D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 1

HENNING KLODT Henning Klodt Kilonia

UNII EUROPEJSKIEJ SKUTKI ROZSZERZEN DLA NIEMIECKIEGO HANDLU ZAGRANICZNEGO

WPROWADZENIE

Rozszerzenie Unii Europejskiej (UE) na Wscho d z 1 maja 2004 r. poprzedzio pienie w dawnych krajach czonkowskich wielkich nadziei, ale i pewnych wysta bezpos obaw. W szczego lnos ci w Niemczech, kto re granicza rednio z kilkoma nowymi pan stwami czonkowskimi, intensywnie dyskutowano na temat skutko w i rynek pracy. Od tego czasu mine o kilka lat i obecnie rozszerzenia na gospodarke pne sa dane statystyczne, z pomoca kto doste rych moz na zbadac czy o wczesne oczekiwania byy uzasadnione.
SKUTKI DLA REGIONALNEJ STRUKTURY NIEMIECKIEGO HANDLU ZAGRANICZNEGO

Skutki rozszerzen Unii Europejskiej dla niemieckiego handlu zagranicznego

ciokrotnie rozUnia Europejska od swego powstania w 1958 r. ulega pie 1 ksze byo przy tym rozszerzenie z 2004 r., kto szerzeniu . Najwie re doprowadzio do kszenia liczby czonko zwie w ugrupowania z 15 do 25 (tabela 1). Po akcesji pienia jest jeszcze kilka w 2007 r. takz e Bugarii i Rumunii kandydatami do przysta do nich m.in. pozostae pan pan stw. Nalez a stwa bakan skie, ale przede wszystkim . Precyzyjnego terminarza dalszych rozszerzen nalez y tu wymienic Turcje wszelako jeszcze nie ma. Z ekonomicznego punktu widzenia centralnym motywem wszystkich dotychczasowych rozszerzen bya perspektywa zintensyfikowania stosunko w handlowych. (teoretyczna ) dla zweryfikowania, czy i w jakim zakresie oczekiwania te Podstawe sprawdziy, stanowi koncepcja E.M.Trumana, kto sie ra dotyczy rozwoju struktury 2 regionalnej eksportu i importu . Koncepcja ta zostanie tu zastosowana w odniesieniu do czterech pierwszych rund rozszerzen 3.
1 jeden z filaro Faktycznie chodzi tu o rozszerzenia Wspo lnot Europejskich, kto re stanowia w powstaej w 1993 r. na podstawie traktatu z Maastricht UE (uwaga tumacza). 2 Por. E.M. Truman, The effects of european economic integration on the production and trade of manufactured products, w: B. Balassa (ed.), European economic integration, Amsterdam 1975. 3 Trumana wykorzystali takz Koncepcje e H. Dicke i F. Foders, Wirtschaftliche Auswirkungen einer EU-Erweiterung auf die Mitgliedstaaten, Kieler Studien 309, Kiel 2000.

152

Henning Klodt
TABELA 1

Fazy rozwoju integracji europejskiej 1958 Traktaty rzymskie a Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Wochy Dania, Irlandia i Wielka Brytania Grecja (1981), Hiszpania, Portugalia Austria, Finlandia, Szwecja Cypr, Estonia, Litwa, otwa, Malta, Polska, Republika Czeska, Republika Sowacka, Sowenia, gry We

1973 1986 1995 2004

Rozszerzenie o kraje EFTA Rozszerzenie na Poudnie Rozszerzenie na Po noc Rozszerzenie na Wscho d

2007

Rozszerzenie na poudniowy Wscho d

Bugaria, Rumunia

Wyjas nienie: a traktaty rzymskie zostay podpisane w marcu 1957 r., a weszy w z ycie z dniem 1 stycznia 1958 r. (uwaga tumacza).

o (przy wykorzystaniu Wykres 1 pokazuje, jak rozszerzenie z 1973 r. wpyne w analizie koncepcji Trumana) na niemiecki handel zagraniczny. W roku tym piy do UE Dania, Irlandia i Wielka Brytania. O ile przed 1973 r. przysta powaa tendencja do spadku ich udziau w niemieckim eksporcie i imporcie, wyste o tyle wzrasta on wyraz nie od wczesnych lat 70. do lat 90. Moz na zatem pienia tych trzech pan przypuszczac , z e wzrost ten wynika z przysta stw do UE w 1973 r. niemieckiego handlu zagraniczPodobnie wyraz nie oddziaywao na strukture pienie Grecji, Hiszpanii i Portugalii (wykres 2). nego przysta W przeciwien stwie do tzw. rozszerzenia na Poudnie rozszerzenie na Po noc piy Austria, Finlandia i Szwecja, nie z 1995 r., podczas kto rego do Unii przysta strukture niemieckiego handlu oddziaywao w sposo b widoczny na regionalna d, z zagranicznego (wykres 3). Wynikao to przypuszczalnie sta e handel tych trzech krajo w z ugrupowaniem zosta juz zliberalizowaany w toku rozszerzenia z 1973 r. Od tego momentu zauwaz alny by co najmniej wyraz ny wzrost ich udziao w w imporcie globalnym RFN. cym rozszerzenia na Wscho W wykresie 4 dotycza d (z 2004 r.) ograniczono sie ta wyszehradzkiego, gdyz stw nadbatyckich tylko do krajo w tzw. czworoka dla pan oraz dla Sowenii brak jest dugich szerego w czasowych na temat rozwoju ich handlu zagranicznego. Poza tym szeregi czasowe, kto re w stosowanych statystykach gaja do 2004 r., zostay wyduz wasnych OECD sie one do 2005 r. z pomoca szacunko w dokonanych na podstawie niemieckich statystyk handlu zagranicznego. W przypadku rozszerzenia na Wscho d aktualnos c danych statystycznych ma bowiem szczego lne znaczenie.

Wykres 1 Udziay Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii w niemieckim handlu zagranicznym (%)

14 12 10 8 6 4 2 0 1960 1965 1970 1975

Import Eksport Przystpienie do UE

1980 1985 1990

1995 2000 2005

ro Z d o: obliczenia wasne na podstawie statystyk handlu zagranicznego OECD.

Wykres 2 Udziay Grecji, Hiszpanii i Portugalii w niemieckim handlu zagranicznym (%)

7 6 5 4 3 2 1 0 1960
Import Eksport Przystpienie do UE

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

ro Z d o: obliczenia wasne na podstawie statystyk handlu zagranicznego OECD.

Wykres 3 Udziay Austrii, Finlandii i Szwecji w niemieckim handlu zagranicznym (%)

14 12 10 8 6 4 2 0 1960 1965 1970 1975

Import Eksport Przystpienie do UE

1980 1985 1990

1995 2000 2005

ro Z d o: obliczenia wasne na podstawie statystyk handlu zagranicznego OECD.

Wykres 4 Udziay Polski, We gier, Sowacji i Republiki Czeskiej w niemieckim handlu zagranicznym (%)

14 12 10 8 6 4 2
Eksport Przystpienie do UE Import

0 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
ro d o: obliczenia wasne na podstawie statystyk handlu zagranicznego OECD. Z

Skutki rozszerzen Unii Europejskiej dla niemieckiego handlu zagranicznego

155

Jak wynika z wykresu 4, skutki rozszerzenia na Wscho d w zakresie handlu zagranicznego sa raczej podobne do efekto w rozszerzenia na Po noc niz rozszerzenia o kraje EFTA czy rozszerzenia na Poudnie. Skokowa zmiana udziao w pia bowiem w zwia zku z formalnym przyw eksporcie i imporcie nie nasta pieniem do Unii w 2004 r., lecz juz sta we wczesnych latach 90. W ostatnich czasach zaobserwowac moz na byo nawet lekki spadek udziao w w niemieckim handlu akcesja do Unii zagranicznym. Rozwo j integracji w zakresie handlu przed formalna nowych czonko w moz na wyjas nic zawarciem bilateralnych umo w handlowych dzy UE a kilkoma oraz tzw. ukado w europejskich. Te ostatnie podpisano mie c pan stwami wschodnio- i s rodkowoeuropejskimi w pierwszej poowie lat dziewie tych. Zawarte porozumienia pozwoliy na wzmocnienie stosunko dziesia w handlowych przed rozszerzeniem Unii na Wscho d. ywione przez niemiecka opinie publiczna obawy, z e rozszerzenie to doZ prowadzi do zalania rynku krajowego towarami z nowych krajo w czonkowskich zatem nieuzasadnione. Rodzaj nacisku strukturalnego na rynku wewne tokazay sie rznym wywoanego przez integracje w zakresie handlu zagranicznego zalez y bowiem w mniejszym stopniu od poziomu eksportu i importu niz od struktury towarowej strumieni handlowych.

SKUTKI DLA STRUKTURY SEKTORALNEJ NIEMIECKIEGO HANDLU ZAGRANICZNEGO

Juz w 1966 r. Bela Balassa stwierdzi, z e dostosowawczy nacisk strukturalny zany z rosna cymi powia zaniami handlowymi jest silniejszy w przypadku zmian zwia dzygae ziowego podziau pracy niz trzgae ziowego podziau pracy. mie wewna Uzasadnienie dla tzw. smooth adjustment hypothesis (hipotezy o agodnym doce. W przypadku intensyfikacji handlu mie dzystosowaniu) jest bardzo przekonuja ziowego krajowa sia robocza, kto gae rej produkcja jest wypierana przez import, musi opuszczac swo j sektor, aby znalez c nowe miejsce pracy. Jes li wzrasta trzgaeziowy, utracie krajowych miejsc pracy na skutek natomiast handel wewna importu towarzyszy powstawanie nowych miejsc zatrudnienia wobec wzrostu zane eksportu. Poniewaz przechodzenie pracobiorco w do innych branz jest zwia kszymi kosztami dostosowawczymi niz z wie znajdowanie nowego zatrudnienia dzygae ziowego powoduje w ramach tej samej branz y, intensyfikacja handlu mie pienie silniejszego nacisku dostosowawczego niz trzwysta wzrost handlu wewna gaeziowego. Omawiana hipoteza zostaa wielokrotnie potwierdzona, np. w pracach M. Brlharta, R.J.R. Elliota i J. Lindley 4.
Por. M. Brlhart, Dynamics of intra-industry trade and labour-market adjustment, Review of International Economics Vol. 8, 2000, s. 420-435; M. Brlhart, R.J.R. Ell iot, J. Lindl ey, Intra-industry trade and labour-market adjustment: a reassessment using data on individual workers, Review of World Economis nr 32006, s. 521-545.
4

156

Henning Klodt

Mierzyc , jak silnie oddziayway ro z ne rundy rozszerzen UE na przemiany strukturalne w gospodarce niemieckiej nalez y zatem nie tylko przez pryzmat zmian wolumenu eksportu i importu. Konieczna jest w szczego lnos ci analiza, czy stosunki trzhandlowe z nowymi krajami czonkowskimi miay charakter raczej wewna ziowy czy mie dzygae ziowy. gae sie w swym handlu mie dzygae ziowym, Jak poszczego lne kraje specjalizuja moz na ustalic (empirycznie) na podstawie ujawnionej przewagi komparatywnej ich tbranz (revealed comparative advantage RCA). Badania w tym zakresie zapocza kowa Bela Balassa, kto ry w 1965 r. po raz pierwszy zaproponowa wskaz nik dla sie powszechnie pomiar wartos mierzenia RCA. Obecnie przyja ci RCA z pomoca zmodyfikowanego wskaz nika Balassy: RCAij:1n (xij mij : Xj Mj) xij i mij to eksport i import kraju j w branz y i, a Xj i Mj cakowity eksport i import kraju j. na wyste powanie przewagi komparatywnej Pozytywne wartos ci RCA wskazuja redniokraju j w danej branz y, z kolei wartos ci negatywne na brak przewagi. S waz ona wartos c RCA wszystkich branz jest przy (w przybliz eniu) wyro wnanym bilansie handlowym ro wna (okoo) zeru. Poza tym wskaz nik ten jest symetryczny i nieograniczony, tzn. moz e przyjmowac (w nieskon czonos c ) wszelkie wartos ci dzy minus i plus. mie trzgae ziowy jest mierzony natomiast z reguy z pomoca cakiem Handel wewna innej koncepcji, kto ra pierwotnie zostaa zaproponowana w 1971 r. przez H. Grubla i P.J. Lloyda 5: GL:19 " xi9mi " : (xi;mi)

wartos trzgae ziowego) do Indeks ten definiuja ci od zera (brak handlu wewna cznie handel wewna trzgae ziowy). 1 (wya Zasadniczy problem indeksu Grubla Lloyda polega na tym, z e pomiar handlu wewnatrzgaeziowego jest tu cakowicie oderwany od (empirycznego) mierzenia dzygae ziowego. Dlatego w artykule tym proponuje sie , aby o zakresie handlu mie trzgae ziowego wnioskowac handlu wewna przy wykorzystaniu koncepcji ujawtrzgae ziowa danego nionej przewagi komparatywnej. Wyraz na specjalizacja wewna silnie zro kraju powoduje, z e wartos ci RCA ro z nych branz sa z nicowane. Odwrotnie sie maym w przypadku sabej specjalizacji wartos ci powyz sze charakteryzuja
koncepcje w: H. Grubel, P.J. Lloyd, The empirical measurement of Obaj autorzy przedstawili swa na temat koncepcji intra-industry trade, The Economic Record Vol. 47, 1971, s. 494-517. Dyskusje trzgae ziowego szczego D. Greenway, C.M. Mi olner, The pomiaru handlu wewna owo omawiaja Economices of intra-industry trade, Oxford 1986.
5

Skutki rozszerzen Unii Europejskiej dla niemieckiego handlu zagranicznego

157

miara tych zro c wariancja. Sta d zro z nicowaniem. Was ciwa z nicowan jest wie puja ca koncepcja pomiaru: wynika naste Sj:  1n (xij mij : Xj Mj) na empiryczne odtworzenie przeobZmiany tego indeksu w czasie pozwalaja raz en skali sektoralnej specjalizacji danego kraju, przy czym wysokie wartos ci silna specjalizacje mie dzygae ziowa , a niskie wartos na oznaczaja ci wskazuja trzgae ziowego. prowadzenie szeroko zakrojonego handlu wewna Przeprowadzona poniz ej empiryczna analiza niemieckiego handlu zagranicz do towaro nego ogranicza sie w przemysowych (sekcje Standard International Trade Classification SITC 5-8), gdyz wartos ci eksportu i importu surowco w sa 6 mocno znieksztacone poprzez zmiany cen ropy naftowej . Wykorzystane dane (jak poprzednio) ze statystyk handlu zagranicznego OECD, statystyczne pochodza ga sie jedynie do dwucyfrowych grup towarowych SITC (Revision 2). przy czym sie ce grup towarowych o wie kszym stopniu dezagregatyzacji sa Informacje dotycza kszej dezagregatyzacji przemawia bowiem dla wielu krajo w niepene. Przeciw wie poway ro ro wniez fakt, z e naste z ne rewizje spisu grup towarowych i z e obliczanie ksza jest dezagregatyzacja. danych wstecz jest tym bardziej niepewne, im wie Obliczenia na temat niemieckiego handlu zagranicznego ze wszystkimi krajami , z tu tendencja do spadku znaczenia handlu mie dzypokazuja e zaznacza sie ziowego (wykres 5). Struktury towarowe importu i eksportu upododobniaja sie gae c coraz bardziej do siebie. Moz zane takz wie e to byc przypuszczalnie zwia e w toku proceso z eliminacja w globalizacyjnych sektoralnych ro z nic technologiczcych sie pomie dzy partnerami handlowymi. nych, zaznaczaja cego handlu mie dzygae ziowego ulega wprawdzie Spadek wskaz nika dotycza w przeszos ci kilkakrotnie ostremu zaamaniu i moz na zaobserwowac , z e te cego trendu zbiegaja sie w czasie z kilkoma rundami odchylenia od panuja rozszerzeniowymi Unii. Szczego lnie wyraz nie oddziaywao przeto rozszerzenie towarowa niemieckiego handlu zagranicznego, o niekto re kraje EFTA na strukture przy czym zmiany te byy dodatkowo wzmacniane poprzez ro wnoczesne przyznanie przez UE pan stwom, kto re pozostay nadal czonkami Stowarzyszenia, rozlegych cych liberalizacji wzajemnego handlu. Sabo zauwaz koncesji dotycza alne sa puja ce wo natomiast skutki rozszerzenia na Poudnie, gdyz przyste wczas kraje miay tylko relatywnie mae znaczenie w niemieckim handlu zagranicznym. i maja dzy- i wewna trzZupenie nie wpywao na relatywne znaczenie handlu mie ziowego rozszerzenie na Po stan rzeczy, gae noc. Tym samym potwierdza sie
, z Odpowiednie obliczenia kontrolne pokazuja e indeks dla caego niemieckiego handlu zagraniczcym stopniu taki sam przebieg, jak indeks dla towaro nego wykazuje w daleko ida w przemysowych. puja wszelako wyraz tku lat 80., tzn. w okresie obu Wyste ne ro z nice we wczesnych latach 70. i na pocza kryzyso w naftowych. Takz e spadek cen ropy naftowej w 1987 r. znalaz odzwierciedlenie w tych obliczeniach.
6

158

Henning Klodt Wykres 5 Indeks specjalizacji w niemieckim handlu zagranicznym

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
ro Z d o: obliczanie wasne na podstawie statystyki handlu zagranicznego OECD. piy do Unii w 1995 r., juz opisany juz wykresie 3, z e kraje, kto re przysta duz o handlowo z UE. wczes niej poprzez EFTA zintegroway sie cy wzrost mie dzysektoralnej specjalizacji w niemieckim handlu zaZnacza pi jednak we wczesnych latach dziewie c tych. Wszystko granicznym nasta dziesia dzygae ziowego na skutek przemawia za tym, z e wynika to ze wzrostu handlu mie zawarcia ukado w europejskich i stosownej intensyfikacji handlu z o wczesnymi cymi do UE. W ostatnim czasie nie moz krajami kandyduja na natomiast zauwaz yc trzgae ziowym. Dlatego wydaje sie uzasadnione twierzaamania w handlu wewna niemiecka , a zwia zany dzenie, z e strukturalny nacisk dostosowawczy na gospodarke puje. Wynika sta d, z rozszerzeniem na Wscho d, faktycznie zasadniczo juz nie wyste z e nie dokonano tego dostosowania w peni efektywnie i z e nie nalez y oczekiwac pienia istotniejszego dodatkowego nacisku dostosowawczego, w przyszos ci wysta rodkowej zanego z efektami handlowymi rozszerzenia UE o kraje Europy S zwia i Wschodniej. trzgae ziowego pozwala Zaprezentowana tu koncepcja pomiaru handlu wewna takz e na dokonanie odpowiednich obliczen na temat niemieckiego handlu za sie granicznego z poszczego lnymi krajami i grupami krajo w. Wyniki, kto re odnosza znowu do sekcji SITC 5-8 i do danych ze statystyk handlu zagranicznego OECD, sa
rozszerzenie na Poudnie Ukady Europejskie rozszerzenie o pastwa EFTA rozszerzenie na Pnoc

Skutki rozszerzen Unii Europejskiej dla niemieckiego handlu zagranicznego

159

przedstawione w tabeli 2. Indeks specjalizacji sektoralnej wynosi w 1993 r. dla ta wyszehradzkiego a cznie 189, a w 2004 r. osia gna juz handlu z krajami czworoka dzygae ziowa specjalizacja ma tym samym znacznie wie ksza tylko wartos c 88. Mie niz wage w caym niemieckim handlu zagranicznym, ale w poro wnaniu z momen o wie cej niz . tem wejs cia w z ycie ukado w europejskich zmniejszya sie poowe Takz e w przypadku handlu z poszczego lnymi krajami widac wyraz ny spadek c i wzrost handlu wewna trzgae ziowego 7. sektoralnej specjalizacji, a wie
TABELA 2

Indeks sektoralnej specjalizacji w niemieckim handlu zagranicznym z wybranymi krajami Kraje ta czworoka wyszehradzkiego (a) 189 161 154 146 143 137 138 136 130 118 119 88

Polska

gry We

Republika Czeska 139 125 112 113 105 95 82 90 79 76 85 101

Republika Sowacka 520 356 318 330 233 269 322 315 290 255 259 183

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

309 287 298 250 251 236 250 242 263 227 218 187

237 240 234 194 176 177 185 186 165 170 161 151

gry, Republika Czeska, Republika Sowacka (a) Polska, We

ro Z d o: obliczenia wasne na podstawie statystyk OECD.

WNIOSKI

Ro z ne wczes niejsze rundy rozszerzeniowe UE oddziayway cakiem wyraz nie, ca intensywnos na strukture niemieckiego handlu zagranicznego. ale tez ze sabna cia Podczas gdy rozszerzenie o kraje EFTA z 1973 r. spowodowao silne przeobraz enia w strukturze regionalnej i w intensywnos ci specjalizacji sektoralnej, stosowne piy w przypadku rozszerzenia na Poudnie w minimalnej skali, skutki wysta a w odniesieniu do rozszerzenia na Po noc byy niezauwaz alne. Poniewaz ro z nice
analize handlu wewna trzgae ziowego mie dzy Polska a starymi pan Szczego owa stwami czon C.F. Laaser, K. Schrader, Polands trade with Europe: Already kowskimi UE przeprowadzaja Integrated into the EU? w: J. Misala (ed.), Poland in the European Union. The Preliminary Balance of Membership, Radom 2006, s. 268-280.
7

160

Henning Klodt

dzy w poziomie rozwoju gospodarczego, jak relacji cen czynniko w produkcji mie puja cymi do Unii w 2004 r. sa szczego Niemcami a krajami przyste lnie wyraz ne, takz pod wpywem tej rundy rozszerzeniowej z wyraz nalez ao sie e liczyc sie nymi zmianami w strukturze niemieckiego handlu zagranicznego. Zaro wno analiza struktury regionalnej, jak rzeczowej niemieckiego handlu jednak, z zagranicznego pokazuja e w zasadniczej mierze strukturalny nacisk dostosowawczy juz nastapi. Ukady europejskie zawarte we wczesnych latach rodkowej c tych mie dzy UE a kandydatami do akcesji z Europy S dziewie dziesia i Wschodniej, tak znacznie juz zredukoway bariery handlowe, z e efekty handlowe pic akcesja . rozszerzenia na Wscho d mogy wysta juz przed oficjalna Nacisk dostosowawczy sabnie takz e, gdyz wymiana handlowa z nowymi z paszczyzny mie dzygae ziowej na krajami czonkowskimi stopniowo przesuwa sie trzgae ziowa . Przykad niemieckiego przemysu meblowego, kto wewna ry prawie rodkowej i Wschodniej, jest raczej wyjatkiem do Europy S cakowicie przenio s sie . Na pierwszym planie wyste puje raczej import i eksport w ramach branz niz regue , wypierane przez tak z e poszczego lne produkty i fazy produkcji, a nie cae branz e sa rodkowej i Wschodniej. Im silniej poste puje integracja, tym import z Europy S puja ce do Unii nadrabiaja opo szybciej pan stwa przyste z nienia w stosunku do do nich swoje wzorce handlu. atwiej jest przeto starych krajo w i upodobniaja dokonywac zmian strukturalnych pod wpywem handlu. Tumaczenie: Piotr Kalka

ABSTRACT The author undertakes an analysis of trade relations between Germany and the states which joined the EU in 2004. First, he examines whether enlargement of the EU really resulted in a rapid intensification of trade contacts, taking previous enlargements of the EU as a point of reference. He then analyzes different types of trade relations, assuming the hypothesis that interbranch trade requires more extensive structural adaptations than intrabranch trade. In order to assess the scope of the latter he develops a new understanding of measurement, derived directly from the concept of comparative costs. The author concludes that enlargement of the EU to the East did not influence Germanys foreign trade in any significant way. European agreements signed in the early 1990s between the EU and the candidate states from Central and Eastern Europe reduced the trade barriers to such an extent that the effects of enlargement to the East could occur in the area of trade already before the official accession.