, z e zleci on przeprowadzenie go innego agentowi DINA Amerykaninowi Michaelowi Townley oraz jego do udziau w obu zabo narzeczonej Marii Callejas. Townley, kto ry przyzna sie jstwach odsiaduje wyrok w USA za zamordowanie, ro wniez na polecenie DINA, Orlando Leteliera.

12

c Historia i (nie)pamie

103

li bez wies o takim wiedzia o tym, z e ludzie gine ci, a kiedy dowiedzia sie barbarzyn stwie by bardzo zaskoczony (warto w tym konteks cie przytoczyc synna Pinocheta z 1981 r.: Nawet lis c fraze c nie s mie drgna w tym kraju, jes li ja go nie ) 16. Praktycznie az porusze do wykrycia tajnych kont Pinocheta w Riggs Bank s do w 2004 r. znaczna cze c Chilijczyko w oceniaa okres jego rza w jako wymuszona zagroz sytuacja enia komunistycznego koniecznos c . Genera traktowany by jako w swoich poczynaniach wya cznie racja stanu, wybawca narodu, kto ry kieruje sie gaja c z rza dzenia z nie osia adnych osobistych korzys ci. Ten moralnie nieskazitelny wizerunek pozwala zwolennikom Pinocheta okres lac tortury, porwania i zabo jstwa pstwa przeprowadzane bez jako przypadki nieweryfikowalnych naduz yc i odste wiedzy generaa 17. Masowe naruszenia praw czowieka zostay w latach 90. XX w. i dwucznych potwierdzone przez setki ofiar i s tysie wiadko w oraz co waz ne przez cy w wie zieniu Manuel zeznania byych wspo pracowniko w generaa. Przebywaja tnik, z kto Contreras (byy szef DINA) napisa 300-stronnicowy pamie rego jasno wynika, z e Pinochet wiedzia o wszystkich akcjach podejmowanych przez tajne suz by i wojsko 18. W wielu przypadkach to was nie Pinochet mia byc inspiratorem zbrodniczych dziaan skierowanych przeciw dysydentom. Byego dyktatora obz gu wojskowego Arica cia yli takz e genera Odlanier Mena byy dowo dca okre oraz czonek komisji Retinga, byy minister spraw zagranicznych Hernan du domaga Cubilio (w 1978 r. jako jedyny spos ro d cywilnych czonko w rza rozliczenia winnych zbrodni), a przede wszystkim Sergio Arellano Stark sie dowo dca tzw. karawany s mierci 19, kto ry jako jedyny spos ro d grona wysoko postawionych wojskowych nie chcia skorzystac z dobrodziejstwa amnestii i od procesu. Sam Pinochet nie wypiera sie odpowiedzialnos wielu lat domaga sie ci c jednoczes za wysanie karawany s mierci, wskazuja nie, iz nie wyda rozkazu zabijania przeciwniko w junty 20. Raporty komisji Retinga, relacje byych wspo pracowniko w generaa oraz powania sa dowe potwierdzaja sprawcza role generaa w utwozakon czone juz poste rzeniu i nadzorowaniu systemu zinstytucjonalizowanej przemocy w Chile w latach 1973-1989. Wspo odpowiedzialnos c Pinocheta za usankcjonowanie zabo jstw, po oczywista. rwan i tortur jako metod sprawowania wadzy wydaje sie
A. Domosawski, Goraczka latynoamerykan ska, Warszawa 2004, s. 144. Ibidem. 18 E.M. de Pozuelo, T. Sant iago, Hiszpania oskarz a Pinocheta, Warszawa 2000, s. 29. 19 Oskarz enie o wydanie rozkazu mordowania przeciwniko w politycznych w ramach tzw. karawany s mierci stanowio jeden z go wnych punkto w oskarz enia Pinocheta w Chile. 20 go Zrzucanie odpowiedzialnos ci na lokalnych dowo dco w okre w wojskowych, na terenie kto rych reakcje emerytowanego generaa Joaquina Osorio. Byy dziaaa karawana s mierci, spowodowao ostra gu wojskowego Antofagasta podwaz dowo dca okre y wiarygodnos c so w Pinocheta, publicznie os wiadc, z Starka 56 oso czaja e informowa osobis cie Pinocheta o zmasakrowaniu przez misje b na podlegym mu terenie.
17 16

104

Adam Szymaniak

fundamentalne pytanie o rozliczenie przeszoWobec powyz szego, nasuwa sie c s ci. Jak zamkna przeszos c , jes li winny nie chce wyznac grzecho w? zastanawia wybitny chilijski pisarz i dramaturg Ariel Dorfman 21. Inspiracji do oczyszsie czenia demokracji z jej pierworodnego grzechu moz na poszukiwac w najsynniej mierc dzy przeszej sztuce Dorfmana pt. S i dziewczyna. Odwro cenie ro l pomie i jego ofiara powoduje, z s ladowca e ten pierwszy zmuszony zostaje do wyznania oprawcy do popenionych przez niego gwato swoich win. Przyznanie sie w i tortur funkcje terapeutyczna ma uleczyc wykorzeniaja c z jej peni istotna ofiare wspomnien traume przesuchan . Takz e wyznanie win przez Pinocheta i jego najbliz szych wspo pracowniko w mogoby uleczyc nas wszystkich konkluduje dem [w Londynie] Dorfman, i dodaje, iz skoro fakt postawienia dyktatora przed sa sa chilijska demokracja , to znaczy, z 22. tak wstrza e mamy do czynienia z jej iluzja
III

tku lat 90. pro ze swoja najnowsza Naro d chilijski od pocza buje zmierzyc sie . Ocena rza do ta jest pomie dzy dwoma skrajnymi historia w Pinocheta rozpie , z stanowiskami. Zwolennicy pierwszego dowodza e przywo dcy junty powinni dem (najlepiej chilijskim, ale jes zostac postawieni przed sa li byoby to niemoz liwe takz dzynarodowy lub sa d zagraniczny) i przykadnie dopuszczaja e trybuna mie ukarani za swoje czyny. W opozycji do logiki (globalnej) sprawiedliwos ci sytuuja przeciwnicy odbierania generaowi immunitetu, przywouja c w tym zakresie sie wiele argumento w, z kto rych kilka najwaz niejszych wymaga przybliz enia 23. Dlaczego nie karac Pinocheta? Dlaczego wybaczyc Pinochetowi? Wielu , aby byli oceniani ze wzgle du na to, czemu dyktatoro w miaoby prawo domagac sie zapobiegli. Jednym z nich jest Pinochet pisa w 1999 r. Bronisaw agowski 24. Ale czy chilijski dyktator rzeczywis cie zapobieg marksistowskiej dyktaturze? , z c Wedug Artura Domosawskiego trudno utrzymac teze e Allende dysponuja przewaga w parlamencie i dziaaja c w ramach pluralizmu partyjnego minimalna dyktature 25. i tradycji demokratycznych byby zdolny ustanowic komunistyczna Poza tym lewica nie dysponowaa w z adnej mierze poparciem wojska dla
Zob. A. Dorfman, Exorcising Terror: The Incredible Unending Trial of Augusto Pinochet, New York 2002. 22 ca puenta dla so Wiele mo wia w Dorfmana stanowi powro t Pinocheta do Chile po ponad du na stan zdrowia genera da na po torarocznym areszcie w Wielkiej Brytanii. Wypuszczony ze wzgle z ro lotnisku pokaz dziarskos ci i te yzny fizycznej. Armia zachowaa sie wniez prowokacyjnie i wedug du, by nie robic szefa chilijskiego MSW Jose Miguela Insulizy zlekcewaz ya sugestie rza z powitania ta. Na powitaniu Pinocheta byli obecni wszyscy szefowie wojsk, kto generaa s wie rzy przychylili sie jedynie do pros by, by nie rozwijac na pycie lotniska czerwonego dywanu. 23 Por. M. Kom osa, op. cit. 24 B. agowski, Augusto Pinochet czyli los me z a stanu, Pro Fide Rege et Lege nr 33 (1), 1999. 25 Zob. A. Dom osawski, op. cit.
21

c Historia i (nie)pamie

105

c kompleksowo chilijskie uwaustanowienia marksistowskiego pan stwa. Rozpatruja tku lat 70. nalez runkowania spoeczne, polityczne i gospodarcze na pocza y raczej dzic pne wolne wybory Jednos sa , z e naste c Ludowa przegraaby z kretesem. Tego droge dla wolnos tez niestety nie wiemy, bo zamach stanu zamkna ci i pluralizmu na 26 dugie kilkanas cie lat . Czowiekiem, kto ry podepta wolnos ci obywatelskie, by Pinochet, nie Allende (Carlos Fuentes). Argument pozostawienia Pinochetowi immunitetu i bezkarnozku z jego zasugami w walce z komunizmem ro s ci w zwia wnoznaczny jest ponadto z uznaniem, z e morderstwa, tortury i bezprawie moga pozostac bezkarne, gdy suz a d taki jest w istocie charakterystyczny dla historycznie wzniosym celom. Pogla ideologii bolszewickiej (Leszek Koakowski) 27. sto podnosza argument, z Zwolennicy utrzymania immunitetu cze e logika dami krajowyglobalnej sprawiedliwos ci oraz pro by postawienia Pinocheta przed sa chilijskiej demokracji. Adam Michnik i Samuel Huntington mi z le przysuz yyby sie pisali o gwacie na swobodnie wyraz onej woli narodu, kto ry zgodnie z celna Ungera zgodzi sie pomylic z amnezja . Zgodnie z tym fraza amnestie ge stoy i komisje pojednania (w tym i chilijska) nie stanowia stanowiskiem, okra premii za bezkrwawe oddanie wadzy przez dyktatora, lecz suwerennie skal cene za poko trzny. Czy polityczne i gospodarcze zasugi oraz kulowana j wewne pokojowe przekazanie wadzy moz e jednak ro wnowaz yc popeniane wczes niej c na jednej szali spoko zbrodnie? Czy moz na dokonywac targu, waz a j spoeczny, na cy ofiar? Pojawiaja sie w tym miejscu dwie dalsze drugiej zas krew i cierpienie tysie tpliwos zasadnicze wa ci. Czy zgoda narodu i opozycji na zapomnienie bya rzeczywis cie swobodna i suwerenna? I czy rzeczywis cie doszo w Chile do zawarcia paktu o transformacji? sami politycy chilijscy. Camilo Escalona uwaz Tezie tej przecza a, z e powaz nym dem jest interpretowanie reform z 1989 r. jako tzw. paktu o transformacji. be Dyktatura nigdy nie zaproponowaa opozycji programu reform politycznych. takz Wz adnej mierze nie odniosa sie e do wysuwanych postulato w wyjas nienia do zbrodni z 17 lat rza w Pinocheta. Dlatego tez punkt 9 rozdziau o prawach dowego Concertacion wyraz czowieka programu rza nie deklaruje, z e prawda zasadniczymi warunkami demokratycznego wspo i sprawiedliwos c sa z ycia. Dekret o amnestii z 1978 r. przeszkadza w wyjas nieniu zbrodni przeciw prawom czowieka 28. Jego wydanie, okres lane jako imperatyw etyczny miao pokazac s wiatu, z e swoim przeciwnikom po pie ciu latach bezwzgle dchilscy generaowie przebaczaja nej wojny. Z zapiso w dekretu nr 1291 wynika przede wszystkim, z e junta cym prawa przebaczya samej sobie. Zapewnienie bezkarnos ci osobom naruszaja
Ibidem. Gazeta Wyborcza 26 XI 1998. 28 Szerzej: H. Valdes, Tejas Verdes: Diario de un Campo de Concentracin en Chile, LOM Ediciones, Santiago 1996.
27 26

106

Adam Szymaniak

. Desmond czowieka sprawio, z e amnestia z 1978 r. nazywana jest autoamnestia Tutu, jeden z go wnych architekto w pojednania w RPA, pisa o dekrecie: nie moz e pca nie tylko sam decyduje o tym, czy otrzymac , ale tez byc tak, z e przeste amnestie , 29 z e nikt inny nie ma prawa kwestionowac podstaw tej decyzji . Amnestia zostaa dz przyznana wszystkim, kto rzy jako sprawcy (ba wspo sprawcy) dopus cili sie pczych w okresie stanu wojennego (tzn. od 11 wrzes czyno w przeste nia 1973 r. do 10 ta dwa lata po marca 1978 r.) Amnestia z 1978 r. wraz z przyje z niej konstytucja punktem wyjs miay stac sie cia do budowy nowego pan stwa chilijskiego. Oba akty zabezpieczenia przez junte wasnej prawne nalez y jednak ocenic jako pro be bezkarnos ci. Wedug C. Escalony autorytarna prawica stworzya obraz faszywego narododkowac dowym interesom wego idola zdolnego podporza wasnym politycznym i sa z cia gle obecnym nawet swoje ofiary. Naro d chilijski nie moz e pogodzic sie cym zanikiem pamie ci tego wspo paraliz uja lnika zbrodni przeciw ludzkos ci, ki kto dzie remu pewnego dnia jakis puczysta obali demokratyczne instytucje ce z immunitetu pan stwa. (...) A to jest was nie niebezpieczen stwo wynikaja wyda naro bezkarnos c Pinocheta, najbardziej mrocznej postaci, jaka d chilijski Juan Mendez, dyrektor w XX wieku. W podobnym tonie wypowiada sie dzyamerykan dzy Mie skiego Instytutu Praw Czowieka. W jego opinii pomie do spenienia cakowita sprawiedliwos cakowitym zapomnieniem a niemoz liwa cia zan tac jest jeszcze wiele rozwia . Warto pamie , bo demokracja, kto ra zapomina o ofiarach, o ich godnos ci, nie jest warta swego imienia 30.
IV

sto w Polsce, jest rozstrzygFundamentalnym pytaniem, zadawanym takz e cze cie, czy Chile osia gne o w latach 90. i na pocza tku XXI w. stan pojednania? nie Historia krzywd zostaa zapomniana, co rzutowao na niekompletnos c przejs cia transformacyjnego. Chilijska demokracja zrodzona w wyniku pierworodnego z grzechu zapomnienia o ofiarach (jak i katach) rez imu jest zawe ona i nieustannie podwaz ana autorytarnymi pozostaos ciami pinochetowskiej konstytucji. Przegrane przez generaa referendum wymusio na nim oddanie wadzy. Zostaa jednak skie ugrupozaprzepaszczona szansa zbudowania autentycznej demokracji. Zwycie zasypania dziela cej naro wania postanowiy w imie d przepas ci zapomniec o rozliczeniu oprawco w, krzywdach ofiar i amaniu praw czowieka. Dokonao sie metod eliminacji de facto rozgrzeszenie dyktatury i stosowanych przez nia tac politycznych przeciwniko w. Nalez y jednak pamie o klimacie czasu przeomu i bardzo silnych wpywach armii na ostateczny ksztat porozumienia: Nikt mnie nie
M. Komosa, op. cit., s. 75. cy zbio Zob. inspiruja r esejo w: Transitional Justice and the Rule of Law in New Demokracies, Indiana, Notre Dame University, Notre Dame 1998.
30 29

c Historia i (nie)pamie

107

ty, zakon sie tknie. W dniu, w kto rym choc jeden z moich ludzi zostanie tknie cza dy prawa. (...) Powinno byc tak, jak mo (Augusto rza jasne, z e stanie sie wie Pinochet) 31. sto argument podtrzymywania stabilnos Przywoywany cze ci kruchej demokracji i wynagrodzenia generao w za pokojowe oddanie wadzy, usprawiedliwia pragmatyzm porozumien , kto re miay charakter fragmentaryczny i czysto przystosowawczy. Najbardziej istotne tematy zostay w czasie rozmo w w latach te 32. Nie wygenerowano pozytywnego dyskursu politycznego na 1988-1990 pominie temat zmian konstytucji, ukarania winnych i statusu si zbrojnych. Nie pojawi sie takz e dialog spoeczny z ofiarami naruszen praw czowieka: rodziny zaginionych, torturowanych i zamordowanych nie otrzymay w z adnej mierze zados c uczynienia moralnego, dokadnej informacji o losach bliskich i poczucia sprawiedliwos ci. Jedynymi was ciwie tematami, co do kto rych doszo do konsensu byy: koniec dyktatury (z gwarancjami autoamnestii dla jej najgorszych nawet zbrodni), porozumienie w sprawie zwalczania niero wnos ci spoecznych oraz zro wnania szans tac edukacyjnych. Lansowana przez elity polityczne, w tym o czym warto pamie takz e partie lewicowe, teza o trwaniu tzw. okresu przejs ciowego zamykaa usta cym do rozliczenia przeszos osobom nawouja ci. Chilijska demokracja nie jest kompletna; brakuje w niej rzeczywistego pojed dos nania. Jak dowodza wiadczenia minionej dekady, Chilijczykom brakuje otwar. Znacza ca cze s tego rozliczenia z przeszos cia c spoeczen stwa wolaaby przestac udawac , z e trzeba wybaczac to wszystko, czego wybaczyc nie moz na, i skon czyc demokracje Chile dla jednego celu: ochrony z kuglarstwem, kto re znieksztaca caa Pinocheta oraz zabo jco w, oprawco w i porywaczy z jego z elaznej gwardii moca wykazao sabos (Fuentes). Aresztowanie Pinocheta w Londynie z caa c dzio fundamento w chilijskiej demokracji. Oskarz enia hiszpan skich se w wydobyy dyktatury i co najwaz na s wiato dzienne traume niejsze potwierdziy, iz . spoeczen stwo jest podzielone i rozczarowane brakiem rozliczenia z przeszos cia zados To wszystko ma miejsce, poniewaz w Chile sprawiedliwos ci nie stao sie c cie ta reakcja biskupa Santiago na zatrzymanie Pinocheta oddaje rozminie cej cze s chilijskiej wersji pojednania z oczekiwaniami znacza ci Chilijczyko w. na Wybitny chilijski publicysta Manuel Antonio Garreton zwraca uwage dzie dwie zasadnicze kwestie, bez kto rych rzeczywiste pojednanie nigdy nie be gnie te. Pierwsza, to koniecznos pnienia informacji przez instytucje osia c udoste i osoby odpowiedzialne za los ofiar dyktatury. Druga uznanie przez siy zbrojne odpowiedzialnos ci instytucjonalnej za zbrodnie i gwaty na prawach czowieka 33.
Szerzej zob. A. Dom osawski, op. cit. Zob. Chile: Human Rights and the Plebiscite, The Americas Watch Committee, New York 1988. 33 ce analizy tego autora: R. Garreton, El Poder Judicial Chileno y las violaciones Zob. interesuja de los derechos humanos, w: Proyecto de Capacitacion, Formacion, Perfeccionamiento, y Politica Judicial, Tomo I, Corporacion de Promocion Universitaria, Santiago 1990.
32 31

108

Adam Szymaniak

Do postulowanych przez Garretona wymogo w pojednania nalez y dodac prawnych uwarunkowan jeszcze jeden warunek, a mianowicie zmiane chilijskiej transformacji. Chodzi tutaj go wnie o zregenerowanie chorej tkanki demokracji. wiat nie rozumie prezydenta, kto S ry nie jest zwierzchnikiem si zbrojnych; s wiat kszos mniejszos nie rozumie systemu wyborczego, w kto rym wie c staje sie cia w Senacie; s wiat nie rozumie podstaw prawnych dziaania Rady Bezpieczen stwa Narodowego 34 (Ricardo Lagos). Rzeczywis cie Rada Bezpieczen stwa Narodowed, wojskowi maja prawo desygnowania niewygo stanowi swego rodzaju superrza bieralnych senatoro w, na mocy ustawy o amnestii prominentni funkcjonariusze odpowiedzialnos cy musi wyrazic na dyktatury unikaja ci, a go wnodowodza zgode cie przez prezydenta oficera z szerego popierao usunie w wojska. Prawica, kto ra w ostatnich kilku wyborach s rednio 30% Chilijczyko w otrzymuje w parlamencie ok. 50% mandato w, co uniemoz liwia centrolewicy przeprowadzenie jakichkolwiek reform konstytucyjnych. Trudno w tych warunkach mo wic o rzeczywistym pojednaniu i udanym przejs ciu do demokracji.
V

Przypominaniu, sprawiedliwos ci i chilijskiej transformacji nie suz y na pewno klimat zakamania przeszos ci. Kreowanie faszywego wizerunku bohatera, kto ry , idzie w parze z akceptacja pos cenia zatrzyma komunizm i uzdrowi gospodarke wie cy ofiar na otarzu ideologii. Tego typu zabiegi przyro losu tysie wnac moz na do pro by przedstawienia osoby Deng Xiaopinga w oderwaniu od obozo w laogai, wszy archipelag Guag, a Hitlera zapominaja c o Holocaus Stalina pomina cie. do cia akcento Ocena rza w Pinocheta wymaga przesunie w w dyskusji: nalez y przejs c z wymiaru waz enia racji ideologicznych i politycznych (spo r o ideay, kto re dnos przys wiecay dyktaturze) na poziom praworza ci i przestrzegania elementarnych praw czowieka. Nie moz na upraszczac historii i tumaczyc jej tylko poprzez dzy zym komunizmem a dobrym pryzmat strategicznej rywalizacji pomie kapitalizmem 35. W sporze o s wiat Pinochet by po was ciwej stronie pisze Aleksander Hall. rzeczywis W sporze o s wiat bez komunizmu Pinochet usytuowa sie cie po susznej stronie, jednak spus cizna tragicznych wydarzen XX w. wymaga otwarcia takz e do innych perspektyw oceny jego rza w. Czyz nie jest bowiem tak, z e w sporze po zupenie innej stronie o prawa czowieka i pan stwo prawa Pinochet sytuowa sie barykady razem ze Stalinem, Pol Potem czy Idi Aminem? Zwolennicy generaa go na piedestale obron c pod uwage s stawiaja cy demokracji, jednak biora rodki
34 35

Gazeta Wyborcza 11 XII 1998. Por. M. Kom osa, op. cit.

c Historia i (nie)pamie

109

Pinocheta nalez i metody dyktatury w wielkim sporze o demokracje y sytuowac dokadnie po tej samej stronie, co Fidela Castro. Ro wniez mordy na przeciwnikach Pinocheta w jednym politycznych dokonywane poza granicami Chile stawiaja dzie z postaciami pokroju Andropowa, Stalina i Ceaus rze escu.
VI

szerokim echem na caym s Zatrzymanie generaa w Londynie odbio sie wiecie, lecz nie byo chyba kraju, w kto rym wzbudzioby ono tak wielkie emocje, jak waz w Polsce. W sprawie Pinocheta jak w soczewce skupiy sie kie problemy czki polskiej transformacji. I rzeczywis i bola cie podobien stw z modelem wszy od stanu wojennego poro chilijskim moz na znalez c duz o: pocza wnywanego z zamachem Pinocheta, amania praw czowieka (przy zachowaniu odpowiednich gego stou w obu pan puja cej wadzy proporcji), okra stwach, koncesji na rzecz uste c na tych samych zaoz i grubej kreski, a kon cza eniach reformy systemu emerytalnego i ciemnych okularach obu generao w. Na amach prasy rozgorzaa prawdziwa dzy zwolennikami Pinocheta a jego zaciekymi wrogami, kto wojna pomie ra trzeba przyznac bya takz e obecna w pozostaych krajach transformacji systemowej. swego rodzaju probierzem mys Postac Pinocheta staa sie lenia w polskiej debacie politycznej. W ferworze ideologicznych sporo w dowodzono, iz w wojnie 36 s wiato w Pinochet by po was ciwej stronie (Hall) , a postac samego generaa boki szacunek (Woek). Odnosza c sie do torturowania za pomoca budzi ge czania genitalio du, pytano: Ska d to odchylenie pciowe? Czy innych poda w do pra rodzajo w tortur nie stosowano? (Niesioowski) 37. Ro wnie duz e emocje wzbudzia s s mierc generaa. Polska percepcja chilijskich wydarzen udowodnia, z e cze c z kre puja rodzimych polityko w i s rodowisk dziennikarskich nie moz e wyzwolic sie zo cych je wie w ideologicznych, w kto rych prawa czowieka postrzegane byy jako s rodek pokonania komunizmu, a nie cel i fundament demokracji. s Casus Pinocheta wyraz nie ukazuje, z e dla cze ci polskich elit zbrodnie naganne tylko wtedy, gdy popeniaja je ludzie z innego obozu polityczne sa politycznego. Kaz da, najbardziej nawet okrutna zbrodnia popeniona przez prawico wego dyktatora jest rozgrzeszana dziaaniem w susznej sprawie. Podobnie ma sie rzecz z dyktatorami z lewej strony sceny politycznej. W ten sposo b przekracza sie granice , poza kto Bo delikatna ra g nie istnieje i wszystko moz na. Dyskusja o najnowszej historii Chile, przebaczeniu i odpowiedzialnos ci generace przeoz a Pinocheta zyskuje niespodziewanie interesuja enie na polskie realia. Jak trafnie ujmuje Artur Domosawski: Polski spo r o Pinocheta pozostanie chyba na
36 37

Gazeta Wyborcza 17 I 1998. Gazeta Wyborcza 22 I 1998.

110

Adam Szymaniak

historie , mentalnos zawsze sporem nie o samo Chile, a o polska c , kategorie , ro wartos ciowania. My ro wniez mamy dos wiadczenia z dyktatura wniez mielis my Wielkiego Brata, ro wniez mamy mno stwo rocznic w kalendarzu i grobo w, na kto rych palimy s wieczki 38.

ABSTRACT Augusto Ugarte Pinochet is both in Chile and Poland an ambiguous symbol of the shaping of historical memory. For the political left he is a dictator who brutally abused human rights, whereas the right sees him as a defender of conservative values, liberal economy and religion, a man who stopped communism and was the author of Chiles economic miracle. Not without significance for the assessment of the junta and the person of the general is the fact that he peacefully transferred power to his democratically elected successors. The aim of the article is an attempt to answer the question how to assess authoritarian past.

38

A. Domosawski, op. cit.