PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 2

ZBIGNIEW MAZUR Pozna

KAROL MARIAN POSPIESZALSKI BADANIA NAD OKUPACJ NIEMIECK W INSTYTUCIE ZACHODNIM W historii kadej instytucji najdoniolejsz rol spenia grupa zaoycielska, ktra deniuje przesanie ideowe, tworzy zrby organizacyjne i wytycza podstawowe kierunki dziaania. Wszystko to pniej moe ulega zmianom, nieraz idcym bardzo daleko, ale rzadko niszczcym gbokie struktury, powoane do ycia przez zaoycieli. W przypadku Instytutu Zachodniego inicjatywa jego utworzenia wysza ze szcztkowego kierownictwa konspiracyjnej organizacji Ojczyzna (1939-1945), a przesanie ideowe i gwne kierunki dziaania wytyczyo w kocu 1944 r. wskie grono osb znajdujce si pod przemonym wpywem Zygmunta Wojciechowskiego. O ile w konspiracji najbardziej aktywna bya modsza generacja czonkw Ojczyzny, o tyle gdy przyszo do tworzenia instytutu naukowego ciar tego zadania spocz gwnie na barkach osb nieco starszych wiekiem, legitymujcych si dorobkiem i autorytetem naukowym. I to do nich wanie skierowa Wojciechowski pierwsze pisma z prob o wspprac, natychmiast po ujawnieniu Instytutu i uzyskaniu poparcia ze strony rzdu lubelskiego. Nie znaczy to jednak, e modsza generacja zostaa cakowicie odsunita od ksztatowania nowo powstajcego instytutu. To prawda, e z uwagi na miejsce w hierarchii naukowej, znalaza si ona na drugim planie, ale jednoczenie dostarczya wielu niezwykle cennych i oarnych pracownikw technicznych, administracyjnych, wydawniczych, take spor grup pocztkujcych autorw. Nade wszystko za wniosa ogromny potencja energii, pomysw i inicjatyw. Zdarzao si, e to stosunkowo modzi pracownicy uruchamiali kierunki badawcze, ktre wprawdzie pocztkowo nie zaistniay w dokumentach programowych, ale pniej na trwae przylgny do Instytutu Zachodniego. Tak te byo w przypadku Karola Mariana Pospieszalskiego oraz bada nad dziejami niemieckiej okupacji w Polsce. Trzeba zaznaczy, e w praktyce ju wczenie rodowisko Ojczyzny podjo badania nad okupacj niemieck, zwaszcza nad ziemiami wcielonymi do Trzeciej Rzeszy. Waciwie mona mwi o bezporedniej cigoci, nawet personalnej, midzy tym, co robiono w czasie wojny oraz po jej zakoczeniu. Byo to zupenie zrozumiae, jeli pamita, e grupa przywdcza Ojczyzny wywodzia si gwnie z Wielkopolski i lska, i e podczas okupacji zerodkowaa swoj dziaalno na problematyce Ziem Zachodnich oraz Ziem Postulowanych. Stworzya ona Biuro Zachodnie, Sekcj Zachodni w Departamencie Informacji i Prasy, osobno Studium Zachodnie, wydawaa w podziemiu Biuletyn

126

Zbigniew Mazur

Zachodni. Be-Zet, Ziemie Zachodnie Rzeczypospolitej (dodatek do Rzeczypospolitej Polskiej) oraz Zachodni Stra Rzeczypospolitej. Wszystkie te agendy lub pisma zajmoway si rzeczywistoci okupacyjn na ziemiach wcielonych. Wielu czonkw Ojczyzny poznao j z autopsji przed wysiedleniem lub ucieczk, czasami dziki podtrzymywanym kontaktom konspiracyjnym. W dodatku Sekcja Zachodnia w latach 1942-1944 systematycznie sporzdzaa raporty o sytuacji na ziemiach wcielonych1 oraz przygotowaa z inicjatywy Kirya Sosnowskiego wydan konspiracyjnie (marzec 1943 r.) ksik Z pierwszej linii frontu2, powicon niemieckiej okupacji na terenach bezporednio przyczonych do III Rzeszy. Zygmunt Wojciechowski patronowa zrealizowanej przez Edwarda Serwaskiego (pomysodawc przedsiwzicia) i Iren Trawisk akcji Iskra-Dog, ktra polegaa na zbieraniu od sierpnia do padziernika 1944 r. relacji wygnanych ze stolicy mieszkacw na temat zbrodni niemieckich oraz losw ludnoci cywilnej. Po wojnie cz z nich opublikowano w Instytucie Zachodnim3. O tym, e w rodowisku Ojczyzny podczas wojny kiekowaa myl podjcia w przyszoci systematycznych bada nad okupacj w skali oglnopolskiej, wiadczy przygotowany przez Sekcj Zachodni niezwykle interesujcy dokument zatytuowany Projekt Rozporzdzenia o Izbie dla Badania Spraw Okupacji Niemieckiej i Rosyjskiej4. Zawarto w nim nie tylko schemat instytucji do zudzenia przypominajcej utworzon w 1945 r. Gwn Komisj do Badania Zbrodni Niemieckiej, ale rwnie zarys programu bada nad dziejami okupacji niemieckiej oraz co warto podkreli rwnie sowieckiej. Potrzeb wydania po wojnie rozporzdzenia powoujcego Izb uzasadniano w nastpujcy sposb:
Nard polski prowadzi w tej chwili najwiksz w swej historii wojn. Przeycia bohaterskich jednostek, cierpienia, ale i upadki wobec rozmiarw walki, jej natenia i dziejowego znaczenia przestaj by spraw jednostek, ale staj si wasnoci caego narodu. Dlatego zbadaniem i ustaleniem materiaw podstawowych dla opracowania historii okupacji, winno zaj si jak najprdzej pastwo po ukoczeniu dziaa wojennych. Jedynie w ten sposb uchroni si ten bezcenny materia przed wymazaniem z pamici i stworzy si podstawy do bezstronnego sdu historii. Z. Mazur, A. Pietrowicz, M. Rutowska (red.), Raporty z ziem wcielonych do III Rzeszy (1942-1944), Pozna 2004 r. 2 Z pierwszej linii frontu, Biblioteka Wielkopolska, t. III, Warszawa, marzec 1943 r. Histori powstania tej ksiki opisa S. Roskosz, O ksice dajcej wiadectwo prawdzie, przedruk w: Z. Mazur, A. Pietrowicz (red.), Ojczyzna 1939-1945. Dokumenty. Wspomnienia. Publicystyka, Pozna 2004, s.305-318. 3 E. Serw ski, I.Trawi ska, Zbrodnia niemiecka w Warszawie 1944 r. Zeznania zdjcia, seria: Documenta Occupationis Teutonicae, t. II, Pozna 1946 r. 4 Archiwum Akt Nowych, Warszawa, Delegatura Rzdu na Kraj, sygn. 2002 III 165, t. 2. Dokument jest bez podpisu i daty, powsta albo w drugiej poowie 1943 r., albo w pierwszej poowie 1944 r. Niewykluczone, e jego autorem lub wspautorem by Pospieszalski. Lech Janicki, ktry by bardzo dobrze obeznany z jego drog yciow, napisa, e w okresie okupacji: Karol Marian Pospieszalski zajmowa si take problemami przyszociowymi, takimi jak kwestia organizacji badania zbrodni hitlerowskich. Opracowa nawet projekt odpowiedniej ustawy, sugerujc powoanie osobnego organu do tych spraw przy Sdzie Najwyszym, L.Janick i, Karol Marian Pospieszalski. Uczony, prawnik i badacz dziejw okupacji hitlerowskiej, Przegld Zachodni nr 4, 1989 r., s. 4. Tame bardzo starannie opracowany yciorys naukowy Pospieszalskiego.
1

Karol Marian Pospieszalski. Badania nad okupacj niemieck w Instytucie Zachodnim

127

W art. 1 projektu rozporzdzenia powiedziano, e Izb tworzy si przy Sdzie Najwyszym celem ustalenia rozmiarw i natenia przeladowania narodu polskiego pod wrog okupacj oraz uchronienia przed niepamici przejaww jego bohaterskiej i mczeskiej postawy. W zaoeniu Izba nie miaa si zajmowa przebiegiem dziaa wojennych, chyba e wizay si one z gwnym jej zadaniem, polegajcym na ustaleniu pooenia gospodarczego, prawnego i kulturalnego narodu polskiego pod okupacj, ustaleniu zachowania si wadz okupacyjnych, wojskowych i cywilnych na ziemiach polskich, w szczeglnoci przebiegu procesw o charakterze politycznym, zbadaniu rozmiarw i metod akcji wysiedleczej, pooenia robotnikw polskich w Niemczech i winiw w obozach koncentracyjnych, przebiegu akcji wyniszczenia ludnoci ydowskiej oraz dziaalnoci polskich organizacyj niepodlegociowych (art. 2). Do zada Izby miao rwnie nalee ustalenie wypadkw bohaterskiego zachowania si poszczeglnych jednostek wobec wroga. Nacisk pooono wic przede wszystkim na udokumentowanie rnych form przeladowania i eksterminacji narodu polskiego, rwnie ludnoci ydowskiej, ale nie tylko. I znowu wypada zauway, e oglnie rzecz biorc wanie w tym kierunku poszy badania zainicjowane w Instytucie Zachodnim, z tym e naturalnie nie dotykay one sowieckiej polityki okupacyjnej oraz zbrodni popenionych na ludnoci ydowskiej, ktrymi zajmowa si ydowski Instytut Historyczny. Dodajmy, e cigo personaln midzy tym co robiono podczas wojny i po wojnie zapewniy dwie osoby zatrudnione w Instytucie Zachodnim: K. Pospieszalski i Edward Serwaski. K. M. Pospieszalski zacz pracowa nad problematyk okupacyjn ju podczas wojny, zwaszcza w trakcie pobytu na wygnaniu w Czstochowie. Wzi udzia w zebraniu zaoycielskim Studium Zachodniego, instytucji uchodzcej za swego rodzaju pierwowzr lub zacztek Instytutu Zachodniego. Na spotkanie konspiracyjne, ktre odbyo si 22 czerwca 1941 r. w Warszawie, w mieszkaniu Marii Kieczewskiej, pniejszej wicedyrektor Instytutu Zachodniego, zaprosi go przyjaciel z lat modoci, Leon Caka (obydwaj byli czonkami Ojczyzny). W Studium Zachodnim zajmowano si gwnie spraw przyszej granicy z Niemcami, ale za sugesti K. Sosnowskiego, przyszego redaktora Przegldu Zachodniego, zlecono Pospieszalskiemu przeanalizowanie statusu prawnego ludnoci polskiej na ziemiach wcielonych do III Rzeszy. I tak wyglday pocztki jego systematycznych bada nad okupacj niemieck. Par miesicy pniej, w lutym 1942 r. Kiry Sosnowski zwrci si do niego ponownie z prob o opracowanie materiaw przygotowanych do ksiki obrazujcej sytuacj na ziemiach wcielonych do III Rzeszy. Pospieszalski wywiza si z powierzonego mu zadania, ale wersja opracowania jak przekaza do Warszawy ulega zmianom nadajcym jej charakter popularnego wydawnictwa, atwiej przemawiajcego do szerszego odbiorcy. Bya to wspomniana ju ksika Z pierwszej linii frontu. Praca nad ni oraz analizy przekazywane podziemnym komrkom otworzyy nowy etap w yciu Pospieszalskiego. Po przybyciu na pocztku 1945 r. do Poznania nie wrci ju do zawodu sdziowskiego. Na kilka miesicy znalaz zatrudnienie w bibliotece uniwersyteckiej, po czym zaj si ju wycznie prac naukow.

128

Zbigniew Mazur

Przejcie do pracy naukowej oznaczao spenienie marze ywionych przez Pospieszalskiego od dawien dawna, co najmniej od czasu studiw na Wydziale PrawnoEkonomicznym Uniwersytetu Poznaskiego (1927-1931). Z rnych jednak powodw, zacz po studiach karier w sdownictwie. W 1934 r. zda egzamin sdziowski, w latach 1937-1939 peni funkcj sdziego grodzkiego w Tczewie. Wysiedlony w grudniu 1939 r. przez Niemcw z Poznania, znalaz si wraz z rodzin w Czstochowie, gdzie pracowa zarobkowo, ale jednoczenie podj systematyczne badania naukowe, najpierw na potrzeby podziemia, nastpnie z myl o przygotowaniu doktoratu. Zbiera materiay i przygotowywa opracowanie o pooeniu prawnym ludnoci polskiej na ziemiach wcielonych do III Rzeszy, ktre 27 czerwca 1945 r. obroni jako dysertacj doktorsk na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznaskiego. Nieco wczeniej, w poowie czerwca znalaz zatrudnienie jako asystent w katedrze prawa pastwowego na Uniwersytecie Poznaskim oraz w Instytucie Zachodnim, jako kierownik sekcji zajmujcej si dokumentowaniem i badaniem niemieckiej okupacji w Polsce. To, e tak szybko otworzya si przed nim perspektywa kariery naukowej, zawdzicza w duej mierze Zygmuntowi Wojciechowskiemu, ktry zwrci uwag na jego rozpraw doktorsk, wysoko j oceni, i natychmiast skierowa do druku w wydawnictwie instytutowym. Profesor nie bez satysfakcji wspomina, e Wojciechowski mia si artobliwie wyrazi: Doktorant nie uczszcza na moje seminarium, a mimo to napisa dobr prac... Pozytywna opinia Wojciechowskiego wiele wwczas znaczya. Pospieszalski by zreszt intelektualnie znakomicie przygotowany do pracy naukowej, a zwaszcza do pracy w Instytucie Zachodnim. Nie bez znaczenia bya jego wymienita znajomo jzyka niemieckiego, jak rwnie niemieckiej literatury prawniczej, z ktrej korzysta i ktr bardzo dobrze zna ju od czasw studenckich. Jzyk niemiecki by jego pierwszym jzykiem wyniesionym z dziecistwa, albowiem polskiego zacz si uczy dopiero po przyjedzie rodziny z Berlina do Poznania (1919). Urodzi si w Bremie (1909 r.), w rodzinie polsko-niemieckiej, matka bya Niemk. Dziecistwo spdzi w Berlinie, poza pacierzem odmawianym w jzyku polskim, mia kontakt niemal wycznie ze rodowiskiem niemieckojzycznym. W jzyku niemieckim porozumiewa si rwnie z matk, ktra do koca ycia posugiwaa si jedynie najprostsz polszczyzn. Kiedy w rozmowie wspominajc, e zetknicie z jzykiem polskim byo dla bardzo trudnym przeyciem i e pierwsze lata spdzone w szkole nie byy wcale takie atwe, zaskoczy mnie pytaniem: Ale po polsku mwi dobrze, prawda?. A przecie mwi i pisa bardzo dobr polszczyzn, zwiz i precyzyjn, a przy tym niepozbawion ubarwiajcych akcentw. Praktyka sdziowska te okazaa si wielce przydatna w pracy badawczej podjtej w Instytucie Zachodnim, uczya bowiem solidnego gromadzenia dowodw i precyzyjnego konstruowania uzasadnie wyrokw. Byo to dowiadczenie niezwykle cenne, gdy przyszo prowadzi de facto dochodzenia w sprawie zbrodni niemieckich, w tym krytycznie ocenia zarwno dokumenty, jak i relacje wiadkw, czyli w jakim sensie materia dowodowy. Precyzja, drobiazgowo i obiektywizm jego analiz i wywodw do dzi robi wraenie. Charakterystyczne, e zbierajc relacje traktowa je jako przesuchania, zawsze dbajc o ich

Karol Marian Pospieszalski. Badania nad okupacj niemieck w Instytucie Zachodnim

129

uwierzytelnienie odpowiednimi podpisami, piecztkami etc. etc. Ten rygoryzm wpoi rwnie swoim wsppracownikom w Instytucie Zachodnim. Pospieszalski by zatrudniony w Instytucie Zachodnim w okresie od 15 czerwca 1945 r. do 31 sierpnia 1966 r., na rnych zasadach, pracownika staego, kontraktowego, na czci etatu, bd na umow o dzieo, wreszcie na peen etat. Na podstawie umowy z 1 sierpnia 1947 r. zosta pracownikiem kontraktowym na czas nieoznaczony, natomiast 30 stycznia 1950 r. dyrekcja postanowia rozwiza z nim dotychczasow umow i zawrze now o dzieo, z zastrzeeniem, i nie pocignie to za sob obnienia realnego uposaenia miesicznego. W 1952 r. podpisano z nim kolejn umow o dzieo na zebranie materiaw do dziejw okupacji niemieckiej w Polsce, w 1954 r. otrzymywa uposaenie z tytuu prac zleconych, w 1956 r. ponownie zosta pracownikiem kontraktowym. W dniu 1 padziernika 1956 r. przeszed na peen etat, ale w zwizku ze zmianami przepisw, musia si potem stara o zezwolenie Ministerstwa Szkolnictwa Wyszego na penoetatowe zatrudnienie rwnoczenie na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza i w Instytucie Zachodnim. W pimie do Dyrekcji Instytutu Zachodniego z 5 marca 1962 r. zwrci uwag na niewaciw praktyk zatrudniania pracownikw uniwersyteckich, jednych na pracach zleconych, innych na etatach. Przy okazji tak opisa swoj sytuacj nansow: Z powodu zajmowania drugiego etatu w Instytucie Zachodnim nie otrzymuj na UAM dodatku specjalnego w kwocie 1000 z. oraz dodatkw po 200 z. za kierowanie trzeci i czwart prac doktorsk, razem 400 z., a wic cznie 1.400 z. Poniewa moje miesiczne wynagrodzenie w Instytucie Zachodnim wynosi netto 2.500 z., pracuj obecnie w Instytucie Zachodnim za 1.100 z. Przy okazji zwracam uwag, e moje wynagrodzenie w Instytucie Zachodnim nie obejmuje dodatku za kierownictwo Sekcji, ktre zgodnie z przepisami rozporzdzenia z 13.9.1961 (Dz. U. nr 43) powinno nim by objte5. Ministerstwo Szkolnictwa Wyszego pismem z 21 marca 1962 r. wyrazio zgod na zatrudnienie Pospieszalskiego dodatkowo w Instytucie Zachodnim na penym etacie do 30 wrzenia 1965 r. Trudny do przecenienia wkad Pospieszalskiego w dziaalno naukow Instytutu Zachodniego to przede wszystkim stworzenie podstaw archiwum okupacji niemieckiej i uruchomienie bada nad dziejami okupacji niemieckiej, pniej rwnie utworzenie komrki zajmujcej si ustrojem dwch pastw niemieckich: Niemieckiej Republiki Demokratycznej i Republiki Federalnej Niemiec. Prawdziw jego pasj badawcz bya jednak nadal historia okupacji niemieckiej, a zwaszcza publikowanie niezwykle cennych zbiorw materiaw rdowych. Ju w 1945 r. ukaza si pierwszy tom serii Documenta Occupationis Teutonicae (redakcja serii: Z. Wojciechowski, K. M. Pospieszalski, K. Sosnowski), zawierajcy odnaleziony przez dr. Zdzisawa Jaroszyskiego (czonek wadz Ojczyzny) i opracowany przez Pospieszalskiego niemiecki memoria o polskiej sile roboczej na Grnym lsku6. W sowie wstpnym do publikacji, redakcja serii tak oto wyoya swoje credo:
Teczka osobowa K. M. Pospieszalskiego w Instytucie Zachodnim. K. M. Pospieszalski, Memoria pt. Die Bedeutung des Polen-Problem fr die Rstungswirtschaft Oberschlesiens, seria: Documenta Occupationis Teutonicae, t. I, Pozna 1945.
5 6

130

Zbigniew Mazur

Przekazanie rde historycznych potomnoci jest spraw wit. Historia jest bowiem akumulatorem narodowego dowiadczenia i energii. Nakada na nas, yjcych wiadkw najwikszej wojny i najpotworniejszej okupacji, szczeglne obowizki. Nie wolno dopuci, by choby czstk naszych dziejw pokrya niepami. Kada kropla krwi jest nasieniem, kada przez okupanta wycinita kropla potu rdem si, kada niemiecka zbrodnia ostrzeeniem i memento. Spord rzeczy wanych najwaniejsze jest ostrzeenie i memento.

Redakcja zapowiedziaa publikowanie dokumentw ukazujcych nie tylko bezporedni mord popeniany na ludnoci polskiej, lecz rwnie funkcjonowanie systemu okupacyjnego zmierzajcego do unicestwienia narodu polskiego. Mona powiedzie, e w jakim sensie przejto i wcielano w ycie przynajmniej cz programu zarysowanego w projekcie Izby dla Badania Spraw Okupacji Niemieckiej i Rosyjskiej. Przemawiajc podczas pierwszego Zjazdu Walnego Instytutu Zachodniego, dyrektor Z. Wojciechowski podkreli (16 marca 1946 r.), e szczeglnie yw dziaalno przejawia w okresie sprawozdawczym sekcja dokumentacyjna kierowana przez Pospieszalskiego. Przypomnia o wydaniu pierwszego tomu serii Documenta Occupationis Teutonicae, o uruchomieniu serii wydawniczej powiconej okupacji niemieckiej i zapocztkowaniu systematycznego gromadzenia dokumentacji niemieckiej. Mwi: Jestemy zdania, e bada nad okupacj nie wyczerpuje rekonstrukcja potwornych mordw zycznych, dokonanych przez Niemcw. Zbrodni byy rwnie przepisy ustawowe, a niezwykle wanym jest zabezpieczenie materiau pochodzcego od Niemcw7. Sekretarz generalny Zdzisaw Kaczmarczyk, w sprawozdaniu z dziaalnoci Instytutu za rok 1946, wymieni dwa kierunki dziaania sekcji dokumentacyjnej: zabezpieczenie waniejszych dokumentw niemieckich, ktre przedstawiaj znaczn warto dla pniejszych prac naukowych oraz propagowanie koniecznoci spisywania wspomnie z czasw okupacji i zbieranie pamitnikw8. W notatce z maja 1948 r. informujcej o strukturze organizacyjnej Instytutu powiedziano, e sekcja dokumentacyjna gromadzi wszelkie dokumenty dotyczce okresu okupacji niemieckiej w Polsce oraz wspomnienia z tych czasw w formie pamitnikw czy odpowiedzi na specjalnie opracowane ankiety, inicjuje opracowywanie tych materiaw i ich publikacj, utrzymuje kontakt z odnonymi czynnikami powoanymi do badania niemieckich zbrodni, prowadzi dokadn inwentaryzacj dokumentw9. Zbir dokumentw w poowie 1949 r. liczy 370 pozycji, w 1951 r. 555, w 1965 ok. 900 pozycji. Archiwum stopniowo roso, przeksztacajc si w niezwykle cenny, specjalistyczny zbir dokumentw. Przez cay okres swojej dziaalnoci w Instytucie Zachodnim prowadzi Pospieszalski stworzon przez siebie komrk zajmujc si dziejami okupacji niemieckiej
7 A. Choniawko, Z. Mazur (red.), Instytut Zachodni w dokumentach, Pozna 2006, s. 62-63. (dalej: IZ w dokumentach). 8 Sprawozdanie sekretarza generalnego prof. dra Zd. Kaczmarczyka z dziaalnoci I.Z. za rok 1946, Przegld Zachodni 1947, pierwsze procze, s. 366. 9 IZ w dokumentach, s. 95.

Karol Marian Pospieszalski. Badania nad okupacj niemieck w Instytucie Zachodnim

131

w Polsce. Nosia ona rozmaite nazwy. Poniewa jej pocztki wizay si z gromadzeniem materiaw rdowych, pierwotnie akcentowano w nazwie sowo dokumentacja, w pimie z lipca 1945 r. wspominano o dziale zbierania materiaw dotyczcych okupacji niemieckiej, ale e jednoczenie dostarczaa publikacji naukowych, zaczto rwnie dodawa badania. W latach czterdziestych wystpowaa jako sekcja, a wic komrka obsadzona przez pracownikw Instytutu Zachodniego, w przeciwiestwie do studium, ktre w zaoeniu miao skupia badaczy z rnych placwek naukowych oraz stacji lub oddziaw, ktre zatrudniay osoby dziaajce w innych orodkach. Na zmiany w nazwie wpyny rwnie przesunicia w ocjalnej propagandzie. Pocztkowo znajdowao si w niej okrelenie okupacja niemiecka, potem zastpione przez okupacj hitlerowsk. W 1948 r. komrka ta funkcjonowaa w dokumentach zamiennie albo jako Sekcja dokumentacyjna albo jako Sekcja badania dziejw okupacji hitlerowskiej w Polsce, pniej rwnie jako pracownia. W okresie kierownictwa Pospieszalskiego nigdy nie bya ona liczna, wrcz przeciwnie. W 1948 r. zatrudniano w niej dwch referentw naukowych (K. M. Pospieszalski, E. Serwaski) oraz sekretark (Juta Jaczak). W 1949 r. Pospieszalski tak opisa stan sekcji: Obsada jej jest niezwykle szczupa. Od pocztku jej istnienia pracuj w niej tylko dwie osoby, wydawca tego zbioru dokumentw i sekretarka, wyjwszy okres 7 miesicy, kiedy przejciowo by w niej czynny trzeci pracownik. Tote Sekcja n i g d y nie wykonaaby swego zadania, gdyby s t a l e nie wspomagali jej ludzie, ktrzy byli sprawie i Instytutowi bardzo yczliwi10. W 1963 r. w skad Sekcji Badania Dziejw Okupacji wchodzili: K.M. Pospieszalski, E. Serwaski oraz Barbara Bojarska (od 1 IX 1958). Dla zilustrowania dziaalnoci sekcji w 1950 r. przytocz fragmenty dwch sprawozda Pospieszalskiego z tego roku.
I. Pod wzgldem personalnym nie zasza adna zmiana. II. W okresie sprawozdawczym przeprowadzono nastpujce prace: 1. praca nad udokumentowan list strat pracownikw Uniwersytetu Poznaskiego podczas okupacji zostaa przez dr Pospieszalskiego ukoczona. 2. Zbir dokumentw niemieckich zosta powikszony o 30 pozycji. Poszczeglne pozycje s z reguy uwierzytelnionymi odpisami najbardziej cennych niemieckich dokumentw okupacyjnych, ktre zostay wybrane w rnych aktach niemieckich przez dr. Pospieszalskiego w cigu jego studiw archiwalnych. 3. Dr Pospieszalski obj na polecenie prof. dr. Wojciechowskiego funkcj wiceredaktora tej czci Kroniki Uniwersytetu Poznaskiego, ktra dotyczy czasw okupacyjnych. W zwizku z tym przeprowadza prace redaktorskie. 4. Dr Pospieszalski przesuchiwa protokularnie piciu profesorw Uniwersytetu Poznaskiego celem odtworzenia obrazu o aresztowaniach na Uniwersytecie Poznaskim w pierwszych miesicach wojny. III. Wyej wymienione prace nie mogy by wykonane w caoci w godzinach przewidzianych dla pracy w Instytucie Zachodnim; std cay szereg prac wykonano w godzinach nadliczbowych, co dotyczy szczeglnie pracy redaktorskiej nad Kronik Uniwersytetu Poznaskiego (5 kwietnia 1950). I. Pod wzgldem personalnym nie zasza
10 K. M. Pospieszalski, Dokumenty o niemieckiej licie narodowej w Kraju Warty, w: K. M. Pospieszalski, Niemiecka lista narodowa w Kraju Warty. Wybr dokumentw, seria: Documenta Occupationis Teutonicae, t. IV, Pozna 1949, s.14. Wspomniany trzeci pracownik to Edward Serwaski, przebywajcy wwczas w wizieniu.

132

Zbigniew Mazur

adna zmiana. Dr Marian Pospieszalski pracuje dla samej Sekcji przez dwie godziny dziennie. Sekretarka nie powica si rwnie w caoci tej pracy, gdy spenia w ramach Instytutu jeszcze inne czynnoci. Faktyczny czas przepracowany przez dr. Mariana Pospieszalskiego przekracza znacznie wspomniane wyej obowizkowe 2 godziny ze wzgldu na to, e w opracowaniu znajduje si tom Documenta Occupationis Teutonicae (10 lipca 1950)11.

Rok 1950 zapowiada ju powany kryzys instytucjonalny, nansowy i personalny, w jaki wchodzi Instytut Zachodni, ale warunki pracy o jakich pisa wwczas Pospieszalski niewiele si zmieniy rwnie w lepszych czasach, jakie nastay w drugiej poowie lat pidziesitych12. Przy bardzo skromnej obsadzie personalnej sekcja Pospieszalskiego miaa bardzo dobre wyniki naukowe, ale mimo to nie cieszya si przesadnymi wzgldami w Instytucie Zachodnim. Znaczenie bada nad okupacj niemieck docenia w peni Z. Wojciechowski, jednake po jego mierci w 1955 r. zacz si proces przestawiania Instytutu na problematyk wspczesn, co z natury rzeczy stawiao pod znakiem zapytania kontynuowanie bada historycznych, w tym bada nad okupacj niemieck. Nie przypadkiem zatem, w trakcie posiedzenia 13 grudnia 1955 r. komisji do zaplanowania dalszej dziaalnoci Instytutu Zachodniego, Pospieszalski przypomnia, odwoujc si rwnie do argumentw na miar tamtych czasw, e badanie dziejw okupacji hitlerowskiej zajmowao w ubiegym dziesicioleciu wiele miejsca w pracach Instytutu i e naleaoby je kontynuowa ze wzgldu na odbudow Wehrmachtu i odrodzenie si hitleryzmu w Niemczech Zachodnich. Wyjania rwnie, e nie zachodzi niebezpieczestwo dublowania pracy Gwnej Komisji Bada Zbrodni Hitlerowskich, poniewa Komisja bada zbrodnie hitlerowskie w zwizku z procesami przestpcw wojennych, Instytut za ca problematyk. Zabierajc gos powtrnie zaznaczy, e wypowiedzi dyskutantw wykazyway powszechn zgod co do tego, i praca na odcinku dziejw okupacji hitlerowskiej powinna by kontynuowana13. Mimo to, komisja przyja 21 lutego 1956 r. uchwa, w ktrej zawarto tylko do oglnikow formu, goszc, e Instytut Zachodni winien stale przypomina wiatu o zbrodniach hitlerowskich14. Nie brzmiao to zbyt mocno, zapowiadao trudnoci nie tylko z kontynuowaniem bada nad okupacj, ale rwnie stawiao Pospieszalskiego przed koniecznoci dodatkowego zajcia si problematyk wspczesn, konkretnie rzecz biorc zagadnieniami prawa wewntrznego obu pastw niemieckich, Republiki Federalnej Niemiec i Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Pospieszalski w pimie do dyrekcji (8 czerwca 1956 r.) zgodzi si zajmowa prawem pastwowym i administracyjnym Niemiec wspczesnych, na drugim za miejArchiwum Instytutu Zachodniego, sygn. 71/2. Dorobek pracowni dziejw okupacji niemieckiej w pierwszym dziesicioleciu omwi K. M. Pospieszalski, Dzieje okupacji hitlerowskiej w pracy Instytutu Zachodniego, Przegld Zachodni nr 3-4, 1955, s. 343-550. Tame bibliograa. 13 IZ w dokumentach, s.171 i 172. 14 IZ w dokumentach, s.175.
11 12

Karol Marian Pospieszalski. Badania nad okupacj niemieck w Instytucie Zachodnim

133

scu dziejami okupacji hitlerowskiej w Polsce. Ale jednoczenie stanowczo opowiedzia si za utrzymaniem skromnego zespou badajcego problematyk okupacyjn:
Nie chciabym, by nastpia pena likwidacja prowadzonej przeze mnie od 11 lat samodzielnej komrki, ktrej zadaniem byo badanie dziejw okupacji hitlerowskiej w Polsce z szczeglnym uwzgldnieniem hitlerowskiego prawa. Z alem przyjem do wiadomoci, e w schemacie organizacyjnym I.Z. nie ma miejsca na samodzielny dzia powicony badaniom dziejw okupacji i e sprawy te nale do dziau Niem. Rep. Fed. Z alem te patrz na to, e samodzieln dotd komrk opuszczaj mgr. E. Serwaski i p. J. Jaczakwna, niemniej uznaj, e nowe zadania Instytutu Zachodniego pocigaj za sob konieczno pewnych przesuni personalnych. Ze wzgldu jednak na pozycj, ktr zdoby sobie Instytut Zachodni w dziedzinie badania dziejw okupacji (pozycja ta, jakkolwiek osignita bardzo skromn obsad personaln, jest rwnoznaczna z stanowiskiem, ktre w tej dziedzinie zajmuj Gwna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich i ydowski Instytut Historyczny), pragnbym, by Instytut Zachodni w tej dziedzinie, zwaszcza na terenie powoanej ostatnio w ramach Instytutu Historii PAN komisji koordynacyjnej dla bada nad okresem 1939-1945, nie straci swego przodujcego stanowiska. Zachowanie tej pozycji jest atwe, gdy w cigu ubiegych lat nastpia w dziale badania dziejw okupacji I.Z. powana akumulacja kapitau naukowego nie tylko w postaci wiedzy i dowiadczenia oraz archiwaliw, lecz take niemal gotowych ju prac. Midzy objciem nowego zakresu pracy a utrzymaniem zdobytej z trudem pozycji nie zachodzi zatem adna kolizja15.

W cytowanym pimie Pospieszalski zwrci si do dyrekcji Instytutu Zachodniego z prob o formalne potwierdzenie sprawowanego przeze kierownictwa archiwum dziejw okupacji niemieckiej, jak rwnie o udzielenie zgody na wzicie udziau z ramienia Instytutu Zachodniego w pracach komisji koordynujcej badania nad okupacj niemieck powoanej przez Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk. Jedno i drugie mogo si wydawa na pierwszy rzut oka spraw oczywist, ale widocznie budzio jakie wtpliwoci, skoro okazaa si potrzebna interwencja ze strony wadz Polskiej Akademii Nauk. W sukurs przyszed dyrektor Instytutu Historii PAN, Tadeusz Manteuffel, ktry skierowa do dyrekcji Instytutu Zachodniego pismo (31 sierpnia 1956) z prob o uwzgldnienie w planie bada Instytutu Zachodniego tej problematyki i w szczeglnoci nie pomniejszanie zakresu dziaw istniejcych w Instytucie Zachodnim dziau bada dziejw okupacji hitlerowskiej16. Interwencja nie do koca chyba poskutkowaa, albowiem wci na nowo toczyy si pertraktacje z wadzami Instytutu Zachodniego na temat przyszoci bada nad okupacj. Podczas posiedzenia dyrekcji 27 padziernika 1956 r. postanowiono, e rozmow z Pospieszalskim przeprowadzi wicedyrektor Gerard Labuda, zwracajc mu uwag, e jako etatowy pracownik Instytutu powinien prowadzi prac na temat ustalony ju dawniej a dotyczcy prawa i pastwa N.R.F. bardzo potrzebn ze wzgldu na brak takiego opracowania. Wysunito moliwo zorganizowania przez niego zespou pracownikw, ktrzy wsppracowaliby z nim w tym zakresie. Prac nad okupacj hitlerowsk moe doc. Pospieszalski kontynuowa jako prac osobist nie opniajc przez to tamtej pracy zasadniczej17.
15 16 17

Teczka osobowa K. M. Pospieszalskiego w Instytucie Zachodnim. Teczka osobowa K.M. Pospieszalskiego w Instytucie Zachodnim. Archiwum Instytutu Zachodniego, sygn. 5/2.

134

Zbigniew Mazur

Wynikao z tego, e badania nad okupacj miay stanowi odtd domen prywatnych zainteresowa kierownika sekcji dokumentacji. Komrka zajmujca si okupacj przetrwaa, ale wci borykaa si z kopotami. Nie najlepiej te ukadaa si wsppraca z Instytutem Historii PAN, gdzie na pocztku 1957 r. utworzono zakad dziejw okupacji niemieckiej w Polsce. Pospieszalski poczu si dotknity tym, e nie zaproszono go do wsppracy z tym zakadem, kierowanym przez Stanisawa Poskiego, jak rwnie by zaniepokojony planami skupienia dokumentacji okupacyjnej w Archiwum Akt Nowych, co grozio nie tylko likwidacj pracowni okupacyjnej w Instytucie Zachodnim, ale rwnie wydaniem cennego zbioru archiwaliw. W licie do Stanisawa Poskiego (27 sierpnia 1957), napisa:
W toku naszej rozmowy z koca kwietnia br. owiadczy mi Pan, e badania nowego zakadu dotycz tylko Generalnej Guberni i e problematyk ziem wcielonych powinien zajmowa si Instytut Zachodni. Rwnoczenie jednak zaznaczy Pan, e Instytut Historii nie bdzie mg tej pracy nansowa. Dyrekcja Instytutu Zachodniego owiadczya mi wielokrotnie, e rwnie nie ma na to pienidzy. Zdoaem po upartej walce, ktra trwaa od marca u.r. [1956], kiedy nowa dyrekcja obja urzdowanie, do grudnia 1956 wywalczy tylko to, e w Instytucie Zachodnim zosta zachowany dzia badania dziejw okupacji hitlerowskiej zoony z p osoby. Reprezentuj bowiem w Instytucie Zachodnim dwa nurty bada: prawo pastwowe Niemiec wspczesnych i dzieje okupacji hitlerowskiej w Polsce. W moich usiowaniach popiera mnie wanie Instytut Historii! Przypomn list prof. dr Manteufa z 1. 9. 1956, w ktrym Instytut Historii prosi Dyrekcj Instytutu Zachodniego, by nie zmniejszaa istniejcej w Instytucie Zachodnim sekcji badania dziejw okupacji. Tym bardziej jest dla mnie przykre, e obecnie Instytut Historii (wbrew temu, co mwiono mi i pisano w ubiegym roku oraz co owiadczy mi Pan jeszcze w kwietniu br.) wydaje si zmierza do likwidacji tego dziau bada w Instytucie Zachodnim18.

Pospieszalski przygotowa (31 grudnia 1958 r.) perspektywiczny plan dziaania swojego zespou:
Ustalenie tego planu natraa na szczeglne trudnoci z wzgldu na zupeny brak koordynacji midzy poszczeglnymi instytucjami, ktre zajmuj si badaniem dziejw okupacji hitlerowskiej w Polsce wzgl. w ogle histori drugiej wojny wiatowej. Powoana w r. 1956 komisja koordynacyjna przy Instytucie Historii PAN pod przewodnictwem prof. Okckiego nie istnieje, gdy zebraa si po raz ostatni w lutym 1958 r., Gwna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich ma wedug niesprawdzonych jeszcze wiadomoci ulec likwidacji. Wedug dotychczas obowizujcego planu pracy, przyjtego przez wspomnian wyej komisj koordynacyjn, by Instytut Zachodni jedynym orodkiem badania dziejw okupacji hitlerowskiej dla tzw. ziem wcielonych do Rzeszy z dwoma jednak ograniczeniami: dzieje ydw pod okupacj hitlerowsk w wszystkich ich aspektach naley [nale] do ydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, zyczna eksterminacja ludnoci polskiej (m.in. obozy koncentracyjne) naleaa do Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich przy Ministerstwie Sprawiedliwoci; na tym ostatnim odcinku zesp badania dziejw okupacji hitlerowskiej Instytutu Zachodniego by rwnie czynny, cho w znacznie mniejszej ni Gwna Komisja mierze. Opierajc si na tym stanie rzeczy naley sdzi, e dalsza dziaalno Instytutu Zachodniego w zakresie badania dziejw okupacji bdzie dotyczya terenu tzw. ziem wcielonych do Rzeszy. Zadaniem zespou bdzie opracowywanie wszystkich tych spraw, ktre nie zostay dotychczas dostatecznie wyjanione19.
18 19

Archiwum Instytutu Zachodniego, sygn. 53/1. Archiwum Instytutu Zachodniego, sygn. 71/2.

Karol Marian Pospieszalski. Badania nad okupacj niemieck w Instytucie Zachodnim

135

Pospieszalski proponowa skupienie uwagi na dwch obszarach problemowych: okupacji niemieckiej na terenie okrgu ciechanowskiego i biaostockiego (Pospieszalski) oraz postawie spoeczestwa polskiego na ziemiach wcielonych do III Rzeszy (Serwaski). Jak wspomniano, Pospieszalski stan rwnie na czele nowo utworzonego (3 grudnia 1957) zespou zajmujcego si prawem pastwowym Niemiec. Zesp ten wystpowa pod nazw Sekcji Niemieckiego Prawa Pastwowego, rwnie Sekcji Pastwa i Prawa Niemieckiego lub Pracowni Prawa Niemieckiego. Nie posiada on licznej kadry, praktycznie poza kierownikiem, wspdziaa z nim na pracach zleconych (od 1 stycznia 1959) tylko doktorant Pospieszalskiego Lech Janicki. Mimo to warto podkreli, e zapocztkowano wwczas cakiem nowy nurt bada w Instytucie Zachodnim. Trudno powiedzie dlaczego po kilku latach p. o. dyrektora Zdzisaw Kaczmarczyk w pimie z 15 grudnia 1965 r. podzikowa Pospieszalskiemu za kierowanie pracowni prawa, zawiadamiajc go rwnoczenie, i wobec utworzenia z dniem 1. I. 1966 r. nowego Zakadu Nauk Prawnych IZ, w skad ktrego wejd dotychczasowa Pracownia zagadnie socjalno-politycznych Niemiec wspczesnych i Pracownia prawa midzynarodowego, likwidacji ulega Pracownia prawa niemieckiego, ktrej zakres zagadnie przejmie nowopowstay Zakad20. Kierownictwo nowo utworzonego Zakadu Nauk Prawnych obj Janusz Rachocki, natomiast Pospieszalskiemu zostawiono wycznie kierowanie pracowni bada nad okupacj. Jednake nie na dugo. Trway nadal starania o zmian prolu Instytutu Zachodniego celem przestawienia go na badanie wspczesnego imperializmu, z pooeniem szczeglnego nacisku na polityk RFN, co automatycznie podwaao sens prowadzenia nadal bada historycznych. Poza tym w Instytucie zwyciao denie do stworzenia wasnej kadry naukowej, si rzeczy sprzyjajce zwalnianiu pracownikw uniwersyteckich zatrudnionych na drugim etacie. W przypadku Pospieszalskiego naoyy si na to dodatkowo zastrzeenia wadz co do jego postawy politycznej. Sytuacj osobist Pospieszalskiego mocno skomplikowaa odmowa podpisania 20 grudniu 1965 r. rezolucji potpiajcej list biskupw polskich do biskupw niemieckich. W informacji dyrekcji Instytutu Zachodniego dla Sekcji Historycznej Komisji Nauki KC PZPR (luty 1966 r.) znalaza si wzmianka o delikatnej sprawie pracowni badania okupacji. Notatka bya do intrygujco zredagowana. Pozornie nie kwestionowaa pomysu zlikwidowania pracowni bada nad okupacj, ale mocno eksponowaa dorobek naukowy Pospieszalskiego, jak rwnie konieczno snalizowania przeze pracy zbiorowej o Poznaniu pod okupacj niemieck. Gdzie w tle rysowaa si co prawda perspektywa zamknicia pracowni, ale znalazo si w notatce rwnie ostrzeenie przed zbyt pochopnymi decyzjami, zwaszcza przed natychmiastow likwidacj pracowni, jeszcze przed ukoczeniem ksiki o Poznaniu w czasie okupacji. Wydaje si, i co najmniej do czasu ukoczenia tej pracy, pracownia powinna pozosta w Instytucie, tym bardziej, e ewentualne jej rozwizanie mogoby by interpretowane
20

Archiwum Instytutu Zachodniego, sygn. 71/2.

136

Zbigniew Mazur

jako represja za odmow podpisania przez pracownikw tej pracowni rezolucji zawierajcej protest przeciwko ordziu biskupw polskich do biskupw niemieckich21. Podczas obrad wspomnianej Sekcji Historycznej (23 lutego 1966) Czesaw Madajczyk, ktry nota bene mia oywione kontakty naukowe z Pospieszalskim, uzna, e: Niepokojce s tendencje likwidowania pracowni okresu okupacji, rwnie Ryszard Nazarewicz stwierdzi: Problematyka okupacji winna by kontynuowana i jest chyba nieporozumieniem zamierzenie likwidacji odpowiedniej pracowni22. Wszystko wskazuje na to, e stanowisko partyjnej Sekcji Historycznej ostatecznie przesdzio, w sensie pozytywnym, o losie instytutowej pracowni badania dziejw okupacji niemieckiej w Polsce. Podczas zebrania POP PZPR przy Instytucie Zachodnim (1 marca 1966) poinformowano, i dyrekcja otrzymaa zalecenie: Rozszerzy zakres bada nad dziejami okupacji hitlerowskiej w Polsce23. W ocenie Instytutu Zachodniego, stworzonej na potrzeby Wydziau Nauki i Owiaty KW PZPR w Poznaniu (maj 1966), napisano o pracowni Pospieszalskiego:
Za potrzeb utrzymania a nawet wydatnej rozbudowy tej pracowni opowiedzieli si wszyscy czonkowie Sekcji Historycznej Komisji Nauki przy KC na wspomnianym posiedzeniu, zwracajc uwag na ogromne zalegoci, jakie istniej na odcinku bada nad histori okupacji hitlerowskiej w Polsce. W zwizku z tym Dyrekcja IZ postanowia zreorganizowa Pracowni Bada Zbrodni w takim kierunku, aby komrce tej zapewni moliwo kompleksowego ujcia problematyki okupacyjnej nie tylko prawniczego, ktre jednostronnie dominowao w dziaalnoci pracowni, ale take historyczno-porwnawczego, ekonomicznego i socjologicznego. Spenienie tego postulatu bdzie zaleao przede wszystkim od uzyskania dodatkowych etatw naukowych i naukowo-technicznych24.

Wynikao z tego, e pracownia nie tylko zostaa uratowana, ale e niespodziewanie otworzyy si przed ni perspektywy dynamicznego rozwoju, zwaszcza za wzmocnienia kadrowego. Ale rwnoczenie w partyjnej ocenie sytuacji w Instytucie Zachodnim znalazy si akcenty niepokojce, wskazujce na denie do usunicia niektrych pracownikw, jak to okrelono, wpywajcych niekorzystnie na atmosfer pracy w Instytucie, w szczeglnoci na atmosfer polityczn. Przypominajc spraw ordzia biskupw polskich, w partyjnym dokumencie okrelono tych pracownikw mianem przewodnikw wpyww ideologii klerykalnej, zakadajc przy tym optymistycznie, i stanowi oni jedynie pewien remanent osb (...), ktrych eliminacja jest tylko kwesti czasu25. Nie ulega wtpliwoci, e awansowany do roli remanentu Pospieszalski by zaliczany (podobnie jak Bojarska i Serwaski) do pracownikw le wpywajcych na atmosfer polityczn w Instytucie Zachodnim i e jego odejcie rzeczywicie stanowio
21 22 23 24 25

IZ w dokumentach, s. 258. Jw., s. 262-263 Jw., s. 264. Jw., s. 266. Jw., s. 268.

Karol Marian Pospieszalski. Badania nad okupacj niemieck w Instytucie Zachodnim

137

tylko kwesti czasu. Z dniem 30 wrzenia 1965 r. wygasao zezwolenie Ministerstwa Szkolnictwa Wyszego na jego zatrudnienie w Instytucie na drugim etacie. Dyrekcja w pimie z 29 kwietnia 1966 r. zwrcia mu na to uwag i zapowiedziaa wypowiedzenie umowy o prac, jeli wspomniane zezwolenie nie zostanie przeduone. W dniu 27 maja 1966 r. umow faktycznie wypowiedziano, zastrzegajc cofnicie wypowiedzenia w razie otrzymania ministerialnego zezwolenia. Pospieszalski powoa si 22 czerwca na to, e zgodnie ze zwyczajem o zezwolenie powinien wystpi Instytut. W reakcji na to dyrekcja w pimie z 30 lipca do Ministerstwa Szkolnictwa Wyszego zaproponowaa zupenie nowe rozwizanie. Przypominajc o projektowanym rozbudowaniu pracowni, dyrektor Instytutu napisa: Na podstawie dotychczasowej praktyki Dyrekcja IZ wyraa obaw, i prof. Pospieszalski, zatrudniony na gwnym etacie kierownika katedry na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza, nie bdzie w stanie sprosta zwikszonym zadaniom kierownika pracowni bada dziejw okupacji w IZ. Dlatego najbardziej celowym i korzystnym wydaje nam si rozwizanie polegajce na tym, by prof. K. M. Pospieszalskiego zatrudni na penym etacie wycznie w Instytucie Zachodnim. Powiadomiony o tym sam zainteresowany odpowiedzia: Dotychczas nikt ani urzdowo ani prywatnie nie proponowa mi objcia etatu wycznie w Instytucie Zachodnim. Jest to koncepcja zupenie nowa i dla mnie nieoczekiwana. Owiadczam na to, e nie zamierzam rezygnowa z zajmowanego przeze mnie na wydziale prawa UAM stanowiska, co w razie przejcia wycznie na etat Instytutu musiaoby nastpi. Pospieszalski nie skorzysta rwnie z propozycji objcia na kilka miesicy funkcji konsultanta naukowego i 30 sierpnia 1966 r. ostatecznie poegna si z Instytutem Zachodnim26. Tak to wyglda w wietle zachowanych dokumentw. Jednak kilka spraw moe budzi spore wtpliwoci. Przede wszystkim zastanawia przedziwny stosunek do pracowni bada nad okupacj i cile z ni zwizanego archiwum. Wszystko wskazuje na to, e przez kilka lat komrka ta utrzymywaa si gwnie dziki interwencjom z zewntrz i e w poowie lat szedziesitych planowano jej likwidacj, podobnie jak stao si to z pracowni geograczn. Potem niespodziewanie postanowiono j zachowa, a nawet rozbudowa, z tym, e rwnoczenie doprowadzono do zwolnienia Pospieszalskiego, a wic osoby zapewniajcej niekwestionowany wysoki poziom naukowy badaniom nad okupacja. Zaskakujcy bieg wydarze, nasuwajcy od razu pytanie o rzeczywiste powody wymuszenia na Pospieszalskim odejcia z Instytutu Zachodniego. Jak rol odegray w tym wszystkim wzgldy polityczne, ewentualne naciski ze strony KW PZPR, znajdujce swoje przeduenie w instytutowej organizacji partyjnej? Zgaszane wobec Pospieszalskiego zastrzeenia natury formalnej mona spokojnie woy midzy bajki. A co by si stao, gdyby zgodzi si on przej na jeden etat, tylko w Instytucie? Z tego, co profesor kiedy mi powiedzia wynikao, e gotw byby nawet przysta na takie rozwizanie, poniewa pasjonowa si okresem okupacji niemieckiej, ale powstrzymywaa go obawa przed atwoci zwolnienia
26

Archiwum Instytutu Zachodniego, sygn. 93/5.

138

Zbigniew Mazur

pracownika z Instytutu Zachodniego. Uwaa, e usunicie profesora z uniwersytetu nie byo tak prost rzecz, podczas gdy atwo z jak doprowadzono do ustpienia Michaa Sczanieckiego ze stanowiska dyrektora Instytutu Zachodniego dziaaa wybitnie ostrzegajco. Nie ulega natomiast wtpliwoci, e opuszcza Instytut Zachodni z uczuciem rozalenia. Ale kontaktu z nim nie przerwa. ledzi nadal dziaalno sekcji okupacji, na swj sposb nawet pilnowa zgromadzonych w Instytucie archiwaliw. Byo w tym co niezwykle wzruszajcego, e czyni to rwnie w ostatnich latach swojego ycia, kiedy nie opuszcza ju domu i porozumiewa si z Instytutem wycznie telefonicznie. Nie miejsce tutaj na omwienie dorobku Pospieszalskiego zwizanego z Instytutem Zachodnim27, wypada jednak choby zasygnalizowa gwne kierunki jego zainteresowa. Osobicie bardzo wysoko sobie ceni stworzenie archiwum oraz seri wydawnictw noszc najpierw nazw Documenta Occupationis Teutonicae, potem eby nie drani wschodnioniemieckiego ssiada, zmienion na Documenta Occupationis. W okresie jego pobytu w Instytucie ukazao si siedem tomw z tej serii, w tym pi przez niego osobicie przygotowanych i opracowanych, jak rwnie opatrzonych znakomitymi wstpami28. Trudno waciwie zrozumie, dlaczego z tego zakresu badawczego pozostawi tylko jedn pozycj zwart, napisan jeszcze podczas niemieckiej okupacji, ktra nota bene otworzya instytutow seri wydawnicz Badania nad okupacj niemieck29; reszta to artykuy publikowane gwnie w Przegldzie Zachodnim. Gdy zapytaem kiedy profesora, dlaczego nie spoytkowa swojej ogromnej wiedzy o okupacji do napisania obszerniejszej pracy o charakterze syntetycznym, odpowiedzia rozbrajajco: Bo nikt mi tego nie zaproponowa. Wczenie zaj si rwnie problematyk ustroju niemieckiego. Pierwsze jego dwa opracowania powicone tej tematyce przetrway jedynie w postaci maszynopisu powielonego jako materia na zorganizowan w 1947 r. konferencj o sytuacji Niemiec pod okupacj alianck30. Ukoronowaniem tych zainteresowa bya wydana w 1965 r. pod redakcja Pospieszal27 Dorobek naukowy Pospieszalskiego omwi Lech Janicki, ktry sporzdzi rwnie bibliogra jego publikacji, L. Janicki, Karol Marian Pospieszalski... 28 T. I: K.M. Pospieszalski, Memoria pt. Die Bedeutung des Polen-Problem fr die Rstungswirtschaft Oberschlesiens, Pozna 1945 r.; t. II: E. S e r w sk i , I. Tr a w i sk a , Zbrodnia niemiecka w Warszawie 1944 r. Zeznania zdjcia, Pozna 1946 r.; t. III: Z. G r o t , W. O st r o w sk i , Wspomnienia modziey wielkopolskiej z lat okupacji niemieckiej 1939-1945, Pozna 1946 r.; t. IV: K.M. P o sp i e sz a l ski, Niemiecka lista narodowa w Kraju Warty. Wybr dokumentw, Pozna 1949 r.; t.V: K. M. P o sp i e szalski, Hitlerowskie prawo okupacyjne w Polsce, cz. I Ziemie wcielone, Pozna 1952 r.; t. VI: K. M. P ospieszalski, Hitlerowskie prawo okupacyjne w Polsce, cz. II Generalna Gubernia, Pozna 1958 r.; t. VII: K. M. Pospieszalski, Sprawa 58000 Volksdeutschw, Pozna 1959 r., wydanie drugie, Pozna 1981 r. 29 K. M. Pospieszalski, Polska pod niemieckim prawem 1939-1945 (Ziemie Zachodnie), Pozna 1946 r. 30 K.M. Pospieszalski, Problem przyszego ustroju politycznego Niemiec, w: Zjazd Niemcoznawczy w Poznaniu 20-22 luty 1947 r., t. II: Materiay, 30 s. maszynopisu; Zagadnienia ustrojowe wspczesnych Niemiec, w: ibidem, t. I Przebieg zjazdu, s.7-25.

Karol Marian Pospieszalski. Badania nad okupacj niemieck w Instytucie Zachodnim

139

skiego i Janusza Zikowskiego wielka praca zbiorowa wszechstronnie ukazujca rzeczywisto Republiki Federalnej Niemiec (spoeczestwo, gospodarka, polityka, prawo, kultura)31; Pospieszalski zamieci w niej rozdzia o najwyszych organach pastwowych Republiki Federalnej32. Naley wspomnie jeszcze o artykuach dotyczcych rozmaitych zagadnie z zakresu prawa konstytucyjnego, wedug wczesnej terminologii, problematyki pastwa i prawa. Pospieszalski do szczegowo opisa swoje perypetie z ingerencjami cenzuralnymi i interwencjami poza cenzuralnymi, zaiste czasami bardzo dziwnymi. Wspomina m.in., e zamany ju artyku do Przegldu Zachodniego (1951 r.) o stratach mniejszoci niemieckiej na pocztku wojny zosta niespodziewanie wycofany z druku, z trudnych do zrozumienia powodw. Nie podano adnej ku temu racji, a tylko szeptano poktnie, e autor przyznaje, i zdarzay si przypadki mordw33. Na opr cenzury natra jego tom dokumentw o ziemiach wcielonych do Trzeciej Rzeszy, a cile rzecz biorc jego krtki wstp. Przez wiele miesicy miejscowy oddzia [Urzdu Kontroli Publikacji], mimo powtarzanych ingerencji, nie wydawa zezwolenia na druk, nie pomoga nawet przeprowadzona w mojej obecnoci telefoniczna interwencja prof. dr Zygmunta Wojciechowskiego. A wreszcie a by to ju rok 1952 p. Prdzyska wrcia z wiadomoci, e urzd zwalnia zbir niemieckich dokumentw pod warunkiem, e kto inny napisze wstp. Pamitam, e prof. Wojciechowski rozemia si, mwic: W takim razie wstp napisze Edward Serwaski34. A Edward Serwaski tak zapamita to wydarzenie: Cenzura zakwestionowaa wstp do pracy prof. dr. Karola Mariana Pospieszalskiego; Hitlerowskie prawo okupacyjne w Polsce, t. V Documenta Occupationis Teutonicae. Pierwsze poprawki poczyni prof. dr Zdzisaw Kaczmarczyk. Bez powodzenia. Prof. Z. Wojciechowski do E. Serwaskiego: Pan wrci z Akademii (z Wronek); pan bdzie wiedzia. Nie wiedziaem, ale poprawiem wstp. Ta m o j a c e n z u r a powioda si 35. Pospieszalski opisa wicej tego rodzaju przygd towarzyszcych jego dziaalnoci naukowej, w tym take kopoty z wydawnictwem instytutowym. Te ostatnie wynikay zreszt nie zawsze bezporednio z zewntrznych naciskw, czasami byy spowodowane polityczn nadgorliwoci niektrych czonkw wadz Instytutu, a niewykluczone, e rwnie osobistymi animozjami. Twrczo Pospieszalskiego zwraca uwag niezwykym obiektywizmem, chodnym przedstawianiem wydarze strasznych, ktre atwo mogy skania do uj nasyconych emocjami i ostrym wartociowaniem. Dzi zapewnie powiedzielibymy, e historyzowa okupacj niemieck, skupiajc uwag gwnie na jej aspektach systemowych. W jego pokoleniu pewne sprawy byy moralnie a nazbyt oczywiste, nie
K.M. Pospieszalski, J. Zikowski (red.), Niemiecka Republika Federalna, Pozna 1965. K.M. Pospieszalski, Najwysze organy pastwowe, w: ibidem s. 452-473. 33 K.M. Pospieszalski, O rnych trudnociach publikacyjnych w okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, w: Z. Romek (red.), Cenzura w PRL. Relacje historykw, Warszawa 2000, s. 176. 34 Ibidem, s.173. 35 E. Serwa ski, Cenzura w PRL. Relacja Edwarda Serwaskiego, w: Z. Romek (red.), Cenzura w PRL..., s.189.
31 32

140

Zbigniew Mazur

wymagay opatologicznego dopowiadania. Ale wanie dziki takiemu zdystansowanemu podejciu, publikacje jego opary si upywowi czasu i zachoway warto po dzie dzisiejszy, a ich lekturze nie towarzyszy odczucie zgrzytu. Kilka zda, waciwie pojedynczych sformuowa, napisanych pod propagand PRL i brzmicych ewidentnie obco, w niczym tego nie zmienia. Zdecydowanie przewaa wraenie niezwykej erudycji, bardzo wnikliwej i wszechstronnej analizy dokumentw, precyzji i przejrzystoci wykadu, gbokiej i solidnej wiedzy. Wprowadzenia zawarte w Hitlerowskim prawie okupacyjnym (Generalna Gubernia) to znakomite studia przedmiotu, zwize, nasycone treci, wietnie przybliajce system funkcjonowania Generalnego Gubernatorstwa. Rozbudowany wstp do Sprawy 58000 Volksdeutschw zachwyca maestri analizy, wnikliwej, wszechstronnie udokumentowanej, pasjonujcej, chciaoby si powiedzie detektywistycznej. Wszystko to mona powtrzy w odniesieniu do artykuw opublikowanych na amach Przegldu Zachodniego. Rzadki to przypadek, e o tekstach ogaszanych w nie najatwiejszych czasach i czsto traktujcych o politycznie delikatnej materii, mona spokojnie powiedzie, e si nie zestarzay i mwic potocznie, wci nadaj si do czytania. Moe warto zebra te rozproszone pisma i wyda je w osobnym tomie?

ABSTRACT The article presents the scientic and organizational activity of Professor Karol Marian Pospieszalski at the Institute for Western Affairs. Special emphasis is placed on his endeavors to maintain a continuity of studies on the German occupation of Polish territory.