PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 4

PIERRE-FRDRIC WEBER* Szczecin

RFN NRD PRL (1950-1972)

NORMALIZACJA POLSKO-NIEMIECKA JAKO MNAGE TROIS

Normalizacja stosunkw midzy Polsk a Niemcami w czasie zimnej wojny doczekaa si ju wielu zajmujcych ksiek i ciekawych artykuow, wykorzystujcych podstawowy zasb rde. Zorganizowano dziesitki pouczajcych konferencji, powiconych tej tematyce. Po zakoczeniu zimnej wojny w Polsce moga si rozwija historiograa uwolniona od postulatw ideologicznych obowizujcych w PRL1. Zburzenie muru berliskiego, upadek reimu wschodnioniemieckiego oraz zjednoczenie Niemiec umoliwiy w tym kraju spokojniejsze podejmowanie bada powojennych wzajemnych stosunkw midzy dwoma, a pniej trzema pastwami, ktre przez dugi okres byy co najmniej polemiczne. Dzi wydaje si, e mimo politycznej instumentalizacji wielu wtkw dziejw polsko-niemieckich mona powiedzie, e naukowe rozpoznanie kompleksowego procesu normalizacji osigno ju zadowalajcy stopie. Nie znaczy to jednak, e temat ten zosta wyczerpujco zbadany. W dalszym cigu istniej problemy nie uwzgldnione, czy sabiej przeanalizowane. Przykadem tego jest trjstronny aspekt wyej wymienionego procesu normalizacyjnego. Zwrot polsko-niemiecki oraz jego niemiecka wersja deutsch-polnisch, ktre zwykle uywa si, aby okreli wszystko, co odnosi si jednoczenie do Niemcw i do Polakw oraz stosunkw midzy nimi, pomija fakt, e w latach 1949-1990 niemiecko bya dwoista z punktu widzenia pastwowoci. Cecha ta musiaa przecie oddziaywa take na stosunki polsko-niemieckie i komplikowa proces normalizacji. Najczciej zwrotu polsko-niemiecki uywa si, kiedy chodzi o jaki aspekt stosunkw
* Dr P.-F. Weber pracuje obecnie na Uniwersytecie Szczeciskim, opublikowa we Francji ksik pt. Le triangle RFA-RDA-Pologne (1961-1975): guerre froide et normalisation des rapports germanopolonais, Paris 2007, XV, 418 ss. 1 Wida to w artykuach polskich historykw modszego pokolenia (w publikacjach polskich i zagranicznych) np. na temat wysiedlenia Niemcw z byych terytoriw niemieckich przyczonych do Polski w 1945 r. Zob. J. Ko acki, Die Vertriebenen in der polnischen Geschichtsschreibung 1945-1979, Deutsche Studien 1995, nr 126/127, s. 150-162; B. O c i e p k a , Die Vertriebenen in der polnischen Geschichtsschreibung von 1980 bis heute,Deutsche Studien 1995, nr 126/127, s. 163-176.

148

Pierre-Frdric Weber

polsko-zachodnioniemieckich. Rozpoznaje si w tym wpyw wczesnego ocjalnego stanowiska rzdu boskiego na historiogra wpierw w Niemczech Zachodnich, a potem take poza tym krajem, widocznego ju od samego powstania RFN, a jeszcze wyraniej po wejciu w ycie doktryny Hallsteina2. Bonn w swojej strategii politycznej chciao reprezentowa cae Niemcy (Alleinvertretungsanspruch), negujc suwerenno NRD oraz peni funkcj nadzorcy w kwestiach oglnoniemieckich. Najwiksze spory midzy PRL a RFN dotyczyy przede wszystkim granicy na Odrze i Nysie uyckiej z powodu niechci wikszoci zachodnioniemieckich politykw do uznania powojennego statu quo. W Niemczech Zachodnich w pierwszych dwch powojennych dekadach stosunek do granicy z Polsk decydowa o przynalenoci do jednej z dwch wtedy istniejcych grup: pierwsz stanowili realici, ktrzy uznali zmiany terytorialne w 1945 r. jako konsekwencje wojny rozptanej przez Trzeci Rzesz. Zgodzili si tym samym na przesunicie polskiego terytorium pastwowego i narodowego na zachd, to jest na wschodnie ziemie dawnych Niemiec, czy uywajc wczesnego polskiego okrelenia Ziemie Odzyskane. Sankcjonowali istnienie midzy ab a Odr obszaru odrbnego od RFN NRD. Drugi obz reprezentowa tendencje nacjonalistyczne nie chcia on uzna straty wyej wymienionych ziem. Fakt, e pierwsi stanowili mniejszo, a drudzy ogromn wikszo w konserwatywnej partii CDU oraz w jej bawarskiej odmianie CSU, ktre od 1949 r. znajdoway si u wadzy, wystarczajco tumaczy napicie w stosunkach z krajami bezporednio zainteresowanymi spraw uznania granic. Na konikt w sprawie uznania granicy midzy Niemcami a PRL miao bezporedni wpyw inne zrozumienie podstawowego pojcia politycznego jakim bya demokracja po obu stronach elaznej kurtyny. Rzd zachodnioniemiecki nie chcia ocjalnie zaakceptowa istnienia reimu niedemokratycznego w radzieckiej stree okupacyjnej oraz na terenach dawnych Niemiec. Wedug kanclerza Konrada Adenauera o powojennych granicach niemieckich mona by dyskutowa dopiero na midzynarodowej konferencji, w ktrej uczestniczyaby Wielka Czwrka (Stany Zjednoczone, ZSRR, Wielka Brytania i Francja). Poza tym, na temat granicy polskoniemieckiej Bonn byo gotowe negocjowa tylko z demokratycznym (w sensie zachodnim) pastwem polskim, co byo rwnoznaczne z nieuznaniem komunistw za uprawnionych rzecznikw interesw Polski. Podobnie RFN nie widziaa w kadrach wschodnioniemieckiej komunistycznej partii SED prawowitych przedstawicieli mieszkacw byej radzieckiej strefy okupacyjnej. To ocjalne stanowisko byo zgodne z Ustaw zasadnicz (Grundgesetz) i naleao do podstaw modego jeszcze pastwa zachodnioniemieckiego.
2 Od nazwiska sekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych RFN Waltera Hallsteina. Doktryna ta zabraniaa od 1955 r. pastwom zaprzyjanionym nawizywania kontaktw dyplomatycznych z NRD, grozia brakiem lub zerwaniem takich kontaktw kademu innemu krajowi ocjalnie uznawajcemu istnienie pastwa wschodnioniemieckiego.

RFN NRD PRL (1950-1972)

149

NRD i PRL jako bratnie pastwa, majce podobny ustrj polityczny, takich gbokich problemw ideologicznych midzy sob nie miay. To jednak nie znaczy, e nie istniay midzy komunistami polskimi a wschodnioniemieckimi adne nieporozumienia, napicia, a nawet spory. Takich, cho nie zawsze powanych, byo wiele, m.in. z powodu rozbienych interpretacji marksistowskiej doktryny ekonomicznej, przede wszystkim w jej zastosowaniu w rolnictwie. W ogle sprawy gospodarcze stanowiy najpowaniejsz ko niezgody midzy tymi dwoma partnerami i ssiadami. W latach 1967-1969 doszo nawet do powanej ktni midzy obu socjalistycznymi brami. Spowodowao to ostr wymian zda midzy pierwszymi sekretarzami, szczeglnie na spotkaniu delegacji podczas uroczystoci z okazji pidziesiciolecia Rewolucji Padziernikowej w 8 listopada 1967 r. w Moskwie3. Trzeba wspomnie, e komunici polscy czsto mieli wraenie, e Enerdowcy uwaaj siebie za lepszych towarzyszy, dokadniej rozumiejcych potrzeby gospodarki socjalistycznej. Skaniao to Polakw do dostrzegania w ich zachowywaniu niewygasej buty dawnych Prus jakoby Prusy zostay tylko przefarbowane na czerwono pod wpywem i naciskiem Zwizku Radzieckiego. Wbrew rozpowszechnianej dotychczas opinii nowa polska zachodnia granica rwnie nie naleaa do bezspornych spraw w stosunkach polsko-wschodnioniemieckich. Ukadem zgorzeleckim (6 lipca 1950 r.) zostaa ona ocjalnie uznana przez NRD, i to ju zaledwie w kilka miesicy po powstaniu tego pastwa. Nie zapomnijmy jednak przy tym, e w drugiej poowie lat 40. najwysze wladze komunistyczne w radzieckiej stree okupacyjnej nieatwo si zgodziy na przesunicie polskiego terytorium a nad Odr i Nys. Swoje niezadowolenie najwyraniej pokaza wtedy Otto Grotewohl, przewodniczcy wschodnioniemieckiej SPD, uywajc nawet argumentw pochodzcych sprzed 1945 r., aby usprawiedliwi rozszczenia wobec Polski4. Do podpisania ukadu midzy Niemcami Wschodnimi a Polsk doszo w duej
3 Zob. M. Tomala, Przyja z Niemieck Republik Demokratyczn, ale z jak cen? Rocznik Polsko-Niemiecki, 1994, nr 3, s. 71-75: Byo to w kilka miesicy po uroczystym zawarciu ukadu o przyjani, wsppracy i pomocy wzajemnej. (...) Notatka z przeprowadzonych tam rozmw oddaje ducha wczesnych stosunkw polsko-enerdowskich. Jest on inny od tego, jaki panowa w marcu 1967 r. w Warszawie i jaki mona byo znale w ocjalnych owiadczeniach. Nastpia bowiem ostra wymiana zda midzy Gomuk a Ulbrichtem. Wydaje si, i spotkanie to unaocznio stronie polskiej, jakie s prawdziwe zamiary kierownictwa NRD nie tylko co do wsppracy z Polsk, ale i pozycji NRD w caym obozie. 4 Por. S. Anderson, A Cold War in the Soviet Bloc. Polish-East German Relations, 1945-1962, Boulder, Oxford 2001, s. 33: The KPDs qualied acceptance of the new border with Poland did not reect the opinion of most of the German communists and socialists in Germany, however. Social Democratic Party leader Otto Grotewohl was unequivocally opposed to the Oder-Neisse line; in August 1945 he told an SPD gathering in Leipzig that the border was provisional. When he angrily attacked the Polish government for its obdurate border and reparations policies, he charged that the nationalistic demands of our eastern neighbor, Poland, have increased immeasurably. Grotewohl, in rejecting Ulbrichts argument that Germany could live without this Lebensraum in the east, maintained that the lost territories were vital to the industrial and agricultural well-being of the country (podkr. S. A.).

150

Pierre-Frdric Weber

mierze dlatego, e NRD nie miaa innego wyboru ni podporzdkowanie si naciskowi wywieranemu przez ZSRR. Tego oczywicie nie wida byo w uroczystych deklaracjach i publicznych przemwieniach przedstawicieli obu pastw po zawarciu ukadu, sysze i przeczyta mona byo wtedy wycznie o granicy pokoju, ktra czy, a nie oddzieli. W porwnaniu z ogromn liczb publikacji na temat dwustronnych stosunkw polsko-zachodnioniemieckich, prac badajcych relacje NRD-PRL jest niewiele, chocia wida obecnie po obu stronach Odry coraz wiksze zainteresowanie historykw t spraw5. Prace te dotycz przede wszystkim stosunkw midzypastwowych, ale take tematw bardziej szczegowych, jak kwestii stosunkw midzyspoecznych lub midzykocielnych6. Historiograa dotyczca normalizacji polsko-wschodnioniemieckiej jest jeszcze do fragmentaryczna, sporo pozostaje jeszcze zbiorw archiwalnych do zbadania. Opublikowanie relewantnych dokumentw jest obecnie jednym z najwaniejszych projektw prowadzonych przez polskich i niemieckich specjalistw pracujcych razem w Niemieckim Instytucie Historycznym w Warszawie7. W 1989 r. niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych polecio Institut fr Zeitgeschichte z Monachium opracowanie akt zachodnioniemieckiej polityki zagranicznej od roku 1949. Projekt ten jest ju bardzo zaawansowany8. Na odpowiedni publikacj akt dotyczcych wschodnioniemieckiej polityki zagranicznej, midzy innymi dokumentw enerdowskiego MSZ oraz wydziau zagranicznego przy KC SED, trzeba bdzie jeszcze zaczeka. Jeszcze w 2003 r. Joachim Scholtyseck napisa9, e badania nad wschodnioniemieck polityk zagraniczn charakteryzuje ogromny decyt. Brak uznania pastwa wschodnioniemieckiego przez kraje zachodnie ograniczy co prawda moliwoci oraz zasig jego polityki, co nie znaczy, e nie miao ono adnego pola dziaania. Zaskakujcy jest jednak fakt, e historycy dugo nie zajmowali si stosunkami politycznymi pastw wewntrz bloku wschodniego, mimo niektrych prb w tym kie-

Zob. np. B. Kerski, A. Kotula, K. W y c i c k i (wyd.), Zwangsverordnete Freundschaft? Die Beziehungen zwischen der DDR und Polen 1949-1990, Osnabrck 2003, 334 ss. 6 Na ten temat zob. Th. Mechtenberg, Engagement gegen Widerstnde. Der Beitrag der katholischen Kirche in der DDR zur Vershnung mit Polen, Leipzig 1999, 126 ss. 7 Pierwszy oraz trzeci tom tego ogromnego, dugoterminowego projektu ju zostay opublikowane, zob. Polska Niemcy Wschodnie 1945-1990. Wybr dokumentw, pod red. J. Kochanowskiego i K. Ziemera, t. 1: Polska wobec Radzieckiej Strefy Okupacyjnej Niemiec, maj 1945 padziernik 1949, redakcja, wstp, wybr dokumentw J. Kochanowski, opracowanie dokumentw A. Krajewski, M. Mazurek, Warszawa 2006, 527 ss.; t. 3: Lata 1956-1957, wstp, wybr i opracowanie dokumentw M. Grny, M. J. Hartwich, Warszawa 2008, 581 ss. 8 Akten zur Auswrtigen Politik der Bundesrepublik Deutschland. Tomy do tej pory opublikowane obejmuj lata 1949 do 1953 oraz 1963 do 1976. 9 J. Scholtyseck, Die Aussenpolitik der DDR, Mnchen 2003, s. 58: Im Vergleich zur regen zeithistorischen Forschung zur allgemeinen DDR-Geschichte, die sich auf einige wichtige Gesamtdarstellungen sttzen kann (...), bendet sich die Forschung zur DDR-Auenpolitik noch in ihren Anfngen.
5

RFN NRD PRL (1950-1972)

151

runku (od pocztku lat siedemdziesitych10). Mimo nacisku radzieckiego i pniejszej doktryny Breniewa (ograniczonej suwerennoci) postrzeganie krajw Ukadu Warszawskiego jako monolitu politycznego nie odpowiadao rzeczywistoci, gdy kraje socjalistyczne nie przypominay jednorodnej caoci nie tylko z punktu widzenia polityki wewntrznej kadego z nich, ale i ze wzgldu na rnice w polityce zagranicznej. Ponadto istniaa midzy nimi konkurencja z powodu rozbienoci celw11. Stosunki NRD-Polska s tego dobrym przykadem. Polsko-niemiecki proces normalizacyjny najlepiej zrozumiemy, kiedy uwzgldnimy trzeciego, niesusznie zapomnianego aktora, NRD. Z powodu dwupastwowoci niemieckiej rzeczywicie zaistniaa de facto interakcja w trjkcie. Sytuacj t mona wic uwaa za system koniktu w sensie socjologicznym czyli za triad. Po raz pierwszy uy tego pojcia niemiecki socjolog Georg Simmel, podkrelajc, e wolno go stosowa do jakichkolwiek stosunkw midzyludzkich, rwnie stosunkw midzypastwowych jako interakcji midzy aktorami kolektywnymi. Najnowsze badania politologw potwierdziy t hipotez12. Nie jest to rwnoznaczne ze schematycznym spojrzeniem na stosunki midzynarodowe, ani nie musi to prowadzi do cile ograniczonej historii dyplomacji nie zwracajcej uwagi na cay kompleks wielostronnych kontaktw w procesie normalizacyjnym. Poza tym wymieniony wyej trjkt (ktry czasami przypomina mnage trois) nie funkcjonowa niezalenie od caego wczesnego systemu zimnej wojny, lecz by ciagle warunkowany polityk Zwizku Radzieckiego i Stanw Zjednoczonych. Dotychczas mao badaczy skupiao si na trjstronnym aspekcie normalizacji polsko-niemieckiej oraz w szerszym sensie stosunkw midzy Polakami i Niemcami

Por. F. Sikora, Sozialistische Solidaritt und nationale Interessen: Polen, Tschechoslowakei, DDR, Kln 1977, 247 ss.; J. F. Morrison, The Foreign Policy of Poland, w: J.A. Kuhlman (wyd.) The Foreign Policies of East Europe: Domestic and International Determinants, Leyden 1978, s. 129-165. 11 Por. S. Anderson, op. cit., s. 285 n.: Soviet leader Mikhail Gorbachev recognized in the late 1980s that the inherent lack of trust between Poles and East Germans was a serious weakness in the Warsaw Pact. Warsaw Pact commanders knew that communist propaganda promising the allegiance of the pacts national forces to a common defense of socialism was bankrupt of the truth. Not only were Poles and East Germans reluctant alliance partners, but so too were East Germans and Czechs, Slovaks and Hungarians, and Bulgarians and Romanians. The unity of the Warsaw Pact was a myth, a dangerous fantasy of Marxist theory, a leap of faith that Communist ideology had overcome national allegiances. Gorbachev recognized that the satellites were contributing little to Soviet security and were a drag on the Soviet economy. The relative costs of maintaining Stalins empire were just too great. 12 G. Simmel, Soziologie: Untersuchungen ber die Formen der Vergesellschaftung, Leipzig 1908, IV, 782 ss. (oraz G. Simmel, Der Konikt der modernen Kultur, 1918). Powoywa si na Simmla take amerykaski politolog Th. Caplow, por. Th. Ca p l o w, Two against One. Coalitions in Triads, Englewood Cliffs, NJ, 1968, VII, 183 ss. Wrd najnowszych bada na temat pastw uwaanych za collective actors zob. A. Wendt, The state as person in international theory, w: Review of international studies 2004, nr 2, s. 289-316 oraz A. Wendt, Social Theory of International Politics, Cambridge 1999, XV, 429 ss.
10

152

Pierre-Frdric Weber

podczas zimnej wojny. Niektrzy ju zauwayli13, e NRD trzeba uwaa za istotny czynnik, inni natomiast interesowali si stosunkami polsko-zachodnioniemieckimi z jednej strony, a polsko-wschodnioniemieckimi z drugiej, nie zajmujc si dokadnie wzajemnymi powizaniami wewntrz trjkta14. Jedynym chyba, a prawdopodobnie pierwszym historykiem, ktry analizowa trjstronn istot stosunkw polsko-niemieckich jest Krzysztof Ruchniewicz, ktry skoncentrowa swoje badanie na okresie najwikszego napicia midzynarodowego czyli latach 50.15 Podobny zamiar mia take autor niniejszego artykuu w swojej pracy dotyczcej dalszego okresu zimnej wojny oraz polsko-niemieckiego procesu normalizacji, a po 1975 r.16 Pewne trudnoci wynikaj z uywania swa normalizacja, bo nie ma ono dla wszystkich trzech uczestnikw trjkta tego samego znaczenia. Dla Polakw normalizacja oznaczaa ostateczne uznanie przez Niemcy lub Niemcy Zachodnie terytorialnego statu quo z 1945 r. Dla RFN Normalisierung bya rwnoznaczn z appeasement w stosunkach polsko-zachodnioniemieckich jednak bez rezygnacji z pretensji niemieckich do niektrych ziem Polski. Normalizacja okazuje si niejednoznaczna rwnie wtedy, gdy si rozpatruje przebieg tego procesu. Oglnie rzecz biorc sowo to okrela rwnie polepszenie stosunkw gospodarczych i politycznych na szczeblu midzypastwowym. Dla Polski kontakty z NRD byy o wiele bardziej znormalizowane ni z RFN. Poza tym, z jednej strony Warszawa staraa si o zblienie z Berlinem Wschodnim take przez kontakty midzy polsk a wschodnioniemieck ludnoci; z drugiej strony chciaa jednak zahamowa i ograniczy podobn wymian ze spoeczestwem zachodnioniemieckim z oczywistych powodw ideologicznych i mentalnych. Normalizacja nie bya wycznie hasem propagandy polskiej i wschodnioniemieckiej oraz kwesti sporn w polityce wschodniej RFN, lecz rwnie sowem, ktrym kraje Ukadu Warszawskiego usprawiedliwiy militarn interwencj, ktra w sierpniu 1968 r. pooya kres praskiej wionie. W sumie terminowi normalizacja niewtpliwie brakuje jasnoci pojciowej, ale pozostanie on nieuniknionym elementem sownika historiograi stosunkw polsko-niemieckich i niemiecko-wschodnioeuropejskich pod warunkiem, e badacze zawsze uwiadamiaj sobie jego wieloznaczno, ktra jest obciona ideologi. Okrelajc normalizacj jako z m i a n n o r m y 17 mona stwoZob. H.-G. Lehmann, Der Oder-Neie-Konikt, Mnchen 1979, 294 ss. oraz pniej D. B i n gen, Bilanz deutscher Politik gegenber Polen 1949 bis 1997, w: Aus Politik und Zeitgeschichte 1997, nr 53, s. 3-10, s. 4: Bis 1989 galten die polnische und die westdeutsche Staatsrson als unvereinbar. Kompliziert wurden die Verhltnisse durch die deutsche Zweitstaatlichkeit und die deutsch-deutschpolnischen Dreiecksbeziehungen (podkr. P.-F. W.). 14 Zob. ciekaw prac M. Tomali, Warszawa Berlin Bonn 1944-1980, Szczecin 1987. 15 Zob. K. Ruchniewicz, Warszawa Berlin Bonn. Stosunki polityczne 1949-1958, Wrocaw 2003. 16 Zob. P.-F. Weber, op. cit. 17 Zob. M. Finnemore, K. Sikkink, International Norm Dynamics and Political Change, International Organization 1998, nr 4, s. 887-917.
13

RFN NRD PRL (1950-1972)

153

rzy zasadniczn denicj, kreowan ad hoc, aby opisa rne formy i moliwoci normalizacji. Pytanie moe wtedy rwnie brzmie nastpujco: jak zmieniaa si norma stosunkw polsko-niemieckich w cigu lat 50. i 60. w koniktowym ukadzie RFN NRD PRL? Odpowiedzi daj przykady dotyczce najwaniejszych zagadnie: linia Odra-Nysa a kwestia bezpieczestwa i kooperacji w Europie; powojenne przesiedlenia ludnoci niemieckiej oraz pniejsze czenia rodzin; polsko-niemieckie kontakty midzyspoeczne. Sprawa nowej powojennej granicy zachodniej Polski bya przede wszystkim problemem w stosunkach midzy RFN a PRL. Jak wiadomo NRD uznaa lini na Odrze i Nysie ju w 1950 r., a potem jej ocjalnie nigdy nie zakwestionowaa. Napicie istniao jednak dalej wok Szczecina oraz oglnie w rejonie Zalewu Szczeciskiego. Czste natomiast byy spory w sprawach dotyczcych stref rybowstwa morskiego. Jeszcze w 1965 r. dokadne ustalenie przebiegu granicy morskiej skomplikowao rokowania polsko-wschodnioniemieckie dotyczce kooperacji w sektorze gospodarki wodnej. RFN interesowaa si bliej nie tylko oglnym zagadnieniem granicy polsko-niemieckiej lecz take specycznym problemem granicy NRD-PRL. W dokumentach zachodnioniemieckiego sekretarza stanu Karla Carstensa znale mona informacje o rzekomym naruszeniu przez Polsk w 1961 r. granicy, w rejonie Szczecina, ustalonej podczas konferencji poczdamskiej18. Sprawa zachodniopomorska pojawia si ponownie na marginesie dyskusji midzy Bonn a Warszaw w 1970 r. Wedug zdania niektrych k w MSZ Niemiec Zachodnich, aby popieszy uznanie linii Odra-Nysa przez RFN, gestem Polski na rzecz przyszych Niemiec mogoby by zrzeczenie si Szczecina na korzy NRD(!)19. Takie rozwizanie brano pod uwag ju w 1965 r.20 Te przykady wskazuj na to, e NRD zostaa jak zwykle potraktowana jako problem przejciowy przez wadz RFN. Inaczej nie da si przecie wyjani, dlaczego Bonn yczyo sobie, aby Szczecin wrci do terytorium wschodnioniemieckiego. W Niemczech Zachodnich mylano po prostu o dalszej perspektywie zjednoczeniu Niemiec. Fakt ten oczywicie nie jest zaskakujcy, gdy jest konkretnym przejawem Alleinvertretungsanspruch. Jak mona zauway kompleks wschodnioniemiecki w stosunkach midzy trzema pastwami wynika z tego, e w sprawie granicy polsko-niemieckiej nie tylko RFN lecz take PRL patrzyy na NRD jak na pastwo drugorzdne. Logicznie rzecz biorc, uznanie Odry-Nysy jako zachodniej granicy Polski przez Niemcy Wschodnie powinno Warszawie wystarczy. Jeeli PRL mimo wszystko domagaa si podobnego traktatu podpisanego przez RFN, to oczywicie dlatego, e i polscy komunici nie zapominali o moliwym w przyszoci zjednoZob. Politisches Archiv des Auswrtigen Amtes (PA/AA), B2 (B StS), 84, Verletzung des Potsdamer Abkommens im Bezirk Stettin durch nachtrgliche nderung der Oder-Neie-Linie, 1961. 19 W takim sensie wyrazi si np. zachodnioniemiecki charg daffaires w Paryu, Horst BlomeyerBartenstein, w czerwcu 1970 r., zob. Archives du ministre des Affaires trangres (AMAE), Europe, Pologne, 351. 20 Zob. Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych (AMSZ), 6/77, w-143, 751.
18

154

Pierre-Frdric Weber

czeniu Niemiec. Ponadto domylali si, e takie rozwizanie kwestii niemieckiej mogoby by wyacznie na niekorzy NRD. W sytuacji tej nie brakowao pewnej ironii, bo w ten sposb Polska akceptowaa de facto sytuacj, e rzd zachodnioniemiecki od 1949 r. odgrywa rol rzecznika Niemiec jako caoci. W dniu 17 maja 1969 r. Wadysaw Gomuka wygosi przemwienie, w ktrym zaproponowa RFN podpisanie ukadu o podstawach normalizacji. Po raz pierwszy Gomuka odstpowa od ocjalnej reguy, wedug ktrej normalizacja stosunkw midzy RFN a krajami Europy rodkowej i Wschodniej moliwa bdzie tylko pod warunkiem, e Bonn zgodzi si na dyplomatyczne uznanie suwerennoci pastwa wschodnioniemieckiego. Strategia ta, opracowana pod naciskiem NRD za zgod Zwizku Radzieckiego, bya znana pod nazwiskiem pierwszego sekretarza SED, Waltera Ulbrichta, jako doktryna Ulbrichta21, ktr mona uwaa za odpowied na wyej wymienion doktryn Hallsteina. Do tego dania wczano wczeniej cztery warunki: zrzeczenie si stara o pozyskanie broni jdrowej, koniec poparcia udzielonego rodowiskom odwetowym i rewizjonistycznym (czyli ugrupowaniom niemieckich wysiedlecw), uznanie Berlina Zachodniego za samodzieln jednostk polityczn, zrzeczenie si wszelkich roszcze terytorialnych w przyszoci oraz dodatkowo wanie uznania linii Odry-Nysy jako jedynej wanej granicy polskoniemieckiej. Berlin Wschodni chodno i podejrzliwie odpowiedzia na majow propozycj Wadysawa Gomuki. NRD najpierw nie zareagowaa na polski plan i odwleka z ocjalnym wystpieniem, dopiero pod koniec maja 1969 r. lakonicznie wyrazia swoje zdziwienie22. Kiedy kilka tygodni pniej w lipcu PRL i NRD obchodziy dziewitnast rocznic podpisania ukadu zgorzeleckiego, wschodnioniemiecki wicepremier Kurt Fichtner demonstracyjnie pomin milczeniem majowe przemwienie Gomuki, podkrelajc za, e NRD jest najlepszym gwarantem dla trwaoci zachodniej granicy Polski, a suwerenno NRD jest rwnoznaczna z bezpieczestwem PRL23. Wewntrz SED odnoszono si o wiele bardziej negatywnie do polskiej polityki zagranicznej. W sprawozdaniu jednego z polskich dyplomatw jest mowa o burzliwej reakcji pewnych (niewymienionych w depeszy) dziaaczy enerdowskich, ktrzy podobno twierdzili: Polacy rozwaaj odrbne porozumienie z NRF, z poowicznym zaatwieniem problemw granicznych. Jeli to nastpi, bdziemy mieli o jednego przyjaciela mniej24. Nie mona wykluczy, e komunici polscy tracili zaufanie do wschodnioniemieckich, gdy coraz bardziej obawiali si, e NRD dostanie si pod wpywy gospodarcze RFN, a do jej zupenego wcielenia przez Niemcy Zachodnie. Jednym
Doktryna ta zostaa zaakceptowana w Warszawie podczas spotkania ministrw spraw zagranicznych pastw-czonkw Ukadu Warszawskiego (8-10 lutego 1967 r.) oraz potwierdzona na konferencji europejskich partii komunistycznych w Czechosowacji (Karlovy Vary, 24-26 kwietnia 1967 r.). 22 Zob. AMSZ, 6/77, w-216, 1043. 23 Zob. PA/AA, B42, 1357. 24 Zob. AMSZ, 6/77, w-222, 1074.
21

RFN NRD PRL (1950-1972)

155

z najlepszych przykadw jest pniejszy epizod dotyczcy dialogu niemieckoniemieckiego na podstawie projektu przysanego 17 grudnia 1969 r. przez Waltera Ulbrichta zachodnioniemieckiemu prezydentowi Gustavowi Heinemannowi. Chodzio tu o traktat midzy RFN a NRD, ktry mia by wany na razie na dziesi lat. Z punktu widzenia Polski problem wynika z tego, e nie byo jasne, czy dziesicioletni termin wanoci zaproponowanego traktatu dotyczy kadego jego artykuu, poniewa zawiera on rwnie wypowied o granicy polsko-niemieckiej. Polacy nie mogli si zgodzi na taki brak jasnoci, co stanowczo wyartykuowali w styczniu 1970 r.25 Polsce trzeba byo wic zapewni nieruszalno jej granicy zachodniej w inny sposb ni tylko ukadem zgorzeleckim. Mamy tu znw do czynienia z ironi historii: NRD powstae na terenach dawnych Prus, ktre uwaay Polsk tylko za stref buforow przed Rosj, zostao potraktowane przez PRL mniej wicej jak pastwo sezonowe(!) (Saisonstaat). Negatywny wizerunek Niemiec Wschodnich w Polsce mia rwnie przyczyny w dziedzinie wsppracy gospodarczej i technicznej i to nie tylko w latach 60. W latach 50. gospodarka NRD ucierpiaa bardzo na skutek coraz wikszego braku pracownikw z powodu wielkiej emigracji mieszkacw tego kraju do RFN. W zwizku z tym potrzebowaa cigego wsparcia ze strony ZSRR oraz innych pastw socjalistycznych, przede wszystkim Polski i Czechosowacji. Pomoc ekonomiczn PRL udzielaa nierzadko kosztem swojego rynku, nawet jeszcze po zbudowaniu muru berliskiego, ktry mia ochroni NRD od ekonomicznego i spoecznego drenau przez RFN26. Wymiana towarowa midzy obiema gospodarkami socjalistycznymi bya prowadzana przede wszystkim na niekorzy Polski, ktrej decyt coraz bardziej si pogbia, bowiem NRD eksportowaa towary o wartoci dodatkowej o wiele wikszej (sprzty, nowoczesne technologie, specjalistyczne produkty przemysowe) ni polskie artykuy eksportowe. Oczywicie Polska domagaa si od NRD polepszenia wsppracy ekonomicznej oraz bardziej zrwnowaonej wymiany, lecz Enerdowcy niechtnie angaowali si dalej w rozwj kooperacji z polskim ssiadem, ktrego w Berlinie Wschodnim cigle uwaano za Hinterland(sic!)27. Od pocztku lat 60. Niemcy Zachodnie wykazyway wicej inicjatywy w dziedzinie normalizacji gospodarczej z pastwami socjalistycznymi, zwaszcza z Polsk Ludow. Wymiana z PRL istniaa ju przed powstaniem RFN, w czasach okupacji stref zachodnich, lecz stosunki handlowe midzy Bonn a Warszaw zostay ocjalnie nawizane dopiero we wrzeniu 1963 r. przez otwarcie tzw. misji w Warszawie i w Kolonii. Mimo e dostrzegano potencjalne niebezpieczestwo, zwaszcza ideologiczne, ze strony RFN, rzd polski zdawa sobie spraw, e PRL mogaby inteligentnie skorzysta w procesie modernizacji z ogromnego potencjau gospo25 Zob. AMSZ, 6/77, w-237, 1127. Por. PA/AA, MfAA (Ministerium fr Auswrtige Angelegenheiten, czyli wschodnioniemieckie MSZ), C, 790/73. 26 Zob. AMSZ, 6/77, w-80, 1212 (rok 1962). 27 Zob. PA/AA, MfAA, C, 332/71.

156

Pierre-Frdric Weber

darki zachodnioniemieckiej, nie wchodzc przy tym zbyt daleko na drog ustpstw politycznych. Ta tendencja uwidocznia si w cigu nastpnych lat, tym bardziej e NRD dalej bya coraz bardziej niechtna szerszej kooperacji. Jak to skonstatowa, z troch zoliw satysfakcj przedstawiciel zachodnioniemieckiej misji handlowej w Warszawie, Heinrich Bx w 1969 r., kadry SED wbrew swojej woli dziaay tak, i pomagay rzdowi federalnemu w polepszeniu swoich stosunkw z Polsk28. Drug wan spraw w stosunkach polsko-niemieckich, ktra stanowia jeden z najwikszych problemw w procesie normalizacyjnym, bya bez wtpliwoci kwestia wysiedlenia Niemcw z Ziem Odzyskanych oraz dalszej repatriacji osb niemieckiego pochodzenia z Polski w ramach akcji czenia rodzin jeszcze dugo po zakoczeniu II wojny wiatowej. Tutaj rwnie ujawni si trjstronny aspekt stosunkw polsko-niemieckich. Warto bowiem przypomnie, e niemieccy wysiedlecy nie zostali skierowani wycznie do zachodnich stref okupacyjnych, lecz w wikszym stopniu do strefy radzieckiej. W 1949 r. w tej ostatniej stree byo 4,3 mln wysiedlecw, co stanowio 24,2% mieszkacw (a w Rostocku i w Schwerinie nawet poow). Ta proporcja bya wyranie wysza ni we wszystkich strefach zachodnich razem wzitych Niemcw ze wschodu byo tam 7,5 mln, co w stosunku do cakowitej liczby ludnoci stanowio 16,5%29. W RFN oraz w NRD polityka integracji wysiedlecw przebiegaa w rny sposb, ktry by skutkiem przynalenoci do dwch obozw geopolitycznych. Od 1949 r. oba pastwa niemieckie staray si o polepszenie trudnej sytuacji materialnej wysiedlecw, w RFN m.in. poprzez podatek wyrwnawczy na pokrycie szkd wojennych, w NRD przez akcj Centralnej Administracji d/s Przesiedlecw (ZVU). Inaczej wygldaa ta polityka z punktu widzenia reprezentacji wysiedlecw w obu spoeczestwach. Podczas gdy na zachodzie tzw. ziomkostwa powstay ju w 1947 r., natomiast pierwsze organizacje polityczne (z ktrych pniej si zrodzi Zwizek Wypdzonych, BdV) pojawiy si w 1949 r., dajc wysiedlecom platform publiczn, a nastpnie i polityczn, komunici wschodnioniemieccy postpowali przeciwnie zakazywali powstawania takich ugrupowa, wykorzystujc do tego ogromne moliwoci swojego aparatu bezpieczestwa (Stasi). NRD znajdowaa si w bardzo nieprzyjemnej sytuacji, skoro z jednej strony jej niemiecko przynaglaa j do pomagania wysiedlecom, ale z drugiej strony jej przynaleno do wspnoty krajw socjalistycznych zmuszaa j do zaakceptowania ocjalnego dyskursu o wysiedleniu Niemcw jako rzekomej karze przeciw pitej kolumnie i zbrodniarzom hitlerowskim. W sumie znaczyo to, e w antyfaszystowskiej NRD mieszkao ponad cztery miliony faszystw30.
Zob. PA/AA, B42, 1366. Zob. Ph. Ther, Deutsche und polnische Vertriebene: Gesellschaft und Vertriebenenpolitik in der SBZ/DDR und in Polen 1945-1956, Gttingen 1998, ss. 11-27. Por. Umsiedlung, Flucht und Vertreibung der Deutschen als internationales Problem. Zur Geschichte eines europischen Irrwegs, Stuttgart 2002 s. 75. 30 Th. Urban, Der Verlust. Die Vertreibung der Deutschen und Polen im 20. Jahrhundert, Bonn 2005, s. 163 n.
28 29

RFN NRD PRL (1950-1972)

157

Polityka taka skutkowaa tym, e sprawa pniejszej akcji czenia rodzin odgrywaa wan rol w polsko-niemieckim procesie normalizacyjnym. Midzy RFN a PRL kwestia wysiedle oraz repatriacji staa si prawdziwym politicum, czyli elementem debat i polemik politycznych. Za w stosunkach na linii PRL-NRD sprawa ta okryta bya zason milczenia. Wcale nie znaczyo to jednak, e wadze wschodnioniemieckie nie interesoway si emigracj z Polski wrcz przeciwnie. Przed wyjazdem z Polski tylko maa cz repatriantw (kilkadziesit tysicy) wybrao NRD jako kraj przeznaczenia, ogromna wikszo wyemigrowaa do RFN. W sytuacji braku siy roboczej w kocu lat 50. w NRD fakt ten by bardzo irytujcy dla kadr SED. Parokrotnie zwracali uwag na to podczas rozmw z polskimi partnerami. Do poowy lat 60. Polska nie staraa si reagowa na te oczekiwania wschodnioniemieckich wadz. Sytuacja ta ulega zmianie na lepsze31 paradoksalnie ju po podpisaniu ukadu polsko-zachodnioniemieckiego (w grudniu 1970 r.), co wynikao prawdopodobnie z polskiej troski o zachowanie rwnowagi w stosunkach z kadym z krajw niemieckich oraz z mniej napitych stosunkw midzy Edwardem Gierkiem a Erichem Honeckerem ni midzy ich poprzednikami. Zacienianie midzypastwowych kontaktw politycznych w trjkcie RFNNRD-PRL odbijao si take na normalizacji polsko-niemieckich stosunkw midzyspoecznych. Trzeba tu pamita, e w latach 50. nie istniaa otwarta komunikacja ani midzy PRL a RFN (z powodu braku ocjalnych kontaktw dyplomatycznych) ani midzy PRL a NRD, mimo to e te dwa ostatnie pastwa miay po pierwsze podobny ustrj polityczny, a po drugie utrzymyway przyjacielskie stosunki, polegajce na wymianie ambasadorw po podpisaniu ukadw bilateralnych, przede wszystkim ukadu zgorzeleckiego. Od 1956 r. czyli po polskim Czerwcu poza cis, charakterystyczn dla pastw socjalistycznych, kontrol ruchu obywateli wewntrz kraju, jak i udajcych si za granic, atmosfer po polskiej stronie granicy pokoju na Odrze i Nysie cechowaa nadal nieufno, a po stronie wschodnioniemieckiej nawet strach przed zaraeniem kontrrewolucj. Wobec tego polsko-wschodnioniemieckie pogranicze byo silnie nadzorowan wrcz zmilitaryzowan stref32. Jeszcze na pocztku lat 60. NRD33 powstrzymywaa ruch turystyczny swoich obywateli do Polski (jedynie 9 500 osb rocznie) o wiele bardziej ni do ssiedniej, spokojnej jeszcze Czechosowacji (80 tys. osb)34. Rne czynniki wewntrzne oraz zewntrzne wspdziaay w procesie szerszego otwierania granic, przede wszystkim granicy midzy NRD a PRL. Pierwsze doBStU (= Archiwum Stasi), MfS, HVA, Abt. X, 660 (rok 1974). To byo jeszcze bardziej widoczne na pocztku lat 80. w okresie powstania Solidarnoci, por. M. Wilke, M. Kubina, Die Lage in Polen ist schlimmer als 1968 in der SSR...: die Forderung des SED-Politbros nach einer Intervention im Polen im Herbst 1980, Deutschland-Archiv 1993, nr 3, s. 335-340. 33 Por. Sh. Anderson, op. cit., s. 57. 34 Zob. Archiwum Akt Nowych (AAN), PZPR, 237/V-379 (rok 1962; statystyka odnosi si do roku 1961).
31 32

158

Pierre-Frdric Weber

tyczyy z jednej strony najwyszych dziaaczy partii komunistycznych obu krajw (ustpienie Ulbrichta na korzy Ericha Honeckera, a Gomuki na rzecz Edwarda Gierka35), a z drugiej strony sytuacji gospodarczej w tych pastwach. Mona powiedzie, e w NRD, a jeszcze wyraniej w Polsce, wadze szukay drogi, aby uspokoi spoeczestwo coraz bardziej niezadowolone z brakw w zaopatrzeniu przy wzrastajcych gwatownie i znaczco cenach. Wybuch na Wybrzeu w grudniu 1970 r. przestraszy wadze komunistyczne po obu stronach Odry. Z tej perspektywy zakoczenie dugotrwaego procesu negocjacji midzy NRD a PRL, o otwarciu granicy dla obywateli obu krajw w listopadzie 1971 r., podpisaniem umowy o bezwizowym ruchu tranzytowym odbiera si si jako koncesj na rzecz spoeczestw. Nierozwizane problemy gospodarcze czciowo rekompensowano uatwieniem podry za granic36. Polakom dao to moliwo zakupw w lepiej zaopatrzonej NRD, co zreszt przyczynio si do licznych ekscesw i stworzyo nowe rdo napicia midzy oboma pastwami37. Drugim wanym czynnikiem (tym razem zewntrznym) byo podpisanie ukadu normalizacyjnego midzy PRL a RFN. Polepszenie stosunkw midzy Polsk a Niemcami Zachodnimi poza oglnie pozytywn ocen wskrzeszao oczywiste obawy przewodniczcego SED co do przyszoci kontaktw NRD z PRL, przede wszystkim w dziedzinie gospodarczej oraz co do samej przyszoci pastwa wschodnioniemieckiego w zwizku z moliwymi dugofalowymi zmianami geopolitycznymi. Porozumienie midzy PRL a RFN na temat granicy na Odrze i Nysie mogoby przypieszy ostateczne rozwizanie kwestii niemieckiej. Trzeba byo zatem pogbia jeszcze stosunki midzy oboma krajami socjalistycznymi, aby nie uatwi RFN jej zabiegw dcych do zjednoczenia. Nie chodzi tutaj o prost interpretacj faktw lecz o fakt potwierdzony wiarogodnymi rdami archiwalnymi. W czerwcu 1972 r. polski MSZ wskazao, e dugofalowy plan naszych dziaa wobec NRF musi si opiera na penym zabezpieczeniu priorytetu tempa rozwoju i zakresu stosunkw z NRD nad stosunkami z NRF. Kademu etapowi normalizacji stosunkw z NRF musi odpowiada coraz wyszy stopie rozwoju naszej wsppracy z NRD38. Zacinienie kontaktw midzyspoecznych polsko-wschodnioniemieckich byo dobrym przykadem wsplnej odpowiedzi na postpy zrealizowane na linii Bonn-Warszawa. Midzy RFN a Polsk nie byo takich uatwie (otwarcie granic), a w zwizku z tym bliszych kontaktw midzyludzkich oraz midzyspoecznych. Polscy komunici nie chcieli, aby poprzez wzrost kontaktw z Niemcami Zachodnimi rozpowszechnia si w polskim spoeczestwie odideologizowany, pozytywny obraz RFN, inny ni ten, ktry od 1949 r. tworzya propaganda PZPR, opierajc si na wypo35 36 37 38

W Polsce zmiana odbya si 20 grudnia 1970 r., za w NRD dopiero 3 maja 1971 r. Umowa midzy PRL a NRD wesza w ycie 1 stycznia 1972 r. Zob. AMSZ, 6/77, w-302, 1314 (rok 1972). Zob. AMSZ, Dpt. IV, 45/77, w-12, O-NRF-241-2-72.

RFN NRD PRL (1950-1972)

159

wiedziach najbardziej rewizjonistycznych k zachodnioniemieckich oraz na przeraajcych dla przecitnego Polaka symbolach odwiecznego niemieckiego Drang nach Osten. Jednym z najbardziej znanych przykadw takiego wykorzystywania mitw historycznych pozostaje na pewno zdjcie z 1958 r., pokazujce kanclerza Adenauera ubranego w paszcz krzyacki39. Poza istniejc w powojennym polskim spoeczestwie niechci wobec Niemcw PZPR dbaa o podtrzymywanie antyzachodnioniemieckich nastrojw40. Zachodnioniemiecki rewizjonizm stanowi instrument, ktrego w PRL uywano, aby stabilizowa sytuacj wewntrzn dziki wyolbrzymianej grobie zewntrznej. Polskie wadze byy rwnie podejrzliwe co do rozwijania wymiany kulturalnej z RFN, gdy przypuszczay, e Bonn chodzio o wpywy polityczne41. Te dwie przyczyny: ideologiczna i polityczna mog wyjani, dlaczego ruch tranzytowy midzy RFN a PRL by ograniczony. Czynniki te odgryway wan rol i w stosunkach niemiecko-niemieckich, lecz inne powody zmniejszay ich wpyw na decyzje normalizacyjne, podejmowane przez oba rzdy na pocztku lat 70. Z jednej strony Bonn chciao uatwi kontakty midzy obywatelami RFN a NRD, podpisajc w tym celu specjaln umow bilateraln o tranzycie. Z drugiej jednak strony mimo tzw. polityki odgraniczania si (Abgrenzung) od RFN Berlin Wschodni by coraz bardziej zaleny od gospodarki zachodnioniemieckiej, co w sumie zmuszao SED do coraz wikszych koncesji na rzecz RFN. Po zawarciu ukadu o tranzycie niemiecko-niemieckim (17 grudnia 1971 r.) ruch midzy oboma pastwami wzrasta w ogromnym tempie. W 1972 r. granice NRD z RFN oraz z Polsk byy bardziej otwarte ni kiedykolwiek przedtem: 9 mln mieszkacw RFN lub Berlina Zachodniego przybyo do NRD. W tym samym roku ruch tranzytowy polsko-wschodnioniemiecki liczy 15,6 mln ludzi (9,3 mln Polakw; 6,3 mln Niemcw z NRD)42. Honecker ocjalnie wyraa zadowolenie z ruchu midzy ssiednimi pastwami socjalistycznymi, jednak dwa lata pniej przyzna, e coraz trudniej byo go ogarn43 Stasi musiaa nadzorowa jeszcze wicej ludzi Przed podsumowaniem najwaniejszych wnioskw dotyczcych trjstronnej perspektywy w badaniu normalizacji polsko-niemieckiej, warto jeszcze wspomina,
39 Wystpienie Adenauera odbyo si 10 marca 1958 r. w Kolonii, przed kocioem witego Andrzeja (Sankt Andreas) w obecnoci wczesnego wielkiego mistrza zakonu krzyackiego, Mariana Tumlera, z okazji odznaczenia kanclerza RFN odznak honorow zakonu. 40 Jw. 41 W 1965 r. np. zachodnioniemiecki minister spraw zagranicznych, Gerhard Schrder, otwarcie przyzna, e istniej we wschodniej polityce RFN cise zwizki midzy polityk kulturaln a orientacj polityki zagranicznej. Zob. Dokumente zur Deutschlandpolitik. Hrsg. vom Bundesministerium des Innern unter Mitw. des Bundesarchivs. Reihe IV. 10. November 1958 bis 30. November 1966, Bd. 11: 1. Januar bis 31. Dezember 1965, Bearb. von Marie-Luise Goldbach, Frankfurt am Main 1978, s. 851-858. 42 O ocjalnych liczbach dowiedziaa si zachodnioniemiecka ambasada w Warszawie, zob. PA/ AA, B42, 1486. 43 Zob. AAN, PZPR, XI-A/767 (w czerwcu 1974).

160

Pierre-Frdric Weber

e charakter trjstronny miay take, poprzedzajce ocjalne stosunki midzypastwowe, nieocjalne kontakty np. ze strony Kociow. Dialog midzy polskim Kocioem katolickim a niemieckimi Kocioami ewangelickimi44 czsto uwaa si za kontakt cile polsko-zachodnioniemiecki. W rzeczywistoci w NRD znajdowali si ludzie pracujcy na rzecz polepszenia stosunkw z Polsk i narodem polskim. Ju od 1948 r. istniao popierane przez wadze Towarzystwo im. Helmuta von Gerlacha (po 1950 r. pod nazw Towarzystwo Niemiecko-Polskie45). Rwnie i w mniej licznie reprezentowanych rodowiskach w NRD, jak np. w Kociele katolickim byli aktywni rzecznicy zblienia z Polsk. Wymieni trzeba tutaj niestety zapomnianego biskupa Magdeburgu, Friedricha Rintelena46. Poza tym, mimo trudnoci ze strony wschodnioniemieckiego Urzdu d/s Wyzna47, dziaao w Polsce towarzystwo ewangelickie Aktion Shnezeichen (zaoone w 1958 r. w Berlinie Zachodnim przez Lothara Kreyssiga48), w pracach ktrego braa udzia zarwno modzie z NRD, jak i RFN49. Na zakoczenie proponujemy krtk periodyzacj rozwoju kontaktw polsko-niemieckich w wyej wymienionym trjkcie w latach 1950-1972. 1949 rok jest podstawowy dla niemieckiej historii najnowszej; jednak jeszcze waniejszy w zwizku ze stosunkami z Polsk jest rok 1950, w ktrym podpisano ukad zgorzelecki (NRD-PRL). Wiadomo, e jego podpisanie miao te ogromny oddwik w RFN i stanowio prawdziwy pocztek trudnego, trjstronnego procesu normalizacji. W 1972 r. z jednej strony zachodnioniemiecki parlament zratykowa ukad midzy RFN a Polsk50, z drugiej strony zacz si wolny ruch tranzytowy midzy Polsk a NRD. Skoro RFN zgodzia si pomimo kilku zastrzee na uznanie pastwowoci oraz suwerennoci Niemiec Wschodnich51, po raz pierwszy pojawio si ocjalnie trzech aktorw w grze, co jest na pewno najbardziej istotnym etapem procesu normalizacji a do lat 1989/1990. Midzy tymi dwoma kamieniami milowymi cztery cezury rzucaj si w oczy: 1956 r.: wydarzenia padziernikowe w Polsce miay duy wpyw nie tylko na spojrzenie wschodnioniemieckie (wzmoona podejrzliwo), lecz rwnie na zachodnioniemieckie (wzrost zainteresowania);
44 15 padziernika 1965 r. EKD (Ewangelicki Koci Niemiec) opublikowa memorandum o sytuacji niemieckich przesiedlecw w RFN, ktre zawierao rwnie sygnay pojednania z Polsk. 18 listopada 1965 r. polscy biskupi przesali niemieckim biskupom znany list ze zdaniem: Wybaczamy i prosimy o wybaczenie. 45 Zob. K. Ruchniewicz, op. cit., s. 129-158. 46 Zob. Th. Mechtenberg, op. cit., s. 49-52, 103-107. 47 Urzd ten prowadzi w latach 1960-1979 Hans Seigewasser. 48 Zob. K. Weiss, Lothar Kreyssig. Prophet der Vershnung, Gerlingen 1998, 464 ss. 49 Aktion Shnezeichen Ost powstao w NRD po wybudowaniu muru berliskiego. 50 Ratykacja nastpia 17 maja 1972 r. 51 Ukad podstawowy (Grundlagenvertrag) midzy RFN a NRD zosta podpisany w Berlinie Wschodnim 21 grudnia 1972 r. i obowizywa od 21 czerwca 1973 r.

RFN NRD PRL (1950-1972)

161

1961 r.: wybudowanie muru berliskiego zachcio PRL do solidarnoci z NRD oraz wywoao odpowiedni reakcj ze strony RFN (usztywnanie dyplomacji); 1965 r.: rok ten sta pod znakiem rnych inicjatyw na rzecz normalizacji a nawet pojednania ze stro polskich, zachodnio- i wschodnioniemieckich organizacji kocielnych; 1969 r.: po wystpieniu Gomuki (17 maja) pojawia si gotowo Brandta do dialogu z Polsk, podczas gdy w stosunkach midzy PZPR a SED napicie z przyczyn gospodarczych jeszcze bardzej wzroso. W sumie spojrzenie na proces normalizacji z perspektywy trjstronnej umoliwia jeszcze bardziej precyzyjn analiz ewolucji stosunkw polsko-niemieckich w okresie zimnej wojny. Metoda ta byaby skuteczna i wniosaby wiele nowego w badania nad relacjami midzy podzielonymi Niemcami a innymi rodkowoeuropejskimi pastwami socjalistycznymi, np. z CSRS. Na pewno wynikoby z niej wiele interesujcych wtkw z czesko-niemieckiego procesu normalizacyjnego po wojnie, tym bardziej e Czechosowacja bya jedynym krajem Bloku Wschodniego majcym granice z obydwoma pastwami niemieckimi52 (a take z pozostajc poza elazn kurtyn Austri). T r i a n g u l a c j a czyli efekt wzajemnego oddziaywania dwch aktorw na trzeciego, jak i w odwrtnym kierunku, bya niewtpliwie faktem oraz czsto wiadomym elementem w politycznej grze kadego pastwa wchodzcego w skad tego trjkta. Zastosowanie tej metody do analizy procesw politycznych nie jest moe nowym paradygmatem w ujciu Thomasa Kuhna53, jednak w studiach nad stosunkami Wschd-Zachd taka perspektywa moe ukaza wiele nowych pl i problemw badawczych.

ABSTRACT In the article the author suggests a change of perspective in the analysis of the process of normalization of Polish-German relations after the Second World War: he presents the benets of viewing those relations as a triangle with its own dynamics, based on the sociological concept of the triad rst formulated by Georg Simmel and later applied to political sciences with reference to international relations by Theodore Caplow, among others. Such a trilateral view allows for a more precise understanding of normalization as a change of norms in the difcult Polish-German relations. What is more, interrelations between the FRG-GDR relations and Polands relations with both of the German states open the possibility to treat the normalization process as a single issue that can be subjected to periodization in order to bring out clearly various mutual dependencies.

Midzy innymi warto wymieni tutaj bardzo ciekawy artyku na temat stosunkw NRD-CSRS; zob. W. Schwarz, DDR und SSR: Eine sozialistische Vernunftehe mit Beziehungskrisen, w: W. Koschmal, M. Nekula, J. Rogall (wyd.), Deutsche und Tschechen. Geschichte Kultur Politik, Bonn 2005, s. 408-417. 53 Por. Th. Kuhn, The Structure of Scientic Revolutions, Chicago 1996, 212 ss. (pierwsze wydanie w 1962).
52