PREDAVANJE 6 Metodologija projektovanja

Jo uvijek nismo dleko od dob kd je donoenje vnih odluk o rzvoju i grenju saobraajnic bilo donoeno n bzi nedokumentovnih politikih odluk (ili to je jo gore n bzi frizirnih podtk od strne kvzistrunjk) ili izostvljnjem pojedinih fz izrde plnske i/ili projektne dokumentcije. Dosdnj iskustv u noj grdnji ukzuju i n injenicu d je veom esto, i gotovo po prvilu, kod njvnijih projekt saobraajne mree proces plnirnj i projektovnj prebrzo i nedokumentovno usmjervn iskljuivo n grenje ko kljunu potrebu. Nrvno d je kvlitet plnersko-projektnih rjeenj esto bio nii ukupn cijen grenj zntno vi.

Sobrj je posebno podruje strune djeltnosti zsnovno n nizu itertivnih provjer lterntiv rzvoj u prostoru i vremenu (demogrfske, privredne, dministrtivno-politike, i sl.). U svkom sluju, ko se proces prostornog plnirnj vodi odvojeno od proces projektovnj saobraajnih mre, nstju veom ozbiljne disproporcije i problemi. Odreeni nivo plnirnj uslovljen je potrebom d se dobiju informcije o investicionim sredstvim to e ksnije biti jedn od njvnijih element vrednovnj predloenog plnskog dokument. Drugim rjeim, veom je teko rzdvojiti proces plnirnj od proces projektovnj i obrnuto.

Prostorno planiranje

Projektovanje puteva

Ekonomsko planiranje
Prethodna studija izvodljivosti Studija izvodljivosti

Prostorni plan regiona

Generalni projekat Idejni projekat

Prostorni plan puta Glavni projekat Regulacioni plan puta

Sredstva za investicije

Izgradnja
Elaborat eksproprijacije Arhivski projekat

Pojmovi "plnirnje" i "pln" stoje u njtjenjoj vezi li predstvljju dvije rzliite logike ktegorije.

Plnirnje je proces dinmikog krkter, pln je sttiki rezultt tog proces.

Veom je veliki broj definicij kojim pojedini utori opisuju plnirnje, li u principu on zvisi od pojedinnog pristup problemu plnirnj. Logiki, i mtemtski, njprihvtljivij je pojednostvljen definicij koj ke d je prostorno plnirnje proces pripremnj i odluivnj o ktivnostim u budunosti koje se vri kroz itertivni postupk s unprijed zdtom preferencijom u cilju postiznj eljenih ciljev birnjem izmeu vie moguih lterntiv.

Redosljed osnovnih fz plnerskog proces se moe odrediti kroz sljedee korke: definicij sistem vrijednosti i optih ciljev, nliz i ocjen sdnjeg stnj, definicij posebnih ciljev i kreirnje koncepcij u vidu vie lterntiv, vrednovnje lterntiv i izbor njpovoljnije, definisnje sredstv i rokov z relizciju, sprovoenje pln i revizij n osnovu povrtnih rezultt.

Pln se moe definisti ko dokumentovn osnov postignutog krjnjeg cilj plnirnj, li je ssvim jsno d se u dnnje vrijeme on mor posmtrti ko ivi dinmiki sistem koji je svkog trenutk podlon promjenm i prilgovnju okruenju, situciji i uslovim.

U zadnjih dvadesetak godina pokuavaju se objediniti razliiti transportni i matematiki modeli kako bi se mogli sagledati povratni uticaji saobraajnica na raspored stanovnitva, radnih mjesta i njihov kvalitet ivota. Ovo su relativno sloeni matematski modeli koji trae precizno provoenje procedure kalibracije na lokalne uslove, uz potrebu obezbjeenja kvalitetnih podataka o prostoru, stanovnitvu, saobraaju, ekonomskom razvoju, itd. Utvrivnje meusobne zvisnosti omoguv d se n osnovu utvrene zkonitosti u jednoj pojvi predviju promjene i zbivnj u drugoj pojvi. Vremenski su evoluirli rzliiti mtemtski modeli utvrivnj zvisnosti uz obveznu upotrebu svremenih softverskih rjeenj li i monih hrdverskih konfigurcij: multivrijntn regresion nliz, gdje se n poetku pretpostvi mtemtski oblik funkcionlne zvisnosti izmeu zvisno i nezvisno promjenjivih veliin ztim se koritenjem teorije uzork vri provjervnje pouzdnosti pretpostvljene veze i njeno postepeno poboljnje,

 fktorsk nliz, gdje se svi posmtrni elementi uzimju istovremeno ko zvisne i nezvisne veliine i gdje se ispituju njihove meusobne zvisnosti i uspostvlj mtric koeficijent korelcije. N osnovu koeficijent korelcije utvruje se koji prmetri vie tee jedni k drugim, p se umjesto prvobitno velikog broj veliin mogu formirti cjeline (fktori) koji obuhvtju vei broj prmetr. viekriterijumsk vrednovnj, gdje uz sudjelovnje velikog broj moguih lterntiv i prmetr, koji mogu biti numeriki li i opisni, trebmo se odluiti z izbor njbolje lterntive. Pojedine metode ELECTRE, Promethee i sl. omoguvju rngirnje lterntiv pri emu se uzim u obzir vrijednost i znj pojedinih, prethodno utvrenih i numeriki ili deskriptivno vrednovnih, kriterij z rngirnje.

Ciljevi plnirnj saobraajnica Prije smog poetk postupk plnirnj saobraajnica potrebno je odrediti sistem ciljev, koji su usko vezni z okolinu u kojoj se plnir putn sobrjnic. Odreivnje ciljev jedn je od njvnijih ktivnosti proces prostorno-sobrjnog plnirnj. Brojnost i rzliitost ciljev te svrh njihovog odreivnj uzrokuju i rzliitu podjelu ciljev (ciljevi korisnik i ciljevi drutv, krtkoroni ili dugoroni, vieg red ili nieg red, i sl). U definisnju ciljev njprikldnij je tzv. SMART nliz (Specific, Measurable, Achievable, Realistic, Time bound)

Specifinost (specific) - potrebno je tno identifikovti uinke koje projekt treb d ostvri; Mjerljivost (measurable) - potrebno je obezbjediti mjerenje uink s obzirom n ciljeve; Izvodljivost (achievable) - d li je mjerenje mogue ostvriti; Relnost (realistic) - d li je ciljeve mogue ostvriti; Vremensk ogrnienost (time bound) - d li je ciljeve mogue ostvriti u odreenom roku. Prilikom nlize plnirne sobrjnice moe se primjeniti i nek od generlnih metod koje obuhvtju nlizu prednosti i slbosti ko i mogue opsnosti i rizike koji proistiu iz okoline u kojoj e se saobraajnica relizovti.

SWOT nliz (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats) je jedn od njee primjenjivnih nin u odluivnju i donoenju odluk u strtegijskom mendmentu. Po smom kronimu detljno se nlizirju sng (prednosti put), slbosti (nedostci put), prilike (rzvojne i druge dodtne mogunosti) i prijetnje (sve mogue opsnosti) koje se postvljju pred poetk postupk plnirnj, odnosno sve do krj relizcije projekt saobraajnice.

Ciljevi plnirnj saobraajnic morju biti uskleni s strtegijom ekonomskog rzvoj entitet, odnosno drve, strtegijom prostornog rzvoj entitet, odnosno drve, dugoronim rzvojnim progrmim entitet, odnosno drve. Ciljevi se dijele n: strteke, koji omoguvju odgovrjue uslove pristupnosti korisnicim, jeftin i kvlitetn prevoz, bezbjednost u odvijnju sobrj, sobrjno optereenje koje okolin moe d psorbuje ko i povezivnje s susjednim mrem; strukturne, koji omoguvju ouvnje postojeih mre, povenje sobrjne bezbjednosti i smnjenje negtivnih uticj n okolinu, poboljnje uslov vonje, obezbjeenje i povenje direktnih ekonomskih uticj n sobrj.

Tokom proces plnirnj potrebno je obezbjediti stlne pokztelje uspjeh i zdovoljenj postvljenih ciljev kroz rzliite vrste indiktor.

Evropsk unij je u svojim dokumentim metodoloki predstvil nin odreivnj minimlnog sdrj indiktor (ulz, izlz, rezultt i uticj input, output, result, impact). Indiktori ulz su npr.: finnsijski izvori, tehniki resursi, kdrovi i sl.; Indiktori izlz su npr.: izren i odobren dokumentcij, Indiktori rezultt su npr.: dostupnost, kre vrijeme putovnj, uted u vremenu; Indiktori uticj su npr.: inducirni i preusmjereni sobrj, povenje brzine, povenje bezbjednosti, mnji trokovi odrvnj,...

Investicije u saobraajnice pored direktnih koristi donose i posredne drutveno-ekonomske uinke. U rzvijenim podrujim jedn od njvnijih indiktor ekonomske ktivnosti je veliin sobrj. U mnje rzvijenim podrujim potrebno je izgrditi infrstrukturu kko bi se postigo odreeni nivo ekonomske ktivnosti korisni uinci postju vidljivi tek nkon odreenog vremenskog period. Neophodno je rzjsniti koji su ciljevi od jvnog interes i obezbjediti pouzdne tehnike podtke n koje se mogue osloniti prilikom donoenj odluk. Plnirnje saobraajnic zhtijev donoenje odluk n vie nivo. Orgnizcij proces plnirnj i redosljed kork utiu n kvlitet rezultt.

Izdvjju se dv osnovn nivo plnirnj: strtegijsko plnirnje koje podrzumjev njiri i dugoroni pln prostornog rzvoj i sobrjne osnove, opertivno plnirnje po pojedinnim sektorim i podsistemim koji ine sobrjnu osnovu. Imjui u vidu rzvoj sobrj s jedne strne i prostornog, ekonomskog i drutvenog rzvoj s druge strne problem plnirnj, odnosno projektovnj putev se ne moe jednoznno ogrniiti n podruje potrnje i ponude sobrjnih uslug.

Plnirnje U svkom od proces kojim elimo plnirti sobrj ili saobraajnicu u budunosti, polzni kork je nliz postojeeg stnj i definisnje nedosttk, odnosno nsvrenosti postojeeg sistem koje bi eljeli u budunosti isprviti. Osnovni elementi n osnovu kojih ovo moemo utvrditi su prostorni rzmjetj, nmjen povrin i koritenj zemljit, optereenje postojeih dionic i vorov n mrei i funkcionlne osobine postojee sobrjne osnove (stnje ponude i potrnje). Iz tog slijedi logiki kork u kome mormo definisti ciljeve n osnovu objektivnih ogrnienj (ekonomij, drutveni rzvoj, ztit okoline, itd.). Ovo je dio postupk u kome je neophodno definisti vie hipotez o moguim prvcim i mogunostim rzvoj.

U prvom korku vrimo nlizu problem, odnosno potrebno je objektivno sgledti stnje i definisti nedosttke. Osnovni elementi o kojim se vodi posebno run su prostorni rzmjetj i vrst nmjene povrin, optereenje postojeih dionic i vorov n sobrjnim mrem i njihove funkcionlne krkteristike. N osnovu rspoloivih informcij definie se problem u ovom korku. U drugom korku definiu se eljeni ciljevi n osnovu irih spekt (ekonomij, politik, ivotn sredin,...), tj. vrimo projekciju eljenog stnj u budunosti. Pri tome je potrebno definisti mogue hipoteze budueg rzvoj uz prognoze osnovnih pokztelj (stnovnitvo, prostorni rzvoj, dohodk,...) i reln ogrnienj koj se oekuju u budunosti (finnsirnje, ..). Jednostvno reeno rezultt ovog kork je progrmski zdtk z poetk proces projektovnj.

U treem korku vri se projektovnje vrijnt to je u stvri poetk kretivnog proces istrivnj moguih rjeenj u kojim je potrebno usklditi sobrjne potrebe i sobrjnu ponudu, te biti svjestn posljedic svke predviene mjere. Osnovni cilj postojnj povrtnih vez je d se svk od vrijnt postupno interno optimizir, jer svk od njih u zdnjem korku moe postti optimlno rjeenje.

U etvrtom korku, po zvretku proces interne optimizcije vrijnte se, n osnovu usvojenih kriterijum, grninih uslov i dinmike relizcije vrednuju jednom od rspoloivih metod (ekonomske metode z jednostvnije opertivne probleme ili metode viekriterijumske optimizcije u strtegijskom plnirnju)

PROJEKTOVANJE
Sloen istraivaki proces koji se vodi iterativnim postupkom radi pronalaenja optimalnog rjeenja Fazni proces U tehnolokom pogledu unutar svake faze javlja se iterativni proces planiranja/projektovanja koji zapoinje intiutivnim stvaranjem rjeenja, nastavlja se analitikom razradom sa ciljem procjene posljedica a zavrava povratnim uticajem zakljuaka analize i sinteze na polazne postavke. Poto je osnovni cilj da se unutar svake faze odredi optimalno rjeenje problema, koji po prirodi stvari pripada toj fazi, optimizacija rjeenja je osnovno naelo svake faze izrade projektne dokumentacije. Mogunost uticaja na kvalitet i cijenu su najvee u poetnim fazama projektovanja

Izostavljanje pojedinih faza ili formalna razrada donosi samo marginalne utede

FAZE PROJEKTOVANJA PUTEVA STUDIJA MREE GENERALNI PROJEKAT IDEJNI PROJEKAT GLAVNI PROJEKAT IZVOAKI PROJEKAT ARHIVSKI PROJEKAT

STUDIJA MREE Radi se na osnovu dugoronih planova i politike razvoja drave uz uvaavanje realnih mogunosti i ogranienja (finansijskih, prirodnih, politikih, ekolokih i sl.). Generalni plan putne mree radi se za vremenski period od 20 godina sa presjekom u 10- oj godina. U njemu se definiu pitanja vezana za: razvoj, prioritete izgradnje ili rekonstrukcije, obim i izvore finansijskih sredstava, generalne programske parametre za planiranje, projektovanje, odravanje i eksploataciju, strategiju sigurnosti na nivou putne mree, ekoloke zahtjeve, generalne vremenske presjeke realizacije pojedinih putnih poteza itd. Pored ovog dokumenta rade se srednjoroni i kratkoroni (operativni) planovi razvoja putne mree za koje su svi relevantni granini uslovi definisani u Generalnom planu putne mree. Generalni plan putne mree postaje na taj nain i osnov za dalje planerske i projektantske aktivnosti tokom izrade Generalnog projekta i Prostornog plana puta. Obavezu njegove izrade i donoenja, kao i drugih generalnih planova infrastrukturnih sistema, nivo meusobne usaglaenosti i uslovljenosti odreen je Zakonom o javnim putevima, kao jednim od osnovnih dokumenata. Sa aljenjem se konstatuje da naprijed navedeni dokumenti ne egzistiraju na nivou Republike Srpske.

 Proces planiranja, projektovanja, graenja, odravanja i eksploatacije puteva predstavlja hijerarhijski ureen niz postupaka odluivanja. Startuje se sa nivoa Generalnog plana putne mree definisanjem programskih uslova i Projektnog zadatka za izradu Generalnog projekta, a zavrava rekultivacijom prostora naputenog puta poto je iscrpljen ivotni vek puta i putno zemljite privedeno drugoj nameni. Imajui u vidu da se putevi odlikuju velikom inercijom u prostoru, njihov

Jedan od osnovnih ciljeva procesa planiranja puteva (Generalni i Idejni projekat) jeste izbor optimalne lokacije putnog pravca iz ega proistiu sutinske karakteristike puta. Problem lokacije (gdje?) javlja se kao kljuni problem u svim fazama planiranja i projektovanja puteva. Na nivou Generalnog projekta potrebno je odrediti optimalni koridor u okviru definisanog podruja, dok se na nivou Idejnog projekta istrauje i jednoznano definie optimalna trasa u usvojenom optimalnom koridoru na nivou prethodne faze - Generalnog projekta. Imajui u vidu da na nivou i Generalnog i Idejnog projekta dominantnu ulogu ima irina pristupa reavanju problema i da se lokacija istrauje u irim granicama prostora (10 do 50 km za izbor optimalnog koridora, irine 0,5 do 2 km, odnosno 0,5 do 2 km za izbor optimalne trase irine 0,1 do 0,5 km) to je i bio jedan od razloga da se te prve dve faze definiu kao proces planiranja puteva. Na nivou Glavnog i Izvoakog projekta trasa je fiksirana u apsolutnom koordinatnom sistemu XoYZ pa se optimizacija svodi na izbor pojedinanih elemenata i eventualna mikro pomjeranja u prostoru; posebna panja se posveuje izboru optimalnih metoda i postupaka graenja puta.

Proces planiranja i projektovanja puteva mora se voditi po strogo definisanim procedurama zavisno od vrste i nivoa investicije - novogradnja, rekonstrukcija ili rehabilitacija. Kada je u pitanju novogradnja proces zapoinje, na osnovu Generalnog plana putne mree, definisanjem programskih uslova i projektnog zadatka za izradu Generalnog projekta i obuhvata Generalni, Idejni, Glavni i po potrebi Izvoaki projekat, kao i Arhivski projekat koji se realizuje tokom graenja puta. Kod rekonstrukcije putnih poteza/dionica proces startuje izradom Idejnog projekta, imajui u vidu da se aktivnosti rekonstrukcije obavljaju u okviru postojeeg putnog koridora. Idejni projekat radi se na osnovu programskih uslova i projektnog zadatka proisteklog na osnovu Studije izvodljivosti i utvrenih prioriteta rekonstrukcije na putnoj mrei. Specifinost procesa projektovanja rekonstrukcije, kao i procesa projektovanja rehabilitacije puteva jeste Studija prije/poslije kojom se utvruju efekti preduzetih mjera (sigurnost, nivo usluge, zatita ivotne sredine) i opravdavaju utroena finansijska sredstva. Izrada Glavnog (eventualno i Izvoakog) i Arhivskog projekta odvija se po slinoj proceduri kao i kod novogradnje putnih poteza uz predhodno definisane projektne zadatke za svaku pojedinanu fazu. Projektovanje rehabilitacije (graevinsko odravanje puta) obuhvata aktivnosti na izradi Glavnog projekta, eventualno Izvoakog, Arhivskog i Studije prije/poslije. I ovdje su kao i kod rekonstrukcije, osnova za izradu, Glavnog projekta programski uslovi i projektni zadatak proistekli na osnovu Studije izvodljivosti na nivou putne mree ili njenih funkcionalnih celina.

GENERALNI PROJEKAT
Generalni projekat je funkcionalno-tehnika provJera planerskih razmatranja kao osnova regionalnog i dravnog plana prostornog razvoja. Neposredni programski uslovi za formiranje projektnog zadatka za izradu Generalnog projekta definiu se na osnovu Generalnog plana putne mree drave. Trasa (koridor) u Generalnom projektu razmatra se sa gledita prostornih mogunosti i ogranienja, a svi pokazatelji dobijeni geometrijskim, vozno-dinamikim, saobraajnim, ekolokim i ekonomskim analizama ukljuuju se u proces vrednovanja sa ciljem da se izabere optimalni koridor. U ovoj fazi moraju se donijeti i naelne odluke o etapnosti graenja, uslovima eksploatacije (slobodna ili komercijalna), lokaciji i koncepciji raskrsnica, sistemu kolovozne konstrukcije (fleksibilna ili kruta), raunskoj brzini deonica i sl. Osnovna razmjera Generalnog projekta za puteve van naselja je 1:25000 (10000), odnosno puteve u naselju 1:5000 (2500). Osnovni planski dokument koji korespondira Generalnom projektu jeste, za puteve van naselja, Prostorni plan puta, kao dio irih planskih dokumenata u okviru prostornog plana infrastrukturnog koridora, odnosno, Generalni plan mree infrastrukture za puteve u naselju. Prethodnom studijom opravdanosti utvruje se podobnost puta za realizaciju i efekti iste.

IDEJNI PROJEKAT
Idejni projekat je istraivaka faza u kojoj se jednoznano definie trasa puta, raskrsnice (povrinske i/ili denivelisane) i svi putni objekti pri konkretnim uslovima ogranienja. Programske uslove za idejni projekat ine zakljuci rada na Generalnom projektu i odgovarajuim planskim dokumentima - prostorni plan puta, odnosno generalni plan mree infrastrukture. Na nivou Idejnog projekta se, u okviru optimalnog koridora, vri detaljno trasiranje varijanata sa ciljem izbora optimalne trase. Na osnovu detaljnih tehnikih reenja proraunavaju se pokazatelji vrijednosti svake razmatrane varijante prema unaprijed definisanim ciljevima i kriterijumima, a primjenom metoda vrednovanja, dokumentovano utvruje optimalno reenje trase budueg puta. Osnovna razmjera idejnog projekta za puteve van naselja je 1:2500 (5000), odnosno za puteve u naselju 1:1000 (500). Sastavni dio idejnog projekta su pratei projekti za izabranu trasu (putni objekti, pratei sadraji, eksproprijacija, saobraajno-tehnika oprema, zatita ivotne sredine i dr.) Planski dokument koji korespondira Idejnom projektu, za puteve van naselja, je Regulacioni plan puta, odnosno Regulacioni plan primarne saobraajnice za puteve u naselju, a konana odluka o graenju budueg puta donosi se na osnovu Studije opravdanosti.

GLAVNI PROJEKAT
Glavni projekat obuhvata detaljnu inenjersku razradu svih elemanata puta i putnih objekata (mostovi, tuneli, potporne i zatitne konstrukcije i sl.) neophodnih za fiziku realizaciju puta u realnom prostoru. Ovaj projekat obuhvata i kompleksno razrjeenje infrastrukturnih sistema u zoni zahvata radova, optimizaciju metoda i postupaka graenja, odvodnjavanje povrinskih, pribrenih i podzemnih voda, razradu izvorita materijala, ureenje prostora u zoni puta, saobraajno-tehniku opremu, pratee sadraje (funkcionalne i za potrebe korisnika), eksproprijaciju i dr. U okviru ove faze projektovanja definie se precizan predmjer i predraun radova koji e posluiti za licitacionu proceduru i realizaciju radova, saglasno zakonskoj regulativi. Glavni projekat se radi na osnovu detaljnih geotehnikih, hidrotehnikih, geodetskih i saobraajnih snimanja i podataka. U ovoj fazi rada mogu se vriti samo mikro pomeranja osnovne trase iz Idejnog projekta sa ciljem optimizacije radova. Sastavni dio Glavnog projekta ine i specifikacije za izvoenje svih vrsta radova Osnovna razmjera Glavnog projekta za puteve van naselja je 1:1000 (500), odnosno za puteve u naselju 1:500 (250).

ARHIVSKI PROJEKAT
Arhivski projekat, koji sadri Projekat izvedenog objekta, slui za konani obraun izvedenih radova, predstavlja podlogu za plansku i racionalnu eksploataciju i odravanje puta i ini pouzdanu osnovu za dalje planerske i/ili projektantske aktivnosti u podruju izvedenog objekta. Ovim projektom moraju biti obuhvaeni svi podaci o izvedenom objektu u granicama pojasa eksproprijacije (pravna, finansijska i tehnika dokumentacija) zakljuno sa tehnikim prijemom objekta - podaci o tzv. "nultom stanju objekta". Navedeni podaci se skladite u okviru integrisanog informacionog sistema "Putevi RS". Podaci bi se trebalo organizovati u okviru dvije globalne baze podataka - istorijska i aktivna saglasno daljem nainu korienja. Od posebnog je znaaja da se arhivski projekat izrauje po jedinstvenom konceptu (metodolokom i tehnolokom) za cijelu putnu mreu jedne drave kako bi se na konzistentan nain mogao ukljuiti u nacionalni geo-informacioni sistem.

Upravljanje procesom planiranja i projektovanja puteva predstavlja veoma kompleksan zadatak kome je osnovni cilj uspjeno realizovanje svih aktivnosti od nivoa Generalnog projekta do izbora najpovoljnijeg ponuaa za izgradnju puta i ugovaranje radova. Za izvrenje ovih zadataka u savremenoj praksi se, za razliku od intuitivnog pristupa, iroko primjenjuje analitiki pristup upravljanju projektom "Design Management" za koji je razvijena i odgovarajua metodoloka i tehnoloka osnova. Sam proces upravljanja planiranjem/projektovanjem moe se razmatrati sa dva stanovita: stanovite investitora i stanovite projektanta. Iako je rije o drugaijim nivoima prava i obaveza, objektivna je injenica da je potpuno definisan i efikasan sistem upravljanja izradom planske/projektne dokumentacije u obostranom interesu. Pritom valja naglasiti da je preduslov za efikasnost realizacije svakog pojedinanog projekta dosljedna primjena standardne metodologije planiranja/projektovanja puteva kao i struni i etiki kvaliteti svih aktera ovog procesa.