KLIZITA 1.

OPTE O KLIZANJU I KLIZITIMA

Klizanje je savremeni geoloki proces otkidanja i pomijeranja stijenskih masa u padinama i kosinama, preko stabilne podloge, po jasno izraenoj povrini ili zoni klizanja. Klizite je dio terena koji se translatorno ili rotaciono pomijera preko stabilne podloge, ili je to dio terena u kome su sauvana strukturna i reljefna svojstva stvorena procesom klizanja. Klizita se obrazuju djelovanjem aktivnih sila, prije svega djelovanjem gravitacije, hidrodinamikih pritisaka (strujni pritisak i uzgon) podzemnih voda, potresima, zemljotresima i rjee drugim silama. Proces klizanja poinje onog momenta kada aktivne sile savladaju otpore smicanja (koheziju i ugao vrstoe smicanja).

1.1. UZROCI KLIZANJA Uzroci koji mogu dovesti do procesa klizanja, mogu se razvrstati u sljedee grupe: - uzroci koji dovode do promjene sklopa stijenskih masa: izmjena strukture i teksture stijena, mehanika dezintegracija usljed gubljenja veziva, usitnjavanje monolita, mrnjenje i dr., - uzroci koji dovode do promjene fizikih svojstava stijenskih masa: slabljenje kohezije, smanjenje ugla vrstoe smicanja, raskvaavanje poveanjem vlanosti, poveavanje zapreminske teine i dr., - uzroci koji dovode do promjene naponskog stanja u padini ili kosini: dodatna optereenja balastom, korisnim teretom ili vozilima, zasienje vodom, promjena pravca toka podzemne vode i dr., - uzroci koji dovode do konfiguracije terena: izvoenje zemljanih radova, promjene nagiba terena djelovanjem matica povrinskih tokova ili udarima talasa, izrada platoa, nasipa i odlagalita. Uzroci koji izazivaju poetak klizanja su dosta raznovrsni, mogu biti mehaniki i hidrodinamiki, a mogu djelovati i zajedno. Mehaniki uzroci: momenat preoptereenja tj. prekoraenje dozvoljenog optereenja padine ili kosine, dinamiki potresi (miniranje, kretanje vozila), zemljotresi, pokreti lavina i dr. Hidrodinamiki uzroci: kritian hidrauliki pritisak podzemnih voda, naglo snienje ili naglo dizanje nivoa izdani sa efektom pornih pritisaka i uzgona, pucanje vodovodnih i kanalizacionih cijevi, kritina promjena nivoa stajaih i tekuih voda, kritino stanje mehanike i hemijske sufozije.

1.2. MJESTO KLIZANJA Klizanje se najee dogaa u onim dijelovima padina gdje je najvei broj uslova koji pogoduju obrazovanju klizita. U veini sluajeva to su nii - noini dijelovi padina, zatim neto rjee srednji dijelovi, a najrjee vrni dijelovi padina. U srednjim dijelovima padina klizita su ea gdje su nagibi strmiji, a nagib nije posljedica promjene litolokog sastava. U dugim i visokim padinama mogu se obrazovati dva ili vie klizita jedno iznad drugog i nezavisno jedno do drugog. To se dogaa u visokim padinama sloenog litolokog sastava, sa stijenskim masama razliite vrstoe, plastinosti i vodopropusnosti, tamo gdje uglavnom horizontalne naslage vrstih stijena grade stabilnu noinu osnovu kosine. Prema mjestu obrazovanja i dubini povrine klizanja u odnosu na erozionu bazu klizita mogu biti: visoko iznad erozione baze, pri dnu erozione baze, tj. noina ija se povrina klizanja sputa samo do nivoa erozione baze, ispod erozione baze - podnoina, sa povrinom klizanja dubljom od erozione baze.

2. SVOJSTVA KLIZITA I PROCESA KLIZANJA 2.1. ELEMENTI I MORFOLOGIJA KLIZITA Genetski elementi klizita pokazuju klizite u uslovima njegovog nastanka i razvoja. To su: 1. elo klizita - gornji dio ili vrh klizita, hipsometrijski najvisoije mjesto predstavljeno eonim oiljkom koga karakterie skok ili denivelacija terena; 2. Noica klizita ili stopa klizita - hipsometrijski najnia taka klizita, gdje dolazi do nagomilavanja klizne mase; 3. Klizna ravan - diskontinuitet koji razdvaja pokrenuti dio klizne mase u odnosu na stabilnu nekretanu podlogu, po kojoj je dolo do smiueg kretanja tijela klizita; 4. Tijelo klizita - cjelokupna stijenska masa otkinuta od svoje podloge i pokrenuta niz padinu ili kosinu, a ograniena elom klizita, bonim granicama, noicom i kliznom ravni; 5. Bona krila klizita - bone ravni smicanja koje jasno odvajaju pokrenutu kliznu masu od stabilnog terena; 6. Podloga klizita - stabilna, nekretana osnova preko koje se odvija klizanje materijala; 7. Trbuh klizita - ispupeni dio tijela klizita. Kod velikih klizita moe ih biti i po nekoliko u istom tijelu klizita; 8. Uvala ili depresija klizita - ulegnuti dio klizita; 9. Pukotine na klizitu - javljaju se pod razliitim specifinim uticajima nastalim kretanjem klizne mase. Razlikuju se: zatezne, tangencijalne, radijalne i pukotine isuivanja;

10. Osa klizita - zamiljena linija koja poduno polovi povrinu tijela klizita pravcem njegovog pomijeranja.

Morfometrijski elementi klizita su elementi koji se mogu izmjeriti i na osnovu njih klizita se mogu klasifikovati i kategorisati po nekom opte prihvaenom sistemu pripadnosti klizita odreenoj klasi i kategoriji. U morfometrijske elemente klizita ubrajaju se: 1. Duina klizita - linijsko rastojanje od ela do noice klizita, mjereno po centralnoj osi kretanja klizne mase; 2. irina klizita - rastojanje bonih ivica klizita, mjeri se upravno na pravac kretanja klizne mase; 3. Omjer duine i irine klizita - pokazuje klasu i kategoriju klizita po ovom parametru; 4. Povrina klizita - ukupna povrina klizita oivienog eonim oiljkom, bonim ravninama smicanja, noinim dijelom; 5. Debljina klizita - okomito rastojanje od povrine klizita do klizne ravnine; 6. Magnituda ili zapremina klizne mase - kompletna masa kliznog tijela; 7. Dubina klizita - vertikalno rastojanje od povrine terena do klizne ravni i predstavlja relativni parametar koji zavisi od nagiba terena i klizne ravni; 8. Kota ela i kota noice klizita - dobija se ucrtavanjem klizita na kartu odgovarajue razmjere sa oitavanjem kota izohipsi terena ili instrumentalnim odreivanjem u procesu geodetskog snimanja klizne mase; 9. Nagib klizita - odreuje se raunski za cijelo klizite ako je priblino istog nagiba ili za pojedine dijelove klizne mase ako je nagib promjenljiv; 10. Pravac kretanja klizita - pravac kojim se vri premjetanje klizne mase.

2.2. MEHANIZAM KLIZANJA Pod mehanizmom klizanja stijenskih masa u padinama i kosinama podrazumijevaju se sve ubrzane izmjene njihovog stanja u toku pomijeranja, tj. promjene strukture, teksture, zapremine, poloaja i kretanja u sklopu terena, sa uzronim i posljedinim faktorima procesa klizanja. Mehanizam klizanja ine prije svega: pravac, smjer, brzina i nain kretanja masa, kao i pretee promjene strukture, teksture i ostalih svojstava pokrenute mase ili njenih pojedinih dijelova, u funkciji prostora i vremena. Obrazovanju klizita redovno predhodi dua ili kraa pripremna faza u kojoj prvo dolazi do promjene postojeeg - primarnog stanja napona. Taj poetni dio procesa ostaje veinom makroskopski nezapaen, sve do pojave prvih deformacija na povrini terena ili na objektima koji su u ili na njemu sagraeni. Iza tih poetnih promjena nastaju glavne deformacije i velika pomijeranja masa. Pojave loma tj. stvaranje eonih pukotina i poetka pomijeranja dogaaju se u momentu kada naponi dostignu i savladaju sile otpora, odnosno vrstou smicanja.

Kretanje cjelokupnih ili pojedinih dijelova tijela klizita najee je nizbrdno upravno na izohipse terena, ukoliko geolokom graom stijenske mase nisu usmjerene u drugom pravcu. Kretanja mogu biti vrlo spora do vrlo brza i nagla. U veini sluajeva ona se kreu od mm m/dan, mada ima klizita kod kojih se cjelokupno kretanje dogodi za samo nekoliko minuta. Pomijeranje tijela klizita vri se uvijek po podlozi, bez odvajanja od nje, po jasno ispoljenoj kliznoj ravni ili rjee zoni klizanja. Kod aktivnih klizita, klizanje se najee djelimino ili u cjelini obavlja po postojeoj ili jednoj od postojeih povrina klizanja. Kod novoformiranih klizita povrina klizanja je obino predisponirana geolokom graom terena, meuslojnom ravninom, rasjednom zonom, konjugovanim sistemom pukotina, kontaktom dvaju litolokih lanova, granicom zone raspadanja i svjeih stijenskih masa gdje otpori smicanja nisu u stanju da sprijee kretanje nestabilnih dijelova masa. U poetku procesa klizanja, masa tijela klizita je obino cjelovita. Kasnije moe doi do sekundarnog otkidanja i kretanja pojedinih blokova nejednakim brzinama i u razliitim pravcima. Masa klizita se u veini sluajeva kree translatorno, ako se klizanje odvija du meuslojnih diskontinuiteta ili granica dviju sredina. Rjei su sluajevi kombinovanog translatornog i rotacionog kretanja, a najrjei samo rotacionog kretanja. Rotaciona klizanja su vezana uglavnom za podnoina klizanja u terenima izgraenim od slabovezanih, izrazito homogenih i izotropnih stijenskih masa.

2.3. DINAMIKA KLIZANJA U dinamici razvoja klizita mogu se izdvojiti tri etape: 1. Etapa pripreme klizita u kojoj dolazi do postepenog smanjivanja stabilnosti padine ili kosine; 2. Etapa stvaranja klizita sa dosta brzom i izrazitom promjenom stabilnosti stijenskih masa; 3. Etapa stagnacije klizanja i uspostavljanje nove stabilnosti stijenskih masa u padini ili kosini. Etapa pripreme moe trajati mjesecima i godinama, pa i desetinama godina. Ona obuhvata promjenu stepena fiziko - hemijske raspadnutosti, promjenu vlanosti i drugih fizikih svojstava, smanjenje otpora smicanja, promjenu nagiba padine, pojavu plastinosti i dr. Pri zemljotresima ova etapa moe biti znatno kraa, pa ak svedena i na nekoliko minuta ili krae. Druga etapa moe imati razliito trajanje, ali je dosta kraa od prve. Obuhvata vrijeme klizanja cjelovitog tijela klizita, kao i lokalna i sekundarna pomijeranja pojedinih dijelova tijela klizita. Ova etapa obuhvata i krae prekide kratanja masa. U treoj etapi dolazi do stabilizacije klizita i zavretka procesa klizanja. Koeficijent stabilnosti je neto vei od jedan poslije zauzimanja novog poloaja tijela klizita.

2.4. GEODINAMIKA SVOJSTVA KLIZITA U najznaajnija geodinamika svojstva klizita spadaju: naponsko stanje, ovodnjenost (zasienost vodom), pokretljivost mase i promjenljivost stanja konzistencije. U svakom terenu prije obrazovanja klizita postoji dreeno naponsko stanje koje nazivamo primarno naponsko stanje. Tokom vremena to naponsko stanje se lagano mijenja sve do poetka otkidanja i klizanja stijenskih masa, tj. do ispoljavanja novog deformacionog naponskog stanja. Deformaciono naponsko stanje se postepeno ustaljuje i usklauje sa naponskim stanjem podloge i zalea klizita. U momentu kretanja tijela klizita u njemu se mogu grubo izdvojiti tri zone razliitih naponskih stanja. U eonoj zoni klizita postoji napon zatezanja usljed kojeg dolazi do stvaranja otvorenih pukotina i veih ili manjih sputanja pojedinih dijelova ili cjelokupnog klizita. Ovaj proces se zavrava obrazovanjem pukotina i brzim pomijeranjem cijelog kliznog tijela. U srednjoj zoni tijela klizita dolazi do stiskanja pukotina pri translacijskom klizanju. U ovoj zoni pojedine pukotine ostaju otvorene, a mogu se i proirivati usljed zatezanja masa. U ovoj zoni moe doi do pojave novih sekundarnih oiljaka pri naknadnom usitnjavanju pokrenute klizne mase. U noinom dijelu klizita, klizne mase imaju izgled talasa nastalog njihovim potiskivanjem niz padinu. Ovdje su dominantni naponi zbijanja usljed guranja i izdizanja masa, pa su zastupljene pukotine izdizanja i pritisaka. Drugo, veoma znaajno geodinamiko svojstvo klizita je njegova ovodnjenost. U svakom tijelu klizita postoje vee ili manje koliine fiziki vezanih i slobodnih podzemnih voda. Njihovo porijeklo je vezano za: atmosferske vode koje padaju direktno na tijelo klizita, povrinske vode koje teku ka njemu s vee ili manje sabirne povrine, podzemne vode koje prihranjuju tijelo klizita iz podloge ili zalea. Za sam proces klizanja vei znaaj imaju fiziki slobodne podzemne vode jer prenose hidraulike pritiske i utiu na promjenu veine fizikih svojstava stijenskih masa, kao to su kohezija, omekavanje, otpor smicanju i dr. Ovodnjenost tijela klizita se i sezonski mijenja u zavisnosti od godinjih doba. Najvea je u proljee neposredno nakon otapanja snijega ili u jesen poslije duih kia, pa su i pojave klizita u to vrijeme najee. Pokretljivost masa predstavlja funkciju pritiska izazvanu zasienjem vodom, a neposredni pokretai klizita su boni hidrostatski pritisci, koji ako preovladavaju otpore loma, odnosno smicanja pokreu mase.

3. VRSTE KLIZITA Klizita se razvrstavaju po razliitim kriterijumima. Tako postoje opte, posebne i regionalne klasifikacije. Opte klasifikacije primjenjuju se za klizita svih regiona. Baziraju se na prikazu svojstava sredina i svojstava procesa klizanja. Posebne klasifikacije se zasnivaju na ocjeni znaaja razliitih inilaca na razvoj klizita i izbor sanacionih mjera. Regionalne klasifikacije baziraju se na ocjeni lokalnih i regionalnih uslova za njihovo obrazovanje i otkrivanje zakonitosti njihovog nastanka.

3.1. Vrste klizita prema aktivnosti procesa klizanja Prema aktivnosti kliznog procesa klizita se dijele na: aktivna i neaktivna. Aktivna klizita se mogu razvrstati prema brzini klizanja na: izvanredno spora vrlo spora spora umjereno spora brza vrlo brza izvanredno brza < 0,06 m/god 0,06 m/god - 1,5 m/god 1,5 m/god - 1,5 m/mjesec 1,5 m/mjesec - 1,5 m/dan 1,5 m/dan - 0,3 m/min 0,3 m/min - 3,0 m/sec > 3,0 m/sec.

Aktivna klizita se jos dijele na: spora - klizita na kojima se vizuelnim osmatranjem ne primjeuju promjene u jedinici vremena; brza - klizita sa vizuelno lahko uoljivim promjenama poloaja masa u vremenskoj jedinici osmatranja; nagla - klizita koja se dogaaju u kratkom vremenskom intervalu tj. za samo nekoliko minuta.

Neaktivna klizita mogu biti: smirena i fosilna. Smirena klizita su bez savremenih registrovanih kretanja. Fosilna klizita su takoer bez savremenih kretanja, ali su jo pokrivena mlaim sedimentnim tvorevinama.

3.2. Vrste klizita prema vrsti stijenskih masa u kojima se stvaraju Prema vrsti stijenskih masa u kojima se obrazuju klizita se dijele: klizita u mehaniki oteenim kamenitim stijenama; klizita u glinovitim (slabo vezanim) stijenskim masama; klizita u rastresitim (nevezanim) stijenskim masama; klizita u mjeovitim (heterogenim) stijenskim masama.

3.3. Vrste klizita prema zahvatu stijenskih masa Razlikuju se primarna i sekundarna klizita. Primarna klizita su ona klizita koja zahvataju stijenske mase koje prije toga nikada nisu klizale, dok se sekundarna klizita obrazuju u stijenskim masama ranijih klizita.

3.4. Vrste klizita prema uveanju tijela klizita Prema uveanju tijela klizita razlikuju se: delapsivna (regresivna) i detruzivna (progresivna). Delapsivna su ona klizita kod kojih kretanje masa poinje u niem dijelu padine, a potom se izmijeta uz padinu i na taj nain zahvata hipsometrijski vie, ranije stabilne dijelove padine. Detruzivno klizanje poinje u viem dijelu padine i potom se prenosi na sve nie dijelove usljed njihovog preoptereenja i guranja pokrenutih masa.

3.5. Vrste klizita prema genezi Prema genezi razlikuju se: klizita koja se obrazuju istovremeno sa naruavanjem ravnotee padine; klizita koja nastaju poslije niza etapa naruavanja ravnotee padine; klizita koja nastaju pri naruavanju optih uslova ravnotee padine u cjelini; klizita koja nastaju pri naruavanju lokalnih uslova koja se odnose na dio padine.

3.6. Vrste klizita prema nagibu padine u kojoj su stvorena Prema generalnom nagibu padine u kojoj su stvorena klizita se mogu razvrstati na: klizita u vrlo blagim padinama klizita u blagim padinama klizita u strmijim padinama klizita u vrlo strmim padinama <5 5 - 15 15 - 45 > 45.

3.7. Vrste klizita prema poloaju u padini Razlikuju se: vrnopadinska klizita koja se obrazuju uglavnom po predisponiranim povrinama klizanja; srednjepadinska klizita obrazuju se u terenima heterogenog sastava sa dugim i visokim padinama; pridnupadinska klizita obrazuju se pri dnu padine, gdje se akumuliraju deluvijalni i drugi slabokonsolidovani sedimenti. Pridnupadinska klizita mogu biti: noina i podnoina.

3.8. Vrste klizita prema geolokoj grai padine i obliku klizne povrine Po ovom kriterijumu razlikuju se: asekventna klizita koja nastaju u litoloki homogenim stijenskim masama, sa krivolinijskom povrinom klizanja, koja zavisi od kohezije i veliine trenja; konsekventna klizita su sa predisponiranom povrinom klizanja. Dogaaju se du granice svjee stijene i njene povrinske raspadine, zatim du kontakta litoloki razliitih vrsta stijena sa razliitim fizikim, a naroito vodnofizikim svojstvima; insekventna klizita se obrazuju u heterogenoj sredini, sa nepravilnom povrinom klizanja koja presijeca vie razliitih vrsta stijenskih masa.

3.9. Vrste klizita prema dubini klizanja Razlikuju se: plitka klizita - klizita ija je povrina klizanja plia od debljine zone sezonskih kolebanja vlanosti i temperature;

duboka klizita - klizita ija je povrina klizanja dublja od debljine zone sezonskih kolebanja vlanosti i temperature.

Inae klizita se prema maksimalnoj dubini klizanja najee razvrstavaju na: povrinska klizita < 1m plitka klizita duboka klizita 1m - 5m 5m - 20m

vrlo duboka klizita >20m.

3.10. Vrste klizita prema veliini Sa praktinog znaaja bitno je razvrstavanje klizita i prema njihovoj veliini, odnosno povrini koju zahvataju i zapremini tijela klizita. Razlikuju se: vrlo mala klizita mala klizita srednje veliine velika klizita vrlo velika < 100 m2 100 - 1000 m2 1000 - 10000 m2 10000 - 50000 m2 > 50000 m2 < 100 m3 100 - 5000 m3 5000 - 100000 m3 100000 - 1000000 m3 > 1000000 m3.

Po uestalosti pojavljivanja najea su mala klizita, zatim slijede vrlo mala i srednje veliine, dok su velika a naroito vrlo velika dosta rjea.

4. ISTRAIVANJE KLIZITA Istraivanje klizita se provodi radi dobivanja neophodnih informacija potrebnih za proraun stabilnosti i projektovanje najracionalnijeg naina asanacije, pri emu obim istraivanja prvenstveno zavisi od veliine klizita, opasnosti i teta koje ono izaziva ili moe izazvati. Detaljno istraivanje klizita obuhvata prikupljanje sljedeih podataka i injenica o: Morfologiji padine, Geolokim i strukturnim parametrima, Geomehanikim parametrima pokrenute mase, podruja klizne povrine i stabilne podloge, Hidrogeolokim prilikama (poloaj i kretanje podzemne vode), Intenzitetu i smjeru kretanja pokrenute mase.

Jedan od prvih zadataka koji se postavlja pred istraivaa nakon pojave klizita je okonturivanje i geodetsko snimanje podruja zahvaenog klizanjem. Uz situaciju klizita neophodno je snimiti i vie presjeka (profila) padine koji obuhvataju teren iznad i ispod pokrenute mase. Geodetski snimci treba da detaljno obuhvate sve pojave pukotina i karakteristine deformacije povrine terena uz rubove i na samom klizitu. Pored geodetskog snimanja, istraiva vri fotografisanje i pravljenje skica istraivanog podruja. Geoloko kartiranje izvodi se u fazi prospekcijskog obilaska terena radi izrade programa istraivanja, kao i u toku izvoenja terenskih istranih radova. Tok sedimentacije i strukturne nepravilnosti u slojevima utvruju se radi koritenja prilikom interpretacije rezultata istranog buenja i rezultata laboratorijskih ispitivanja uzoraka. Takoe, razjanjenje tektonskih procesa neophodno je radi tumaenja uzroka i utvrivanja mehanizma nestabilnosti padine. Geomehanika istraivanja se provode radi utvrivanja prostornog poloaja sedimenata razliitih geomehanikih karakteristika, poloaja i oblika klizne povrine, kao i geomehanikih parametara pokrenute mase, klizne zone i nepokrenute padine. Uzimanje uzoraka za laboratorijska ispitivanja vri se iz otvorenih profila, pukotina i klizne plohe, kao i iz buotina, sondanih jama, usjeka i drugih izvedenih istranih radova. Hidrogeoloki podaci neophodni su za prouavanje uzroka klizanja i projektovanje mjera asanacije. Na geolokoj karti se osim podataka o podzemnim vodama, nanose i podaci o povrinskim vodotocima, procesima jaruanja i akumuliranja vode na tijelu ili u neposrednoj blizini klizita, izvora i drugih pojava. Smjer i brzina kretanja pokrenute mase odreuje se uzastopnim mjerenjima repera postavljenim po profilima u tijelu klizita i izvan granica klizita. Utvrivanje poloaja klizne povrine moe se utvrditi pomou inklinometra ili ugradnjom plastine cijevi u kojoj se na odreenim intervalima dubine mjeri nagib osi u prostoru. Oblik deformirane cijevi upuuje na poloaj klizne povrine ili zone.

4.1. Hidrogeoloke metode istraivanja klizita Nestabilnost prirodnih padina i vjetaki stvorenih kosina uvijek je povezana sa nepovoljnim hidrogeolokim uslovima. U takvim uslovima dreniranje predstavlja jednu od glavnih metoda zatite od klizita. Pravilan izbor tipa drenae zavisi od hidrogeoloke istraenosti ireg podruja klizita. Prilikom hidrogeolokog istraivanja klizita, provodei istrane radove, hidrogeolog se koristi razliitim metodama, kao to su: analiza satelitskih i avionskih snimaka, koje imaju veliku upotrebljivost kod regionalnih istraivanja, dok se kod detaljnih istraivanja rjee koriste i to uglavnom u sluajevima prostranih klizita. geofizike metode, koriste se u rjeavanju posebnih hidrogeolokih pitanja, kao to su: odreivanje poloaja nivoa podzemnih voda, odreivanje smjera i intenziteta kretanja podzemne vode.

Istrano buenje predstavlja nezamjenljivu metodu kod detaljnog istraivanja klizita. Buenje se izvodi rotacionom metodom sa kontinualnim jezgrovanjem. Dobiveno jezgro se inenjerskogeoloki i hidrogeoloki kartita pri emu se uzimaju uzorci za laboratorijska odreivanja parametara rezidualne vrstoe na smicanje materijala u kojem je formirana klizna povrina, kao i materijala iz podine po kojoj se odvija proces klizanja. Takoe, za laboratorijska ispitivanja uzimaju se uzorci nabuenog materijala radi odreivanja granulometrijskog sastava. Prenik uzorka treba da bude neto vei (obino 116 - 146 mm), kako bi se prilikom kartiranja mogao utvrditi taan poloaj klizne povrine i uzeti dovoljna koliina materijala za laboratorijska ispitivanja. Prilikom istranog buenja vodi se dnevnik u kome se registruju sve promjene koje se uoe prilikom buenja, kao i pojava i nivo podzemne vode. Ugradnja pijezometra i opaanja nivoa podzemnih voda, odnosno mjerenje pornih pritisaka, predstavlja izuzetni sluaj, naroito kod klizita koja su formirana u sloenim hidrogeolokim uslovima. U jednostavnim sluajevima i na prostorno manjim klizitima, obino se koriste jednocijevni otvoreni pijezometri, koji registruju nivo povrine izdani i njegove promjene. Kod klizita gdje su registrovane dvije ili vie izdanskih zona ugrauju se viecijevni ili vie jednocijevnih pijezometara, tako da svaki od njih registruje posebnu izdansku zonu. Osmatranja nivoa podzemnih voda provodi se u fazi istraivanja, kao i nakon izvedenih mjera asanacije klizita radi praenja i kontrole izvedenih mjera. Radi utvrivanja reima podzemnih voda, od ugraenih pijezometara i kaptiranih izvora, bunara i istranih okana formira se hidrogeoloka mrea na kojoj se vre osmatranja promjene nivoa podzemnih voda i uz pomo podataka o hemijskom sastavu i temperaturama voda, utvruje zakonomjernost dnevnog, sezonskog i godinjeg reima podzemnih voda. Pomou ovako dobijenih podataka precizno se utvruje hidrogeoloka ema datog podruja, uslovi prihranjivanja i meusobne povezanosti vodonosnih horizonata, kao i zakonomjernosti reima podzemnih voda i njegov uticaj na razvoj procesa klizanja. Indikatorske metode, zasnovane su na ubacivanju nekog indikatora u ispitivani filtracioni tok i osmatranju njegovog pojavljivanja u vremenu i prostoru. Indikatorskim metodama odreuju se karakteristike filtracionog toka (proticaj, smjer i putevi kretanja podzemne vode), hidraulike veze vodonosnih horizonata meu sobom, hidraulike veze izmeu povrinskih i podzemnih voda, kao i filtracione karakteristike stijena.

5. OSNOVNE METODE STABILIZACIJE KLIZITA Nakon to su istraeni uzroci i uticajni faktori na pojavu nestabilnosti padine ili vjetaki stvorene kosine, pristupa se izradi projekta asanacije klizita. Projektom asanacije klizita daju se rjeenja kojima se otklanjaju uzroci nastanka klizanja, odnosno rjeenja kojima se nestabilna padina pretvara u stabilan teren. Za smirenje procesa klizanja primjenjuju se mjere kojima se smanjuju naponi na smicanje ili poveava vrstoa na smicanje materijala u podruju sloma. Smanjenje napona na smicanje moe se postii primjenom sljedeih mjera: Dreniranjem padine odgovarajuim skretanjem strujnog pritiska, Smanjenjem nivoa podzemne vode, Rastereenjem gornjeg aktivnog dijela, odnosno optereenjem donjeg pasivnog dijela klizita, Ugradnjom ipova, Raznim potpornim konstrukcijama (potporni zidovi, zidovi sa zategama, zatege).

Poveanje vrstoe materijala u zoni klizanja postie se sljedeim mjerama: Injektiranjem, elektroosmozom, termikim ovravanjem i sl., Poveanjem efektivnih napona, Optereenjem donjeg, pasivnog dijela klizita. Navedene mjere razliito utiu na poboljanje ravnotee kliznog tijela u nekoherentnom, odnosno u koherentnom materijalu. Tako, ako se samo provede mjera optereenja donjeg dijela klizita, uticaj na stabilnost u koherentnom materijalu bie mali, dok e u nekoherentnom materijalu ova mjera dati bolje efekte. U nekoherentnom materijalu najbolji se efekti postiu zajednikim djelovanjem rastereenja gornjeg i optereenja donjeg dijela klizita ili mjerom skretanja strujnog pritiska dreniranjem i obaranjem nivoa podzemne vode. Jedna od najee koritenih metoda asanacije klizita, gdje su uzgon, porni pritisak i hidrodinamiko djelovanje uzronici pojave klizanja, je dreniranje. Dreniranje je mogue ostvariti kopanim drenovima, buenim cijevnim drenovima i primjenom elektroosmoze. Kopani drenovi primjenjuju se za plitka klizita, a popunjavaju se materijalom koji je propusniji od okolnog terena i koji spreava eroziju okolnog terena poveanim hidraulikim gradijentom podzemne vode prema drenu. Zbog toga se izbor granulometrijskog sastava ispune mora prilagoditi granulometrijskom sastavu okolnog materijala, tako da materijal ispune mora imati propusnost minimalno deset puta veu nego okolni materijal. Kada se drenovi rade u glinovitom materijalu tada se skupljaju male koliine vode koje se bez problema dovode do kraja propusnog drena. Ako dren zahvata slojeve vee propusnosti onda se uz dno drena ugrauje i drenana perforirana cijev kojom se voda odvodi izvan podruja klizita. Ugradnjom cijevi odvodni kapacitet drena se znatno poveava. Cijev moe biti od plastike odreene perforacije, kada se ugrauje u pijesak, ili betonska ili azbestna u kom sluaju ij je potrebno prethodno perforirati. Betonske i azbestne cijevi ugrauju se u ljunkoviti materijal ija granulacija odgovara otvorima na cijevi i ostaloj ispuni drena. Drenovi se postavljaju u smjeru najveeg pada, pri emu je potrebno da prou kroz pokrenutu masu do ispod klizne povrine. Po povrini drena stavlja se sloj zbijene gline kojim se spreava infiltracija oborinskih voda i zamuljivanje drena. Bueni drenovi koriste se kod dreniranja klizita sa dubokom kliznom povrinom. Izvode se buenjem vodoravnih ili blago nagnutih buotina uz donji rub pokrenute padine, u koje se ugrauju perforirane cijevi kojima se voda odvodi izvan podruja zahvaenog klizanjem. Perforirana cijev zatiuje se od zamuljivanja oblaganjem geotekstilom odgovarajuih filtracionih svojstava. Uinak dreniranja znaajno se poveava ako se vodoravni drenovi postavljaju tako da u nehomogenom materijalu sijeku i otvaraju sedimente vee propusnosti. Efikasnost asanacije klizita odraava se prestankom ili znatno umanjenom klizanju, posebno nakon velikih oborina. Snimanje pomaka repera postavljenih na klizitu jo u fazi istraivanja, pokazuje stepen efektivne stabilizacije, a promjene nivoa podzemne vode omoguuju da vidimo uinak izvedenih mjera dreniranja pokrenute padine. Praenje promjena nivoa podzemnih voda vri se dui period nakon asanacije klizita, jer u sluaju da nakon nekog vremena doe do rasta nivoa podzemne vode potrebno je ponovo poduzeti odgovarajue mjere, izvedbom novih drenova ili rekonstrukcijom starih.

Stabilizacija klizita injektiranjem, provodi se tako da se po odreenom rasporedu, na pokrenutom dijelu padine zabijaju eline cijevi koje su u donjem dijelu perforirane. Zabijanje cijevi ide do ispod nivoa klizne povrine. Zatim se na cijev prikljui injekciona pumpa pa se utiskuje stabilizirana cementna suspenzija. Injekciona masa ili rastopina prodire kroz upljine u pukotine koja nakon ovravanja tvori isprepletenu mreu od vrstog maltera koji poveava otpor smicanju i spreava infiltraciju i kretanje vode. Stabilizacija pomou elektroosmoze, zasniva se na principu da se pod djelovanjem elektrinog potencijala voda u tlu kree kroz pore u smjeru anode prema katodi. Ovom metodom znatno se poveava stvarna propusnost tla, pa se uz istovremeno poveane gradijente pritiska znatno ubrzava uinak dreniranja, promjena efektivnih napona i vrstoa tla. Termikim ovravanjem voda iz tla se uklanja pomou poviene temperature, koja se putem buotina u kojima se pali nafta prenosi na okolno tlo. Smanjivanjem vlage u koherentnom tlu poveava se kohezija i vrstoa. Za rotacijska klizanja po kliznoj povrini priblino cilindrina oblika veoma efikasno se primjenjuje metoda asanacije promjenom oblika padine. Promjena oblika padine ostvaruje se tako da se optereuje stopa klizita, najee materijalom koji se dobiva skidanjem (rastereenjem) gornjeg dijela pokrenute mase. Ispod mase nasute za optereenje stope treba uraditi drenane pruge kako bi strujni pritisak, u sluaju zasienja nasutog materijala velikim oborinama ili otapanjem snijega, usmjerio upravno prema dolje. Ovaj metod asanacije, kao i metoda podupiranja klizita graevinama (ipovi i zidovi) primjenjuje se kao jedina mjera ako klizanje nije posljedica djelovanja uzgona i strujnog pritiska, i ako ovako izmijenjen oblik padine moe odgovarati i funkcionalno. Potporne konstrukcije za stabilizaciju klizita mogu biti: Razliiti armirano betonski zidovi sa zategama ili bez njih, Zidovi od gabiona ispunjenih kamenom ili ljunkom, Rotiljne armirane konstrukcije usidrene u teren prednapetim zategama, Redovi armirano betonskih ipova velikog promjera, Razuporne konstrukcije na suprotnu stranu padine, Armirano betonske stijene s kontraforima na dovoljno dubokim temeljima i dr. Potporna konstrukcija moe biti glavna mjera za asanaciju klizita, a moe da se izvede u kombinaciji sa drugim mjerama. Potpornim konstrukcijama se poveava otpor klizanju uz stopu pokrenute mase, bilo efektom poveanja teine ili unoenjem novih sila u bilans sila koje spreavaju klizanje, kao to su zatege ili otpor ipova.

7. KLIZITE NA CESTI IBONICA HUMCI PREVILE 7.1. Geoloka graa ireg istranog podruja Cesta ibonica-Humci-Jasenica-Previle (R-456), zapoinje od ua Humakog potoka i rjeica ibonica i Piperka. U prvim kilometrima, u osnovi ima nanosni materijal ovih vodotoka. Osnovna geoloka obiljeja trase su prisustvo vezanih konglobrea, u sredinjem dijelu i konglomerata sa alteracijom pjeara i laporaca, koji se javljaju poetkom druge polovine trase, pa sve do njenog prelaska u ravniji dio. Dijelom terena izgraenog od pjeara, laporaca i glina, nastalo je klizite, znaajnih dimenzija. Obzirom na heterogen sastav terena, supstrat je predstavljen kombinacijom pomenutih materijala. 7.2. Inenjersko-geoloke karakteristike klizita na cesti R-456, ST. 5+700 Klizite nastalo na cesti R-456, ST. 5+700, ima duinu oko 35 metara i irinu oko 12 metara. U podruju klizita nalazi se bezimeni potok, koji je cijevima proveden ispod trupa puta. Kartiranjem terena uoeno je da voda iz potoka ponire prije samog ulaza u cjevasti propust, kao i da je podruje oko propusta erodovano, pa se moe konstatovati da ovaj propust nije u potpunoj funkciji. Klizite je zahvatilo, po itavoj duini, lijevu stranu ceste sa ulegnuem oko 20-tak centimetara. Teren na kome je razvijeno klizite je blago nagnut, pri emi je trup ceste izveden na nasipu. Klizno tijelo izgraeno je od nasutog materijala razliite granulacije, ispod koga se nalaze preovlaujue gline sa uklopcima lapora i pjeara, kao i proslojcima pjeskovitih glina. Neposredno iznad potoka koji se drenira u odvodnoj cijevi ispod trupa puta, na sjevernoj strani uoeni su na povrini terena vrsti laporci, koji su na povrini ispucali. Ti laporci su predstavljali barijeru, kako za podzemne vode, tako i za dalje irenje klizita. Na udaljenosti desetak metara od granice klizita u nastavku ceste R-456, nalazi se labilna padina u kojoj su vidljiva kretanja, kako na cesti tako i na terenu. U ovoj zoni izbuena je buotina B-6, na kojoj je kontatovan vrlo visok nivo podzemne vode. Kartiranjem nabuenog jezgra, kao i izvoenjem dinamike penetracije SPT, na sedam istranih buotina, konstatovano je da je supstrat formiran u laporima i pjearima na razliitim dubinama, ovisno od lokacije buotine. Inenjersko-geoloke karakteristke sedimenata u podruju razvia klizita, prikazane su na inenjersko-geolokoj karti i odgovarajuim inenjersko-geolokim poprenim profilima. 7.3. Hidrogeoloke karakteristike U cilju definisanja inenjersko-geolokih i hidrogeolokih uslova koji vladaju na istranom podruju, izbueno je sedam buotina, po rasporedu koji je prikazan na inenjersko-geolokoj karti. Buotine su praktiki izvedene u dvije profilne linije, pri emu je prvi red buotina izveden sa desne strane puta u stabilnom dijelu terena. Druga profilna linija buotina nalazi se na ivici ceste, odnosno ispod samog nasipa u podruju pokrenute klizne mase. Podzemne vode konstatovane su na buotinama B-6, B-5, B-2 i B-7, dok u buotinama B-1, B-3 i B-4 nije bilo pojave podzemne vode. Podzemne vode u ovim buotinama nalaze se pod pritiskom

iji se nivo brzo stabilizirao i bio konstantan u itavom istraivanom vremenskom periodu. Pojava i nivo podzemne vode prikazan je na profilima buotina. Pravci toka podzemnih voda utvreni su na osnovu nivoa u buotinama i isti su prikazani na inenjersko-geolokoj karti. Uz dinamiko optereenje od vozila, podzemne vode ine glavni uzronik pojave klizanja na ovom dijelu ceste. Presjecanjem podzemnog toka voda drenanim objektima i kontrolisanim odvoenjem vode izvan zone klizanja, kao i izvoenjem potpornih konstrukcija, mogue je uspjeno sanirati istraivano klizite. 7.4. Geomehanika ispitivanja Na svim sedam istranih buotina uzeti su neporemeeni uzorci za laboratorijska ispitivanja otpornih svojstava nabuenih sedimenata. Na buotinama B-7, B-6 , B-3 i B-2, uzeta su po dva uzorka obzirom na karakteristike nabuenih sedimenata, odnosno dobivene vrijednosti penetracije. Na ostalim butinama uzet je po jedan uzorak za geomehanika ispitivanja. Rezultati ovih ispitivanja dati su i ovom projektu i isti su posluili, uz druge dobivene podatke, za rekonstrukciju poloaja klizne plohe, a koja je prikazana na inenjerskogeolokim profilima. Takoe, dobiveni geomehaniki parametri posluili su za proraune vezane za projektna rjeenja sanacije ovog klizita.
BUOTINA DUBINA (m) ZAPREM. TEINA w (kN/m3) SUHA ZAPR. TEINA d (kN/m3) PRIRODNA VLAGA (%) GRANICA TEENJA wL (%) GRANICA PLASTINOSTI wP (%) INDEKS PLASTINOSTI KOHEZIJA (kN/m2) c

B-1 3,30 3,60 21,08 17,77 18,63 2,0 33,4 SW

B-2 2,00 2,30 19,65 15,19 29,35 65,0 30,3 34,7 60,0 11,3 CH

B-2 3,50 3,80 19,38 15,90 21,89 44,7 23,8 20,9 1,8 24,6 CI

B-3 1,20 1,50 19,89 16,12 23,42 43,2 24,7 18,5 12,0 18,3 CI

B-3 2,70 3,00 20,04 17,08 17,35 1,4 31,0 SW

UGAO UNUTR. TRENJA () USC KLASIFIKACIJ A

OPIS

Pijesak sitni, zbijen, siva, slabo vezan tvrd

Glina prainasta do pjeskovita, smee boje, tvrda

Praina zaglinjena

Glina uta sa smeom, prainasta sa uklopcima pjeara, laporca

Pijesak sitni, zbijen, sa uklopcima pjeara

BUOTINA DUBINA (m) ZAPREM. TEINA w (kN/m3) SUHA ZAPR. TEINA d (kN/m3) PRIRODNA VLAGA (%) GRANICA TEENJA wL (%) GRANICA PLASTINOSTI wP (%) INDEKS PLASTINOSTI KOHEZIJA (kN/m2) c

B5 1,50 1,80 20,42 16,35 24,88 44,5 20,5 24,0 4,7 24,6 CI
Glina prainasta, srednje tvrda siva

B6 2,50 2,80 19,43 14,55 33,58 51,4 26,5 24,9 5,2 19,5 CH
Glina siva sa smeom i sitnim uklopcima CaCO3, prainasta

B6 4,00 4,30 20,58 16,84 22,18 57,9 27,7 30,2 33,3 18,0 CH
Glina siva sa sitnim uklopcima laporca, tvrda

B7 1,70 2,00 21,11 17,66 19,54 45,4 20,1 25,3 56,6 12,7 CI
Glina smea, prainasta sa sitnim uklopcima pjeara laporca, tvrda

B7 4,00 4,30 20,83 17,27 20,61 54,3 26,7 27,6 26,6 19,3 CH

UGAO UNUTR. TRENJA () USC KLASIFIKACIJ A OPIS

Glina siva, prainasta, srednje tvrda