9 772082 764118

Europa 5,5 EUR USA 7 USD ISSN 2082-7644 INDEX 361569

/2011

(w tym 5% VAT)

cena 15 z

Zysk: Nowy Obywatel na cay rok

Zysk: Nowy Obywatel na cay rok +oszczdno + e-Obywatel + wygoda

Zysk: Nowy Obywatel na cay rok +unikatowa koszulka + e-Obywatel +wygoda + status wspwydawcy

EDYTORIAL

Obywatele gorszego wiata

Fot. Katarzyna Reszka

Gdy kto sam si nie szanuje, inni rwnie nie bd go szanowali gosi ludowe porzekado. Czy nie tak dzieje si ze wspczesn Polsk? Czy szanujemy siebie, wefekcie dajc innym podstawy ku temu, eby ioni nas szanowali? Wtpliwe.

eli naladujemy innych, to nie wtym, wczym byoby warto. Kopiujemy wzorce najgorsze, negatywnie zweryfikowane, fascynujemy si byskotkami, nierzadko wcale nie tanimi wostatecznym rozrachunku, nawet jeli wciskano je wramach promocji iwyprzeday. Jeli natomiast postanawiamy by samodzielni, to koniecznie wmyl zasady na zo babci odmrozimy sobie uszy. Nie wzorujemy si na rozwizaniach mdrych i efektywnych, lecz jak piewali rockmani chcemy by sob wreszcie, nawet gdy oznacza to drog wprost ku przepaci. Spor cz niniejszego numeru zajmuj teksty wskazujce takie wanie prawidowoci wpolskim yciu zbiorowym. Maciej Pakw analizuje badania, ktre mwi, e Polacy znajduj si weuropejskiej czowce osb najduej pracujcych izarazem najbardziej spolegliwych wobec oczekiwa pracodawcw. Oczywicie jednoczenie take wczowce kiepsko opacanych, ale to wiemy zautopsji, bez potrzeby ledzenia bada socjologicznych. Z kolei Konrad Malec, opisujc zowieszczy fenomen tzw. zamknitych osiedli, daje do zrozumienia, e wcale nie doganiamy Europy, bo wtym absurdzie ju dawno j przegonilimy. Naszym wzorcem wydaje si Ameryka ito raczej aciska, ni Kanada. Janina Petelczyc wykazuje natomiast, i popularne wPolsce liberalno-populistyczne wezwania do likwidacji KRUS nijak maj si do tego, jak problem ubezpieczenia spoecznego rolnikw rozwizay kraje dbajce oswoich obywateli. Podobne wnioski pyn zrozwaa Rafaa Bakalarczyka orodzimym modelu profilaktyki zdrowotnej, czy moe raczej ojej braku.

Jeszcze gorzej wypada obraz naszego pastwa w wietle artykuu Aleksandry Lis, powiconego unijnej polityce energetycznej ipolskiej roli wjej ksztatowaniu. Ztekstu wyania si smutna prawda, i jestemy pionkiem przestawianym przez innych iwinteresie innych. Wdodatku bez sprzeciww przyjmujemy tak rol, cho istniej rozmaite alternatywy cz znich wspomina nasz rozmwca, Wacaw Czerkawski, wwywiadzie obnaajcym mity antywglowe. Joanna Szalacha natomiast zadaje wtekcie opatriotyzmie gospodarczym wymowne pytanie: Czy spoeczestwo polskie zasuguje na takie samo emocjonalne ikonsumenckie wsparcie, jak kraje Trzeciego wiata imisie panda? To oczywicie nie wszystko. Jak wiele razy podkrelalimy, czarnowidztwo jest najgorszym doradc. Pokazujemy zatem, e moe by inaczej czy to wpostaci lepszych rozwiza zagranicznych, czy wformie alternatywnych wizji, czy analizujc rodzime pozytywne trendy, czy odwoujc si wdziale Nasze tradycje do bardzo dobrych polskich wzorcw idokona sprzed lat. Poniewa za wkraczamy wokres kampanii wyborczej, nie zabrako tym razem rwnie bardziej doranego wtku. Mwi o nim ankieta dotyczca Polski Solidarnej czy mamy na ni szans, ajeli tak, to jak mona odmieni nasz kraj na lepsze. Pewne jest jedno: kto zgadza si na gorsze traktowanie, bdzie traktowany wanie w ten sposb. Kto nie szanuje siebie, tego nikt nie uszanuje.

Remigiusz Okraska

SPIS TRECI
6 System niepewnoci
wywiad

rozmowa zdr. hab. Kazimierzem W. Frieske

Ankieta Nowego Obywatela

13 Polska (nie)solidarna ankieta Nowego Obywatela 14 Zacznijmy od tej kartki
dr hab. Ryszard Bugaj PiS hasa Solidarnej Polski nigdy nie skonkretyzowa, awpolityce jego rzdu trudno byo dostrzec dziaania ztym hasem wspbrzmice. Ju atwiej wskaza dziaania bliskie idei Liberalnej Polski: spaszczenie podatkw czy likwidacj podatku spadkowego. Sdz, e ta formacja ma ograniczon zdolno do oceny alternatyw wsferze spoeczno-gospodarczej. Pastwo zawodzi jako stabilizator ycia spoecznego. Ba, samo produkuje niepewno. Przykadem jest system emerytalny, deregulacja rynku pracy czy to, co stao si w szeroko rozumianym systemie edukacyjnym. To powoduje nie ryzyko, ale niepewno, co ma dalsz konsekwencj. W nieprzewidywalnym wiecie, w ktrym nic nie jest pewne, czowiek nie potrafi racjonalnie kalkulowa i podejmowa racjonalnych decyzji. Pastwo nie spenia zatem swej podstawowej funkcji: stabilizowania spoecznej rzeczywistoci wok nas.

16 Sprawiedliwo spoeczna zamiast solidaryzmu

Piotr Ikonowicz

20 Polska Solidarna Polska Liberalna

Joanna Duda-Gwiazda PiS postawio tam prywatyzacji majtku nalecego do suby zdrowia. Uwiedziona przez agenta, Beata zalewaa si zami na oczach milionw telewidzw, poniewa nie moga krci lodw przy prywatyzacji szpitali. Prba zmierzenia si zmafi wglow skoczya si postawieniem PiS pod prgierzem za samobjstwo Barbary Blidy.

Cho nasza redakcja zawsze bya krytyczna wobec wizji Polski liberalnej, bardzo wiele do yczenia pozostawia wnaszej opinii take obz Polski solidarnej. Przewidujc, e wyborczy spr liberalnej zsolidarn powrci rwnie wroku 2011, poprosilimy kilka osb oopini na ten temat.

13

24 Lewica post-neoliberalna
Ewa Charkiewicz Pastwo jest zarzdzane jak firma: najwaniejszy dokument polityczny stanowi sprawozdanie finansowe, asfera spoeczna to pasywa, ktre trzeba minimalizowa. Mamy wic do czynienia zkryzysem polityki. Dyskurs oPolsce Solidarnej ma zatem form bez treci wpostaci konkretnego politycznego oprzyrzdowania, takiego jak krytyka poszczeglnych polityk iprojekty alternatywnych rozwiza.

16

Obsesyjne skupianie si na walce zukadem byo najwiksz saboci intelektualn tej konstrukcji. Kaczyscy umieli dostrzec niesprawiedliwo, ale nie potrafili jej przypisa systemowi. Std teorie spiskowe iparanoiczne tropienie agentw, mimo e winni sytuacji spoecznej byli bardzo blisko, np. wrd sponsorw ich kampanii wyborczych.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

bna Maciej Janiec, flickr.com/photos/mjaniec/4762375281/

28 Pracownicy gorszej Europy

Maciej Pakw Pracownicy wnowych krajach czonkowskich UE pracuj wskali roku duej, wwyszym tygodniowym wymiarze czasu pracy oraz posiadajc skromniejsze prawa do patnych urlopw. Dzieje si tak, mimo i wskali gospodarek narodowych statystycznie przysparzaj oni pracodawcom mniej strat roboczogodzin ztytuu akcji protestacyjnych wporwnaniu ze swoimi kolegami zpitnastki.

58 Udzia na niby
Krzysztof Okrasiski, Agnieszka Wasilewska Prawo gwarantuje spoeczestwu udzia wdecyzjach dotyczcych rodowiska naturalnego. Niestety, gwnie wteorii.

65 Rosja bez mitw wczoraj idzi

rozmowa zdr. hab. Mikoajem Iwanowem Za czasw Jelcyna mielimy co prawda wicej demokracji, ale niestety wielkim kosztem. Znakomita wikszo Rosjan wspomina ten okres jako czas chaosu, za na rosyjskiej ulicy demokrata nadal jest epitetem negatywnym.

34 Amury rosn
Konrad Malec Polska na tle wikszoci pastw europejskich zdecydowanie wyrnia si liczb zamknitych osiedli. Zkolei na tle naszego kraju szczegln pozycj zajmuje Warszawa, gdzie ju cztery lata temu byo ich ponad 400. Dla porwnania, wBerlinie jest tylko jeden taki obiekt, awParyu trzy.

Gospodarka Spoeczna
72 Czarne zoto czy czarne boto?
rozmowa zWacawem Czerkawskim Wbrew obiegowej opinii, e do grnikw wszyscy dopacaj, grnictwo od lat generuje zyski. Rok wrok odprowadza do Skarbu Pastwa 78 mld z wpostaci rnego rodzaju danin ipodatkw. WPolsce, oczym nie wszyscy wiedz, a 95% energii powstaje zwgla, dlatego nie musimy si obawia, e jej zabraknie mamy wasn. 29 kopal zatrudnia bezporednio prawie 115 tys. grnikw, akade miejsce pracy wgrnictwie generuje rednio 34 kolejne wjego zapleczu.

40 Profity zprofilaktyki
Rafa Bakalarczyk Ograniczona obecno dziaa profilaktycznych wpolskiej polityce zdrowotnej nie jest przypadkowa. Wyraa ona gbsze deficyty naszego systemu spoecznego. Pojawia si pytanie, czy to, jak yjemy, zaley tylko od nas samych? Wneoliberalnej doktrynie uwaa si, e zasadniczo tak. Zatem kady musi dba ozdrowie iponosi odpowiedzialno za swoje decyzje. Tote pastwowe dziaania na rzecz zmiany zachowa zdrowotnych s niepotrzebne.

78 Robi to inaczej
Konrad Malec Zwizek zawodowy to strajk, zadyma, zablokowany ruch wWarszawie. Takie skojarzenia nie obejmuj jednak coraz bardziej istotnych iskutecznych form dziaalnoci zwizkowej.

46 Dbajmy osiebie, czyli patriotyzm konsumencki (cz I)

dr Joanna Szalacha Postawmy sobie pytanie: czy spoeczestwo polskie zasuguje na takie samo emocjonalne ikonsumenckie wsparcie, jak kraje Trzeciego wiata imisie panda? Czy jestemy tego warci? Zadbajmy osiebie.

85 Spdzielnia pracy nad tekstem

Jordan Cibura Chcielimy by niezaleni od wszelkich naciskw zzewntrz, przede wszystkim ze strony sponsorw ireklamodawcw oraz politykw; zarzdza swoim miejscem pracy zupenie samodzielnie. Wszyscy na rwnych prawach bez wzgldu na to, czy kto pracuje jako redaktor, wdziale sprzeday czy przy druku gazety.

52 Dokd zmierzasz, biblioteko?

Anna Sobtka, Krzysztof Woodko Podczas gdy za midzynarodow norm zakupw nowoci ksikowych do bibliotek uznaje si 30 woluminw na 100 mieszkacw rocznie, wPolsce do 2004r. wspczynnik ten wynosi nieco ponad 5 woluminw.

4
BYWATEL NR 3/2011
Projekt okadKI Ewa Starzyk / kooperatywa.org

SPIS TRECI
89 Nie trzeba ba si KRUS
Janina Petelczyc Przygldajc si rozwizaniom zinnych pastw, mona wycign kilka wnioskw dotyczcych Polski. We wszystkich analizowanych krajach stworzono odrbne systemy zabezpieczenia emerytalnego rolnikw. Jest to decyzja suszna istnienie jakiej formy oddzielnego systemu dla tej grupy uzasadniaj specyficzne uwarunkowania zawodowe. Dochody rolnikw s niepewne izale od wielu czynnikw, nie tylko rynkowych, ale take np. od pogody. Wprzypadku likwidacji KRUS wielu rolnikw trzeba by skierowa do systemu opieki spoecznej, poniewa nie bd wstanie sami zaspokoi podstawowych potrzeb.

NOWY

Zesp redakcyjny Konrad Malec, Remigiusz Okraska (redaktornaczelny), MichaSobczyk, Szymon Surmacz Kwartalnik Nowy Obywatel ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d tel./faks 42 630 22 18 propozycje tekstw: redakcja@nowyobywatel.pl reklama, kolporta: biuro@nowyobywatel.pl opracowanie graficzne: kooperatywa.org

96 OFErta
dr Jarosaw Tomasiewicz System emerytalny powinien zjednej strony zapewni moliwo godnej egzystencji emerytom. Zdrugiej jednak sprzyja polityce pronatalistycznej, bez ktrej niemoliwe jest odbudowanie pastwa opiekuczego.

nowyobywatel.pl
ISSN 2082-7644 Nakad 1500 szt. Wydawca Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom ul. Wickowskiego 33/126, 90-734 d Stali wsppracownicy Rafa Bakalarczyk, MarcinDomagaa, Joanna Duda-Gwiazda, BartomiejGrubich, Maciej Krzysztofczyk, drhab.Rafatocha, drhab.SebastianMakowski, drArkadiusz Peisert, drJarosaw Tomasiewicz, KarolTrammer, BartoszWieczorek, KrzysztofWoodko, drAndrzej Zybaa, drJacek Zychowicz Rada Honorowa Jadwiga Chmielowska, prof.MieczysawChory, Piotr Ciompa, prof.LeszekGilejko, AndrzejGwiazda, drZbigniewHaat, Grzegorz Ilka, Bogusaw Kaczmarek, MarekKryda, JanKoziar, BernardMargueritte, MariuszMuskat, drhab.WodzimierzPakw, drAdamPiechowski, ZofiaRomaszewska, drZbigniewRomaszewski, drAdamSandauer, drhab.PaweSoroka, prof.JacekTittenbrun, KrzysztofWyszkowski, MarianZagrny, JerzyZalewski Redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych iopatrywania nowymi tytuami materiaw nadesanych do druku. Materiaw niezamwionych nie zwracamy. Nie wszystkie publikowane teksty odzwierciedlaj pogldy redakcji istaych wsppracownikw. Przedruk materiaw zNowego Obywatela dozwolony wycznie po uzyskaniu pisemnej zgody redakcji, atake pod warunkiem umieszczenia pod danym artykuem informacji, e jest on przedrukiem zkwartalnika Nowy Obywatel (zpodaniem konkretnego numeru pisma), zamieszczenia adresu naszej strony internetowej (nowyobywatel.pl) oraz przesania na adres redakcji 2 egz. gazety zprzedrukowanym tekstem. Sprzeda Wcaej Polsce Nowego Obywatela mona kupi wsieciach salonw prasowych Empik, Ruch, Inmedio, Relay. Wybrane teksty zNowego Obywatela s dostpne na stronach OnetKiosku (kiosk.onet.pl)

97 CCS Chyba Co Super?

gospodarka spoeczna Aleksandra Lis Dlaczego tak niewiele mwi si otym projekcie? Moe dlatego, e rzd nie ma ochoty powiedzie obywatelom, e wBrukseli ustala si technologiczn przyszo Europy bez naszego udziau. Sami nie potrafimy przekonywa Europy do technologii, ktre od lat s wPolsce rozwijane.

102 Gospodarcze jest polityczne

dr Bartosz Pieliski Czy mona znale alternatyw pomidzy samoregulujcym si rynkiem, awszechobecnym pastwem? Wmoim przekonaniu tak, istanowi j demokratyzacja gospodarki.

107 Zmioci do ziemi

Wendell Berry Bylimy przyzwyczajani, e rozwizania stosowane wuprawie ziemi s determinowane przez procesy przemysowe, aopacalno rolnictwa ocenia si zperspektywy korporacji. Nadesza najwysza pora, by zerwa ztakim myleniem: spoeczne, ekologiczne, anawet ekonomiczne koszty tego paradygmatu stay si zbyt wysokie inieustannie rosn na caym wiecie.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

113 Demokracja ijej wrogowie

dr Jarosaw Tomasiewicz Demokracja zostaa zredefiniowana: to ju nie wadza wikszoci, szanujca prawa mniejszoci, lecz prymat interesw mniejszoci nad wikszoci. Atomizacja spoeczestwa sprzyja nielicznym, ale gonym idobrze zorganizowanym lobbies. Ich dziaalno sprawia, e niejednokrotnie wspczesna demokracja okazuje si zaprzeczeniem demokracji klasycznej.

Z Polski rodem
133 Za szczcie wasze inasze, czyli polska teologia wyzwolenia
Remigiusz Okraska Wyartykuowa program ideowo-polityczny, czcy chrzecijastwo zsocjalizmem iromantycznym patriotyzmem. Istniejcy porzdek jest do gbi sprzeczny zideaami chrzecijaskimi. Zatem Koci ma moralny obowizek wspierania ludu, poniewa jego bunt idenia s suszne.

Nasze tradycje
117 Polityka spoeczna wpocztkach niepodlegoci
Melania Bornstein-ychowska Warunki, wktrych nastpio wskrzeszenie Pastwa Polskiego, przesdziy kierunek jego polityki wewntrznej wduchu najbardziej demokratycznym iwspczesnym.

143 Onow wie. Koncepcje agrarne Wadysawa Grabskiego

dr hab. Rafa tocha Najwikszy potencja kraju tkwi wanie wspoecznociach wiejskich. Naley go jednak rozbudzi, ktry to proces wiza zprofesjonalizacj pracy rolniczej oraz aktywnoci instytucji iorganizacji wiejskich, zwyksztaceniem fachowych wiejskich dziaaczy spoecznych. Podkrela, i konieczna jest zmiana mentalnoci, wyrobienie swoistej samowiadomoci na wsi polskiej izrozumienie zada, ktre przed ni stoj.

125 Drogi rozwoju polskiego ustawodawstwa pracy

Wadysaw Landau Wyzwolilimy si wlatach ostatnich znarzuconej przez pewne sfery opinii, e wdziedzinie polityki spoecznej ju wszystko zostao dokonane, e nawet zrobiono za duo ie naley si ju cofn wstecz. Winteresie pastwa, wzmocnienia jego wewntrznej siy izwartoci ley gospodarcze dwignicie warstw pracujcych iuczynienie znich aktywnych czynnikw procesu wytwrczego.

zPolski rodem

149 Trud socjalizmu, trud polskoci

Krzysztof Woodko

Recenzja

130 Organizacja suby bezpieczestwa wfabryce Ursus Pastwowych Zakadw Inynierii

R. Siennicki Zwrotnym momentem wtej dziedzinie byo utrwalenie si przekonania, e wakcji bezpieczestwa pracy odgrywaj rol nie tylko wzgldy finansowe poszczeglnych fabryk iprzemysowcw, lecz take, ito przede wszystkim, wzgldy natury humanitarnej, spoecznej ioglnogospodarczej.

ycie polskiego lewicowca, bohatera swoich czasw oraz jednej zich ofiar, wpeni ukazuje, co znaczy trud socjalizmu itrud polskoci wtedy, gdy za tak podwjn wierno trzeba byo paci najwysz cen.

153 Co ztym handlem?

Natalia Krlikowska

Recenzja

Nasze Tradycje

Przyczyny iskutki oszaamiajcego sukcesu sieci handlowej Wal-Mart wiele mwi ocaym wspczesnym systemie gospodarczym.

wywiad

System niepewnoci

zdr. hab. Kazimierzem W. Frieske

rozmawia Micha Sobczyk
Do jakiego stopnia instytucje pastwa s wstanie rozwizywa problemy spoeczne? Kazimierz W. Frieske: James Scott wksice Seeing Like aState mwi, e przechodzimy przez okres kryzysu pastwa opiekuczego. To czsta opinia, jednak Scott rozumie w kryzys wdo szczeglny sposb, ktry wydaje mi si ciekawy i cile zwizany z pytaniem. Jego zdaniem, pastwo opiekucze stanowi konsekwencj mylenia wywodzcego si z czasw Owiecenia, w ktre wbudowane jest przewiadczenie, e potrafimy kontrolowa wasn histori. Wedug frazy Comtea: wiedzie, eby przewidywa, przewidywa, eby dziaa. Ot Scott powiada, e coraz czciej przekonujemy si, e pastwo nie jest wstanie kontrolowa tego, co si wydarzy. Ten problem przejawia si wrozmaitych postaciach. Przykadowo, pastwo nie potrafi zapanowa nad dynamik przestpczoci. Nie daje sobie te rady, co byo ostatnio wida, zkontrolowaniem dynamiki cyklu gospodarczego. Wreszcie, nie radzi sobie zbezrobociem igeneralnie rzecz biorc zpolityk spoeczn. Wydaje mi si zatem, e pastwo nie panuje nad realiami, dlatego wniewielkim stopniu moe wsposb trway rozwizywa rozmaite problemy spoeczne. Cowicej, jeli posucha pomysw, oktrych mwi si wPolsce, mona si tylko zapa za gow. Jak mona zgasza postulat wyduenia okresu aktywnoci zawodowej, jeeli bezrobocie wrd modziey siga 40%? Mam oczywicie wiadomo, e to s wduej mierze odmienne miejsca pracy, ale tak czy owak posunicie to wydaje si zupenie pozbawione sensu. Jest pewnym argumentem, e ludzie yj duej, jednak zdrugiej strony jeeli popatrze na liczony przez Eurostat, mao znany wPolsce wskanik, jakim jest przecitna dugo trwania ycia wdobrym zdrowiu, to okae si, e wPolsce jego wysoko spada, ito do dynamicznie. Znakomita wikszo 60-latkw kwka iwystarczy pj do lekarza, adostanie si zwolnienie ilekarz nas nie oszuka, bo na pewno co nam dolega. Wpychamy seniorw na rynek pracy, apotem musimy im wypaca zasiki chorobowe. Nie chce si tego dostrzec, bo akurat modne jest wyduanie okresu aktywnoci zawodowej. To zreszt kwestia nie tylko mody, ale iusilnego denia do zwikszenia segmentu populacji, ktry mona oboy podatkiem dochodowym. Generalnie biorc, moemy powiedzie, e pastwo zawodzi jako stabilizator ycia spoecznego. Ba, pastwo tak jak ono funkcjonuje obecnie, organizujc swoj aktywno wduchu neoliberalnej ideologii gospodarczej samo produkuje niepewno. Przykadem jest system emerytalny, deregulacja rynku pracy czy to, co stao si wszeroko rozumianym systemie edukacyjnym. To powoduje nie ryzyko, ale niepewno, co ma dalsz konsekwencj. Mianowicie, jeli pastwo produkuje niepewno, to produkuje rwnie irracjonalno. Wnieprzewidywalnym wiecie, wktrym nic nie jest pewne, czowiek nie potrafi racjonalnie kalkulowa ipodejmowa racjonalnych decyzji. Pastwo nie spenia zatem swej podstawowej funkcji: stabilizowania spoecznej rzeczywistoci wok nas.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

bnd ParanoidMonk, flickr.com/photos/eddus/102239677/

Jakie s ztego wszystkiego wnioski praktyczne? Takie, e dotd stawialimy przed pastwem zbyt ambitne zadania? To nie s ambitne zadania, bo pastwo do czasu dawao sobie znimi rad. Ten wiat take wczeniej przechodzi gwatowne turbulencje. Nie, ebym do tego tskni, ale wiat przed stu laty by bardziej stabilny. Wyobramy sobie, e staje Pan na lubnym kobiercu. Statystyka mwi, e ju wtedy powinien si Pan rozglda wrd druhen, gdy wedug niej za 3 lata wymieni Pan oblubienic na nowszy model. Winterakcje spoeczne wbudowana jest niepewno: nie jeste moja a do mierci, tylko wedug statystyk, jeste moja na troszk. To tylko przykad, podobna nieprzewidywalno towarzyszy take innym aspektom ycia spoecznego. Czy s jakie inne struktury, wsplnoty czy sieci redystrybucji, ktre wtych niepewnych czasach mog skutecznie wypenia luki stworzone przez niedomagajce pastwo? Polacy, co pokazuj wszystkie badania, s familiocentryczni. Rozszerzona rodzina, zbudowana nie tylko na wizach krwi, ale take na powinowactwie itd., jest dla nas podstawow struktur, wktrej dziaa mechanizm wzajemnoci. Od lat powtarzam, e wbrew pozorom jest on bardziej efektywnym regulatorem ycia zbiorowego ni formalny system prawny. Ten ostatni jest nieefektywny w kontrolowaniu ludzkich zachowa, wobec tego umoliwia mniejsz przewidywalno ni zasada wzajemnoci.

Zasada ta dziaa lepiej, gdy ludzie sprzgnici s silnymi wiziami spoecznymi. Obserwowana obecnie indywidualizacja jest kopotem, ktry sami sobie stworzylimy. Istnieje caa literatura, ktra pokazuje bolesne paradoksy ipknicia indywidualizmu. Prosz zwrci uwag, e wedug bada socjologw, je eli poczy indywidualizm zwartociami materialistycznymi, ludzkie wybory przesuwaj si zczasem w stron wartoci postmaterialistycznych. Znowu zaczynamy sobie ceni wsplnot, ciepe kontakty zinnymi. Postulat pastwa-minimum dowid swojej susznoci? Konserwatywno-liberalna diagnoza opiera si wanie na stwierdzeniu, e pastwo nie jest wstanie spenia pokadanych wnim nadziei, azdrugiej strony na dowartociowaniu dobrowolnoci oraz wizw rodzinnych. Myl, e pastwo powinno by nie jak najmniejsze, lecz, jak to si mwi, silne to znaczy dawa spoeczestwu klarowne iefektywne systemy regulacji. Tylko wtakim kontekcie mog si rozwija mocne wsplnoty. Co wicej, wtakim tylko kontekcie mog one ze sob efektywnie kooperowa. To jeden zpodstawowych wnioskw, do ktrych doszlimy wraz zKing Pawowsk, przegldajc literatur powicon zwizkom tzw. kapitau spoecznego zdynamik rozwoju gospodarczego. Napisaem kiedy artyku oniebezpiecznych konsekwencjach deregulacji rynku pracy. Teraz jestem skonny rozszerzy wnioski: niebezpieczne s wszelkie

8
deregulacje, bo spoeczestwo samo przez si stanowi system regulacji. Nie do koca jest to sprzeczne zmyleniem, nazwijmy je, rynkowym, gdy system rynkowy take jest systemem regulacji. Problemem jest to, jakimi technikami chcemy regulowa ycie spoeczne. Itutaj zaczyna si interesujcy spr. S takie obszary ycia zbiorowego, wktrych regulacja przy pomocy prawa, przymusu politycznego (pastwa, najoglniej mwic) jest potrzebna bezporednio, takie, gdzie interwencja moe by porednia, oraz takie, ktre tego rodzaju regulacji nie wymagaj. Nie wyobraam sobie, eby za pomoc norm prawnych mona byo zbudowa np. ad rodzinny. To nie bdzie dziaao, bo tam wizi emocjonalne licz si wtakiej samej mierze, jak zobowizania materialne czonkw. Czy w dzisiejszych czasach istnieje w ogle sens i moliwo realizacji naprawd duych projektw spoecznych? Nie jestemy wstanie kontrolowa zoonoci wielkiej zmiany spoecznej, dlatego caociowa inynieria spoeczna jest, mwic najkrcej, wynalazkiem szatana.
bn Shattered Infinity, flickr.com/photos/simplyshutterbug/5507357595/

Cay ubiegy wiek pokazuje, jakie nieszczcia powoduj wszelkie makroprojekty. Nieyjcy ju prof.Jan Baszkiewicz zwyk mawia, e najwikszym nieszczciem dla kadego rewolucjonisty jest doy owocw wasnej rewolucji, bo s one gorzkie inajczciej nie takie, jak sobie wyobraa. Caociowymi projektami przebudowy spoeczestwa byy nie tylko wielkie totalitaryzmy, ale take thatcheryzm czy neoliberalizm. Nie wiem, czy neoliberalizm to projekt tego rodzaju jest on za bardzo rozmyty wewntrznie, niespjny, peen paradoksw. Neoliberalizm stanowi raczej efekt mylenia wielu ludzi wpodobny sposb, natomiast jako schemat zmian istnia co najwyej wpracach ideologw, doktrynerw. Przy czym on te jest do niebezpiecznym pomysem. Paul Johnson, jak na mj gust zbyt konserwatywny eseista angielski, wjednej ze swych ksiek przestrzega, ebymy uwaali na intelektualistw. Obmylaj oni projekty zmiany spoecznej wduej mierze po to, aby si nad izaspokoi wasne ego, ale ztego pyn same nieszczcia. Myl, e ma racj.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

9
Wszystko, co moemy zrobi, to jak okrela rzecz Karl Popper czstkowa inynieria spoeczna. Chodzi oprby na ma skal, majce charakter bardzo ograniczonych eksperymentw spoecznych. Przy czym musimy mie pen wiadomo, e nawet jeli si powiod, zawsze bd si uginay pod cinieniem szerszej struktury, nad ktr na dusz met nie panujemy. Jest wtym pewien ograniczony pesymizm, albo jeli kto woli ograniczony optymizm: moemy na troszk zrobi co dobrego ito by byo na tyle. Myl, e wiksze dobro pynie zkonkretnych dziaa, choby tylko przeprowadzenia lepca przez jezdni, ni zzastanawiania si, jak uszczliwi ludzko. Czy wramach tej polityki zmiany na miar moliwoci widzi Pan zasadno przyjcia jakiej naczelnej czy porzdkujcej idei? WUnii Europejskiej prbuje si korzysta zpewnych sw-kluczy, mwi si np. oinkluzji spoecznej czy spoeczestwie opartym na wiedzy. Nie znam ani nie umiem sobie wyobrazi wprzestrzeni historycznej czy geograficznej adnego spoeczestwa, wktrym nie uruchomiyby si jakie procesy spoecznego wykluczenia; by moe wcakowicie totalitarnym spoeczestwie byoby to moliwe, ale takiego przecie nie chcemy. Poza tym, spoeczestwo cakowicie kontrolowane przez pastwo nigdy nie istniao, nawet obz koncentracyjny mia nisze wyjte spod swego wpywu. Hasa takie, jakie te lansowane przez Uni, uznaj za prb robienia ludziom wody zmzgu, za aktywno wycznie PR-ow. I wszystko, co wiem, przekonuje mnie, e nie maj adnego gbszego sensu. Spoeczestwo oparte na wiedzy co to za bzdura? Coraz czciej przebija si na powierzchni mylenia publicznego teza onadmiernym wyksztaceniu spoeczestwa. Nie jest to myl szczeglnie nowa. Rosyjski pisarz, Erenburg, napisa wlatach 20. ksik oyciu krawca zHomla, Lejzorka Rojtszwaca. Ten Lejzorek wpewnym momencie trafi do Palestyny mwimy ookresie midzywojennym, gdy wyjedali tam ydowscy osadnicy. le mu si tam wiodo. Pojawia si wksice taki dialog. Pracuje dwch facetw na budowie irozmawiaj mniej wicej tak: Panie docencie, poprosz ceg. Prosz bardzo, panie profesorze tu jest cega, ktr chcia pan otrzyma. To samo dzieje si wspczenie, gdy maolaty zlicencjatem lub dyplomem magistra tego czy owego, siedz na kasach wsupermarketach. Co to za spoeczestwo oparte na wiedzy? Niech Pan popatrzy na dynamik bezrobocia. Oczywicie, wskanik bezrobocia wrd ludzi zwyszym wyksztaceniem jest niszy ni wgrupach oinnym poziomie wyksztacenia. Jeli jednak prosperity gospodarcza ronie, to bezrobocie wrd ludzi zwyszym wyksztaceniem spada wolniej, agdy jestemy wdoku gospodarczym ronie szybciej wporwnaniu zpoziomem bezrobocia winnych segmentach wyksztacenia. Wic tutaj tak naprawd mamy problem zovereducation.

FRIE SKE
Kazimierz Wojciech Frieske (ur. 1945) socjolog, prawnik, tumacz literatury naukowej ipopularnej, profesor Uniwersytetu Warszawskiego (kierownik Zakadu Problemw Spoecznych iPlanowania Spoecznego), Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego, Uczelni azarskiego oraz Instytutu Pracy iSpraw Socjalnych PAN; wykada iprowadzi badania take na uniwersytetach angielskich iamerykaskich. Zastpca przewodniczcego Komitetu Socjologii PAN, redaktor naczelny miesicznika Polityka Spoeczna, czonek Rady Polskiej Fundacji Upowszechniania Nauki. Jego zainteresowania badawcze koncentruj si wok szeroko rozumianej socjologii problemw spoecznych oraz socjologii prawa, atake tzw. socjologii stosowanej. Wybrane publikacje: Pijastwo. Interpretacje problemu spoecznego (1984), Narkomania. Interpretacje problemu spoecznego (1987), Socjologia wdziaaniu. Nadzieje irozczarowania (1990), Opieka ikontrola. Instytucje wobec problemw spoecznych (1996), Ofiary sukcesu. Zjawiska marginalizacji spoecznej wPolsce (1997), Dialog spoeczny. Zasady, procedury iinstytucje wodniesieniu do podstawowych kwestii spoecznych (1999), Socjologia prawa (2001), Deregulacja polskiego rynku pracy (2003), Utopie inkluzji. Sukcesy iporaki programw reintegracji spoecznej (2004). Odznaczony Zotym Krzyem Zasugi, nadanym na wniosek Ministra Zdrowia za dokonania wdziaalnoci na rzecz profilaktyki irozwizywania problemw alkoholowych.

W latach 90. wmawiano Polakom, e wyksztacenie zapewni sukces, ato nieprawda. To jedno ztych wielkich, strukturalnych kamstw, ktre zostay wcinite wgowy spoeczestwu. Istniej rozmaite studia empiryczne, dotyczce lokalnych rynkw pracy, ktre pokazuj, e wziciem ciesz si przede wszystkim robotnicy niewykwalifikowani, ainteligentw nikt do roboty nie potrzebuje, ajeli ju, to wmagazynie. Pan rwnie zajmowa si badaniami na poziomie lokalnym skutecznoci programw walki zwykluczeniem spoecznym. Jak czsto udaje im si odnie trway sukces iod czego on zaley? Wniosek jest taki: to zawracanie gowy. Oczywicie opisywalimy wmiar sensowne programy, jednak ich

10

bnd Matt De Turck (Dalboz17), flickr.com/photos/dalboz17/3124701204/

Nowa polityka spoeczna stanowi wyjtkowo brutalny mechanizm wtaczania czowieka wpodstawowe role spoeczestwa rynkowego: producenta, konsumenta ipatnika podatkw.

efektywno bya nie tyle konsekwencj ich struktury, co tego, e funkcjonoway wrodowiskach sprzgnitych silnymi wiziami spoecznymi. Wwiecie, wktrym wsplnoty lokalne przede wszystkim si rozpadaj, nie widz dla podobnych projektw wielkich szans na sukces. Jeeli myle o podstawowym mechanizmie, za pomoc ktrego chce si ludzi reintegrowa spoecznie, tzn. orozmaitych programach rynku pracy, to one s dramatycznie nieskuteczne, skoro mamy w Polsce ok.p miliona dugookresowych bezrobotnych. Wszystkie znane mi badania pokazuj, e im duej jest si bezrobotnym, tym mniejsze szanse na to, e uda si tak osob ponownie wczy wrynek pracy. Sprawia to, e adresowane do nich programy ju mniejsza ztym, czy s dobrze, czy le pomylane, czy maj na celu gwnie budowanie pomylnoci reintegratorw, czy tych, ktrzy s ich podmiotem s bolenie nieefektywne. Generuj przy tym koszty, dlatego moe lepiej byoby tym nieszcznikom wypaca zasiki, ni adowa ogromne pienidze wmao skuteczne prby ich reintegracji. Odnosz wraenie, e programy reintegracji poprzez rynek pracy s wgruncie rzeczy instrumentem kontroli

spoecznej. Mwic zupenie najprociej: bezrobotny, gdy si go zmusi, eby wzi udzia wjakim szkoleniu, nie siedzi wdomu pijc piwo, nie szlaja si po ulicy, tylko musi si ogoli, pj na sm na wykady itam drzema, gdy ucz go, jak ma pisa CV. Jest wtedy jako wprzgnity wkarby spoecznej dyscypliny co musi zrobi, bo inaczej nie dostanie zasiku. Uzalenianie wypaty wiadcze od wypeniania okrelonych zada uwaane jest za wychowawcze i stanowi wspczenie jeden z kanonw polityki spoecznej. S co najmniej trzy argumenty przeciw temu, co si obecnie nazywa now polityk spoeczn. Po pierwsze, jeli uzaleniamy prawa socjalne od spenienia pewnych obowizkw, jak pjcie na szkolenie, prowadzi nas to do kategoryzacji ludzi na rozmaite grupy lepszych igorszych obywateli. Historia zna przykady segmentowania obywateli wedle tego, jak wykonuj obowizki sprzgnite zobywatelstwem isdz, e to bardzo niebezpieczny kierunek imylenia, idziaania. Po drugie, tradycja cignca si od angielskich socjalistw zlat 40. i50. XIX w. gosi, e obywatel wsensie

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

11
czowieka zdolnego do mylenia wkategoriach dobra wsplnego moe si narodzi dopiero, gdy zaspokojone zostan najbardziej podstawowe potrzeby jednostki. Wpoowie XX w. ta myl zawarta zostaa wsynnym eseju T.H.Marshalla, Citizenship and Social Class. Jeeli chcemy obywatelskiej rwnoci wdemokratycznym spoeczestwie, musimy przynajmniej na minimalnym poziomie uwolni ludzi od trosk codziennej egzystencji. Jest te trzeci argument, bardzo praktyczny. Ot okazuje si, e jeeli argumentowa na rzecz tej nowej polityki spoecznej wedle mylenia wkategoriach kosztw ikorzyci, to okazuje si, e sprawy nie wygldaj do koca tak, jak jej zwolennicy sobie wyobraaj. Nawet jeeli wypchnie si samotn matk na rynek pracy, to po pierwsze trzeba jej bdzie do tej pracy dopaci, bo zazwyczaj zarobi niewiele. Po drugie, trzeba bdzie sfinansowa przedszkole dla jej dziecka. Per saldo, to wszystko niekoniecznie si kalkuluje. Oczywicie mog zrozumie mylenie Amerykanw, zgodne ze znanym powiedzeniem w. Pawa: kto nie pracuje, niech nie je. Myl jednak, e nie po to emy wybijali si na cywilizacj, eby takie haso dzisiaj popiera. Nowa polityka spoeczna stanowi wyjtkowo brutalny mechanizm wtaczania czowieka wpodstawowe role spoeczestwa rynkowego: producenta, konsumenta ipatnika podatkw. Wswojej wymienitej ksice antropolog Tomasz Rakowski pokazuje, e mog istnie bardzo dobrze zorganizowane systemy gospodarcze zbieraczy zi czy grnikw zbiedaszybw, stanowice rodzaj alternatywnych adw spoecznych. Cho ludzie wtych adach wietnie uczestnicz, oficjalna polityka spoeczna nadal traktuje ich jak osoby zmarginalizowane. Tu wida, jak si prbuje na si wtacza ludzi wwiat normalsw. Wykluczenie spoeczne jest zatem rzecz wzgldn? Istnieje przynajmniej kilka czy nawet kilkanacie modelowych rodzajw obcoci, ktra jest przez pojcie wykluczenia spoecznego redukowana do jednej tezy. To jednak bardzo rozlege zagadnienie, wktre nie chciabym si szczeglnie zagbia. Chc natomiast podkreli, e bardzo niebezpieczn klisz jest mwienie na jednym oddechu bieda iwykluczenie spoeczne. Zwyko si uwaa, e bieda jest podstawowym rdem spoecznego wykluczenia, tymczasem jest to absolutnym nieporozumieniem iempiryczn bzdur. Mog bez trudu wskaza ludzi pod rozmaitymi wzgldami wykluczonych spoecznie, ktrzy nie s jednoczenie ludmi biednymi, tak jak mog pokaza biednych, ktrzy wcale nie s wykluczeni. Nie ma tu bowiem jednoznacznego zwizku przyczynowo-skutkowego, atylko korelacja. Nie potrafi powiedzie, czy kto jest wykluczony, bo jest biedny, czy jest biedny dlatego, e jest wykluczony. Zajmuje si Pan naukow analiz zjawisk bardzo istotnych dla ycia spoecznego, jego jakoci jak ta wiedza przekada si na praktyk decydentw? 20 lat temu napisaem ksik Socjologia wdziaaniu. Nadzieje irozczarowania, bya to moja rozprawa habilitacyjna. Demonstrowaem wniej sceptycyzm dotyczcy tego, wjaki sposb iwjakiej postaci wiedza akademicka dociera do praktykw, tzn. do tych, ktrzy podejmuj decyzje. Ot wnaukach spoecznych mamy do czynienia zrozmaitymi szkoami, koteriami ludzi, ktrzy podzielaj okrelone pogldy naukowe. Spoecznoci te maj rne szanse podczepienia si pod poszczeglne ekipy rzdzce. Przykadowo, gdy premierem by Jarosaw Kaczyski, krciutko byem jego doradc; byem te czonkiem rady przy prezydencie Lechu Kaczyskim. Natomiast zca pewnoci, chobym nawet chcia, nie wbij si do zespou doradcw premiera Tuska, ktrym kieruje minister Boni, gdy jest nam wyranie nie po drodze wnaszych pogldach. Prbuj przez to powiedzie, e jeeli jakie przekonania si przebijaj, nie znaczy to, e s to uniwersalne prawdy nauki, ajedynie pogldy jakiej spoecznoci epistemicznej. Prosz zreszt zauway, e nawet tak bliski doradca premiera Tuska, jak minister Boni, nie zawsze by wstanie przepchn swoje propozycje, gdy byy one mao atrakcyjne pod wzgldem politycznym. Tak samo jest zca polityk spoeczn. Trudno byoby si Panu dogada z premierem np. wkwestiach dotyczcych optymalnego poziomu regulacji rynku pracy. To bardzo rozlegy obszar analiz, wktrym nie ma atwych odpowiedzi. Chciabym jednak zwrci uwag na kilka kwestii. WPolsce, ktra jest drugim obok Hiszpanii krajem europejskim oszczeglnie wysokim udziale pracownikw bez staych umw (zatrudnionych na czas okrelony, na umow-zlecenie bd samozatrudnionych jest ju niemal 30%), mamy ostatnio do czynienia zrozmaitymi procesami deregulacyjnymi. Przykadem moe by niezrozumiaa dla mnie decyzja ozawieszeniu przepisw, ktre mwiy, e trzecia umowa na czas okrelony przeksztaca si na mocy prawa wumow na czas nieokrelony. Tymczasem literatura ekonomiczna pokazuje, e brak stabilnoci zatrudnienia odbija si na rynku kredytw hipotecznych, awic take na budownictwie, oraz ma rozmaite inne negatywne skutki gospodarcze. Przede wszystkim jednak rodzi powane konsekwencje spoeczne. Narzekamy, e Polki coraz mniej chtnie rodz dzieci. Jak jednak mog tego chcie, skoro nie mog dla nich znale porzdnie zatrudnionych ojcw? Nie mona bezkarnie deregulowa rynku pracy, ito si pomau przebija na powierzchni debaty publicznej. Na Manifie zokazji 8 marca podniesiony zosta m.in. przykad sprztaczki w szkole, ktra zostaa zmuszona do samozatrudnienia iwyciska zniego 500 z. Feministki

12
bardzo trafnie zwrciy rwnie uwag, e zatrudnieni na umow o dzieo, umow-zlecenie czy te wanie samozatrudnieni, s pozbawieni prawa do urlopu. Deregulacja destabilizuje wiat spoeczny, czyni go mao przewidywalnym. Aprzecie to nie jest tak, jak pisze Bauman czy Giddens, e owa niepewno jest wyrokiem historii. Wydaje mi si, e oni mistyfikuj rzeczywisto. Sami to sobie robimy, zgadzajc si na wszystko. Innym polem Paskich zainteresowa naukowych jest tzw. trzeci sektor. Nie mam onim do powiedzenia wiele ponad to, oczym mona przeczyta wprasie. Oczywicie wadnym razie nie twierdz, e worganizacjach pozarzdowych s sami zodzieje. Jest tam peno ludzi dobrej woli, ktrzy wykonuj wietn robot, ale rwnie wielu takich, dla ktrych dziaalno pozarzdowa staa si sposobem na zarabianie pienidzy. Myl, e jest cakiem sporo organizacji, ktre bardziej troszcz si owasny interes ni ointeres grupy, ktr maj obsugiwa. Recenzowana przeze mnie praca doktorska Anny Domaradzkiej pokazuje, jak r si midzy sob feministki rozmaitych kategorii iorientacji podczas rywalizacji odostp do publicznych pienidzy. Znakomita cz pary idzie na to, eby si dorwa do szmalu, adobro kobiet schodzi na dalszy plan. Trzeci sektor jest jednak coraz czciej przedstawiany jako bardziej efektywna odpowied instytucjonalna na problemy spoeczne ni dziaania administracji publicznej. Odpowied na pytanie oskuteczno tego sektora jest skomplikowana. Choby dlatego, e wiksze szanse na fundusze maj te NGOsy, ktre potrafi wykaza, e s efektywne wrealizacji zada. Ajeeli tak, to bardziej opaca si podejmowa atwiejsze wyzwania, bo wtedy mona si pochwali wiksz skutecznoci. Wliteraturze amerykaskiej mona znale np. badania pokazujce, e wybierajc grupy, zktrymi bd pracowa, organizacje pozarzdowe preferuj te, wprzypadku ktrych s wstanie szybciej osign widoczne rezultaty. Efekt jest taki, e ci, ktrzy najbardziej potrzebuj pomocy, zostaj pozostawieni sami sobie. Jednak jestem caym sercem za tym, by trzeci sektor przejmowa cz zada publicznych. Rzeczywicie jest bowiem tak, e osoby pracujce na dole lepiej znaj potrzeby ludzi anieli administracja, ktra zkoniecznoci posuguje si pewnymi oglnymi wzorcami. Podczas bada powtarzaj si wypowiedzi w rodzaju: oboje zmem ciko pracujemy, dziki czemu jako wiemy koniec z kocem, tymczasem chop Malinowskiej tylko pije. Malinowska dostaje zasiek imoe zpomocy spoecznej wysa dziecko na kolonie, amj dzieciak plcze si po podwrku tylko dlatego, e mnie zasiek nie przysuguje, bo przekraczamy prg opar groszy. Formalne reguy s potrzebne dla funkcjonowania systemu pomocy spoecznej, mam jednak nadziej, e organizacje pozarzdowe funkcjonuj na nieco innych zasadach. Pojawiaj si za to inne kopoty. Wiele zaley od uczciwoci NGOsw, od tego, jaki jest narzut na wiadczone przez nie usugi. Moje nieustanne wtpliwoci budzi idea odpatnej dziaalnoci poytku publicznego. Dostrzegam tutaj przy czym systematycznie ina wiksz skal nikt tego nie bada rozmaite moliwoci przekrtw. Wjednym zartykuw przywouje Pan pogld, e konstruowanie racjonalnych procedur rozwizywania problemw spoecznych zwiksza koszty podejmowania decyzji, sprzyja powstawaniu konfliktw, aponadto usztywniajc struktur celw zwiksza prawdopodobiestwo kosztownych pomyek. Jeli nie procedury, to co? Pokora. Pokora wobec rzeczywistoci, na ktr mamy przecie ograniczony wpyw. A take elastyczno. Krtko mwic, naley pozby si pychy iarogancji, mwicej, e oto obmyliem wietny projekt, ktry musi zadziaa. Bywa, e nie zadziaa, bo w trakcie opracowywania procedury nie przewidzielimy czego albo popenilimy jaki bd, anawet jeli nie, to moe si okaza na przykad, e nie mamy ludzi potraficych czy chccych realizowa nasz projekt. Czsto bywa tak, e idealny program kompletnie zawodzi na poziomie realizacji. Wemy choby kolejne projekty reformy suby zdrowia. Byy one bardzo racjonalne, jednak projektant zkoca lat 90. nie wzi pod uwag np. tego, e pielgniarki pokc si zlekarzami, e wewntrz suby zdrowia tkwi konflikt, ktry jest rwnie silny jak jej konflikt zca reszt. Okazao si, e realizacja pomysw reformatorskich jest bojkotowana przez skonfliktowane strony. Jest taka stara metoda, ktra nazywa si action research. Mwi ona, eby zrobi jeden krok izobaczy, jakie s jego rezultaty. Spytajmy ludzi, czy to jest to, oco im chodzi. Jeeli tak, to wykonajmy nastpny krok, jeeli nie poprawmy ten pierwszy iwykonajmy go ponownie, lepiej. Wmetod kolejnych, stopniowych eksperymentw wbudowana jest wanie ta pokora wobec oporu materii. Planista moe oczywicie ustawi ludzi wszeregu ipowiedzie: odtd macie robi, co wam ka. Nie oto jednak chodzi wpoprawianiu polityki spoecznej czy oglnie wplanowej zmianie spoecznej. Ludzie, ktrzy s podmiotem zmiany spoecznej, musz wniej uczestniczy ij zaakceptowa; s rwnie wani jak projektant. To nie jest nowa myl, tylko to trzeba mwi czciej igoniej. Jaka by ona nie bya, wadza jest bowiem zazwyczaj dosy arogancka wswoim myleniu: wiemy lepiej, co jest dla ciebie dobre. Dzikuj za rozmow. Warszawa, 21 marca 2011r.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

Ankieta

13

Polska (nie)solidarna
Z
a kilka miesicy kolejne wybory parlamentarne. Ponownie ich gwnymi aktorami bd zaledwie 23 partie, zwierajce si wklinczu doskonale znanych hase, propozycji iwzajemnych zarzutw. Nie spodziewamy si po tym starciu wiele, gdy debata publiczna, czy raczej midzypartyjna, staje si coraz bardziej oglnikowa, same kampanie wyborcze za sprowadzaj si do sloganw, billboardw, umiechw izorzecze. Do gombrowiczowskiej wojny na miny. Zapewne jednym z elementw kampanii stanie si piszemy to w czerwcu 2011 r. odgrzewanie sporu midzy Polsk solidarn aPolsk liberaln. Napdza on kampani roku 2005, wmniejszym stopniu rwnie t pniejsz o dwa lata. Cho nasze rodowisko zawsze byo krytyczne wobec wizji Polski liberalnej, zanim jeszcze zostaa ona tak nazwana, bardzo wiele do yczenia pozostawia wnaszej opinii take obz Polski solidarnej. Po pierwsze, wiele jego poczyna dalekich byo od faktycznego solidaryzmu, bliskich za wanie liberalnej wizji. Po drugie, idea ta nigdy nie zyskaa konkretnego ksztatu, pozostajc zbiorem wzniosych sloganw, nie wskazujcych na zasady, rozwizania imechanizmy, ktre mogyby sta si fundamentem reorientacji ustrojowej. Po trzecie wreszcie, dobra pami nie pozwala nam zapomnie, i wielu deklaratywnych zwolennikw Polski solidarnej to ludzie majcy za sob przeszo wpostaci inicjatyw idecyzji bliskich ideologii liberalnej. Niezalenie od naszych ocen i preferencji, wielka polityka funkcjonuje wedle swoich regu. Jedn znich jest wyraziste artykuowanie opozycji wobec przeciwnika, przynajmniej na poziomie hase. Std te, przewidujc, e wyborczy spr Polski liberalnej z Polsk solidarn powrci rwnie w roku 2011, poprosilimy kilka osb oopini na ten temat. Wredakcyjnej ankiecie wziy udzia ostatecznie cztery osoby, cho pierwotnie miao by ich nieco wicej zabrako m.in. tych, ktre mona utosamia zprospoecznym skrzydem PiS. Na kolejnych stronach znajdziecie rozwaania uczestnikw ankiety, dla ktrych inspiracj stay si pytania zadane przez redakcj Nowego Obywatela, m.in.: Kilka lat temu wizja Polski Solidarnej, majcej si opiera na ideaach Sierpnia idefiniowanej jako przeciwiestwo Polski Liberalnej, daa PiS zwycistwo wyborcze. Jak Pan/Pani ocenia wcielenie tego hasa wycie czy rzdy koalicji PiS/SO/LPR oznaczay jego realizacj, czy poprzestano jedynie na deklaracjach przedwyborczych? Jakie konkretne postulaty idziaania polityczne, dostpne tu iteraz dla ugrupowania parlamentarnego ijego partnerw (np. zwizki zawodowe) s Pana/Pani zdaniem moliwe ikonieczne do wprowadzenia wycie, aby mona byo mwi ofaktycznej ewolucji Polski Liberalnej ku Polsce Solidarnej? Jakie osobowoci ycia publicznego oraz rodowiska (intelektualne, naukowe, polityczne) maj realny potencja do sformuowania koncepcji caociowej, realistycznej, azarazem atrakcyjnej dla spoeczestwa, dotyczcej prosocjalnego zwrotu wpolskiej polityce? Zmiany wjakiej sferze uwaa Pani/Pan za kluczowe dla budowy Polski Solidarnej? Jakie widzi Pani/Pan najwiksze przeszkody na drodze do urzeczywistnienia bardziej solidarystycznego iegalitarnego modelu spoeczno-gospodarczego? Zapraszamy do lektury.

Na podstawie fotografii: bn Thomas N., www.flickr.com/photos/thomas-n/3175353312/in/photostream/

14

Ankieta: Polska (nie)solidarna

Zacznijmy odtej kartki

dr hab. Ryszard Bugaj

Solidarna Polska to jedna zemanacji hasa IV Rzeczypospolitej. To alternatywa PiS-udla III RP. Alternatywa PO, ktra take kontestowaa system III RP, bya inna: omnipotentny rynek ijak najmniejsze pastwo. Realizacja wizji Solidarnej Polski miaa prowadzi co najmniej do zasadniczego ograniczenia niesprawiedliwoci ipozbawienia elit wycznej kontroli nad pastwem. Ten postulat nie okrela jednak polityki tej partii, gdy bya uwadzy. PiS wprawdzie sugerowa, e zpowodu przywizania do programu Solidarnej Polski musia zLeppera zrobi wicepremiera, ale jego realizacj powierzy najpierw Marcinkiewiczowi, apotem Zycie Gilowskiej. PiS hasa Solidarnej Polski nigdy zreszt nie skonkretyzowa, awpolityce jego rzdu trudno byo dostrzec dziaania ztym hasem wspbrzmice (moe ulgi podatkowe na dzieci ilikwidacja WSI). Ju atwiej wskaza dziaania bliskie idei Liberalnej Polski: spaszczenie podatkw czy likwidacj podatku spadkowego. Jedno idrugie byo bardzo korzystne dla najzamoniejszych, aosobliwie dla oligarchw. Ale to nie znaczy, e PiS gra cynicznie. Sdz, e polityczne rodowisko tej formacji ma raczej ograniczon zdolno do oceny alternatyw w sferze spoeczno-gospodarczej. Dla Jarosawa Kaczyskiego liczy si tylko czysta polityka. Scena polityczna jest ju od dawna zabetonowana po dowiadczeniu zSamoobron iLPR-em wyborcy s szczeglnie nieufni wstosunku do wszystkich kontestatorw. Nie bardzo zatem wida dzi perspektyw skierowania polityki pastwa wkoleiny Solidarnej Polski. Wprawdzie nie wiadomo, czego mona oczekiwa po PiS-ie, ale nic nie wskazuje na to, e ta partia wykroczy poza oglnikowe hasa. Zreszt utracia ju wiarygodno najlepiej wiadczy otym PJN, ktry skada si przecie zbyych wpywowych politykw PiS izwolennikw Solidarnej Polski. Trudno czegokolwiek spodziewa si po SLD, ktrym kieruje zbieracz grzybw, znany te ztanecznych popisw icignicia ciarwki. Ale wtym roku prawo wyborcze zyskuje wielu Polakw, ktrzy mog nie pamita, kim jest Leszek Miller ikto rzdzi Polsk wlatach 20012005, dlatego SLD moe otrzyma nawet 15% gosw. Myl, e jest prawie pewne, i po wyborach bdzie rzdzi tandem PO-SLD. Bdzie rzdzi zgodnie zhasem Liberalnej Polski, ale to haso nie zostanie wprost ogoszone, aprowadzona polityka bdzie skrajnie pragmatyczna, czytaj: kunktatorska. Jest mao prawdopodobne, by rzdy PO-SLD gwarantoway stabilno. Potencja konfliktu zdaje si wPolsce by ju bardzo wysoki. Niekorzystnie zmieniaj si take uwarunkowania zewntrzne. Kryzys wwiatowej gospodarce jeszcze si nie zakoczy (inie mona wykluczy globalnych perturbacji), anasz kraj wcale nie jest zielon wysp. Polsce naprawd potrzebne s zmiany, ktre cho troch urealni zasad rwnych szans ipozwol pastwu skuteczniej stymulowa rozwj gospodarczy. Trzeba te zagwarantowa, by zwykli ludzie mieli realnie co do powiedzenia. Niestety, jest wysoce prawdopodobne, e system demokratyczny wobecnym ksztacie nie jest zdolny do wygenerowania koniecznych zmian. Ztym systemem zwizane s bardzo wpywowe interesy grup uprzywilejowanych, aineoliberalna ideologia nie jest (jak kiedy komunizm) martwa. Aczkolwiek dobrze, e mamy system demokratyczny, bo cho nie gwarantuje on antycypacyjnego dostosowania instytucji pastwa ijego polityki, to jednak chroni przed takimi konfliktami, jakie obserwujemy dzi wkrajach arabskich.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

15

Zgrubsza biorc wiadomo, co trzeba zrobi: odblokowa system polityczny (duo mniej pienidzy dla partii i twardy zakaz uywania prywatnych rodkw, obnienie progw wyborczych, ograniczenie omnipotentnej wadzy Trybunau Konstytucyjnego); zmieni system podatkowy (wprowadzenie realnej progresji podatku dochodowego, niezalenie od rda dochodw); zmodernizowa system ubezpieczeniowy (bezwyjtkowa zasada: wysoko skadki proporcjonalna do rzeczywistego dochodu i dobrowolne ubezpieczenie wII filarze; powolne podwyszanie wieku emerytalnego); zrezygnowa zprywatyzacji do dna izpartyjnej nomenklatury wspkach Skarbu Pastwa; zlikwidowa powiatowy szczebel samorzdu; zaj tward postaw wobec Brukseli (sprzeciw wobec ograniczenia funduszy spjnoci iponoszenia narzuconych kosztw na program rodowiskowy, niezgoda na pezajc federalizacj iodoenie na dugi okres akcesji do strefy euro). To oczywicie nie wszystkie konieczne icelowe zmiany, akada znich musi by skonkretyzowana. Naley jednak podkreli, e problemem nie jest brak moliwoci prowadzenia innej polityki, lecz zakorzeniony winteresach brak woli jej podjcia. Trudno si spodziewa, e polityczny kartel (PO, PiS, SLD, PSL) wprowadzi zmiany otwierajce dla konkurencji rynek polityczny. Zreszt jest ju do wyborw zbyt mao czasu. To jednak nie znaczy, e nic nie mona zrobi. Przede wszystkim potrzebne jest przekonanie jak najwikszej czci wyborcw, e udzia wgosowaniu to ich prawo, ale nie obowizek. Zagroenie bojkotem wyborw to dla klasy politycznej jedyne dzi realne niebezpieczestwo. Jest te bardzo wane, aby wobec programowej impotencji ugrupowa parlamentarnych pojawiy si pluralistyczne pomysy dla polityki. Aby jak najwicej obywateli miao wiadomo, e potencjalnie istniej merytoryczne alternatywy, e spr owyjanienie smoleskiej katastrofy cho wany nie moe zastpi sporu okluczowe kwestie ekonomiczne ispoeczne, ostosunek do integracji europejskiej iksztat systemu politycznego. Jeeliby si to powiodo, znaczyoby to, e spoeczestwo pokazao klasie politycznej t kartk. Nie ma pewnoci, czy co by to pomogo, ale mona mie nadziej, e powstaby niepokj. Warto zabiega otaki efekt.

dr hab. Ryszard Bugaj

bnd Chris Turner (Photo Plod), flickr.com/photos/photoplod/5595024436/

16

Ankieta: Polska (nie)solidarna

Sprawiedliwo spoeczna zamiast solidaryzmu

Piotr Ikonowicz

eby dokona znaczcej reorientacji polityki spoeczno-gospodarczej, nie mwic ju ozmianie modelu pastwa, trzeba mie za sob zbuntowane masy, anie na sznurki powizan koalicj.

ic to, e ludzie gosowali na lewicow retoryk braci Kaczyskich czy buntownicze tyrady Andrzeja Leppera. Wszystkie trzy partie koalicyjne, ktre miay zaprowadzi Polsk Solidarn, nie odbiegay konstrukcj od reszty sceny politycznej. Nawet Samoobrona, ktra rozpoczynaa jako ruch oddolny, bardzo szybko przywdziaa garnitur iwesza wbuty biurokracji PSL-owskiej. Okazao si, e lokalnym dziaaczom chodzi owadz ipienidze, anie oadne zmiany. Bojownicy zczasu blokad musieli ustpi miejsca napywajcym szerok rzek karierowiczom, sponsorom, ktrzy wadzy raz zdobytej ani myleli oddawa. Nawet wic gdyby Andrzej Lepper nie pokocha tak bardzo drogich garniturw, limuzyn itytuw, to itak staby si zakadnikiem wasnego aparatu, kierujcego si czystym egoizmem, nie za dobrem spoecznym czy jakkolwiek ide. Bracia Kaczyscy zrobili duy numer, obchodzc SLD zlewej flanki, ale by to wybieg taktyczny, anie aden przeom programowy. Skrzydo liberalne jest wPiS zpewnoci najmocniejsze gdyby byo inaczej, partia nie miaaby tych wszystkich pienidzy na kampani. Obsesyjne skupianie si na walce zukadem byo najwiksz saboci intelektualn tej konstrukcji. Kaczyscy umieli dostrzec niesprawiedliwo, ale nie potrafili jej przypisa systemowi. Std teorie spiskowe iparanoiczne tropienie agentw, mimo e winni

sytuacji spoecznej byli bardzo blisko, np. wrd sponsorw ich kampanii wyborczych. Gdyby np. traktowali powanie swoje zamierzenia wzakresie budowy mieszka, musiaoby to oznacza starcie si zpotn grup interesu, jak s banki yjce zkredytw hipotecznych oraz deweloperzy. Do niczego takiego nie doszo. Polska Solidarna to chadecki humbug, podobnie jak spoeczna gospodarka rynkowa. Bracia byli gotowi na likwidacj WSI ibardzo si dzi w ili, e po wykonaniu tego zadania Polska nie staa si ani troch bardziej solidarna. Bo solidarno moe si przejawia wsystemie podatkowym oraz konstrukcji budetu, atu adnych godnych zauwaenia zmian na lepsze nie byo. Przeciwnie, finanse publiczne pod wodz pani Gilowskiej dryfoway wdotychczasowym, niesolidarnym kierunku, polegajcym na negatywnej redystrybucji i malejcym udziale budetu w rosncym PKB. Okres rzdw egzotycznej zpozoru koalicji by przy tym tak burzliwy iobfitowa wtyle objaww koalicyjnej nielojalnoci ze strony PiS, e niemoliwa bya realizacja jakiejkolwiek zej czy dobrej wizji ustrojowej. Gdyby oczywicie istniaa taka wizja, czyli co ponad wyborcze gruszki na wierzbie. Polska Solidarna to pojcie wydumane, uktrego podstaw ley naiwna wiara wmoliwo sprawiedliwego adu spoecznego, utworzonego na bazie wsplnoty, jak jest PolskaNard. Od kwietnia 1997r. mamy,

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

17

bnd Victor Ferrer, flickr.com/photos/vfer/3435025214/

przynajmniej formalnie, jakie reguy gry, zbir norm, ktrymi powinien si kierowa ustawodawca, atake wadza wykonawcza. Analiza tego zbioru ma znaczenie nie tylko teoretyczne, zwaywszy na wymg zgodnoci ustaw zKonstytucj. Ustawa zasadnicza jest te, co rwnie wane, pierwszym manifestem ideowym nowego ustroju. Wakcie tym ani razu nie pada sowo spoeczestwo. Jest wic Rzeczpospolita dobrem wsplnym wszystkich obywateli, ale jedynym, co tych obywateli spaja, jest wsplna tosamo narodowa, bo skoro nie ma spoeczestwa, to iowiziach spoecznych trudno mwi. Wadz sprawuje wanie nard, ktry wmyl stwierdzenia Preambuy jest tosamy z wszystkimi obywatelami Rzeczypospolitej. Tym jednym ruchem zapisano do niego rwnie mniejszoci narodowe, wtym wyodrbniajc si dynamicznie mniejszo lsk. Tak sztucznego zabiegu dokonano, eby poza narodem, podmiotem ookrelonej tosamoci kulturowej, religijnej ihistorycznej, nie wprowadza adnej innej kategorii wsplnoty, aby Konstytucja moga chroni nie spoeczestwo, lecz kadego obywatela zosobna, jako jednostk. Szczeglne znaczenie wkontekcie innych ustaw zasadniczych ma zabarwienie sowa nard, ktre wjzykach zachodnich oznacza jednoczenie grup etniczn ookrelonej tosamoci ipo prostu lud. Std tym samym sowem posuyli si ojcowie-zaoyciele wKonstytucji Stanw Zjednoczonych: We the People My nard/lud, oraz demonstranci wlatach 60., goszc haso power to the people wadza dla ludu. Po rosyjsku mona powiedzie raboczij narod ioznacza to bdzie

lud roboczy, nie nard. Ten ostatni wpolskiej tradycji by szlachecki, we wspczesnej Polsce zatem, wbrew istocie idei demokracji, wadza nie naley do ludu. Sowo spoeczestwo zniko te zdebaty publicznej, zastpione wanie narodem lub Polakami, odmienianymi przez wszystkie przypadki wprzemwieniach politykw dowolnej orientacji. Skoro wic wadzy wpastwie nie sprawuje lud, tylko podzielony na jednostki nard, to ipojcie spoecznej gospodarki rynkowej wydaje si by do Konstytucji wstawione niczym nie pasujce ciao obce. Nie stoi ona bowiem na stray adnej innej wasnoci poza prywatn, powicajc jej duo miejsca. Tymczasem sensem spoecznej gospodarki rynkowej jest harmonijne wspistnienie wasnoci prywatnej obok spdzielczej, stowarzyszeniowej, komunalnej czy pastwowej. Fakt objcia konstytucyjn ochron jednej formy wasnoci zpominiciem pozostaych wskazuje na oczywist dyskryminacj izadaje kam odwoaniu do spoecznego charakteru gospodarki rynkowej wPolsce. Nic dziwnego, e pod rzdami takiej ustawy zasadniczej majtek narodowy podlega staemu uszczuplaniu na rzecz prywatnych wacicieli. Konstytucja obiecuje te chroni Polakw za granic, weteranw walk oniepodlego oraz inwalidw wojennych, ale nic nie wspomina oludziach niezamonych czy zagroonych lub dotknitych wykluczeniem spoecznym. Zaledwie napomyka otak elementarnych kwestiach, jak prawo do pracy, edukacji, zabezpieczenia spoecznego, dachu nad gow, za to dopuszczalny poziom dugu publicznego okrela dokadnie, wprocentach. Te niespjnoci i niekonsekwencje nie s

18
bynajmniej wycznie wynikiem kiepskiej pracy Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego, ale przede wszystkim skutkiem przyjcia ideologii neoliberalnej za podstaw najwyszego aktu prawodawczego wpastwie. Nie istnieje aden nard ospjnych interesach. S wygrani iprzegrani, krzywdzcy ikrzywdzeni, bogaci i biedni. Globalizacja narzuca pewien model podporzdkowania interesw gospodarczych pastw strategiom izyskom ponadnarodowych korporacji, ale porzdek wewntrz kraju wci ma charakter klasowy. Aklasa uprzywilejowana wietnie wychodzi, przynajmniej na krtk met, na wyprzeday interesu wasnej gospodarki. Gwne dziedziny, wktrych dokonuje si przyspieszona akumulacja kapitau (banki, sieci handlowe, fundusze emerytalne, ubezpieczenia) zostay ju oddane wrce korporacyjne iprocesu tego nie da si odwrci aktami politycznymi. Klasa polskich waci cieli sama si marginalizowaa, stajc si grup raczej rentierw ni inwestorw. Zamiast szuka spiskw wewntrz kraju, naleao ledzi powizania zmidzynarodowymi korporacjami nie agenturalne, lecz kapitaowe. Gdyby jednak istniaa liczca si grupa polskich kapitalistw, to dowiadczenie pokazuje, e tak samo nie miaaby litoci dla ludzi pracy, jak kapitalici zagraniczni. Inie ma wtym adnego spisku na tym polega kapitalizm. Azatem nie ma nic do zrobienia dla wikszej spjnoci spoecznej wramach filozofii solidaryzmu spoecznego. Szczerze mwic, aksjologia leca upodstaw koncepcji Polski Solidarnej to nacjonalizm ija akurat nie optuj za tym, eby si do niej odwoywa. Jest to wistocie moralno Kalego, tylko na skal grupy narodowej. Czyli obrzydliwo. Kiedy byem wkociele oczywicie wokresie walk odemokracj na wykadzie ospoecznej nauce Kocioa. Wykad prowadzi Micha Boni. Na moje pytanie, co powinien robi dobry Polak-katolik, gdy okae si, e pracodawca nie kieruje si t doktryn? Usyszaem, e trzeba zrobi wszystko, aby si ni kierowa. Tego rodzaju katechizacja bogatych prowadzona przez ubogich nie wydaje si sensowna, tak jak icaa doktryna solidaryzmu. Oczywicie mona sobie wyobrazi atrakcyjn dla spoeczestwa wizj polityczn. Bdzie to wizja Polski socjalnej, czyli wychodzca zzaoenia, e istnieje co takiego jak spoeczestwo, anie tylko zbir jednostek, zantagonizowanych ikonkurujcych ze sob zaciekle. Spjno takiej zbiorowoci bdzie tym wiksza, im mniejsze bd rnice majtkowe, im mniejsze rozwarstwienie, za jej spoiwem zasada wsppracy, anie rywalizacji. Wymaga to jednak istnienia wsferze intelektualnej projektu tak skonstruowanego spoeczestwa, awic inteligencji, ktra bdzie taki porzdek wymyla iproponowa. Wczasach poselskich zaproponowaem wszystkim znaczniejszym politykom spoecznym spotkanie pod egid prezydenta Kwaniewskiego ipowoanie przy jego urzdzie Rady Konsultacyjnej ds. Polityki Spoecznej. Zainteresowanie wyrazi tylko jeden prof.Julian Auleytner. Pozostali obawiali si utraty ask Komitetu Bada Naukowych, ktry by ju pod kontrol rzdu AWS. Auleytner si tego nie obawia, bo by wacicielem uczelni, na ktrej wykada. Kiedy spoeczestwo podao za intelektualistami, wizjonerami takimi jak Mickiewicz, Towiaski, Sowacki, eromski. Oni te zawieszali poprzeczk politykom. Dzi to inteligenci ztytuami podaj jak barany za politrukami wrodzaju Adama Michnika. Nieliczne wybitne autorytety naukowe imoralne, takie jak Zygmunt Bauman czy prof.Mieczysaw Kabaj (wwiecznych rozjazdach), pozostaj poza krajem ijego duszn atmosfer sualczoci wobec kapitau ijego politycznych kelnerw: posw, ministrw, premierw czy prezydentw. Autorytet powstaje podczas dyskusji na agorze, unas jest tylko spka Agora, ktra swobodn dyskusj uniemoliwia. Nie wtpi jednak, e przestrze dialogu otworzy jaki nowy ruch spoeczny, ktry skutecznie przeciwstawi si neoliberalnemu barbarzystwu. Wraz zruchem wyoni si postaci, za ktrymi ludzie zechc pody. Ale to jeszcze przed nami. Polska Solidarna to mit ito wcale nie niewinny. Sugeruje on, e zamiast walki klas potrzebne jest zespolenie wysikw wszystkich dobrych patriotw. Taki horyzont jest sztuczny iprzysania istot konfliktu spoecznego midzy tymi, ktrych owoce pracy s zawaszczane, atymi, ktrzy je zawaszczaj. Dlatego naleaoby t koncepcj raczej zwalcza ni kombinowa, jak j wcieli wycie. Zawarty wniej neoliberalizm inacjonalizm s przeszkod na drodze do urzeczywistnienia bardziej egalitarnego modelu spoeczno-gospodarczego. Dopki ludzie bd pozwala na dzielenie ich na komun iSolidarno, wierzcych iniewierzcych, sposobem kanalizowania niezadowolenia spoecznego bdzie eksploatowanie konfliktw zastpczych. Przez dugi okres po 1989r. by to konflikt historyczny zwolennikw Solidarnoci oraz komuchw, czyli ludzi identyfikujcych si zpoprzednim systemem. Zpunktu widzenia interesw wiata pracy by to konflikt cakowicie sztuczny, cho chtnie podtrzymywany przez elity. Zarwno bowiem te nalece do obozu Solidarnoci, jak ite zPZPR zawary przy Okrgym Stole kompromis, kontynuowany wSejmie kontraktowym, ktry dziaa na szkod pracownikw niezalenie od ich afiliacji zwizkowej. Prywatyzacja oznaczaa przede wszystkim zwolnienia grupowe ioglnie wzrost bezrobocia oraz zmniejszenie siy nabywczej spoeczestwa. Kady zpartnerw tego kompromisu mg win za wsplny skok na kas obarczy drug stron, woajc apaj zodzieja, aby wymiga si od odpowiedzialnoci przed wasnym zapleczem wyborczym. Dzi, gdy zracji upywu czasu tamten konflikt wygasa, zastpiono go nowym, rwnie zastpczym podziaem na Polsk nowoczesn, europejsk oraz t zacofan, klerykaln, moherow. Takie sztuczne konflikty

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

19
maj do tego stopnia zawadn zbiorow wyobrani, by nie pojawiy si wdebacie publicznej sprawy najwaniejsze, decydujce ostratyfikacji spoecznej, spoecznym podziale pracy idystrybucji dochodu narodowego. aden zgwnych aktorw sceny politycznej, adna zobecnych wParlamencie partii nie podwaa milczcego konsensusu, wramach ktrego wdebacie porusza si kwestie drugorzdne, odsuwajc zasadnicze na dalszy plan. Bo wtych ostatnich s one niemal jednomylne. Zamieszanie wludzkich gowach jest ju dzi tak wielkie, e coraz wikszy posuch znajduj nawoywania do jednoci si politycznych dla dobra kraju. Wraenie powszechnego konfliktu inieustajcych ktni kae ludziom upatrywa przyczyny ich trudnej sytuacji raczej wsporach ni wfaktycznej jednomylnoci klasy politycznej, ktra pod oson udawanych utarczek wsplnie suy interesom grup uprzywilejowanych. Haaliwy, oparty na brutalnej retoryce styl uprawiania polityki, gdzie rzeczowa dyskusja jest nie do pomylenia, sprawia, e to politycy s obiektem najwikszej niechci ze strony opinii publicznej, anie ich mocodawcy, ktrzy dziki tak uksztatowanemu systemowi politycznemu mog zawsze liczy na tani izdyscyplinowan si robocz. Dopki nie pojm, e linia podziau przebiega midzy bogatymi i biednymi, elit wadzy i pienidza awiatem pracy, Polacy bd zniewoleni iniezdolni do wywalczenia sprawiedliwszego podziau dochodu narodowego. Pastwo, ktre stao si wnajbardziej bezczelny zmoliwych sposobw komitetem wykonawczym interesw buruazji, jest znienawidzone. Dlatego dobro publiczne ustpuje miejsca prywacie, wyznaczajcej horyzont mylowy mas, ktre tylko wramach Rei Publicae maj szanse na godne ycie. To daje elicie
reklama

or do ograniczania itak ju skromnej daniny publicznej, ktra jest na ni naoona. Ta logika sprawia, e wszelkie podatki jawi si jako zo, astd ju krok np. do prywatyzacji suby zdrowia. Ci sami ludzie, ktrzy utosamiajc si zrobic im wod zmzgu elit, nie chc zwikszenia podatkw dla bogatych, nie aprobuj te wycofywania si pastwa zusug spoecznych iinnych form opiekuczych. Popieraj wic przyczyn, dla ktrej jest coraz mniej pastwa, nie godzc si zlogicznymi konsekwencjami takiej antypastwowej postawy. Kada prba uspoecznienia pastwa musi si wic wiza zrewolucyjnym zrywem na miar Sierpnia 80. Tylko wtedy, gdy ludzie poczuj, e maj realny wpyw na sprawy publiczne, zaczn myle oswym kraju my, anie oni. Najwikszym wrogiem na tej drodze jest policja myli obecna tak wmediach, jak iwsystemie edukacji. Nale te do niej sponsorowane przez elit think tanki wrodzaju Fundacji Batorego czy Krytyki Politycznej. Obecne na scenie politycznej partie stanowi zgodne konsorcjum wadzy, dziaajce wimi przywilejw irosncych przepaci spoecznych, dlatego nie naley z nimi, niezalenie od scenariuszy koalicyjnych, wiza adnych nadziei na popraw losu wikszoci obywa teli. Potrzeba spoecznej lewicy, ktra zorganizuje ruch poza obecnym systemem parlamentarnym idopiero zpozycji siy przystpi do szturmu na Paac Zimowy. Instrumentem tego szturmu moe by kartka wyborcza, ale si jedynie masowy opr wobec wyniszczajcego tkank spoeczn, gboko odhumanizowanego systemu ucisku iwyzysku, ktry panuje wPolsce. Itylko pod takim warunkiem dojdzie zczasem do tego, e wikszo wygra wybory.

Piotr Ikonowicz

Polecamy: Archiwalne numery kwartalnika, Nowy Obywatel na czytniki eBookw, ksiki z Biblioteki Obywatela, zestawy promocyjne i inne dobra!

nowyobywatel.pl/sklep

20

Ankieta: Polska (nie)solidarna

Polska Solidarna Polska Liberalna

Joanna Duda-Gwiazda

Solidarno jest niezbdna, aby wsplne dziaania zakoczyy si sukcesem. Wwarunkach szczeglnie trudnych, wniebezpieczestwie, wwalce bywa warunkiem przetrwania grupy. Dotyczy to strajkujcej zaogi, ratowania si wgrach ipo katastrofie, ale odnosi si te do narodu, ktrego byt materialny itosamo s zagroone.

olidarno nie jest stanem wiadomoci spoecznej danym raz na zawsze. Korzyci wszystkich uczestnikw grupy wynikajce zsolidarnego dziaania osigane s po upywie czasu iczsto s niepewne. Korzyci ze zamania zasad solidarnoci, ze zdrady, zegoistycznego dziaania wgrupie altruistw, s natychmiastowe ibywaj znaczne. Po aresztowaniu grupy opozycyjnej ten, ktry pierwszy zacznie sypa wledztwie, moe liczy na agodny wyrok. WSolidarnoci, wKociele, wredakcjach, wstowarzyszeniach twrcw, na wyszych uczelniach, wsdach, we wszystkich zakadach pracy ludzie, ktrzy zgodzili si na wspprac zbezpiek, otrzymywali wsparcie wkarierze. Jaka instancja musi zawsze sta na stray solidarnoci. Wmafii jest omert, wpastwie prokuratura isd, wgrupie spoecznej opinia publiczna. Ostatecznie wanie ona decyduje, czy niesolidarne postpowanie jest opacalne. Jeli zdrada uchodzi pazem, solidarno si zaamuje inie tak atwo j odbudowa. Nikt nie chce by frajerem. Opuszcz pole bitewne iprzypomn znany wsocjologii model wsplnego pastwiska. Jeli na pastwisko, na ktrym kady uczestnik wsplnoty wypasa jedn krow, kto wprowadzi dwie, osignie podwjny zysk.

Jeli nie zostanie natychmiast ukarany, inni uytkownicy te wprowadz dodatkowe krowy. Nikt nie chce by okradany. Pastwisko zostanie zniszczone, krowy bd godne. Stopniowe wycofywanie dodatkowych krw wimi solidarnoci jest mao realne. Zniszczone zostao nie tylko pastwisko, rwnie wzajemne zaufanie. Najwaniejszym kapitaem, decydujcym o rozwoju kraju, jest zaufanie spoeczne. WPolsce zostao ono zniszczone stanem wojennym. Umowa midzy wadz i spoeczestwem zostaa brutalnie zamana. Co wicej, ju wtedy, powoujc si na chrzecijask zasad przebaczenia, odpuszczano zdrajcom. Potem byo ju tylko gorzej. Wojciech Jaruzelski zosta pierwszym prezydentem niepodlegej Polski. Kto wokresie transformacji za rad znawcw rozwoju kapitalizmu ukrad pierwszy milion, mg dalej kra bezkarnie: chronio go wite prawo wasnoci. Tajne suby utworzyy sie powiza polityczno-biznesowych, zakcajcych rozwj demokracji idziaanie rynku. Nie bez przyczyny kada prba ujawnienia zawartoci archiww tajnych sub koczy si niebotyczn awantur polityczn, chocia podobno ju dawno problemu nie ma.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

21
Nie rozumiem, dlaczego intelektualici, socjologowie ifilozofowie badajcy stan spoeczestwa wPolsce iprzemiany po 1989r. nie uwzgldniaj stanu wojennego idziaa agentury. Te tematy s omijane szerokim ukiem nawet wpracach powiconych Solidarnoci. Ludzie pracy czuj si zdradzeni ioszukani. WSolidarnoci ozakadach przemysowych mwili nasze. Po nacjonalizacji przemys idue gospodarstwa rolne nie stay si wasnoci ani Partii, ani urzdnikw. Byy wasnoci narodu, chocia le zarzdzan ieksploatowan na rzecz obcego mocarstwa. Wprocesie transformacji nastpio realne wywaszczenie izniszczenie miejsc pracy. Zawioda nowa Solidarno ijej przywdcy. Porzucia dziaalno zwizkow, uzalenia si od partii politycznych, osaniaa przeksztacanie systemu wPolsk Liberaln, anawet sama prbowaa peni rol partii. Teraz wraca do roli zwizku zawodowego. Oby si udao. Jednak przetrwaa pami oNSZZ Solidarno zlat 198081, otym, e miao imogo by inaczej. Pierwsza Solidarno bya dowiadczeniem milionw ludzi. Dla wielu krtki okres jej dziaania by najwaniejszym wich yciu. Haso Polska Solidarna, ktre pomogo Prawu iSprawiedliwoci wygra wybory w2005r., nie byo pust obietnic wyborcz. Za rzdw PiS skorumpowani politycy i urzdnicy na najwyszych stanowiskach przestali by bezkarni. To spowodowao, e ina niszych szczeblach wadzy funkcjonariusze instytucji pastwowych bali si wymusza apwki. Odetchnli ludzie prowadzcy uczciwe biznesy. Mwili, e maj konkretne oszczdnoci inie obawiaj si, i jaka decyzja administracyjna doprowadzi ich przedsibiorstwo do bankructwa. Za tamtych rzdw wykupilimy na wasno nasze lokatorskie mieszkanie wsp dzielni. Mona te byo atwo, po okazyjnych cenach, wykupi mieszkania kwaterunkowe. Bya to konkretna pomoc dla niezamonych ludzi. Skandalem jest, e na to uwaszczenie trzeba byo czeka tyle lat. Moe to zbieg okolicznoci, ale przestao si pogardliwie mwi oblokersach. Wana ustawa ootwarciu zawodw prawniczych dla modziey koczcej studia zostaa zablokowana przez Trybuna Konstytucyjny. Brak dostpu do porad prawnych jest jedn z przyczyn bezradnoci, krzywd, wykluczenia. PiS postawio tam prywatyzacji majtku nalecego do suby zdrowia. Beata uwiedziona przez agenta zalewaa si zami na oczach milionw telewidzw, poniewa nie moga krci lodw przy prywatyzacji szpitali. Prba zmierzenia si zmafi wglow skoczya si postawieniem PiS pod prgierzem za samobjstwo Barbary Blidy. PiS wobsadzie stanowisk popenio bdy personalne, ale nie bronio swoich za wszelk cen. Na czele wielu instytucji pastwowych stanli znakomici, kompetentni iniezaleni ludzie. IPN, chocia nieustannie atakowany przez agentur, rozwin dziaalno. PiS przygotowao wiele projektw iprogramw, ktrych
ba Misha Popovikj (popmisa), flickr.com/photos/kotle/4684956840/

nie zdyo zrealizowa. Niektre kontynuuje PO, niestety tylko werbalnie. Mwimy o Polsce Solidarnej, wic warto jeszcze wspomnie opolityce orderowej Lecha Kaczyskiego. Wielu dziaaczy WZZ, Pierwszej Solidarnoci istanu wojennego zostao przypomnianych opinii publicznej. Najwikszym bdem PiS byo wycofanie si zbardzo dobrej ustawy ootwarciu archiww tajnych sub izwlekanie zpublikacj aneksu do raportu olikwidacji WSI. Mafia kade cofnicie si odczytuje jako sabo iprzystpuje do bezwzgldnego ataku. Innego rodzaju bdem byo upieranie si przy budowie estakady nad bagnami Rospudy. Zaszkodzio to wizerunkowi PiS woczach ideowej modziey. ORospudzie syszeli wszyscy, natomiast mao kto wie, e PiS jest przeciw uprawom rolin modyfikowanych genetycznie. Koalicja zSamoobron iLPR, chocia wymuszona arytmetyk sejmow, miaa dobre strony. Lepper nieustannie atakowa Balcerowicza idomaga si lustracji majtkowej. Spoeczestwo ma krtk pami, wic przypominanie pierwotnych przyczyn patologii jest wskazane. Giertych stanowi przeciwwag dla nachalnej propagandy antynarodowej iantykatolickiej. Niestety, obaj koalicjanci okazali si skrajnie nielojalni. Mona odnie wraenie, e niektre dziaania Giertycha, np. domaganie si na forum UE wprowadzenia bezwzgldnego zakazu aborcji, miay na celu skompromitowanie rzdu PiS. Warunkiem wprowadzenia Polski Liberalnej byo odsunicie spoeczestwa od gosu. Wane inie wymagajce wikszych rodkw finansowych jest odbudowanie agory, miejsca spotka publicznych. Komercjalizacja caej przestrzeni publicznej spowodowaa, e nie ma nawet gdzie powiesi plakatu lub zawiadomienia ospotkaniu. Nie ma miejsca, gdzie mona pokaza film objty cenzur, zaprezentowa ksik, zorganizowa debat, zabaw, festyn. Mona sobie

22
radzi, korzystajc zuprzejmoci proboszcza albo lidera jakiej partii. Nie jest to zdrowa sytuacja. Gdzie ma si uda grupa obywateli oskarana rwnoczenie otrockizm iofaszyzm? Agora powinna by miejscem neutralnym. WAustralii s Domy Polskie, zktrych korzystaj wszelkie polonijne organizacje. Widziaam podobnie dziaajce domy dla rnych organizacji spoecznych ipolitycznych w Vancouver i w Waszyngtonie. Gdyby w Polsce wDomu Polskim zatrudni kilka osb technika sprztu audiowizualnego, konserwatora, sprztacza, prawnika, ksigow, urzdnika przyjmujcego zgoszenia na spotkania, wydajcego klucze do szaf organizacji iprzyjmujcego poczt koszty dziaania inicjatyw pozarzdowych mona by znacznie obniy. Mogyby powstawa nowe. Kto nie zakada stowarzyszenia, nie wie, e pierwszym problemem jest podanie adresu siedziby. Ponadto, moim zdaniem spoeczestwo obywatelskie to nie jest zbir organizacji, lecz aktywni obywatele. Ich przede wszystkim mam na myli, proponujc finansowanie agory ze rodkw publicznych. Tu iteraz bez adnych dodatkowych nakadw finansowych mona zacz egzekwowa prawo obywateli do informacji o dziaaniach instytucji pastwowych isamorzdowych. Teoretycznie mona je znale wInternecie, poniewa wszyscy prowadz wasne strony, aniektrzy nawet wydaj biuletyny. Ten sposb komunikowania si zobywatelami ma przewanie charakter autopromocji. Urzdy nie odpowiadaj na listy ipytania. Nie tylko wterminie okrelonym wprawie, po prostu nie odpowiadaj wogle. Od duszego czasu znajoma bezskutecznie usiuje dowiedzie si, jakie jest maksymalne zanurzenie statkw, ktre bd mogy wpywa do portu wwinoujciu bez kolizji zgazocigiem. Musi nam wystarczy zapewnienie Angeli Merkel, e wszystko bdzie dobrze. Aby realnie rozpocz budow Polski Solidarnej, trzeba diametralnie zmieni sposb oceny stopnia rozwoju spoeczno-gospodarczego iodej od lepego naladownictwa krajw rozwinitych. Zmianie liberalnego sposobu mylenia na solidarny suyaby detronizacja PKB jako uniwersalnego wskanika rozwoju. Zwizki zawodowe ipartie polityczne zainteresowane budow Polski Solidarnej powinny poda do publicznej wiadomoci warto wspczynnika Giniego (miara egalitaryzmu) oraz wskanika HDI (miara rozwoju spoecznego) dla Polski. Stosowane wnaszym kraju kryteria postpu irozwoju s powierzchowne. Na wsi wjt rozdaje komputery mniej zamonym rodzinom. Komputery trafiaj pod strzechy, awe wsi nie ma kanalizacji ioczyszczalni ciekw, nie ma te adnej komunikacji publicznej, aby dojecha do miasta. Wsytuacji kryzysu naley zrezygnowa znadmiernych wydatkw na propagand. Wszpitalach brakuje

Nie podzielam optymizmu wadzy, e Polska jest na waciwej ciece ikursie. Przeciwnie, ten optymizm mnie niepokoi.

pienidzy na ywienie chorych, awWarszawie zainstalowano fontann za 11 mlnz. Gdask ufundowa za prawie milion zotych pomnik dzieci, ktre ratowano zRzeszy wysyajc je do Londynu. Intencj wodarzy miasta byo prawdopodobnie zdjcie zPolakw odium antysemityzmu. Stao si odwrotnie. Budowa i odsonicie pomnika day okazj do przypisywania Polakom zbrodni niemieckich. Na budow Europejskiego Centrum Solidarnoci przeznaczono kilka milionw zotych. WPolsce Solidarnej nie byoby to moliwe. Nikt nie protestuje, poniewa nie wypada wystpowa przeciw idei Solidarnoci. Do rnych tabu narzucanych przez polityczn poprawno doszo jeszcze ito. Nie widz uzasadnienia, aby ogranicza si do jednej idei i tradycji, nie widz potrzeby ustalania hierarchii wartoci. Doktrynalnie traktowane wartoci s wzajemnie sprzeczne. Teolog szwajcarski Romano Amerio bdnemu odczytaniu dogmatu o Trjcy

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

Interpretacja logo polskiej prezydencji w Radzie UE pomys: Filip Stankiewicz, wykonanie: http://rebelya.pl/discussion/25563/logo-prezydencji-widzieli

23
witej przypisuje fakt, e wnaszym myleniu prymat zdobyo pojcie mioci, kosztem kategorii poznania iprawdy. Mio do nieuleczalnie chorych moe by uzasadnieniem eutanazji. Mio pojmowana jako zgoda ibrak konfliktw prowadzi do ekumenizmu dobra ze zem, prawdy ifaszu. Prawdziw mio poprzedza poznanie opierajce si na prawdzie. Nie podzielam optymizmu wadzy, e Polska jest na waciwej ciece ikursie. Przeciwnie, ten optymizm mnie niepokoi. Nie mam zaufania do przywdcw, ktrzy nie dostrzegaj inie przewiduj zagroe. Imitowanie pastw zachodniej Europy kojarzy si zpotiomkinowskimi wioskami iwpisuje wtradycje propagandy komunistycznej. W systemie neoliberalnym nie wyglda to lepiej. Tak dugo ukrywa si problemy, poycza pienidze, stosuje kreatywn ksigowo, a dojdzie do bankructwa. Zagroenia s powane. Uwaam, e powinnimy przede wszystkim siga do polskiej tradycji iszuka rozwiza niekonwencjonalnych. Whistorii mielimy ksiy-spoecznikw oraz komunistw traktujcych robotnikw zpogard. Niewane, czy kot jest prawicowy czy lewicowy, byle owi myszy. WPolsce jest wielu kompetentnych iprzyzwoitych ludzi. Problem wtym, e niewielu znich przebio si do mediw. Wdebacie publicznej wci dominuj liberaowie. Wybitni ekonomici na wiecie uznali liberalizm za koncepcj chybion, ale wPolsce wci chowamy gow wpiasek. Oprcz przymiotw intelektualnych, ludzie opracowujcy projekt prospoecznego rozwoju musz wyrnia si odwag iniezalenoci. Nie widz obecnie nikogo, zwyjtkiem Jarosawa Kaczyskiego, kto mgby tych ludzi zebra razem. Nie moemy jednak liczy na to, e korzystne dla spoeczestwa zmiany zostan przeprowadzone odgrnie, nawet gdy bdziemy mieli sojusznikw wparlamencie. Dlatego decydujca bdzie samoorganizacja spoeczestwa. Wtej chwili sytuacja polityczna wyglda beznadziejnie. Rzd robi, co chce (czyli niewiele), troszczc si tylko oswj wizerunek. Mona odnie wraenie, e wadza ielity yj winnej Polsce ni reszta obywateli. Niepokojca jest propaganda, ktrej celem jest dezintegracja. Jaki jest sens przeciwstawiania dzikusw, domagajcych si rzetelnego ledztwa wsprawie katastrofy smoleskiej, kulturalnemu ogowi, ktry do takich incydentw nie przywizuje wikszej wagi? Polsk Solidarn mona zbudowa tylko woparciu opatriotyzm, ktry nadaje znaczenie pojciu wsplnego dobra.

TO JEDYNY SPOSB NAPRAWDZIW NIEZALENO!

Nowy Obywatel powstaje dziki zaangaowaniu dziesitek autorw, grafikw, tumaczy, korektorw i innych aktywistw, ktrzy swoj codzienn wolontariack prac umoliwiaj wydawanie kwartalnika i ksiek, organizowanie dyskusji, prelekcji, pokazw filmowych i innych dziaa.

Podoba Ci si to, co robimy? Wesprzyj dowoln kwot  Fundusz NowegoObywatela lub wpa co najmniej 120 z i docz do Klubu wspwydawcw! Szczegy na nowyobywatel.pl/klub
Dziki Twojej wpacie bdziemy mogli wydrukowa nastpny numer gazety, zorganizowa pokaz filmowy, wyjecha zprelekcjami. Kada podarowana zotwka umoliwia rozwj naszych dziaa. Wpaty mona przekazywa na konto: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom ul. Wickowskiego 33/126, 90-743 d Bank Spdzielczy Rzemiosa ul. Moniuszki 6, 90-111, d Numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1344 0001 z dopiskiem Fundusz Nowego Obywatela.

W tym kwartale do Klubu wspwydawcw Nowego Obywatela doczyli: Mateusz Batelt z Warszawy, Justyna Baejowska z Piotrkowa Trybunalskiego, Artur Tomaszewski z Mieroszowa. Dzikujemy!

Joanna Duda-Gwiazda

24

Ankieta: Polska (nie)solidarna

Lewica post-neoliberalna

Ewa Charkiewicz

Polska Solidarna jest pojciem po politycznych przejciach. Nie jestem pewna, czy nadaje si do reanimacji. Nie chodzi tylko oto, i lansowaa je partia, ktra po objciu wadzy nie zrealizowaa wyborczych obietnic.

artie parlamentarne funkcjonuj w obrbie politycznych, historycznie ksztatowanych moliwoci oraz panujcej polityki prawdy, ktra zabetonowana jest wneoliberalnych ramach. Niemal wcale nie ma unas krytyki tego dyskursu wiedzy/wadzy. Panuje wrcz zamieszanie pojciowe, spowodowane brakiem rozrnienia midzy spoecznie zakorzenionym liberalizmem (prawa czowieka ipastwo poredniczce wpodziale kosztw reprodukcji spoecznej projekt historyczny, bo wszdzie przejecha po nim neoliberalny walec), aneoliberalizmem (pastwo jako firma, zarzdzanie przez finanse, polityczny podmiot pastwa to nawet nie przedsibiorca, lecz inwestor). Wefekcie lewica ma politycznego przeciwnika, ktry jest zamglonym cieniem inie ma jak mu si przeciwstawia. Oile niektre dyskusje odnosz si do wieckoci pastwa, otyle do doktryny neoliberalnej nie odnosi si adna zpartii parlamentarnych, ktre jednoczenie j wdraaj. To jedna znajwikszych przeszkd na drodze do przyszej realizacji polityki lewicowej czy polityki solidarnoci spoecznej, czyli takiej, ktra zapewni bezpieczestwo socjalne iekologiczne, wdraanie

wszystkich praw czowieka oraz bardziej sprawiedliwy podzia kosztw opieki iwynikw wzrostu gospodarczego. Taka polityka nie ma jeszcze wPolsce zaplecza wpostaci silnego krytycznego dyskursu, ktry byby wstanie osign tak mas krytyczn, aby przeama neoliberalny monopol wpolityce prawdy. Wparlamencie imediach tocz si gorce spory opolityk obyczajow czy historyczn, ale ustawy spoeczne igospodarcze, ograniczajce prawa obywatelskie, przechodz bez wikszych dyskusji. Wrd przyczyn hamujcych rozwj lewicowej polityki wPolsce by zaoycielski dyskurs transformacji, zorganizowany wedug wzoru przejcia od pieka, czyli totalitaryzmu indzy czasw komuny, przez czyciec reform ustrojowych do raju wolnego rynku idemokracji, ktre zapewni powszechn szczliwo idobrobyt. Wolny rynek, opisywany przy pomocy atrybutw prywatyzacji, konkurencyjnoci oraz efektywnoci, niewiele ma wsplnego ztym, jak wistocie funkcjonuj rynki. Jest natomiast uyteczny jako polityczny idea czy jak chce Foucault permanentny trybuna ekonomiczny. Wymusza powszechne dostosowania, wtym

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

25
przeobraa jednostki wprzedsibiorcze podmioty, ktrym solidarne pastwo nie jest potrzebne, atake uzasadnia likwidacj wszelkich ogranicze wprzepywie kapitau, ukrywajc zarazem spoeczne iekologiczne koszty. Analogicznie uprawiano ewangelizacj na rzecz Unii Europejskiej ipowrotu do Europy. Transformacja legitymizowaa si przez projekcje powszechnego bogactwa i przez Koci, ktry nota bene sam ulega urynkowieniu: ksia stali si przedsibiorcami, ktrzy zarzdzaj duszami wiernych oraz parafi jak przedsibiorstwem. Ten polityczny PR mia zaplecze wprodukcji wiedzy na temat gospodarki, pastwa, grup spoecznych ijednostek (diagnozy, raporty, strategie, programy, poradniki). Wprowadzia ona kryteria zekonomii do analiz spoecznych ido dyskursu jurydycznego; np.rok temu sdy rodzinne zlikwidowano zpowodu ich nieefektywnoci ekonomicznej. To, co byo kategori praw ipotrzeb, przeobraone zostao wkategorie finansowe vide nadrzdno diagnozy ekonomicznej nad medyczn wreformach zarzdzania ochron zdrowia. Nowa kategoria, spoeczestwo obywatelskie, jak mwi Foucault wNarodzinach biopolityki, to zbiorowo przedsibiorczych jednostek, wyposaonych do konkurencji zinnymi, ktre kalkuluj koszty ikorzyci, inwestuj wsiebie ipotomstwo, iczerpi ztego zyski. Pozwala to przerzuci koszty hiperkonkurencji iryzyka biznesowego do gospodarstw domowych. Poniewa upowszechnienie normy przedsibiorczoci iwzrost gospodarczy maj rozwiza problem ubstwa, polityka spoeczna okazuje si zbdna, ajeli racjonalny ekonomiczny podmiot jest bezrobotny, to na wasne yczenie. Dopki transformacja ustrojowa nie bya zaklepana (m.in. przez akcesj do Unii), ten dyskurs dziaa jak bro masowego raenia wobec wszelkich tsknot lewicowych. Dopiero pniej zaczy wPolsce powstawa nowe ogniska krytyki spoecznej. Jednak wskutek zaoycielskiego dyskursu transformacji, ktry wyznaczy granice polityki parlamentarnej, scena polityczna ipolityka prawdy bardzo mocno przesuny si wkonserwatywno-neoliberaln stron. Dzisiaj ten pierwotny dyskurs, ktry wdraa izabezpiecza transformacj, jest ju zbdny izosta zastpiony przez dwie nowe ramy: postpolityki (zamazanie konfliktw spoecznych) imodernizacji (neoliberalizm wnowym opakowaniu). Kiedy jednak spojrzymy na wspomniane dyskursy przez pryzmat realu, to za regulatywnymi ideaami wolnego rynku idemokracji skrywa si paradoks jednoczesnej widzialnoci i bezgosu licznych grup spoecznych, dezindustrializacja i likwidacja miejsc pracy, uelastycznienie (czytaj: intensyfikacja ipotanienie) pracy, prywatyzacja sfery publicznej, kontrola reprodukcji (zakaz aborcji iodbieranie dzieci ubogim matkom), przerzucanie kosztw szeroko rozumianej opieki do gospodarstw domowych. Awszystko to wramach ustawicznego denia do hiperkonkurencyjnoci ijak chc doradcy premiera, autorzy raportu Polska

b ninette_luz, flickr.com/photos/ninette_luz/3413779145/

2030, wimi rozwoju podporzdkowanego akumulacji kapitau. W2005r. prof.Mieczysaw Kabaj pisa ostracie netto 5 mln miejsc pracy przy jednoczesnym wzrocie liczby osb wwieku produkcyjnym. Cz nowych miejsc pracy, jakie pniej powstay, miaa ju charakter prekariatu, zwikszya si migracja za chlebem, ronie grupa pracujcych ubogich. Po kryzysie z2008r. mamy systematyczny spadek zatrudnienia, ktry ulegnie przyspieszeniu wraz zrealizowanymi ciciami wadministracji publicznej ipo znacznym ograniczeniu wnajbliszych latach transferw zUnii Europejskiej. Prba zagospodarowania przez PO reprezentacji lewicy to nie tylko kalkulacja wyborcza, ale take reakcja na taki przewidywany rozwj sytuacji spoecznej. Oile starsze pokolenia mog jeszcze czerpa zzasobw zczasw PRL-u, jak uprawnienia do emerytur, to obecne mode pokolenie ju nie ma zagwarantowanego bezpieczestwa egzystencjalnego. Pod koniec lat 90. ina pocztku kolejnej dekady przed modymi zwyszym wyksztaceniem otwieray si cieki kariery. Dzisiaj te miejsca pracy s ju zajte, abywa, e ludzie po studiach pracuj przy tamie wmontowniach lub wcall centers za grosze. Nawet ci, ktrzy maj prac izdolno kredytow, kupuj mae, dwupokojowe mieszkania, bo na wiksze ich nie sta. W duej mierze take demokracja jest uyteczn fikcj. Jej miar miao by uwasnowolnienie obywateli idecentralizacja wadzy. Tymczasem decentralizacji nie towarzyszyo przekazywanie wystarczajcych rodkw na ochron zdrowia, pomoc socjaln, budownictwo komunalne. Zkolei prawa obywatelskie zostay ograniczone do praw wasnoci oraz wyborczych. Nie ma zczego wybiera wrd partii obecnych wparlamencie, tymczasem ustawa skutecznie blokuje do niego

26
dostp mniejszym ugrupowaniom. Spoeczestwo obywatelskie to nie tylko strategia upowszechniania form przedsibiorczych, przeobraania ruchw spoecznych wgrupy interesu. To take polityka jako rynek, konkurencja midzy grupami interesw iorganizacjami pozarzdowymi, odpowiedzialnymi wobec fundatorw, anie tych, ktrych maj reprezentowa. Sterowane na odlego przez warunki przyznawania grantw, organizacje obywatelskie mog praktykowa filantropi czy wiadczy usugi, zktrych wycofao si pastwo, akrytyk spoeczn czy walk oprawa pracownicze isocjalne mog uprawia kosztem wasnego ycia swoich aktywistw, co prowadzi do reprywatyzacji politycznej odpowiedzialnoci pastwa za wa runki ycia jego mieszkacw. Dyskursy spoeczestwa obywatelskiego i postpolityki skutecznie pozamazyway konflikty spoeczne. Jeli chodzi osprzecznoci midzy polityczn retoryk arzeczywistoci, to PiS zmniejszyo podatki dla najzamoniejszych iprowadzio neoliberaln polityk ekonomiczn. W projekcie Konstytucji z 2005 r. prawa socjalne zostay skasowane. Wkolejnym projekcie ustawy zasadniczej, przygotowanym przez PiS w2010r., przywrcone zostay fragmenty retoryki uprawnie socjalnych, ujto je jako dobra wsplne, ale poza ramami praw czowieka iobywatela. Ochron zdrowia potraktowano w kategoriach dostpnoci, jednak bez gwarancji rwnego dostpu, jak wobowizujcej ustawie zasadniczej. Wprawdzie lepsze to ni patologizowanie praw socjalnych jako roszcze, niemniej jest faktem, i PiS parceluje prawa czowieka, ktre wratyfikowanych przez Polsk midzynarodowych konwencjach rozumiane s jako nierozdzielne iuniwersalne. Inny przykad to usunicie zapisu oprawach kobiet, ktry zawiera Konstytucja z1997r. PO dy do redukcji zaangaowania pastwa wsfer spoeczn iprzerzucenia odpowiedzialnoci na rodzin, Koci iorganizacje pozarzdowe (patrz Polska 2030). Natomiast w PiS-owskich projektach Konstytucji pastwo ma zadania spoeczne, wtym przeciwdziaanie bezrobociu, bezdomnoci iinnym postaciom wykluczenia, ochron godnoci pracy ale obywatele i obywatelki nie maj zagwarantowanych praw pracowniczych isocjalnych, ktrych realizacji mog od pastwa wymaga. Mamy wic do czynienia zpatriarchalnym modelem wadzy iopiek wzamian za posuszestwo. Dla PiS prawa czowieka to nie prawa, lecz podobnie jak dla PO dobrodziejstwa. Gwny podmiot polityczny wedug PiS to nard, oktry trzeba dba, aby Polska bya potg polityczn igospodarcz. Imperialn wizj naszego kraju ma rwnie PO. Oile dla PiS podmiot polityczny stanowi nard jako wsplnota Polakw i katolikw, a dla PO inwestor, otyle SLD jest parti bez podmiotu. Wprawdzie wdokumentach Sojuszu z2007r. s deklaracje, e identyfikuje si on zprac, anie zkapitaem, ale formacja ta nie opublikowaa programu gospodarczego, ktry pozwoliby

takie cele realizowa. Wprogramie na wybory samorzdowe 2010r. jak ognia unikaa politycznego konfliktu, awprezydenckiej kampanii wyborczej legitymizowaa si jako lewica obyczajowa. Poruszaa wprawdzie wane kwestie spoeczne ipracownicze, ale poniewa wneoliberalnym kontekcie polityka spoeczna to polityka gospodarcza (skoro zakada on, i korzyci ze wzrostu gospodarczego skapuj do dou), podobne prospoeczne deklaracje nie interweniuj wgwne ramy polityki, lecz pyn obok. Granica midzy prawic a lewic zawsze bya do pewnego stopnia umowna, jednak dzisiaj, wczasach neoliberalno-konserwatywnej hegemonii, mamy do czynienia zjej przesuniciem poza obrb dyskursu publicznego iparlamentarnej demokracji. Socjaldemokracja to obecnie polityczny zabytek, apartie, ktre zajmoway t pozycj, albo zostay zmarginalizowane, albo przeobraziy si wlewic neoliberaln, ktra etykietuje si jako tzw. trzecia droga, odwoujc do nowej modernizacji, co czyni zarwno Sawomir Sierakowski irodowisko Krytyki Politycznej, jak iMicha Boni. Pojcia te, jako formy oderwane od sugerowanych przez siebie znacze, robi zpolityki spektakl, ukrywajc zarazem upowszechnienie przemocy, polityki stanu wyjtkowego, instrumentalizacj iurynkowienie prawa, czy, jak uwaa Wendy Brown, jedna znajwybitniejszych wspczesnych feministycznych filozofek, przemieszczenie suwerennoci do kapitau iKocioa awic maskuj faktyczne stosunki wadzy. Polska lewica stracia zdolno komunikacji i nie stworzya siatki pojciowej do krytyki transformacji, co si zmienia dopiero teraz, powoli igrubo za pno. Politycy SLD nie wypracowali analiz, ktre pozwol zobaczy now rzeczywisto spoeczn jak krla bez ubrania. Podobnie jak inni politycy, skupili si na taktyce,

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

27
(zamonoci), zktrej 8090% tzw. spoeczestwa jest wykluczone, suc jednoczenie jako sia robocza czy zasb fiskalny, zktrego dochody mikroklasa zarzdzajca pastwem przekierowuje na konta wielkiego biznesu isektora finansw. Bartosz Arukowicz mianowany jest na przedstawiciela wykluczonych, awic (prawie) wszystkich po to, eby wszyscy nie mieli swojego przedstawiciela. Podsumowujc, wpolskiej polityce parlamentarnej 20-lecia transformacji, wtrakcie ktrej pod naciskiem dyskursywnego przymusu scena polityczna bardzo mocno przesuna si wprawo, pojcia takie jak lewica czy Polska Solidarna odnosz si do polityki tosamociowej reprezentacji, podczas gdy autorytaryzm polityczny i neoliberalne zarzdzanie nie s kontestowane. Pastwo jest zarzdzane jak firma: najwaniejszy dokument polityczny stanowi sprawozdanie finansowe, asfera spoeczna to pasywa, ktre trzeba minimalizowa. Mamy wic do czynienia z kryzysem polityki. Dyskurs oPolsce Solidarnej ma zatem form bez treci wpostaci konkretnego politycznego oprzyrzdowania, takiego jak krytyka poszczeglnych polityk iprojekty alternatywnych rozwiza. Dopiero od niedawna fermentuje nowa krytyka spoeczna, zagszczaj si kontestacje neoliberalizmu, amania praw pracowniczych ilikwidacji uprawnie socjalnych, polityki antymieszkaniowej, prywatyzacji edukacji. Feminizm dzieli si na neoliberalny ilewicowy ostatnia Manifa odbya si pod hasem sprzeciwu wobec prekariatu iamania praw pracowniczych. Ruch ekologiczny dostaje nowego wiatru wagle wraz zrosncym sprzeciwem wobec energetyki jdrowej, ktry przez dyfrakcj moe da form innym protestom spoecznym. Nowa jako wpozaparlamentarnej polityce lewicowej to odchodzenie od ruchw jednej sprawy czy jednej grupy interesu do budowania zwizkw midzy nimi. Mamy te pierwsze szczeliny wpolityce gwnego nurtu, w ktrej konflikt midzy interesem przetrwania pastwa ainteresem rynkw finansowych wsprawie emerytur i transferw do OFE otworzy konflikt polityczny ipodway fantazmat rynku jako sielanki ijako zastpczego modelu systemu zabezpiecze spoecznych. Zdrugiej za strony s potrzeby ipragnienia czci elektoratu, formy negacji, wezwania do naprawy krzywd transformacji, wtym dotyczcych likwidowania praw ekonomicznych isocjalnych. Na razie jednak PiS czy SLD iich przywdcy nie podwaaj neoliberalnego porzdku transformacji, nie podejmuj prb wyobraenia sobie pastwa irynkw inaczej. Aszkoda, bo wpolskiej polityce parlamentarnej potrzebna jest zarwno lewica katolicka, jak inowy, postneoliberalny projekt lewicowy.

b genvessel, flickr.com/photos/genvessel/1619325474/

na polityce medialnej; nie maj strategii, anawet jzyka do zaistnienia wpolityce inaczej ni wramach dozwolonych przez neoliberalizm. Ma to liczne irnorodne przyczyny, np. MFW iBank wiatowy efektywnie popierali partie postkomunistyczne, gdy uwaali, e wczenie ich do polityki parlamentarnej irzdzenia uatwi deregulacj iprywatyzacj. Zarzdzanie politycznym ryzykiem przemawiao za tym, aby nie zostawia ich na zewntrz, gdzie mogyby ogniskowa opr wobec neoliberalnej transformacji. Adomowa patologizacja postkomuny wytwarzaa uniej zapotrzebowanie na autoprezentacj w roli nowoczesnych, rynkowych obywateli. Stworzyo to politykw takich jak Leszek Miller, szef partii nominalnie lewicowej, ktry domaga si podatku liniowego. Co istotne, byy i s pewne cigoci midzy pastwowym socjalizmem aneoliberalizmem. Gwne zajcie rzdw iadministracji od Gomuki po Tuska to rzdzenie ekonomiczne, skupione na wzmacnianiu potencjau gospodarczego. Robi to inaczej, wrnych kontekstach, inaczej odnoszc si do podziau efektw wzrostu gospodarczego, ale jego miary (PKB) ipodporzdkowanie mu spoeczestwa s identyczne. Midzy innymi dlatego tak atwo byo intelektualnym elitom wychowanym wPRL-u, wtym Leszkowi Balcerowiczowi czy Michaowi Boniemu, przej od real-socjalizmu do neoliberalizmu. Taktyczne objcie przez Bartosza Arukowicza stanowiska reprezentanta wykluczonych pozwala dostrzec, i Sojusz zosta wprzgnity do roli lewicy neoliberalnej ido konkurencji zPO oto miejsce na scenie politycznej. Jeli reprezentacja wykluczonych jest dopuszczalna, to tylko przez mianowanie, awic fikcj demokracji. Ponadto, sama kategoria wykluczonych ma za zadanie jedynie legitymizacj rzekomej normy

Ewa Charkiewicz
Think Tank Feministyczny iLSF Rozgwiazda

28

Pracownicy gorszej Europy

Maciej Pakw

Wpastwach naszego regionu pracownicy protestuj mniej, za to pracuj wicej ni na Zachodzie.

uropejska Fundacja na rzecz Poprawy Warunkw ycia iPracy (Eurofound) prowadzi projekt Europejskie Obserwatorium Stosunkw Przemysowych (EIRO). Wjego ramach gromadzone s dane umoliwiajce analiz porwnawcz natenia konfliktu przemysowego oraz treci regulacji iukadw zbiorowych we wszystkich pastwach czonkowskich Unii Europejskiej iNorwegii. Cho nie wszdzie obowizuj identyczne standardy idefinicje, adane s niekompletne, lektura raportw EIRO dostarcza interesujcej wiedzy iuzmysawia wyrane rnice pomidzy star pitnastk anowymi czonkami Wsplnoty. Dwie znich chciabym omwi. Pierwsza obejmuje skal i przyczyny protestw pracowniczych, druga za wymiar czasu pracy. Przywoywane dane odnosz si do 2009r., cho autorzy po dali rwnie statystyki zpoprzednich lat, aby umoliwi uchwycenie trendw.

Dane zgromadzone przez EIRO nie mog by kompletne. Wprzypadku niektrych pastw zostay uzyskane wsposb, ktry uniemoliwia stuprocentow porwnywalno. Wynika to przede wszystkim zbraku uzgodnionych midzynarodowo definicji strajkw iinnych akcji protestacyjnych. Przykadowo, we Francji jako strajk nie zostanie zakwalifikowany protest wfirmie zatrudniajcej mniej ni 10 pracownikw. WNiemczech iWielkiej Brytanii taka wanie liczba osb musi wzi udzia wakcji, by zostaa ona ujta wstatystykach, za wAustrii odnotowuje si tylko legalne strajki. WPortugalii wycza si ze statystyk protesty organizowane przez pracownikw administracji publicznej. Wreszcie, nie istniej wsplne ustalenia co do minimalnego czasu trwania akcji protestacyjnej.

Raport pod tytuem Developments in industrial action 20052009 powicony jest akcjom protestacyjnym szczeglnie tym, ktre przyniosy pracodawcom straty ztytuu odejcia pracownikw od stanowisk. Za podstaw analizy przyjto liczb roboczych dni straconych wcigu roku wprzeliczeniu na 1000 zatrudnionych.

Protest niejedno ma imi

Przegldajc dane dla poszczeglnych pastw wkolejnych latach, dochodzi si do wniosku, e wysoko interesujcego nas wskanika wykazuje istotne zrnicowanie geograficzne, brak natomiast wyranych prawidowoci jeli chodzi ojej zmiany wczasie. Wyrany trend wzrostowy dao si zaobserwowa midzy 2005 i2009r. wHiszpanii: wkolejnych latach gospodarka tego kraju stracia 40,2; 47,1; 58,1; 73,9 oraz 82,7 dni roboczych wprzeliczeniu na 1000

Porzdek panuje wPolsce

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

bnd Jonathan_W, flickr.com/photos/s3a/4406984166/

pracownikw. Wpozostaych pastwach wtym okresie wystpoway silne wahania po okresie wzrostw nastpowa spadek lub odwrotnie. Rnice midzy kolejnymi pomiarami s czsto due, nawet do dwch rzdw wielkoci. Przykadowo, w Danii po trzech latach umiarkowanych strat na poziomie 2030 dni rocznie, nastpi rekordowo duy skok a do 701,2 dni (najwyszy wynik spord wszystkich analizowanych pastw), podczas gdy kolejny, 2009r. by wyjtkowo pokojowy wgospodarce doszo do straty jedynie 6dni roboczych wprzeliczeniu na 1000 zatrudnionych. Wyrany wzrost statystyk moe zosta spowodowany nawet przez jedn iskoncentrowan wnielicznych segmentach gospodarki, ale dugotrwa iintensywn akcj protestacyjn. Tak byo wanie wDanii, gdzie w 2008 r. doszo do dwumiesicznego strajku pielgniarek, opiekunek domowych oraz wychowawcw dzieci imodziey. Wycignicie dla poszczeglnych pastw redniej zkolejnych lat unaocznia bardzo wyran prawidowo. rednia dla 25 analizowanych krajw (brak danych dla Bugarii, Czech iGrecji) to 30,6 straconych dni roboczych na 1000 pracownikw. Przy czym rednia dla pitnastki iNorwegii wynosi 43,6, za dla 12 nowych pastw UE tylko 11 dni. Najwysze wy niki, przekraczajce redni dla pitnastki, uzyskay:

Dania (159,4), Francja (132), Belgia (78,8), Finlandia (72,9) iHiszpania (60,4). S jednak rwnie pastwa starej Unii, ktre wykazuj bardzo niski poziom strat wywoanych otwartym konfliktem przemysowym. Nale do nich Austria (0), Luksemburg (4,1), Holandia (5,7), Niemcy iSzwecja (po 6,2). Pastwa te uzyskay wyniki nisze ni rednia dla nowych pastw czonkowskich. Bardzo niskie straty zanotowano we wszystkich postkomunistycznych pastwach Europy rodkowo-Wschodniej, podczas gdy Cypr iMalta osigny wy niki zachodnioeuropejskie. By moe wynika to ze specyfiki regionu rdziemnomorskiego, w ktrym do powszechnie wystpuj stosunkowo wysokie straty. Poza wymienion wczeniej w grupie najbardziej dotknitych protestami pastw Hiszpani, rwnie Wochy notuj relatywnie wysok redni (34,8), co sytuuje je na 9. miejscu, zaraz za Irlandi, aprzed Wielk Brytani iNorwegi. Brak niestety szczegowych danych dla Grecji, jednak zinnych rde mona wnioskowa, e uzyskaaby ona raczej wysok pozycj wzestawieniu. Wrd pastw naszego regionu wszystkie poza Soweni uzyskay wynik poniej 10. WPolsce tracono rednio 6,5 dnia roboczego na 1000 pracownikw rocznie. Nieco bardziej aktywnie od nas protestowali

30
Litwini. Wpozostaych dwch republikach nadbatyckich oraz na Sowacji straty mieciy si wprzedziale 02 dni roboczych rocznie. Nie bdzie chyba duym zaskoczeniem, e to spory owysoko pac stanowiy najczstsz przyczyn straty dni roboczych wbadanych krajach. Byy one podstawow kwesti, ktr uzasadniano prowadzenie akcji protestacyjnych wPolsce wlatach 20052007, jako gwn wskazano je wprzypadku Francji, Litwy, Portugalii, Rumunii iWielkiej Brytanii. Zkolei tylko na Cyprze, wHiszpanii iHolandii pace nie wystpoway wrd gwnych przyczyn, dla ktrych pracownicy opu szczali swoje stanowiska. Kraje te trapiy przede wszystkim problemy z zawarciem porozumie zbiorowych bd ich zrywanie, wzgldnie kwestie nie zwizane zrokowaniami zbiorowymi ta kategoria wodniesieniu do Hiszpanii obejmuje m.in. kwestie restrukturyzacji, redukcji miejsc pracy, organizacji pracy, zdrowia ibezpieczestwa, zwolnie, dyscypliny, narusze umw oraz niewypaconych wynagrodze. Ta grupa przyczyn jako szczeglnie istotna wskazana zostaa jeszcze m.in. wodniesieniu do Rumunii oraz naszego kraju. Wprzypadku Polski jako protesty zprzyczyn wykraczajcych poza definicj rokowa zbiorowych wskazano spory zwizane zproblematyk reform iprywatyzacji, ktre w2008r. stanowiy nad Wis najczstsze rdo pracowniczego sprzeciwu. Nasi pracownicy prowadzili zmagania rwnie wbardziej powszechnie konfliktogennych wskali Europy sprawach, takich jak warunki pracy czy prawa zwizkw zawodowych. (dwukrotnie wczowce rankingu), atake transport, przemys odzieowy ienergetyczny. Autorzy raportu podjli rwnie kwesti groenia strajkiem jako wanej techniki negocjacyjnej. Nie naley jej utosamia zkrtkimi tzw. strajkami ostrzegawczymi, prowadzonymi wEstonii, Niemczech, na Wgrzech, Litwie iwPolsce. Wiadomo, e jest stosowana wbardzo wielu pastwach, jednoczenie wmao ktrym gromadzone s dotyczce jej statystyki. Przykadem kraju, wktrym strony zasiadaj do rokowa, majc wiadomo, e niedotrzymanie ustalonych terminw lub zerwanie negocjacji oznacza rozpoczcie protestu, jest Norwegia. Pogotowie strajkowe stanowi tam bodziec do poszukiwania porozumienia. Groba strajku jest zwyczajn taktyk rwnie wSzwecji iIrlandii. Mona przypuszcza, e sytuacji tego rodzaju nie byo (lub stanowiy margines) jedynie na Cyprze, wDanii, Luksemburgu ina Litwie. adnych danych na ten temat nie gromadzono wGrecji, Hiszpanii, Holandii iSowenii. Perspektywa niekorzystnego scenariusza pomoga wzawarciu porozumie m.in. we Francji, gdzie wzrosy pace wbrany transportowej, oraz wAustrii, wktrej zrezygnowano ze zwikszenia tygodniowego wymiaru czasu pracy nauczycieli wzamian za ustpstwo zich strony zgod na redukcj premii. Zazwyczaj pogotowie strajkowe odwoywano, gdy zwizkom udao si wywalczy realizacj postulatw lub wynegocjowa warunki kompromisowe. WBelgii groba protestu skonia partnerw spoecznych do przeamania powanego impasu wrokowaniach iich kontynuacji. Wyrywkowe dane na temat przypadkw ogaszania pogotowia strajkowego uzyskano jedynie we Woszech iWielkiej Brytanii. Wpierwszym ztych pastw monitoringowi podlegaj wane usugi publiczne, ktrych deficyt mgby stwarza zagroenie dla obywateli. W2008r. odnotowano 2195 sytuacji, gdy istniaa groba protestu; w39% znich strajki ostatecznie si nie rozpoczy. Wodniesieniu do Zjednoczonego Krlestwa moliwe byo porwnanie liczby wszcztych sporw zliczb referendw strajkowych, ktre przyniosy decyzj opodjciu protestu. Sytuacje, wktrych groba strajku urzeczywistnia si, stanowiy wposzczeglnych latach od 14 do 22%. Wprzypadkach, gdy protest nie jest organizowany przez pracownikw usug publicznych, pastwo nie bdce stron wsporze nie ma podstaw do podejmowania interwencji. Jednak jako podmiot posiadajcy instrumenty regulacji stosunkw spoeczno-gospodarczych, atake uczestniczcy winstytucjach dialogu trjstronnego, moe porednio oddziaywa na pozostaych aktorw. Poza odgrywaniem roli mediatora, rzdy w pewnych okolicznociach sigay niekiedy po dostpne instrumenty regulacyjne, dziki ktrym moliwe byo przywrcenie rwnowagi wbranach objtych protestami izaagodzenie sporu. Tak byo we Francji

Wzbadanych pastwach najwiksz liczb dni roboczych stracono wskutek akcji protestacyjnych wsektorze produkcji przemysowej, zwaszcza w brany metalowej (szczeglna koncentracja strajkw wkolejnych latach miaa miejsce wCzechach iwe Woszech). Na drugim miejscu znalazy si usugi publiczne: edukacja, opieka zdrowotna, opieka spoeczna iadministracja publiczna. Protesty wtym sektorze byy czste m.in. wBugarii, Danii, na Sowacji ina Wgrzech. Na kolejnym miejscu ulokowa si transport ikomunikacja powtarzajce si problemy wtej brany notowano we Francji. Sektor usug wiadczonych przez podmioty prywatne by stosunkowo mniej naraony na straty, cho te rwnie miay miejsce m.in. wNiemczech (sprzeda detaliczna), na Cyprze iwe Woszech (hotele, handel) czy wNorwegii (finanse). Zkolei specyficzna dla Grecji przez wikszo rozpatrywanego okresu bya dominacja strajkw powszechnych. WPolsce wpierwszej trjce najbardziej dotknitych protestami bran figurowaa rokrocznie suba zdrowia. Dwukrotnie odnotowano tam najwiksze straty dni roboczych, dwa razy ustpia pierwszego miejsca edukacji, za raz produkcji przemysowej itransportowi (w2005r.). Konfliktogenne byo rwnie grnictwo

Mateczniki oporu

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

31

w2009r., kiedy to pracodawcy zsektora hotelowego igastronomicznego mogli zaproponowa korzystniejsze warunki zatrudnienia dziki temu, e rzd zdecydowa si utrzyma na czas nieokrelony obnione stawki podatku VAT. Wkonsekwencji tego posunicia odstpiono od planowanych strajkw. Pastwo posiada wiksze pole manewru wsytuacji, gdy do protestw dochodzi wsferze budetowej. We Woszech iNorwegii moe po prostu dyscyplinowa pracownikw, jeeli dojdzie do sytuacji zagroenia bezpieczestwa obywateli. Wadze pierwszego ztych krajw mog wrcz nakaza pracownikom wanych usug publicznych powrt na stanowiska pracy. Innym sposobem agodzenia konfliktw jest uciekanie si do decyzji budetowych, ktre usatysfakcjonuj pracownikw ifunkcjonariuszy publicznych. Do jeszcze innego rodzaju sytuacji dochodzi wprzypadku przedsibiorstw pastwowych, w ktrych decyzje strony rzdowej mog by bezporednio kontestowane przez pracownikw. Tego rodzaju przypadek mia miejsce m.in. wpolskiej spce KGHM protesty w2009r. wizay si zdaniem utrzymania wikszociowego udziau pastwa wjej strukturze wasnociowej. Uzupenieniem wiedzy zomawianych bada wramach EIRO s konkluzje zedycji 2009 Europejskiego Badania Przedsibiorstw (ECS), opartego m.in. na wywiadach zpracownikami zposzczeglnych pastw UE. Na pytanie, czy respondent spotka si zjak form

protestu wswoim miejscu pracy, rednio co pity odpowiedzia twierdzco. Najczciej oakcjach protestacyjnych wspominali Grecy (45%), Portugalczycy (26%), Francuzi (25%) iWosi (16%). Spord ogu przebadanych pracownikw zkrajw UE 7% stwierdzio, e byli wiadkami protestu trwajcego co najmniej jeden dzie. Dane te jednak nie mog wprosty sposb suy analizom porwnawczym, gdy poszczeglne pastwa do znacznie rni si stopniem, wjakim pracownicy s reprezentowani na poziomie zakadw. Grecja pod tym wzgldem znajduje si wunijnym ogonie uzwizkowione firmy nale wtym kraju do mniejszoci. Najwikszy ich udzia odnotowano w gospodarce Szwecji. Najczciej relacjonowan przyczyn protestw take wtym badaniu byy pace (74% wskaza). Na dalszych miejscach znalazy si zmiany worganizacji pracy (37%) oraz restrukturyzacja, fuzje irelokacje (28%).

Wnioski z drugiego raportu Europejskiego Obserwatorium Stosunkw Przemysowych, ktry chciabym tu omwi, rwnie odnosz si do zagadnienia czasu. Podobnie jak poprzednio, rysuje si zauwaalna rnica midzy krajami nowo przyjtymi do Unii oraz star pitnastk. Wrd zatrudnionych na peny etat osoby ztej pierwszej grupy spdzaj przecitnie wicej

Przodownicy pracy

bna ntr23, flickr.com/photos/ntr23/4850512378/

32
czasu wmiejscu pracy. Dotyczy to zarwno wymiaru tygodniowego, jak irocznego, wie si zustawow dugoci trwania patnych urlopw iliczb dni ustawowo wolnych od pracy; odnosi si do obowizujcych wprawie limitw, treci porozumie zbiorowych, ale te empirycznie ustalonych danych. redni roczny czas pracy dla caej Unii Europejskiej (wraz zNorwegi) wynosi w2009r. 1750 godzin. Wprzypadku pitnastki iNorwegii byo to nieco ponad 1700, za wnowych krajach czonkowskich nieznacznie wicej ni 1800 godzin. Najwicej wcigu roku pracuj Wgrzy (1856 godzin), za najmniej Francuzi (1595). Stosunkowo krtko wskali roku przebywaj wmiejscu pracy take Duczycy (1628 godzin), Niemcy (1655) i Szwedzi (1662). Polscy etatowcy uplaso wali si na 5. miejscu midzynarodowego zestawienia, przepracowujc w2009r. rednio 1840 godzin, podobnie jak ich estoscy, litewscy irumuscy koledzy. Powysze dane skalkulowano na podstawie przecitnego tygodniowego wymiaru godzin pracy uzgodnionego w ramach ukadw zbiorowych, liczby dni patnego urlopu oraz dni ustawowo wolnych od pracy. Przyjrzyjmy si poszczeglnym skadowym dla rnych pastw, wtym Polski. Dziwi moe wobliczeniach wykorzystanie danych dotyczcych wymiaru czasu pracy uzgodnionego wramach ukadw zbiorowych. Wraporcie podane zostay rwnie empirycznie stwierdzone rednie, do znacznie rnice si od zapisw wynegocjowanych przez pracodawcw i zwizkowcw. Z badania Eurostatu zIVkwartau 2009r., uwzgldniajcego absencje oraz nadgodziny (patne lub nie), wyania si nieco inny obraz ni zomawianych niej danych, dotyczcych wymiaru czasu pracy, wynegocjowanego wszak tylko dla pewnej czci zatrudnionych. Przykadowo, polscy pracownicy uplasowali si dopiero na 14. miejscu (39,5 godziny tygodniowo), tu powyej redniej dla caej Unii Europejskiej (39,3). Cho wpastwach przyjtych do Wsplnoty w2004 i2007r. notowano wyszy wymiar czasu pracy ni wpitnastce (odpowiednio 39,9 oraz 38,8 godzin), to wczowce zestawienia, za przodujc Rumuni (ponad 41 godzin), znalazy si m.in. Wielka Brytania iLuksemburg. Te dane nie zostay jednak wykorzystane, mimo e autorzy przyznali, i negocjacje zbiorowe wnowo przyjtych pastwach odgrywaj niewielk rol wustalaniu tygodniowego wymiaru czasu spdzanego na stanowisku albo uzgodnienia nie rni si od ustawowych 40 godzin, albo wogle nie podejmuje si tej kwestii. redni tygodniowy czas pracy na penym etacie, ustalony wnegocjacjach zbiorowych dla wszystkich 28 pastw objtych analiz, to 38,7 godziny w2009r., dla pastw przyjtych do UE przed 2004r. 37,9, za dla nowych czonkw 39,5. Wduej czci tych ostatnich krajw, wtym take wPolsce, obowizuje 40-godzinny tydzie pracy. Wyjtek stanowi Sowacja, Czechy iCypr. Zkolei ten wymiar czasu pracy wgrupie krajw pitnastki uzgodniono wGrecji. Najmniejsz liczb godzin maj spdza wmiejscu pracy objci ukadami zbiorowymi Francuzi (nieco ponad 35,5), Duczycy (37), Szwedzi (nieco ponad 37), Brytyjczycy (37,25), Norwegowie, Holendrzy iFinowie (po 37,5). Przy okazji warto wspomnie, e przeanalizowano pod ktem wymiaru czasu pracy ukady zbiorowe wtrzech rnych branach: chemicznej (wybranej jako przykad gazi przemysu), sprzeday detalicznej (segment usug) oraz usug publicznych. Zbadania wyniko, e najwikszy tygodniowy wymiar czasu pracy ustalono wbrany sprzeday detalicznej 39,1 godziny dla UE, 38,5 godziny dla pitnastki iNorwegii oraz 39,8 godziny wnowo przyjtych pastwach. Najmniejszy natomiast wusugach publicznych odpowiednio: 38,4; 37,4; 39,6 godzin. Pomidzy tymi sektorami ulokowaa si brana chemiczna ze redni unijn 38,8 godziny, redni dla pitnastki iNorwegii 38,2 oraz 39,4 dla nowych czonkw. Raport porusza rwnie kwesti ustawowych maksimw tygodniowego oraz dobowego czasu pracy. Dyrektywa unijna (2003/88/EC) wyznacza wtym zakresie oglne ramy, do ktrych musz stosowa si pastwa czonkowskie: maksymalnie 48-godzinny wymiar tygodniowy czasu pracy oraz minimum 11 godzin odpoczynku dobowego. Ponadto obowizuje maksymalnie 8-godzinny wymiar dobowy czasu pracy dla zatrudnionych na nocnej zmianie. 19 pastw, wtym Polska, dopuszcza tygodniowy czas pracy na poziomie wyznaczonym przez dyrektyw. Pozostae kraje ustaliy 40-godzinne maksimum. Wyjtek stanowi Belgia, gdzie wyznaczono 38-godzinny limit. Nie oznacza to jednak, e wdrugiej grupie pastw nie wolno zatrudnia wwyszym wymiarze podane maksimum wpraktyce jest ustawowym tygodniowym czasem pracy, do ktrego mona dolicza nadgodziny. Polska zostaa przytoczona jako przykad pastwa, wktrym obok wymiaru maksymalnego obowizuje take krtszy, ustawowy czas pracy. Zkolei w czci pastw, m.in. w Holandii, zapewniono elastyczno, pozwalajc podwyszy wymiar czasu pracy za zgod zwizkw zawodowych lub rad pracowniczych do 60 godzin tygodniowo. Jednoczenie limit 48 godzin nie moe by przekraczany duej ni przez 16 kolejnych tygodni, azatrudnienie wwymiarze 55 godzin dopuszczalne jest w 4-tygodniowym okresie. Do czste jest rwnie okresowe podwyszanie maksymalnego dziennego wymiaru czasu pracy m.in. wBugarii, Czechach, Niemczech iHiszpanii. Okres ten jest kadorazowo ustalany bd okrelony ustawowo. Wszeciu pastwach (Cypr, Dania, Irlandia, Wochy, Szwecja, Wielka Brytania) maksymalna dugo dnia pracy 13 godzin wynika zwymogw dyrektywy unijnej. Polska zalicza si do pastw zmaksimum ustalonym na najniszym, 8-godzinnym poziomie, podobnie jak m.in. Niemcy, Finlandia iLitwa.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

33
Cywilizowany Zachd
take na Wgrzech iwWielkiej Brytanii (8). rednia dla wszystkich pastw wynosia 10,5 dnia, dla pastw pitnastki zNorwegi 10,4, za dla nowych czonkw UE 10,7, podczas gdy wPolsce byo ich 10. Sumujc powysze liczby z danymi o dugoci patnych urlopw, autorzy stwierdzili znaczn, bo a 45-procentow rnic pomidzy pastwami z najduszym inajkrtszym okresem zapewnionego pracownikom odpoczynku Niemcami (40,5 dnia) iWgrami (28). Polska zostaa zakwalifikowana do grupy krajw znajmniejsz wskali roku liczb dni wolnych obok Bugarii, Estonii, Litwy iRumunii.

Kolejnym czynnikiem wpywajcym na roczny wymiar czasu pracy, jest dugo patnego urlopu. Pomidzy krajami istniej wtym zakresie stosunkowo due rnice, wynikajce zukadw zbiorowych. Wyranie najduszymi patnymi urlopami mog cieszy si objci nimi pracownicy wDanii, Niemczech (po 30 dni rocznie) oraz Woszech (28). rednia dla 16 pastw, zktrych uzyskano dane, to niecae 25 dni. Najkrtsze patne urlopy wynegocjowano wprzypadku Sowacji, Rumunii, Cypru iEstonii (2021 dni). Rnica midzy starymi inowymi pastwami czonkowskimi wynosi ok.5 dni na korzy tych pierwszych. Brak danych m.in. dla Polski. Wjej przypadku podano jedynie ustawowe minimum, wskazane zreszt dla wszystkich objtych analiz pastw. Nasz kraj atake wszystkie inne wregionie naley do grupy 18 czonkw UE, wktrych wynosi ono 20 dni. WAustrii, Danii, Francji, Luksemburgu iSzwecji obowizuje minimum 25 dni, co stanowi najwikszy notowany wymiar. Ciekawe rozwizanie przyjto wWielkiej Brytanii, gdzie formalnie obowizuje rekordowo dugi, 28-dniowy ustawowy wymiar patnego urlopu. Wliczone jednak wto zostao 8 dni ustawowo wolnych od pracy, aby ukrci dotychczasow praktyk niektrych pracodawcw, polegajc na ujmowaniu ich jako czci urlopu. Obecnie wic wZjednoczonym Krlestwie obowizuje defacto 20-dniowy patny urlop wskali roku, jednak bez naraania pracownikw na ryzyko, e zostanie on wsprytny sposb skrcony. Ostatni podstaw do wyliczenia rocznego wymiaru czasu pracy przez autorw raportu stanowia liczba dni ustawowo wolnych od pracy. WPolsce bya ona przez pewien czas tematem obecnym w debacie w zwizku ze spoeczn inicjatyw wprowadzenia wolnego wwito Trzech Krli. W2009r. najwiksz liczb dni ustawowo wolnych od pracy odnotowano wHiszpanii ina Cyprze (14) oraz wPortugalii ina Sowacji (13). Wyranie najmniej byo ich wHolandii (6), niewiele

Czas na podsumowanie. Zanaliz EIRO wynika, e pracownicy wnowych krajach czonkowskich UE pracuj wskali roku duej, wwyszym tygodniowym wymiarze czasu pracy oraz posiadajc skromniejsze prawa do patnych urlopw. Dzieje si tak, mimo i jednoczenie wskali gospodarek narodowych statystycznie przysparzaj oni pracodawcom mniej strat roboczogodzin ztytuu akcji protestacyjnych wporwnaniu ze swoimi kolegami zpitnastki. Co wicej, nie stwierdzono tendencji konwergencyjnych. Wporwnaniu z2008r. tygodniowy wymiar czasu pracy obowizujcy wramach ukadw zbiorowych wnowych pastwach czonkowskich wzrs o0,1godziny, podczas gdy wpozostaej czci Unii utrzyma si na tym samym poziomie. Wskali dugookresowej czyli od 1999r., od kiedy dane s systematycznie gromadzone nastpia redukcja tego wymiaru o0,7 godziny wkrajach pitnastki. Zmiana ta dokonaa si gwnie przed 2003r. Zkolei wanie od tego roku gromadzone byy dane dla nowych czonkw UE, gdzie do 2009r. nastpio zmniejszenie tygodniowego wymiaru czasu pracy jedynie o0,1 godziny.

Na Wschodzie bez zmian

Maciej Pakw

Porednicy pobieraj nawet do 50% ceny pisma! Czytasz Nowego Obywatela regularnie? Chcesz nas wesprze finansowo? Zamw prenumerat!
159

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

bna Piotr widerek, bardzofajny.net

35

Amury rosn

Konrad Malec

Przez stulecia mury obronne chroniy mieszkacw miast przed najedcami. Dzi przebiegaj wewntrz nich. Oddzielaj modych iprzedsibiorczych od nieudacznikw.
Polska na tle wikszoci pastw europejskich zdecydowanie wyrnia si liczb zamknitych osiedli. Zkolei na tle naszego kraju szczegln pozycj zajmuje Warszawa, gdzie ju cztery lata temu byo ich ponad 400. Dla porwnania, wBerlinie jest tylko jeden taki obiekt, awParyu trzy. A 60% warszawiakw chce mieszka na zamknitym osiedlu, awTrjmiecie tak potrzeb deklaruje mieszkacw. Generalnie, wcaej Europie rodkowej uwidacznia si popularno takich inwestycji. Jednak to Polska jest nieformalnym liderem. Na zachd od Odry nieco wicej jest ich w Wielkiej Brytanii, ale tamtejsze samorzdy podjy dziaania uniemoliwiajce ich powstawanie przez wymuszenie na deweloperach zasady bezpieczestwa przez projekt (bdzie jeszcze otym mowa); podobna polityka prowadzona jest wHolandii. Du popularnoci ciesz si natomiast zony wUSA iAmeryce aciskiej. A terytorium So Paulo jest zamknita, 2 mln ludzi pracuje wochronie (policjantw jest niespena 500 tys.). Krajem szczeglnie obfitujcym wten specyficzny rodzaj gett jest RPA, gdzie poza podziaem na bogatych ireszt dochodzi spadek po apartheidzie. Oprcz tego, moemy je zaobserwowa wkrajach Trzeciego wiata. Miasto usamych podstaw byo tworem otwartym. Mieszkacw czya wsplnota interesw izarzdzania

III RP(A)

przestrzeni. wiat zewntrzny by obcy, wewntrz byy prawa iobowizki. Kiedy wrodku powstaje enklawa, dotychczasowy ukad zostaje zaburzony tumaczy drhab.Jan Skuratowicz zInstytutu Historii Sztuki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, specjalista wdziedzinie zabudowy rezydencjonalnej. Wprzeszoci cae kwartay byway zamieszkane przez przedstawicieli jednego zawodu lub ludzi opodobnym stopniu zamonoci. Wynikao to jednak zprzyjtej tradycji lub miao uzasadnienie praktyczne. Poszczeglne czci miasta nie byy od siebie odcite, amieszkacy mogli si midzy nimi swobodnie przemieszcza. Dzi wduych irednich miastach coraz czciej jest inaczej. Oosiedlu zamknitym moemy mwi wwczas, gdy za ogrodzeniem, zograniczeniem dostpu, znajduje si kawaek terenw publicznych, jak ulica, sklep czy plac zabaw informuje dr Jacek Gdecki zKatedry Socjologii Oglnej iAntropologii Spoecznej AGH, autor ksiki Za murami. Osiedla grodzone wPolsce analiza dyskursu. Gdy takie osiedla pojawiay si wkolejnych polskich miastach, zwykle byy witane entuzjastycznie. Media widziay wnich kolejny etap rozwoju, doganianie Zachodu. Wtym samym czasie krytyczne uwagi pod adresem polskiego fenomenu wnosili niemieccy badacze miast.

36
Wyspy bezpieczestwa?

Pierwsze takie obiekty powstaway wlatach 60. wStanach Zjednoczonych. Byy to swoiste oazy dla emerytw, ktrzy nie akceptowali zachodzcych zmian, zwaszcza zwizanych zmodzieow rewolt. Wten sposb chcieli obroni swj styl ycia. Nie byy one chronione przez stranikw strzegy ich poty ioddalenie od waciwego miasta. Zjawisko nasilio si dwadziecia lat pniej na fali przestpczoci iwojen gangw, jakie przetoczyy si przez USA. Wwczas pojawiy si osiedla strzeone, na ktrych wzorowane s ich polskie odpowiedniki. Gwnym deklarowanym powodem zamieszkania na zamknitym osiedlu jest wanie poszukiwanie bezpieczestwa. Ten czynnik by najczciej wymieniany przez uczestnikw targw mieszkaniowych, wrd ktrych prowadziam badania. Tu za nim byo: mieszkanie na osiedlu zamknitym. To warto sama wsobie mwi dr hab. Maria Lewicka, kierujca Katedr Psychologii Spoecznej Uniwersytetu Warszawskiego. Przekonanie o koniecznoci zapewnienia sobie ochrony wynika m.in. z braku wiary Polakw w pastwo i jego

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

bna Piotr widerek, bardzofajny.net

bna Piotr widerek, bardzofajny.net

suby. Wwczas pojawia si ch fizycznego odcicia si od zego otoczenia, by zapewni sobie poczucie kon troli uwaa dr Gdecki. Trudna historia sprawia, e policjanta czsto postrzegamy jako organ represji, nie darzymy go szacunkiem uzupenia Jan Skuratowicz. Czy przeprowadzenie si do ogrodzonego i strzeonego bloku rozwizuje problem? Przewiadczenie, e mieszkanie na takim osiedlu zapewnia bezpieczestwo, jest do zudne. Statystyki, cho do wyrywkowe, pokazuj, e jest inaczej zwraca uwag prof.Bohdan Jaowiecki, socjolog zCentrum Europejskich Studiw Regionalnych iLokalnych UW. Naprawd due osiedla wanie kiedy s zamknite, staj si niebezpieczne dla swoich mieszkacw. Na wewntrzne zagroenia wskazuj m.in. badania przeprowadzone wUSA. Rwnie wPolsce mamy pierwsze jaskki zagroe od rodka. Niedawno wPoznaniu doszo do serii podpale samochodw wgaraach. Sprawc okaza si ochroniarz. Wczeniej midzy mieszkacami doszo do wojny omiejsca parkingowe, toczonej na spuszczane zk powietrze iwezwania stray miejskiej do nieprawidowo zaparkowanych aut. Pojawiaj si zorganizowane grupy, wyspecjalizowane we wamaniach na zamknitych osiedlach. Jacek Gdecki przytacza przykad mczyzny, ktry pomg dwm innym zaadowa telewizor do furgonetki, mylc, e pomaga ssiadowi si wyprowadzi. Dopiero gdy odjechali, zda sobie spraw, e przypomina jego wasny opowiada naukowiec iwspomina, e na pocztku pobytu wKrakowie wynajmowa mieszkanie wgrodzonym apartamentowcu, wktrym zosta okradziony. Ludziom si wydawao, e wtakim miejscu s bezpieczni. Zostawiali na korytarzach wzki czy rowery ite rzeczy giny.

37
Zdarza si, e szajki uywaj specjalistycznych urzdze, znajdujcych si na wyposaeniu stray poarnej, by np. wystawi zzawiasw drzwi antywamaniowe. Co wicej, osiedla s najczciej strzeone przez ochroniarzy najniszej rangi, bardzo sabo opacanych, awic podatnych na korupcj; bywa, e wsppracuj zgangami. Bardziej ni obezpieczestwie moemy mwi opoczuciu bezpieczestwa. Ludzie, kupujc mieszkania na takich osiedlach, nabywaj raczej wyobraenia ni realny produkt kwituje naukowiec zAGH. Praktyka pokazuje, e owiele wikszy wpyw na bezpieczestwo ma architektura ni ogrodzenie. Przykadem jest koncepcja bezpieczestwa przez projekt, polegajca na projektowaniu miasta wtaki sposb, by nie byo wnim ciemnych zaukw. Mieszkacy wygldajcy zokien powinni mie dobry widok na to, co dzieje si wokolicy. Cao powinna by dobrze owietlona, zdu iloci przestrzeni wsplnej, zzieleni iaweczkami, sprzyjajc integracji mieszkacw podczas spacerw ilokalnych imprez, organizowanych przez rady osiedli lub administracj. Pierwsze osiedla zgodne zt filozofi zbudowano wSiechnicach pod Wrocawiem oraz wSzczecinie, podobne zaczynaj powstawa wWarszawie. Chuligani czy wandale raczej nie pojawiaj si wtakich miejscach, nie czuj si wnich dobrze. Badania prowadzone przez Katarzyn Zaborsk pokazuj, e te osiedla zapewniaj wyszy poziom bezpieczestwa, ajednoczenie zwikszaj identyfikacj zmiejscem ipolepszaj relacje ssiedzkie. Anajlepszym gwarantem bezpieczestwa jest dobry ssiad podkrela Maria Lewicka. Tymczasem im wicej pacimy za mieszkanie wbezpiecznym miejscu, tym mniejsze zaangaowanie wnaturaln kontrol spoeczn izainteresowanie tym, co dzieje si ussiadw podsumowuje dr Gdecki. Niestety, wsplnych przestrzeni brakuje nie tylko wodcitych zonach, ale take na niegrodzonych osiedlach, powstajcych wedug widzimisi deweloperw. Tworzenie przyjaznych przestrzeni zawsze podnosi koszty, ktre ciko przerzuci na nabywc. studenci robicy ankiety wrd mieszkacw takich miejsc potencjalni rozmwcy nie tylko odmawiali, lecz nawet przeliczali swj czas na pienidze ibyli gotowi odpowiedzie na pytania za 300500 z. Rezydentka jednego zbogatych stoecznych osiedli skarya si, e musi na si organizowa nastoletniemu dziecku sie kontaktw, bowiem nie przewidziano miejsc sprzyjajcych integracji najmodszych mieszkacw. Jest tylko p boiska do koszykwki, tak usytuowanego, e gdy dzieci zaczynay gr, pogos powodowa telefon ssiadw do ochrony. Kobieta wozi wic syna po caym miecie na rne zajcia. Plac zabaw na osiedlach zamknitych lub pzamknitych okazuje si nierzadko wygrodzon klitk, wobrbie ktrej dzieci nie mog swobodnie biega. Jaki sens maj mikroprzestrzenie oograniczonym dostpie? Prof. Jaowiecki: Daj poczucie pewnoci, e nasza pociecha nie spotka si zjakim niesusznym dzieckiem inie nabierze zych nawykw. Dr hab. Lewicka dodaje: Ta sama motywacja kae wozi dzieci do szkoy na drugim kocu miasta, cho wokolicy mamy cakiem przyzwoit placwk. To bardzo grone dla dzieci tych mieszkacw. Wychowywane s wenklawach, odcite od reszty spoeczestwa. Czowiek dorastajcy wtakich warunkach obawia si spotkania zinnymi ludmi. Konsekwencj strachu jest postrzeganie wiata przez pryzmat stereotypw oraz brak zaufania do przedstawicieli innych grup, co uniemoliwia wspprac. WPolsce mamy najniszy wUnii Europejskiej stopie zaufania do innych ludzi. Nasze badania wykazay, e jest to gwna przesanka potrzeby zamykania si wyjania Maria Lewicka. Konsekwencj bdzie dezintegracja spoeczestwa ostrzega Bohdan Jaowiecki. Rezydenci zamknitych osiedli rzadko przyznaj si, e owyborze miejsca zamieszkania zadecydoway inne powody ni poszukiwanie bezpieczestwa czy adne, zadbane otoczenie. Tymczasem wan, nierzadko zapewne najwaniejsz, rol odgrywa czcy si znim presti. Podkrelaj wten sposb swj sukces materialny uwaa Jaowiecki. Prowadzi to do silnych podziaw klasowych, nawet wobrbie spjnej, wydawaoby si, grupy. Najlepszym przykadem jest Marina Mokotw, ktrej mieszkacy najpierw odgrodzili si od innych warszawiakw, anastpnie jeszcze bogatsi oddzielili si od bogatych. Obserwujemy przyspieszone wchodzenie wposzczeglne klasy spoeczne. Wkolejnych latach przypisanie do nich bdzie coraz silniejsze ibardzo wiadome. Nie bdzie ju moliwe mwienie okolegach zpodwrka jak wostatniej kampanii prezydenckiej uwaa Jacek Gdecki. Pogard ju odcitych wzgldem pozostajcych po zewntrznej stronie muru najlepiej wida na zapewniajcych anonimowo forach internetowych. Panuj na nich okrelenia: blokersi, ule, szumowiny czy wrcz podludzie, awiat poza osiedlem okrelany jest jako syf za potem. Nic dziwnego, e wodpowiedzi pojawia si niech, zawi, awkocu

Mieszkacy nowo powstaych osiedli zamknitych s najczciej modzi (rednia wieku poniej 35 lat), wyksztaceni, zatrudnieni na dobrych posadach. Wiemy te, e wmiejscu zamieszkania spdzaj niewiele czasu. Nie wiadomo, czy czuj si tam le, czy te daje osobie zna wpyw czynnikw socjodemograficznych. Prowadz bowiem odmienny tryb ycia od przecitnego robotnika czy osoby olicznych kontaktach lokalnych zastrzega dr hab. Lewicka. Wiele ich codziennych zachowa wskazuje na to, e czuj si lepsi od mieszkacw wiata zewntrznego. Opryskliwe traktuj np. dorczycieli ulotek. Ci ostatni wInternecie skar si na panw zza potw, ktrzy nierzadko witaj wyzwiskami ludzi chccych jedynie wykona swoj prac. Na problemy natknli si take

Szumowiny, czyli my wszyscy

38
wrogo. Ciekawa jest wtym kontekcie historia przytaczana przez Mari Lewick: dzieci zotwartego osiedla przedostay si na zamknity plac zabaw. Pocztkowo rwienicy zosiedla grodzonego si ucieszyli, bo byo ich niewielu i nagle zyskali kompanw do zabawy. Rozpocza si gra wpik. Wszystko byo dobrze, pki lepsze dzieci nie zaczy przegrywa. Wwczas jedno znich poszo po ochron ikazao wyprosi intruzw. jednym adresem, co stao si przyczyn powanych perturbacji. Wich wyniku przedsibiorca musia spuci ztonu. Utrudni grodzenie mona take przy uyciu innych przepisw, np. egzekwujc prawo wodne wWarszawie i Poznaniu niektre osiedla dochodz do samej rzeki, do ktrej wwietle ustaw powinien by zachowany swobodny publiczny dostp. Sprawdzi by si mogy rwnie przepisy przeciwpoarowe. Powszechnym problemem dla sub ratunkowych jest utrudniony dostp na zamknity teren. Pierwszy kopot to znalezienie wjazdu, zwaszcza wprzypadku nowych obiektw. Nawet jeli ratownicy wiedz, ktrdy dosta si do rodka, czsto oznacza to konieczno nadoenia drogi iutrat bezcennego czasu. Zdarza si te, e musz dzwoni do alarmujcego, by raczy zej otworzy bram, ktr mona uruchomi tylko pilotem. Pot jest osobn budowl, na ktr urzdnicy nie musz si godzi. Niestety, wadze miejskie wPolsce nie s szczeglnie operatywne ani sprawne. Wszyscy widzimy, jak wygldaj nasze miasta zyma si prof.Jaowiecki. Maria Lewicka dodaje, e niewielu polskich samorzdowcw iurzdnikw potrafi myle omiecie jako caoci. Skutkuje to gettoizacj od razu wbardzo ostrej formie kwituje Gdecki. Ciekawe, e polskie strefy luksusu czsto odbiegaj od zachodnich norm. Wikszo apartamentowcw nie spenia standardw tego typu obiektw. Zamierzony efekt osiga si przez ogrodzenie istranika, dajcych poczucie prestiu, co pozwala na cicie kosztw przy jednoczesnym windowaniu cen za metr. Zdrugiej strony, trudno naby mieszkanie na rynku pierwotnym, ktre nie posiadaoby przynajmniej ogrodzenia ipodwjnego zabezpieczenia domofonami. Mury i ochroniarze sprawiaj, e coraz czciej mieszkacy stref zamknitych domagaj si zwolnienia z podatkw lokalnych. Administratorom czy deweloperom nie przeszkadza to jednak domaga si od samorzdw np. poszerzenia drg prowadzcych do osiedli. WDrenie to inwestor musi zapewni dojazd inna rzecz, e na grodzenie nie dostaby zezwolenia. WPolsce inwestorzy s silniejsi od wadz ito oni dyktuj warunki wyjania dr hab. Skuratowicz. Unas obowizuje mylenie: zapaciem za ekskluzywne mieszkanie wadnej okolicy, to mi si naley. Tymczasem gdy wNorwegii rozpisano referendum wsprawie obnienia podatkw obywatele zagosowali przeciw, bo wiedz, e co znich dostaj, e przyczyniaj si one do dobra wsplnego podsumowuje dr hab. Lewicka. Warto jednoczenie pamita, e odcicie si od otoczenia bywa broni obosieczn. To oni maj problem, bo nie mog si przedosta na nasz cz. Nawet do szkoy czy kocioa musz chodzi naokoo wyjania Zbigniew Staro, prezes wspomnianej spdzielni Politechnika. Nasi mieszkacy ju si przekonali, e nie ma tam po co chodzi. Teraz to tamtym zaley, by dosta si do nas.

Osiedla zamknite fatalnie wpywaj na miasto, ktre staje si zbiorem oddzielnych wysp uwaa architekt Jerzy Gurawski, wykadowca Politechniki Poznaskiej. Ci, ktrzy zostaj na zewntrz, s uwaani za potencjalnie niebezpiecznych. Odpowiedzi na ssiedztwo nowo powstaego, odcitego terenu, bywa wtrne grodzenie starych osiedli. Przyczyn jest ch odwetu: skoro oni nas nie chc, to my ich te nie chcemy usiebie. Czciej jednak wymusza je proza koegzystencji: mieszkacy elitarnych enklaw chtnie korzystaj zdbr przeznaczonych dla plebsu. Zostawiaj auta na ssiednich terenach bo unich deweloper zaplanowa zbyt ma liczb miejsc parkingowych, za ktre dodatkowo trzeba zapaci. Wyprowadzaj psy na spdzielcze trawniki bo nie wypada, by ich pupilek zaatwia si na prywatnych. Przyprowadzaj dzieci na place zabaw, ktre wnowobogackiej przestrzeni czsto s zbyt mae. Obawy oerowanie przez lepszych na cudzymwsplnym mieli mieszkacy Spdzielni Budowlano-Mieszkaniowej Politechnika wWarszawie, ktrzy wpierwszej chwili po wybudowaniu luksusowej Mariny Mokotw chcieli si odgrodzi od nowego ssiedztwa. Pot pki co nie powsta, ale jeli zMariny zostanie wybudowany nowy wyjazd, ukierunkowany na rodek starej zabudowy, nie wykluczaj signicia po to rozwizanie. W grodzeniu przestrzeni istotn rol odgrywaj wadze lokalne. To skandal, e do tego dopuszczaj prof. Jaowiecki nie zostawia suchej nitki na samorzdowcach. Takie praktyki mona bowiem znacznie ograniczy odpowiednimi zapisami planu zagospodarowania przestrzennego. Problem wtym, e wikszo miast sporzdzio takie plany dla zaledwie kilku procent powierzchni. Poniewa za ich nie ma lub s tworzone pod inwestorw powstaje olbrzymi chaos urbanistyczny, przyspieszajcy tworzenie kolejnych osiedli zamknitych. Ikoo si zamyka. Paradoksalnie wadze czsto widz dobry interes wdogadaniu si zdeweloperem, wramach partnerstwa publiczno-prywatnego. Ciesz si, e inwestor pocignie kawaek asfaltu iwodocigu, albo obok swoich budynkw postawi kino. Dla porwnania: pod czesk Prag stano grodzone osiedle. Samorzd by przeciw, odmwi jego oznakowania ipodzielenia dziaki. Wefekcie, wszyscy mieszkacy byli zameldowani pod

Miasto szeroko zamknite

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

b Suvodeb Banerjee, flickr.com/photos/suvodeb/4608726126/

Pojawiaj si inicjatywy pomysowo krytykujce nowy trend. Jedn zpierwszych iciekawszych byo zamknicie acuchami przez warszawskie rodowiska kontrkulturowe bram czterech osiedli na Kabatach we wrzeniu 2006r. acuchom towarzyszya informacja, e poza enklaw (nowo)bogactwa znajduje si Teren nie-prywatny (publiczny, niestrzeony). ZAKAZ WSTPU. Grozi spotkaniem zbiednym, chorym lub brudnym. Pomimo deklaracji organizatorw happeningu, e akcja ma charakter czysto symboliczny acuchom celowo towarzyszya maleka kdka, by nie sprawi nadmiernych utrudnie spieszcym si rano do pracy doszo do nerwowych reakcji, dzwonienia po ochron ibiegania stranikw od bramy do bramy znoycami do metalu. Dwa lata pniej, szwajcarski artysta San Keller, zszokowany iloci warszawskich twierdz, poprowadzi watah wilkw pod ich bramy. Ponad dwadziecia osb wyo pod Marin Mokotw, Rezydencj nad Potokiem, na Kopie Cwila oraz uwrt Eko Parku. Keller tumaczy pniej, e wilki wnaszej wiadomoci symbolizuj zagroenie, ale s te symbolem wolnoci, oraz e podobnie jak ludzie tworz spoeczno, ktr zamknite osiedla niszcz. Na zaatakowanych osiedlach ochrona wpopiechu zamykaa bramy iwzywaa posiki. Zaskoczeni mieszkacy nie mogli si dosta

Wilki ubram

do swych bastionw ani si znich wydosta. Happening przebiega spokojnie, awilki zamilky o22.00, by uszanowa cisz nocn.

Wredniowieczu kady mieszkaniec mia prawo do miasta iobowizki wobec niego. ebrak mia prawo do stopnia przed kocioem, do dachu wprzyklasztornym przytuku, ale iobowizek jego obrony wprzypadku napaci. Obcy wchodzcy do miasta mu sieli zapaci. Problem w tym, e dzisiejsi mieszkacy uywaj miasta, ale wnim nie mieszkaj. Myl onim wkategoriach archipelagw, aco za tym idzie, nie wykazuj dbaoci owspln przestrze podsumowuje dr Gdecki. WPolsce nastaa era grodzenia. Odcinamy si od wiata iod innych ludzi, nawet bliskich. Dla porwnania, wSkandynawii nie tylko nie grodzi si fragmentw miast, ale nawet pojedyncze domostwa bardzo czsto nie posiadaj choby symbolicznego potu. Niestety, mimo i tyle si mwi odoganianiu czy naladowaniu Europy, bliej nam pod tym wzgldem do Afryki lub Ameryki Poudniowej ni do zamonych krajw europejskiej Pnocy.

Konrad Malec

40

Profity zprofilaktyki
Rafa Bakalarczyk

Ograniczona obecno dziaa profilaktycznych wpolskiej polityce zdrowotnej nie jest przypadkowa. Wyraa ona gbsze deficyty naszego systemu spoecznego.

rzede wszystkim zapobiega to czste zalecenie wkontekcie problemw spoecznych iindywidualnych. Profilaktyk moe by odnoszona do wielu obszarw polityki publicznej, ale szczegln popularno zyskuje wpolityce zdrowotnej. Profilaktyk zdrowotn rozumie si zazwyczaj jako wczesne wykrywanie choroby lub czynnikw ryzyka wcelu zapobiegnicia jej powstaniu lub rozwojowi. Mwic dokadniej, profilaktyka to zesp dziaa zapobiegawczych: edukacyjnych imedycznych, ktre maj przeciwdziaa konkretnym chorobom1. Wramach tej kategorii wyrnia si szereg faz, zalenych od stadium choroby (patrz ramka). Profilaktyka wczesna nie przez wszystkich jest uwaana za element profilaktyki waciwej. Jednak bynajmniej nie znaczy to, e mona j bagatelizowa. To wanie obecno wspoecznej wiadomoci zasad zdrowego stylu ycia iczynnikw bdcych zagroeniem dla zdrowia stanowi bodaj najtrwalsze podoe dla poddawania si przez obywateli dziaaniom profilaktyki waciwej. Std te warto patrze na profilaktyk wramach szerszej kategorii prewencyjnej polityki zdrowotnej, ktrej jednym zinstrumentw jest edukacja zdrowotna. Znaczenie profilaktyki nie wynika wycznie zuniwersalnej zasady, e atwiej zapobiega ni pniej prowadzi dziaania naprawcze, gdy negatywne zjawisko ju si rozwinie. Jej wag moemy te wyprowadzi ze struktury czynnikw, ktre warunkuj zdrowie. Wiele klasyfikacji rozwija sformuowan wlatach 70. wraporcie kanadyjskiego ministra zdrowia, Marca Lalondea,

koncepcj pl zdrowia. Zopracowania wynikao, e na zdrowie publiczne wpyw maj (wkolejnoci wedug rangi czynnika): styl ycia, rodowisko fizyczne, uwarunkowania genetyczne idopiero na kocu system suby zdrowia (patrz diagram). Przyjcie takiej perspektywy prowadzi do wniosku, e nasze zdrowie wdecydujcej mierze zaley od tego, w jaki sposb yjemy i czy podejmujemy zawczasu dziaania na rzecz ograniczenia ryzyka choroby.

Fazy profilaktyki
Profilaktyka wczesna majca na celu utrwalenie prawidowych wzorcw zdrowego stylu ycia izapobieganie szerzeniu si niekorzystnych wzorcw zachowa wodniesieniu do osb zdrowych; Profilaktyka pierwotna (Ifazy) majca na celu zapobieganie chorobie poprzez kontrolowanie czynnikw ryzyka wodniesieniu do osb naraonych na nie; Profilaktyka wtrna (II fazy) zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie ileczenie (badania przesiewowe, majce na celu wykrycie osb chorych); Profilaktyka III fazy, ktrej dziaania zmierzaj wkierunku zahamowania postpw choroby oraz ograniczenia powika.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

41

rodowisko

Wsplna odpowiedzialno

Pojawia si jednak pytanie, czy to, jak yjemy, zaley tylko od nas samych? Wneoliberalnej doktrynie uwaa si, e zasadniczo tak. Zatem kady musi dba ozdrowie iponosi odpowiedzialno za swoje decyzje. Tote pastwowe dziaania na rzecz zmiany zachowa zdrowotnych s niepotrzebne, awrcz ryzykowne, mog bowiem prowadzi do narzucania jednostkom wzorcw postpowania, tamszc ich indywidualn wolno wyboru. Bardziej rozsdne wydaje si stanowisko, ktre dopuszcza, anawet zaleca stymulowanie okrelonych zachowa prozdrowotnych poprzez inicjatywy sektora publicznego. Wane jednak, eby nie by to bezwarunkowy przymus, a raczej system bodcw zachcajcych lub zniechcajcych do danych zachowa. Przede wszystkim za wana jest dystrybucja informacji oraz usug diagnostycznych idoradczych. Szereg przesanek uzasadnia tez, e profilaktyka zdrowia to nie tylko kwestia indywidualna czy kulturowa tj. zalena od systemu norm iwzorcw postpowania danej spoecznoci ale take systemowo-polityczna. Po pierwsze, nasze ycie nie zaley tylko od nas samych. Istotne s rwnie warunki wznacznej mierze niezalene od jednostek (jak status rodziny czy miejsce zamieszkania) izktrymi nieraz wbrew wizji wpeni mobilnej, elastycznej jednostki wi nas tosamoci, emocje czy zobowizania. Spoeczestwo, szanujc to, powinno za pomoc instytucji pastwa dy, eby owe uwarunkowania wjak najmniejszym stopniu determinoway dostp do praw spoecznych, m.in. prawa do zdrowia. Po drugie, wpeni racjonalny wybr uniemoliwia ograniczona dostpno informacji, atake moliwoci zweryfikowania ich rzetelnoci. Aby jednostki szukajce wiedzy na temat zdrowego trybu ycia nie byy

czynniki genetyczne

styl ycia

suba zdrowia

wydane na pastw si rynkowych, ktre wpogoni za zyskami rozpowszechniaj take nierzetelne informacje potrzebne s programy organizowane, sponsorowane lub przynajmniej akredytowane przez instytucje publiczne. Po trzecie, pastwo powinno mie moliwo wdraania takich programw ze wzgldu na to, e jest wci odpowiedzialne za zapewnienie opieki zdrowotnej. Jeli oczekujemy, e pastwo wspomoe nas wobliczu utraty zdrowia, powinnimy da mu instrumenty, by mogo porednio zabezpieczy si, abezporednio nas, przed zaistnieniem owego ryzyka socjalnego, ktrego koszt bdzie musiao ponie. Zachowania prozdrowotne ifunkcjonowanie suby zdrowia wpywaj na siebie wzajemnie. To, jak dbamy ozdrowie, wpywa na skal istruktur dolegliwoci, na ktre odpowiada opieka medyczna. Zdrugiej jednak strony, funkcjonowanie suby zdrowia wpywa na to, jak korzystamy zprofilaktyki. Nie do rozwinita infrastruktura iniekorzystna pozycja pacjenta

42
wsystemie mog ogranicza skonno do poddawania si profilaktycznym badaniom przesiewowym, majcym na celu wczesne wykrycie ewentualnej choroby. Widzimy zatem, e wyodrbnione uprzednio pola zdrowia nie s wyizolowanymi obszarami, lecz paszczyznami przylegajcymi, anieraz wrcz nakadajcymi si na siebie i powizanymi sieci zalenoci. Owe zalenoci powinny by ksztatowane wsposb wiadomy wramach jasnej icaociowej wizji polityki zdrowotnej pastwa. Profilaktyka, zwaszcza wformie poddawania si badaniom skriningowym, jest tym mechanizmem, ktry najsilniej integruje sposb ycia zsystemem opieki zdrowotnej. Warto zwrci uwag na jeszcze jeden aspekt profilaktyki. Jak pisze D. Seredyska, Samoopieka, do ktrej moemy zaliczy badania profilaktyczne, jest jedn zform udziau spoeczestwa wpolityce prozdrowotnej pastwa. Oparta na oglnych zasadach Zdrowia dla Wszystkich pozwala mie udzia wpodejmowaniu decyzji2. Wpisuje si ona we wspczesny paradygmat tzw. aktywnej polityki spoecznej, ktrej powodzenie uzalenia si od wsppracy sub spoecznych zbeneficjentami. Jednoczenie wPolsce tego rodzaju partycypacyjne podejcie napotyka wci pewne bariery, zarwno instytucjonalne, jak imentalne nie tylko po stronie obywateli-pacjentw, ale take decydentw. Jestemy przyzwyczajeni do patrzenia na chorob wwskim, medycznym sensie, apo drugie jako co, co si nam przytrafia wniewielkim zwizku zwarunkami isposobem ycia. To zakorzenione mylenie czci spoeczestwa mona jednak zmieni. zmierzch zapada bardzo wczenie), a take umoliwienie dzieciom niezalenie od statusu materialnego korzystania zszerokiego wachlarza zaj sportowych3. WPolsce wtym kierunku zmierza program budowy tzw. orlikw). Skuteczna prewencja zdrowotna powinna rozpoczyna si nie tylko wjak najwczeniejszej fazie rozwoju ewentualnej choroby, ale take ju we wczesnej fazie ycia czowieka, waciwie jeszcze przed jego urodzeniem. Badania prenatalne oraz popularyzacja waciwych zachowa matek w okresie okooporodowym maj zasadnicze znaczenie dla rozwoju dziecka ijego podatnoci na choroby. W wielu krajach Europy korzystanie ztego typu bada jest standardem, podczas gdy wPolsce istniej bariery nie tyle instytucjonalne, co mentalne, ito nie zawsze po stronie pacjentw, ale czsto take wrd lekarzy. Cz znich wobawie, e na skutek ewentualnej diagnozy uszkodzenia podu rodzice mog zdecydowa si na aborcj, nie kieruje kobiet na odpowiednie badania. Zapomina si przy tym, e dziki nim mona wyeliminowa jeszcze wokresie prenatalnym pewne powane schorzenia iczci dzieci uratowa nie tylko zdrowie, ale iycie4. Niestety, jak czytamy wraporcie ozdrowiu dzieci, zamwionym przez Rzecznika Praw Obywatelskich, Zopinii specjalistw, towarzystw naukowych (Polskie Towarzystwo Ginekologiczne, Polskie Towarzystwo Pediatryczne), organizacji pozarzdowych (Fundacja Rodzi po Ludzku), atake zdoniesie medialnych, wynika, i wostatnich latach pogorszya si dostpno kobiet ciarnych irodzcych oraz noworodkw do adekwatnej do potrzeb opieki profilaktyczno-leczniczej. Jak czytamy dalej, Od 2001 roku zaprzestano realizacji programu optymalizacji opieki okooporodowej, od 2003 roku Narodowy Fundusz Zdrowia zaprzesta finansowania wiadcze udzielanych wramach szk rodzenia, atake ograniczy do 7 dni od porodu bezpatn hospitalizacj matek karmicych piersi. Opieka profilaktyczna nad ciarn, szczeglnie wpierwszym trymestrze ciy, jest wwielu rejonach kraju niezadowalajca5. Zapobieganiu negatywnym procesom rozwojowym nie sprzyja take niski poziom instytucjonalizacji opieki nad dziemi wwieku przedszkolnym iobkowym. Powszechne objcie ni najmodszych Polakw mogoby uatwi zdiagnozowanie w por deficytw rozwojowych izastosowanie rodkw zaradczych.

Strategia profilaktyczna powinna by zorientowana zadaniowo, anie resortowo. Takie zadaniowe mylenie powinno integrowa podmioty wielu sektorw ito na rnych szczeblach, ale wramach skoordynowanej strategii. Przykadw takich programw dostarcza Finlandia, ktrej spoeczestwo jeszcze kilka dekad temu cechowa niezdrowy tryb ycia izwizane ztym np. wysokie wskaniki otyoci ichorb ukadu krenia. Wpoowie lat 70. postanowiono to zmieni, inicjujc kompleksowy program promocji zdrowia. Jednym zjego elementw byo wprowadzenie tzw. recept na ruch, polegajcych na tym, e lekarz zapisywa pacjentowi nie tylko lekarstwo, ale take odpowiednie wiczenia i dziaania na rzecz zdrowia. Strategia wykorzystywaa rwnie wiele innych instrumentw poczynajc od prawnych (jak zakaz reklamowania wyrobw tytoniowych czy nakaz sprztania niegu przed domami przez samych mieszkacw), przez informacyjne a po finansowe (przekazanie samorzdom rodkw na promocj aktywnoci fizycznej). Jej cele realizowano m.in. poprzez budow basenw icieek rowerowych, nakady na dodatkowe owietlenie, aby mona byo przebywa na powietrzu do pnych godzin (wFinlandii wokresie zimowym

Finlandia iinni

Przestrzeni oduym potencjale wkwestii profilaktyki zdrowia jest szkoa. Powrt medycyny szkolnej byby sensownym krokiem, poniewa szkoa to instytucja powszechna, wic umoliwia szerokie objcie dzieci badaniami. Nie uzalenia ich szans od zamonoci czy poziomu wiadomoci zdrowotnej rodzicw, zktrymi, jak wiadomo, bywa rnie. Nie wszystkie rodziny s wstanie czy chc wpor zapewni dzieciom dostp do opieki profilaktycznej raczej istnieje skonno

Szkoa (zdrowego) ycia

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

43
rozwijaby uuczniw wiadomo zdrowotn, wtym zawiera profilaktyk uzalenie. Szkoa jako instytucja, ktrej racj bytu jest transmisja wiedzy, norm postpowania ikompetencji, wydaje si szczeglnie predestynowana, by peni te funkcje wodniesieniu do samoopieki zdrowotnej. Pojawiaj si wrcz postulaty powoania osobnego przedmiotu, zdrowia, ktry przekazywaby informacje ozdrowiu ludzkim, sposobach dbaoci onie oraz oczynnikach wpywajcych na jego zdrowie. Obecnie elementy powyszych zagadnie pojawiaj si wramach innych przedmiotw. Zgodnie zobowizujc podstaw programow, w przedmioty od godziny wychowawczej po chemi wpisane s wzmianki oaspektach zdrowotnych omawianych zagadnie. Czy to jednak wystarczy? Czy tak due rozproszenie wiedzy zdrowotnej, przekazywanej zreszt wladowych ilociach, nie spowoduje, e te informacje nie skupi na sobie odpowiedniej uwagi uczniw? Wprowadzenie wspomnianych treci jest suszne, ale zapewne naleaoby je uzupeni omocny akcent wpostaci osobnej cieki przedmiotowej, ktra wzbogacaaby iporzdkowaa wiedz zdobyt na innych lekcjach. Zdrowie czowieka to pewna cao, nie za zbir wzajemnie niepowizanych czynnikw; obecna podstawa programowa chyba nie do koca to uwzgldnia. Trzecim wanym zadaniem zdrowotnym systemu edukacji (ale nie tylko jego) jest ksztatowanie odpowiednich nawykw ywieniowych i sportowych. Wkrajach rozwinitych otyo jest traktowana jako powana choroba cywilizacyjna, czemu powicone zostay raporty OECD na temat strategii profilaktycznych. Pod wzgldem skali wystpowania tego problemu wrd najmodszych pokole Polska nie jest na szczcie wczowce, cho zjawisko to wystpuje rwnie unas. Naleymy za to do krajw europejskich onajwyszym poziomie niedoywienia dzieci i modziey. W odpowiedzi na ten problem podjto szereg inicjatyw, wtym finansowanych ze rodkw publicznych. Przykadem jest prowadzony od 2004r. przez Agencj Rynku Rolnego program Szklanka mleka, dotowany przez Uni Europejsk. Jego celem jest zapewnienie dzieciom moliwoci wypicia codziennie 0,25l wieego mleka, atym samym promocja zdrowego odywiania7. Wpodobnym duchu dziaa od 2009r. uruchomiony przez Komisj Europejsk program Owoce wszkole, finansowany w75% ze rodkw unijnych iw25% zbudetu pastwa. Jego adresatami s uczniowie klas I-III szk podstawowych, a celem dugoterminowa zmiana nawykw ywieniowych poprzez zwikszenie udziau owocw i warzyw w codziennej diecie8. Do programu przyczyo si 8,6 tys. szk (obejmuje 76% uprawnionych)9. Cel akcji jest niewtpliwie suszny, cieszy te jej skala, cho pamitajmy, e program uruchomiono

do udawania si do lekarza dopiero, gdy ju wystpi choroba. Ryzyko nieobjcia dziecka profilaktyk zdrowotn jest wiksze zwaszcza wrodowiskach oniskim kapitale spoecznym, gdzie jednoczenie warunki ycia mniej sprzyjaj zachowaniu zdrowia. Medycyna szkolna mogaby czciowo agodzi te nierwnoci. Niestety wlatach 90. zapocztkowano proces jej likwidacji. Ju na pocztku transformacji ze szk zniknli lekarze szkolni. Obecnie maj wnich by przynajmniej pielgniarki, ale iztym rnie bywa. Polskie Towarzystwo Pediatryczne apeluje od lat oprzywrcenie opieki medycznej do szk. Jak stwierdza J. Szymborski, Jeli dzi powszechnie uwaa si, i jednym znajwaniejszych bdw polityki zdrowotnej okresu transformacji wPolsce bya rozpoczta w1992r. likwidacja medycyny szkolnej zwyprowadzeniem stomatologw ipediatrw ze szk, to niezrozumiae staje si niepodejmowanie przez Ministerstwo Zdrowia iMinisterstwo Edukacji Narodowej konkretnych krokw zaradczych6. Szkoa powinna by wielofunkcyjn instytucj, za porednictwem ktrej zaspokajana jest szeroka gama potrzeb dzieci imodziey. Aby jednak sprzyjaa dziaaniom profilaktycznym, nie wystarczy obecno gabinetw lekarskich ipielgniarskich. Konieczny jest take okrelony przekaz programowy, ktry

bnd Anoto AB, www.flickr.com/photos/anotogroup/5811020879/in/photostream/

44
zinicjatywy UE, nie za naszej wasnej. Tylko czy eby dokona dugoterminowej zmiany nawykw wystarcz pierwsze trzy lata edukacji szkolnej? Aco zuczniami starszych klas? Wszystkie wspomniane wymiary medycyna szkolna, programy ywieniowo-ruchowe, atake oddziaywania na wiadomo zdrowotn powinny stanowi komponenty caociowej polityki zdrowotno-edukacyjnej. Obecnie wPolsce nie tylko nie tworz one skoordynowanej caoci, ale realizacja poszczeglnych elementw (zwaszcza pierwszego zwymienionych) pozostawia wiele do yczenia. Aby to zmieni, potrzebne jest przestawienie si na mylenie zadaniowe, zamiast resortowego. Celem strategicznym powinno by podniesienie kapitau ludzkiego wrd polskich uczniw wwielu aspektach, std potrzeba jeszcze silniejszego wspdziaania dwch gwnych segmentw usug publicznych suby zdrowia iowiaty. Poligonem dowiadczalnym dla takiej polityki na wiksz skal moe okaza si program Szkoy promujce zdrowie10. Rozpoczto go na mocy porozumienia midzy ministrem zdrowia, ministrem edukacji narodowej oraz ministrem sportu iturystyki wsprawie promocji zdrowia iprofilaktyki problemw dzieci imodziey zdn. 23 listopada 2009r. Jak wynika z informacji MEN, dotd w programie wzio udzia 2000 szk, speniajc okrelone kryteria11. Wzaoeniach wsppraca ma na celu wypracowanie dobrych praktyk, ktre nastpnie zostan upowszechnione.

Profilaktyka imedycyna prewencyjna s kluczowe nie tylko wokresie najbardziej intensywnego rozwoju biologicznego ipoznawczego, ale take wpniejszych fazach ycia. Dzi mwi si ouczeniu przez cae ycie, a kolejne publikacje z zakresu polityki spoecznej prbuj opisywa sytuacj spoeczn czowieka, uwzgldniajc zmienno jego potrzeb imoliwoci na kolejnych etapach ycia. Tworzenie zacht do indywidualnej prewencji zdrowotnej iprofilaktyki jest jednak trudne wodniesieniu do osb, ktre wyszy ju zgwnego systemu edukacji. Pojawiaj si take dodatkowe bariery, zwizane zksztatem stosunkw spoecznych, wtym stosunkw pracy. Po pierwsze, realne moliwoci powszechnego dbania oswoje zdrowie ogranicza fakt, e Polacy pracuj rednio wicej ni mieszkacy innych krajw Unii. Oznacza to, e maj mniej czasu ienergii, by regularnie chodzi na badania czy prowadzi zdrowy, systematyczny tryb ycia. Dodatkowo, ze wzgldu na niski

Marne szanse?

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

ba Mikael F, flickr.com/photos/spiken/5317575747/

45
poziom instytucjonalizacji opieki nad osobami zalenymi, cz zatrudnionych musi po pracy angaowa si wpowinnoci rodzinne wstopniu wikszym ni wwielu innych krajach. Prowadzi to do przecienia, azdrugiej strony do jeszcze wikszego skurczenia zasobw czasowych, ktre mona wykorzysta na aktywno profilaktyczn. Problemy te pogbia niewielka skonno pracodawcw do takiego ksztatowania czasu pracy, ktre jest korzystne dla pracownika. Niewielka elastyczno isztywne godziny pracy sprawiaj, e nie zawsze atwo jest wygospodarowa czas, by podda si badaniom. Osobny problem stanowi szczeglny rozkwit wPolsce pozakodeksowych form zatrudnienia, powodujcy rodzenie si warstwy okrelanej mianem prekariatu. O ile Kodeks pracy nakada na pracodawc obowizek skierowania pracownika na badania profilaktyczne (wstpne, okresowe i kontrolne), za na pracownika poddania si nim, otyle wspomniane przepisy nie dotycz osb zatrudnionych na umowy cywilne. Zazwyczaj nie obejmuj ich rwnie szkolenia BHP, cozwiksza zagroenie dla ich (inie tylko ich) zdrowia. Jednoczenie pracownicy ci pozbawieni s moliwoci korzystania zurlopw, wtym zdrowotnych. Wefekcie tlca si worganizmie choroba czsto moe nie zosta zduszona wzarodku, tylko rozwin si uosb, ktre cho nie s zdrowe, to pracuj (co nieraz zagraa take zdrowiu wsppracownikw). Mechanizm ten idzie zupenie pod prd idei profilaktyki, wczesnego reagowania ileczenia. Czy moemy zatrzyma demonta stosunkw pracy opartych na umowie oprac to pytanie godne obszernej rozprawy. By moe niekorzystn sytuacj mogaby czciowo agodzi moda na tzw. spoeczn odpowiedzialno biznesu (CSR), awramach tego finansowanie pracownikom np. rodzinnych karnetw na basen lub szkole wzakresie profilaktyki okrelonych chorb12. Wprowadzenie takich dziaa na szersz skal bdzie moliwe, jeli pracodawcy zrozumiej, e nie tylko podnosz one presti firmy, ale take zwikszaj wydajno pracownikw oraz ich przywizanie do przedsibiorstwa. Elastyczny rynek pracy powoduje, e stosunki pracodawcy ipracownika maj niezbyt trway charakter iwzwizku ztym motywacja do inwestowania wzatrudnionych jest niewysoka. Abstrahujc od tego, wjakim stopniu wramach globalnej konkurencji ograniczanie zjawiska prekariatu ley w zasigu moliwoci podmiotw gospodarczych czy systemw krajowych, nietrudno dostrzec, e jest ono niekorzystne zpunktu widzenia zdrowia pracownika i jego samoopieki zdrowotnej. Ju sam fakt cigej niepewnoci ozachowanie pracy lub znalezienie nastpnej przy skromnym zakresie dziaa kompensacyjnych ze strony publicznego zabezpieczenia spoecznego musi generowa stres i oddziaywa niekorzystnie na zdrowie, atake na moliwoci konsekwentnego dbania o nie. Aby mc wiadomie ksztatowa swoje ycie, co wymaga pewnej systematycznoci, potrzeba minimum stabilizacji.

Po przeledzeniu powyszych zalenoci, a cinie si na usta marksowska teza odeterminowaniu wiadomoci przez byt. Przy obecnej sytuacji zawodowo-spoecznej duej czci ludnoci zadowalajca wiadomo zdrowotna ma niewielkie szanse szybko wykiekowa, zwaszcza e jest sabo obecna wnaszej kulturze. Jednoczenie barier jest dezinstytucjonalizacja polityki spoecznej na wielu polach. Cz instytucji przez dwie dekady transformacji zmniejszya zakres podmiotowy (przedszkola, obki, Kodeks pracy), cz za, zachowujc charakter powszechny, zmniejszya zakres swoich funkcji (np. szkoa wkontekcie opieki medycznej). Owa dezinstytucjonalizacja nie prowadzi jak utrzymywali niektrzy do uspoecznienia, lecz raczej do zmniejszenia moliwoci realizacji praw spoecznych. Wida to take na przykadzie prewencji zdrowotnej. Powracamy tu do problemu poruszonego na pocztku: na ile maa obecno profilaktyki wPolsce jest kwesti indywidualnych wyborw obywateli, na ile rezultatem kulturowo-historycznych dowiadcze, do jakiego za stopnia skutkiem niekorzystnych uwarunkowa spoeczno-ekonomicznych oraz instytucjonalnych? Zasygnalizowane procesy pokazuj, e ta ostatnia grupa czynnikw powinna by wcentrum naszego zainteresowania, jeli chcemy zbada gbsze bariery dla zastosowania profilaktyki zdrowotnej na szersz skal.

Rafa Bakalarczyk
Przypisy: 1. Danuta Seredyska, Badania profilaktyczne jako element zachowa zdrowotnych (doniesienie zbada) [w:] Maria Kuchciska (red.), Zdrowie czowieka ijego edukacja gerontologiczna, Bydgoszcz 2004, s. 25. 2. Tame, s. 23. 3. Por. Rafa Bakalarczyk, Zdrowy rozsdek zza morza, Obywatel nr 2(49)/2010. 4. Por. Martyna Bunda, Badania prenatalne. Nakaza czy zakaza?, Polityka, 22 sierpnia 2009r. 5. Zdrowie dzieci imodziey wPolsce, raport RPO, Warszawa2008. 6. Janusz Szymborski, Zdrowie zapomniany priorytet, Polityka Spoeczna, wrzesie 2009. 7. http://www.mlekowszkole.pl/index. php?show=szklanka&dzial=program 8. http://www.owocewszkole.com/ 9. Owoce iwarzywa przy szkolnej tablicy, Dziennik Gazeta Prawna, 68 maja 2011r. 10. http://www.ore.edu.pl/index. php?option=com_content&view=article&id=556&Itemid=1105 11. http://www.men.gov.wpl/index.php?option=com_co ntent&view=article&id=1846%3Aszkoa-promujcazdrowie&catid=119%3Aycie-szkoy-aktualnoci&Itemid=2 12. Szerzej kwesti CSR wkontekcie zdrowia omawia Anna Daria Nowacka wtekcie Spoeczna Odpowiedzialno Biznesu azdrowie [w:] Magorzata Bonikowska, Mirosaw Grewiski (red.), Usugi spoecznie odpowiedzialnego biznesu, Warszawa2011.

46

Dbajmy osiebie, czyli patriotyzm konsumencki

(cz I)

dr Joanna Szalacha

Sukces twojego kraju zaczyna si wtwojej lodwce.

iemy, e jako spoeczestwo jestemy systemem naczy poczonych. Jednak ta wiedza niekoniecznie przekada si na codzienne decyzje. Nie gosujemy, bo to nic nie da, nie zrzeszamy si, bo to nie ma sensu. Nie dostrzegamy zwizkw pomidzy wielk polityk aliczb godzin, ktre jestemy skonni powici na dziaalno spoeczn. Tymczasem nawet zwyky czowiek moe zrobi wiele dobrego. Najprociej zacz od wasnej lodwki. Oto pierwsza cz opowieci opatriotyzmie konsumenckim idei wanej, lecz wPolsce zaniedbanej. Powicony jest diagnozie sytuacji, podczas gdy cz druga, wkolejnym numerze, zawiera bdzie konkretn recept iprojekt dziaania.

Zwyky konsument podczas zakupw kieruje si indywidualn racjonalnoci ekonomiczn. Bierze pod uwag wycznie cen ijako nabywanych produktw iusug. Idea wiadomej konsumpcji zakada natomiast uwzgldnianie take wybranych czynnikw natury etycznej/wiatopogldowej. Bazuje ona na odwoaniu si do przewiadczenia lub wiedzy odalekosinych konsekwencjach, jakie decyzja konsumencka bdzie miaa dla rodowiska naturalnego czy spoeczestwa.

Zsumieniem wkoszyku

Wostatnich dwudziestu latach wiatowy ruch wiadomych konsumentw koncentrowa si na rnych wymiarach konsekwencji ekologicznych (tzw. lad wglowy, eksploatacja lasw, ochrona zwierzt itp.). Drugim wanym polem jego aktywnoci bya refleksja na temat wpywu, jaki nabywanie okrelonych produktw ma na warunki ycia wkrajach Trzeciego wiata (koncepcja sprawiedliwego handlu, potpianie zjawiska sweatshopw czy sprzeday tzw. krwawych diamentw). Mona powiedzie, e cz konsumentw wkrajach Centrum zacza przekada swoj wiedz na temat nastpstw wspczesnego kolonializmu na codzienne decyzje zakupowe. Itak, niektre spoeczestwa zachodnie stopniowo uczyy si, e przywoenie cukru zplantacji wAmeryce Poudniowej zwiksza emisj CO2 do atmosfery, albo e kupowanie kawy okrelonych firm pogbia sabo spoecznoci lokalnych wkrajach Afryki. To oczywicie tylko wybrane przykady. Konsumenci zEuropy iAmeryki Pnocnej chc na drodze wiadomych zakupw dokona de facto pewnego zadouczynienia wobec spoeczestw, ktre eksploatowali do tej pory, oraz wobec rodowiska naturalnego, ktre okazao si by znacznie bardziej poczone wskali globalnej, ni si tego spodziewali. Mona zaryzykowa stwierdzenie, e wobszarze wiadomej konsumpcji wymiary Fair

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

b eisenbahner, flickr.com/photos/eisenbahner/3598274494/

oraz Eko przyjy si dobrze, przy czym oczywicie ta kategoria postaw konsumenckich stanowi nadal uamek ogu decyzji rynkowych. Konsumpcja Eko iFair odwouje si do wiedzy (czy wiesz, ile CO2 emituje TIR wiozcy pomidory zWoch), emocji (czy moesz pozwoli, by twoje dzieci bawiy si lalkami produkowanymi wstrasznych warunkach przez ich rwienikw?) ipoczucia winy (czy wiesz, jak okrutnie traktowano ludzi produkujcych kaw, ktr rozkoszujesz si codziennie rano?). Naturalnie wduym stopniu ten typ wiadomej konsumpcji nadal bazuje na odwoaniu do interesw jednostki. Zwyky konsument odczuwa subiektywn satysfakcj, bo kupi buki wLidlu tasze o5 groszy. wiadomy buduje pozytywny obraz samego siebie, nabywajc koszulk uszyt zekobaweny. Na najbardziej podstawowym poziomie mamy tu wic do czynienia z egoizmem: mj portfel moja satysfakcja pynca zuycia wiedzy1. Rzecz jasna, wtym drugim zachowaniu mona dopatrywa si take wymiaru altruistycznego, jednak nadal mona je sprowadzi do kupowania dobrego samopoczucia.

Trzeci typ wiadomej konsumpcji, tzw. patriotyzm konsumencki (dalej PK) w zaoeniu ma mocniej

Biao-czerwone zakupy

odwoywa si do wsplnotowoci ni interesw jednostkowych. PK to postawa wobec codziennych decyzji zakupowych, polegajca na kierowaniu si pochodzeniem produktw iusug, wwyniku czego jednostka nabywa gwnie te, ktre pochodz zjej ojczystego kraju. OPK moemy mwi, gdy element zwizku midzy miejscem wyprodukowania towaru amiejscem okrelanym przez dan osob jako ojczyzna jest kluczowy wkrytycznym momencie decyzji owydatkowaniu pienidzy chocia oczywicie jego jako icena rwnie maj na ni wpyw. Wtym sensie PK jest przykadem wiadomej konsumpcji. Trzeba jednak przyzna, e idea ta jest rozwijana nieco inaczej ni wspomniane typy postaw wobec zakupw. Po pierwsze, ma ona zawsze charakter lokalny, skupiajc uwag konsumenta na jego kraju. Po drugie, wkonsumpcji Eko iFair mamy wiedz, emocje ipoczucie winy jako motory motywujce do dziaania. Wprzypadku PK ma by nim raczej idea bliskiej wsplnoty (regionalnej, narodowej, etnicznej) ijaka wizja przyszoci, ktra realizowa si bdzie woparciu oodpowiedzialne wybory konsumentw (kupuj fiskie pomidory zamiast hiszpaskich, bo wiem, e dziki temu gospodarka fiska bdzie rosa w si). Wobu przypadkach mamy oczywicie do czynienia zprzekonaniem odalekosinych konsekwencjach

48
naszych decyzji, wpywajcych na pewn wsplnot odpowiednio ludzko (Eko iFair) oraz nard/ kraj (PK). Zawsze jednak kluczowa jest wiedza. Konsument kierujcy si PK musi opiera decyzje na informacji okraju pochodzenia produktu. Istnieje tu zaoenie, e producent paci podatki wkraju, wktrym dziaa, zatrudnia tu ludzi, paci za nich skadki ikorzysta zusug innych miejscowych firm, kreujc efekt tzw. spillover. Taka wiedza jest wstanie mobilizowa do okrelonych wyborw nawet wbrew doranemu rachunkowi ekonomicznemu ( fiskie pomidory s drosze ni hiszpaskie, ale itak je wybieram2). Oczywicie PK bazuje na przekonaniu osusznoci wspierania swojej wsplnoty, jak jest nard czy spoeczestwo yjce wgranicach danego pastwa. Jednym zkluczowych elementw funkcjonowania PK jest wiedza o markach. Wspczesny konsument orientuje si na marki. To do nich si przywizuje, cenic czsto bardziej ni same produkty. To one budz emocje iksztatuj nawyki. Wspczesny kapitalizm utrudnia jednak rozpoznanie waciwej relacji midzy mark akrajem pochodzenia. Czy kupione przez Chiczykw Volvo to nadal marka szwedzka? Czy polski Wedel jest nadal polski, skoro jego wacicielem jest japoski koncern Lotte? Jeszcze innym problemem jest zoono wielu produktw. Samochd, ktrego podzespoy powstaway wrnych krajach, telewizory skadane wPolsce, ale zmateriaw wyprodukowanych wTajlandii jak oceni kraj pochodzenia podobnych produktw imarek je reprezentujcych? Ten midzy innymi kopot powoduje, e konsumenci, ktrzy chc kierowa si PK, czsto ograniczaj si do brany spoywczej, jako tej, wktrej prostota produktu ijego specyfika mog uatwia identyfikacj kraju pochodzenia. Zpewnoci zatem idea PK nie ma sensu, jeeli nie stoi za ni zaufanie iuczciwo. Tak jak wprzypadku konsumpcji Eko iFair producenci uczciwie ujawniaj, jak produkuj, aklienci ufajc tej informacji wybieraj ich produkty.

Hasa nawoujce do PK pojawiaj si dzi wwarunkach rosncej wspzalenoci gospodarczej inarastajcej konkurencji wglobalnym kapitalizmie. Odwoania do tej idei pojawiaj si wszdzie tam, gdzie elity gospodarcze nie maj charakteru kompradorskiego, akraj nie jest obszarem kusowniczym (uywajc metafory Andrzeja Zybertowicza). Awic tam, gdzie waciciele firm iprzedsibiorcy nie dziaaj wmyl zasady hit and run, lecz wi wasny dugotrway sukces ekonomiczny zsukcesem gospodarczym pastwa, i gdzie politycy dostrzegajc ow postaw tworz warunki sprzyjajce funkcjonowaniu takich przedsibiorcw. W zasadzie we wszystkich krajach tzw. starej UE mamy do czynienia zrnymi formami dziaa nawoujcych do PK. WWielkiej Brytanii kraju onajduszych wEuropie tradycjach wiadomej konsumpcji (ju wXIX w. bojkot konsumencki obj tam plantatorw trzciny cukrowej wykorzystujcych prac niewolnikw) obywatel otrzymuje szereg komunikatw informujcych osusznoci kupowania tego, co brytyjskie, czy wrcz np. szkockie. WNiemczech urzdy pastwowe maj obowizek zakupu wpierwszej kolejnoci samochodw marki Volkswagen, awic spki zudziaem skarbu pastwa. WFinlandii rozdaje si wsklepach magnesy na lodwki znapisem Kupuj fiskie. Wtakiej sytuacji naley postawi pytanie czy jestemy jako spoeczestwo gotowi do przyjcia idei PK iwdraania jej wycie? Aby odpowiedzie na m.in. takie pytanie, odwoam si do czci wynikw badania, ktre przeprowadziam wwoj. kujawsko-pomorskim wgrudniu 2010 istyczniu 2011r.3 Zostao ono zrealizowane na prbie kwotowej, uwzgldniajcej parametry demograficzne typowe dla regionu. Wywiady kwestionariuszowe poruszay problem PK, analizujc go wkilku wymiarach. Obok prby rozpoznania, na ile idea isam termin s znane badanym, wywiady sprawdzay take, na wybranych przykadach, wiedz konsumentw okrajach pochodzenia firm/marek iich postaw wzgldem koncepcji odpowiedzialnoci biznesu wobec spoeczestwa. Celem byo zatem okrelenie pewnego wycinkowego zracji ogranicze badania iprby stanu wiedzy, atake postaw wodniesieniu do dziaa izjawisk zwizanych ze wiadom konsumpcj iPK.

Czy jestemy gotowi?

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

bnd j h (withonef), flickr.com/photos/withonef/2419345283/

49
Prawie poowa, bo 43% badanych, stwierdzia, e nie zna pojcia patriotyzmu konsumenckiego. Ci, ktrzy zadeklarowali jego znajomo, wnastpujcy sposb tumaczyli, co wedug nich znaczy: dla 50% PK to kupowanie polskich produktw, dla 17% to popieranie polskich producentw, dla 13% to kupowanie produktw regionalnych/ lokalnych, dla 9% to przywizanie do polskich marek/produktw, dla 8% to kupowanie produktw wyprodukowanych wPolsce, dla 1% to kupowanie polskich marek, 2% miao problem ze sprecyzowaniem tego pojcia. Idea PK rozciga si zatem wpolu skojarze zdecyzjami zakupowymi opartymi opochodzenie produktw/ marek, ztradycyjnym (imoe nawet emocjonalnym) przywizaniem do pewnych produktw oraz zgotowoci do wspierania lokalnych/krajowych firm. Jak wida, wrd osb deklarujcych znajomo pojcia PK ujawnia si pewien wany problem mianowicie rozbienoci pomidzy ide wspierania produktw, awspierania marek. Jeli przyjmiemy, e wwiadomej konsumpcji kluczowa jest wiedza, to wprzypadku PK nie jest ona klarowna. Przykad: Czy kupujc przyprawy starej polskiej marki Winiary, wyprodukowane wfabryce wKaliszu, nadal kieruj si PK? Czy te wiedza okapitale zagranicznym, posiadajcym obecnie firm/mark Winiary, powinna mnie skoni do wycofania si zzakupu? Okazuje si, e gdy zapytalimy badanych, jakie atrybuty s kluczowe dla okrelenia, i marka jest polska, wskazywano przede wszystkim na prowadzenie produkcji w Polsce. Na drugim miejscu jest fakt powstania marki wnaszym kraju. Dopiero trzecim pod wzgldem wanoci atrybutem jest to, e waciciel firmy jest polski. Natomiast reklamowanie si jako produkt polski jest zdecydowanie na samym dole hierarchii konsumentw. Zgodnie zni, na pytanie zakapitu powyej naleaoby zatem udzieli odpowiedzi twierdzcej: Winiary to polska marka, bo firma produkuje unas wkraju. Co ciekawe, wwywiadach pogbionych, przeprowadzonych w ramach wspomnianego badania z kadr zarzdzajc duych irednich polskich przedsibiorstw, uzyskiwaam w wikszoci odpowiedzi, e najwaniejsze jest pochodzenie kapitau, ktry kontroluje firm! Na drugim miejscu wskazywano za fakt prowadzenia produkcji wPolsce, na trzecim histori marki, czyli to, e powstaa ona nad Wis. Dla producentw, jak wida, hierarchia kryteriw polskoci marki jest troch inna. Nie rozwijajc tego wtku, mona powiedzie, e stwierdzony wrd konsumentw rozkad atrybutw polskoci marki jest efektem dwch dekad zmian w krajowej gospodarce. Gdy firmy i marki powstae w PRL lub wczeniej, byy sprzedawane, ich kapita symboliczny (renoma, rozpoznawalno itp.) przechodzi wrce zagranicznych koncernw. Idzi przecitny konsument bdzie mia pewien problem zdiagnoz, ktre marki s lub nie s polskie idlaczego. W tym samym czasie wikszo respondentw wtym badaniu (a 85%) uwaa siebie samych za wiadomych konsumentw jedynie 13% miao wtpliwoci, czy zaklasyfikowa si do tej grupy, a2% powiedziao, e na pewno nie s takimi konsumentami. Wiemy ju, e konsumenci wiadomi musz kierowa si jak wiedz. Jak na razie jednak badani raczej orientuj si na marki, czyli na wiedz pochodzc od firm izich reklam.

Respondenci wskazywali, e posiadaj ulubione marki wzaproponowanych wbadaniu kilku branach. Najczciej mieli ulubione marki kosmetyczne ispoywcze, anajrzadziej potrafili je poda dla brany budowlanej. Takie deklaracje nie musz przekada si na rzeczywiste decyzje. Co prawda 35% deklaruje, e nie lubi kupowa produktw bez wyranej marki, ale pewn przewag (43%) stanowi osoby, ktre twierdz, e gdy dokonuj zakupw, nie nastawiaj si zgry na kupno produktw markowych4. Zobaczmy jednak, jakie s korelacje pomidzy uwaaniem si za wiadomego konsumenta akierowaniem si krajem pochodzenia produktu. Wrd osb, ktre maj ulubione marki spoywcze ijednoczenie uwaaj si za wiadomych konsumentw, 20% wybierao je ze wzgldu na to, e s polskie. Wprzypadku brany kosmetycznej byo to 23%. Wrd osb posiadajcych ulubione marki odzieowe, 18% wybierao je ze wzgldu na polsko firmy/marki, natomiast wprzypadku brany obuwniczej ju tylko 7%. Wniektrych branach waniejsza jest dla konsumentw dostpno lub to, e marka pasuje do ich stylu ycia. Naley jednak podkreli, e w przypadku osb uwaajcych si za wiadomych konsumentw, gdy pytalimy ich omotywy wyboru ulubionej marki wpodziale na brane, dominujca cz nie umiaa wskaza adnego powodu, dla ktrego wybiera wanie j. Azatem mona zakada, e tak naprawd osoby te nie s wiadomymi konsumentami. Najwyraniej wida to wodniesieniu do takich bran, jak finanse, RTV/AGD czy brana budowlana, wprzypadku ktrych rednio ok. 70% respondentw nie potrafio poda powodw, dla ktrych wybrao konkretne marki. Wydawa by si mogo, e co wtym zakresie moe zmieni edukacja poprzez rne kampanie. Znane akcje, takie jak Teraz Polska czy Dobre bo polskie, okazuj si jednak nie mie duego wpywu na konsumentw. A 31% naszych respondentw nie zwraca wogle uwagi na takie znaki na opakowaniach, 38% zna owe znaki i certyfikaty, ale si nimi nie kieruje,

Mocne marki

50

atylko 17% uwaa, e s one dowodem wysokiej jakoci produktu, co moe skania ich do zakupw. Do wyranie wida zatem, e dotychczasowe kampanie straciy moc mobilizacyjn. Wsytuacji, gdy rodzime produkty nie s szczeglnie czsto wybierane, poprosilimy badanych owskazanie, czego ich zdaniem brakuje polskim markom. Najwicej znich stwierdzio, e mogyby mie lepsz reklam by moe wic Polacy odczuwaj niedostatek informacji okrajowych wyrobach oraz zacht ze strony ich producentw. Wedug 20% ankietowanych, polskie produkty mogyby mie lepsz jako iby bardziej solidne. Co ciekawe, maa grupa (3%) wskazaa, e nasze marki potrzebuj wsparcia ze strony pastwa, niewiele osb zwrcio te uwag, e krajowym produktom brakuje lepszego oznakowania, informujcego otym, i s to marki polskie. Podsumowujc, cz badanych wydaje si by gotowa do odgrywania roli wiadomych konsumentw. Wykazuj oni jednak brak praktycznej wiedzy okraju pochodzenia produktw. Na przykad 29% twierdzio, e szwedzki koncern odzieowy H&M to polska firma, a66% uznao pieluszki Happy produkowane przez TZMO wToruniu za produkt zagraniczny. Wida te ubadanych, e czsto kieruj si dawn wiedz omarce ina tej podstawie okrelaj polsko produktw np. 79% myli, e Pekao SA to polski bank. Diagnoza powszechnoci PK nie jest wic optymistyczna, przynajmniej jeli chodzi o wojewdztwo

poddane badaniu. Tym niemniej zracji istnienia pewnego gruntu jak wyrana ch bycia poinformowanym konsumentem czy fakt, e 64% badanych zadeklarowao, i wiedza onieetycznych dziaaniach firmy bd niekorzystnym wpywie na lokalne spoecznoci irodowisko mogaby ich zniechci do zakupu jej produktw naley przyj, e PK ma szanse rozwoju w polskim spoeczestwie. Wyranie trzeba jednak zmieni strategie propagowania tej idei.

Zastanwmy si, dlaczego konsumpcja Eko iFair przyja si w wielu krajach. Na pewno dziki dekadom kampanii spoecznych, reklam oraz istnieniu firm gotowych zaangaowa si wpodobne dziaania. Ale take dlatego, e mimo bazowania na wiedzy, tak wanej dla wiadomej konsumpcji, trendy te opieraj si rwnie na bardzo silnych emocjach gwnie na poczuciu winy oraz na chci podbudowy wasnego ego iwizerunku, wmniejszym stopniu na miych skojarzeniach z przyrod, szczliwymi dziemi, miymi misiami panda itp. Dlaczego zatem mona zapyta Eko iFair nadal nie udao si zosta dominujcymi kierunkami konsumpcji? Przyczyn jest oczywicie wiele. Wrd nich na pewno znajduje si wysza cena, jak czsto trzeba zapaci za takie produkty. Ale rwnie to, e wiadoma konsumpcja to wysiek sprzeczny z naszymi automatyzmami. Jak pokazuj badania psychologiczne, nawyki

Od diagnozy wkierunku recepty

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

b Photography King, flickr.com/photos/philhearing/5445683241/

51
s silniejszym bodcem ni informacja przyjmowana wiadomie. Krtko mwic, gdy od dziecka segregujesz mieci, to wydaje ci si to naturalne rka zplastikow butelk sama wdruje wstron odpowiedniego kosza. Gdy jako 30-latek masz zacz to robi, trudno zwalczy automatyzm wrzucania mieci do jednego worka. Wprzypadku wiadomej konsumpcji wymaga si od konsumentw dodatkowego wysiku maj wyszukiwa informacje, budowa indywidualne bazy wiedzy, apotem jeszcze szuka odpowiednich produktw. Jak zatem nakoni do takiego wysiku? Czynnik wiedzy jest istotny (wkocu zdecydowana wikszo znas chce by wiadomymi konsumentami, anie sterowalnymi marionetkami!), ale trzeba j poczy z odpowiednimi emocjami. By moe pewne niepowodzenia Eko iFair bior si std, e zbyt mocno bazuj na poczuciu winy. Negatywne emocje nie s bowiem dobrym wehikuem sprzeday. Zkolei dotychczasowe kampanie nawizujce do PK miay do wski imoe niezbyt trafnie dobrany wachlarz emocji wspierajcych informacj, ktra na dodatek bywaa mylca (vide przyznanie niemieckiej sieci marketw Lidl znaku Teraz Polska). Wiele mona wtym zakresie poprawi ale o tym bdzie kolejna cz opowieci oPK. Teraz postawmy sobie tylko pytanie: czy spoeczestwo polskie zasuguje na takie samo emocjonalne ikonsumenckie wsparcie, jak kraje Trzeciego wiata imisie panda? Czy jestemy tego warci? Zadbajmy osiebie.

dr Joanna Szalacha
Przypisy: 1. Przypomina mi si odcinek serialu South Park, gdzie przesadne samozadowolenie (ang. smug) ludzi jedcych ekologicznymi Lexusami zaczo generowa zanieczyszczenie rodowiska, takie jak rzeczywisty smog ze spalin. 2. To by moe skrajna postawa, ale akurat wFinlandii nierzadko spotykana, bazujc na osobistej obserwacji yjcego tam znajomego. 3. Badanie zostao sfinansowane wramach grantw badawczych Wyszej Szkoy Bankowej wToruniu (zdofinansowaniem zUE projekt nr POKL.04.01.01-00-126/09). 4. Tu pewne wyjanienie respondenci we wczeniejszym, otwartym pytaniu poruszajcym kwesti ulubionych marek wdanej brany, wyranie uwaali za markowe te produkty, ktre s powszechnie reklamowane. Oto kilka przykadw: dla brany spoywczej ulubione marki to m.in. Amino, Bakoma, Coca-Cola, Danone, Delecta, dla kosmetykw Rexona, Soraya, Chanel, dla odziey Solar, Wrangler, Puma.

reklama

52

Dokd zmierzasz, biblioteko?

Anna Sobtka Krzysztof Woodko

Wedug danych Biblioteki Narodowej, jedynie 44% Polakw wcigu ostatniego roku (2010) miao jakikolwiek kontakt zdowoln ksik. Wpodobnych badaniach wCzechach iFrancji wskanik ten wynis odpowiednio 83i69%. Jednym zpodmiotw, ktre mog pomc zmieni niepokojc tendencj, s przyzwoicie finansowane inowoczenie zorganizowane biblioteki publiczne.
W2009r. istniao wPolsce 8392 bibliotek publicznych oraz ich filii 2888 wmiastach oraz 5504 na wsiach. Od 1989 r. ubyo ich 1921, z czego a 1467 na terenach wiejskich. Tymczasem, jak podkrela Bronisawa Woniczka-Paruzel, profesor bibliotekoznawstwa UMK wToruniu, biblioteki odgrywaj bardzo wan rol wrodowiskach lokalnych, zwaszcza na terenach wiejskich imaomiasteczkowych. Nierzadko s tam jedynymi instytucjami kultury, ktre nie tylko wsptworz ycie miejscowych spoecznoci, ale rwnie ksztatuj spoeczestwo wiedzy iinformacji. Te, ktre przetrway, zazwyczaj gnbi powane niedobory finansowe. Wynika to m.in. ze stereotypowego podejcia decydentw rnego szczebla. Maj oni niewielkie pojcie, jakie zadania stawia si dzi przed ksinicami. Wjt, sotys czy prezydent miasta, ktrzy

Na pomoc (finansow)

zreszt zwykle czytaj mao lub niechtnie, maj wgowie obraz sierminej biblioteki szkolnej zczasw wasnej modoci. Dlatego np. automatyzacj bibliotek uwaaj za fanaberi podkrela pani profesor. Rozbudowa drg szybko przynosi widoczne skutki, natomiast inwestycja w instytucje czytelnicze daje efekty po latach inie kady uwaa, e jest konieczna. Bardzo ciekawe byo, kiedy przeanalizowalimy 16regionalnych programw rozwoju, tworzonych przez wojewdztwa wcelu wykorzystania rodkw unijnych. Tylko wdwch pado sowo biblioteka zauway na amach prasy Grzegorz Gauden, dyrektor Instytutu Ksiki, powoanego przez resort kultury m.in. do popularyzacji czytelnictwa. Jak wynika m.in. z oceny dokonanej na potrzeby Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 20042013, wydatki na t dziedzin ycia spoecznego

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

53
wprzeliczeniu na mieszkaca s unas wyjtkowo niskie. Podczas gdy za midzynarodow norm zakupw nowoci ksikowych do bibliotek uznaje si 30 woluminw na 100 mieszkacw rocznie, w Polsce do 2004 r. wspczynnik ten wynosi nieco ponad 5woluminw. Po okresie wzrostu nakadw budetowych na ten cel, w2009r. Polska ponownie znalaza si wogonie Europy (7,5 woluminw/100 mieszkacw/ rok). Wobliczu ogromnych rokrocznych ubytkw (zagubienia, zniszczenia) wlatach 2008 i2009 ksigozbir nie tylko nie powikszy si, ale zmala oponad 300 tys. woluminw. Wtej sytuacji niebagatelnym wsparciem dla bibliotek, zwaszcza wmaych gminach, staj si due projekty pomocowe, jak Biblioteka+. Ten program Ministra Kultury iDziedzictwa Narodowego, realizowany pod auspicjami Instytutu Ksiki, ma na celu przeksztacenie bibliotek gminnych wnowoczesne centra dostpu do wiedzy, kultury oraz orodki ycia spoecznego. Biblioteki mog ubiega si m.in. o rodki na internetyzacj. To przeamanie bariery cywilizacyjnej podkrela Gauden. Wsparcie dla czytelnictwa przychodzi take czasem ze strony prywatnych darczycw. Fundacja Billa iMelindy Gatesw we wsppracy zPolsko-Amerykask Fundacj Wolnoci powoaa Program Rozwoju Bibliotek. Dziki niemu ponad 3300 prowincjonalnych przybytkw ksiki ma szanse m.in. wzbogaci si osprzt informatyczny imultimedialny. Wdraaniem picioletniego programu (20092013), ocznym budecie 28 mln dolarw, zajmuje si Fundacja Rozwoju Spoeczestwa Informacyjnego (FRSI). Oprcz wyposaania instytucji wsprzt, organizuje praktyczne szkolenia, dotyczce np. planowania rozwoju biblioteki, organizacji klubw filmowych, dokumentacji historii regionu, motywowania modziey do wsppracy. Dodatkowo, placwkom ktre nie korzystay dotd zoferty Biblioteki zInternetem TP (Grupa TPSA), zaoferowano darmowe podczenie do Sieci. Program uwzgldnia element bardzo istotny zpunktu widzenia budowy aktywnej sieci spoecznej: integracj bardzo rnych podmiotw wok podobnych celw. Przykadowo, wjego ramach Polskie Towarzystwo Bibliologiczne rozpoczo wspprac zdziewicioma uniwersytetami nad nowymi programami ksztacenia bibliotekarzy, przygotowujcymi do prowadzenia maej lokalnej biblioteki. We wszystkich wojewdztwach powstay Regionalne Partnerstwa na rzecz Rozwoju Bibliotek.

Wsplnota wok ksiek

Zdaniem Magorzaty Dbrowskiej zFRSI, idealna instytucja czytelnicza czy dotychczasowe funkcje zzupenie nowymi. Powinna by pomostem midzy wiatem sowa drukowanego awiatem multimediw, zktrych wcoraz wikszym stopniu czerpiemy wiedz orzeczywistoci przekonuje.

Jednak wykraczanie poza standardowe udostpnianie ksiek nie musi si opiera na nowych technologiach bardzo wartociowe bywaj take inicjatywy starowieckie. Dobry przykad stanowi Dyskusyjne Kluby Ksiki (DKK), zainspirowane dziaalnoci British Council. Mona je okreli jako inicjatyw oddoln, ktrej form nadaje jednak Instytut Ksiki. Zwysokoci szczebla centralnego obserwuje on iwspiera kluby, m.in. przekazujc specjalne pozycje ksikowe. Jednak ycie wramy stworzone przez instytucj wla musz sami wielbiciele literatury, ktrzy spotykaj si, eby wymieni wraenia po lekturze. Od 2007r. na terenie caej Polski wyroso ok. 700 takich klubw. czy je idea delektowania si literatur wwikszym gronie, ale sposoby przyrzdzania gwnego dania bywaj rozmaite. Wiele zaley od osobowoci moderatora, penicego funkcj swoistego mistrza ceremonii. Elbieta Kalinowska, koordynujca program zramienia Instytutu, wyjania, e za jego spraw spotkanie moe przybra form tradycyjnej rozmowy, ale take sta si zacztkiem bogatego ycia kulturalnego bywania na koncertach, wkinie itp. Jak zaznacza, okazao si, e dla wielu osb, zwaszcza wmaych miejscowociach, spotkanie wDKK to bardzo czsto jedyna okazja, eby wyj zdomu winnym celu ni zakupy. Idodaje nie bez satysfakcji: Myl, e to powoli przeradza si wjaki ruch spoeczny.

54
Rozwj bibliotek tworzy wdanym miejscu pewnego rodzaju wsplnot kultury. Dlatego pomys na wityni ksiki powinien uwzgldnia potrzeby i ambicje danej spoecznoci. Przykadem orodka, ktry chce i potrafi przycign odbiorcw w swoje mury, jest Miejska Biblioteka Publiczna wOpolu. Dziaa od 1947r., w2008r. rozpoczto budow gmachu przy ul. Minorytw4, wktrym dzi znajduje si gwna siedziba, gromadzc oprcz ksiek m.in. filmy, muzyk oraz tzw. audiobooki. Oatrakcyjnoci dla rnych grup odbiorcw przesdza nie tylko nowoczesno placwki, ale take jej oferta. Wramach biblioteki dziaa DKK, od 2004r. organizowany jest Oglnopolski Konkurs na Esej, pocztkowo skierowany tylko do uczniw szk oglnoksztaccych izawodowych, aobecnie take do studentw. Odbywa si tu take konkurs dla opolan Miasto Poetw czyta wiersze. W grudniu 2010 r. ruszy cykl spotka wiat wok nas, adresowany do uczniw Zespou Szk Specjalnych. Orodek wsptworzy rwnie cykliczn Opolsk Jesie Literack wydarzenie gromadzi zarwno lokalnych twrcw, jak iartystw zcaej Polski iwiata. Uczestniczy te jako partner Instytutu Ksiki wFestiwalu 4 Pory Ksiki, awramach warsztatw SPOKOjnie to MATURA pomaga uczniom przygotowa si do egzaminu dojrzaoci. Opolska biblioteka to take miejsce przyjazne rodzinom. Dziaa tu Klub Mam, wramach ktrego co czwartek matki zdziemi mog poznawa si, rozmawia ze sob ispecjalistami zrnych dziedzin, wreszcie zapewni swoim pociechom kontakt zksik jako czym naturalnym. Modym odbiorcom ksinica powica szczegln uwag. Jest Sobota zmam itat wbibliotece zabawy plastyczne iliterackie wspecjalnym Pokoju Bajek. Co tydzie odbywaj si Sucham, czytam, tworz spotkania zksik dla przedszkolakw. Ciut rzadziej: Zksik na walizkach. Opolskie spotkania pisarzy zmodymi czytelnikami impreza organizowana zdzkim wydawnictwem Literatura, czca spotkania autorskie zwarsztatami literackimi, plastycznymi). Do tego Rozczytane soboty cykl wramach oglnopolskiej akcji Caa Polska czyta dzieciom. Biblioteka organizuje rwnie konkurs literacki Legenda oOpolu oraz Dni Literatury Dziecicej. To zwykli odbiorcy mog najpeniej oceni ofert danego orodka. Arkadiusz Pieniek zOpola, ojciec czteroletniej Alicji, mwi: Od otwarcia nowej biblioteki do regularnie wstpuj tam podczas spacerw zcrk, zwykle by moga wybra sobie now pyt zbajkami. Wzbiorach filmowych przewaa kino ambitne, lubi sign po moje ulubione animowane historie ze studia Ghibli albo nadrobi zalegoci we wspczesnej polskiej kinematografii, ktre powstay, gdy mieszkaem zagranic. Poniej mediateki znajduje si sala, gdzie dzieci mog si bawi, gra wgry planszowe, korzysta zkomputerw. Atamtejsza czytelnia oferuje spory wybr tytuw,

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

bna Marta Skutnik, flickr.com/photos/pulowerek/5487840861/

55
wtym take prasy zagranicznej, ktre s zwykle trudno dostpne, przynajmniej wwersji papierowej. Otym, e rwnie na prowincji biblioteka nie musi by miejscem nudnym czy schematycznym wiadczy te inicjatywa zWisznic k. Lublina. Alina Maniowiec, dyrektor tamtejszej Gminnej Biblioteki Publicznej, jest pomysodawc akcji Odkurzy zapomniane modzi reporterzy odkrywaj histori maej ojczyzny. Dziki zbiorowemu wysikowi, zebranie materiaw zdjciowych, wywiadw ipamitek zaowocowao Sowniczkiem nazw fizjograficznych gminy Wisznice. Nosz wsobie poczucie misji, e powinnam zbiera te wszystkie materiay, ktre gdzie tam nam umykaj, igromadzi je wbibliotece, bo to miejsce midzy innymi do tego suy, eby kiedy, wprzyszoci, kady mg do nich zajrze. Wten sposb rozwijamy regionalia tumaczy p.Maniowiec. Pitnacioro uczniw gimnazjum podjo si wdrwki po miejscowociach gminy ladem przeszoci. Przede wszystkim tej niezapisanej, nikncej wraz zodchodzeniem starszego pokolenia. Wolontariusze nagrali wiele rozmw zmieszkacami, stwo rzyli zasb przekazw ustnych, dotyczcych zwaszcza pochodzenia nazw wasnych miejsc lasw, k, pl. Udokumentowali zabytki dawnego jzyka, dziki czemu mogli potem odczuwa dum jako wspautorzy sowniczka. Od tego czasu mino par lat ibiblioteka wWisznicach zorganizowaa jeszcze kilka podobnych akcji, np.gromadzenie tekstw piosenek ludowych zokolicznych miejscowoci, rwnie uwieczone wydaniem publikacji. Przykady te pokazuj, jak rnym celom kulturalnym ispoecznym moe suy starowiecka instytucja biblioteki. Gdy dziaa dobrze, moe bez uszczerbku dla tradycyjnych celw pobudza wyobrani kulturow, nastawion na wspuczestnictwo, oraz oywia dziaalno publiczn.

Wbiuletynie Instytutu Spraw Publicznych, pt. Analizy iOpinie (nr 116, stycze 2011) opublikowano tekst Grzegorza Makowskiego iFilipa Pazderskiego Biblioteki publiczne jako przestrze nieformalnej edukacji obywatelskiej. Edukacja taka jest intencjonalna, ale nie musi by czci jakiego systemu, ani by prowadzona wramach statutowej dziaalnoci konkretnych podmiotw. Zdaniem autorw, wobec niedostatkw edukacji systemowej daje ona czsto pogbion moliwo zdobywania wiedzy ikompetencji pozwalajcych na utrzymanie wizi zpastwem iinnymi czonkami spoeczestwa. Wedle Makowskiego i Pazderskiego, biblioteki s potencjalnymi miejscami oddziaywania tego rodzaju edukacji. Biblioteka jest wci wwikszoci przypadkw instytucj publiczn, dostpn dla kadego, ponadto przez swj instytucjonalny charakter reprezentuje pastwo. Autorzy postuluj przede wszystkim

Biblioteka obywatelska

bna Natalia Wysmyk, flickr.com/photos/pulowerek/4443313278/

bna Marta Skutnik, flickr.com/photos/pulowerek/5488443928/

56
stosowne programy iregulacje prawne, szkolenia zapewniajce umocnienie lub nabycie niezbdnych kompetencji, gwnie z zakresu animowania lokalnych spoecznoci, zapewnienie wymaganej infrastruktury w ramach przestrzeni bibliotecznej, a take odpowiednie wynagradzanie pracownikw. Za bardzo wan uznana zostaa kwestia skonsolidowania rodowiska bibliotekarzy ibudowy platformy ich wsppracy take zprzedstawicielami innych podmiotw dziaajcych na poziomie lokalnym. Brakuje szerokiego, przekrojowego, poziomego kontaktu midzy rnymi aktorami lokalnego ycia spoecznego organizacjami pozarzdowymi, szkoami iinnymi instytucjami publicznymi wiadczcymi usugi publiczne. Tymczasem obywatelski potencja bibliotek wydaje si znaczny. Makowski iPazderski wskazuj na moliwe formy skutecznej dziaalnoci tych placwek we wspomnianym zakresie, jak przekazywanie czonkom lokalnych wsplnot wiedzy oich prawach iobowizkach czy tworzenie neutralnej przestrzeni dla debat isporw, np. ocharakterze samorzdowym. specjalistycznych studiw podczas pracy wbibliotece ograniczaj si do wypoyczania ksiek. Nie aktywizuj lokalnych spoecznoci, nie wczaj dzieci idorosych do adnych dziaa kulturalnych. Aby bibliotekarze nie zapomnieli, e obcowanie zksik moe by ywym iciekawym dowiadczeniem, organizowane s specjalne programy doszkalajce imotywujce do aktywnoci. Centrum Edukacji Obywatelskiej stworzyo wramach Programu Rozwoju Bibliotek wanie taki projekt. Bibliotekarze pod opiek mentorw zawodowych szkoleniowcw wpierajcych ich dziaania, otrzymaj moliwo realizacji wybranego pomysu zudziaem modziey. W programie chodzi o dwustopniow edukacj. Zjednej strony rozwj intelektualny iinterpersonalny modziey poszukujcej literackich czy historycznych ladw wrodzinnych stronach, zakadajcej kluby filmowe itp.; zdrugiej ksztatowanie rnorakich kompetencji bibliotekarzy. Zuzanna Michalska, koordynatorka programu zramienia CEO, ma rwnie nadziej, e dziki niemu pracownicy bibliotek bardziej uwierz wsiebie, wprzydatno swego zawodu iwyksztacenia. Praca zmodzie przy projektach tego rodzaju wymaga przede wszystkim wiedzy, gdzie szuka rnych informacji, at posiada kady bibliotekarz stwierdza. Program ma rwnie wspomaga powstawanie sieci relacji midzy instytucjami edukacyjnymi i wychowawczymi w obrbie spoecznoci lokalnej.

Wszystkie te zadania mog by realizowane jedynie przez dobrze przygotowane kadry. W 2008 r. wrd pracownikw bibliotek kwalifikacje bibliotekarskie posiadao 68,9%, w tym 34,4% wysze wyksztacenie kierunkowe. Jednak czsto nawet absolwenci

Zarzucanie sieci

Poda pomocn ksik

Nie samym chlebem yje czowiek. Gdybym by godny ichory, nie ebrabym na ulicy ochleb, lecz op chleba iksik powiedzia hiszpaski poeta Federico Garca Lorca, przemawiajc podczas otwarcia biblioteki wswoim rodzinnym miecie w1931r. Wrd pomysw na twrcze wykorzystanie mocy oddziaywania literatury znalaza si koncepcja wspomagania dzieci imodziey borykajcych si zrnego rodzaju problemami. Odpowiednio skomponowane zajcia terapeutyczne, ktrych sedno stanowi opowie, pozwalaj zmierzy si ztrudnociami wkontaktach midzyludzkich, przepracowa rozmaite traumy. Jednak spotkanie ze sowem drukowanym uzdrawia take wsensie spoecznym: wcza do wsplnoty, zaprasza do refleksji idyskusji, awic przeamuje wykluczenie. Taka biblioterapia spoeczna uaktywnia si dziki ludziom gotowym podj niecodzienn inicjatyw ipoda pomocn ksik. Idea bibliotek podwrkowych narodzia si wkocu lat 60. we Francji. Ksika opucia wtedy hermetyczne czytelnie oraz pachnce nowoci ksigarnie i z pomoc wolontariuszy zesza na ziemi do slumsw, blokowisk, zaniedbanych dzielnic caego globu aby da zamieszkujcym je dzieciom szans na odkrycie dla siebie wiata literatury, wiedzy, nauki. Ruch ATD Czwarty wiat, ktry prowadzi taki projekt, od ponad trzech lat rwnie wPolsce otwiera uliczne biblioteki. Obecnie dziaaj one wWarszawie, Kielcach, Lidzbarku, w2010r. powstay take wMicierzynie (woj. kujawsko-pomorskie) i Strzelcach Opolskich. Wolontariusze, najczciej modzi ludzie, przeprowadzaj rozpoznanie terenu, szukaj odpowiedniej lokalizacji, by zaoy bibliotek. Wybieramy miejsca, gdzie mieszkaj rodziny zdziemi, zktrymi chcielibymy si pozna iktrym chcielibymy pomc zaprzyjani si zksikami mwi Agnieszka Kaszkur zRuchu. Miejsce zaj przygotowuje si prosto iszybko. Rozkadamy kocyki, stawiamy stoeczki, otwieramy walizk zksikami iju. Nastpuje czas na gone czytanie, ale rwnie zabaw, rne zajcia plastyczne, sportowe, muzyczne, zalenie od upodoba podopiecznych iopiekunw, oraz rozmowy take owanych itrudnych sprawach. Niezwykle istotne jest wprowadzanie wycie pomysw modych czytelnikw, ale wpierwszej kolejnoci docenianie wszystkich ich osigni. Dla wielu

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

57
Bibliotekarz nawizaby wspprac zosobami zajmujcymi si modzie, ata zwizaaby si silniej zprzybytkiem ksiki, bo kontakt znim wykroczyby poza prost wymian kolejnych tytuw. Chcemy, eby bibliotekarz pozna nauczyciela, harcmistrza; pozna te lepiej dzieci, gdy bdzie znimi co robi. Celem jest wywoywanie fermentu wokolicy: szumu iaktywizacji obywatelskiej podkrela Michalska. iprzestrzennego zagospodarowania lokali bibliotecznych, ktre wynikaj zprzeobrae zachodzcych wsamych bibliotekach (zmiany realizowanych przez nie funkcji, poszerzajcy si zakres usug, wdraanie nowych technologii komputerowych). Dotychczas prowadzone badania pokazay, e budownictwo biblioteczne jest dziedzin niedoinwestowan. Sytuacja lokalowa wposzczeglnych wojewdztwach jest bardzo zrnicowana, przy czym rnice te nie wynikaj zadnych uchwytnych uwarunkowa spoeczno-demograficznych czy struktury potrzeb czytamy wopracowaniu. Jeli biblioteka ma dobrze funkcjonowa, zwaszcza na wsiach iwmaych miasteczkach, jeli ma odpowiada na nowe potrzeby spoecznoci jej potrzeby nie mog by marginalizowane. Kluczowa jest tutaj zmiana mylenia: uznanie bibliotek za wane instytucje, wktrych toczy si ycie obywatelskie iwsplnotowe. Tak jak wmodelu skandynawskim, ktry przywoa Grzegorz Gauden: WSzwecji wjednej zmiejscowoci biblioteka bya gwnym budynkiem, dum wadz. Dla mieszkacw powodem, by uzna, e wadze dobrze pracuj, byo to, e biblioteka dobrze dziaa. Stojca wcentrum nowoczesna biblioteka, suca ludziom przez 810godzin dziennie, otwarta dla nich to jest najlepsza rzecz, ktr oni, pochodzcy zwyboru spoecznego, mog da gosujcej na nich spoecznoci.

Naley jeszcze wiele zrobi, eby dziaalno bibliotek przynosia spoecznociom lokalnym wszystkie wspomniane korzyci. Niezbdne bdzie realne wsparcie wadz samorzdowych icentralnych, ito wpostaci dugoletnich planw, anie jednorazowych akcji. Bez tego niemoliwe bdzie choby zmniejszenie dysproporcji midzy miastem iwsi oraz midzy poszczeglnymi wojewdztwami jeli chodzi ozakup nowych ksiek czy wyposaenia. Przykadowo, wroku 2008 biblioteki wwoj. mazowieckim na kadych 100 mieszkacw kupiy 10,4 woluminu, natomiast wwoj. pomorskim jedynie 5,4. Wedug raportu o stanie ksiki, opublikowanego na potrzeby Kongresu Kultury Polskiej w2009r., szczegln bolczk jest problem lokalowy. Jednym zistotniejszych problemw, zjakimi boryka si wikszo bibliotek publicznych, jest zy stan pomieszcze ibudynkw [] Wielu bibliotekom publicznym trudno nady za zmianami wzakresie organizacji

Marzenia do spenienia

Anna Sobtka Krzysztof Woodko

znich chlebem powszednim s niepowodzenia, fundowane przede wszystkim przez szko. Sukcesem biblio teki jest kady sukces, ktry odnosi dziecko uczestniczce wzajciach podkrela Kaszkur. Spotkania odbywaj si regularnie, wtych samych miejscach to wane, bo pozwala budowa zaufanie itworzy wizi. Biblioteki podwrkowe nie s zwyk akcj dobroczynn. To dziaanie wpisane wwalk Ruchu ATD orespektowanie praw czowieka, maego iduego, niezalenie od jego sytuacji yciowej. Jednym znich jest przywilej korzystania zdbr kultury. Biblioterapia spoeczna jest take pewn szans dla osadzonych, ktrych tysice odsiaduj wyroki wpolskich wizieniach. S zamknici nie tylko wstrzeonym budynku, ale czsto iwsposobie odbioru rzeczywistoci. Znalaz si jednak kto, kto zechcia przerzuci za mury dynamit bya to dziennikarka, krytyk sztuki iperformerka, Agnieszka Kos. Zbierajc wzakadzie penitencjarnym wrodzinnym Rawiczu materiay do tekstu osztuce winiw, odnalaza zaniedban bibliotek, zaopatrzon gwnie wstare podrczniki do chemii ifizyki. Zbliao si Boe Narodzenie (bya zima 2006r.) iAgnieszka Kos postanowia da wiziennej bibliotece szans na zmian oblicza. Dokonaa przegldu swoich zbiorw iprzygotowaa paczk, mona by powiedzie, zinnego wiata:

ksiki poszerzajce horyzonty bardziej ni 50-letnie podrczniki nauk cisych. Co wicej, jako osoba posiadajca, jak sama to okrela, talent do wynajdywania nisz ibrakw spoecznych, postanowia nie poprzesta na jednostkowym wsparciu, lecz zaapelowaa opomoc do szerszego grona. Napisaam tekst, wktrym wyjaniam, czemu naley zebra ksiki, wysaam go do portali ksigarskich, redakcji literackich ikomercyjnych, ludzi sztuki, recenzentw, nauczycieli akademickich iintelektualistw. Ludzie ruszyli jak lawina mwi p. Agnieszka. Wramach akcji Ksika za kraty biblioteka wizienia wRawiczu otrzymaa ksikowe wsparcie ze strony muzew, redakcji pism (wtym Obywatela), osb publicznych, atake rodzin czy studentw. Jak zaznacza Adam Pirkowski, specjalista Biura Penitencjarnego Centralnego Zarzdu Suby Wiziennej, popularyzacja czytelnictwa wrd osb pozbawionych wolnoci daje szans na eliminowanie negatywnych skutkw wynikajcych z faktu dugotrwaego przebywania wwarunkach izolacji. Jednoczenie, jest jednym zwaniejszych czynnikw ksztatujcych postawy prospoeczne, przez co przyczynia si bezporednio do skuteczniejszej realizacji procesu wtrnej socjalizacji osoby uwizionej.

58

Udzia na niby

Krzysztof Okrasiski Agnieszka Wasilewska

Prawo gwarantuje spoeczestwu udzia wdecyzjach dotyczcych rodowiska naturalnego. Niestety, gwnie wteorii.

adaniem oceny oddziaywania na rodowisko (OO) jest analiza wpywu planowanego przedsiwzicia na ludzi, zabytki iprzyrod. Przygotowywana na jej potrzeby dokumentacja zawiera m.in. szczegy techniczne inwestycji oraz inwentaryzacj warunkw rodowiskowych wjej otoczeniu. Po zapoznaniu si zocen, odpowiedni organ wydaje (lub nie) zgod na realizacj, czsto obwarowan obowizkiem podjcia dziaa minimalizujcych stwierdzone zagroenia. Przepisy wymagaj przeprowadzania OO dla kadej wikszej inwestycji, np. przed wydaniem pozwolenia na budow drogi, zapory czy spalarni odpadw. Integraln czci OO s konsultacje spoeczne. Poprzedzone maj zosta publicznym powiadomieniem oplanowanej inwestycji lub projekcie dokumentu. Stosowna informacja powinna zosta zamieszczona winternetowym Biuletynie Informacji Publicznej urzdu prowadzcego spraw, wywieszona w pobliu miejsca przygotowywanej inwestycji (przy siedzibach ludzkich) oraz nagoniona wsposb zwyczajowo przyjty na danym terenie. Jednym zzaoe konsultacji spoecznych jest zasada czynnego udziau spoeczestwa, awic m.in. zapewnienie moliwoci wyraenia krytyki danego projektu.

Pod koniec lipca 2010 r. ogoszono wyniki kontroli wykonywania wPolsce postanowie Konwencji zAarhus odostpie do informacji, udziale spoeczestwa wpodejmowaniu decyzji oraz odostpie do wymiaru sprawiedliwoci wsprawach dotyczcych rodowiska. Najwysza Izba Kontroli wzia pod lup 51 instytucji:

Nikt nic nie wie

Ministerstwo rodowiska, 7 urzdw marszakowskich, 5 regionalnych dyrekcji ochrony rodowiska, 12 starostw powiatowych, 9 urzdw miast na prawach powiatu oraz 17 gmin. Wedug Izby, zdecydowana wikszo skontrolowanych urzdw (42) bezprawnie ograniczya zakres informowania spoeczestwa opostpowaniach wsprawach dotyczcych rodowiska. NIK nie oszczdza nawet resortu rodowiska, ktremu zarzuca brak odpowiedniego powiadamiania obywateli przy wydawaniu zezwole na uycie organizmw genetycznie zmodyfikowanych. Publiczny wykaz dokumentw zawierajcych informacje orodowisku, ktry urzdy powinny prowadzi na stronach internetowych, funkcjonowa wadliwie wniemal 60% przypadkw. Organ administracji powinien zamieszcza wnim np. powiadomienia otrwajcych OO. Wwikszoci miejsc cigle funkcjonuje jedynie tablica ogosze. eby zniej si czego dowiedzie, trzeba si do urzdu wybra osobicie ijeszcze trafi na taki moment, aby mie czas na zoenie uwag komentuje dr Marta Winiewska zorganizacji ekologicznej WWF, redaktorka raportu Jako konsultacji spoecznych wPolsce. Nieprawidowoci stwierdzone przez NIK polegay m.in. na cakowitym braku publicznie dostpnego wykazu, prowadzeniu go wsposb niepeny lub nierzetelny oraz wprowadzaniu danych zwielomiesicznym opnieniem. Na skontrolowanych stronach internetowych zabrako powiadomie a o29% ekologicznych postpowa administracyjnych. Pierwsz instytucj, ktra nie przestrzega obowizkw wtym zakresie, jest

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

59
Generalna Dyrekcja Ochrony rodowiska, na kocu s gminy. Zalet samorzdw jest szybka edukacja, gdy przytaczamy paragraf wskazujcy, e brak informowania spoeczestwa grozi wizieniem mwi dr Pawe Pawlaczyk zKlubu Przyrodnikw. Czsto informacje publikowane s wsposb sprawiajcy wraenie, e urzdnikom zaleao, aby nikt do nich nie dotar. Gmina Wierzchosawice kamuflowaa je wBIP, np. umieszczaa obwieszczenie orozpoczciu procesu inwestycyjnego, po czym po kilku miesicach jedynie doklejaa do niego link onazwie zawiadomienie.pdf, prowadzcy do pliku znowym zawiadomieniem, omoliwoci skadania uwag podaje przykad takiego procederu Robert Wawrty, prezes Towarzystwa na rzecz Ziemi (TnZ). NIK stwierdzia take, i wprzypadku 16,4% postpowa wsprawie wydania decyzji nie przestrzegano wymaganych terminw skadania uwag iwnioskw. Prawo amano rwnie przy konsultacji dokumentw. Na przykad okrelony ustaw co najmniej 21-dniowy termin na skadanie do resortu rodowiska uwag do Polityki ekologicznej pastwa w latach 20092012 skrcono do 14 dni. Kontrolerzy zarzucili ponadto urzdom uchybienia w zakresie braku zapewnienia obywatelom czasu na zapoznanie si zdokumentacj. Uwagi skierowane przez spoeczestwo do zbadanych przez Izb urzdw miay wpyw na tre 73,5% dokumentw, do ktrych zostay wniesione, atake na tok 53,4% zakwestionowanych postpowa. Liczby mog si wyda imponujce, ale cie na nie rzuca m.in. fakt, e w81% przypadkw nie dokonano waciwego powiadomienia otoczcych si postpowaniach. Co wicej, wikszo organw administracji utajnia procedury.

Wspautorka tego tekstu przesza szkolenie zdostpu do informacji orodowisku; reszt uczestnikw stanowili urzdnicy. Jeden znich, przy aprobacie pozostaych, spyta, jak udzieli informacji, by nie odpowiedzie na pytanie, nie naraajc si przy tym na zarzut niedopenienia obowizku. TnZ wkilku naddunajeckich gminach nie uzyskao danych, oktre prosio, gdy zdaniem wjtw nie mieciy si one wkategorii objtych ustaw oudostpnianiu informacji orodowisku. Wszystkie sprawy trafiy do Samorzdowych Kolegiw Odwoawczych, ktre uchyliy decyzje samorzdowcw. Wwikszoci przypadkw wjtowie nadal nie wydawali stosownych dokumentw, tym razem wogle tego nie uzasadniajc. Zkolei dr Przemysaw Chylarecki zOglnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptakw (OTOP) wspomina, e zdarzay mu si odmowy udostpnienia dokumentacji motywowane ochron praw autorskich. To do powszechny trik przekonuje. Chylarecki zauwaa, e ide BIP byo zamieszczanie wSieci m.in. konsultowanych dokumentw. Niestety najczciej sprowadza si on do tablicy ogosze. To

Prawo? Dobre sobie

nie ma sensu, zwaszcza gdy trzeba jecha 300 km, by mc zapozna si zdokumentami bezporednio wpokoju pa, wgodzinach 1015. Za Winiewska uzupenia: Owe panie czsto nie chc ich kopiowa, aowydobyciu od nich wersji elektronicznej nawet nie ma mowy. Oczywicie jest to amaniem prawa, nakazujcego udostpnianie zainteresowanym kopii wszystkich jawnych dokumentw. Co wicej, polscy obywatele maj ograniczone moliwoci interwencji wprzypadku potencjalnie szkodliwych przedsiwzi. Prawo do zaskarania decyzji administracyjnych przysuguje unas tylko stronom postpowania (najczciej ssiadom inwestycji), atake organizacjom ekologicznym. Jeli lokalna spoeczno chce wyrazi sprzeciw wobec planowanej inwestycji, musi zaoy stowarzyszenie izarejestrowa je wsdzie, co bywa dug procedur. Tymczasem unijna dyrektywa oOO mwi nie oorganizacjach ekologicznych, lecz ozainteresowanej spoecznoci, co jest pojciem do szerokim. Prof. Marek Grski zZakadu Prawa Ochrony rodowiska Uniwersytetu dzkiego zastrzega jednak: Wdyrektywie jest mowa odziaaniu winteresie publicznym. Osoby, ktrych prywatny interes jest zagroony, nie mieszcz si wtej definicji. Warto ledzi strony internetowe urzdw, tablice ogosze iobwieszczenia wprasie, aby zdy zaoy stowarzyszenie lub zainteresowa ju istniejce organizacje. Odziaaniach drogowcw ilokalnych urzdnikw wiedzielimy zmonitorowanych stron WWW wyjania

Piotr widerek, bardzofajny.net

60
Magorzata Grska z OTOP, zaangaowana w walk wobronie Doliny Rospudy, wyrniona Nagrod Goldmanw, ekologicznym Noblem. Osprawach trudnych czsto informuj nas mieszkacy mwi dr Andrzej Kepel, prezes Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody Salamandra. Jednak ten system ma wady. Wielokrotnie prbowano nas wpuci wprywatne interesy, tote zanim podejmiemy si pomocy, najpierw sprawdzamy, kto oni prosi wyjania Jakub Szumin, prezes Federacji Zielonych GAJA. eby wszystkie warianty inwestycji byy moliwe do realizacji. Unijne wymogi nie wskazuj terminu 21dni na konsultacje spoeczne (minimalny wymg polskich przepisw), podkrelajc, e naley przewidzie rozsdne ramy czasowe dla rnych faz. Nigdy si nie spotkaam, by ktokolwiek zastosowa termin duszy ni 3 tygodnie zauwaa Winiewska. Absurd tej sytuacji najlepiej ukazuj due dokumenty, np. Krajowy Program Budowy Drg, liczcy 10 tys. stron. Udzia spoeczny jest wich przypadku waciwie niemoliwy czowiek pracujcy, posiadajcy rodzin, nie znajdzie przecie czasu na byskawiczn analiz tak obszernej dokumentacji. Zwaszcza jeli koniec terminu przypada w okresie wit Boego Narodzenia podsumowuje Winiewska. Podobnie byo zpolityk atomow pastwa, majc na kilka pokole okreli model energetyki ibezpieczestwa ekologicznego. Pocztek konsultacji przypad na wita boonarodzeniowe, akoniec pierwotnie podczas ferii zimowych ostatecznie wtym przypadku, pod wpywem protestw, rzd nieco wyduy czas na skadanie uwag. W Polsce prowadzenie konsultacji zazwyczaj nie wynika zrzeczywistego zainteresowania gosem spoecznym, lecz z dotacji unijnych. Kada wiksza inwestycja dofinansowana zfunduszy wsplnotowych musi by poprzedzona OO ikonsultacjami spoecznymi. Niestety, wpraktyce to tylko odhaczanie kolejnej uciliwoci wzdycha Winiewska. Idodaje: Nikt nie myli, e to przynosi korzyci rwnie inwestorowi czy podejmujcemu decyzje. Inwestycja lepiej funkcjonuje wotoczeniu mieszkacw, ktrzy mieli na ni wpyw. Jeli spoeczno lokalna ma jakie uwagi, inwestor moe zmodyfikowa projekt iunikn konfliktw. Czsto maj wrcz miejsce prby wyeliminowania gosw przeciwnikw inwestycji w jej planowanym ksztacie. Istnieje kilka typowych scenariuszy takiego postpowania. Najpowszechniejszym jest zbieranie uwag, ale puszczanie ich mimo uszu, maskowane rzekom powag inieomylnoci instytucji prowadzcej OO. Urzdnikom przywieca zasada, e nawet jeli pojawi si uwagi, to itak je zignoruj ubolewa dr Winiewska. Klasyczne uzasadnienia decyzji odrzucajcych zastrzeenia spoeczne brzmi tak: organ nie podziela opinii iorgan uznaje argument za bezzasadny. Wanie otrzymaam odpowied na uwagi do harmonogramu ochrony przeciwpowodziowej grnej Wisy. Dominuj odpowiedzi typu uwaga cakowicie niesuszna irytuje si Winiewska. Formalnie organ nie musi uwzgldni uwag czy opinii zgoszonych wramach konsultacji, przy czym uwaa si, e powinien udzieli szerszej odpowiedzi. Od decyzji organu odwoa si mog tylko strony biorce udzia wpostpowaniu administracyjnym przypomina prof. Grski. Wtym podejciu zasad jest traktowanie obywateli jako niemych widzw. Wwielu przypadkach

Wsusznej sprawie

Prawo do zaskarania decyzji zezwalajcych na inwestycj jest niebezpieczn broni, zwaszcza wrkach pieniaczy. Kluczowe organizacje ekologiczne id ze skarg do sdu tylko, gdy istniej solidne przesanki merytoryczne iformalne, anie ma ju moliwoci skorzystania zinnych narzdzi prawnych. Dlatego wygrywaj niemal wszystkie sprawy cho dochodzenie do ostatecznego rozstrzygnicia czsto trwa latami. Przykadem jest synna sprawa obwodnicy Augustowa, ktra miaa przeci torfowiska Rospudy. Podobnie wygldaa trwajca dekad walka zrozbudow kolei linowej na Kasprowy Wierch. Wojewdzki Sd Administracyjny wWarszawie przyzna, e przy wydawaniu decyzji zezwalajcej na ni doszo do naduycia wadzy przez wczesnego Ministra Ochrony rodowiska. Nakaza on dyrektorowi Tatrzaskiego Parku Narodowego pozytywne zaopiniowanie inwestycji. Tymczasem proces ten powinien by autonomiczny tym bardziej, e od decyzji dyrektora mona si byo odwoa jedynie do ministra, co czynio t moliwo fikcj. Ostatecznie kolej zostaa rozbudowana bez zezwolenia resortu rodowiska ipozwolenia na uytkowanie, przy milczcej akceptacji wszystkich organw administracji. Wydana wczeniej decyzja owarunkach zabudowy zostaa uchylona przez Naczelny Sd Administracyjny. Oznacza to, e dla tej inwestycji nigdy nie przeprowadzono wymaganej prawem unijnym oceny oddziaywania na rodowisko, wtym na przyrod obszaru Natura 2000. Obrocy przyrody s oskarani oawanturnictwo, mimo e stoj za nimi argumenty prawne, wsparte racjami naukowymi. Skarga do sdu jest wezwaniem do przestrzegania prawa. WSA wWarszawie w2005r. rozpatrywa skarg organizacji ekologicznej, ktra zarzucaa inwestorowi iurzdowi race uchybienia merytoryczne iformalne. Stowarzyszenie wysuchao tradycyjnych oskare oblokowanie inwestycji. Sd uzna jednak, e organizacja susznie wskazaa na uchybienia, wic powyszy zarzut jest nieuprawniony, a zapewnienie podstawowych zasad postpowania istarannoci wprzygotowaniu inwestycji na pewno usprawnioby cay proces inwestycyjny.

Dyrektywa wsprawie OO stwierdza, e konsultacje spoeczne powinny by rozpoczynane na tyle wczenie,

Zbywane spoeczestwo

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

61
urzd prowadzcy konsultacje spoeczne wydawa potem decyzj nie uwzgldniajc adnych naszych propozycji, nawet najbardziej konstruktywnych. Wtakiej formie konsultacje s cakowicie bezsensowne uwaa Szymon Bzoma zGrupy Badawczej Ptakw Wodnych Kuling. Dowiadczone organizacje nie pozwalaj sobie jednak dmucha wkasz. Na przypadki brutalnego traktowania naszych dziaa przez urzdnikw reagujemy rwnie brutalnie, zreguy skutecznie. Urzdnicy szybko si edukuj. Wnaszym przypadku problemem jest tylko ilo spraw iograniczone moce przerobowe organizacji wyjania dr Pawlaczyk. Winwestorskich scenariuszach konsultacji przewiduje si niekiedy wprowadzanie wszeregi przeciwnikw swoich ludzi wcelu pozyskiwania informacji oplanowanych dziaaniach czy oddolnego demontau inicjatyw. Niepokojce jest rwnie tworzenie obywatelskich grup wsparcia projektw, czyli hodowla klakierw. Mamy wiele przykadw takiego postpowania: stowarzyszenie zBytomia propagujce rozbudow orodka sportowo-rekreacyjnego Sportowa Dolina na terenie rezerwatu przyrody czy nowo powstae lokalne stowarzyszenie dziaajce na rzecz realizacji kompensacji przyrodniczych dla inwestycji narciarskich wBeskidach.

Kolejnym wybiegiem jest dialog kreowany: stwarzajmy pozory ustpstw iwykazujmy si dobr wol, tymczasem ostateczny rezultat rozmw jest zgry zaoony. Stron spoeczn pozostawia si wprzekonaniu, e co ugraa, jednak to co byo od pocztku przewidziane wscenariuszu. Istot brania na dialog dobrze oddaj konsultacje projektw budowy spalarni odpadw wkilku miastach. Po stronie inwestycyjnej stoj ci sami ludzie, aOO dla poszczeglnych zakadw rni si jedynie wniewielkich szczegach, dotyczcych konkretnych lokalizacji. Wspalarniowych miastach modne jest organizowanie tzw. okrgych stow, podczas ktrych daje si mieszkacom prawo wyraenia obaw, uwag, aniekiedy frustracji. To rodzaj wentyla bezpieczestwa, ktrego istnienie pozwala na zachowanie pozorw dialogu spoecznego, atym samym wykazanie si przed Komisj Europejsk. Praktyczny instrukta tego rodzaju manipulacji ze strony inwestora wKrakowie przeciek do organizacji spoecznych izosta opublikowany wInternecie. Wdokumencie znalazy si m.in. takie wskazwki: naley unika publicznych debat ipolemik, poniewa stanowi to wycznie reklam protestu, utworzenie obywatelskiej grupy wsparcia projektu, nie naley przyjmowa zaprosze na adne zebrania mieszkacw organizowane przez komitet protestacyjny [] [lub] naley oddelegowa na nie pracownika technicznego niszego szczebla, wprzypadku spotka zmieszkacami: naley zapewni sobie udzia czci obecnych nastawionych przychylnie, konsultacje zorganizacjami ekologicznymi: zaangaowanie niektrych znich do wsparcia dziaa projektu oraz nawizanie przez niektre znich kontaktw zkomitetem protestacyjnym ipodjcie prby zbadania jego aktualnego stanowiska, nie naley przywizywa zbytniej wagi do uchwa samorzdu lokalnego sprzeciwiajcych si budowie spalarni, np. wokresie poprzedzajcym wybory, zaproszenie do negocjacji znanej iszanowanej osoby publicznej.

Niech sobie pogadaj

Wreszcie trzeci sposb konsultacji omieszanie. Przeciwnikw inwestycji obdarza si epitetami. To ju nie osoby zaniepokojone zagroeniami dla ludzi iprzyrody, lecz ekoterroryci, dla ktrych abki imotylki s waniejsze ni rozwj gospodarczy. Podczas spotka nikt nie stara si zapamita naszych nazwisk, nie mwic ju otytuach naukowych chyba si nie doczekam, by powiedziano do mnie pani doktor, tak jak do innych osb na sali mwi si panie profesorze. Jestemy zawsze ekologami wyznawcami jakiej religii, za ktrymi nie stoi adna wiedza zauwaa Marta Winiewska. Podczas konsultacji dotyczcych przebiegu autostrady A1 przez woj. dzkie dyrektorka jednej zrzdowych agend zapytaa szefa rady osiedla Andrzejw wodzi: Jakie masz pan wyksztacenie, e si pan odzywasz? Po kolejnych tego rodzaju wywodach starszy pan, wskazujcy na bdnie zaprojektowane rowy melioracyjne (woda zaleje okoliczne domy), odpar: Od40lat wykadam melioracj na Politechnice, mam tytu doktora inyniera. adne uwagi zgoszone przez obecnych na sali nie zostay jednak uwzgldnione, a kilkustronicowa opinia zawodowego przyrodnika nie zasuya nawet na mantr, i organ nie podziela opinii.

Kim pan jest, panie obywatel?

Antyeko-szanta

Ze strony inwestorw konsultacjom towarzyszy nieraz wrcz zastraszanie iszanta. Przykadem moe by pismo kancelarii prawnej, dziaajcej wimieniu firmy Green Power Polska. Przedsibiorstwo chce wybudowa park elektrowni wiatrowych wgminie Ustka. Wlicie z12 czerwca 2009r. do przeciwnikw inwestycji spka nie kwestionuje ich prawa do korzystania ze [] rodkw prawnych. Przypominamy jednak, i uprawnienie to [] ograniczone jest zasadami wspycia spoecznego, dobrej wiary iochrony praw nabytych. Nastpnie kancelaria informuje, e naruszeniem prawa jest sytuacja, gdy obywatel, wykorzystujc procedury administracyjne, utrudnia innej osobie realizacj jej zamiarw albo nka organy administracji, skadajc rnego rodzaju skargi, zarzuty, pisma itp. iprzyczyniajc si wydatnie do przeduenia postpowania.

62
Uzasadnia to pozbawienie takiego obywatela ochrony prawnej. Prawnicy inwestora wskazuj, e naduyciem prawa mogoby by opnianie realizacji inwestycji poprzez ich zdaniem sztuczne wszczcie procedur odwoawczych. Wdalszej czci listu pada ostrzeenie, e wprzypadku skierowania skargi lub odwoania, firma zmuszona bdzie niezwocznie wystpi [] na drog sdow, zroszczeniem oodszkodowanie ztytuu opniania realizacji inwestycji. [] udokumentowane wydatki ztego tytuu ju teraz sigaj milionw euro. Ipodkrela: roszczenie odszkodowawcze bdzie obejmowao take utracone korzyci [], czyli kolejne dziesitki milionw. Po wszystkim nadawca uprzejmie informuje mieszkacw, e ewentualne odszkodowania bd egzekwowane przez komornika zmajtku osobistego. Podobn strategi obraa firma ywiec Zdrj S.A. wJeleni (Beskid ywiecki) wobec przeciwnikw budowy nowych uj iwodocigw przemysowych. Obawy mieszkacw onegatywne skutki inwestycji zostay potraktowane przez spk jako dziaania prowadzone na jej szkod, podwaajce wiarygodno igodzce wdobre imi. Pierwotnie inwestor subtelnie poinformowa spoeczno, i wobec kilku protestujcych podj odpowiednie kroki prawne i ma nadziej, e pozostali nie podziel ich losu. Nastpnie, wynajta przez przedsibiorstwo kancelaria wystosowaa do aktywnych uczestnikw protestu ostateczne przedsdowe wezwanie do zapaty, wktrym wzywa ono do przelania na swoje konto 20 tys. z odszkodowania za krytykowanie inwestycji. Efekt zastraszenia udao si osign np. wgminie Walce (woj. opolskie), gdzie nikt nie chcia znami rozmawia; winnych mieszkacy zgadzali si tylko pod warunkiem zachowania anonimowoci. Naciski nie ominy te organizacji ekologicznych. Prawnik wynajty przez firm, ktrej nadepnlimy na odcisk, rozesa paszkwile na nasz temat, po ktrych musielimy si tumaczy m.in. wnaszym starostwie, e nie jestemy wielbdami. Mielimy te telefony zpytaniami, czemu blokujemy ekologiczne inwestycje, zministerstwa gospodarki i ambasady Niemiec relacjonuje Wawrty. Wpyw obywateli na decyzje dotyczce rodowiska modyfikuje take presja ekonomiczna. Spka Murillo, planujca otworzy drugi kamienioom wmiejscowoci Rybnica Lena wpowiecie wabrzyskim, zaproponowaa, e po zakoczeniu formalnej procedury, niezbdnej do rozpoczcia inwestycji, przekae wsi 200 tys. z na cele spoeczne. Oferta finansowa zostaa skierowana rwnie do lokalnej organizacji pozarzdowej oraz do waciciela schroniska turystycznego Andrzejwka. Ju wczeniej istniejcy kamienioom systematycznie dotowa budow Gminnego Centrum Edukacyjno-Sportowego, przekazujc na ten cel 850 tys. z. Jednoczenie firma przez wiele lat dziaaa niezgodnie zplanem zagospodarowania przestrzennego oraz bez decyzji orodowiskowych uwarunkowaniach inwestycji. Czy zatem wrczenie policjantowi 100 z wzamian za przymknicie oka na zamanie przepisu ruchu drogowego bdzie apwk, czy moe tylko aktywnym dialogiem spoeczestwa zwadz?

Najgorsze jest to, e obecny system zniechca do korzystania ze swoich praw. Jeli kto raz zosta le potraktowany, drugi raz si nie zaangauje, ato niszczy spoeczestwo obywatelskie smutno konkluduje Winiewska. Dziaacze ekologiczni zwracaj uwag, e wiele spraw powinno znale fina przed wymiarem sprawiedliwoci, niestety prokuratury czsto odmawiaj wszczcia postpowania zuwagi na rzekomo nisk szkodliwo czynu. Jeden zmieszkacw Jeleni, mwic ozmczeniu swoim issiadw, zakoczy: Prawo wPolsce nie jest ze, tylko nie dziaa. Czsto wobliczu zagroenia mieszkacy na szybko skrzykuj stowarzyszenie. Zazwyczaj podejmuj wiele nietrafionych dziaa, np. skadaj pisma do niewaciwych urzdw lub le formuuj postulaty. Marnuj wten sposb wiele czasu ienergii, co powoduje wypalenie dzieli si refleksjami Grska. Wiele by nam dao, gdybymy wcaej Polsce mieli setk dobrze wyszkolonych osb, ktre zajmowayby si takimi przypadkami dodaje Pawlaczyk. Natomiast Kepel zauwaa, e udzia nawet duych organizacji we wszystkich postpowaniach jest niemoliwy, choby zpowodw kadrowych. Std tak wane, eby spoecznoci lokalne byy zorientowane wtym, co maj imog utraci, ina tej podstawie interwenioway podkrela. S jednak ipierwsze jaskki zmian. Zdarza si, e inwestor aktywnie szuka stowarzysze do konsultacji, ale to nadal pojedyncze przypadki zauwaa Winiewska. Za szef Salamandry dodaje, e sporadycznie spotyka si zsytuacj, gdy urzdy prosz okonsultacj czci przyrodniczej OO. Niestety jest wiele firm iinstytucji, ktrym takie postpowanie przeszkadza. Zaraz pytaj, na jakiej podstawie jest marnowany czas pracownika urzdu wyjania Pawlaczyk. Zmiany zaczy si po wygranej batalii oDolin Rospudy. Na pocztku stara ozmian trasy Via Baltica nie traktowano powanie OTOP-uiinnych organizacji wyjania Grska. Kontrargumenty byy banalne, wic odwoywalimy si do sdw itam wygrywalimy. Wten sposb dziaacze spoeczni niejako wycho wali sobie budowniczych drg. Obecnie przedstawiciele OTOP regularnie spotykaj si wgrupach roboczych zGeneraln Dyrekcj Drg Krajowych iAutostrad jeszcze przed etapem projektowania, co pozwala unikn pniejszych konfliktw izoptymalizowa przebieg drogi. Zmienia si podejcie drogowcw do nas inasze do nich, arelacje mona uzna za partnerskie podsumowuje Grska. Podobne zmiany zaszy wrd energetykw. Przy budowie wiatrakw i zabezpieczaniu infrastruktury przesyowej konsultuj si zprzyrodnikami, eby

Konieczne s zmiany

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

63
unikn strat wrd ptakw inietoperzy. Na przeciwlegym kocu skali wsppracy ley brana wodna. Niedawno przedstawiaam przed Komisj Europejsk iKrajowym Zarzdem Gospodarki Wodnej swj referat. Chopcy zKZGW nie wytrzymali, ze zami woczach pytali, gdzie jest wtym wszystkim czowiek, nie dostrzegajc, e rozwizania ekologiczne chroni ludzi opowiada Winiewska. Polska do 2015r. musi przygotowa plany zarzdzania ryzykiem powodziowym. Zpewnoci nie bd one mogy wyglda tak, jak to sobie wyobraa lobby hydrotechniczne. Wszystko wskazuje na to, e bdziemy musieli znimi przej przez t sam gehenn, co zdrogowcami przewiduje Grska. Jest jeszcze jeden aspekt otworzenia si czci urzdnikw na dialog: rodzce si wzajemne zaufanie, ktre skutkuje nieformaln wspprac. Kilku dziaaczy spoecznych opowiadao nam osytuacjach, gdy pracownicy administracji zmuszeni s wyda, pod wpywem naciskw zgry, pozytywne decyzje dla inwestycji ewidentnie szkodliwych. Wwczas urzdnicy, zazwyczaj ze cisego kierownictwa, po cichu pytaj ekologw: Uwalicie?. Iuwalamy mwi jeden ze znanych dziaaczy ruchu ekologicznego. Konsultacje spoeczne bywaj nieczyst gr pozorw. Wiele si irodkw powica si, eby wykaza ich szeroki zasig izgodno zwszelkimi standardami. atwo wtym wszystkim oupienie czujnoci. Rynek firm specjalizujcych si wumiejtnym prowadzeniu konsultacji spoecznych winteresie inwestorw jest coraz wikszy, coraz lepiej wykorzystuj one metody marketingowe inarzdzia psychologiczne. Oczywicie odbywaj si take konsultacje bdce faktyczn platform dyskusji, ktrej rzetelne konkluzje maj realny wpyw na rzeczywisto. Na razie jednak stanowi one zdecydowan mniejszo.

Krzysztof Okrasiski Agnieszka Wasilewska

Piotr widerek, bardzofajny.net

64

Rosja bez mitw wczoraj idzi

zdr. hab. Mikoajem Iwanowem
rozmawiaj Micha Juszczak iMicha Sobczyk
Polacy kojarz co najwyej pojedyncze nazwiska obrocw praw czowieka wZSRR, tymczasem miay tam miejsce bardzo zrnicowane formy oporu wobec wadzy komunistycznej. Mikoaj Iwanow: By to niezwykle szeroki wachlarz grup dysydenckich komunistw, ktrzy chcieli naprawi ustrj, socjalistw, nacjonalistw, syjonistw, Tatarw Krymskich, Czeczenw itd. Praktycznie kady nard radzieckiego imperium mia swj wasny ruch dysydencki. Od czasw rewolucji padziernikowej rodowiska opozycyjne wobec wadzy bolszewikw nigdy nie zaprzestay dziaalnoci. Nie byo wZwizku Radzieckim adnego wczesnego Gomuki, kiedy kierownictwo partyjne cieszyoby si wzgldnie szerokim zaufaniem spoecznym, za aktywno opozycyjna praktycznie ustaa. Ruch dysydencki wSowietach raz by wikszy, raz mniejszy, niekiedy take zbrojny do wspomnie Armi Wasowa. Nie wszyscy wPolsce wiedz, e niech wobec komunizmu bya tak wielka, e podczas wojny po stronie Niemcw-agresorw walczyo prawie milion obywateli sowieckich! Przy czym naley podkreli, e wruchach opozycyjnych rdzenni Rosjanie zawsze byli wmniejszoci. Trzeba pamita, e stanowili wZSRR tylko poow ludnoci; rwnie w rewolucji bolszewickiej, ktr Soenicyn nazywa miertelnym zamaniem krgosupa narodowi rosyjskiemu, stanowili oni mniejszo. Zkolei wrd biaych, walczcych

przeciwko oddziaom rewolucyjnym, praktycznie nie byo przedstawicieli mniejszoci narodowych. Do dzi, gdy rozmawiam zprzyjacimi wMoskwie, czsto sysz: to, e w 1612 r. zajlicie nam Kreml, moemy Wam wybaczy; to, e wraz zNapoleonem wkroczylicie do Moskwy 200 lat pniej rwnie; jednego Polaka, ktry przela najwicej krwi rosyjskiej Dzieryskiego wybaczy Wam nie moemy. Ale czy ktokolwiek wPolsce, bdc przy zdrowych zmysach, szczyci si Dzieryskim? Od 20 lat dziaa wMoskwie organizacja Memoria, ktra za jeden zcelw przyja propagowanie wiedzy oofiarach komunistycznego terroru wikszo znich do dzisiaj pozostaje anonimowa. Jest to jak przyznaj czonkowie Memoriau praca na dziesitki lat. Polski Orodek Karta wydaje kilkutomow encyklopedi ruchu dysydenckiego wZwizku Radzieckim, ktrej redaktorem jest Natasza Gorbaniewska. Jeli wemiemy wasowcw, trockistw, powojennych opozycjonistw rosyjskich, to kady, kto choby tylko opowiada kawa czy wznosi toast przeciwko Stalinowi, prdzej czy pniej ldowa wwizieniu, by rozstrzeliwany lub skazywany na 25lat. Dopiero w 1965 r. pojawi si fenomen grupy dysydenckiej, skadajcej si zdwch pisarzy, Andrieja

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

65

bnd Andrey Krashenitza, www.flickr.com/photos/fizik10/4112169214/

Siniawskiego iJulija Daniela, ktrzy odwayli si publikowa swe utwory na Zachodzie ioto raptem wadza ani ich nie rozstrzelaa, ani nawet nie wsadzia do wizienia. Zamiast tego, czonkom grupy urzdzono wMoskwie proces, wktrym przyznano obrocw zurzdu. Obroca to byo wwczas wZwizku Radzieckim co absolutnie nie do pomylenia. Dat t mona uzna za narodziny wspczesnego ruchu dysydenckiego. Wadimir Bukowski, Natasza Gorbaniewska ikilka innych osb urzdzio wwczas manifestacj wobronie sdzonych, ktra nie spotkaa si zrepresjami. Daniel iSiniawski dostali wyroki zadaje si 5 i7 lat wporwnaniu zczasami stalinowskimi byy one mieszne. Pojawio si wizienie dla politycznych we Wodzimierzu, gdzie dawano im gazety itraktowano ju nieco inaczej. Przed rewolucj wizie polityczny mia prawo dostpu do prasy, nie musia pracowa, nie wolno byo go bi Zwizkowi Radzieckiemu (jak rwnie idzisiejszej Rosji) do czasw carskich pod tym wzgldem byo jeszcze daleko, ale nastpi wielki postp. W1968r. staa si kolejna rzecz, wydawaoby si nie do pomylenia 7 osb urzdzio na Placu Czerwonym protest przeciwko inwazji ZSRR na Czechosowacj. Od tego momentu organizacje opozycyjne powstaj jak grzyby po deszczu. Litwini zakadaj cieszcy si

prawie powszechnym poparciem komitet obrony Kocioa katolickiego. WMoskwie dziaao wiele grup dysydenckich. Wlatach 70. naleaem do grupy Modych Socjalistw robilimy to, co wPolsce wlatach60. Modzelewski zKuroniem, tylko wcisej konspiracji ibez poparcia spoecznego. Nie bylimy co prawda czonkami partii, lecz komsomolcami ichcielimy komunizmu zludzk twarz. Co ciekawe ydzi, ktrzy zawsze wRosji sie dzieli cicho zpowodu antysemityzmu, zaczli zakada organizacje emigracyjne iwadza pod naciskiem Zachodu zmuszona bya wypuszcza ich zkraju. Na Biaorusi zaczo si odradzanie narodowej kultury, podobnie na Ukrainie. Wlatach 70. powsta wZSRR drugi obieg samizdat. Ja imoi przyjaciele zuczelni, zktrych wielu byo dziemi czonkw KC KPZR, czytalimy t literatur, np. Archipelag Guag Soenicyna, atake powielalimy j na maszynie. Zaczem wtedy wydawa wMisku czasopismo, ktre nazywao si Nowaja Nasza Niwa. WMoskwie moi koledzy wydawali czasopismo Na Lewo Zwrot, nawizujce do Komuny Paryskiej, ktra bya dla nas witoci. Ruch dysydencki powoli robi si masowy, chocia oczywicie nie na skal polskiej Solidarnoci. Wlatach 70. ludzie po woli, ale nieuchronnie zaczli traci wiar wkomunizm. agodnieje represyjno ustroju. Wikszo osb, ktre przeszy przez tzw. psychuszki, wyszo znich zjakim uszczerbkiem na zdrowiu, ale praktycznie nikogo nie

66
zabito wadze raczej nie stosoway ju represji, ktre stanowiyby zagroenie dla ycia. Ustrj zaczyna rdzewie. Czy istniay jakie kanay komunikacji dysydentw ze spoeczestwem, czy te byo to zjawisko elitarne? Wzasadzie nie istniay. Gdy drukowaem wMisku swoje pismo, zawsze wiedziaem, komu je dam tylko zaufanym osobom. Ruch dysydencki by absolutnie elitarny, angaujcy niemal wycznie inteligencj, istd te wzia si przepa midzy narodem ajego elit. Inteligentw nie przyjmowano do partii komunistycznej, natomiast robotnikw wrcz zmuszano do tego. Ta praca wadzy radzieckiej, izolujcej elit intelektualn od reszty spoeczestwa, nie posza na marne do dzisiaj wwielu krgach sowa inteligent idemokrata maj negatywny wydwik. Ina tym gra dzisiejsza wadza na Kremlu. Dlaczego prawdopodobnie ponad 70% najwyszych urzdnikw pastwowych stanowi wRosji byli pracownicy KGB? Dzisiejsze pastwo rosyjskie wywodzi si wprostej linii ztej suby. Ale nie zaryzykuj stwierdzenia, e podobny ukad wadzy jest czym negatywnym dla kraju. Pamitajmy: KGB od lat jakby wysysao zwasnego narodu liwki intelektualne, odbierao najzdolniejszych, aby ratowa to, czego wkocu nie dao si uratowa Czy dziaania radzieckich dysydentw byy naganiane przez zachodnie media? W1975r., gdy Breniew podpisa porozumienia helsiskie, przez jaki czas zagraniczne rozgonie przestay by zaguszane. Opozycjonici wyjedajcy na Zachd zyskiwali trybun, zktrej ich gos mg by syszany wZSRR. Soenicyn by tutaj wyjtkiem zaszy si wUSA wstanie Vermont, ktry mu przypomina Syberi [miech], by skoczy jako nacjonalista rosyjski. Trzeba wspomnie, e niemal wszystkie najwaniejsze europejskie rozgonie radiowe nadaway wwczas take wjzyku rosyjskim. Wadza czsto organizowaa protesty przeciwko ingerencji wsprawy ZSRR, lecz wtedy, pod koniec lat 70., prawie nic nie mona byo ju przemilcze. Zachodnie media odegray ogromn rol wupadku komuny. Aczy dziaalno opozycji wewntrzradzieckiej miaa istotne znaczenie dla zawalenia si systemu? Nie ulega wtpliwoci, e tak. Ale te nie bya to, rzecz jasna, przyczyna najwaniejsza. O ile w przypadku Polski mona powiedzie, e Solidarno odegraa jedn zkluczowych rl wupadku reimu, to ra dziecki ruch dysydencki by, oczym wspomniaem, elitarny. Przyczyna upadku komunizmu wZSRR bya bardziej prozaiczna: po prostu nie byo tam czego je. Pastwo, ktre wydaje na zbrojenia 50% budetu (lub, jak twierdz niektrzy, prawie 70%), nie ma racji bytu. Gdy przyjechaem do Polski 30 lat temu, by to dla mnie szok cywilizacyjny. WZSRR na wita dostawalimy od wadzy np. puszk konserw misnych. Wlatach 80. nawet te symboliczne prezenty robiy si coraz rzadsze. Gdy rozpocza si pierestrojka, jej ruchem napdowym byli komunici. Czym by Komitet Zaoycielski Wolnych Zwizkw Zawodowych wZSRR, ktrego by Pan czonkiem? Ten rozdzia historii radzieckiego ruchu dysydenckiego jest wPolsce zupenie nieznany. Bya to grupa studentw, wychowankw wydziau historycznego Uniwersytetu Moskiewskiego, ktrzy ju na trzecim roku studiw narazili si wadzom, robic jak gazetk cienn. Nieformalnym przywdc tej grupy by pniejszy znany dysydent, nieyjcy ju Andriej Fadin, ktry po upadku komuny nie zaprzesta dziaalnoci opozycyjnej iprotestowa np. przeciwko wojnie czeczeskiej (zgin wwypadku samochodowym po powrocie zKaukazu mao kto wRosji wierzy, e faktycznie by to wypadek). By on synem kierownika

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

b Brandon Atkinson, www.flickr.com/photos/atkinson000/5282096962/in/photostream/

67
Wydziau Ameryki aciskiej Komitetu Centralnego KPZR, wychowywa si wtym samym domu, wktrym mieszka Breniew. Drugim liderem by Pawe (Pasza) Kudiukin, ktry pniej, wepoce Jelcyna, by ministrem pracy wrzdzie Gajdara. Uwaalimy siebie za prawdziwych leninowcw, wydawalimy wspomniane NaLewo Zwrot. Pewnego dnia w1978r., gdy przyjechaem do Moskwy z Miska, gdzie mieszkaem, spotkalimy si w parku (nigdy nie konspirowalimy w prywatnych mieszkaniach). Id wlud zadeklarowa wtedy Fadin, wzorem tzw. narodowolcw, ktrzy pod koniec XIXw. praktykowali chodienie wnarod. Grupa zostaa jednak rozbita przez KGB ido wejcia wlud nie doszo Idea zaoenia wRosji radzieckiej wolnych zwizkw zawodowych, ktra narodzia si wkrgu lewicowych moskiewskich inteligentw, nigdy nie wysza poza komitet zaoycielski wsystemie totalitarnym nie byo na to szans. W1979r. oeniem si zPolk, rok pniej urodzi mi si syn. Przypadek zdecydowa, e przez on, ktra pracowaa we Wrocawskich Zakadach Elektronicznych Elwro prawdopodobnie najwikszym wUkadzie Warszawskim przedsibiorstwie produkujcym komputery nawizaem pierwsze kontakty zKornelem Morawieckim. Przed IZjazdem Solidarnoci Andriej zaproponowa, bymy napisali wasn odezw na Zjazd, ktr nastpnie zapamitan przywiozem do Polski. Jakie byy wZwizku Radzieckim reakcje na powstanie Solidarnoci? Czy to wydarzenie znalazo jaki oddwik wspoeczestwie? Stosunek do wczesnych wydarze wPolsce by dwo jaki. Zjednej strony zachwyt iogromne zainteresowanie wrd rosyjskich inteligentw; Fadin uwaa, e to pocztek koca komuny. Ajednoczenie 8090% spoeczestwa odnosio si wobec Solidarnoci bardzo niechtnie, iten stosunek niestety przetrwa do dzisiaj. Wadza woya wiele wysiku wskompromitowanie tego ruchu jako organizacji zdradzieckiej. Bylimy wtedy przekonani, e Polsk czeka podobny los jak Czechosowacj w1968r., e ta pokojowa rewolucja nie moe si uda. Ale przekonaniu towarzyszya euforia spowodowana tym, e szerokie rzesze Polakw powiedziay wadzy nie. Czy Pana zdaniem istniaa jakakolwiek realna alternatywa dla modelu transformacji, ktry ostatecznie zosta przyjty tak wZSRR, jak iwPRL? Solidarno Walczca od pocztku krytycznie oceniaa kierunek przemian ustrojowych. Solidarno Walczca pozostaa na marginesie przemian gwnie dlatego, e tworzyli j wcznie ze mn ludzie nawiedzeni, idealici oczsto skrajnych pogldach, ktrym o wiele atwiej przychodzi walczy zkamstwem iniesprawiedliwoci ni budowa

IWA NOW
Mikoaj Iwanow (ur. 1948 wBrzeciu) historyk, politolog idysydent rosyjski; naukowo zajmuje si przede wszystkim histori najnowsz Europy rodkowej iproblemami narodowociowymi. Absolwent Biaoruskiego Uniwersytetu Humanistycznego wMisku, wlatach 197385 wInstytucie Historii Biaoruskiej Akademii Nauk. Od 1978r. okresowo zatrudniany wPolsce wramach radziecko-polskiej wsppracy naukowej, gwnie na Uniwersytecie Wrocawskim, gdzie w1989r. uzyska habilitacj. Profesor wInstytucie Historii Uniwersytetu Opolskiego, byy czonek Prezydium Polskiej Akademii Nauk. Od lat 70. zwizany ze rodowiskiem dysydenckim Moskwy, od 1980r. wsppracownik polskiej opozycji, m.in. Biuletynu Dolnolskiego (publikowa pod ps. Polak zza Buga) iKornela Morawieckiego. Wlatach 19881989 wParyu, wsppracowa zInstytutem Literackim, publikowa na amach Kultury; wlatach 19922004 pracownik Radia Wolna Europa (sekcje: biaoruska ikaukaska). Opublikowa m.in. Pierwszy nard ukarany: Polacy wZwizku Radzieckim wlatach 19211939 (1991), Biaoru: trudna droga do demokracji (2006, red.), Powstanie Warszawskie widziane zMoskwy (2010).

wwarunkach transformacji nowe pastwo, co wymaga nieraz kompromisw moralnych. Ludziom, ktrzy ich nie uznaj, zawsze trudno y. Uwaam jednak, e Polska uzyskaa optimum tego, co moga uzyska. PRL bya prawdopodobnie jedynym krajem bloku wschodniego, wktrym nie zostaa doszcztnie zniszczona przedsibiorczo. W Rosji powiada si czasem: Tam, gdzie Polak przeszed, yd nie ma co robi. Za czasw radzieckich nawet polscy komsomolcy, wizytujc ZSRR, handlowali czym popadnie przywozili spodnie, kosmetyki czy choby prezerwatywy (ktrych te brakowao). Ten duch przedsibiorczoci pomg Polsce wyj ztransformacji obronn rk. W odrnieniu od Polski, w Rosji zmys przedsibiorczoci zosta cakowicie zniszczony. Natomiast biorc pod uwag dowiadczenie dziesitkw lat komunistycznego terroru, uwaam, e to, jak Rosja si dzi rozwija, stwarza nadziej, e ju nastpne pokolenie zbuduje normalny kraj, nie za rzdzony wedug zasad chicagowskich. Zreszt wszyscy ci oligarchowie czy mafiosi rosyjscy wysyaj dzieci na najlepsze uczelnie na wiecie; to pokolenie zbuduje now Rosj.

68
oczywicie znacznie gorzej, jednak itam tak dobrze jak teraz nigdy nie byo. Idlatego obecna ekipa wadzy ma realne, wysokie poparcie spoeczestwa. Przy czym trzeba te pamita, e zkraju wraz zoligarchami wyjeda rocznie ponad 100 mld dolarw jedna czwarta caego polskiego PKB. Rosja ma inne problemy ni deficyty demokracji, poczynajc od tego, e kraj wymiera. Putin wprowadzi becikowe rzdu 25 tys. z za jedno dziecko, ale pojawi si inny problem ludzie zaczli rodzi dzieci, aby otrzyma to olbrzymie becikowe, anastpnie si ich pozbywa Rosja to trudny kraj, owielkich dysproporcjach midzy centrum aprowincj, atake midzy elit kulturaln czy intelektualn areszt spoeczestwa. Przemierzajc rodkow Rosj mija si setki opuszczonych wsi, widzi si ogromne poacie nieuprawianej ziemi. Rosja carska kontrolowaa 50% wiatowego handlu zboem, gwnie pochodzcym z Woynia, gdzie uprawiali je Polacy w wielkich latyfundiach. Za Chruszczowa, anastpnie Breniewa, Rosja musiaa kupowa nawet 6070 mln ton ziarna rocznie. Dzisiaj kraj znw eksportuje zboe. Trzymam kciuki za Rosjan, ale przed nimi nadal bardzo due trudnoci. Amode pokolenie nie buntuje si przeciwko obecnym wadzom? Istnieje choby ruch anarchistyczny czy nacjonal-bolszewicki, tzw. limonowcy. Przy czym Limonow, enfant terrible opozycji, odgrywa wdzisiejszej Rosji rol podobn do yrinowskiego czsto opowiada zupene bzdury, lecz niekiedy mwi to, co rzd myli, lecz czego sam nie moe lub nie wypada mu powiedzie. Comoe by wsplnego midzy neobolszewikiem Limonowem aNiemcowem, byym wicepremierem Rosji, ijego now prawic? Pozornie nic, ajednak pojawiaj si wsplnie na kadej manifestacji. Wydaje mi si, e jest to powtrka zczasw radzieckich ruchw dysydenckich, kiedy obok siebie dziaali iprawicowcy, iukraiscy nacjonalici, ineoleninici. Wobecnym ruchu antyrzdowym s po prostu wszyscy, co zkolei uatwia wadzom antyopozycyjn propagand. W Polsce znaczca cz dawnych dziaaczy opozycji uczestniczy wyciu publicznym, czsto piastujc wane stanowiska wpolityce czy odgrywajc istotn rol wyciu intelektualnym, zdrugiej strony cz historycznych liderw ruchu Solidarnoci znalaza si na marginesie. W przeciwiestwie do Polski, gdzie ludzie Solidarnoci stanowi elit rzdzc iopozycyjn, nikt albo prawie nikt zdysydentw radzieckich nie jest uwadzy. Woodia Bukowski by co prawda namawiany do kandydowania na stanowisko mera Moskwy, ale si nie zgodzi. Mj kolega, Pawe Kudiukin, by przez krtki czas wiceministrem. Nie potrafibym chyba wymieni bodaj jednego innego opozycjonisty zczasw

Tymczasem demokracja wtym kraju nadal odbiega od standardw zachodnich, np. istniej tam winiowie sumienia. Jaka jest wRosji kondycja opozycji politycznej, skala jej poparcia wspoeczestwie? Za czasw Jelcyna mielimy co prawda wicej demokracji, ale niestety wielkim kosztem. Znakomita wikszo Rosjan wspomina ten okres jako czas chaosu, za na rosyjskiej ulicy demokrata nadal jest epitetem negatywnym. Politycy opozycyjni czsto sysz: rzdzilicie ju za czasw Jelcyna ijaka bya wwczas inflacja? Ugrupowania liberalne, demokratyczne, s wRosji elitarne iuwaane za partie inteligenckie, majc prawdopodobnie ok. 5% poparcia. Najwysze wyniki wyborcze osigaj worodkach uniwersyteckich, za na prowincji praktycznie zerowe. Rozmawiajc zprostymi Rosjanami, czsto sysz: Co pan nam tu mwi odemokracji, przecie my ju przechodzilimy t demokracj, gdy przez p roku nie dostawalimy pensji, ateraz na wszystko nas sta. Nie wierz wkonflikt midzy Miedwiediewem iPutinem uwaam, e jest on pozorowany. Obaj przywdcy rozgrywaj spektakl, wktrym jeden wciela si wrol zego, drugi za dobrego policjanta. Ito dziaa. Podejrzewam, e wspomniany tandem rzeczywicie ma poparcie wikszoci spoeczestwa. Czy jest to jak wskazywayby wyniki wyborw oraz sonday 70%, czy moe raczej 50%, trudno powiedzie. Na pewno wybory nie s wpeni transparentne, bez wtpienia zdarzaj si przypadki faszowania wynikw, ale skal tych zabiegw bardzo trudno oceni. Dzisiejsza Moskwa jest miastem wielkiego luksusu iprzepychu, dochd na mieszkaca sytuuje si tu na poziomie Niemiec zachodnich, azarobki rzdu 34tys. euro s na porzdku dziennym; zachodnie s take ceny. Na prowincji czy wcentralnej Rosji yje si

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

bd Boris SV, www.flickr.com/photos/borisv/4450478505/in/photostream/

69
sowieckich, ktry wnowej Rosji piastowaby wane stanowisko. Ludzie byej opozycji nadal walcz zustrojem, np. w ramach Memoriau czy Komitetu Helsiskiego, pozostajc cay czas na politycznym marginesie. Je eli ktokolwiek wPolsce liczyby na to, e ci niezomni, walczcy zustrojem komunistycznym dojd wRosji do wadzy, byby czowiekiem naiwnym. Czy wdzisiejszej Rosji istnieje realny pluralizm mediw? Zdecydowanie tak. Nie ulega wtpliwoci, e nie ma w Rosji pastwowego terroru wobec dziennikarzy. Przypadki ich pobi czy nawet zabjstw czy si zazwyczaj z przestpcz dziaalnoci grup biznesowych. Jest za to inny problem za odpowiednie pienidze mona wRosji napisa okadym praktycznie wszystko. Na przykad Borys Bieriezowski opaca audycj wymierzon wswoich przeciwnikw. Media rosyjskie s wolne politycznie, ale nie s wolne od dyktatu pienidza. Przed wyborami prezydenckimi na Biaorusi chcielimy wydrukowa wjednej zczoowych gazet rosyjskich wywiad zAleksandrem Milinkiewiczem. Zadzwoniem wtej sprawie do redaktora naczelnego. Otrzymalimy zgod, ale pod warunkiem wpacenia 50 tys. dolarw Oile wPolsce niektrzy dziennikarze pisz teksty na zamwienie ibior za to pienidze, otyle wRosji jedynie niektrzy tego nie robi. Wykada Pan na polskim uniwersytecie stosunki polsko-rosyjskie, wiele lat mieszka Pan wobu krajach, zakada organizacj Stra Mogi Polskich na Wschodzie, dziaajc na rzecz ocalenia polskiego dziedzictwa narodowego na terenie b. ZSRR. Jak zperspektywy historyka, ale take osobistych dowiadcze ocenia Pan dzisiejszy stan oraz przyszo wzajemnych relacji naszych narodw? Rosnca sia wschodniego ssiada wywouje unas zrozumiay niepokj, jednak np. przy okazji katastrofy smoleskiej wida byo, e sami Rosjanie s raczej yczliwi Polakom. Polacy iRosjanie to bardzo bliskie kulturowo narody. Zajmuj si obecnie prowadzonym przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych programem ZWarszawy zmioci wydajemy wjzyku rosyjskim ksiki, ktre mwi prawd oPolsce iPolakach. Program ten spotyka si wRosji zduym zainteresowaniem izrozumieniem. Owszem, istniej tam take polakoercy, podobnie na Ukrainie czy na Biaorusi, ale jestem absolutnie przekonany, e to zdecydowana mniejszo. Rosjanie chc by Europejczykami. Tak wic wkwestii relacji polsko-rosyjskich jestem optymist. Czy jednak oba narody wiedz osobie nawzajem dostatecznie duo, aby mc budowa poprawne, anawet przyjazne stosunki? Wiedza wzajemna jest wypaczona przez wiele lat kamstwa komunistycznego. WRosji nadal nie brakuje ludzi twierdzcych, e wKatyniu zabijali Niemcy. Zkolei wPolsce prawie nikt nie wie otym, jak Rosjanie oceniaj odejcie Armii Andersa znieludzkiej ziemi przypomnijmy, e dziao si to podczas bitwy stalingradzkiej, gdy np. uwolnieni zagrw Czesi poszli wraz zRosjanami na front. Sikorski za wszelk cen prbowa przekona Andersa, eby zosta; uwaa, e Polska nie bdzie wyzwalana zZachodu, lecz przez Armi Czerwon. Zdrugiej strony, Andersa mona zrozumie katowali go na ubiance, zam k nli wagrze Polska itak staa si najweselszym barakiem wobozie socjalistycznym, ale niewykluczone, e na skutek tamtej decyzji stracia swoj szans na tzw. finlandyzacj. Ale wracajc do pytania oba narody maj tutaj do wykonania du prac. Najwaniejsze, e istnieje wiadomo jej koniecznoci. Dzikujemy za rozmow. Oborniki lskie, 13 kwietnia 2011r.

Polecamy

Portal www.koniczynka.org
to zebrane w jednym miejscu najwaniejsze wydarzenia, inspirujca publicystyka i najciekawsze nowiny naukowe z dziedzin takich, jak:
ochrona rodowiska ochrona przyrody zrwnowaony rozwj ekologiczny styl ycia

nieza agencja kreatywna

71

GOSPODARKA SPOECZNA
CZARNE ZOTO CZY CZARNE BOTO? Rozmowa zWacawem Czerkawskim WWYDANIU ROBI TO INACZEJ Konrad Malec SPDZIELNIA PRACY NAD TEKSTEM Jordan Cibura NIE TRZEBA BA SI KRUS Janina Petelczyc oFErta Jarosaw Tomasiewicz CCS CHYBA CO SUPER Aleksandra Lis 72 78 85 89 96 97

Nr 10 MMXI

dodatek ekonomiczny do kwartalnika nowy obywatel

bnd Carl Redin, Smithsonian American Art Museum, flickr.com/photos/americanartmuseum/3314816794/

72

Gospodarka spoeczna / wywiad gospodarka spoeczna

Czarne zoto czy czarne boto?

zWacawem Czerkawskim
rozmawia Micha Sobczyk
Wielu Polakw postrzega grnictwo jako obcienie dla gospodarki. Wacaw Czerkawski: Grnictwo jest zwielu powodw bardzo wan bran. Podstawowym jest bezpieczestwo energetyczne. WPolsce, oczym nie wszyscy wiedz, a 95% energii powstaje zwgla, dlatego nie musimy si obawia, e jej zabraknie mamy wasn. Warto te przypomnie, e istniej technologie umoliwiajce przetwarzanie wgla na paliwo. Byo otym do gono, potem jednak zniejasnych powodw prace zaniky. By moe wpyn na to lobbing sektora gazowego lub naftowego, dla ktrych wgiel mgby sta si zbyt du konkurencj. Po drugie, 29 kopal zatrudnia bezporednio prawie 115 tys. grnikw, akade miejsce pracy wgrnictwie generuje rednio 3-4 kolejne wjego zapleczu. Ostatnio zoyli nam wizyt stoczniowcy, ktrzy mieli problemy, poniewa utrudniono im przeadunek polskiego wgla podczas kryzysu wglowego. Dziki grnictwu prac maj ludzie od lska do Pomorza. Przemys chemiczny wduej mierze opiera si na wglu, zkolei koksownie produkuj zniego wysokiej jakoci koks, ktry jest nastpnie wykorzystywany przez huty. Wiele osb znajduje rwnie zatrudnienie wsferze usugowej wok kopal, wmaych iduych zakadach, produkujcych choby odzie czy rodki ochronne. Gdy wramach wielkiej restrukturyzacji grnictwa zlikwidowano 24 kopalnie, grnikom wypacano odprawy na zaoenie wasnego biznesu. Okazao si, e wgminach, ktre zostay bez swojego gwnego ywiciela, po kolei wszyscy bankrutowali. W lokalnych spoecznociach kopalnie zatrudniajce 34 tys. ludzi s bardzo wanymi zakadami pracy. Co najwaniejsze, wbrew obiegowej opinii, e do grnikw wszyscy dopacaj, grnictwo od lat generuje zyski. Rok wrok odprowadza do Skarbu Pastwa 78 mld z wpostaci rnego rodzaju danin ipodatkw. Jak obliczylimy, jest ich cznie 23, awkwietniu Sejm uchwali nowe Prawo geologiczne i grnicze, ktre wprowadza kolejny podatek, od wyrobisk podziemnych. Ju 35% dochodu grnictwa jest odprowadzane do budetu pastwa isamorzdw. Kolejne obiegowe skojarzenie zgrnictwem to zacofanie tej brany. Zwydobyciem wgla cile cz si prace badawcze, nowe technologie, fabryki produkujce na jego potrzeby wszelkiego rodzaju maszyny. Najnowoczeniejsze znich, jak zdalnie sterowane strugi, mona porwnywa do technologii kosmicznych. Nauka ma take duy udzia wopracowywaniu rozwiza zzakresu bezpieczestwa grnictwa, przeciwdziaania naturalnym zagroeniom, od tpnicia, poprzez metan, a po poary iwod. Cz powyszych osigni znajduje zastosowanie take winnych gaziach przemysu. Polska jest wanym producentem bardzo nowoczesnego sprztu grniczego, jednak wduej mierze trafia on na eksport nas po prostu nie sta na te maszyny. Sprzt wykorzystywany w polskich kopalniach jest bardzo zdekapitalizowany, wiele maszyn ma ju 30 lat,

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

73

co woa opomst do nieba inp. wNiemczech byoby nie do pomylenia. Nastpne utrwalone przekonanie: wgiel jest brudnym rdem energii. Przetwarzania wgla jeszcze nie mamy na takim poziomie, jak bymy chcieli. Przepisy unijne spowoduj, e produkcja energii wpolskich elektrowniach na wgiel bdzie szalenie droga. Tutaj otwiera si due pole do popisu dla rodowisk naukowych. Ju teraz istniej technologie tzw. czystego spalania wgla, ktre nie emituje tyle CO2. Pod warunkiem stosowania nowoczesnych technologii, produkcja energii zwgla nie szkodzi rodowisku. Nauka posza bardzo do przodu ina lsku ju wida tego efekty. Gdy dawniej wracaem znad morza, od razu wiedziaem, e jestem usiebie, bo byo czarno iciemno. To si bardzo zmienio, bo technologie s zupenie inne. Rozmawiaem zdziaaczami ekologicznymi iokazao si, e jest duo niezrozumienia, na czym polega spalanie wgla czy dziaalno kopal. Doszlimy ju prawie do konsensusu, e wgiel nie jest tak szkodliwy, jak niektre organizacje ekologiczne prbuj go przedstawia. Mao tego, nawet elektrownie wiatrowe mog by od niego bardziej szkodliwe, gdy same potrzebuj energii produkowanej zwgla, aponadto znieksztacaj krajobraz. Zatem jeli chcemy sobie dokopa, ekolodzy igrnicy, to moemy. Pytanie po co, skoro mona szuka wsplnego mianownika, jakim s technologie czystego

spalania wgla. Niestety, s one bardzo kosztowne. Polskiego przemysu igrnictwa nie sta na odpowiednie finansowanie ich rozwoju, jeli przy obecnym obcieniu daninami publicznymi maj wgospodarce rynkowej wychodzi na plus. Rozwj energetyki odnawialnej rwnie wymaga znacznych nakadw, jednak jej zwolennicy przekonuj, e zwrc si one znawizk, m.in. wpostaci nowych miejsc pracy. Zkolei rzd wyranie stawia na rozwj energetyki jdrowej. Energia wiatrowa, soneczna czy biopaliwa s na razie wykorzystywane wniewielkim stopniu inie zagraaj dominujcej roli wgla. Przy czym ja bym wogle nie patrzy na to wkategoriach rywalizacji, gdy grnictwo ienergetyka odnawialna mog istnie irozwija si rwnolegle. Mam sceptyczny stosunek do energetyki jdrowej, aostatnia tragedia wJaponii pokazaa, e nie jest to bezpieczna technologia. Do tego dochodzi problem odpadw radioaktywnych. Jednak jeli powstan wPolsce elektrownie atomowe, rwnie mog funkcjonowa obok wglowych, nie zagraajc grnictwu. Niedawno sprowadzalimy zzagranicy 11 mln ton wgla rocznie, gdy nasze kopalnie nie byy wstanie zaspokoi caoci krajowego zapotrzebowania. Zamiast importowa wgiel, lepiej rozwija alternatywne sposoby produkcji energii. Podsumowujc, nie ma potrzeby traktowa wgla ipozostaych rde energii jako miertelnych wrogw,

bn Emma Danielsson (nostalgifabriken), flickr.com/photos/nostalgifabriken/4299475217/

74
gdy mog one wzajemnie si uzupenia. Zapotrzebowanie na energi ronie iwcale niekoniecznie musi by zaspokajane wycznie siami kopal. Jednak kopalnie ju mamy, natomiast energetyk jdrow musielibymy zbudowa od podstaw. Gdyby rodki, ojakich jest mowa wkontekcie elektrowni atomowych, skierowano na rozwj grnictwa wgla kamiennego, mona by produkowa dodatkow energi duo bezpieczniej, taniej, zpoytkiem dla rodowiska igospodarki. Znajc jednak ycie ipatrzc na to, co si dzieje wpolityce, nie widz moliwoci, eby jakiekolwiek wiksze rodki publiczne zainwestowano wgrnictwo. Naley si spodziewa, e elektrownie atomowe, majce zdecydowanych zwolennikw, prdzej czy pniej unas powstan. Grnictwu wniczym to nie zaszkodzi, szkoda tylko, e ogromne rodki pjd na technologi powodujc powstawanie niebezpiecznych odpadw, zamiast na bezpieczne wydobywanie iczyste spalanie surowca zpolskich kopal. Polityka pastwa wobec grnictwa jest od lat krytykowana przez zwizki zawodowe. W2007r. zwizki zawodowe, pracodawcy istrona rzdowa wsplnie opracowali strategi dla grnictwa do 2015r. Mwimy wniej, e nie ma przeszkd, by przedsibiorstwa tego sektora wchodziy na gied, jeli tylko spenione zostan pewne warunki. S one nastpujce: zachowanie pakietu wikszociowego wrkach Skarbu Pastwa, podpisanie porozumie spoecznych, 15% akcji dla pracownikw prywatyzowanego podmiotu. Ju w2010r. zamano pierwsz zasad, prawie wcaoci sprzedajc Bogdank. Przykad tej kopalni, ktra osiga wietne wyniki finansowe, czsto podaje si jako argument za prywatyzacj. To kamstwo: zmiany wasnociowe waden sposb nie wpyny na jej kondycj ekonomiczn. Bogdanka, wktrej nie zmieni si ani zarzd, ani zaoga, bya przed prywatyzacj tak samo dobrym przedsibiorstwem, m.in. dziki korzystnym warunkom grniczo-geologicznym. Mao kto natomiast wspomina, e by okres, gdy Bogdanka bya przeznaczona do likwidacji uratowano j dziki determinacji zwizkw zawodowych. Mwi otym, bo owielu kopalniach syszy si, e s trwale nierentowne. My nie uznajemy tego terminu, dla nas kopalnie dziel si na takie, ktre maj zasoby wgla oraz takie, ktre ich nie maj. Tym pierwszym zdarza si nieraz trudna sytuacja geologiczna imog przez rok, dwa czy trzy osiga gorsze wyniki. Potem jednak wchodz wdobre pokady igeneruj zyski. Wanie dlatego s skupione wspkach wglowych typu Katowicki Holding Wglowy czy Kompania Wglowa, e kiedy s wsabszej kondycji, wtedy te, ktre maj dobry okres, mog zrwnoway ich straty. rdem rozczarowania zwizkowcw by take brak budetowego wsparcia dla tzw. inwestycji pocztkowych wgrnictwie. Przepisy unijne zezwalay na pomoc publiczn dla inwestycji umoliwiajcych eksploatacj nowych z. Polska nie korzystaa jednak ztego prawa, argumentujc, e nasze grnictwo wietnie sobie radzi. Dopiero wubiegym roku udao nam si, brutalnie mwic, wyrwa zbudetu rodki na udostpnienie nowych pokadw wgla. Te pienidze bardzo szybko si zwrc wformie rnego rodzaju podatkw. Niestety, od 2011r. taka pomoc jest ju zabroniona. Wmidzyczasie, przy okazji tego jednorazowego wsparcia wrci mit caej Polski dopacajcej do grnikw. Tymczasem wystarczy zestawi 7 mld z corocznych wpyww do budetu wpostaci danin zwspomnian pomoc, ktra wyniosa zaledwie 400 mln z. To dobitnie wiadczy otym, e grnictwo nie jest dotowane przez pastwo, jak myl niektrzy.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

ba Kris D (Ahorcado), flickr.com/photos/ahorcado/3235027422/

75
Niech do grnictwa budoway rwnie medialne doniesienia olicznych patologiach wtej brany, zwizanych np. ze spkami poredniczcymi wobrocie wglem. Patologie dotykaj grnictwo wtakiej samej skali jak inne brane, jednak wszelkie afery s wjego przypadku owiele bardziej naganiane. Najwiksze przestpstwa czy podejrzenia naduy miay miejsce, gdy grnictwo byo fatalnie zarzdzane, nieskonsolidowane, ajednoczenie istniaa presja, aby poszczeglne kopalnie byy dochodowe. Rni porednicy wsprzeday wgla mieli wwczas uatwione zadanie. Kryminogenny by zwaszcza system kompensat, tj. pacenia wglem za usugi imateriay, na czym kopalnie czsto traciy, natomiast porednicy dorabiali si majtkw. Mwilimy wwczas, e na wglu zarabiaj wszyscy oprcz samych grnikw. Grnictwo generuje kilkadziesit miliardw obrotu rocznie. Wszdzie, gdzie s takie pienidze, wnieunikniony sposb pojawiaj si ludzie nieuczciwi. Nie znaczy to, e mona im da przyzwolenie na tak dziaalno, aprzynajmniej ze strony zwizkw zawodowych nie ma adnej taryfy ulgowej dla zachowa niezgodnych zprawem. Powiem wicej: jak dotd to wanie zwizki najczciej ujawniay rnego rodzaju nieprawidowoci, co czsto spotykao si zlekcewaeniem albo niedowierzaniem. Na szczcie mamy to za sob, jednak pojawi si nowy problem. Luka pokoleniowa spowodowaa, e wkopalniach zaczto najmowa duo firm zewntrznych. Jak si szacuje, zatrudniaj ju 20% pracownikw grnictwa. Wrd nich znalazy si liczne firmy wwalizkach, majce zdecydowanie najnisze koszty, gdy zatrudniajce emerytw, pracownikw bez umowy (ktrym nieraz nie paciy) itp. Wielokrotnie sygnalizowalimy, e ci ludzie pracuj wskandalicznych warunkach. Do legendy przechodz opowieci o grnikach zjedajcych na d wtrampkach. To zauwaono, take dziki zwizkom zawodowym. Medialny stereotyp przedstawia grnicze zwizki jako skupione na wsko rozumianym interesie wasnej grupy zawodowej, gotowe walczy okolejne podwyki bez ogldania si na interesy oglnospoeczne. Jeeli np. walka obezpieczestwo pracy wgrnictwie jest partykularnym interesem grniczych zwizkw zawodowych, to rzeczywicie walczymy opartykularne interesy. Trzeba sobie zda spraw, e uzwizkowienie wkopalniach siga 100%, co jest ewenementem wskali kraju, gdzie rednio nie przekracza 15%. Jestemy bardzo dobrze zorganizowani, wic sta nas na wicej. Jeli my decydujemy si wyj na ulice, robimy to wkonkretnym celu iwtaki sposb, e nie da si nas nie zauway. Tak jak ostatnio, gdy przez Katowice przemaszerowao 7 tys. grnikw, skandujc hasa nie tylko grnicze. Mwilimy m.in. oprawach pielgniarek.

Czer kaw ski

Wacaw Czerkawski (ur. 1954) od 1995r. wiceprzewodniczcy Zwizku Zawodowego Grnikw wPolsce, zrzeszonego wOglnopolskim Porozumieniu Zwizkw Zawodowych. Wspprzewodniczcy Zespou Trjstronnego ds. Bezpieczestwa Socjalnego Grnikw, czonek Rady Ochrony Pracy. Przez pitnacie lat pracowa jako grnik doowy wkopalni Jowisz wWojkowicach wZagbiu Dbrowskim. Bierze udzia wpracach komitetu koordynacyjnego Polskiego Forum Spoecznego. Przez kilka lat by spikerem na stadionie Grnika Wojkowice.

Czsto wspieramy inne grupy, jak np. wanie pielgniarki. Prowadzimy take dziaalno wsferze midzynarodowej, jestemy silnie umocowani weuropejskich strukturach zwizkowych. Grnicy nie myl tylko osobie, lecz staraj si wspdziaa zcaym spoeczestwem. Przecitnemu telewidzowi grnik raczej nie kojarzy si zdialogiem spoecznym, prdzej zpaleniem opon. Oczywicie zdarzaj si sytuacje ekstremalne, jak podczas demonstracji wWarszawie, gdzie dochodzio do regularnych walk. Rwnie niedawno grupa protestujcych wybia kilka szyb wsiedzibie Katowickiego Holdingu Wglowego. Mamy oto do nich pretensje, gdy wten sposb zniweczyli wysiek kolegw, ktrzy przyszli zkonkretnymi postulatami, amedia pokazay tylko wybite szyby. Prbujemy walczy ztakimi ekscesami, ktre psuj nam opini idaj pretekst do sigania po stereotyp grnika-zadymiarza. Jestemy dobrze zorganizowani iwanie oto najwiksze pretensje maj do nas politycy, ktrzy stale kombinuj, jak nas podzieli, oczerni, zrobi z nas awanturnikw. Tymczasem zwizkowcy nieustannie, wcywilizowanym trybie, rozmawiaj zpracodawcami irzdem, np. na forum Zespou Trjstronnego ds.Bezpieczestwa Socjalnego Grnikw. Organizuj take ze rodkw unijnych szkolenia dotyczce dialogu spoecznego czy wiedzy oprawie pracy. Nikt otym jednak nie mwi. Gdy w imieniu swojej centrali zaatwi co pozytywnego, prawie nigdy nie spotyka si to zjakimkolwiek oddwikiem. Jednak kiedy ktry zgrnikw wybije szyb, wtedy jestem popularny imog udziela

76
wywiadw. Niestety, nie na temat problemw grnictwa, tylko ozadymie ipalonych oponach Oco obecnie walcz grnicze zwizki zawodowe? Jednym zpriorytetw zawsze bdzie dla nas bezpieczestwo pracy. Grnicy nierzadko pracuj ponad 1000 m pod ziemi, s naraeni na tpnicia, wybuch metanu iinne zagroenia. Cay czas staramy si, aby zwikszy ich bezpieczestwo, co wymaga spenienia wielu warunkw, np. sprztu, ktry odpowiada wiatowym standardom. Mimo rnego rodzaju dziaa, mimo deklaracji pracodawcw ocoraz wikszych nakadach na bezpieczestwo, nadal jest ono niewystarczajce. Statystycznie rzecz biorc, rok 2010 by lepszy ni 2009, jednak dopki bd ofiary, bdziemy to nagania, apelowa, podejmowa wszelkie dziaania zmierzajce do poprawy bezpieczestwa. Wci daleko nam do standardw niemieckiego przemysu wydobywczego. Dyrektor jednej ztamtejszej kopal chwali si nam, e wminionym roku nie wydarzy si wniej ani jeden wypadek. Dao nam to duo do mylenia, bo unas nie zdarzaj si lata bez wypadkw. Poza postulatami zwizanymi zbezpieczestwem, wtej chwili skupiamy si na ustawie, ktra zakada przeniesienie nadzoru wacicielskiego z Ministerstwa Gospodarki do Ministerstwa Skarbu, co grozi nam szybk, dzik, bolesn prywatyzacj. Nadal tocz si dyskusje na temat optymalnej organizacji polskiego grnictwa. Naszym pomysem jest utworzenie Polskiego Wgla, wramach ktrego spki wglowe mogyby si wspiera kapitaowo. Czy to idealne rozwizanie nie mnie ocenia. Wane, e my jaki pomys mamy, w przeciwiestwie do rzdu, ktry nie ma adnego. Premier Tusk, podobnie jak nikt zPlatformy wogle znami nie rozmawia, czego dowodem jest nasz apel ospotkanie zposami, na ktry odpowiedziay jedynie PiS iSLD. Trudno zkim prowadzi dialog nie rozmawiajc, dlatego nie ma si co dziwi, e ludzie wychodz na ulice. Wobec podwyek cen cukru, benzyny itd. doszy do tego kwestie pacowe. Od adnych paru lat grnicy nie otrzymali podwyek, jedynie waloryzacj pac owarto inflacji, ktrej wysoko jest zreszt bardzo rnie oceniana. Weszlimy wspory zbiorowe, chcemy wzrostu wynagrodze o10%. To wany postulat, bo podwyki to inwestycja wludzi. Musz oni wiedzie, za co pracuj inaraaj ycie. Obecnie rednia paca pracownika kopalni wynosi ok. 4750 z brutto. Pracownikom duych, pastwowych przedsibiorstw jest bez porwnania atwiej si organizowa. Nie ma si co dziwi, e grnicy boj si prywatyzacji. Widz, jak pracuj ich koledzy zfirm zewntrznych, dlatego obawiaj si, e gdy przyjdzie prywatny, nie bd mieli adnych praw. Cho ustawa ozwizkach

bna Tyrone Comfort, foto: Chris Tank (ctankcycles), flickr.com/photos/ctankcycles/3684877903

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

77
zawodowych dziaa zarwno wfirmie pastwowej, jak iprywatnej, to jednak rzeczywisto nie jest tak rowa. Niejednokrotnie spotykamy si zsytuacj, gdy pracownicy chccy zaoy zwizki zawodowe sysz od prezesa, e on tu jest zwizkiem zawodowym, ajak si nie podoba, to znajd si inni na ich miejsce. W firmach takich jak Przedsibiorstwo Robt Grniczych czy Przedsibiorstwo Budowy Szybw ztradycjami, powstaych na bazie przedsibiorstw pastwowych istniej zwizki zawodowe, aprawa pracownicze s przestrzegane. W pozostaych firmach zewntrznych nie ma wielkich szans na powstanie zwizkw. Wprywatnej kopalni prbowalimy inicjowa tworzenie struktur zwizkowych, jednak odpucilimy, by nie naraa zatrudnionych na szykany. Pracodawcy boj si powstawania zwizkw, panuje bowiem opinia, e dziaaj one na niekorzy zakadu pracy. To nieprawda. Wramach realizowanych przez zwizki projektw szkolimy si razem z pracodawcami. Okazuje si, e niejednokrotnie znajdujemy wsplny jzyk, bo idla nich, idla nas priorytetem jest dobro firmy. Nie bdzie pracodawcy bez zwizkowcw, tak jak nie bdzie pracownikw bez kadry zarzdzajcej. Wszyscy oni musz wspdziaa, ale na razie s to jedynie pobone yczenia. Nie bdzie rwnie grnictwa bez zaplecza edukacyjnego, ktre w toku transformacji znacznie zredukowano. Gdy zamykano kopalnie, przy okazji zlikwidowano szkoy grnicze. Wydawao si wtedy, e przemys grniczy jest schykowy. Nikt si nie garn do pracy na kopalni, bo ipo co, skoro itak zaraz zostanie zlikwidowana. Szybko si okazao, e bez grnictwa Polska si nie obejdzie. Sytuacja zmienia si diametralnie, otwarto wiele szk. Dwie wysze uczelnie nadal ksztac na wysokim poziomie inynierw grnictwa. Wymaga jednak czasu, zanim kolejne roczniki wypeni braki kadrowe. Zmieni si stosunek modych ludzi do grnictwa. Wkadej spce wglowej jest po kilka tysicy poda osb, ktre chc wniej podj prac. Jak si okazao, grnictwo jest jednym zostatnich bastionw, gdzie mona uzyska co prawda mao bezpieczn, ale za to stabiln prac, gdzie pracownicy maj moliwo samoorganizacji, aich prawa s wmiar przestrzegane. Zwizki zawodowe kadego dnia prowadz cik walk, eby nadal tak byo. Dzikuj za rozmow. Katowice, 22 marca 2011r.

polecamy

Czy lewica to PZPR, UB, agry, Stalin, dziea Marksa iLenina? Czysocjalizm to ZSRR, Bierut, Gomuka iMoczar? Czy polska droga dosocjalizmu to cukier na kartki, cenzura istrzelanie do robotnikw?

poznaj inn lewic!

Pierwszy ijedyny portal internetowy powicony tradycjom idorobkowi polskiej lewicy demokratycznej, patriotycznej iniekomunistycznej www.lewicowo.pl

Abramowski Daszyski Limanowski PPS spdzielczo zwizki zawodowe Moraczewski Mickiewicz Brzozowski Thugutt Sempoowska eromski Krahelska Howko Ossowski Zaremba Ciokoszowie Prchnik Pragier Zygielbojm Barlicki Perl Niedziakowski Krzywicki iwiele innych materiaw. Kilka razy wtygodniu nowe teksty, wtym unikatowe, niewznawiane od kilkudziesiciu lat.

78

gospodarka spoeczna

Robi to inaczej

Konrad Malec

Zwizek zawodowy to strajk, zadyma, zablokowany ruch wWarszawie. Takie skojarzenia nie obejmuj jednak coraz bardziej istotnych a co wicej,skutecznych form dziaalnoci zwizkowej.
Organizacje pracodawcw oraz wiksze firmy maj do dyspozycji cae sztaby ekonomistw, prawnikw iinnych specjalistw. Wrazie sporu, pracownicy zazwyczaj zmuszeni s liczy na wasne umiejtnoci iwiedz. Aby Dawid mg si zmierzy zGoliatem, musi umie dobrze wymierzy cios. Wtym celu zwizki zawodowe regularnie organizuj szkolenia dla swoich czonkw. Maj one na celu lepsz organizacj pracownikw iich siy. Ucz, jak tej siy uy wyjania Elbieta Wielg, kierownik Biura Szkole i Programw Europejskich NSZZ Solidarno. Komisje Zakadowe s czsto niewielkie. Uczymy, jak organizowa pracownikw, eby poczuli potrzeb bycia wzwizku. Tumaczymy te, dlaczego bez nich Komisja nie jest wstanie niczego zrobi informuje p. Elbieta. Zdarza si, e po szkoleniach dziaacze czuj tak moc, i uwaaj si za gotowych do negocjacji zpracodawc. Uczulamy ich, e sama wiedza nie wystarczy, trzeba mie wok siebie ludzi, ktrzy bd kibicowali, gdy zaczn si rozmowy. Kursy innego rodzaju ucz dziaaczy, wjaki sposb przedstawia postulaty, aby sta si rwnorzdnym partnerem pracodawcy. Szkolimy zprowadzenia negocjacji isztuki ksztatowania wizerunku, ktre wdziaaniach zwizkowych s niezbdne wyjania Leszek Mitek, szef Zwizku Zawodowego Maszynistw Kolejowych wPolsce.

Mdry zwizkowiec po szkoleniu

Cho niektre szkolenia, np. zdialogu spoecznego, organizuje wikszo zwizkw, prawie kady dodaje do nich co od siebie. Oglnopolskie Porozumienie Zwizkw Zawodowych prowadzi szkolenia zkomunikacji spoecznej nie tylko zzaog ipracodawc, ale te ze spoecznoci lokaln, na ktr skadaj si rwnie zwizkowcy podkrela wiceprzewodniczcy cen trali, Andrzej Radzikowski. Jako reprezentatywny zwizek zawodowy opiniujemy nie tylko ustawy oglnokrajowe, ale take prawo lokalne dodaje. Coraz czstsze s take zajcia zrachunkowoci ifinansw oraz zprawa. Omawiamy wszystkie przepisy, ktre dotycz pielgniarek, np. ustaw odziaalnoci leczniczej. Tak, bymy wiedziay np. jak nie da si zmusi do przejcia na kontrakt informuje Dorota Gardias, do czerwca 2011r. przewodniczca Oglnopolskiego Zwizku Zawodowego Pielgniarek iPoonych. Zwizek Nauczycielstwa Polskiego robi podobne szkolenia dla nauczycieli, grnicy za doksztacaj spoecznych inspektorw pracy i aktywizuj kobiety. Przez msk dominacj wbrany czonkinie naszej organizacji s sabo zauwaalne. Chcemy, eby ich gos by rwnie brany pod uwag wnaszych dziaaniach wyjania Edyta Pirkowska ze Zwizku Zawodowego Grnikw wPolsce (ZZGwP). Cho Solidarno, ktra liczy niemal 700 tys. czonkw, zatrudnia wielu specjalistw, czsto siga rwnie po szkoleniowcw zzewntrz. Najczciej

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

gospodarka spoeczna

79

bna Chris (Oblong), flickr.com/photos/oblongpictures/3518594635/

prowadz oni zajcia dla naszych trenerw, prawnikw, osb odpowiadajcych za wizerunek zwizku czy jego polityk informacyjn wyjania p. Wielg. Podnoszenie kwalifikacji zwizkowcw odbywa si wsposb nowoczesny, obejmuje zarwno przyswajanie teorii, jak iwarsztaty umiejtnoci praktycznych. Dziaacze eski coraz czciej bior take udzia wkonferencjach iseminariach. Wielokrotnie mniejsza Konfederacja Pracy wietnie potrafi wykorzystywa wiedz oobowizkach szkoleniowo-prewencyjnych rnych instytucji, czym znaczco obnia koszty edukacji. Przy szkoleniach dotyczcych mobbingu poprosilimy opomoc inspektorw pracy, ktrzy przeprowadzili je za darmo, wramach swoich obowizkw. My zapewnilimy sal icatering wyjania Micha Lewandowski, skarbnik zwizku. Dziki zabiegom OPZZ wprowadzono prawn moliwo tworzenia wzakadach funduszu szkoleniowego, sucego zwikszaniu umiejtnoci zaogi. Niestety nie jest on obligatoryjny ubolewa Radzikowski. Cowicej, w obliczu nieudolnoci urzdw pracy zwizki podjy si organizowania szkole zawodowych, pozwalajcych na przekwalifikowanie pracownikw. Aby byo to moliwe, lokalne struktury najwikszych central ubiegaj si m.in. opienidze zfunduszw europejskich. WMaopolsce przeprowadzilimy szkolenia fryzjerskie, manicure, pedicure, wSzczecinie uczylimy organizowalimy kursy dajce uprawnienia kierowcw

zawodowych, w jeszcze innych miejscach uczylimy obsugi urzdze biurowych wymienia wiceszef Porozumienia.

Wzorem firm iorganizacji pozarzdowych, zwizkowcy szybko ucz si siga po rodki unijne, np. zProgramu Operacyjnego Kapita Ludzki. Najczciej pozyskuj je na wzmacnianie dialogu spoecznego. OPZZ prowadzi duy projekt Kompetentny uczestnik dialogu spoecznego, ZNP Dialog spoeczny, za ZZGwP Profesjonalnego zwizkowca. Ponadto pierwszy zwymienionych zwizkw zorganizowa za wsplnotowe dotacje obserwatorium regionalnych rynkw pracy. Podobne rzeczy robi urzdy pracy, ale one opisuj tylko stan zastany, ktry kady widzi. My staramy si prognozowa przysz sytuacj, co daje moliwo dziaania, by zmniejszy bezrobocie wyjania Grayna Ranek z Zespou ds. Funduszy Europejskich. Co istotne, obserwatorium nadal dziaa pomimo zakoczenia finansowania. Zkolei Konfederacja Pracy wykorzystuje fundusze unijne, eby przyblia czonkom nowe zjawiska prawno-pracownicze czy spoeczne. Tego rodzaju inicjatywy s okazj do udowodnienia, e dla dobra pracownikw zwizki potrafi wsppracowa take z oponentami. Szkolenia z efektywnych narzdzi komunikacji prowadzimy wsplnie

rodki uwicaj cel

80

zorganizacjami pracodawcw mwi Radzikowski. Podobnie postpuj grnicy. Wnaszym projekcie udzia bior nie tylko zwizkowcy, ale take przedstawiciele Zwizku Pracodawcw Grnictwa Wgla Kamiennego mwi Karina Pater, koordynator Biura Szkoleniowego ZZGwP. Przeamujemy stereotypy pracodawcw o zwizkowcach, i odwrotnie. Pokazujemy, e zwizkowiec nie tylko krzyczy ida. Na pierwszym seminarium zwizkowcy usiedli po jednej stronie, pracodawcy po drugiej. Podobnie byo wprzerwach. Podczas kolejnych grona coraz bardziej si mieszay, arozmowy byy konstruktywne. Mimo to Leszek Mitek zauwaa pewien brak zaufania do dziaaczy spoecznych. WUnii organizacje pracownikw zarzdzaj funduszami tylko wPolsce dystrybuuj je urzdnicy. Gdyby te rodki znajdoway si pod zarzdem zwizkw, zpewnoci szybciej byyby rozdzielanie iwykorzystane wcaoci, jak wpozostaych krajach UE.

Solidarno dawno dostrzega, e samymi protestami wiele nie zdziaa. Rozmowom zpracodawc nie towarzyszy walenie pici wst, lecz merytoryczna

Eksperci wiata pracy

wymiana argumentw przekonuje Magorzata Benc, szefowa biura terenowego zwizku wZawierciu. Ztego powodu zarwno na szczeblu centralnym, jak iwregionach organizacja stara si pozyskiwa do wsppracy ekspertw zrnych dziedzin, szczeglnie ekonomistw iprawnikw, ktrzy bd wstanie np. wykaza, e pracownicy powinni otrzyma podwyk. Solidarno dorobia si nawet wasnego Biura Eksperckiego, dziaajcego przy Komisji Krajowej. Eska od lat wsppracuje take zS. Partner, jedyn wPolsce firm dostarczajc ekspertyzy dla zwizkw zawodowych. Efektem kooperacji Solidarnoci iS.Partner jest np. opracowanie Praca Polska 2010 stustronicowa analiza sytuacji pracownikw idostpu do pracy, wodniesieniu do oglnej sytuacji gospodarczej. wietnie przygotowany raport, ktremu zorganizowano premier wbysku fleszy, zosta znakomicie przyjty, azawarte wnim treci, jak np. dowody na spadek pac realnych trafiy do mediw. Od 30 lat przygotowujemy ekspertyzy, ktre pomagaj nam formuowa postulaty podkrela Jacek Rybicki zKomisji Krajowej. Jednak takie opracowania, nawet jeli byy skuteczne wposzczeglnych negocjacjach, nie wpyway na ton debaty publicznej.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

bna ntr23, flickr.com/photos/ntr23/5063507284/

81
Zmiana nastpia w 2007 r., gdy Solidarno wkampanii Niskie pace barier rozwoju Polski publicznie podpieraa si stosown ekspertyz. Uprzedzilimy zarzuty, e zwizkowcy chc, aby nalewano zpustego. Raport pokazywa czarno na biaym, e niskie pensje s nie tylko dotkliwe dla pracownikw, ale take hamuj rozwj gospodarczy kraju wyjania Rybicki. Wkolejnych latach podobnie przeprowadzono kampanie Polska przyjazna pracownikom iSolidarno na kryzys. Ztych dziaa zrodzi si pomys na swego rodzaju podsumowanie dotychczasowych prac wanie za pomoc Pracy Polskiej 2010. To nasza odpowied na sowa premiera Tuska, e Polska jest zielon wysp. Zpunktu widzenia pracownikw nasz kraj zasuy na zupenie inny kolor zyma si Rybicki. Oprofesjonalnym przygotowaniu raportu moe wiadczy doskonae przyjcie go przez rodowiska akademickie. Po takim sukcesie zwizkowcy przygotowuj drug cz, powicon polityce przemysowej. Wanym impulsem do takiej aktywnoci by brak autentycznej debaty nad kierunkami rozwoju Polski. Solidarno postanowia przeama medialn jednomylno ipokaza moliwe alternatywy. co cieszyo si duym uznaniem. Wiele osb opowiadao nam, jak ciko zapisa dziecko do przedszkola relacjonuje Kaszulanis. Do ustawodawczej mobilizacji spoeczestwa signo te OPZZ, ktre przy poparciu niemal 300 tys. obywateli zaproponowao wprowadzenie moliwoci przejcia na emerytur dla kobiet po 35 oraz mczyzn po 40 latach pracy, niezalenie od wieku. Projekt ustawy stworzylimy z myl o osobach, ktre rozpoczy prac przed 18. rokiem ycia lub niewiele pniej. Wtej chwili s do mocno wyeksploatowane, aprzez te lata ju dawno wypracoway swoje emerytury wyjania Grzegorz Ilka, sekretarz prasowy Porozumienia oraz przewodniczcy Konfederacji Pracy. Podobny dezyderat zaistnia ju wrd 21 postulatw wsierpniu 1980r. PO jest temu projektowi przeciwna, jednak trafi do prac wpodkomisjach.

Efektem dziaa eksperckich s obywatelskie projekty ustaw. W2005r. udao si przeforsowa przygotowan przez Solidarno nowelizacj przepisw oemeryturach irentach. Wkwietniu 2011r. eska rozpocza zbirk podpisw pod projektem ustawy opodniesieniu pacy minimalnej do wysokoci poowy redniej krajowej (obecnie jej wysoko jest corocznie ustalana przez rzd, w2010r. wynosia 42% przecitnego wynagrodzenia). Projekty przygotowuje nasze Biuro Eksperckie. Czasem, gdy zachodzi konieczno, korzystamy take zusug zewntrznej kancelarii wyjania Henryk Nakonieczny zPrezydium Komisji Krajowej. Rwnie ZNP, aby skuteczniej walczy orwny dostp obywateli do edukacji, postanowi odwoa si do inicjatywy ustawodawczej. Zebralimy wymagan liczb podpisw pod projektami ustaw majcych upowszechni edukacj przedszkoln, by kade dziecko mogo zniej skorzysta. Po raz pierwszy taki projekt, z200 tys. podpisw, zoylimy wSejmie w2008r. Niestety ustawa nie przesza pomylnie przez parlament, dlatego wubiegym roku zgosilimy podobny, poparty przez 150 tys. osb wyjania Magdalena Kaszulanis, rzecznik prasowy zwizku. Zakada on finansowanie przedszkoli zsubwencji owiatowej, awic zbudetu centralnego. Oile pocztkowo koalicja rzdzca bya temu rozwizaniu przeciwna, dzi samo MEN proponuje podobn zmian, co daje du szans powodzenia inicjatywy. Podpisy zbieralimy wrodowisku nauczycielskim iza jego porednictwem, ale te wychodzilimy ze stolikami do obywateli izachcalimy ich do poparcia naszego przedsiwzicia,

Obywatel zwizkowiec

Niemal kady nosi wportfelu karty uprawniajce do zniek. Maj suy lojalnoci klientw wobec np. sieci handlowej. Dlaczego podobne rozwizanie miaoby si nie sprawdzi jako sposb wzmocnienia identyfikacji ze zwizkiem zawodowym? Piotr Gob, koordynator ds. rozwoju wpodbeskidzkiej Solidarnoci, dugo zastanawia si, jak wcieli wycie statutowy zapis opomocy czonkom zwizku wrnych sferach ycia. W2003r. wymyli Grosik kart oferujc osobom zrzeszonym wesce moliwo taszych zakupw wwybranych sklepach ipunktach usugowych. Pocztkowo program obj Podbeskidzie, po czym stopniowo rozszerza zasig na inne regiony. Rwnolegle w Wielkopolsce i Zagbiu Miedziowym zwizkowcy zzakadw Volkswagena zainicjowali przedsiwzicie opierajce si na identycznej filozofii, ktre szturmem zdobyo oba regiony. Nasz program jest efektem kontaktw ze zwizkami zkrajw skandynawskich izNiemiec wyjania Dariusz Dbrowski, przewodniczcy Solidarnoci wVolkswagen Motor Polska ikoordynator Programu Rabatowego Twj Partner w Zagbiu Legnickim. Gdy Grosik obj ca Polsk, zwizkowcy zwspomnianych regionw pozostali przy swoim programie, poniewa by on ju dobrze znany lokalnym kupcom. W2008r. zwizkowcy posiadajcy kart Grosik mogli liczy na zniki wponad 2 tys. obiektw na terenie kraju. Rabatem objto zarwno podstawowe produkty spoywcze, jak iusugi tak wyszukane, jak nauka jzykw obcych, ubezpieczenia czy wycieczki turystyczne. Nie sam prac czowiek yje, dlatego dbamy orozrywk. Oferta obejmuje m.in. zniki na bilety do aquaparkw, kin iteatrw. To daje oszczdnoci caej rodzinie wyjania Magorzata Benc, ktra wdraaa program w Regionie lsko-Dbrowskim. Podobnie dziaa Twj Partner, ktry liczy 15 tys. uczestnikw, mogcych kupowa zrabatem od ok. 5% wsklepach

Grosz do grosza, abdzie 6 milionw

82
spoywczych do nawet 40% wpunktach ztechnik grzewcz. Zdarza si, e gdy wzakadzie panuje dobra sytuacja, ludzie zaczynaj si zastanawia, po co wogle paci skadki wyjania pomysodawca Grosika. Za Dariusz Dbrowski dodaje: Chcielimy wjaki sposb wyrni naszych czonkw, e chce im si nalee do zwizku. Tym bardziej, e wielu znas zarabia naprawd grosze, zdarzaj si nawet czasowe zawieszenia pacenia skadek. Uywanie naszej karty pozwala pracownikom zrekompensowa sobie zwizkow danin, ito wielokrotnie. W2008r. program pozwoli czonkom Solidarnoci zaoszczdzi cznie 6 mln z. Grosik cieszy si dobr opini specjalistw ds. biznesu imarketingu. Akcentuj oni nie tylko ekonomiczny wymiar programu, ale ijego potencja wpromocji zwizku, ktrego logo znajduje si na karcie inaklejkach wskazujcych, e dany punkt j honoruje. Opodobnej inicjatywie myla zwizek maszynistw, jednak zuwagi na due rozproszenie czonkw oraz znacznie mniejsz ich ilo zrezygnowali ztej koncepcji. Udao im si za to zorganizowa korporacyjn sie telefoniczn u jednego z gwnych operatorw wPolsce. Bylimy pierwsi wrd zwizkw zawodowych nie kryje dumy Rafa Zarzecki zZZM. Dziki temu zrzeszeni maszynici maj co dwa lata moliwo otrzymania atrakcyjnego telefonu wdobrej cenie, przy tanich poczeniach. To nie tylko oszczdno dla naszych czonkw, ale te wymiar praktyczny. Jeli jest naga sytuacja, np. akcja strajkowa, mamy moliwo wysa do wszystkich grupowego SMS-a zauwaa Zarzecki. Zwizkw Zawodowych, wsppracuje wramach porozumie regionalnych, np. Zwizkowej Sieci Morza Batyckiego czy Zwizkowej Grupy Wyszehradzkiej. Dowiadczeniami wynikajcymi zkryzysu gospodarczego wymienia si m.in. zorganizacjami zHiszpanii, Portugalii iBugarii. Porozumienie ma te przedstawiciela wEuropejskim Komitecie Ekonomiczno-Spoecznym ciele doradczym Komisji, Parlamentu iRady Unii Europejskiej. Druga co do wielkoci polska centrala prowadzi wreszcie wspprac zkonkretnymi zwizkami zawodowymi winnych krajach. Najlepiej jest ona rozwinita zbrytyjskim UNISON (Zwizek Pracownikw Usug Publicznych), przy ktrym Porozumienie ma od trzech lat oddelegowanego przedstawiciela. Stara si on namawia pracujcych tam Polakw do wstpienia do UNISON, anastpnie koordynowa ich dziaania oraz udziela biecej pomocy wyjania dr Piotr Ostrowski zZespou ds. Midzynarodowych iIntegracji Europejskiej OPZZ. Wspprac midzynarodow prowadz te zwizki branowe. Wsppracujemy wramach ALE Midzynarodowej Federacji Maszynistw ze zwizkowcami z16 krajw Europy. Warte podkrelenia jest to, e do ALE wstpilimy jeszcze przed akcesj do UE nie ukrywa zadowolenia Leszek Mitek, bdcy obecnie wiceprezydentem federacji. Ambicj ponad stutysicznej ALE jest skupienie maszynistw ze wszystkich, nie tylko unijnych, pastw Europy. Nale do niej zwizkowcy zChorwacji czy Szwajcarii. Wwiecie znikajcych granic problemy maszynistw wrnych krajach staj si podobne. Dymy do ujednolicenia, przynajmniej wobrbie Unii, przepisw dotyczcych naszej grupy zawodowej, by mc lepiej broni jej interesw wyjania Mitek. Ju dzi maszynista przekraczajcy granic inapotykajcy tam na problemy moe liczy na skuteczn pomoc kolegw ze sfederowanego zwizku, znajcego miejscowe realia. Polityk midzynarodow prowadz rwnie nauczyciele, budowlacy iinne due zwizki. Dobrym przykadem branowej wsppracy jest porozumienie Zwizku Zawodowego Budowlani zjego ukraiskim odpowiednikiem, podpisane przy okazji przygotowa do Euro 2012. To wsplna inicjatywa na rzecz wzrostu bezpieczestwa pracy na budowach wobu krajach wyjania Ostrowski. ZNP wsppracuje zniemieckimi kolegami zGFF, m.in. wramach edukacji antydyskryminacyjnej. Poza obszar wsko rozumianej midzynarodowej dziaalnoci zwizkowej wychodz te grnicy, ktrych przedstawiciel wEKES zajmuje si tematyk energetyki.

Zwizkowcy wszystkich narodw, wsppracujcie!

Dziki temu, e Solidarno iOPZZ s czonkami Europejskiej Konfederacji Zwizkw Zawodowych, mog atwiej korzysta zwiedzy iumiejtnoci pracownikw zinnych pastw. Take wsppraca najwikszych central zS. Partner, bdc polsk fili grupy konsultingowej Syndex, ktra na caym wiecie udziela wsparcia zwizkom zawodowym, daje dostp do midzynarodowych dowiadcze. Mamy 450 ekspertw, wrd nich np. 70 specjalizujcych si wsektorze metalurgicznym, 40 ekspertw sektora finansowego, 60 specjalistw ds. brany chemicznej. Stanowimy cenne istale aktualizowane przez 40lat dziaalnoci! rdo informacji na temat przedsibiorstw isektorw, wcaoci do dyspozycji pracownikw zapewnia dr Stphane Portet, socjolog iekonomista, ktry w przeszoci by ekspertem m.in. Midzynarodowej Organizacji Pracy oraz Programu Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju. Zusug S. Partner coraz czciej korzystaj rwnie organizacje branowe iregionalne, anawet zakadowe. OPZZ bierze aktywny udzia wpracach MOP. Poza byciem czonkiem EKZZ oraz Midzynarodowej Federacji

Polacy, zwaszcza modzi, postrzegaj Solidarno przez pryzmat historii, skadania kwiatw pod pomnikami itrzech najazdw na Warszaw rocznie. Mao kto wie, e prowadzi ona setki dziaa bdcych codzienn prac upodstaw zauwaa Norbert Kilen zagencji

Solidarno? Lubi to!

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

83

kreatywnej Think Kong. Realizuje ona na zlecenie zwizku nowoczesne kampanie spoeczne, ktre pomagaj przeama wspomniane stereotypy. Jak wyjania Krzysztof Zgoda, byy szef Dziau Rozwoju Zwizku, zachodnie organizacje pracownikw oprcz bezporednich naciskw na pracodawcw czsto kieruj dziaania wstron obywateli wraliwych spoecznie. Chcc skoni koncern IKEA, aby zainteresowa si wyzyskiem ochroniarzy zatrudnianych przez jego podwykonawc, firm Solid Security, Solidarno zwrcia si do klientw meblowego giganta zprostym pytaniem: Czy IKEA jest OK?. Akcja, oktrej mowa, jest modelowym przykadem, jak powinno si walczy zmidzynarodowymi molochami. Polscy aktywici przy wsparciu miejscowych zwizkw przeprowadzili pikiet przed sklepem IKEI wSztokholmie. Powicono jej kilkuminutow relacj wgwnym wydaniu tamtejszych wiadomoci! Wydarzenie byo zaskoczeniem dla miejscowej opinii publicznej, wobec ktrej IKEA prezentuje si jako firma odpowiedzialna spoecznie. Tego samego dnia wnajwikszym szwedzkim dzienniku ukazao si pstronicowe ogoszenie zopisem cikiego losu pracownikw ochrony wpolskich oddziaach koncernu relacjonuje Zgoda. Co wane, solidarno pracownikw zadziaaa nie tylko wmacierzystym kraju firmy. Podobne pikiety

zorganizoway zwizki zawodowe wKorei, Niemczech, USA, Szwajcarii, Australii iWielkiej Brytanii wspomina dziaacz. Pracownicy Solid Security otrzymali take ogromne wsparcie od polskich internautw. Gwnie wSieci prowadzona bya inna kampania, UmiechnitaKasjerka.pl, majca zwrci uwag klientw hipermarketw na warunki pracy kasjerek. Ciki los pracownikw handlu Solidarno naganiaa take w grudniu 2010 r., gdy przed sklepami wielkich sieci kolportowane byy ulotki zdoczonym opatkiem, stylizowane na list pisany rczk dziecka, martwicego si, e mama pracujca wmarkecie znowu spni si na Wigili. Wymienione akcje przyniosy nie tylko uwiadomienie czci spoeczestwa wzakresie problemw wybranych grup zawodowych, ale i bardzo wymierne efekty. Solid Security stworzyo fundusz dla pracownikw wpotrzebie, wTesco iKauflandzie powstay zwizki zawodowe, zkolei nagoniony wmediach list, jak si wydaje, stanowi dla wielu sieci handlowych argument przesdzajcy oskrceniu czasu pracy wWigili. Los pracownikw ochraniajcych urzdy miaa zkolei poprawi akcja NacinijUrzdnika.pl. Wjej ramach opisywano naduycia, jakich dopuszczaj si firmy opacane ze rodkw publicznych. Za porednictwem

bna Kaptain Kobold, flickr.com/photos/kaptainkobold/5181464194/

84
strony internetowej kampanii obywatele mog wprosty sposb zwraca si do wybranych ministrw zdaniem, aby podlegajcy im urzdnicy wymagali od wynajmowanych firm przestrzegania czasu pracy ochroniarzy. Mniej elektroniczne, ale rwnie dobre ipomysowe kampanie spoeczne prowadzi ZNP. Przykadem moe by Dobra szkoa czy Nie dajmy popsu naszej szkoy, stanowice gos wobronie publicznej edukacji na wysokim poziomie. Wich ramach wszkoach pojawiy si plakaty, ulotki, ana budynkach zawisy bannery wyjania Kaszulanis. Tego typu kampanie s tasze ni dziaania medialne, amaj szans by nawet bardziej skuteczne pki co rodzice czciej maj ze szko kontakt bezporedni, ni elektroniczny. Podobnie jak Solidarnoci, rwnie zwizkowcom zKonfederacji Pracy ley na sercu tzw. spoeczna odpowiedzialno biznesu. Niestety, jak przyznaje Micha Lewandowski, zainteresowanie projektem ztego zakresu byo mniejsze ni oczekiwane przez zwizek. Chcielimy trafi do pracownikw i pracodawcw, by zwikszy wiadomo spoeczn oraz ch wdraania wysokich standardw w zakadach pracy wyjania. Niestety pracodawcy nie s chtni, by wprowadza wycie cokolwiek, czego nie musz, adla zwizkowcw zmuszonych do walki oto, co tak naprawd naley si pracownikom choby na mocy zapisw Kodeksu pracy, spoeczna odpowiedzialno biznesu to zbyt dua abstrakcja. To nie jedyna nowatorska dziaka, ktr zaja si organizacja. Wczeniej zwizkowcy zKonfederacji jako pierwsi podjli temat mobbingu. Uczyli pracownikw, wjakich sytuacjach dochodzi do naduy ikiedy mog wystpi na drog prawn. Jeli wchodzi co nowego, to zaley nam, eby wiedza moliwie szybko trafia do pracownikw podsumowuje pioniersko swego zwizku Lewandowski. Kada zopisanych kampanii Solidarnoci ma stron na Facebooku, zwizek nagania te og swoich inicjatyw na tym popularnym portalu. Wjego lady coraz czciej id kolejne organizacje. Konfederacja jest kadrowo modym zwizkiem iwielu jej czonkw korzysta zInternetu jako rda informacji uzasadnia Ilka. Chcielimy tym sposobem przycign do nas modych. Ponadto portale spoecznociowe oferuj szybk iatw moliwo spojrzenia na to, co si dzieje wzwizku, czsto mimochodem odsania motywy maszynistw do wejcia wSie Zarzecki. Ugrnikw pomys wyszed od zwizkowej modziey, informuje wiceprzewodniczcy ZZGwP Wacaw Czerkawski, ktry wskazuje te, e dziki nowoczesnym mediom pracownicy wzakadach rozrzuconych po caej Polsce wiedz, co dzieje si winnych czciach kraju. Zkolei ZNP podkrela, e wykorzystuje Internet nie tylko zmyl owasnych czonkach. Staramy si za jego porednictwem dotrze rwnie do osb spoza zwizku, zwaszcza do rodzicw wyjania Kaszulanis. OPZZ iZZM zaoyy profile na YouTube. Zalet kilkuminutowych filmw umieszczanych w Sieci jest nie tylko potencjalnie nieograniczona liczba osb, do ktrych mona dotrze bez ponoszenia dodatkowych kosztw. Odbir ogldanego czowieka jest atwiejszy ni np. wywiadu znim wzwizkowym biuletynie zauwaa Ilka. Klipy wideo iwogle ekspansja wInternecie maj by te dla zwizkw sposobem ucieczki do przodu. Gazety, nie tylko zwizkowe, zmniejszaj nakady, coraz mniej osb po nie siga wyjania sekretarz prasowy OPZZ. Dziaacze Porozumienia podkrelaj, e filmy na YouTube to krok wstron wasnej telewizji internetowej, jakkolwiek droga do niej jeszcze daleka.

Dziaania PR znaczco ociepliy wizerunek zwizkowcw. Miaem liczne sygnay, e ludzie lepiej nas postrzegaj, gdy organizujemy kampanie takie jak ta na rzecz pracownikw handlu, ni gdy palimy opony. PR wzbogaca nasze dziaania uwaa Krzysztof Zgoda. Zastrzega jednoczenie, e podstaw aktywnoci zwizkw powinna pozosta samoorganizacja pracownikw iodwaga wwalce oswoje. Za Kilen dodaje: Bardzo si ciesz, e takie akcje docieraj do modych inowoczesnych osb. To pomaga zwizkowcom zaprzyjani si ze spoeczestwem. To zaprzyjanianie si obejmuje nie tylko dziaania wizerunkowe. OPZZ iKonfederacja Pracy uczestnicz wPolskim Forum Spoecznym, majcym by platform wymiany myli ipogldw midzy zwizkami zawodowymi, partiami iorganizacjami spoecznymi. Pracownicy to te obywatele. Jest coraz wicej oddziaywa rnych grup na siebie, wsppraca staje si koniecznoci zauwaa Radzikowski. Zwizkowcy staraj si trafia pod strzechy zinformacjami na temat swoich inicjatyw oraz sam ide pracowniczej samoorganizacji. Wielkopolska Solidarno nawizaa wspprac ze stowarzyszeniem kibicw Lecha Pozna, atake zsamym klubem. Wrd zwizkowcw jest wielu kibicw Kolejorza, ktrzy chcieliby promowa zarwno zwizek, jak iukochan druyn. Dziki wsppracy trybuny maj by peniejsze, aideay zwizkowe dociera do nowych osb. Protesty, blokady istrajki niewtpliwie pozostan wanym orem zwizkw zawodowych, jednak jest to bro ostateczna. Na co dzie aktywici pracowniczy posuguj si innymi metodami zazwyczaj mniej spektakularnymi, ale nierzadko bardzo skutecznymi.

Zaprzyjani si ze spoeczestwem

Konrad Malec

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

gospodarka spoeczna

85

Spdzielnia pracy nad tekstem

Jordan Cibura

Klasyczna firma skada si zszefa oraz zpodwadnych, ktrzy maj do wyboru wykonywa jego polecenia albo poegna si zposad. Tymczasem wZurychu od prawie 30 lat istnieje gazeta, ktra funkcjonuje na zupenie innych zasadach.

OZ, czyli po prostu Wochenzeitung (niem. tygodnik), bo tak si ona nazywa, naley do spdzielni Infolink. Kada osoba zatrudniona wgazecie na co najmniej p etatu, jest jednoczenie czonkiem kooperatywy ima prawo wspdecydowania ojej losach. Postanowiem przyjrze si, wjaki sposb podejmowane s decyzje wprzedsibiorstwie, gdzie kady jest szefem. Miaem przyjemno rozmawia zprawie jedn trzeci zaogi iuczestniczy wkilku zebraniach.

Jako, rwno, niezaleno

Lata 70. wSzwajcarii obfitoway wlewicowe ruchy spoeczne, jak choby protesty przeciw elektrowniom atomowym. Jako platforma intelektualna suyy im dwa miesiczniki, jednak zapotrzebowanie byo zdecydowanie wiksze. W1981r. grupa idealistw, wtym studentw, zaoya spdzielni irozpocza wydawanie nowego lewicowego tygodnika. Od pocztku chcielimy dziaa wformie spdzielni. Tylko ludzie, ktrzy tutaj pracuj, s jej czonkami imaj prawo wspdecydowania o losach przedsiwzicia opowiada Jrg Fischer, jeden zzaoycieli WOZ. Chcielimy by niezaleni od wszelkich naciskw zzewntrz,

przede wszystkim ze strony sponsorw ireklamodawcw oraz politykw; zarzdza swoim miejscem pracy zupenie samodzielnie. Wszyscy na rwnych prawach bez wzgldu na to, czy kto pracuje jako redaktor, wdziale sprzeday czy przy druku gazety. Miny ju niemal trzy dekady od wydania pierwszego numeru, a w WOZ nadal konsekwentnie przestrzega si zasady rwnoci. Praktykant idziennikarz zdziesicioletnim staem wracaj do domw zidentyczn wypat, apodczas podejmowania decyzji dotyczcych przyszoci przedsibiorstwa gos kadego pracownika ma jednakow wag. Drug zasad, ktrej tygodnik hoduje od lat, jest nacisk na jak najwysz jako tekstw. Zanim trafi do druku, kady artyku jest starannie czytany przez co najmniej pi osb, dlatego literwki ibdy stylistyczne zdarzaj si wWOZ niezwykle rzadko. Jednak nie styl czy interpunkcja sprawiaj, e dany tytu mona zaliczy do Qualittszeitungen, czyli gazet owysokiej jakoci. Kluczowa jest wnikliwo wustalaniu faktw irzetelne ich przedstawianie, czemu tygodnik powica szczegln trosk. Jako jedna zniewielu gazet daje dziennikarzom do czasu, by mogli

86
naprawd gruntownie zgbi temat, nie narzuca te sposobu jego ujcia. Mamy swobod, jakiej nie spotka si prawdopodobnie nigdzie indziej wSzwajcarii. Nikt nam nie mwi, co mamy myle znieskrywan dum oznajmia Yves Wegelin, dziennikarz dziau zagranicznego. Dugie poszukiwania, potwierdzone dane, obszerne teksty, dajce czytelnikowi peniejszy obraz sytuacji wszystko to wie si ze znacznymi kosztami. Dlatego niezalenie od spdzielni wydajcej gazet, funkcjonuje stowarzyszenie ProWOZ, ktre wspomaga finansowo jej edycj. Zrzesza ono obecnie ok. 800 osb, ktre zdecydoway si paci co najmniej podwjn kwot za prenumerat. Dziki zebranym pienidzom, WOZ jest wstanie finansowa take bardziej kosztowne projekty zzakresu niezalenego dziennikarstwa. uczestniczcej, gdzie naprawd kady moe wyrazi swoje zdanie, jeli tylko chce. Nie jest to jednak demokracja rozumiana tak, e kady moe wszystko. Musimy utrzyma si na rynku. Trzeba funkcjonowa wtym kapitalistycznym wiecie inie moemy sobie pozwoli, by gazeta przynosia straty. Dlatego kompetencje poszczeglnych organw spdzielni s jasno zdefiniowane. Najwaniejszym znich jest plenum, czyli zebranie ogu czonkw. Wzalenoci od potrzeby, zwoywane jest kilka razy do roku irozstrzyga si na nim za pomoc gosowania kwestie dotyczce caego przedsibiorstwa lub takie, ktre wykraczaj poza kompetencje poszczeglnych organw. Te ostatnie to Rada Kierownicza (Geschftsleitung), Komisja Rewizyjna (Geschftsausschuss), Redakcja, wramach ktrej funkcjonuj osobne dziay (np. Kraj, Zagranica, Kultura), Rada ds. Kadrowych, Dzia Wydawniczy (tu m.in. reklamy, prenumeraty, rachunkowo) oraz grupy robocze, tworzone na potrzeby biecych projektw. Cho kady pracownik moe swobodnie wyrazi zdanie w dowolnej kwestii, to jednak poszczeglne dziay rzdz si zupenie autonomicznie. Jeli kto zauway, e co jest nie tak, zawsze moe poruszy temat na plenum, ktre kolektywnie rozstrzygnie spraw. Decyzje nie zapadaj jednak bez przygotowania. Zazwyczaj najpierw odbywa si tzw. Infoplenum, na ktrym wszyscy s informowani odanym problemie, nastpnie maj czas, aby si zastanowi, co mona zrobi zdan kwesti. Gasch, bo tak zdrobniale nazywa si wewntrzn komisj rewizyjn, zbiera te przemylenia iprzygotowuje gosowania. Jest to bardzo wany organ, ktry umoliwia sprawne podejmowanie decyzji bez zbdnego tracenia czasu. Wjego skad wchodzi 5osb, po jednej zgwnych dziaw. Wwszym gronie atwiej przedyskutowa iwrazie potrzeby wykluczy scenariusze niemoliwe do zrealizowania (np.ze wzgldw finansowych). Niedawno pracownicy WOZ podnieli sobie pensje. Jak wyglda proces podejmowania podobnych decyzji opowiedzia mi Martin Clalna, informatyk. Pace s unas chronicznie niskie. Waciwie od lat 80. cigle oscyluj wok pacy minimalnej irosy jedynie porwnywalnie ze wzrostem cen. Jak na Zurych, to bardzo mao podkrela. Wtej sytuacji, gdy po kilku latach wymuszonych oszczdnoci udao si trwale zbi wydatki, a jednoczenie zwikszy sprzeda pisma, Gasch poddaa pod dyskusj kwesti podwyki wynagrodze. Wygldao to mniej wicej wten sposb: Chcemy podwyki tak czy nie?, Jeli tak, to o100 czy 200 frankw?. Nigdy nie dyskutowalimy na temat podniesienia pac np. o1000 frankw. Gasch wszystko przeliczya, sformuowaa budet iprzedstawia nam trzy warianty do wyboru. Dziki temu mielimy pewno, e adna zmoliwych decyzji nie doprowadzi do katastrofy. Wszystko byo oczywicie transparentne imoglimy na bieco otrzymywa dodatkowe informacje.

Ostatnie lata byy bardzo cikie dla szwajcarskiej prasy. W2008r. rynek ogosze skurczy si oprawie 6%, aw2009r. oponad 21%. Wielu dziennikarzy stracio prac wskutek programw oszczdnociowych irestrukturyzacji. Przykadowo, wroku 2009 grupa NZZ (wydaje dziennik Neue Zrcher Zeitung) zmniejszya liczb penych etatw oprawie 100, pomimo przejcia kilku pomniejszych konkurentw. Sprzeda prawie wszystkich tytuw spada. Wrd nielicznych szczliwcw, ktrzy zdoali uchroni si przed kryzysem, znalaz si rwnie WOZ. Udao mu si wtym czasie nawet nieznacznie zwikszy sprzeda. Mona jedynie spekulowa, co bardziej przyczynio si do wzrostu liczby czytelnikw lewicowy profil gazety, ktry wczasach kryzysu bez wtpienia cieszy si wikszym zainteresowaniem, czy nienaganne dziennikarstwo? Faktem jest, e WOZ, jako jeden znielicznych tytuw, nie by zmuszony do ci finansowych ani kompromisw wdziedzinie jakoci. Duy wpyw na utrzymanie pozytywnego bilansu finansowego podczas kryzysu mia fakt, e tygodnikowi od lat udaje si utrzyma bardzo nietypowe proporcje przychodw zreklam do wpyww ze sprzeday gazety. Wynosz one mniej wicej 1:2, cho wbrany medialnej s zazwyczaj odwrotne. WOZ chce pozosta niezaleny od reklamodawcw, mimo e oznacza to m.in. niskie pace. Taka jest jednak wola wikszoci spdzielcw, wpeni wiadomych konsekwencji swojej decyzji. Nikt im jej nie narzuci, gdy nie ma szefa, ktry mgby kogokolwiek do czego zmusi.

Opaca si mie zasady

Brak szefa nie oznacza oczywicie braku organizacji ani rezygnacji zpodziau zada wedug kompetencji. Nie mamy hierarchii w powszechnym znaczeniu tego sowa. Oczywicie posiadamy komisj rewizyjn, komisj kierownicz itp. Mamy swoje struktury wyjania Roman Schrmann, czonek wewntrznego gremium kontrolnego. Dziaamy zgodnie zzasadami demokracji

Odpowiedzialno za sowo

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

87
1 4

13. z ycia redakcji. Plakaty promocyjne: 4. WOZ robi si na bstwo. Nowa makieta 16 wrzenia 56. Pozwl sobie na wasne zdanie. WOZ

Clalna zwraca uwag, e nie wszyscy wtakim samym stopniu rozumiej rachunkowo. Dlatego dane finansowe s przedstawiane tak, eby kady by wstanie oceni, czy spdzielni idzie na tyle dobrze, e moliwy jest wzrost pac lub inwestycje. Ostatecznie zadecydowalimy, e podniesiemy pensje o200 frankw. Kto nie mg przyj na plenum, mg zagosowa listownie. Podejmowanie takich decyzji wymaga gruntownej wiedzy okondycji finansowej przedsibiorstwa. Dlatego Gasch stale kontroluje finanse gazety i co miesic przedstawia stosowny raport. Jego kopia znajduje si na wewntrznym serwerze ikady zpracownikw moe go przeczyta wdowolnej chwili. Ponadto kluczowe dane finansowe s na bieco aktualizowane iwywieszane obok automatu zkaw, czyli miejsca, gdzie kady zaglda. Oprcz raportw, do wgldu s take protokoy ze wszystkich waniejszych zebra mona wten sposb podejrze, czym zajmuj si inni.

Jak wida, wWOZ bardzo si dba, aby wszyscy znali dane finansowe. Nie zawsze tak byo. W2005r. gazeta stana na skraju bankructwa. Gwn przyczyn by wanie niedostateczny imao profesjonalny controlling. Watmosferze euforii, ktrej powodem bya rosnca popularno gazety, po prostu zapomniano orzetelnej kalkulacji kosztw. W2003r. zmieniono szat graficzn, zwikszono zatrudnienie i rozpoczto nowe, ambitne projekty.

Nauczki zkryzysu

Wydatki wzrosy nieproporcjonalnie do przychodw, co dwa lata pniej nieomal skoczyo si katastrof. Do tego doszy jeszcze problemy w rachunkowoci, wefekcie czego bomba zopnionym zaponem, jak by przesadny wzrost kosztw, zostaa wykryta dopiero pi minut przed wybuchem. Nie byo czasu na zbdne dyskusje; naleao dziaa bardzo szybko, aby uchroni spdzielni przed upadkiem. Wniesamowitym tempie ok. dwch tygodni, pracownicy zupenie zrestrukturyzowali przedsibiorstwo. Bettina Dyttrich, ktrej wraz z innymi udao si uratowa WOZ, zdradzia mi kilka szczegw operacji. Musielimy bardzo oszczdza. Na pewien czas gazeta skurczya si okilka stron, zmniejszylimy sobie zarobki, anawet zwrcilimy pewn cz ju wypaconych pensji. Wielu znas musiao odej. To by niezwykle dramatyczny okres, ale te bardzo duo si nauczylimy. Wtej chwili jest ju niemoliwe, aby podobna sytuacja

88
si powtrzya. Od tamtej pory ludzie, ktrych zatrudniamy wDziale Wydawniczym, nader dokadnie patrz na nasze wydatki. Patrzc zperspektywy czasu, dobrze si stao, e przytrafi nam si ten kryzys. Kooperatywa zyskaa na profesjonalizmie, finanse s na bieco monitorowane, ainformacje na ich temat przekazywane wprzystpnej formie reszcie zespou. wwyborach nie naley do najprzyjemniejszych. WOZ zebra bardzo negatywne dowiadczenia zwizane ztego typu gosowaniami. Jeli do wyboru byy dwie osoby, wwczas ta, ktrej nie wybrano, najczciej opuszczaa gazet. Nie jestemy politycznymi mandatariuszami, ktrzy wrazie przegranej mog wrci do swego zawodu. Po wyborach trzeba dalej pracowa zludmi, ktrzy wjakim sensie okazali nam brak zaufania, ato po prostu boli tumaczy Camille Roseau. Dlatego zdecydowano si na pragmatyczne rozwizanie: wwyborach do poszczeglnych organw startuje zawsze tylu kandydatw, ile jest stanowisk do obsadzenia.

Przygldajc si dziaaniu tej spdzielni, mona si pokusi owycignicie bardziej oglnych wnioskw. Byem ciekaw, jakie zdaniem pracownikw s wady izalety prowadzenia dziaalnoci wformie firmy, gdzie nie ma szefa lub jeli kto woli wszyscy s szefami. Zdaniem Bettiny Dyttrich, model partycypacyjny ma same zalety wporwnaniu zklasycznymi, hierarchicznymi organizacjami. Typowym przesdem jest, e wtakich organizacjach jak nasza dyskusje cign si miesicami, jeden wtrca si wsprawy drugiego inie mona podj adnej decyzji. Tak byo moe 20 lat temu. Wtej chwili mamy rne grupy, ktre zajmuj si swoimi sprawami. Jeli co dotyczy wszystkich, Gasch przeprowadza wewntrzn dyskusj na ten temat, anastpnie informuje ojej wynikach. Rozwaamy wtedy spraw na plenum ipodejmujemy odpowiedni decyzj. Uwaam to za bardzo efektywny model zarzdzania. Nie tracimy przy tym wiele czasu zapewnia dziennikarka. Wsytuacjach kryzysowych decyzje s podejmowane bardzo sprawnie. Wszystkie siy koncentrowane s na jednym zadaniu, dopki nie zostanie wykonane wyjania Camille Roseau, specjalistka ds. marketingu. Faktem jest, e le przygotowane zebrania mog by frustrujce imao produktywne. WOZ przez 30 lat istnienia mia do czasu, aby wypracowa mechanizmy zapobiegajce takim przypadkom. Wzasadzie wszyscy, zktrymi rozmawiaem, zgodnie twierdzili, e zdarzaj si one obecnie niesychanie rzadko. Naley jednak pamita, e nawet przy bardzo sprawnych procedurach, tak jak to ma miejsce wWOZ, kolektywne podejmowanie decyzji wymaga wicej czasu, ni gdyby robia to jedna osoba (szef). Ludzie musz zosta poinformowani, musi odby si dyskusja, musz zosta udzielone odpowiedzi na zgaszane pytania. Mimo to, gra jest warta wieczki. Wicej osb zaangaowanych wwypracowanie rozwizania oznacza, e na problem patrzy si zwielu perspektyw. Prawdopodobiestwo, e podjte postanowienie bdzie lepiej przemylane, jest bardzo due. Co wicej, jego realizacja przebiega potem bardzo pynnie. Nikt przecie nie bdzie sabotowa wasnych decyzji. Z kolei wrd zagroe zwizanych z modelem spdzielczym warto wspomnie odelegowaniu osb na poszczeglne stanowiska. W WOZ kompetencje kierownicze czy kontrolne pracownikw s demokratycznie potwierdzane przy pomocy wyborw. Jeli kandydatw jest wicej ni funkcji do obsadzenia, wie si to zpewnym niebezpieczestwem. Przegrana

Co dwie gowy

Wedug raportu opublikowanego wlutym 2011r. przez Instytut Gallupa, dwie trzecie niemieckich pracownikw nie czuje si zwizanych zpracodawc, aco pity mentalnie ju podj decyzj owypowiedzeniu umowy. Gdyby przeprowadzono analogiczne badania wPolsce czy Szwajcarii, wynik zapewne wygldaby podobnie. Jednak kooperatyci zWOZ bez wtpienia znaleliby si wrd zadowolonych. Wspdzielni wi zpracodawc jest ogromna, co niejednokrotnie podkrelali moi rozmwcy. Bardzo obrazowo uj to Jan Jirat, jeden zdziennikarzy: Tutaj jest si czowiekiem Gdyby WOZ by spk akcyjn, wtedy pienidz, nie czowiek, byby jego esencj. WOZ to my jako ludzie. Zatrudnieni wWOZ ceni sobie wolno, jak daje im firma. Nie tylko elastyczny czas pracy, wyrozumiao, jeli kto zachoruje czy musi odebra dziecko z przedszkola, lecz rwnie dziennikarsk niezaleno. Wporwnaniu zinnymi gazetami WOZ jest bardzo nietypowy. Moemy pisa dusze teksty, na ktre mamy wicej czasu, aby zebra wiksz ilo rzetelnych informacji. Do tego mamy swobod wpisaniu na tematy polityczne. Jak to si mwi moemy kademu bez obaw nasika na nog dodaje Jirat. W przeciwiestwie do reszty gazet, ktre musz dba oreklamodawcw, WOZ nie boi si take otwartej krytyki pod adresem bogatych koncernw. Trudno si nie zgodzi zBettin Dyttrich, ktra dodaje, e to, co ijak pisz dziennikarze Wochenzeitung bezporednio wypywa ztego, jak s zorganizowani: Gdybymy mieli szefa izrnicowane zarobki, pisalibymy zupenie inaczej. To przecie oczywiste. Dynamicznie zarzdzana firma, ktra dostosowuje si do stale zmieniajcego si otoczenia. Sprawnie podejmowane, ale iprzemylane decyzje. Nieskrywana duma, zjak zadowoleni izmotywowani pracownicy opowiadaj opracodawcy iowocach wsplnych wysikw. Czy takie miejsce pracy mogoby by rzeczywistoci dla wikszej liczby ludzi? Wedug Bettiny Dyttrich jak najbardziej. Uwaam, e duo wicej przedsibiorstw we wszystkich moliwych branach mogoby funkcjonowa na podobnych zasadach, jak my. Bo to dziaa!

To dziaa!

Jordan Cibura

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

gospodarka spoeczna

89

Nie trzeba ba si KRUS

Janina Petelczyc

Kwestia ubezpiecze spoecznych rolnikw wzbudza kontrowersje, poniewa dotowanie ich powoduje powane obcienie finansw pastwa. Zacznijcie od reformy KRUS! syszymy wniemal kadej dyskusji ooszczdnociach budetowych.
Caociowy system ubezpieczenia spoecznego rolnikw powsta wPolsce dopiero w1977r. Wczeniej, na pocztku lat 70. okoo 60% ludnoci zatrudnionej wrolnictwie objte byo ubezpieczeniami zrnych tytuw. Pracownicy PGR posiadali ubezpieczenie pracownicze, od 1962r. prawo do emerytury mieli czonkowie rolniczych spdzielni pracowniczych, a2 mln wacicieli drobnych gospodarstw rolnych byo ubezpieczonych ztytuu zatrudnienia wcharakterze robotnikw poza rolnictwem. Pozostali prowadzcy wasne gospodarstwa wogle nie mieli prawa do ochrony ubezpieczeniowej. Zmiany prawne wlatach 60. ina pocztku 70. umoliwiay rolnikom otrzymanie doywotniej renty, ale wycznie pod warunkiem zrzeczenia si gospodarstwa na rzecz pastwa. W 1977 r. przyjto ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym rolnikw oraz innych wiadczeniach dla rolnikw iich rodzin. Zkolei w1982r. wesza wycie ustawa oubezpieczeniu spoecznym rolnikw. Obie odchodziy od idei uspoecznienia rolnictwa. wiadczenia mogli uzyskiwa zarwno ci, ktrzy zrzekali si gospodarstw na rzecz pastwa, jak iprzekazujcy je nastpcom zkrgu rodziny. Warunkiem byo opacanie skadek iosignicie wieku emerytalnego lub

Co mamy?

zakwalifikowanie do I lub II grupy inwalidzkiej. Pocztkowo renty iemerytury przyznawano wycznie na gospodarstwo, niezalenie od liczby osb wnim, co zostao zmienione ustaw z1982r. Mankamentem tych uregulowa by obowizek sprzeday produktw rolnych jednostkom gospodarki uspoecznionej. W okresie transformacji reform systemu zabezpieczenia socjalnego rolnikw rozpocza ustawa z20grudnia 1990r. Na jej mocy utworzono Kas Rolniczego Ubezpieczenia Spoecznego. Uniezaleniono wwczas prawo do emerytury od przekazania gospodarstwa rolnego. Jedynym warunkiem uzyskania wiadczenia byo osignicie 60 lat wprzypadku kobiet i65 umczyzn. System mia przede wszystkim charakter osonowy, wie bowiem mocno odczua ciar spoecznych kosztw transformacji. Wielu choporobotnikw, ktrzy utracili prac wprzemyle ipowracali do gospodarstw, otrzymao moliwo uzyskania wiadczenia. We wspomnianej ustawie wyodrbniono dwie grupy ubezpiecze. Pierwsz stanowiy ubezpieczenia wypadkowe, chorobowe i macierzyskie, drug emerytalno-rentowe. Rolnik paci wic dwie miesiczne skadki. Ubezpieczeniem objty jest zarwno on, jak idomownicy. Za domownika uwaa si blisk osob,

90
ktra ukoczya 16 lat imieszka zrolnikiem lub wjego najbliszym ssiedztwie, nie bdc znim zwizan stosunkiem pracy. Naley podkreli, e osoba taka musi pracowa wdanym gospodarstwie sam fakt zamieszkania nie wystarczy, eby by ubezpieczonym wKRUS. Wysoko skadki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe wynosi 10% emerytury podstawowej (wIIkwartale 2011r. 73 z). Osoby, ktre rwnolegle prowadz pozarolnicz dziaalno gospodarcz, pac podwjn wysoko skadki emerytalnej. Ponadto dodatkow skadk opacaj rolnicy zgospodarstw od 50 ha wzwy. Skadka na ubezpieczenie macierzyskie, chorobowe iwypadkowe wynosi dla wszystkich rolnikw tyle samo ijest to obecnie 42 z na miesic. Ubezpieczenie zdrowotne jest natomiast finansowane zbudetu. Sumaryczne obcienia poszczeglnych kategorii ubezpieczonych przedstawia tab. 1. Obecnie wiadczenia ksztatuj si na nastpujcym poziomie: podstawowa emerytura wynosi 728,18z, zasiek chorobowy za 1 dzie 10 z, zasiek macierzyski 2912,72z miesicznie1. Rolnicy otrzymuj minimalne emerytury bez wzgldu na wysoko skadek. Warto wspomnie, e od 2005r. liczba ubezpieczonych jest wysza ni wiadczeniobiorcw2. Dostpne s wPolsce rwnie renty strukturalne. Maj na celu popraw struktury agrarnej i przyspieszenie procesu wymiany pokoleniowej wrd prowadzcych gospodarstwa rolne. Poprawiaj te konkurencyjno gospodarstw, poniewa przejmuj je osoby dobrze przygotowane do zawodu rolnika. Zakada si, e wlatach 20072013 ztego rozwizania skorzysta ponad 50tys. rolnikw. Wzamian za rent strukturaln naley przekaza gospodarstwo nastpcy lub wczy swoje grunty na rzecz powikszenia innego gospodarstwa. Podstawowa wysoko renty strukturalnej wynosia w2010r. 1013 z, adodatek na maonka 646 z. Przekazanie powyej 10 ha uytkw rolnych osobie wwieku poniej 40 lat podwysza wiadczenie o102 z. Rent wypaca si co miesic, nie duej ni do osignicia przez beneficjenta 65. roku ycia3. Obecny system nie odpowiada zasadom ubezpieczenia spoecznego, poniewa jest wprzewaajcej mierze finansowany przez pastwo, anie samych rolnikw. Do tego Trybuna Konstytucyjny wwyroku zdn. 26 padziernika 2010r. uzna, e niezgodny zustaw zasadnicz jest przepis, ktry zobowizuje budet pastwa do opacania wcaoci skadki zdrowotnej rolnikw bez wzgldu na wysoko ich dochodw. Ze skadek pokrywa si ledwie 8% wydatkw na rolnicze emerytury irenty. Ich dofinansowanie bdzie w2011r. kosztowa pastwo 15,1 mld z, natomiast ubezpieczenia zdrowotne rolnikw 1,86 mld. Zanim zastanowimy si, jak reformowa ten system, przyjrzyjmy si zabezpieczeniu tej grupy spoecznej winnych krajach4.

Historia ubezpiecze rolniczych we Francji jest znacznie dusza ni wPolsce. W1889r. istniao ju 557 lokalnych towarzystw ubezpieczeniowych. Ustawa z 1900 r. uprawomocnia tworzenie rolniczych kas wzajemnych ubezpiecze spoecznych, uprocia formalnoci administracyjne, uwolnia od obcie fiskalnych i wprowadzia liczne zachty, co spowodowao gwatowny rozwj towarzystw. W okresie midzywojennym rolnictwo objto take ochron socjaln, gdy uregulowano kwesti ochrony przed ryzykiem wypadku przy pracy, mierci oraz trwaej niezdolnoci do pracy. W1936r. wprowadzono rolnicze zasiki rodzinne. W1940r. rozpoczto unifikacj instytucji ubezpieczeniowych rolnikw. Polityka spoeczna wobec tej

Staro nad Sekwan

Tab. 1. Wysoko skadki na ubezpieczenie rolnikw wz

Wielko gospodarstwa lub status ubezpieczonego Do 50 ha 50100 ha 100150 ha 150300 ha Powyej 300 ha Domownik

Ubezpieczenie emerytalno-rentowe Podstawowa skadka miesiczna 73 73 73 73 73 73 Dodatkowa skadka miesiczna 0 87 175 262 350 0

Ubezpieczenie macierzyskie, chorobowe iwypadkowe Skadka miesiczna 42 42 42 42 42 42 Suma

115 202 290 377 465 115

rdo: opracowanie wasne na podstawie KRUS.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

91
grupy zostaa poddana kompetencji ministra rolnictwa, awypacanie jej wiadcze socjalnych powierzone wycznie kasom wzajemnych ubezpiecze. W1945r. system kas, uwzgldniajcy specyfik zawodu, opar si prbom wczenia go do powszechnego systemu ubezpiecze spoecznych. W okresie powojennym rozszerzano zakres rolniczych ubezpiecze. W1952r. utworzono ubezpieczenie emerytalne, ktrym zarzdzanie powierzono MSA (Mutualit Sociale Agricole, Kasa Wzajemnych Ubezpiecze Spoecznych Rolnikw). W1961r. utworzono dla rolnikw ubezpieczenie chorobowe, macierzyskie iinwalidzkie. Stali si oni pierwsz grup wrd wykonujcych wolne zawody, korzystajc zochrony przed tymi rodzajami ryzyka. MSA to podstawowa agencja odpowiedzialna za obowizkowe ubezpieczenia spoeczne rolnikw iosb zatrudnionych wrolnictwie. Poza Kas Centraln posiada 82 kasy na poziomie departamentw. System jest zarzdzany wsposb zdecentralizowany idemokratyczny. Kady, kto podlega pod rolniczy system ubezpieczeniowy, uczestniczy wwyborach. Dziki temu kasy s reprezentatywne dla ogu populacji rolniczej. We francuskim systemie emerytalnym, zarwno powszechnym, jak i rolniczym, istniej dwie granice wieku uprawniajcego do wiadcze. Osignicie pierwszej uprawnia do emerytury wpenym wymiarze wycznie wwczas, gdy wiadczeniobiorca wykae si odpowiednim staem skadkowym. Natomiast druga daje prawo do penej emerytury niezalenie od liczby lat opacania skadek. Wiek uprawniajcy do przejcia na emerytur, ktry do koca 2010r. wynosi 60 lat, bdzie wskutek reformy emerytalnej stopniowo podnoszony do 62 lat od 1 stycznia 2018r. Obecnie, aby otrzyma wiadczenie wpenym wymiarze, naley oprcz skoczonych 60 lat mie 163 kwartay opacanych skadek. Liczba ta bdzie rosa wraz zpodwyszaniem wieku uprawniajcego do przejcia na emerytur. Zkolei wiek osignicia prawa do emerytury wpenym wymiarze niezalenie od liczby kwartaw opacanych skadek wynosi obecnie 65 lat i4 miesice rwnie on bdzie wzrasta, do 67 lat w2018r. We Francji rolniczym systemem zabezpieczenia spoecznego objci s wspmaonkowie iczonkowie rodziny waciciela lub uytkownika gospodarstwa rolnego. Zakada si, e uczestnicz oni wpracach rolnych bez wynagrodzenia. Jeli natomiast praca osoby yjcej wobrbie danego gospodarstwa rolnego jest wynagradzana, moe ona rwnie by objta systemem rolniczym, jednak musi wykaza udzia wpracach na rzecz tego gospodarstwa. Wrd ubezpieczonych mona zatem wyrni dwie podstawowe kategorie: osoby prowadzce samodzielnie lub wsplnie dziaalno rolnicz (uytkownicy rolni) iosoby pracujce wrolnictwie na podstawie umowy zawartej zrolnikiem (pracownicy rolni). MSA obejmuje nastpujce ryzyka socjalne5: choroba imacierzystwo, doycie wieku emerytalnego, trwaa lub okresowa niezdolno do pracy oraz mier ywiciela rodziny. wiadczenia na rzecz rolnikw naley podzieli na dwie grupy. S to zjednej strony emerytury, renty irenty zdrowotne, azdrugiej zasiki dla repatriantw iodprawa doywotnia, przysugujca wycznie rolnikom przyczyniajcym si do odmodzenia struktury wieku na wsi ipowikszenia gospodarstw. Wysoko skadek uzaleniona jest od dochodw katastralnych lub wyliczana na podstawie dochodu teoretycznego, ustalanego woparciu owskaniki dla poszczeglnych upraw ihodowli. Natomiast dla przedsibiorstw rolnych podstaw naliczania skadek stanowi zryczatowane wynagrodzenie kierownictwa

Tab. 2. Wysoko irozkad stawek ubezpieczenia spoecznego rolnikw we Francji

Stawki procentowe Skadki Od caego wynagrodzenia Pracodawca ubezpieczenia na wypadek choroby, macierzystwa, niepenosprawnoci, mierci ubezpieczenie spoeczne na wypadek staroci na wiadczenia rodzinne na ubezpieczenie wypadkw przy pracy 12,8 1,6 5,4 1,110,6, wzalenoci od rodzaju pracy Pracownik 0,75 0,1 Suma 13,55 1,7 5,4 Wlimicie puapu zabezpieczenia spoecznego (2010r. do34620 ). Pracodawca 8,3 Pracownik 6,65 Suma 14,95

rdo: opracowanie wasne na podstawie MSA.

92
przedsibiorstwa ijego pracownikw. Fundusz ubezpiecze spoecznych tworzony jest zobowizkowych skadek pracownikw ipracodawcw na ubezpieczenie chorobowe iemerytalne. Natomiast wycznie ze skadek pracodawcw finansowane s ubezpieczenia wypadkowe, od chorb zawodowych iwiadczenia rodzinne. Wysoko irozkad skadek prezentuje tab. 2. W 2010 r. emerytowany francuski rolnik otrzymywa minimum 3122,08 emerytury rocznie, czyli 260,17 na miesic. Jest to pierwsza, bazowa cz emerytury. Oprcz tego istnieje druga, opierajca si na systemie punktw emerytalnych, ktra wzalenoci od wysokoci paconych skadek pozwala osign maksymalnie dodatkowe 3739 rocznie6. Istniej due dysproporcje pomidzy liczb osb opacajcych skadki aemerytami. Obecnie tych pierwszych jest 1259800, awiadczeniobiorcw 42888407. Wanie ze wzgldu na nierwnowag demograficzn oraz niskie dochody do funkcjonowania systemu nie wystarczaj przychody ze skadek. 65% jego kosztw musi pokry dotacja pastwowa w2009r. dofinansowanie rolniczych ubezpiecze zbudetu wynioso we Francji 32,7 mld euro8. Co ciekawe, bya ona wysza ni renta starcza, jak nazywano to wiadczenie przed wprowadzeniem okrelenia emerytura. Do ubezpieczenia wypadkowego ina staro, dodano w1972r. ubezpieczenie chorobowe. W1995r. do Kodeksu Socjalnego dopisano Ustaw o ubezpieczeniu pielgnacyjnym, czyli wiadczenia wpostaci usug pielgnacyjnych iopieki stacjonarnej. Zabezpieczenie spoeczne rolnikw wNiemczech skada si zatem zczterech czci: ubezpieczenia od wypadkw przy pracy, emerytalnego, na wypadek choroby oraz pielgnacyjnego. S one na poziomie regionalnym zorganizowane wsamorzdowe korporacje, ktre na szczeblu krajowym tworz Gwny Zwizek Rolniczy Ubezpieczenia Spoecznego (Spitzenverband der landwirtschaftlichen Sozialversicherung, LSV-SpV). Czonkowie danej kasy wybieraj przedstawicieli wtajnym gosowaniu. Reprezentanci decyduj np. opowierzchni gospodarstwa rolnego, poniej ktrej uytkownik jest zwolniony zpacenia skadki emerytalnej. Obok ustawowych uregulowa ubezpieczenia rentowego istnieje wrolnictwie dodatkowe zaopatrzenie Zusatzversorgung fr Arbeitnehmer in der Land- und Forstwirtschaft (ZLA/ZLF). Oparte jest na umowach zbiorowych, aobowizuje wstarych landach federalnych (dawne RFN) iwTuryngii. Zastrzeone jest ono dla pracownikw lenictwa irolnictwa. Obecnie obowizek opacania skadek ciy na kadym rolniku indywidualnym. Jeli gospodarstwo jest prowadzone przez maestwo, wwczas skadki opaca tylko jeden zpartnerw. Skadka dla kadego ubezpieczonego jest w Niemczech jednakowa, lecz rolnicy otrzymuj dopaty do skadek wzalenoci od sytuacji dochodowej nawet do 80% kwoty skadki. Po 15 latach pacenia skadek kady kolejny rok zwiksza przysze wiadczenie emerytalne o 1%. Warunkiem uzyskania prawa do emerytury jest skoczenie 65lat (wiek ten bdzie systematycznie podnoszony do 67 lat) ico najmniej 180-miesiczny (15-letni) okres skadkowy. Niekorzystna struktura demograficzna wsi sprawia, e obecnie na 256 tys. opacajcych skadki

Rwnie wNiemczech tradycja ubezpiecze rolniczych siga XIX w. Jako jedno zpierwszych pastw dostrzegy one zagroenia zawodowe wystpujce wgospodarstwach rolnych. Pierwsze akty prawne dotyczce ochrony od nastpstw wypadku ichoroby, obejmujce ca rodzin rolnika, zostay wydane ju w1886r. Powstaway wwczas stowarzyszenia rolnicze ilene, zapewniajce ubezpieczenia od wypadkw przy pracy. Ustaw oubezpieczeniu emerytalnym wprowadzono w1957r. Niemcy stay si drugim po Francji krajem, wktrym rolnicy uzyskali prawo do emerytury. Warunkiem otrzymania wiadczenia byo ukoczenie 65 lat, opacanie skadek co najmniej do 60. roku ycia przez minimum 180 miesicy oraz przekazanie gospodarstwa nastpcy. W1969r. wprowadzono rent za oddanie ziemi dla tych rolnikw, ktrzy nie mieli nastpcw.

Za miedz

Tab. 3. Wydatki na ubezpieczenia spoeczne rolnikw wNiemczech finansowane ze skadek ibudetu pastwa

Wydatki na wiadczenia spoeczne dla rolnikw Rodzaj ubezpieczenia wypadkowe emerytalne zdrowotne dodatkowe Suma Wydatki ogem (mln ) 860 2922 2499 43 6340 Wtym zfunduszy federalnych (mln ) 300 2280 1250 26 3877 % dofinansowania pastwowego 35% 78% 50% 60% 61%

rdo: opracowanie wasne na podstawie Soziale Sicherheit in der Landwirtschaft, padziernik 2010.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

93

emerytalne przypadaj a 622 tys. wiadczeniobiorcw9. Niemiecki system zabezpieczenia spoecznego rolnikw wymaga duego dofinansowania ze strony pastwa (tab. 3). rednia skadka na ubezpieczenie emerytalne rolnikw wynosia w2010r. 212 dla landw zachodnich i179 dla wschodnich (b. NRD).

Finlandia uznawana jest za najbardziej rolniczy kraj Unii Europejskiej, poniewa wedug danych OECD populacja rolnicza stanowi tam a 45% mieszkacw. Przyczyn tego stanu rzeczy jest fakt, e fiski system by wstanie zapewni edukacj izabezpieczenie zdrowotne na najwyszym poziomie nawet wprzypadku najodleglejszych obszarw wiejskich10. Jednak zrolnictwa lub lenictwa utrzymuje si obecnie mniejszo ludnoci prowincji. Obszary wiejskie stay si raczej miejscem konsumpcji, rekreacji iwypoczynku ni produkcji, aczsto stanowi tylko sypialni dla pracujcych wmiecie. Jeszcze wroku 1960 istnia wFinlandii powszechny system emerytalny, opierajcy si na rentach pastwowych, przyznawanych wszystkim na jednakowych zasadach. W1962r. wprowadzono system rent pracowniczych, opartych na skadkach, aw1970r. wyodrbniono system rentowy farmerw. Na przeomie lat 60. i70. Finlandia borykaa si znadprodukcj wrolnictwie iproblemem ze zbytem nadwyek na rynkach zagranicznych. Jednoczenie gospodarstwa rolne byy niewielkie, awpopulacji rolniczej dominowali ludzie

Na pnocy

starsi. Restrukturyzacji iodmodzenia wsi prbowano dokona za pomoc dwch ustaw: Wsprawie zamykania farm iRenta zwizana zwymian pokole. Pierwsza umoliwiaa otrzymanie dodatkowej renty za oddanie ziemi bliskiemu ssiadowi lub jej zalesienie. Druga natomiast przyznawaa wiadczenia rolnikom decydujcym si na sprzeda ziemi bliskim krewnym przed osigniciem wieku emerytalnego, tj. przed 65.rokiem ycia. Do tej pory gwnym przedmiotem dziaa jest zwikszanie redniej powierzchni gospodarstw kosztem drobnych oraz obnianie redniego wieku ludnoci rolniczej. Celem fiskiej polityki spoecznej jest zapewnienie wszystkim obywatelom minimum socjalnego oraz dodatku zalenego od osiganych dochodw. Dlatego system emerytalno-rentowy rolnikw opiera si na dwch filarach. Pierwszy, bazowy system podlega Krajowej Instytucji Ubezpieczenia Spoecznego (Kansanelkelaitos, Kela) igwarantuje minimaln emerytur wszystkim obywatelom. Wramach Kela otrzyma te mona wiadczenia chorobowe, rodzinne, dla bezrobotnych i inne. W przypadku rolnikw system ubezpiecze wramach II filaru istnieje od 1970r. ijest obsugiwany przez Instytucj Ubezpieczenia Spoecznego Rolnikw (Maatalousyrittjien elkelaitos, Mela). Obejmuje farmerw, rybakw iwacicieli reniferw, atake czonkw ich rodzin. Obowizek przynalenoci do systemu iopacania skadek ustalono dla osb, ktre ukoczyy 18 lat. Od 2009r. Mela zapewnia rwnie zabezpieczenie spoeczne artystom ipracownikom naukowym, ktrzy otrzymali dotacj lub stypendium.

bnd samzie2006, flickr.com/photos/samzie/364536823/

94
Prawo do emerytury rolniczej nie wyklucza otrzymywania renty pracowniczej, poniewa wielu rolnikw wokresie aktywnoci zawodowej wykonywao te dziaalno pozarolnicz. Wan cech fiskiego systemu jest wdraanie rozwiza wdrodze trjstronnych negocjacji pomidzy pracodawcami, zwizkami zawodowymi irzdem. Pozwala to na uzyskanie szerokiej aprobaty dla wprowadzanych zmian. Emerytura iinne wiadczenia na rzecz farmerw s takie same, jak w systemie pracowniczym. Wiek emerytalny jest elastyczny i ksztatuje si pomidzy 62 a68 lat. Wysoko emerytury zaley od czasu, przez jaki przynaleao si do systemu. Kady rok zatrudnienia powoduje wzrost wiadczenia o1,5% redniej zarobkw przez cae ycie danej osoby, tj. peen 40-letni okres skadkowy daje emerytur wwysokoci 60% redniej zarobkw. Dochd wramach emerytury rolnikw w2011r. nie moe by niszy ni 3448,34 rocznie (287,36 /miesic)11, przy czym rednia emerytura rolnika w2006r. ksztatowaa si na poziomie 748 /miesic12. Wysoko skadki zaley od wieku idochodu ubezpieczonego. W2011r. dla osb przed 53. rokiem ycia wynosia 10,6% dla osigajcych poniej 24 160,65 rocznie. Powyej tego progu poziom skadki stopniowo wzrasta, by osign 21,6% dla zarabiajcych od 37966,79 /rok. Wysze skadki s pobierane od osb starszych ni 53 lata. Ich skadka wynosi od 11,22 do 22,9%. redni poziom skadek w2011r. jest szacowany na 11,3%13. Dochody rolnikw, od ktrych naliczana jest skadka, s okrelane na podstawie posiadanej powierzchni upraw rolnych i obszarw lenych. Natomiast dochody rybakw ihodowcw reniferw na podstawie ich czasu pracy izarobkw, awprzypadku hodowcw reniferw rwnie liczby zwierzt. Ubezpieczonych rolnikw jest wFinlandii 84 tys., natomiast osb otrzymujcych wiadczenia zsystemu 162 tys.14 Skadki nie wystarczaj do samofinansowania systemu, pokrywaj bowiem 27% wydatkw, apozostae 73% jest dotowane przez pastwo15.

Przygldajc si rozwizaniom zinnych pastw, mona wycign kilka wnioskw dotyczcych Polski. We wszystkich analizowanych krajach stworzono odrbne systemy zabezpieczenia emerytalnego rolnikw. Jest to decyzja suszna istnienie jakiej formy oddzielnego systemu dla tej grupy uzasadniaj specyficzne uwarunkowania zawodowe. Dochody rolnikw s niepewne izale od wielu czynnikw, nie tylko

Co ztego wynika?

Tab. 4. Porwnanie systemw zabezpieczenia spoecznego rolnikw wwybranych krajach europejskich

Polska Pierwsze rozwizania dla rolnikw 1977r., obecny system od 1991r.

Francja Pierwsze rozwizania ju wXIX w., obecny system od 1945r.

Niemcy Ubezpieczenie wypadkowe 1886r., emerytalne 1957r., zdrowotne 1972r., pielgnacyjne 1995r. LSV-SpV, 9 samorzdowych korporacji na poziomie regionalnym

Finlandia

Historia

Od 1970r.

Struktura

KRUS instytucja pastwowa

MSA system zarzdzany wsposb demokratyczny izdecentralizowany

Mela system sprywatyzowany, ale pastwo posiada due uprawnienia kontrolne Rolnicy indywidualni, lenicy, rybacy, waciciele reniferw wraz zrodzinami, artyci ipracownicy naukowi, ktrzy otrzymali dotacj lub stypendium Wrazie wypadkw przy pracy ichoroby zawodowej, rodzinne, emerytury irenty 6268 84000 (1,57%)/ 162000 (3%) 73%

Zakres podmiotowy

Rolnicy indywidualni iich rodziny

Rolnicy indywidualni, pracownicy wrolnictwie iich rodziny

Rolnicy indywidualni, lenicy iich rodziny

Rodzaje wiadcze

Wrazie wypadkw przy pracy ichoroby zawodowej, zdrowotne, rodzinne, emerytury irenty Kobiety 60, mczyni 65 1180000 (3,5%)/1440000 (3,7%) 67% (wtym 92% doemerytur)

Wrazie wypadkw przy pracy ichoroby zawodowej, zdrowotne, rodzinne, emerytury irenty Od 2018r. 62 lata ipeen okres skadkowy lub 67 lat 1260000 (2%)/ 4288840 (6,8%) 65%

Wrazie wypadkw przy pracy ichoroby zawodowej, zdrowotne, emerytury irenty 65, docelowo 67 Emerytalne: 265000 (0,3%)/622000 (0,8%) 61% (wtym 78% do emerytur)

Wiek emerytalny Liczba ubezpieczonych/ beneficjentw (% populacji kraju) Dofinansowanie (dotacja pastwa)

rdo: opracowanie wasne.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

95
rynkowych, ale take np. od pogody. Wprzypadku likwidacji KRUS wielu rolnikw trzeba by skierowa do systemu opieki spoecznej, poniewa nie bd wstanie sami zaspokoi podstawowych potrzeb. Wynika to zfaktu, e zaledwie 7% z2 mln polskich gospodarstw rolnych ma powierzchni przekraczajc 20 ha. Przewaaj mae, niewydajne gospodarstwa, nastawione na samozatrudnienie. Wiele osb postrzega ubezpieczenia dla rolnikw jako niesprawiedliwe wobec uczestnikw systemu powszechnego. Obecny system jest jednak niekorzystny zarwno dla finansw publicznych, jak dla rolnikw, ktrych przywileje s wtpliwe. Emerytura rolnicza wynosi zaledwie 706,29 z. Od 2008r. zmieni si sposb naliczania skadek, ktre uzaleniono od wielkoci gospodarstwa, lecz mimo to rolnicy otrzymuj minimalne emerytury bez wzgldu na ich wysoko. System powinien zosta uszczelniony. Nie powinny mc zniego korzysta osoby, ktre nabyy ziemi jedynie wcelu ucieczki przed ZUS iOFE. Skadki do ZUS powinny obowizywa rwnie osoby, dla ktrych praca wrolnictwie jest dodatkowym rdem przychodu. Dobrym rozwizaniem mogoby by zrnicowanie wysokoci skadek wedle uzyskiwanych dochodw, przy jednoczesnym powizaniu z nimi wysokoci przyszych emerytur. Obecnie waciciel 300-hektarowego gospodarstwa zmaszynami za kilka milionw paci skadk rwn skadki pracownika Biedronki. Mona wydzieli osobn kas dla wspomnianych 7% najwikszych gospodarstw. Inn ewentualnoci jest stworzenie indywidualnych kont emerytalnych. Rolnicy chtniej bd paci wicej, jeli wefekcie wzronie ich przysze wiadczenie. Mona take wprowadzi stopniowanie skadek rolnikw zarabiajcych rwnie poza rolnictwem. Jeli rolnik nadal byby ubezpieczony wKRUS, ale osiga dochody zblione do dochodw osb prowadzcych dziaalno gospodarcz, paciby skadki takie, jak ubezpieczeni wZUS, tyle e na rzecz ubezpieczalni rolniczej. Nie mona zmieni systemu ubezpiecze rolniczych woderwaniu od realiw polskiej wsi. Reforma nie moe ogranicza si wycznie do instytucji KRUS. Konieczne jest m.in. uatwienie modziey zrodzin rolniczych dostpu do dobrej edukacji. Dzisiaj, zpowodu niskiego poziomu szk rednich wmaych miejscowociach, ich absolwenci maj mniejsze szanse na bezpatne studia na uczelniach publicznych. Modzie wiejska trafia najczciej do patnych szk wyszych oniskiej jakoci nauczania, ktre nie zwikszaj istotnie jej szans na prac poza rolnictwem. Ponadto, dla zwikszenia dostpu do przyzwoitej edukacji na poziomie rednim niezbdna jest lepsza komunikacja zbiorowa. Naley zatem rwnolegle przeprowadza reform infrastruktury transportowej, na czym skorzystaj nie tylko uczniowie dzi wielu rolnikw nie szuka pracy wmiecie, poniewa po prostu nie moe tam dojecha. Zmiana struktury wsi wymaga te odpowiedzialnej polityki rynku pracy. Wprzeciwnym wypadku rzesze rolnikw szukajce zatrudnienia wmiecie nie znajd go lub bd pracowa na czarno. Potrzebna jest zatem publiczna dyskusja okierunkach izasadach reform wsystemie ubezpiecze spoecznych rolnikw, tak aby dokonujc zmian pamita zarwno ofinansach pastwa, jak iobezpieczestwie socjalnym wszystkich obywateli. Naley przeprowadzi pogbione badania nad dochodami rolnikw, cznie zwyliczeniem wartoci ich pracy. To przyczynioby si m.in. do wykrycia ogromnego rynku pracy na czarno. Ukadajc plany reformy systemu, nie mona straci zoczu najwaniejszego celu ekonomicznej isocjalnej ochrony spoecznoci rolniczej.

Janina Petelczyc
Przypisy: 1. Zestawienie podstawowych wysokoci wiadcze zubezpieczenia spoecznego rolnikw, http://www.KRUS. gov.pl/zadania-KRUS/swiadczenia/kwoty-swiadczen/, 20.03.2011r. 2. KRUS wliczbach, http://www.KRUS.gov.pl/KRUS/KRUS-wliczbach/, 21.03.2011r. 3. Renty strukturalne warunki, http://doplaty-unijne.eu/ dotacje-dla-rolnikow/renty-strukturalne-warunki.html, 03.05.2011r. 4. Poza omawianymi wartykule, wrd krajw unijnych osobne systemy ubezpieczeniowe dla rolnikw posiadaj take Austria iGrecja; wszystkie sze krajw wchodzi wskad ENASP Europejskiej Sieci Rolniczych Systemw Zabezpieczenia Spoecznego. 5. Ryzykiem socjalnym jest niebezpieczestwo wystpienia wprzyszoci zdarzenia niepewnego, przynoszcego straty iniezalenego od czowieka (J. Joczyk). 6. Calculer la retraite dun agriculteur, http://www.linternaute. com/argent/epargne/calculer-sa-retraite/agriculteur.shtml, 28.03.2011r. 7. http://www.msa.fr/, 28.03.2011r. 8. Ministre de lAgriculture, de lAlimentation, de la Pche, de la Ruralit et de lAmnagement du territoire, http:// agriculture.gouv.fr/, 28.03.2011r. 9. Auf einen Blick, Soziale Sicherheit in der Landwirtschaft, padziernik 2010, http://www.lsv.de/spv/02_lsv/statistiken/ aufeinenblick_2010.pdf, s. 5, 02.04.2011r. 10. Midzynarodowe badania PISA wskazuj, e poziom wyksztacenia fiskich uczniw ze wsi jest niemal tak wysoki jak tych zmiast, aprzewanie wyszy od uczniw ze wsi imiast innych pastw OECD. 11. The farmers insurance, http://www.etk.fi/Page. aspx?Section=41877, 3.04.2011r. 12. Finlands response to questionnaire on social protection of older persons, http://www.ohchr.org/Documents/Issues/ EPoverty/older/Finland.pdf, 03.04.2011r. 13. The farmers 14. Insured wellbeing from Mela, http://www.mela.fi/Esitteet/ Insured_wellbeing_from_Mela.pdf, 03.04.2011r. 15. Pension expenditure by pensions act and mode of financing, http://www.mela.fi, 03.04.2011r.

96

gospodarka spoeczna

OFErta
Jarosaw Tomasiewicz
dy przed laty zmieniaem prac, przenoszc si ze szkoy podstawowej do liceum, kieroway mn bardzo prozaiczne pobudki. Ot obliczyem sobie, e wcigu kilku lat na skutek malejcej liczby klas wpodstawwce zabraknie godzin na etat dla historyka. Dlatego nie potrafi wyj ze zdumienia postaw ekspertw, ktrzy dopiero niedawno zauwayli, e Polsce nie tyle grozi, co ju trwa w niej zapa demograficzna. Naprawd nie dao si tego wczeniej przewidzie ipodj krokw zaradczych? Dao si. Ale to bya pie przyszoci dopki kryzys demograficzny nie uderzy bezporednio wwite witych, czyli wrwnowag budetow. Podejmuje si wic teraz gorczkowe dziaania, majce doranie uratowa sytuacj: podwysza si wiek przejcia na emerytur (amic przy tym bez skrupuw rzymsk zasad lex retro non agit), reformuje si system ubezpiecze spoecznych. Ztym ostatnim akurat trudno si nie zgodzi: konstrukcja OFE to jeden znajwikszych skandali transformacji. Obywatele zostali przez pastwo opodatkowani na rzecz prywatnych korporacji, ktre do niczego nie s zobowizane. Gdyby operujc moimi pienidzmi wypracowyway zysk, ktrym dzielilibymy si uznabym to za uczciwe. Ale zmojej skadki najpierw potrcana jest prowizja za nic, za ask pobierania moich pienidzy! azysk moe bdzie, amoe nie. Tym niemniej desperackie ruchy rzdu Tuska to tylko p rodki, tymczasem potrzebny jest plan globalny. Pozwol sobie takowy zaproponowa. Niestety zgodzi si musimy, e zasada solidarnoci midzypokoleniowej w fundament welfare state jest nie do utrzymania wwarunkach zapaci demograficznej. Zarazem jednak system kont indywidualnych, wktrym kady sobie rzepk skrobie, wpraktyce spycha znaczn cz emerytw wndz, zgodnie zduchem wilczego neoliberalizmu. Uwaam, e system emerytalny powinien zjednej strony zapewni moliwo godnej egzystencji emerytom, zdrugiej jednak sprzyja polityce pronatalistycznej, bez ktrej niemoliwe jest odbudowanie pastwa opiekuczego. Te dwa cele mona pogodzi na zasadzie zindywidualizowanej solidarnoci midzypokoleniowej, ktra zerwaaby zcharakterystycznym dla obecnego systemu premiowaniem egoizmu.

Mwic najprociej: emerytura skadaaby si zdwch lub trzech czci pierwsz gwarantowaoby pastwo na poziomie minimum socjalnego, druga tworzona byaby ze skadek paconych przez dzieci konkretnego emeryta; ewentualna trzecia to konto indywidualne. Dziki temu im wicej emeryt miaby dzieci iim wysze byyby ich zarobki, tym wysza byaby jego emerytura. Nie tylko sprzyjaoby to wzrostowi liczby urodzin, ale te skaniaoby rodzicw do dbaoci owyksztacenie iwaciwe wychowanie potomstwa. Adzieci, rzec mona, zwracayby po latach rodzicielom koszty swego utrzymania. Oczywicie to tylko oglna idea, dopracowania wymagaj rne kwestie szczegowe, np. rekompensaty dla osb bezpodnych czy ludzi, ktrzy utracili dzieci. Wtpliwoci moe te budzi porednictwo pastwa przy przekazywaniu pienidzy. Wydaje si ono jednak by niezbdne ze wzgldu naspjrzmy prawdzie woczy osabienie wizi rodzinnych. Ideaem byaby sytuacja, wktrej ludzie pomagaj sobie nawzajem zdobrej woli, nie wyrczajc si pastwem dzi niestety to utopia. Inny problem to podwyszanie wieku emerytalnego. Jest to uzasadnione otyle, e wyduya si rednia dugo ycia. Ale zarazem zmuszanie ludzi do pracowania wci iwci duej wydaje si nieludzkie czowiek powinien mie prawo do odpoczynku jeszcze zanim zupenie zniedonieje. Rozwizaniem mgby by system, wktrym osoba osigajca wiek dotychczas uprawniajcy do emerytury, przechodziaby na ni poowicznie: otrzymywaaby poow wiadczenia, pracujc zarazem na p etatu. Byoby to swoiste mikkie ldowanie, zapewniajce ludziom wpodeszym wieku moliwo aktywnoci zawodowej idzielenia si dowiadczeniem zmodszymi, ale jednak nie wyciskajce znich ostatka si. Pozostaj pesymist wkwestii moliwoci zrealizowania tych propozycji. Jakakolwiek polityka pronatalistyczna moe przynie pierwsze pozytywne skutki dla gospodarki najwczeniej po dwudziestu latach ato dla politykw perspektywa rwnie abstrakcyjna jak epoki geologiczne. Wkocu, jak wiadomo: Po nas choby potop.

Jarosaw Tomasiewicz

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

gospodarka spoeczna

97

Aleksandra Lis

CCS to trzy litery, za ktrymi kryje si wielka ekonomiczna, spoeczna iekologiczna niewiadoma. Zajrzenie za kulisy finansowania tej technologii pozwala zrozumie, ktowyznacza kierunki rozwoju Unii Europejskiej.

owa o nowoczesnej technologii wychwytywania i skadowania dwutlenku wgla (ang. Carbon Capture and Storage), emitowanego gwnie przez elektrownie. WEuropie istnieje ju 16 pilotaowych instalacji CCS, ale nadal nie wiadomo, czy technologia ta przyjmie si na skal przemysow. Bechatowski projekt CCS, przygotowywany przez Polsk Grup Energetyczn (PGE) oraz francuski koncern Alstom, ma by jej kolejnym testem. Zakada wychwytywanie ok.1,8 mln ton CO2 rocznie ze spalin najnowszego bloku energetycznego bechatowskiej elektrowni. Ten gaz ma nastpnie znale miejsce wiecznego spoczynku wpokadach solankowych, pooonych poniej 1000m pod ziemi. Gdyby polskich obywateli poprosi oopini na temat CCS, wikszo znich nie miaaby adnej, poniewa nigdy otej technologii nie syszaa. Wmediach brak jakiejkolwiek debaty na jej temat. Jednak od 2009r. take wPolsce odbywaj si coraz liczniejsze konferencje powicone CCS, w dziedzinie ktrego Unia Europejska miaaby si sta wiatowym liderem. Cho technologia ta nie od razu podbia unijne salony negocjacyjne, stopniowo zdobywaa przychylno politykw, co pod koniec 2008r. doprowadzio do ustanowienia mechanizmu finansowania demonstracyjnych projektw CCS NER300. Wielkim zwolennikiem wychwytywania ipodziemnego skadowania CO2 jest

prof.Jerzy Buzek, ktry ponadto gorco kibicuje polskiemu udziaowi wrozwijaniu tej technologii. CCS ma wedle entuzjastw stanowi szans na zmniejszenie emisji gazw cieplarnianych bez potrzeby rezygnacji zwgla wenergetyce oraz sta si atrakcyjnym produktem eksportowym.

Brukselski sen opotdze rzadko ni si mieszkacom terenw potencjalnego skadowania CO2. Dominuj raczej obawy oskaenie wd gruntowych substancjami towarzyszcymi pompowanemu pod ziemi dwutlenkowi, omoliwo jego niekontrolowanego wycieku oraz ospadek wartoci gruntw wokolicach skadowisk. CCS wkracza do woj. dzkiego jako potencjalne zagroenie dla inwestycji wgeotermi, od lat propagowanej przez lokaln organizacj, Centrum Zrwnowaonego Rozwoju. Nikogo te nie cieszy wysoki koszt inwestycji, ktry przeoy si na wzrost cen prdu. Obawy agodzi nieco wizja korzyci finansowych dla gmin skadujcych CO2, na razie nie wiadomo jednak, ojakich kwotach mowa. PGE wraz zPastwowym Instytutem Geologicznym, gwnym partnerem naukowym przedsiwzicia, staraj si rozwiewa wtpliwoci, rozdajc kolorowe ulotki na spotkaniach informacyjnych. Jednak mimo uspokajajcych zapewnie, mieszkacy Pabianic

Obawy

bna Leszek Kozowski (BiLK_Thorn), flickr.com/photos/bilk/3579022213

CCS Chyba Co Super?

98
iLutomierska wkwietniu imaju 2010r. ostro protestowali przeciwko pracom Geofizyki Toru, wykonujcej odwierty badawcze na zlecenie PGE. Nie chcieli wpuci pracownikw na swoje dziaki, ana potach wywieszali transparenty znapisem Precz zCO2 lub CO2 to drugi Czarnobyl. Obawom towarzyszy zasadnicze pytanie: po co nam ten projekt? Kto wymyli CCS idlaczego PGE spord dziesitek innowacyjnych projektw technologicznych wybraa wanie ten?

inadzieje

bd ian (placid casual), flickr.com/photos/placid_casual/2197316350/

Technologia zataczania CO2 od lat wykorzystywana jest wprzemyle wydobywczym jako EOR (Enhanced Oil Recovery), czyli intensyfikacja wydobycia ropy naftowej. Gdy eksploatowane zoe jest prawie puste, pompuje si sprony gaz, ktry wypycha resztki ropy na powierzchni. Jednak metoda ta nie zakada trwaego wizienia CO2 wstrukturach geologicznych. Uzasadnieniem dla rozpoczcia prac nad technologi, ktra to umoliwi, bya ch redukcji przemysowych emisji gazu, oskaranego opowodowanie zmian klimatu. Obecnie gwnym instrumentem owej redukcji w Unii Europejskiej jest handel uprawnieniami do emisji [wicej otym wtekcie autorki wObywatelu nr 47 przyp. red.], przy czym nie jest on celem samym wsobie, lecz narzdziem wspomagajcym przechodzenie do gospodarki zeroemisyjnej. Pocztkowo, wedug pomysu Komisji Europejskiej, europejski rynek dwutlenku wgla (Emission Trading Scheme, ETS) mia by technologicznie neutralny. Firmy oraz kraje czonkowskie wybierayby, wktre technologie zainwestuj wcelu uniknicia wysokich opat za zakup uprawnie do emisji CO2. Mogyby to by wiatraki, fotowoltaika, spalanie biomasy, geotermia, czy te po wydarzeniach wJaponii znw kontrowersyjna energetyka jdrowa. Jednak Dyrektywa 2009/29/WE, ustanawiajca nowe zasady handlu uprawnieniami do emisji po 2012 r., powizaa go m.in. z rozwojem technologii CCS: Do 300 milionw uprawnie [tj. pozwole na emisj cznie 300 mln ton dwutlenku wgla] zrezerwy dla nowych instalacji jest dostpne do dnia 31 grudnia 2015r. wcelu wsparcia budowy iuruchomienia nie wicej ni 12 komercyjnych projektw demonstracyjnych, ktrych celem jest bezpieczne dla rodowiska wychwytywanie igeologiczne skadowanie CO2 (CCS), oraz projektw demonstracyjnych wzakresie innowacyjnych technologii energetyki odnawialnej na terytorium Unii. Uprawnienia zostaj udostpnione dla wsparcia projektw demonstracyjnych, przewidujcych rozwj szeregu technologii CCS oraz innowacyjnych technologii energetyki odnawialnej, ktre nie s jeszcze ekonomicznie opacalne, wrwnomiernie rozmieszczonych pod wzgldem geograficznym lokalizacjach. Przyznanie uprawnie jest uzalenione od zweryfikowanego zapobiegania emisjom CO2.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

99
Dwutlenek na platformie
koncern Shell ma tworzy dla CCS wiatowy rynek zbytu.

Pierwsze inicjatywy badawcze wzakresie wychwytywania i skadowania (tzw. sekwestracji) CO2 przewidziano ju wTrzecim Europejskim Programie Ramowym zlat 19901994. Kolejne unijne programy ramowe coraz intensywniej wspieray projekty CCS. W roku 2005 pojawiy si pierwsze prby usankcjonowania tej technologii jako wanego narzdzia ochrony klimatu. Przeomowym momentem byo wskazanie na ni przez Midzyrzdowy Zesp ds. Zmian Klimatu (IPCC) jako rozwizanie, ktre moe znaczco przyczyni si do redukcji emisji zprzemysu. Wtym samym roku KE powoaa platform technologiczn, majc na celu rozwj metod sekwestracji dwutlenku wgla Platform Zeroemisyjn (Zero Emission Platform, ZEP). Rok pniej Komisja opublikowaa Europejsk strategi na rzecz zrwnowaonej, konkurencyjnej ibezpiecznej energii. Zapisano wniej, e CCS jest jedn zistotnych technologii, moliwych do zastosowania wcelu redukcji emisji CO2. ZEP zrzesza ok. 40 firm, organizacji pozarzdowych oraz instytucji badawczych irzdowych. wiat biznesu reprezentuj koncerny energetyczne, jak BP, Shell, RWE, E.ON, GDF, Vattenfall, EDF czy Endesa, aod stycznia 2009r. rwnie PGE oraz Tauron. W2007r. Elektrownia Bechatw, obserwujc dziaalno ZEP jeszcze zzewntrz, zacza pierwsze przymiarki do realizacji wasnego projektu CCS. Wplatformie aktywni s rwnie dostarczyciele technologii energetycznych, jak Alstom czy Siemens, oraz instytucje naukowe, m.in. IPSE, NTUA czy TNO. Organizacje pozarzdowe zaangaowane wprace ZEP to m.in. norweska Bellona i rodowodem brytyjska E3G (Third Generation Environmentalism). atwo docieraj do europosw iskutecznie lobbuj na rzecz poszczeglnych pomysw, czsto narodzonych wfirmach typu Shell. Maj te odpowiednie do tego rodki. Na stronie internetowej wrd swoich sponsorw E3G wymienia m.in. od lat promujcy handel emisjami, amerykaski think tank Environmental Defense, Esme Fairbairn Foundation czy dziaajc od kilku lat, ale bardzo zamon European Climate Foundation. Bellona do 2008r. bya finansowana gwnie przez Statoil, obecnie trudniej znale informacje ojej sponsorach. W2006r. ZEP wydaa swj pierwszy dokument okrelajcy strategi dla CCS. Wtamtym okresie gwnym celem byo stworzenie oglnej wizji rozwoju tej technologii ijej wprowadzania wEuropie. Obecnie do tych celw doszo skomercjalizowanie CCS do 2020r. poprzez unijny program demonstracyjny oraz przyspieszenie bada nad technologiami sekwestracji iich szerokie rozpowszechnienie po wspomnianej dacie. Ztymi celami wi si dziaania na rzecz ustanowienia nowego mechanizmu technologicznego wramach kolejnego po Protokole zKioto midzynarodowego porozumienia klimatycznego. Mechanizm promowany m.in. przez

Gdy na pocztku 2008r. KE przedstawia projekt tzw. pakietu klimatyczno-energetycznego, okazao si, e dyrektywie regulujcej zataczanie CO2 pod ziemi nie towarzysz propozycje finansowania rozwoju CCS. Brytyjski europose Chris Davies, gwny sprawozdawca dyrektywy, wowym roku sta si rwnie czoowym rzecznikiem utworzenia mechanizmu finansowania projektw demonstracyjnych CCS, ktre wmarcu 2007r. postanowia stworzy Rada Unii Europejskiej. Bez takiego mechanizmu jak mwi dyrektywa nie ma sensu. Jednym zmoliwych rozwiza, zaproponowanym przez organizacj ekologiczn WWF, jest zmuszenie europejskich elektrowni do inwestowania wCCS poprzez wprowadzenie dla nich norm poziomu emisji (Emission Performance Standards, EPS). Davies szybko zdoby poparcie Komisji Ochrony rodowiska Naturalnego, Zdrowia Publicznego iBezpieczestwa ywnoci Parlamentu Europejskiego iEPS zaczyby obowizywa od 2015r., gdyby Francja, sprawujca wwczas przewodnictwo wUE, nie powiedziaa im kategorycznego nie. Jedynym rzdem, ktry zdecydowanie popiera ten pomys, by holenderski. W2007r. ZEP zamwia raport wClimate Change Capital brytyjskim banku wspierajcym ekologiczne inwestycje. Platforma oczekiwaa konkretnych pomysw inie zawioda si. Wlistopadzie raport by gotowy, awnim propozycja przeznaczenia kilkuset milionw pozwole na emisj, zrezerwy dla nowych instalacji wchodzcych do ETS na potrzeby instalacji CCS. Wedug mojego rozmwcy, pomys ten nie pochodzi bezporednio zClimate Change Capital, lecz zkoncernu Shell. Po otrzymaniu raportu kilku najbardziej zmotywowanych czonkw ZEP (Bellona, Climate Change Capital, Shell, Alstom, E3G iVattenfall) utworzyo specjaln grup zadaniow, CCS Leadership Group. Jej celem byo przekonanie Parlamentu Europejskiego, Komisji Europejskiej iwkocu Rady UE do mechanizmu finansowania CCS. Najbliszym, azarazem niezwykle skutecznym wsppracownikiem grupy sta si wanie Davies. Propozycja Shella/Climate Change Capital staa si wic drugim rozwizaniem promowanym przez niego w2008r. Mimo e Davies by sprawozdawc Dyrektywy CCS, zaproponowa mechanizm finansowania CCS jako poprawk do Dyrektywy ETS, nowelizujcej dyrektyw ohandlu emisjami z2003r. Majc poparcie gwnej sprawozdawczyni Dyrektywy ETS, irlandzkiej europosanki Avril Doyle, uda si 7 padziernika do Komisji Ochrony rodowiska PE na gosowanie nad poprawkami zgoszonymi do owego aktu. Wynik by trudny do przewidzenia. Noc przed gosowaniem, wedug moich

Od sw do pienidzy

100
rozmwcw zeuropejskich organizacji ekologicznych, to noc linczu na Doyle, ktrej zielone pogldy byy nie do przeknicia dla wielu jej kolegw zEuropejskiej Partii Ludowej. Najwicej przeciwnikw miaa wrd niemieckich europosw, ktrzy starali si ratowa rodzimy przemys przed wysokimi kosztami rozwiza popieranych przez Irlandk. Przedstawiciel Bellony, obserwujcy wspomniane gosowanie zboku, wspomina, e nie spodziewa si niekorzystnego obrotu sprawy. Co prawda proponowany mechanizm nie mia zbyt wielu zwolennikw, ale te nie mia wKomisji zawzitych przeciwnikw. Wynik gosowania nad tzw. poprawk kompromisow by jednak zaskoczeniem: 33:33 ijedna osoba wstrzymujca si od gosu. Poprawka nie zostaa przyjta, niemal proczna praca grupy zmarnowana, tymczasem Komisja Ochrony rodowiska miaa by tylko pierwszym, atwym krokiem na drodze do ustanowienia mechanizmu finansowania projektw CCS. Jednak procedura nie zostaa cakiem zakoczona. Po rozpatrzeniu poprawek kompromisowych nadszed czas na poprawki pierwotne. Wprzypadku mechanizmu finansowego obie poprawki proponowane przez Daviesa byy praktycznie takie same, ale szansa na przejcie pierwotnej jest zazwyczaj mniejsza. Podczas gosowania nie prowadzi si dyskusji, lecz Brytyjczyk poprosi omoliwo zabrania gosu wsprawie porzdku obrad. Wsta ipowiedzia: Wiem, e wielu moich kolegw znowych krajw czonkowskich obawia si, i zmniejszenie rezerwy dla nowych instalacji przez przeznaczenie kilkuset milionw pozwole na inwestycje wCCS bdzie dla nich niekorzystne. Chciabym jednak zapewni, e podczas negocjacji z Rad Unii Europejskiej udowodnimy, e tak si nie stanie. Przewodniczcy Komisji zgani europosa za zamanie regulaminu iogosi przejcie do gosowania. Wynik: dwie trzecie za poprawk. Mechanizm finansowy CCS zosta wprowadzony do Dyrektywy ETS poprawk Komisji Ochrony rodowiska PE. Nastpnym bastionem do zdobycia bya Komisja Europejska. Tu najwikszy opr napotkano wDyrekcji Generalnej ds. rodowiska. Komisarz Stavros Dimas zdecydowanie sprzeciwi si idei, by system handlu emisjami wspfinansowa technologi, dziki ktrej wgiel bdzie mona spala przez kolejne setki lat, podczas gdy istnieje tyle rnych alternatyw. Natomiast wDyrekcji Generalnej ds. Energii iTransportu pomys si spodoba, nie byo jednak woli bezporedniego lobbowania za nim. WRadzie UE nikt oprcz Brytyjczykw iHolendrw nie by specjalnie zainteresowany kwesti finansowania CCS. Davies zacz wic od przekonywania osb, ktre byyby w stanie wywrze wpyw na innych uczestnikw negocjacji. Tak osob by Mogens Peter Carl, byy szef Dyrekcji ds. rodowiska, awdrugiej poowie 2008r. doradca Prezydencji Francuskiej wRadzie UE ws. pakietu klimatyczno-energetycznego. Dziki niemu pozyskano wanego sojusznika Francj. Jednak francuscy negocjatorzy nie mieli ochoty prezentowa pomysu, ktry natychmiast zostaby odrzucony, awszystko na to wskazywao. Pod koniec padziernika KE przysza z pomoc. Daviesowi iCCS Leadership Group udao si j namwi, eby daa wyrany sygna poparcia dla tzw. po prawki Doyle-Daviesa. 10 listopada 2008r. Komisarz ds. Energii, Andris Piebalgs, wprzemwieniu na forum ZEP zapowiedzia, e jeli proponowany mechanizm nie zakci funkcjonowania ETS, Komisja Europejska udzieli mu wsparcia. Wtym czasie Chris Davies podj wysiek promowania mechanizmu w Madrycie, Pradze, Berlinie iWarszawie stolicach krajw, wktrych wgiel ma nadal znaczcy udzia wprodukcji energii

bnd Vattenfall, flickr.com/photos/vattenfall/3581059315/

bnd The Department of Energy and Climate Change, flickr.com/photos/deccgovuk/5351836208/

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

101
elektrycznej. Powtarza tam jedno fundamentalne pytanie, na ktre praktycznie nikt nie potrafi odpowiedzie: Jaka jest alternatywa wobec naszej propozycji finansowania CCS?. Davies wspomina nasz kraj jako najgorszego rozmwc: Polska dostanie pienidze na projekt demonstracyjny, ale ministrowie wkko powtarzali nie na moj propozycj. To byy najtrudniejsze, najbardziej bezproduktywne spotkania. Pytalimy ich skd wemiecie pienidze? Aoni wymylali rne bezsensowne odpowiedzi, np. ze Wsplnej Polityki Rolnej, zDyrekcji ds. Bada iRozwoju. Odpowiadaem: dobrze, ale tam s tylko miliony euro, anam potrzebne s miliardy na sfinansowanie tych inwestycji. To nie miao absolutnie adnego sensu, zwaszcza, e oni chcieli mie wPolsce swj projekt CCS. Hiszpania stanowczo domagaa si objcia takim samym mechanizmem finansowania technologii zdziedziny energetyki odnawialnej co wkocu zostao przyjte przez Rad. Davies wspomina, e zarwno Czesi, jak iNiemcy byli przychylni jego pomysowi, przynajmniej do czasu: ZNiemcami dobrze si rozmawiao wich biurach, ale potem w Radzie Unii Europejskiej zmieniali zdanie ibyli przeciwni. Wkocu nadszed grudzie iszczyt Rady UE, na ktrym miay zapa ostateczne decyzje wsprawie pakietu klimatyczno-energetycznego. Nadszed te czas, gdy prawie roczna praca Daviesa oraz caej CCS Leadership Group miaa zaowocowa konkretnym przepisem wprawie UE. Francuscy negocjatorzy rzucili na st 200 mln wolnych pozwole na emisj pod przysze finansowanie demonstracyjnych projektw CCS oraz innowacyjnych technologii energetyki odnawialnej. Nie bya to kwota, oktr walczyli Davies ispka: zdecydowanie za mao, eby sfinansowa 12 projektw demonstracyjnych. Pod koniec obrad Sarkozy wyszed zsali, by wzi udzia wkonferencji prasowej. Wtedy pada propozycja przeznaczenia na wspomniane dwa cele 300 mln pozwole zrezerwy dla nowych instalacji. Mechanizm nazwano NER300. si informacjami odziaalnoci lobbingowej. Czy to nie niepokojce, e maa grupa osb powizanych zwielkimi firmami, takimi jak Shell, Alstom czy Vattenfall, skutecznie lobbuje wBrukseli za przekierowaniem miliardw euro na projekty, ktre nastpnie bd przez nie realizowane? Dlaczego pastwa unijne podczas gosowania wRadzie UE faktycznie sankcjonuj interesy wielkiego biznesu? Mj rozmwca nie mia takich rozterek. Myl, e kierowaa nim szczera wiara wkonieczno ochrony klimatu oraz pewno przyszych zyskw Europy ze sprzeday technologii CCS winnych czciach wiata. Czy brak tej wiary ipewnoci to gwne rnice pomidzy rzdami starej Europy, promujcej CCS, aPolsk? Czy brak kapitau oraz mechanizmw gwarantujcych naszemu krajowi udzia wzyskach zpromowania tej technologii na innych kontynentach skazay rzd na bierno wczasie negocjacji? Nie tylko Chris Davies, ale rwnie inny rozmwca, wysoki urzdnik Dyrekcji ds. rodowiska, wspomnia, e zainteresowanie polskiego rzdu Dyrektyw CCS oraz mechanizmem finansowania tej technologii byo znikome. Tymczasem wydawaoby si, e obie sprawy powinny mie dla Polski wielkie znaczenie zwaywszy, e w2008r. bardzo mocno walczya ona omiejsce wgla wzeroemisyjnej Europie przyszoci. Nastawienie do CCS zmienio si unas po uchwaleniu mechanizmu finansowania. Polska zacza aktywniej uczestniczy wpracach toczcych si wok CCS w Komisji Europejskiej. Bechatowski projekt zosta wraz zpicioma innymi zakwalifikowany do otrzymania dotacji wkwocie 180 mln euro. Umowa dotacji pomidzy Elektrowni Bechatw iKomisj Europejsk zostaa podpisana 5 maja 2010r. Wlutym 2011r. Elektrownia Bechatw zoya kolejny wniosek odofinansowanie. Dlaczego tak niewiele mwi si otym projekcie? Moe dlatego, e rzd nie ma ochoty przyzna si, i rozwijamy CCS, poniewa bierzemy si za to, co podaje si nam wBrukseli na talerzu cho iwtakiej sytuacji potrzebny jest nam Derzi Buzek, eby ten talerz odszuka ipodsun pod sam nos. Rzd mgby by rwnie zmuszony powiedzie obywatelom, e wBrukseli ustala si technologiczn przyszo Europy bez naszego wikszego udziau, anawet bez wikszego zainteresowania przedstawicieli naszego rzdu tymi tematami. atwo jest nas przy tym do rnych rzeczy przekona, bo sami nie potrafimy przekonywa Europy do technologii, ktre od lat s wPolsce rozwijane. Nie potrafimy te generowa mechanizmw zmieniajcych wysiki polskich naukowcw wchodliwe towary oraz podczepia ich pod wielkie ideologie. Rzd musiaby potwierdzi, e to nie polskie pastwo definiuje polsk modernizacj, cho bezporednio do niej dopaca.

Zerkanie za kulisy pozwala pozna mechanizmy, ktre zazwyczaj pozostaj dla nas ukryte. Kto wUnii ustala, jak bd si modernizowa europejskie spoeczestwa? Jak to si dzieje, e pastwo takie jak Polska oznacznym dorobku w dziedzinie nowoczesnych metod zgazowania wgla oraz owielkich zasobach wd termalnych zaczyna inwestowa wrozwj technologii, ktrej produktem kocowym jest skadowisko dwutlenku wgla pod ziemi? Czy jest to technologia przyszoci? Raczej nie, bo skadowiska nie da si przerobi na towar, azgazowany wgiel tak. Arozwj wdzisiejszym kapitalistycznym wiecie polega na kolonizacji coraz to nowych obszarw itworzeniu znich towarw. Opowieci Chrisa Daviesa oraz moich pozostaych rozmwcw suchaam z lekkim niedowierzaniem przede wszystkim dlatego, e otwarcie izdum dzielili

Kto definiuje polsk modernizacj?

Aleksandra Lis

102

Gospodarcze jest polityczne

p http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hiroshige,_Sugura_street.jpg

dr Bartosz Pieliski

Japonia to kraj, ktry najdobitniej pokaza, e amerykaska wersja kapitalizmu nie musi by t jedyn.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

103

grudniu 2010r. zmar mao znany wPolsce naukowiec i intelektualista Chalmers Johnson. Jego prace czyy wysoki poziom warsztatu naukowego ze znacznym zaangaowaniem politycznym. Postaw Johnsona mona nazwa lewicowym republikanizmem trosk olosy swojej ojczyzny, Stanw Zjednoczonych, czy zniechci wobec rodowisk neokonserwatywnych ineoliberalnych. Jego ostatnie dzieo to trylogia Blowback1, bdca wnikliwym opisem kondycji wspczesnej Ameryki Pnocnej, ktra wedug niego chyli si ku upadkowi. Zdaniem Johnsona, ch utrzymania dominacji na arenie midzynarodowej przez USA doprowadzi kraj do bankructwa, aby moe nawet spowoduje zmian wewntrznego systemu politycznego. W rodowisku naukowym Johnson zasyn jako byskotliwy badacz krajw Azji Wschodniej. Swoj pozycj zawdzicza m.in. wydanej w1982r. ksice pt. MITI and the Japanese Miracle: The Growth of Industrial Policy, 192519752. Formalnie jest to monografia japoskiego Ministerstwa Handlu Zagranicznego iPrzemysu, tytuowego MITI (Ministry of International Trade and Industry). Jednak naprawd praca ta stanowi wnikliw irozbudowan analiz rozwoju japoskiej polityki gospodarczej. Johnson wprowadza czytelnikw w wydarzenia, ktre uksztatoway wspczesne japoskie mylenie ogospodarce. Rozpoczyna analiz od czasw rewolucji Meiji, akoczy na latach 70. dwudziestego stulecia Tak rozlega perspektywa jest otyle zaskakujca, e samo ministerstwo powstao dopiero kilka lat po II wojnie wiatowej. Johnson dowodzi jednak, e skuteczno ministerstwa wpobudzaniu rozwoju gospodarczego kraju wynikaa zwielu dekad japoskich dowiadcze zwizanych zprocesem modernizacji. Polityka gospodarcza Japonii rozwijaa si na styku dwch rodowisk: gospodarczego i politycznego. Johnson pokazuje, jak zaraz po przewrocie paacowym 1868r., ktry da pocztek tzw. rewolucji Meiji, nikt nie wiedzia, jak naley unowoczenia gospodark, atake kto ma tego dokona. Pierwsze lata po przewrocie to do chaotyczny proces formowania nowych elit politycznych igospodarczych. Rozwijay si one wsymbiozie, czego najdobitniejszym przykadem bya karna wyprawa na Formoz (dzisiejszy Tajwan) w1874r. Przed jej rozpoczciem japoska armia, nie majca wielu okrtw, wypoyczya cz statkw od niejakiego Iwasaki Yatar, pozosta cz floty kupujc od innych armatorw. Zaraz po zakoczeniu konfliktu Iwasaki nie tylko otrzyma zpowrotem okrty, ale take naby po okazyjnej cenie statki zakupione wczeniej przez armi. Dziki takim transakcjom pooy podwaliny pod istniejcy do dzisiaj koncern Mitsubishi. Jednak rozwj relacji wiata gospodarki ipoli t yki nie opiera si jedynie na korupcyjnych powizaniach. Zarwno po stronie bogaccych si potentatw

przemysowych, jak inowych elit politycznych istniaa potrzeba profesjonalizacji dziaania. Dlatego te od pocztku XX w. wrodowiskach gospodarczych coraz silniejsz grup zaczli stanowi zawodowi menederowie, za wsferze polityki na znaczeniu zyskiwali wysoko wykwalifikowani urzdnicy. Pomidzy tymi dwoma rodowiskami zacza si toczy dyskusja, wjaki sposb unowoczenia japosk gospodark oraz jak czy patronat pastwa nad gospodark zjej efektywnym rozwojem. Ostatecznie dylemat ten zosta rozstrzygnity w do nieoczekiwany sposb. Wskutek przegrania przez Japoni II wojny wiatowej zaniky dawne polityczne, militarne igospodarcze elity, aich miejsce za jli wspomniani menederowie ibiurokraci. To im, dziki wsparciu Amerykanw, udao si stworzy system pozwalajcy na skoordynowany przepyw informacji midzy administracj pastwow arodowiskami gospodarczymi. Jednym zelementw tego systemu byo opisane przez Johnsona Ministerstwo Handlu Zagranicznego iPrzemysu. Praca Johnsona bya wana ztego powodu, e bodaj jako pierwsza daa tak gboki isystematyczny wgld wto, jak zarzdzana jest gospodarka japoska, atake porednio gospodarki Korei Poudniowej czy Singapuru. Johnson za pomoc tej ksiki spopularyzowa pojcie developmental state. Opisuje ono model rozwoju, wktrym gospodarka rozwija si pod kuratel pastwa, ale jednoczenie procedury administracyjne nigdy nie zastpuj mechanizmw wolnorynkowych. Ksika ukazaa si wmomencie szczeglnym dla Stanw Zjednoczonych na pocztku pierwszej kadencji Ronalda Reagana. Wtym czasie debata publiczna bya wcoraz wikszym stopniu zdominowana przez Now Prawic. Dla tych rodowisk rozwj gospodarczy, jak te istnienie kapitalistycznej gospodarki byy nierozerwalnie zwizane zpowstrzymywaniem ingerencji pastwa wprocesy ekonomiczne: rynek mia by wolny od wpywu polityki. Ksika Johnsona pokazywaa, e tak nie musi by. Uwiadamiaa, e na pocztku lat 80. Stany Zjednoczone za najwikszych konkurentw gospodarczych maj pastwa, ktre opieraj fundamenty rozwoju jednoczenie na mechanizmach wolnorynkowych oraz na administracyjnym nadzorze nad nimi. Krajem, ktry najdobitniej wowym czasie ilustrowa to, e kapitalizm moe objawia si wbardzo rnych formach awic jego amerykaska wersja nie musi by t jedyn bya wanie Japonia.

Obecnie doskonale wiemy, e gospodarka rynkowa moe funkcjonowa pod kuratel pastwa. Pokazaa to Japonia, ale przede wszystkim Chiny oswoiy nas ztakim obrazem wspczesnego kapitalizmu. To one s obecnie najbardziej dynamicznie rozwijajc si gospodark, udowadniajc tym samym, e kapitalizm moe kwitn nawet pod rzdami partii komunistycznej.

Polityczny szkielet gospodarki

104
bna Aaron Webb, flickr.com/photos/aaronw79/2285762095/

Wydaje si wic, e wspczenie kwesti zasadnicz nie jest to, czy gospodark wolnorynkow mona politycznie zarzdza, lecz wjaki sposb to robi wjakich proporcjach czy samosterowno rynkw zich zewntrzn, polityczn kontrol. To pytanie bardzo istotne wkontekcie obecnego zaamania gospodarczego. Oto bowiem kryzys przeywaj nie tylko nadmiernie (wedle standardw neoliberalnych) regulowane gospodarki europejskie, ale take cieszca si znaczn autonomi gospodarka USA. Trwajcy od 2007r. kryzys gospodarczy nie tyle obnay sabo niezalenych od instytucji publicznych mechanizmw rynkowych, ale przede wszystkim ukaza fikcyjno owej niezalenoci. Pokaza, e szkielet nawet najbardziej liberalnych gospodarek opiera si na polityce, e upodstaw kadego systemu ekonomicznego istnieje polityczna wola, aby gospodarka dziaaa wten, anie inny sposb. Ztych te zapewne powodw siga si coraz czciej do napisanej podczas II wojny wiatowej ksiki Karla Polanyiego pt. The Great Transformation3. Polanyi usiuje wytumaczy pojawienie si europejskich totalitaryzmw, aza gwnego winnego uznaje XIX-wieczny kapitalizm. Jego zdaniem, rozwj kapitalizmu by niczym innym jak realizacj niebezpiecznej utopii. Utopii, ktra wprzekonaniu wczesnych elit intelektualnych odzwierciedlaa naturaln kondycj czowieka, wrzeczywistoci za narzucaa caym narodom nie dajce si znie warunki ycia. Owa utopijna wizja spoeczestwa opieraa si zdaniem Polanyiego na dwch faszywych przesankach. Pierwsza dotyczya sposobu, wjaki funkcjonuje spoeczestwo, druga odnosia si do utowarowienia pracy, ziemi ipienidza.

Wedle autora Wielkiej transformacji, czoowi XIX-wieczni filozofowie spoeczni doszli do bdnego przekonania, e spoeczestwo moe podlega samoregulacji. Pomimo wszystkich dzielcych ich rnic, Adam Smith, William Townsend czy Edmund Burke podobnie uwaali, e prawa natury na tyle sprawnie reguluj zachowania jednostek, e nie ma koniecznoci celowego zarzdzania nimi. Rwnowag wrelacjach midzy ludmi zapewniaj bowiem np. ograniczone zasoby ywnoci. Implikacje takiej tezy byy do znaczce. Uznanie samoregulacji za podstawowy mechanizm kierujcy spoeczestwem skaniao do ograniczania roli pastwa, ktrego jedynym zadaniem powinna by troska, aby naturalny porzdek spoeczny mg rozwija si wsposb harmonijny. Pastwo zatem nie powinno np. wspiera ani waden dodatkowy sposb kontrolowa ludzi biednych. Naturalne prawa wolnego rynku tworz znich bowiem zdyscyplinowan przez gd si robocz. Drug przesank utopii spoeczestwa rynkowego byo przewiadczenie omoliwoci utowarowienia pracy, ziemi ipienidza, co Polanyi nazywa fikcj utowarowienia. Jego zdaniem, ani praca, ani ziemia, ani te pienidze nie powstay, eby by przedmiotem obrotu handlowego. Praca jest po prostu jedn zform naturalnej aktywnoci ludzkiej. Ziemia to zkolei jeden zwielu wytworw natury. Pienidze za s jedynie symbolem siy nabywczej; nie s produkowane, lecz kreowane przez system bankowy. Jednak poniewa dla poprawnego funkcjonowania rynku konieczne jest, aby praca, ziemia ipienidz zostay utowarowione, cay XIX wiek mona opisa jako nieustanny

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

105
wysiek podtrzymywania fikcji komodyfikacji tych trzech dbr. w wysiek zkolei mona opisa jako niekoczc si obron stanu naturalnego. Wszelkie prby zwikszenia roli pastwa wgospodarce byy postrzegane jako nienaturalne, gdy zaprzeczajce odkrytemu dziki nauce mechanizmowi kierujcemu yciem spoecznym. Azatem wodtwarzanych przez Polanyiego XIX-wiecznych spoeczestwach polityka bya wykorzystywana przeciw polityce. Sia pastwa bya uywana do tego, aby nie pozwala ludziom dziaa we wsplnocie, tylko spychaa ich do roli zatomizowanych jednostek, walczcych owasne przetrwanie. Taka sytuacja wytwarzaa zdaniem Polanyiego dwa rodzaje napi. Pierwsze polegao na tym, e poszczeglne pastwa prboway przerzuci na siebie nawzajem koszty utrzymywania wolnorynkowej utopii. Drugie na tym, e coraz wicej ludzi szukao schronienia przed ni wjeszcze bardziej niebezpiecznych utopiach systemw totalitarnych. Utopia wolnego rynku miaa zosta zamieniona na utopi wszechwadnego pastwa. Aby do tego nie dopuci, Polanyi postulowa ograniczenie mechanizmw rynkowych. Naley przywrci waciw rang polityce, czyli intencjonalnym dziaaniom nakierowanym na okrelony cel. Naley zakoczy polityk przeciwstawiajc si polityce iprzesta oczekiwa, e spoeczestwo bdzie samodzielnie inieintencjonalnie dy do naturalnego stanu rwnowagi. Konieczne jest podjcie wiadomego, zbiorowego wysiku politycznego, zmierzajcego do stworzenia takiego adu instytucjonalnego, ktry zapewni sprzyjajce warunki dla rozwoju spoecznego. Wtym systemie jest miejsce na gospodark wolnorynkow, ale nie moe by ona wzorem dla funkcjonowania caego spoeczestwa. Potrzebne jest stworzenie demokratycznego systemu, opartego na zasadzie przynajmniej czciowego odtowarowienia m.in. pracy ludzkiej. Dla ratowania demokracji wwiecie zachodnim naley, zdaniem Polanyiego, podejmowa dziaania, ktre dzisiaj nazwalibymy programami polityki spoecznej. do mieszka, staa si stopniowo, pod wpywem dziaa administracyjnych, katalizatorem boomu na rynku kredytw mieszkaniowych. Fannie Mae, dziaajc jako instytucja autonomiczna, a jednoczenie majca wszelkie gwarancje finansowe rzdu federalnego, doprowadzia do niebezpiecznego poczenia spekulacyjnego rynku finansowego z rynkiem kredytw mieszkaniowych dla niszej klasy redniej. Dziki temu mariaowi kredyty mieszkaniowe zwykych Amerykanw stay si podanym towarem na tamtejszych giedach. To spowodowao zkolei, e dostpno kredytw mieszkaniowych niesychanie wzrosa. Cay ten system, sprawiajcy wraenie samoregulujcego si, funkcjonowa dobrze do momentu, wktrym nad Fannie Mae zawiso widmo bankructwa. Wtedy rynki finansowe uznay, e wikszo kredytw mieszkaniowych jest bezwartociowych, gdy nie porcza ju za nie wpeni wypacalna instytucja publiczna. Nastpi wwczas trwajcy do dzi gboki kryzys rynku mieszkaniowego wUSA. Przykad Fannie Mae dobrze obrazuje wspczesne prby ukrywania polityki itworzenia systemw zpozoru samosterujcych. Historia tej instytucji pokazuje rwnie, jak due mog by koszty konserwowania utopii wpeni wolnego rynku ok. 700 mld dolarw zostao wydanych przez Departament Skarbu tylko wpierwszych miesicach kryzysu, aby podtrzyma istnienie amerykaskiego rynku kredytw mieszkaniowych.

Ksika Polanyiego staa si znw aktualna. Kolejny raz bowiem koczy si okres, wktrym dominowao przekonanie, e wolny rynek jest nie tylko optymalnym modelem dziaania gospodarki, ale take najlepszym modelem funkcjonowania spoeczestwa. Ponownie te odkrywamy ze zdziwieniem polityczne fundamenty pono apolitycznego wiata gospodarki. Krach na rynkach finansowych odsoni polityczne uwarunkowania instytucji, ktre wydaway si neutralnymi aktorami, dziaajcymi wobrbie samoregulujcej si gospodarki. Wkontekcie USA warto przywoa choby przypadek Fannie Mae4. Instytucja ta, stworzona zmyl ouatwianiu mniej zamonym Amerykanom dostpu

Drugi krach

Czy zatem krytykujc ukryt polityk samoregulujcych si rynkw powinnimy poda drog pastw Azji Wschodniej ipromowa rozwizania jawnie odwoujce si do interwencji politycznych wgospodarce? Pokusa jest silna. Tym bardziej, e wspomniane pastwa nie tylko wyksztaciy do oryginalny model polityki gospodarczej, ale irwnie swoisty model poli tyki spoecznej. Inny badacz Azji Wschodniej, Ian Holliday, wnawizaniu m.in. do pracy Johnsona zauwaa, e polityka spoeczna wwielu krajach regionu bya lub jest podporzdkowana polityce gospodarczej. Produktywistyczny reim dobrobytu charakteryzuje si uzalenieniem zakresu praw socjalnych jednostki od wielkoci jej wkadu wrozwj gospodarczy kraju. Wtym modelu polityki spoecznej wspierane s te grupy spoeczne, ktre najlepiej wpisuj si wpromowany przez rzd program rozwoju kraju, za relacje pomidzy pastwem, rynkiem arodzin s ksztatowane tak, aby odpowiaday potrzebom realizowanej wdanym momencie polityki gospodarczej. Zdaniem Hollidaya, wAzji Wschodniej mamy do czynienia nie tyle zjednym modelem polityki spoecznej, co wrcz zodrbnym wiatem pastw stawiajcych przed polityk spoeczn ten sam cel sprzyjanie dynamicznemu wzrostowi gospodarczemu.

Ex oriente lux?

106
Czy istnieje jaki zoty rodek pomidzy wiatem opisanym przez Polanyiego i tym przedstawionym przez Johnsona? Czy mona znale alternatyw pomidzy samoregulujcym si rynkiem awszechobecnym pastwem? W moim przekonaniu tak, i jest ona podobna do tej, ktr Polanyi zarysowa pod koniec II wojny wiatowej. Stanowi j demokratyzacja gospodarki. Problem wtym, e yjemy wczasach, wktrych polityka uzyskaa nad wyraz wiele form artykulacji. Dzieje si tak, poniewa nie tylko przeywamy dzisiaj kryzys neoliberalnej gospodarki, ale take kryzys demokracji. Nie polega on jednak, wmoim przekonaniu, na deficycie demokratycznych instytucji, lecz raczej na wspistnieniu bardzo rnych form instytucjonalizacji ideau demokracji. Najlepiej wida to na przykadzie Unii Europejskiej. Wewntrz niej cieraj si instytucje, ktre bez wyjtku odwouj si do demokratycznego mandatu. Parlament Europejski, Komisja Europejska, rzdy narodowe, krajowe parlamenty, lokalne samorzdy, awreszcie wiksze lub mniejsze organizacje pozarzdowe, dziaajce wskali lokalnej, krajowej lub midzynarodowej wszystkie te instytucje wjakim stopniu opieraj dziaania na procedurach, ktre mona uzna za demokratyczne. Jednoczenie wida, e te demokratyczne instytucje bardzo czsto wchodz ze sob wkonflikt, usiuj realizowa projekty nawzajem si wykluczajce. wiadomo problemw wynikajcych ze zderzenia rnych instytucjonalnych form demokracji jest moe szczeglnie silna w krajach skandynawskich. Jednym zelementw przeksztace, jakie zachodz w tamtejszym modelu polityki spoecznej, jest bowiem zwikszona rola organizacji pozarzdowych. Ich pojawienie si jest jednak interpretowane wbardzo rozmaity sposb. Jedni widz wtym szans na zwikszenie roli obywateli wsilnie scentralizowanym pastwie dobrobytu, inni zkolei zagroenie dla polityki spoecznej, opierajcej si na szerokim porozumieniu spoecznym. By moe najtrafniej ow sprzeczno wyrazia Eva Srensen5 zUniwersytetu Roskilde. Wprowadzia ona wnawizaniu do prac innych autorw rozrnienie na demokracj zorganizowan terytorialnie idemokracj zorganizowan funkcjonalnie. Demokracja zorganizowana terytorialnie to ta cz narodowego systemu politycznego, wobrbie ktrej toczy si spr midzy rnymi grupami spoecznymi. To charakterystyczny dla demokracji reprezentatywnej mechanizm sporu politycznego, ktry prowadzi do wyonienia zwielu pogldw rnych grup spoecznych jednego dominujcego. Zkolei demokracja zorganizowana funkcjonalnie opiera si na zaangaowaniu obywateli wrozwizywanie konkretnych problemw iwiadczenie okrelonych usug. Obywatele jako finalni odbiorcy dziaa instytucji publicznych, komercyjnych czy spoecznych organizuj si, aby ksztatowa ostateczny efekt dziaania tych instytucji. Srensen uwaa, e wspczenie coraz wyraniej zarysowuj si napicia pomidzy mechanizmami demokracji terytorialnej i funkcjonalnej. Upraszczajc wnioski Srensen, mona powiedzie, e opisuje ona zderzenie instytucji demokracji przedstawicielskiej zinstytucjami demokracji partycypacyjnej, wyraanej wspczenie wformie dziaania rnych organizacji pozarzdowych. Obecnie zatem wiemy, e kapitalizm mona budowa odgrnie, przy wykorzystaniu instrumentw administracyjnych, co Johnson pokaza na przykadzie Japonii. Wiemy take, i kapitalizm nawet wswojej najbardziej wolnorynkowej formie opiera si zawsze na dziaaniach politycznych, co udowodni Polanyi. Nie wiemy jednak dzisiaj, jak wsposb harmonijny wple demokratyczn polityczno w proces gospodarczy. Moemy opiera si na wielkich projektach gospodarczych, realizowanych przez Uni Europejsk, moemy odwoa si do narodowych polityk gospodarczych, moemy wreszcie wcza polityczno do gospo darki na poziomie mikro choby przez promocj rozwoju gospodarki spoecznej. Moliwoci jest bardzo wiele. Polityczno wgospodarce wydaje si bowiem czym oczywistym. To, co nie jest oczywiste, to ile wtej politycznoci ma by demokracji, oraz jakie formy owa demokracja ma przyjmowa.

dr Bartosz Pieliski
Przypisy: 1. Chalmers Johnson, Blowback: The Costs and Consequences ofAmerican Empire, Holt Paperbacks 2001; idem, The Sorrows of Empire: Militarism, Secrecy, and the End of the Republic, Owl Books 2005; idem, Nemesis: The Last Days of the American Republic, Metropolitan Books 2007. 2. Chalmers Johnson, MITI and the Japanese Miracle: The Growth of Industrial Policy, 19251975, Stanford University Press 1982. 3. Ksika zostaa wkocu przetumaczona na polski: Karl Polanyi, Wielka transformacja. Polityczne iekonomiczne rda naszych czasw, Warszawa 2010. 4. Bartosz Pieliski, Od kryzysu do kryzysu. Przypadek Federalnego Narodowego Stowarzyszenia Hipotecznego, [w:] M. Ksiopolski, B. Rysz-Kowalczyk, C. odowski (red.), Polityka spoeczna wkryzysie, Warszawa 2009, ss. 243259. 5. Eva Srensen, New forms of democratic empowerment: Introducing user influence in the primary school system in Denmark, Statsvetenskaplig Tidskrift 1998, nr 2, ss.129143.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

107

Zmioci do ziemi

Wendell Berry

Rolnik dziaajcy na rzecz ochrony przyrody ma do bycia na podwjnie przegranej pozycji.

bn Ard Hesselink (docman), flickr.com/photos/docman/3575615/

estem rolnikiem idziaaczem na rzecz ochrony przyrody (conservationist), rzecznikiem Matki Natury iagraryst1. Dziaam na rzecz ochrony dzikiej przyrody nie tylko dlatego, e czuj zni osobist wi po prostu uwaam to za konieczne zpunktu widzenia ycia na Ziemi oraz ycia czowieka. Ztych samych wzgldw pragn rwnie chroni naturaln rwnowag iintegralno ekosystemw uytkowanych przez czowieka: chciabym, aby rolnicy, hodowcy ilenicy na caym wiecie mogli dobrze y iprosperowa wspoecznociach stabilnych, dostosowanych do lokalnych warunkw irozsdnie gospodarujcych zasobami. Oznacza to, e spdzam ycie, bronic interesw dwch przegrywajcych stron. Odkd pamitam, wiate idee agraryzmu iochrony przyrody odnosz mimo zwycistw wniektrych sprawach nieustanne po raki, zktrych wielu nie sposb zrekompensowa. Trzeci stron, t, ktra wydaje si coraz bardziej zdecydowanie wygrywa, tworz korporacje bezwzgldnie eksploatujce rodowisko. Celowo napisaem wydaje si uwaam bowiem, e zudna jest potga takich przedsibiorstw. Wersja kapitalizmu przez nie kultywowana, wostatecznym rozrachunku opiera si nie na zasobach naturalnych, ktre lekkomylnie niszczy, lecz na pielgnowaniu iluzji. Cakiem niedawno pewien ekonomista zasygnalizowa problem, mwic: Gdyby konsumenci przestali y ponad stan, kryzys gospodarczy byby nieunikniony2. Kiedy trzecia strona ostatecznie pokona dwie pierwsze, przyrod itradycyjne spoecznoci wiejskie, oznacza to bdzie take jej koniec.

Wostatnim czasie jej przedstawiciele by moe wiadomi niedorzecznoci, na ktrej opiera si ich dziaalno broni swoich interesw wyjtkowo zaciekle, dc do podporzdkowania sobie polityki, mediw inauki, ze szczeglnym uwzgldnieniem biotechnologii, ktr gorczkowo komercjalizuj z zamiarem przejcia cakowitej kontroli nad wiatow produkcj ywnoci. Rosnca przewaga wpyww korporacji nad mechanizmami demokratycznymi to bodaj najbardziej niepokojcy proces od czasw wojny secesyjnej, aznakomita wikszo wspczesnego wiata nie widzi wnim nic nadzwyczajnego. Smutek wypywajcy zwieloletniego obserwowania poraek dwch bliskich mi stron jest tym wikszy, e konflikt istnieje nie tylko midzy kad znich aich wsplnym wrogiem, ale take ito niejako zdefinicji, jak si przyjo midzy nimi nawzajem. Jeszcze wikszy bl sprawia mi wiadomo, e obie moje strony s gboko uwikane wrnego kalibru grzechy tej trzeciej. Prbujc konstruktywnych drg wypltania si ztego pooenia, postanowiem niedawno, e nie popr ju adnej inicjatywy na rzecz ochrony dzikiej przyrody, jeli jej celem nie bdzie jednoczenie poprawa kondycji pobliskich obszarw wiejskich: zdrowia ich ekosystemw ijakoci ycia ich mieszkacw. Niezalenie od wynikajcych ztego trudnoci praktycznych, decyzja, by przeciwstawi si podziaowi na dzikie iudomowione, pozwolia mi zwiksz wyrazistoci dostrzec komplementarno czy nieledwie jedni spraw, oktre walcz. Rozgraniczenie midzy natur a kultur

108
jest wistocie zwodnicze odwraca uwag od faktu, e nawet w przypadku dzikich zwierzt naley mwi oswoistym udomowieniu, aprzede wszystkim od cakowitej zalenoci tego, co udomowione, wzgldem dzikiej przyrody, ktra wostatecznym rozrachunku stanowi fundament dla wszelkich ludzkich poczyna. Wysuwajc popularny obecnie zarzut, e ludzko jest antropocentryczna (c za okropne okrelenie), atwo zapomina si, e wtakim razie dzikie owce s ovicentryczne, awilki lupocentryczne. Mona by rzec, e to wiat jest dziki, awszystkie zamieszkujce go stworzenia instynktownie d do tego, by zadomowi si wnim wtym celu cz si wpary, opiekuj potomstwem, szukaj poywienia iwygodnego schronienia. Zupenie zapominamy te, e chocia pod pewnymi wzgldami dzikie owce istotnie rni si od hodowlanych, to wsytuacji, gdy udomowione rasy cakiem zatracaj sw dzik natur, jak to si czasem zdarza, ich chw okazuje si dla rolnika nieopacalny pojawiaj si wwczas np. problemy zpodnoci. Wbrew pozorom, dziko iudomowienie pozostaj ze sob wnajcilejszym zwizku. Wzasadniczej opozycji do obu stoi natomiast zinstytucjonalizowany, korporacyjny przemys gospodarcza rzeczywisto pozbawiona zakorzenienia wnaturalnym rodowisku iszacunku wobec surowcw, ktre wykorzystuje. Zagadnieniem, zktrym musimy si zmierzy, nie jest pytanie, czy to, co pierwotne, da si oddzieli od tego, co udomowione istotne jest, wjaki sposb ten nierozerwalny zwizek powinien by pielgnowany wramach ludzkiego gospodarowania. Uznanie, e dziko iudomowienie s ze sob powizane, ie my ludzie jestemy wduym stopniu odpowiedzialni za stan tej relacji, wie si zprzyjciem na siebie konkretnych, cikich obowizkw. Przychodz mi tutaj na myl co najmniej dwie zasadnicze kwestie praktyczne. Po pierwsze: dlaczego kady prawdziwy obroca natury powinien aktywnie interesowa si rolnictwem? Powodw jest wiele, zktrych najprostszy brzmi: on te musi co je. Interesowa si jedzeniem, nie interesujc si jednoczenie zagadnieniami zwizanymi zjego produkcj, to czysty absurd. Ekolodzy mieszkajcy wmiastach prawdopodobnie czuj si tutaj usprawiedliwieni wswojej ignorancji zuwagi na fakt, e nie s rolnikami. Nie mog jednak tak atwo zosta zwolnieni zodpowiedzialnoci nie mogliby je, gdyby nie to, e wich imieniu, wkonkretnym miejscu kto uprawia ziemi wedug okrelonych regu. Gdyby zdecydowali si wzi odpowiedzialno za swoje potrzeby ywieniowe, odkryj, e przywiedzie ich to prosto do tradycyjnych obszarw troski onatur. Zatem, czy ochroniarze chcieliby jada dobrze, czy byle jak? Czy zaley im, by cigo zaopatrzenia wywno bya zagwarantowana? Czy woleliby, eby to, co jedz, byo wolne od toksyn, antybiotykw iinnych zanieczyszcze, w tym genetycznych? Czy yczyliby sobie, by w ich diecie przewaay produkty naprawd wiee? Czy chcieliby, eby produkcja ywnoci trafiajcej na ich talerze wizaa si z jak najmniejszym obcieniem dla rodowiska naturalnego? Jeli powanie zastanowimy si nad odpowiedziami na te pytania, bd one miay istotny wpyw na przemys, sposb uytkowania gruntw, zdrowie ekosystemw. Obrocy natury, ktrzy s gotowi zje wszystko, co oferuj supermarkety, wspieraj swoimi portfelami skrajnie uprzemysowion produkcj ywnoci: wielkie fermy tuczu zwierzt; zuboenie zasobw wd pyncych i podziemnych; uprawy monokulturowe, prowadzce do stopniowej utraty rnorodnoci biologicznej igenetycznej; wzajemnie ze sob powizane zanieczyszczenie rodowiska, zatrucia i faszerowanie zwierzt hodowlanych lekami; system dystrybucji oparty na dugodystansowym transporcie, pochaniajcym niezliczone iloci paliwa iprzyczyniajcym si do rozprzestrzeniania szkodnikw ichorb; zastpowanie rodzinnych gospodarstw wiejskich przez coraz wiksze kombinaty rolne, wktrych jest coraz mniej miejsca na mio do ziemi. Gdyby mionicy przyrody za czli si domaga, by wsklepach powszechnie dostpne byy produkty spoywcze wysokiej jakoci, wytwarzane wmoliwie najbliszej okolicy zzachowaniem najwyszych standardw; gdyby powicali wicej uwagi krytycznej ocenie tego, co trafia na ich stoy wwczas automatycznie wsparliby cakiem odmienny model gospodarki rolnej, zupenie inaczej ksztatujcy charakter wsi. Na takiej wsi na jednego rolnika-opiekuna przypada znacznie mniejsza powierzchnia, dziki czemu uprawy mog by otoczone wiksz trosk. Krajobraz takiej wsi jest owiele bardziej zarwno udomowiony, jak inaturalnie dziki ni krajobraz przemysowy. Czy wzrost liczby gospodarstw ipracujcych wnich rolnikw moe pozytywnie wpyn na jako krajobrazu wiejskiego jako siedliska dla dzikiej flory ifauny, sprawiajc, e miejscowa przyroda stanie si bardziej pierwotna? Niewtpliwie, atym, co umoliwioby tak zmian, byby wzrost rnorodnoci. Nie zapominajmy, e mwimy ozmianach, ktrych motorem miaby by rosncy popyt na lokalnie produkowan ywno. Wyobramy sobie teraz wspczesny amerykaski krajobraz rolniczy, zdominowany przez wielkoobszarowe uprawy soi ikukurydzy oraz fermy przemysowego chowu zwierzt. Ateraz zastanwmy si, co by si stao, gdyby wpobliskim miecie istotnie wzrs popyt na wytwarzane przez lokalnych producentw artykuy spoywcze wysokiej jakoci. Aby odpowiedzie na potrzeby konsumentw, miejscowe rolnictwo bdzie musiao sta si bardziej rnorodne. Gdyby popyt tego typu by znaczcy wobu znaczeniach tego sowa gdyby pochodzi od wiadomych ikonsekwentnych wswoich wyborach konsumentw, zapewniajc rolnikom wystarczajce zaplecze ekonomiczne wwczas skrajnie ujednolicony krajobraz rolniczy mgby ulec zmianie. Jednogatunkowe uprawy i wielkie fermy ustpiyby miejsca gospodarstwom

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

109
procesw erozji. Woda wpotokach irzekach ulegaby oczyszczeniu, ustabilizoway si ich przepywy. Kolejn korzyci zwikszej rnorodnoci produkcji na terenach wiejskich byoby zmniejszenie przecitnej wielkoci gospodarstw iwzrost liczby osb mogcych si utrzyma zuprawy ziemi. To zkolei przyczynioby si do obnienia iloci rodkw chemicznych wrolnictwie, jako e stosuje si je po to, by zadouczyni biologicznym skutkom ubocznym upraw monokulturowych oraz jako zastpstwo dla rk do pracy. Wzdecentralizowanej gospodarce rolnej zwierzce odchody nie stanowi skoncentrowanego rda zanieczyszcze, wicej wykorzystuje si je jako nawz. Reasumujc, wskutek takiej transformacji krajobraz rolniczy, dzi niebezpiecznie ujednolicony, miaby szanse zmieni si wsystem zdrowy zarwno pod wzgldem ekonomicznym, jak iekologicznym. Omiecie, ktre funkcjonowaoby wduej mierze woparciu oto, co zapewniaj pobliskie pola ilasy, naley myle wkontekcie caego lokalnego systemu gospodarczego, na ktry skadayby si take niewielkie, nie zanieczyszczajce rodowiska zakady przetwrcze isklepy wkomponowane wkrajobraz tak, by maksymalnie ograniczy koszty ekologiczne ispoeczne. Taki model gospodarki promowa bdzie mae, niezalene firmy oraz prac na swoim, aponadto pozwoli ograniczy ilo paliwa zuywanego na transport, a(jak si wydaje) nawet tego niezbdnego do produkcji towarw. Taki model jest moliwy do osignicia, nie ma co do tego wtpliwoci dysponujemy odpowiednimi rozwizaniami i zapleczem technicznym. Liczne historyczne przykady zrnych zaktkw wiata udowodniy rwnie, e przyroda jest wstanie dostosowa si, a nawet czerpa korzyci z tak rozumianej symbiozy zgospodark. Warto przywoa choby modele wypracowane przez Indian Ameryki Pnocnej niektre przeszy ju do historii, inne praktykowane s do dzi lub wci kultywowane np. we wsplnotach amiszw tradycje osadnikw amerykaskich. Aprzecie podobne praktyczne przykady odnale mona take wrd wspczesnych rozwiza; jak wida, nie s to wszystko tylko mgliste rojenia. Nieco wiksze wtpliwoci budzi natomiast zdolno wspczesnego czowieka do wiadomego wyboru proponowanego modelu oraz do utrzymania go. Co najmniej od pwiecza bylimy przyzwyczajani, e rozwizania stosowane wuprawie ziemi s determinowane przez procesy przemysowe, aopacalno rolnictwa ocenia si z perspektywy korporacji. Nadesza najwysza pora, by zerwa ztakim myleniem: spoeczne, ekologiczne, anawet ekonomiczne koszty tego paradygmatu stay si zbyt wysokie inieustannie rosn na caym wiecie. Nadszed czas, by nauczy si myle kategoriami rolnictwa opartego o prawida biologii, a nie logik przemysu. Szedziesit lat temu [niniejszy tekst powsta w2002r. przyp. red. Obywatela] Sir Albert

mieszanym, nastpiby powrt do wypasania stad zwierzt hodowanych z przeznaczeniem na miso oraz dobyda mlecznego, a take do tradycyjnej hodowli drobiu, co wizaoby si zkoniecznoci przeksztacenia czci gruntw wki ipastwiska. Gdyby nowa wiadomo konsumencka obja swoim zasigiem rwnie gospodark len ibogactwo darw lasu, moliwa byaby analogiczna poprawa warunkw naturalnych na terenach zalesionych izwikszenie ich powierzchni. Nie zapominajmy przy tym, e rolnicy mog zrnych wzgldw, wtym po prostu dla przyjemnoci, rezygnowa zeksploatacji czci zalesionych przez siebie gruntw, pozostawiajc je dzikimi. Gdyby krajobraz wsi urozmaiciy dodatkowe ki ilasy, zwikszyaby si take rozmaito ptakw iinnych zwierzt. Rozlege uprawy kukurydzy isoi, wykorzystywanych przede wszystkim jako pasza dla zwierzt lub surowiec dla przemysu, ustpiyby owocom iwarzywom, trafiajcym na stoy mieszkacw pobliskich miast. Wraz ze wzrostem powierzchni pokrytej rolinnoci wieloletni zwikszyaby si zdolno magazynowania wody przez gleb izmniejszyo nasilenie

bna Christopher Harrison, flickr.com/photos/christopherharrison/4673664006/

110
Howard, prekursor wspczesnego rolnictwa ekologicznego, postulowa tak zmian standardw; obecnie podobne pogldy gosi m.in. Wes Jackson, reformator zKansas. Wedug nich, aby mona byo mwi ozrwnowaonym rozwoju wrolnictwie, konieczne jest dopasowanie upraw ihodowli do zasad, ktrymi rzdzi si miejscowy ekosystem; konieczne jest utrzymywanie moliwie najwikszej rnorodnoci biologicznej, dbao ozachowanie yznoci gleb iich ochrona przed erozj, wtrne wykorzystywanie odpadw powstajcych wgospodarstwie itp. Jak wyoy to 70 lat temu geograf ekonomiczny J. Russel Smith, trzeba wpierwszym rzdzie dostosowa rolnictwo do roli, anie do dostpnych technologii czy oczekiwa rynku, przy caej wiadomoci ich ogromnego znaczenia. Konieczne jest, mwic krtko, utrzymywanie rwnowagi midzy udomowionym adzikim. Nadrzdnym standardem, pozwalajcym oceni efekty tej pracy, naley uczyni kondycj obszaru, na ktrym jest ona wykonywana. Trzeba podkreli, e taka transformacja to nie gotowy schemat, ktry moemy przyj tak, jak przyjmuje si apotem porzuca chwilow mod. Nie ma te co liczy, e zczasem wymusi j kryzys ekologiczny na wielk skal. Bdzie ona moliwa jedynie wtedy, gdy due grupy konsumenci iproducenci, mieszkacy miast iwsi, ci, ktrzy chc rodowisko chroni, ici, ktrzy yj zeksploatacji jego zasobw pocz siy izaczn dziaa. Oto cz zpowodw, dla ktrych obrocy przyrody powinni ywo zainteresowa si problematyk rolnictwa irazem zmieszkacami wsi dziaa we wsplnej sprawie. Ateraz pora na drug zzasadniczych kwestii praktycznych. Dlaczego rolnik miaby zacz dziaa na rzecz ochrony przyrody? Cho moe lepiej byoby zapyta: dlaczego jedynie dziaacz na rzecz przyrody moe by dobrym rolnikiem? Rolnicy yj ipracuj na styku natury igospodarki tam, gdzie potrzeba ochrony przyrody jest najpilniejsza inajbardziej oczywista. Wswojej pracy mog dostosowa rolnictwo do roli, podporzdkowa si prawom natury, pozostawiajc jej potencja nienaruszonym. Mog te przeciwstawi si im, przyczyniajc si do pogbienia dugu ekologicznego, ktry wprzyszoci trzeba bdzie spaci (nie otakim rolnictwie myl, gdy zachcam obrocw przyrody do popierania rolnikw). Odpowiedzialni rolnicy, ktrzy powanie podchodz do swoich powinnoci wzgldem Stworzenia oraz spadkobiercw wasnych gospodarstw, przyczyniaj si do budowania spoecznego dobrobytu w znacznie wikszym stopniu, ni zwyklimy to przyznawa, awrcz uwiadamia sobie. Dostarczaj wartociowe produkty, co dla kadego oczywiste, ale ponadto pomagaj chroni gleb, wody, dzikie roliny izwierzta oraz krajobraz. Tym wanie powinni zajmowa si rolnicy godni tego miana. Tymczasem we wspczesnym spoeczestwie, wktrym miar wszechrzeczy uczyniono zysk, arealia ekonomiczne odmienia si przez wszystkie przypadki tak postpujcy gospodarze nie otrzymuj za swoje produkty godziwej zapaty, aza dziaania na rzecz rodowiska nie s wynagradzani wogle. Rolnik moe wdzisiejszych czasach oferowa wysokiej jakoci artykuy spoywcze iwywiadcza spoeczestwu wszystkie wymienione przysugi, amimo to nie bdzie go sta na opacenie ubezpieczenia zdrowotnego, adla

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

bna Christopher Harrison, flickr.com/photos/christopherharrison/4673955598/

111
mediw pozostanie prostaczkiem zprowincji, wsiokiem bd burakiem. I jeszcze bdzie sysza od ekonomicznych realistw: Kombinuj, jak stworzy kombinat, albo sprzedaj ziemi isi zwijaj. Dostosuj si lub gi. Co udao si osign po pidziesiciu latach dyktatury tak rozumianego realizmu? Uprawy monokulturowe na wielk skal, fermy hodowlane przypominajce fabryki icoraz wysze koszty tego stanu rzeczy spoeczne, ekologiczne, akoniec kocw take gospodarcze. Co sprawia, e tylu rolnikw dochowuje wysokich standardw produkcji, cho za swj wysiek wynagradzani s tak ndznie, oraz e dobrze dbaj oni oprzyrod, mimo i nie s za to wynagradzani wogle? Wszystko to, dodajmy, bez ogldania si na to, czy maj komu przekaza gospodarstwa, aprzecie wielu znich wie ju, e nie znajd nastpcw. C, pochodz zrolniczej rodziny, sam uprawiam ziemi, podobnie wychowana przeze mnie dwjka dzieci co omiela mnie do stwierdzenia, e mam przynajmniej oglne wyobraenie orolnikach. Przez cae lata razem zrzesz podobnych mi osb zastanawiaem si: dlaczego waciwie to robimy? Wszak trudna sytuacja ekonomiczna jest, wobliczu wszystkich innych przeciwnoci i frustracji typowych dla tego rzemiosa, zaledwie wierzchokiem gry lodowej. Odpowied moe by tylko jedna: mio. To dla niej rolnicy trwaj przy swoich gospodarstwach. Pracuj zzamiowania do rolnictwa: zpasj dogldaj upraw, uwielbiaj prac na wieym powietrzu iycie wotoczeniu zwierzt. Pragn mieszka tam, gdzie pracuj ipracowa tam, gdzie mieszkaj. Wmniejszych gospodarstwach we wspln prac mog zaangaowa si cae rodziny. Wzgldna niezaleno, jak nadal moe zapewni posiadanie wasnego gospodarstwa, jest dla ich wacicieli ukochan wartoci. Jestem przekonany, e wielu rolnikw jest gotowych znosi liczne niedogodnoci wanie ze wzgldu na moliwo samostanowienia, choby tylko przez cz ycia. Azatem tym, co jako ochroniarze przyrody rolnicy musz chroni wpierwszej kolejnoci, jest pasja wobec wasnego rzemiosa iumiowanie niezalenoci. Oczywicie wartoci te uda si zachowa tylko wwczas, gdy moliwe bdzie przekazanie ich swoim nastpcom. By moe najwikszym wyzwaniem dla kadego znas ludzi, ktrzy pragn prawdziwego jedzenia jest przekonanie dzieci dorastajcych na terenach wiejskich, by wprzyszoci przejy gospodarstwa rodzicw. Musimy mie wiadomo, e bdzie to moliwe tylko wtedy, gdy uwarunkowania ekonomiczne bd sprzyja takim decyzjom. Obecnie trudno si dziwi, e dzieci rolnikw marz oinnym yciu, skoro obserwuj swoich rodzicw zawocych zbiory do hurtownika tylko po to, by im je ukradziono, tj. zakupiono po cenie niszej ni koszty produkcji. Jednak nie tylko oprzekazanie umiejtnoci ipasji tu chodzi rolnicy s odpowiedzialni za duo wicej. Bya ju powyej mowa otym, dlaczego wrwnym stopniu jak aktywici ekologiczni powinni oni zabiega oochron dzikiego ycia: wsposb nieunikniony zaley od niego ich wasny los. Kto, okim myl jako odobrym rolniku, potrafi instynktownie rozpozna podstawow rnic midzy tym, co naturalne atym, co wytworzone przez czowieka wie, e traktowanie gospodarstwa jako fabryki zywymi istotami zamiast maszyn albo akceptacja inynierii genetycznej wrolnictwie, prdzej czy pniej spowoduje nieszczcie, atake dodatkowe koszty. Traktowanie ywych istot jak automatw jest bdem oogromnych konsekwencjach praktycznych. Dobrzy rolnicy wiedz take, i natura moe by sprzymierzecem gospodarki. Sir Albert Howard iWes Jackson pokazali, e jeli bdziemy j uwanie naladowa, zachowamy zdrowie iyzno gleby na dusz met to jedyny sposb. Co wicej, naturalne znaczy tanie. Stosowanie nawozw naturalnych, zwaszcza wperspektywie dugoterminowej, jest tasze ni zakup sztucznych. Dbanie ozdrowie zwierzt opaca si bardziej ni faszerowanie ich antybiotykami. Energia soneczna, jeli j umiejtnie wykorzystywa wtym np. wychwytywa za pomoc pastwisk, ktre nastpnie su zwierztom roboczym jest tasza ni ropa naftowa. Wysoko uprzemysowione gospodarstwa s w peni zalene od rodkw produkcji, wktre musz zaopatrywa si na zewntrz. Gospodarstwo tradycyjne natomiast, dziaajc wharmonii zotaczajc je przyrod, korzysta zjej bogactwa, co pozwala na wiksz samowystarczalno iznaczce oszczdnoci. Mamy zatem uzna, e dobry rolnik dy do tego, by by bliej natury jedynie zprzyczyn praktycznych ioszczdnociowych? Nie sdz. Przyjmuje si, e od momentu, kiedy ludzko zacza uprawia ziemi ihodowa bydo, zrezygnowaa ze zbieractwa ipolowa. Ajednak przetrway one do dzi jako nieodczna iwci ywa cz tradycyjnego stylu ycia na wsi wmoim regionie. Okoliczni mieszkacy od wiekw polowali, owili ryby w stawach i strumieniach; wiosn zbierali zioa, jesieni orzechy, wlasach szukali jagd iinnych owocw, wybierali dzikim pszczoom mid. Nie ma wtpliwoci, e takie zabiegi byy wanym uzupenieniem produkcji wgospodarstwie, byy jednak rwnie rdem przyjemnoci dowiadczanej podczas obcowania znatur bardzo podobnych uczu dowiadczaj wszyscy mionicy przyrody, z aktywistami ekologicznymi wcznie. Wikszo rolnikw, ktrych poznaem, azpewnoci najbardziej interesujcy znich, czerpie niekaman rado zwdrwek po okolicy, podczas ktrych mog zachwyci si widokiem polujcego lisa czy te poczu dreszcz ciekawoci, widzc tajemnicze tropy na niegu. Wraz zwyludnianiem si wsi inadejciem cikich czasw dla rolnikw te dzikie rozrywki zeszy na

112
dalszy plan, ale nie zostay cakiem poniechane; symbolizuj istot najlepszych tradycji rolnictwa izasuguj na to, by ocali je od zapomnienia ispontanicznie kultywowa. Midzy innymi dlatego wanie uwaam, e dobry rolnik jest jednoczenie dziaaczem na rzecz ochrony przyrody oraz e kady rolnik powinien nim by. Moim celem bya prba wykazania, e istnieje wsplnota de iinteresw midzy rolnikami aaktywistami ekologicznymi. Identyfikacja owych wsplnych interesw oraz uwiadomienie sobie tego, oczym pisaem na pocztku e obie grupy maj tych samych wrogw nasuwa naglce pytanie: dlaczego otwarcie izdecydowanie nie zaakcentuj one kwestii, co do ktrych si zgadzaj, inie dadz szansy wsppracy? Nie mam zamiaru umniejsza rnic midzy tymi rodowiskami dostrzegam je izdaj sobie spraw, e nie s bahe. Jednak pomimo tego uwaam, e wspdziaanie jest potrzebne imoliwe. Skoro plantatorzy tytoniu ze stanu Kentucky potrafili usi do stou zgrupami antynikotynowymi, okreli wartoci podstawowe, co do ktrych wszyscy byli zgodni, izacz wspiera si nawzajem3 to co podobnego mogoby nastpi take w relacjach midzy ochroniarzami arolnikami prowadzcymi gospodarstwa rodzinne, lokalnymi wacicielami lasw itartakw etc. Na dobr spraw podobny proces ju ma miejsce, ale jak dotd na ma, lokaln skal. Konieczne jest zainteresowanie iaktywny udzia wikszych organizacji reprezentujcych kad ze stron. Ajednak pki co te dwa rodowiska, ktre powinny ze sob wsppracowa, trwaj wkonflikcie. Wczym tkwi problem? Wydaje mi si, e odpowiedzi naley szuka wsferze ekonomicznej. Waciciele maych gospodarstw robi wszystko, by przetrwa wwiecie gospodarki kontrolowanej przez wielkie korporacje, ato oddala ich od natury, ktra jest przecie fundamentem gospodarki rolnej. Czsto nie powicaj te naleytej uwagi dysproporcjom midzy nieustajco balansujcymi na granicy zaamania lokalnymi systemami ekonomicznymi anieustajco kwitncym systemem wielkich korporacji, ktry na nich eruje. Z drugiej strony, wikszo obrocw przyrody mieszka w miastach i przejawia gbok ignorancj wkwestii trudnoci ekonomicznych, zjakimi borykaj si na co dzie waciciele gospodarstw rodzinnych. Zdecydowanie zbyt mao uwagi powicaj analizie zwizkw midzy miejsk gospodark adegradacj rodowiska naturalnego. Trudno im dostrzec, e nieodpowiedzialne praktyki wrolnictwie ilenictwie, wobec ktrych deklaruj sprzeciw, odbywaj si niejako wich imieniu iza ich przyzwoleniem dziki wsparciu ekonomicznemu, ktre oferuj korporacjom jako konsumenci. To bez wtpienia bardzo powane problemy, pokazujce, e ekonomia nie koczy si na gospodarce przemysowej, cho tej ostatniej znakomicie udaje si kreowa takie faszywe wyobraenia. Zbyt wielu rolnikw izbyt wielu ekologw bezrefleksyjnie przyjmuje pogld, e dostpno dbr zaley wycznie od zasobnoci portfela iod mechanizmw rynkowych. Innymi sowy wierz wto, do czego midzy wierszami staraj si ich przekona korporacje: e mona bezpiecznie oddzieli ekonomi od ekologii, ato, co wytworzone przez czowieka od tego, co naturalne. Uprzemysawiajcy si rolnicy zbyt atwo przyjli, e ziemia, ktr gospodaruj, moe bez protestw podporzdkowa si technologii, aochron przyrody mona zpowodzeniem zostawi aktywistom. Ci ostatni natomiast zbyt pochopnie uznali, e prawidowe funkcjonowanie Przyrody mona zabezpieczy poprzez wyczanie zuytkowania dziewiczych zaktkw kraju, adbao okondycj terenw wiejskich mona zpowodzeniem zostawi agrobiznesowi, przemysowi drzewnemu, zaduonym rolnikom isezonowo najmowanym pracownikom rolnym. Wyglda na to, e u podstaw konfliktu midzy wspomnianymi grupami ley kurczowe przywizanie kadej znich do wasnych interpretacji. Co mona ztym zrobi? Myl, e niewiele, dopki obie strony nie otworz si na dialog inie sprbuj wypracowa wsplnego jzyka. Aktywici ekologiczni musz si gruntownie zapozna zproblematyk gospodarki rolnej, rolnicy natomiast uwiadomi sobie, e istniej wakie powody, rwnie ekonomiczne, dla ktrych naley powanie traktowa kwestie zwizane zochron przyrody. Nie podejmujc wsppracy, obie strony pozwol na atwe zwycistwo ich wsplnego wroga totalistycznych korporacji, ktre coraz sprawniej jednocz si pod szyldem globalnej gospodarki, by cakiem zdominowa zarwno przyrod, jak iyjce wniej ludzkie wsplnoty.

Wendell Berry
tum. Magdalena Gorzak
Tekst pierwotnie ukaza si wSierra Magazine, majczerwiec 2002. Strona pisma: www.sierraclub.org/sierra Przypisy: 1. T j. zwolennikiem doktryny goszcej, e podstaw rolnictwa, majcego stanowi ekonomiczny imoralny fundament spoeczestwa, powinny by niewielkie, samodzielne gospodarstwa (przyp. tum.). 2. Warto zwrci uwag, e tekst ten napisany zosta kilka lat przed wielkim kryzysem na amerykaskim rynku finansowym, ktry rozla si na cay wiat (przyp. red. Nowego Obywatela). 3. W1998r. kilkadziesit organizacji rolniczych, prozdrowotnych ireligijnych opracowao katalog wsplnych postulatw, jak przeznaczanie wpyww zakcyzy od produktw tytoniowych na zdrowie publiczne oraz wsparcie spoecznoci lokalnych uprawiajcych t rolin, czy obowizek podawania na etykiecie udziau krajowego surowca wdanym wyrobie (przyp. red. Nowego Obywatela).

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

113

Demokracja ijej wrogowie

dr Jarosaw Tomasiewicz

Fakt, e demokracja panuje dzi niepodzielnie, nie oznacza, e nie ma ona przeciwnikw. Jest ich wicej, ni si nam wydaje sprbujemy ich usystematyzowa.

Poganie: pozaeuropejskie ruchyantydemokratyczne

Gdybymy zapytali, kto jest wspczenie najwikszym wrogiem demokracji, to prawdopodobnie najczciej wskazywany byby islamski fundamentalista niady, odziany wburnus, zkaasznikowem wrce ipasem zmateriaami wybuchowymi na biodrach. Takim obrazem karmi nas media.

b Pascal (pasukaru76), flickr.com/photos/pasukaru76/4772605550/

emokracja jest dzi czym wicej ni tylko ustrojem politycznym. Staa si religi, ktrej dogmaty nie podlegaj kwestionowaniu. Uznanie kogo za przeciwnika demokracji jest rwnoznaczne ze redniowieczn ekskomunik. Politycy idziennikarze spieraj si tylko, kto jest bardziej prawdziwym demokrat. Czsto cytowane sowa Churchilla, e nikt nie wymyli lepszego ustroju, sprawiaj, i nawet nie prbujemy sobie wyobrazi alternatywy. Co wicej, pojcie demokracji cay czas ulega zawaniu zostao zarezerwowane dla jej szczeglnego modelu: demokracji liberalnej iprzedstawicielskiej. Sprbujmy wypunktowa tu dogmaty Nowej Religii Panujcej: spoeczestwo jako wyraz umowy spoecznej rwnych iwolnych jednostek spoeczestwo rdem wadzy poszanowanie praw czowieka praworzdno demokracja przedstawicielska oparta na mandacie wolnym pluralizm polityczny iwolno mediw podzia wadzy konstytucjonalizm

To wrg bardzo wdziczny, bo ogromnie si od nas rnicy, aprzez to atwy do zidentyfikowania iodrzucenia. Rzeczywicie: fundamentalici muzumascy spod znaku Al-Kaidy czy Hizb ut-Tahrir jasno iotwarcie odrzucaj demokracj, tak jak kade inne rzdy czowieka take dyktatur czy monarchi. Ich zdaniem, suwerenno przynaley wycznie Bogu, ktry objawi nam swe prawo (szariat), arol ludzi jest tylko

114
poznawanie iinterpretowanie boskich zasad. Dziedzictwo Owiecenia jest im obce jako przynalene do innej cywilizacji. Ale cho polscy onierze walcz wgrach Hindukuszu, to fundamentalici muzumascy nie zagraaj bezporednio Rzeczpospolitej. Trudno sobie wyobrazi, by afgascy talibowie dotarli pod Warszaw dlatego moemy ich pomin wnaszych rozwaaniach. Darujmy sobie te zwolennikw konfucjaskiej teorii pastwa. Zajmijmy si raczej tymi przeciwnikami liberalnej demokracji, ktrych zrodzia nasza cywilizacja.

Heretycy: ruchy antydemokratyczne Zachodu

Przeciw demokracji wystpuj z powodw zasadniczych anarchici, zwaszcza anarchoindywidualici. Demokracja to wszak wadza ludu aoni odrzucaj kad wadz czowieka nad czowiekiem. Bardziej umiarkowana cz anarchistw opowiada si za skrajnie zdecentralizowan form demokracji bezporedniej rzdami permanentnych zgromadze ludowych ale ita wizja sprzeczna jest zparlamentaryzmem. Wikszo ruchw antydemokratycznych nie neguje jednak wadzy jako takiej, lecz tylko jej demokratyczn posta. Najczciej kwestionuj sam zasad suwerennoci ludu (spoeczestwa). Do kogo wic ta suwerenno miaaby nalee? Najdalej id tu reakcjonici-legitymici, ktrzy uwaaj, e wszelka wadza pochodzi od Boga, ten za sprawuje j itu jest rnica zfundamentalistami islamskimi za porednictwem boego pomazaca, czyli monarchy. Monarcha nie jest jednak wadc absolutnym, zmuszony bowiem pozostaje do poszanowania tradycji iprawa naturalnego. Legitymici to margines marginesu, wPolsce reprezentowany przez niewielki Klub Zachowawczo-Monarchistyczny. Wzagodzonej wersji podobne idee gosz jednak integryci katoliccy spod znaku Radia Maryja, ktrzy akceptujc zasady demokracji, nie dopuszczaj jednoczenie, by dziaania demokratycznych wadz naruszay prawo naturalne wich wykadni. Inaczej uzasadniaj odrzucenie demokracji nowoczeni naukowi elitaryci. Nie odwouj si do Boga, lecz do nauki, acilej do praw przyrody, ktre objawi im Darwin i jego uczniowie. Ich zdaniem, istot natury jest nierwno, dlatego wszelka demokracja to wnajlepszym razie fikcja zawsze rzdz elity. Otwarcie takie idee gosi francuska Nowa Prawica (np. Klub Zegarowy), wPolsce nie majca swego odpowiednika. Warto jednak zwrci uwag, e wformie zakamuflowanej takie koncepcje gosz rnej maci technokraci, dla ktrych wci ubezwasnowolniany parlamentaryzm jest tylko parawanem dla rzdw fachowcw. Ludzi tego pokroju spotkamy wkadej partii. Pewnym wariantem technokratyzmu owieconego jest te projekt Unii Europejskiej, wramach ktrego referenda powtarza si tak dugo, a zmczone spoeczestwa

zagosuj waciwie. Demokratyczna legitymizacja jest tu zaledwie listkiem figowym merytokracji. Niewtpliwie przeciwnikami demokracji s te ekstremici ekologiczni, ktrzy odrzucaj panowanie czowieka nad przyrod. Oczywicie nie dotyczy to wszystkich obrocw rodowiska naturalnego, atylko tych najbardziej skrajnych: wyznawcw fiskiego ekofilozofa Pentti Linkoli, ekoterrorystw zgrup takich jak Wyzwoliciele czy Front Wyzwolenia Ziemi. Linkola otwarcie mwi, e rodowisko naturalne moe uratowa przed czowiekiem tylko zielona dyktatura. Cho od fundamentalistw religijnych rni si prawie pod kadym wzgldem, to czy ich jedno nie uznaj czowieczestwa, ludzkoci za najwysz warto. Id jednak dalej od fundamentalistw religijnych, gdy czowiek nie jest dla nich koron wszelkiego Stworzenia, najdoskonalszym zboych dzie, lecz planetarn chorob, ktr naley usun. Rzec mona, e rozszerzaj oni zasady demokracji na ca przyrod oywion, aludzko zostaje wtedy przegosowana przez inne gatunki.

Schizmatycy: ruchy alterdemokratyczne

Inna grupa przeciwnikw obecnego ustroju to ruchy nie tyle antydemokratyczne, co przez analogi do alterglobalistw alterdemokratyczne. To ruchy, ktre nie kwestionujc samych fundamentw demokracji, tj. zasady suwerennoci ludu, krytykuj zarazem jej realizacj, czyli liberaln demokracj parlamentarn. Twierdz, e ta forma demokracji nie spenia swych obietnic, tj. nie wyraa rzeczywistej woli ludu, lecz deformuje j. Zgadzajc si waspekcie negatywnym,

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

b Pascal (pasukaru76), flickr.com/photos/pasukaru76/5231503407/

115
rni si diametralnie w zakresie proponowanych rozwiza. Faszyci i bonapartyci uwaaj, e wola narodu najpeniej wyraana jest poprzez genialn jednostk: Wodza. Zarazem nard postrzegaj jako wsplnot pokole, co pozwala Wodzowi podejmowa decyzje sprzeczne zwol aktualnej wikszoci wszak to on wie lepiej, co jest winteresie narodu. Od koncepcji skrajnej prawicy odcinaj si komunici. Pomimo jednak formalnego uznania rwnoci obywateli, gosz wyszo mas ludowych nad klasami posiadajcymi, proletariatu nad reszt pracujcych, wielkoprzemysowej klasy robotniczej nad robotnikami zmaych zakadw, partii komunistycznej nad klas robotnicz, kierownictwa partii nad szeregowymi czonkami. Klasyczny system komunistyczny wadza rad wRosji bolszewickiej zorganizowany by na tej zasadzie, np. 1 delegata wybierao 10 robotnikw, ale 50 chopw. Okazuje si tu, e jedynie komunistyczna awangarda uprawniona jest do artykuowania woli ludu. Na pierwszy rzut oka puapk t ominli korporacjonici, postulujcy demokracj organiczn, wktrej podmiotem nie s jednostki, lecz grupy spoeczne, zorganizowane wkorporacje. Wmyl tej koncepcji, przedstawicielstwo narodowe pochodzi nie zwyborw, azdelegacji, co pozwala lepiej odzwierciedli skad spoeczestwa izarazem zwiza posw zwyborcami. Wizja ta jest jednak trudna do realizacji wwarunkach mobilnoci spoeczestwa: zanim jednostka zdy poczu si zwizana zjak grup zawodow czy terytorium ju zmienia miejsce pracy lub zamieszkania. Wwiecie koczownikw korporacjonizm staby si fikcj zdominowan przez faktycznie niekontrolowanych biurokratw korporacyjnych. Najpeniejszymi demokratami s populici. Chc demokracji rozumianej dosownie jako bezporednia wadza wszystkich obywateli, realizowana poprzez referenda. Saboci ich koncepcji jest jednak to, e taka forma demokracji atwo moe przerodzi si wtyrani wikszoci, nie wspominajc ju opodatnoci mas na demagogi. Plebiscyt wwarunkach nieograniczonych moliwoci manipulowania opini publiczn przez media ma taki sam sens, jak wIII Rzeszy.

Kapani: politycy

Przysuchujc si argumentom przeciwnikw demokracji nie sposb odmwi susznoci niektrym znich. Demokracja rzeczywicie jest czsto nieefektywna, saba, skorumpowana. Polska demokracja jest tu niezbyt budujcym przykadem. Wszyscy potrafimy poda przykady niekompetencji politykw. Nie zawsze jest to tylko niekompetencja czsto rwnie nieuczciwo. Do nieustannych informacji owci nowych aferach zdylimy ju przywykn, nie robi na nas wraenia. Polska jest na 49. miejscu wwiatowym Indeksie Postrzegania Korupcji, opracowanym przez Transparency International, wyprzedzona nie tylko przez Now Zelandi, Dani czy Singapur, ale te np. przez Zjednoczone Emiraty Arabskie, Kostaryk iBotswan. Ale czy Polska jest odosobnionym przypadkiem? Cho unas te patologie ujawniaj si wsposb wybitnie jaskrawy, to przykad chociaby Silvio Berlusconiego pokazuje, e nie jestemy niechlubnym wyjtkiem. Powiedzmy wic jasno: demokratyczni politycy osabiaj demokracj, dostarczajc argumentw jej wrogom.

Wszystkie opisane tu ideologie to przeciwnicy demoliberalizmu rzec mona odwieczni. Ale wostatnich latach pojawi si przeciwnik nowy, ktry wyewoluowa zdemokracji jako hiperliberalizm. Demokracja zostaa zredefiniowana: to ju nie wadza wikszoci, szanujca prawa mniejszoci, lecz prymat interesw mniejszoci nad wikszoci. Atomizacja spoeczestwa sprzyja nielicznym, ale gonym idobrze zorganizowanym lobbies. Ich dziaalno sprawia, e niejednokrotnie wspczesna demokracja okazuje si zaprzeczeniem demokracji klasycznej.

bna thom (minifig), flickr.com/photos/minifig/355942544/

Zeloci: minorytarianie

116

Wierni: spoeczestwo

Ale czy tylko politycy s tu winni? Przecie politycy nie wzili si zMarsa. To my ich wybralimy. Kade demokratyczne spoeczestwo ma takich politykw, na jakich zasuguje. Przyjrzyjmy si wic spoeczestwu polskiemu. Socjologowie s zgodni: cechuje je dramatycznie niski poziom kapitau spoecznego. Gdy Polakw pytano, czy mona ufa innym ludziom, odpowiedziao, e nie. To najgorszy wynik wEuropie. To samo dotyczy stopnia uspoecznienia Polakw, mierzonego udziaem wstowarzyszeniach. Przykady mona by mnoy. Wrezultacie spoeczestwo nazbyt czsto okazuje si bezksztatn mas, dowolnie manipulowan przez media. Gdy wczasie ataku na Jugosawi zaserwoway one odbiorcom umiejtnie spreparowan porcj informacji oserbskich okruciestwach (pomijajc skrupulatnie wszystko, co nie pasowao do czarno-biaego obrazu sytuacji), polska opinia publiczna popara bombardowania tradycyjnie zaprzyjanionego kraju.

Koci bez Boga

Apatia spoeczestwa nie bierze si jednak zniczego. Nie obarczajmy tu ca win komunistycznej spucizny: wTrzeciej Rzeczpospolitej wychowao si ju cae pokolenie, ajego stopie uspoecznienia jest jeszcze niszy ni rodzicw. Przyczyn szuka naley wgbiej zachodzcych zjawiskach. Otaczajca nas rzeczywisto staje si coraz bardziej skomplikowana, przecitny czowiek przestaje

j ogarnia, zdajc si na opinie politykw, ekspertw, dziennikarzy, celebrytw. Wmiar postpw globalizacji orodki decyzyjne przenosz si na coraz wyszy poziom do Brukseli, do Waszyngtonu, wci iwci oddalajc od obywatela. Wynik wyborw parlamentarnych ma coraz mniejsze znaczenie ze wzgldu na zobowizania midzynarodowe i nacisk rynkw finansowych, potraficych zdestabilizowa przecitn gospodark. Proces profesjonalizacji obj nie tylko polityk, ale take obronno. Na wspczesnym, wysoce stechnicyzowanym polu bitwy radzi sobie potrafi tylko zawodowy onierz, co sprawia, e kolejne pastwa rezygnuj zpoboru, zarmii obywatelskiej. Cho przecitnego zjadacza chleba taka perspektywa raduje, to trudno nie zwrci uwagi, e demokracja ateska bya dzieckiem falangi hoplitw, demokracja szlachecka pospolitego ruszenia, demokracja wspczesna powszechnego poboru. Dzi lud wypuszcza or zrk, zdajc si na lojalno najemnikw. Owita naiwnoci! Wrezultacie ludzie czuj, e trac kontrol nad wasnym yciem. Nic dziwnego, e demokracj postrzegaj jako spektakl, jako form pozbawion istotnej treci co na ksztat Republiki Rzymskiej wokresie pryncypatu. Demokracja zaczyna przypomina Koci bez wiernych. Ale czy moliwa jest demokracja bez demokratw?

dr Jarosaw Tomasiewicz

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

bnd leg0fenris, flickr.com/photos/legofenris/5008721616/

NASZE TRADYCJE
dugie imocne korzenie naszych idei

117

Polityka spoeczna wpocztkach niepodlegoci

Melania Bornstein-ychowska

arunki, wktrych nastpio wskrzeszenie Pastwa Polskiego, przesdziy kierunek jego polityki wewntrznej wduchu najbardziej demokratycznym iwspczesnym. Wybitna rola, jak klasa robotnicza odegraa wpolskim ruchu niepodlegociowym przed wojn wiatow ipodczas niej, nastroje spoeczne, panujce wEuropie iAmeryce wlatach 1917 i1918, wyraz, jaki one znajdoway podczas Konferencji Pokojowej, wrzenie rewolucyjne, otaczajce Polsk od wschodu iod zachodu wokresie przywracania bytu pastwowego, osobisto Jzefa Pisudskiego, ktremu ustanowiona przez okupantw Rada Regencyjna przekazaa wnajkrytyczniejszej chwili (14 listopada 1918r.) obowizki iodpowiedzialno wzgldem narodu polskiego wszystko przyczyniao si do spotgowania wpyww robotniczych iwogle radykalnych. []

Gabinet Moraczewskiego przygotowa iogosi ordynacj wyborcz sejmu ustawodawczego, opart na picioprzymiotnikowym powszechnym prawie wyborczym, przy zupenym rwnouprawnieniu kobiet, iszereg innych dekretw, zktrych kilka dao zasadnicze podwaliny polskiej polityce spoecznej. [] rzd Moraczewskiego stan od razu na stanowisku koniecznoci zadouczynienia naczelnym hasom warstw pracujcych. Bezporednio po ogoszeniu dekretu onajwyszej wadzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej nastpi dekret o8-godzinnym dniu pracy, ustalajcy 8-godzinny dzie i46-godzinny tydzie pracy dla robotnikw ipracownikw we wszystkich zakadach przemysowych, grniczych, hutniczych, rzemielniczych, przy komunikacjach ldowych iwodnych oraz wprzedsibiorstwach handlowych, zzastrzeeniem, by skrcenie czasu pracy do tej normy nie pocigno za sob obnienia pacy. []

118
Najpilniejszym zadaniem realnym byo rozwizanie zagadnienia bezrobocia. [] dekretem zdn. 27 stycznia 1919r., wcelu uatwienia poszukiwania pracy oraz zapewnienia opieki wychodcom polskim, powstay Pastwowe Urzdy Porednictwa Pracy iOpieki nad Wychodcami (PUPP). Zajy si one rejestracj zgosze osb poszukujcych pracy, roztaczajc szczegln opiek nad robotnikami powracajcymi zNiemiec, ipodjy inicjatyw wkierunku uruchomienia robt publicznych, fabryk i warsztatw. [] Zasadnicza akcja Pastwowych Urzdw Porednictwa Pracy wkierunku dostarczenia zatrudnienia pozostaym na miejscu ipowracajcym bezrobotnym napotkaa na razie oczywicie na nieprzezwycione trudnoci wobec cakowitego dugoletniego zamarcia przemysu. [] Wobliczu tej zatrwaajcej swym ogromem klski przystpiono piesznie do organizowania robt publicznych mimo nieodpowiedniej pory roku ipenej wiadomoci, e nie ma adnych gotowych projektw ani waciwego aparatu. Organami wykonawczymi uczyniono miejscowe komitety przy samorzdach, za na ich czele postawiono Urzd Robt Publicznych. [] Jednoczenie podjto udzielanie pomocy bezrobotnym za porednictwem specjalnych komitetw lokalnych, pozostajcych wcisej cznoci zUrzdami Porednictwa Pracy izoonych zprzedstawicieli miejscowej wadzy administracyjnej, rady miejskiej lub powiatowej instytucji opieki spoecznej idelegatw organizacji przedsibiorcw irobotnikw, przy czym ci ostatni mieli zagwarantowan poow przedstawicielstwa. Ju zdniem 26 grudnia 1918r. rozpoczto wydawanie zasikw pieninych, po miesicu za zaczto stopniowo przechodzi od tej formy pomocy do zapomg wnaturze wpostaci artykuw ywnociowych, myda idrzewa. Nadto pozostajcy bez pracy waciciele mieszka korzystali na zasadzie specjalnego dekretu zmoratorium mieszkaniowego. [] Czynic zado potrzebom najbardziej palcym, nie tracono jednak zoka celw dalszych, zasadniczych. Przy oparciu si na razie ozasad 8-godzinnego dnia pracy iprzepisy ochronne zaborcw, przystpiono energicznie do przygotowania kadr personelu nadzorujcego przestrzeganie tych przepisw. Rosyjscy inspektorzy fabryczni opucili bowiem swe placwki podczas oglnej ewakuacji wadz rosyjskich, awadze okupacyjne nie pozwalay na rozwj warszawskiej inspekcji pracy, prbujc powoywa do ycia niemieckie placwki inspekcyjne. Wytworzon wten sposb prni postarano si zapeni przy pomocy kilkomiesicznych kursw ksztaccych, egzaminw kandydatw na inspektorw pracy iorganizacji na razie dwudziestu kilku urzdw na podstawie dekretu tymczasowego ourzdzeniu idziaalnoci inspekcji pracy.

Komentarz

Lepsze jutro byo wczoraj?

Niemal caa myl polityczna oraz intuicja potoczna bazuj na przekonaniu, e pastwo jest obywatelom potrzebne po to, aby ich wspierao, ulepszao kondycj ycia zbiorowego oraz pomagao dokona tego, co przekracza moliwoci oddolnych wysikw, aco jest korzystne dla spoeczestwa. Jeli pastwo nie podejmuje takich dziaa, mona postawi pytanie, po co ono wogle istnieje. Pytanie takie stawiaj dzi Polacy przy wielu okazjach. Przekaz, ktry pynie do nich od pastwa, brzmi mniej wicej tak: mam was gdzie, sami martwcie si osiebie. Pastwo nie ma na benzyn do policyjnych radiowozw, pastwo nie buduje drg, pastwo zamyka urzdy pocztowe iplacwki sdowe wmniejszych miastach. Wadze mwi nam, e nie sta ich waciwie na nic czy bdzie to wizyta obywatela ulekarza-specjalisty, czy zaopatrzenie

biblioteki wnowe ksiki, czy nawet pooenie chodnika. Za komuny pewien kabareciarz artowa, e nie ma nic prostszego ni praca wsklepie wystarczy przez 8 godzin dziennie mwi nie ma. Dzi rwnie mao wymagajca jest praca wodarzy gminnych, powiatowych, wojewdzkich iministerialnych: nie mamy. Nic dziwnego, e wXXI w. nawet inwestycje wtak nowatorsk iluksusow sfer, jak budowa sieci kanalizacyjnej, musz by oznakowane tablicami informujcymi, e 3/4 rodkw na ten cel pochodzi zprogramu operacyjnego numer milion sto dwadziecia tysicy dwiecie szesnacie, amane przez due C, finansowanego przez najwyszy urzd ds. wykopw ziemnych, zsiedzib wlewym skrzydle gmachu Komisji Europejskiej. WPolsce na takie cuda, jak oczyszczanie ciekw nie mamy. Na domiar zego pastwo kpi zobywateli. Choby wtedy, gdy za pomoc reklamowych spotw zachca ich do podzenia dzieci, azarazem likwiduje obki, przedszkola iszkoy. Lub gdy poucza bezrobotnych, e s roszczeniowymi cwaniakami ileniami, jednoczenie obcinajc kwoty na programy aktywizowania osb pozostajcych bez pracy. Albo

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

119
Dekret ten, ktrego zasady rozcignito zczasem rwnie na inne dzielnice Polski iktry obowizywa do roku 1928, rozszerzy znacznie waciwoci organw nadzorujcych wykonywanie ustaw ochronnych, poddajc ich kompetencji prac najemn we wszystkich gaziach (przemys, rzemioso, handel irolnictwo) bez wzgldu na rozmiary przedsibiorstwa. Rwnolegle do dziaalnoci wdziedzinie ochrony pracy tworzono fundament polskich ubezpiecze spoecznych, ktre wb. zaborze rosyjskim istniay tylko pod postaci prawa do otrzymywania odszkodowania za wypadki przy pracy wwikszych przedsibiorstwach grniczych, hutniczych iprzemysowych. Do opracowanego wokresie okupacji projektu oobowizkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby wprowadzono dziki pomylnemu przewrotowi wlosach kraju daleko idce zmiany iogoszono (dn. 11 stycznia 1919r.) dekret, wktrym ustalono cztery dotychczas obowizujce zasady tego ubezpieczenia: przymus ubezpieczenia, powszechno obowizku ubezpieczenia wstosunku do pracownikw najemnych wszystkich kategorii, rozmieszczenie kas chorych wedug zasady terytorialnej oraz ich autonomi. Rozpoczto te zaraz organizacj pierwszej kasy chorych wWarszawie, ktra rozpocza swe czynnoci od sierpnia tego roku. []

bna Tobias Higbie, flickr.com/photos/higbie/3342024903/

wtedy, gdy przekonuje obywateli, e powinni by mobilni, awtym samym czasie masowo likwidowane s poczenia kolejowe iautobusowe oraz niszczeje caa towarzyszca im infrastruktura. Wkraju, wktrym do aktw prawnych od Konstytucji poczynajc oraz do wszelkich deklaracji czynnikw oficjalnych wpisywana jest rwno szans, sprawiedliwo spoeczna, ochrona ycia itd., mona przy odrobinie pecha umrze podczas transportu midzy wymigujcymi si od odpowiedzialnoci placwkami suby zdrowia. Mona zosta odcitym od elementarnych zdobyczy cywilizacyjnych iinstytucji. Mona po wypadku skutkujcym utrat rki lub nogi stawa co roku przed komisj orzekajc niezdolno do pracy (nie odroso wam przypadkiem, obywatelu?) To wszystko nie dzieje si przypadkiem. Cho zdarza si indolencja, brak wyobrani, lenistwo czy wieloletnie zapnienia cywilizacyjne, wikszo tego rodzaju problemw ma przyczyny wprzyjtej ideologii iwynikajcych zniej sposobach dziaania. Ideologia ta jest jawnie antyspoeczna, ana imi jej neoliberalizm. Mwic wduym skrcie, zasadza si ona na przekonaniu, e pastwo nie jest

dla ogu obywateli, lecz dla wybranych, cho nikt tego nie mwi wprost. To samo pastwo, ktre nie ma na poczenia kolejowe dla obywateli, wykada ogromne kwoty na rozwj infrastruktury majcej uatwi zagranicznym koncernom woenie towarw przez Polsk ze wschodu na zachd lub odwrotnie. Pastwo, ktremu nie starcza na przedszkola, jest zawsze gotowe obnia podatki Kulczykowi itelewizyjnym celebrytom. Pastwo, ktre za palenie papierosa lub picie piwa wniedozwolonym miejscu wrcza kilkusetzotowy mandat bezrobotnemu lub emerytowi, podobnej wysokoci kary nakada na operujc wskali globu firm handlow, ktrej zyski bazuj na zorganizowanym systemie wyzysku tysicy pracownikw. Innymi sowy, neoliberalizm jest socjalizmem dla bogatych. WPolsce mamy do czynienia ze skrajn odmian tej ideologii itowarzyszcych jej rozwiza. Wystarczy wspomnie, e nawet wkrajach symbolizujcych liberalizm spoeczno-gospodarczy istniej systemy wsparcia obywateli na skal, oktrej Polacy mog tylko pomarzy. WStanach Zjednoczonych ponad czterdzieci milionw osb (!) otrzymuje od pastwa talony na produkty ywnociowe, bo nawet

120
Gdy [] fala strajkw rolnych, szczeglnie gwatowna wpoudniowo-wschodnim kcie b. Krlestwa Kongresowego, nie opadaa, gdy strajki te zaczy grozi nie tylko przelotnymi ekscesami, ale iniewykorzystaniem waciwej pory robt polnych, co wobliczu brakw aprowizacyjnych przedstawiao si jako klska podwjna, sejm zada od rzdu, by dziaalno inspektorw pracy niezwocznie rozcign na rolnictwo, jednoczenie groc przymusowym zarzdem wacicielom majtkw ziemskich niezagospodarowanych wskutek opornego stanowiska wacicieli wobec susznych da robotniczych ipojednawczej akcji inspektorw pracy. Uchwaa sejmu z28 marca 1919r. daa pocztek szerokiemu prawodawstwu ozaatwianiu zatargw zbiorowych midzy pracodawcami apracownikami wrolnictwie. Prawodawstwo to stworzyo aparat, dziki ktremu cay obszar Rzeczypospolitej pokrywa si stopniowo sieci zbiorowych umw ramowych, astrajki wrolnictwie traciy na ostroci przebiegu istaway si coraz rzadszym wyjtkiem. Dziki umowom zbiorowym pooenie robotnika rolnego, ktry wokresie zaborw by najuboszym, najgorzej patnym, lekcewaonym skadnikiem proletariatu polskiego, ulego znakomitej poprawie zarwno pod wzgldem materialnym, jak imoralnym. [] Wmiastach spraw domagajc si zasadniczego uregulowania stanowia pomoc dla bezrobotnych. Przejcie przez doranie tworzone komitety do udzielania zasikw wnaturze zamiast wpienidzach nie dao podanych rezultatw, nie zapobiego naduyciom inie dostarczyo selekcji najbardziej potrzebujcych. Mniemano, e ze strony doranej pomocy dadz si usun przez stworzenie dla niej podstaw ustawowych, ktre powstay wpostaci ustawy zdn. 4 listopada 1919r. Ustawa ta przewiduje powiatowe komisje niesienia pomocy bezrobotnym, ktre opary si wswej dziaalnoci orejestry sporzdzone przez Pastwowe Urzdy Porednictwa Pracy, nadto zmienia ustalon poprzednio form iwysoko zapomg, obniajc je iprzywracajc system wypaty wproduktach. Przy tym ju wwczas przed powstaniem midzynarodowych koncepcji owzajemnoci wtraktowaniu obywateli wasnych icudzoziemcw uprawniono do korzystania ztej pomocy rwnie obywateli pastw obcych, zamieszkaych na terytorium pastwa polskiego. [] Dnia 12 grudnia 1919r. ogoszona zostaa ustawa oczasie pracy wprzemyle ihandlu, rozwijajca dekret wydany przed rokiem wtej samej sprawie. Ustawa zachowuje norm 8-godzinnego dnia i46-godzinnego tygodnia pracy; wprowadza zakaz pracy wporze nocnej oraz wniedziele idni witeczne; przewiduje nieliczne wyjtki od powyszych zasad; ustala wysoko dodatku za godziny nadliczbowe na 50% pacy normalnej, jeeli praca nadliczbowa odbywa si wdzie powszedni, na 100% za za prac

liberaom nie mieci si wgowie, e wcywilizowanym kraju mona by wdzisiejszych czasach godnym. WWielkiej Brytanii, przez ktr przetoczyo si liberalne tsunami autorstwa Thatcher ijej nastpcw, system wspierania rodzin irodzicielstwa wyglda tak, e wrd polskich emigrantw zarobkowych wLondynie czy Glasgow nie bdcych wszak nawet obywatelami owego kraju! mwi si oprawdziwym baby boomie. Jak wspomniaem, nie jest to dzieem przypadku, lecz efektem decyzji podjtych wiadomie na progu tworzenia nowego adu instytucjonalnego. Autorzy polskiej transformacji, niezalenie, czy mieli zawzit twarz Leszka Balcerowicza, czy dobroduszne oblicze Jacka Kuronia, po prostu wypili si na spoeczestwo, nie poczuwajc si do jakichkolwiek obowizkw wobec niego. adnym usprawiedliwieniem nie jest przy tym fakt, e wnowe realia wchodzilimy zgarbem dziedzictwa 45 lat niewydolnego, marnotrawnego irozsypujcego si woczach realnego socjalizmu. Nikt ozdrowych zmysach nie oczekiwa przecie, e po chwili ibez wysiku bdzie nad Wis tak, jak nad ab, Sekwan czy Tamiz. Problem polega jednak na tym,

e decydenci celowo wybrali zupenie inn drog drog antyspoeczn. Porwnania zinnymi krajami s zawsze obarczone ryzykiem bdu, czyli nieuwzgldnienia tamtejszej historii, kultury imentalnoci zjednej strony, zdrugiej za pooenia, naturalnych atutw lub takowych przeszkd. Dlatego te wniniejszym wydaniu dziau Nasze tradycje przypominamy polsk myl prospoeczn sprzed lat. Ten sam kraj, podobne realia naturalne, podobne momenty historyczne wostatnich dekadach wychodzenie zkomunizmu, wII RP za zmaganie si zdziedzictwem zaborw. Za to dwa zupenie rne sposoby mylenia ospoeczestwie, roli pastwa ijego powinnociach. Publikujemy teksty obrazujce, e nawet wtrudnych warunkach wadze publiczne iwspierajcy je specjalici mog dla obywateli wiele dokona i jeszcze wicej planowa. Zacofanie gospodarcze, niedobory budetowe czy brak struktur instytucjonalnych ograniczaj pole manewru, jednak nie stanowi nieprzezwycialnej bariery. Dla chccego nic niemoliwego zdaj si mwi autorzy publikowanych rozwaa.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

121
wporze nocnej, wniedziel lub wito. Przy maym dowiadczeniu zarwno obu stron zainteresowanych t wan spraw, jak imiarodajnych czynnikw rzdowych iprzy niewyrobionych metodach pracy parlamentarnej ustawa oczasie pracy wypada, wporwnaniu zanalogicznymi aktami na Zachodzie, nieco sztywno inie do wyczerpujco, wymagajc zczasem licznych przepisw uzupeniajcych wykonawczych. Najbardziej zasadniczymi znich s przepisy oczasie pracy whandlu (zdn. 14lutego 1922r.) oraz odniach witecznych (wydane jako rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej dn. 15 listopada 1924r. iznowelizowane dn. 18 marca 1925r.). Tak samo uchwalona dn. 19 maja nastpnego roku ustawa oubezpieczeniu na wypadek choroby pozostawia nienaruszonymi podstawowe zasady dekretu powiconego tej sprawie, wzmacniajc powszechno iprzymus ubezpieczenia przez ograniczenie dopuszczalnoci zwolnienia si od tego przymusu. Poza tym nowa ustawa przyniosa rozszerzenie niektrych wiadcze ipewne zmiany worganizacji orzecznictwa. [] Ponadto zzakresu prawodawstwa pracy sejm konstytucyjny uchwali ustaw zdn. 21 padziernika 1921r. ozarobkowym porednictwie pracy. Nabyte wcigu dwch ip lat dowiadczenie potwierdzio wano wwalce zbezrobociem naleycie zorganizowanego porednictwa pracy; wykazao, e poszczeglne biura nie mog poprzestawa na stosunkach zpracodawcami jednego miasta czy nawet jednego okrgu, lecz winny by wplecione wogln sie porednictwa; dowiodo, e porednictwo pracy uprawiane przez pastwo moe dziaa rwnie sprawnie jak biura prywatne, aposiada wstosunku do nich niezaprzeczenie wysze walory moralne. Wszystkie te argumenty przemawiay za uznaniem prywatnych biur porednictwa pracy za form przejciow, ktra winna ulec likwidacji wmiar rozwoju waciwych organw pastwowych. Tymczasem za dalsze istnienie czynnych ju prywatnych biur porednictwa zostao uzalenione od charakteru ikwalifikacji moralnych ifachowych ich kierownikw iod zoenia kaucji; roczny termin udzielanej koncesji pozwala wywiera presj na prowadzenie biura zgodnie zwymaganiami wadzy pastwowej pod grob nieprzeduenia koncesji. [] Wpierwszym okresie uruchomienia przemysu, ktry zbieg si, jak widzielimy, znastrojem wielkich nadziei spoecznych, zapewne pod wpywem idei pacy sprawiedliwej zapanowa system dodatkw rodzinnych: robotnik nieonaty pobiera pac zasadnicz, robotnik rodzinny otrzymywa do tej pacy dodatki na on ina kade dziecko do pewnej ich liczby. Istotnie paca robotnika pojedynczego obliczona bya tak nisko, e owe niewielkie dodatki do niej posiaday pewne znaczenie wbudecie domowym. Taki system pac, utrudniajcy kalkulacj kosztw produkcji, mg powsta iutrzymywa

Melania Bornstein-ychowska, radca przedwojennego Ministerstwa Pracy iOpieki Spoecznej, opisuje og wysikw dopiero odtwarzanego pastwa na rzecz pomocy swoim obywatelom. Z jej obszernej publikacji moglimy wybra stosunkowo krtkie fragmenty, jednak nawet one pokazuj, i kraj biedny, pozbawiony waciwie wszystkich atrybutw nowoczesnego istabilnego pastwa, podj na wielk skal wysiki zarwno praktyczne, jak iustawodawczo-instytucjonalne, aby chroni sabszych. Nie oferowa im oczywicie manny znieba, dawa tyle, ile mg, azapewne mniej ni mgby, jednak za oczywisty obowizek uznawa nie tylko podejmowanie takich wysikw, ale take ich intensyfikacj irozwj. Nawet jeli wczesna pomoc socjalna bya zkoniecznoci dzieleniem biedy, to bya wanie dzieleniem, solidarnym wobec wspobywateli, nie za lekcewaeniem ich iodwracaniem si plecami. Wkolejnym tekcie dr Wadysaw Landau, naukowiec opogldach prospoecznych, opisuje nie tylko dokonania. Jego rozwaania wrwnej mierze powicone s temu, co dopiero mona inaley zrobi. Nie ma wtym adnego minimalizmu

ispoczywania na laurach po odfajkowaniu pewnego zestawu zada jest odwaga wizji, ch ulepszania rozwiza izmiany realiw wduchu ochrony sabszych ipotrzebujcych. Ba, sporo tu wyraanego wprost niezadowolenia ze status quo, czyli niedostatecznych wedle autora wysikw iefektw. Inaczej ni dzisiejsi mdrkowie na stabilnych, rzdowych posadach, ktrzy zalecaj spoeczestwu zaciskanie pasa, bycie konkurencyjnym (czytaj: mniej wymagajcym) irwnanie wd, formuuje on zalecenia, abymy na drodze rozwoju gospodarczego nie zapominali orozwoju spoecznym, bo tylko wwczas bdzie wogle mona mwi orozwoju jako takim. Nie wiadomo, czy mia si, czy paka, gdy przypomnimy sobie, e prospoeczny iwraliwy Jacek Kuro mia wanalogicznej sytuacji do zaoferowania kocio zlich zup iodkadanie faktycznej troski ospoeczestwo do momentu a si wzbogacimy, czyli wmodelu neoliberalnym de facto na wity nigdy. Ostatni zprzypomnianych tekstw, autorstwa nie znanego nam nawet zpenego imieniar. Siennickiego, to ciekawe studium przypadku, dotyczce bardzo konkretnych zagadnie, mianowicie dbaoci

122
si jedynie wwczas, kiedy kalkulacj zastpowaa spekulacja, oparta na kredytach rzdowych, spacanych wpienidzu zdewaluowanym, ina cenach sprzedanych, obliczanych wchwili dokonywania transakcji, bez ogldania si na koszt wasny, wycznie wstosunku do popytu wewntrznego iwarunkw zbytu za granic. Zapotrzebowanie za na towary wszelkiego rodzaju musiao by znaczne wobec powszechnej ucieczki przed zdewaluowanym pienidzem. Zwyka w tych razach spekulacja paskarska pogarszaa do ostatecznoci sytuacj spoywcy. Robotnicy, po kadej wypacie nie mogc zwiza koca zkocem, coraz czciej dopominali si opodwyki. [] Wuwzgldnieniu samorzutnej praktyki prowincjonalnej iycze zwielu stron naraz zgaszanych, wmaju 1920r. rada ministrw powoaa do ycia przy Gwnym Urzdzie Statystycznym wWarszawie Komisj do badania wzrostu kosztw utrzymania rodzin pracownikw zatrudnionych wprzemyle ihandlu. Do Komisji tej, na wzr innych, zorganizowanych poprzednio przez strony wrnych orodkach lub gaziach przemysu, powoano wrwnej liczbie przedstawicieli pracodawcw ipracownikw oraz zainteresowanych ministerstw. Komisja warszawska iutworzone jej ladem komisje prowincjonalne (wSosnowcu, odzi, Czstochowie, Lublinie, Poznaniu, Radomiu, Kielcach, Krakowie iBydgoszczy), wbraku realnego budetu polskiej rodziny robotniczej, wziy za podstaw swych oblicze budet teoretyczny, uwzgldniajcy mniej wicej warunki ycia iwarto kaloryczn poywienia rodziny robotniczej, zoonej z4 osb. Ztego punktu wyjcia rozpoczto badanie zmian zachodzcych wkosztach utrzymania badanie, przeprowadzane pocztkowo co miesic. Przy coraz raptowniejszym spadku pienidza iwzrocie cen, komisje zmuszone byy przej na czas pewien na obliczenia dwutygodniowe. Wikszo fabryk regulowaa pace swych robotnikw stosownie do wynikw oblicze komisji, awrozpowszechniajcych si coraz bardziej umowach zbiorowych robotnicy zastrzegali jako jeden zwarunkw podstawowych dokonywanie zmian wcenniku pac wedug tej zasady. Komisje do badania wzrostu kosztw utrzymania nie zdoay oczywicie cakowicie zabezpieczy zarobkw pracowniczych przed ujemnymi skutkami dewaluacji; przyczyniy si jednak wznacznej mierze do zagodzenia tych skutkw ipozwoliy unikn wielu zatargw, skrci je lub zagodzi ich przebieg. Wprowadzenie ubezpieczenia na wypadek choroby wedug przepisw polskich byo odmienne wposzczeglnych dzielnicach, zalenie od ich warunkw politycznych igospodarczych. Wb. dzielnicach austriackiej iniemieckiej, gdzie istniay ju takie instytucje, dokonano wlatach 1920 i1921 przystosowania ich do nowych przepisw. Wostatecznym wyniku prac, przeprowadzonych wtym celu wwoj. poznaskim ipomorskim, zamiast 629 drobnych

opracownikw najemnych. Dbaoci nie byle gdzie, bo wpastwowym przedsibiorstwie. Tym, co uderza dzisiejszego czytelnika, jest nie tylko afirmatywny opis dokona, ale przede wszystkim wyraane przez autora przekonanie, e do zakoczenia wysikw droga jeszcze daleka. Znw mamy zatem mylenie orozwizaniach prospoecznych nie wkategoriach przykrej powinnoci, ktrej najlepiej byoby si pozby pod byle pretekstem, lecz pozytywnie postrzeganego zobowizania wobec sabszych czonkw wsplnoty. Oczywicie czasy opisywane przez trjk autorw byy dalekie od ideau inie ma sensu tworzenie faszywego przeciwstawienia rzekomo cudownej IIRP oraz koszmarnej Polski wspczesnej. Tym, co warte podkrelenia, jest nie tyle odmienno realiw, lecz rnice wsferze mentalnoci. Celowo wybralimy teksty autorw, ktrzy niewiele mieli wsplnego zradykalizmem politycznym. Cho ich pogldy byy niewtpliwie prospoeczne, byy to zarazem pogldy gwnego nurtu, aprzynajmniej jednej zopcji cierajcych si wjego ramach. Nietrudno byoby znale ztego samego okresu teksty

znacznie bardziej radykalne, czy nawet krytykujce prezentowane tu stanowiska jako nazbyt zachowawcze. Nas jednak interesuje tym razem pokazanie, e takie opinie byy penoprawnym elementem dyskursu publicznego. Broszura Bornstein-ychowskiej to oficjalna publikacja jednego zministerstw. Tekst Landaua ukaza si wpracy zbiorowej, stanowicej manifest ideowy lewego skrzyda rzdzcego wwczas obozu sanacyjnego. Artyku Siennickiego zamieszczono wpracy zbiorowej Instytutu Spraw Spoecznych instytucji utworzonej przy pomocy powanych placwek publicznych, tj. zakadw powszechnych ubezpiecze spoecznych izdrowotnych. Trudno sobie nawet wyobrazi, eby dzisiaj teksty otakim przesaniu iutrzymane wtakim tonie stanowiy co zwyczajnego wwywodach decydentw iosb zich otoczenia, atak wanie byo wwczas. wczesne pastwo bowiem, mimo licznych wad iniedoskonaoci, byo pastwem dla obywateli. Dzisiejsze jest pastwem lekcewacym obywateli. Moe ju czas to zmieni? R. O.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

123
kas chorych rnego typu oznikomej nieraz iloci czonkw irnych, przewanie niskich wiadczeniach, powstao 56 kas terytorialnych ojednolitej organizacji, ktre liczyy przecitnie blisko po 10000 czonkw, posiaday mocne podstawy finansowe ibyy zdolne do rozwinicia zakrelonej im przez ustaw szerokiej dziaalnoci. Analogiczne wyniki daa reorganizacja wwojewdztwach poudniowych, gdzie zamiast 189 kas chorych, stworzonych za rzdw austriackich, rnego typu iprzewanie wegetujcych, powstao 71 kas terytorialnych, liczcych przecitnie po 6500 zamiast, jak dawniej, po 980 czonkw. Natomiast wb. zaborze rosyjskim trzeba byo stworzy cakowicie nowy aparat, na terenie zupenie nieprzygotowanym iwwarunkach szczeglnie niesprzyjajcych. Skutki dziaa wojennych, takie jak brak odpowiednich lokali, droyzna rodkw leczniczych inarzdzi lekarskich, aobok tego brak dostatecznego personelu lekarskiego ipomocniczego zaciyy powanie na organizacji Kas Chorych. Tote musiaa ona by rozoona na okres lat kilku (19201927). Wydatki organizacyjne znalazy pokrycie wpoyczkach bezprocentowych, asygnowanych przez skarb pastwa izwracanych nastpnie ratami po rozpoczciu prawidowego funkcjonowania instytucji przy normalnych rdach dochodw. Pierwsze zostay uruchomione Kasy Chorych wgwnych centrach przemysowych: wWarszawie, Sosnowcu iodzi; nastpne wpowiatach owikszych skupieniach ludnoci. Trudnoci finansowe iwojna osabiay tempo prac organizacyjnych: gdy wic wpierwszym roku po uchwaleniu ustawy oobowizkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby stworzono dwie najwiksze Kasy Chorych, liczce po 100 000 czonkw kada, wroku 1921 poprzestano na reorganizacji Kas dawnych typw; wroku 1922 powstao 13, wroku 1923 8 nowych Kas Chorych. [] Odszkodowania za wypadki przy pracy istniay pod rn postaci we wszystkich dzielnicach pastwa. Pracownicy umysowi ubezpieczeni byli tylko na zasadzie iwzakresie przepisw austriackich iniemieckich tam, gdzie przepisy te obowizyway. Podczas wysikw czynionych przez pastwo polskie wkierunku naprawienia krzywd wynikajcych zdewaluacji, udao si przeprowadzi szereg reform znacznie ulepszajcych oba te systemy ubezpiecze. Wb. dzielnicy austriackiej, gdzie obowizywaa znowelizowana po raz ostatni w1917r. ustawa oubezpieczeniu robotnikw od wypadkw, powstaa przede wszystkim konieczno obok przyznania dodatkw droynianych do zdewaluowanych wiadcze usunicia krzywdy powodowanej niskim wymiarem granicy pobieranego zarobku. Dano do tego podstaw wustawie zdn. 7 czerwca 1921r., ktra, wprowadzajc dodatki, zarazem zniosa granic pobieranego zarobku. Rwnoczenie, wychodzc zzasady powszechnoci ubezpieczenia, pastwo polskie znacznie rozszerzyo zakres

b Biblioteca de la Facultad de Derecho y Ciencias del Trabajo Universidad de Sevilla, flickr.com/photos/fdctsevilla/4727149844/

124
zakadw iosb podlegajcych obowizkowi ubezpieczenia. Obecnie na obszarze dziaania ustawy austriackiej ubezpieczeni od wypadkw przy pracy s wszyscy robotnicy, urzdnicy, uczniowie ipraktykanci, zatrudnieni we wszelkich zakadach pracy, wcznie zgospodarstwami rolnymi oobszarze powyej 30ha (zwyjtkiem niektrych zakadw prowadzonych nie dla zysku). Wb. dzielnicy pruskiej na plan pierwszy wysuno si zagadnienie organizacyjne: naleao stworzy instytucj ubezpieczeniow, ktra objaby funkcje po pozostaych wgranicach pastwa niemieckiego przemysowych spkach zawodowych (Berufsgenossenschaften), przeprowadzajcych ubezpieczenie od wypadkw. Powoano przeto do ycia Ubezpieczalni Krajow wPoznaniu, ktra obja ubezpieczenie od wypadkw wprzemyle, ubezpieczenie inwalidzkie, apocztkowo iubezpieczenie pracownikw umysowych. Istniejce na zasadzie ustawy z1906r. na ziemiach polskich przynalenych do Austrii ubezpieczenie pracownikw umysowych na wypadek niezdolnoci do zarobkowania, staroci imierci wykonywane byo przez dwa biura powszechnego zakadu pensyjnego dla funkcjonariuszy wWiedniu oraz przez szereg zakadw zastpczych. Uznajc zasad terytorialnoci instytucji ubezpieczeniowych za najwaciwsz, dokonano fuzji jednego ztych biur, ktre pozostao wgranicach Polski, zTowarzystwem Wzajemnych Ubezpiecze Urzdnikw Prywatnych, najwikszym spord zakadw zastpczych, iutworzono znich (ustaw zdn. 10 czerwca 1921r.) jeden Zakad Pensyjny dla Funkcjonariuszy we Lwowie. Jednoczenie zniesiono mono zastpienia ubezpieczenia umow zastpcz midzy pracodawc apracownikiem oraz zaostrzono warunki tworzenia odrbnych zakadw zastpczych, wymagajc od nich udzielania lepszych wiadcze, wikszej liczby czonkw isilniejszych gwarancji finansowych. Prcz tego zwikszono udzia ubezpieczonych worganach kierowniczych. T sam ustaw rozszerzono zakres ubezpieczenia na pomocnikw handlowych ina wszystkich pracownikw najemnych niezatrudnionych wcharakterze suby czeladnej lub robotnikw oraz wydatnie podwyszono wiadczenia. [] Sejm konstytucyjny, wprzewidywaniu bliskiego koca przecigajcego si swego istnienia, da jeden powanej treci akt prawodawczy onowym znaczeniu dla wiata robotniczego. Aktem tym bya, uchwalona zgodnie na wniosek stronnictwa chrzecijasko-demokratycznego, ustawa zdn. 16 maja ourlopach dla pracownikw zatrudnionych wprzemyle ihandlu. Przepisy tej ustawy zapewniaj pracownikom fizycznym 8 dni patnego urlopu, o ile przepracowali wdanym przedsibiorstwie nieprzerwanie przynajmniej rok jeden, i15 dni takiego urlopu po 3 latach pracy, za pracownikom umysowym 2 tygodnie urlopu po nieprzerwanej pracy procznej i1 miesic po roku takiej pracy. [] Dobrodziejstwo przepisw ourlopach okae si wpeni dopiero wwczas, gdy wydadz owoce wszechstronne prace nad waciwym zuytkowywaniem wczasw robotniczych, prowadzone od niezbyt dawna, gwnie przy pomocy subwencji rzdowych. Najlepszym streszczeniem istoty myli spoecznej wokresie sejmu konstytucyjnego bdzie powoanie si na traktujce opracy artykuy uchwalonej przez ten sejm obowizujcej Konstytucji zdn. 17 marca 1921r. S to artykuy 102 i103, czciowo art. 68 oraz wstp do Konstytucji. Art. 102 rozwija jedn zmyli zawartych we wstpie, ktry pord celw ustawy konstytucyjnej wymienia zabezpieczenie pracy poszanowania, nalenych praw iszczeglnej opieki pastwa. Art. 102 wyraa t sam myl wten sposb, e praca, jako gwna podstawa bogactwa Rzeczypospolitej, pozostawa ma pod szczegln ochron Pastwa, powtarzajc to po raz trzeci wustpie 2 tego artykuu: Kady obywatel ma prawo do opieki Pastwa nad jego prac, awrazie braku pracy, choroby, nieszczliwego wypadku iniedostwa do ubezpieczenia spoecznego, ktre ustali osobna ustawa. Opieka nad dzieckiem stanowi tre dwch pierwszych ustpw art. 103: Dzieci bez dostatecznej opieki rodzicielskiej, zaniedbane pod wzgldem wychowawczym maj prawo do opieki ipomocy Pastwa wzakresie oznaczonym ustaw. [] Opieka nad macierzystwem ze strony Pastwa wynika zustpu 3 art. 103: Osobne ustawy normuj opiek macierzystwa. Dwa ostatnie ustpy art. 103 wracaj znw do spraw ochrony pracy, mianowicie zajmuj si ochron pracy dzieci, modziey ikobiet, od razu regulujc te sprawy wsposb oglnikowy, azarazem bardzo szeroki: Praca zarobkowa dzieci niej lat 15, praca nocna kobiet irobotnikw modocianych wgaziach przemysu szkodliwych dla ich zdrowia jest zakazana. Stae zatrudnienie prac zarobkow dzieci imodziey wwieku szkolnym jest zakazane. Wszystkie te przepisy Konstytucji polskiej trzeba uzna za zdecydowany imocny, cho niezupenie szczliwy wformie, wyraz nowej myli gospodarczo-spoecznej. [] Melania Bornstein-ychowska
Powyszy tekst to wybrane fragmenty obszernej broszury 10 lat polityki spoecznej pastwa polskiego 1918-1928, Ministerstwo Pracy iOpieki Spoecznej, Warszawa 1928.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

125

Drogi rozwoju polskiego ustawodawstwa pracy

Wadysaw Landau
I konkurencyjnoci polskiego towaru zpowodu zbyt rozbudowanych obcie spoecznych nie mogo by powanie mowy, mimo to jednak prby podwaenia ustawodawstwa robotniczego wznawiay si bez ustanku. Ipo kadej deklaracji ministra, konferencji ministrw (skarbu) czy sfer gospodarczych, lub stronnictw sejmowych, urzdzano robotnicze zebrania, wiece idemonstracje, ogniskujc ca akcj wtej dziedzinie na obronie zajtych ju pozycji. II Rzd pomajowy zasta wzakresie ustawodawstwa robotniczego szerokie pole twrczej pracy. Trzeba byo, otrzymawszy penomocnictwa, odrobi dugie lata zastoju. Przyzna naley, penomocnictwa zostay wtej dziedzinie przez rzd szeroko wykorzystane, znacznie peniej anieli na innych polach. [] S wtych dekretach oczywicie braki, luki iniedocignicia, ale stanowi one bezsprzecznie powany krok naprzd. Scharakteryzujmy pokrtce poszczeglne dekrety. Rozporzdzenie oumowie oprac robotnikw zdnia 13 marca 1928r. oraz rozporzdzenie oumowie oprac pracownikw umysowych zdnia 16marca 1928r. zespala rnorodne normy dawniejszych dzielnicowych praw wjednolit cao. Pod pewnym wzgldem id one cokolwiek co prawda bardzo nieznacznie dalej od przepisw poprzednio obowizujcych. Jednak ju sama unifikacja przepisw, rozproszonych po ustawach przemysowych, grniczych, drogowych iin., posiada

odobnie jak wpastwach innych, tak iwPolsce, rzd wyniesiony przez powojenny przewrt, wsparty oszerokie masy robotnicze, za jedno zpierwszych zada uzna musia spenienie dugoletnich de ihase wiata pracy. Ju manifest Rzdu Lubelskiego zapowiedzia wcielenie wczyn szeregu reform spoecznych, wtym, wpierwszym rzdzie, realizacj omiogodzinnego dnia pracy. Rzd Moraczewskiego wkrtkim czasie program ten speni, wydajc kolejno dekrety o utworzeniu Ministerstwa Zdrowia Publicznego, Opieki Spoecznej iOchrony Pracy, dekret oomiogodzinnym dniu pracy, oinspekcji pracy, opracowniczych zwizkach zawodowych, oobowizkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby, oorganizacji pastwowych urzdw porednictwa pracy iinne. [] Po tym okresie, wktrym przez szereg miaych dekretw pooono podwaliny pod nowoczesn polsk myl spoeczn, wktrym budowano ju wplanach struktur przyszego jednolitego polskiego kodeksu pracy, nastpi czas dugoletniego marazmu izastoju. [] Caa energia stronnictw robotniczych skoncentrowana bya na odpieraniu zzewszd idcych atakw na zdobycze uzyskane wczasie rzdw Moraczewskiego, wtym gwnie na omiogodzinny dzie pracy. Icho marka staa nisko ipace robotnicze wczasach inflacji cakiem drobny stanowiy odsetek kosztw produkcji, tak, e obraku

126

b Biblioteca de la Facultad de Derecho y Ciencias del Trabajo Universidad de Sevilla, flickr.com/photos/fdctsevilla/4859923814/in/set-72157624657745276

doniose znaczenie, szczeglnie za wane jest ustawowe umocnienie trzymiesicznego terminu wypowiedzenia dla pracownikw umysowych wcaym pastwie. Rozporzdzenie oinspekcji pracy zdnia 14 lipca 1927r. uregulowao kwesti, ktra mimo niezliczonych posiedze iuzgodnie nie moga przed przewrotem majowym adn miar ruszy zmartwego punktu. [] Dekret staje na nowoczesnym stanowisku niezalenoci urzdw inspekcji pracy od organw administracji oglnej iuczyni zinspektorw pracy organ orzecznictwa karno-administracyjnego, co, rzecz prosta, wwysokim stopniu uatwia im skuteczne czuwanie nad stosowaniem ustawodawstwa ochronnego. Najbardziej doniosym krokiem ustawodawczym jest niewtpliwie rozporzdzenie (zdnia 22 marca 1928r.), powoujce do ycia now instytucj Sdw Pracy. Brak osobnego sdownictwa wsprawach zwizanych zustawodawstwem pracy wwysokim stopniu utrudnia realizacj dotychczasowych praw ochronnych. Sdy zwyke nie tylko zbyt s przecione, by otoczy naleyt trosk drobne na og sprawy, wynikajce ze stosunku umowy pracy, ale s izbyt kosztowne, anade wszystko za sdziowie nie wykazywali naleytego zrozumienia dla ducha nowoczesnego ustawodawstwa pracy. Brak znajomoci izrozumienia tej dziedziny prawa izwizane

ztym nader pobaliwe wyroki przyczyniy si do lekcewaenia uczci przemysowcw przepisw tego prawa iuczyni normy prawne wdziedzinie ochrony pracy prawem drugiego rzdu, wwielkiej mierze iluzorycznymi. [] Krok naprzd poczyniono rwnie wdziedzinie materialnego prawa bezpieczestwa ihigieny pracy. Wydano rozporzdzenie obezpieczestwie ihigienie pracy zdnia 16 marca 1928r. Brak odpowiednich postanowie ustawowych bardzo utrudnia dotychczas inspekcji pracy naleyt aktywno wtej dziedzinie, co inspektorzy podnosili wswych sprawozdaniach niejednokrotnie. Ponadto, prcz pomniejszych, wydano rozporzdzenie ozapobieganiu chorobom zawodowym iich zwalczaniu (zdnia 22 sierpnia 1927r.). Unormowana zostaa rwnie wduchu nowoczesnych poj rozlega dziedzina spraw emigracyjnych ustaw emigracyjn zdnia 11 padziernika 1927r. Rozporzdzenie oochronie rynku pracy zdnia 4czerwca 1927 r daje mono wydania wrazie potrzeby zakazu zatrudnienia pracownikw nie bdcych obywatelami Pastwa Polskiego. Wreszcie rozporzdzenie oRadzie Ochrony Pracy zdnia 17 wrzenia 1927r. ustanawia organ doradczy iopiniodawczy przy Ministrze Pracy iOpieki Spoecznej we wszystkich sprawach zzakresu ochrony pracy. []

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

127
III Odzywaj si obecnie, wzwizku zujemnym bilansem handlowym izwizan ztym koniecznoci wzmoenia eksportu, gosy nie tylko dajce wstrzymania dalszego rozwoju ustawodawstwa robotniczego, ale domagajce si nawet, bymy cofnli si wstecz. Jako argument podaje si, e wyprzedzamy prawodawstwo Zachodu, e zbyt rozbudowane ciary spoeczne s kul ung naszego przemysu wjego walce konkurencyjnej zzagranic. Lecz zwamy: Polska ma najnisze pace ze wszystkich krajw, zktrymi wspzawodniczy. Najnisze wzocie inajnisze wich realnej sile kupna. Dowodz otym zestawienia Midzynarodowego Biura Pracy, przekona otym kade ad hoc zrobione zestawienie. Przy rnicy znacznej poziomu pac zarobkowych pomidzy Polsk izagranic, cby znaczy mogy, gdyby nawet istniay, rnice wwysokoci obcie spoecznych wpozycji kosztw produkcji, stanowicej zaledwie 1%. Inne by musz, iinne te s przyczyny sabej konkurencyjnoci naszego przemysu. Ale przemys nasz bynajmniej nie jest bardziej obciony wiadczeniami, anieli wytwrczo zagraniczna. Legend t obalio ju raz wydawnictwo Ministerstwa Pracy iOpieki Spoecznej pt. Obcienia produkcji na rzecz ubezpiecze spoecznych wPolsce izagranic izdruzgotay j badania Komisji Ankietowej, ktre wykazay niko pozycji robocizny woglnych kosztach produkcji, aujawniy natomiast znaczny poziom kosztw administracji ito administracji czstokro a nazbyt nieudolnej! Tak rozpowszechnione obecnie kartele isyndykaty ocharakterze monopolistycznym iprawie monopolistycznym, coraz mniej liczy si musz wswej polityce cen zistotnymi kosztami produkcji. Opr, na jaki natrafia rozwj ustawodawstwa pracy, tumaczy si czstokro wistocie rzeczy nie tyle wzgldami natury kalkulacyjnej, ile przesankami natury zasadniczej. Przedsibiorca wkadej ustawie ochronnej dopatruje si zacienienia swego stanowiska, sukcesu natomiast klasy pracujcej. Przeciw temu kae mu si broni jego ambicja imyl oprzyszoci, wkadej nowej ustawie widzi on bowiem grob obsuwania si podstawy, na ktrej opiera si jego cay byt ijego nastawienie mylowe. Ipodczas gdy przedsibiorca polski ijego ideolodzy gosz, e ustawodawstwo polskie wradykalizmie swym kroczy na czele wszystkich prawodawstw, to samo zupenie obwieszcza przemys niemiecki, austriacki, rosyjski, angielski. Nie tu miejsce stwierdza, jak jest wistocie, wszake mona skonstatowa zca pewnoci, e za granic znacznie cilej s ustawy wykonywane ie za granic obowizuje szereg ustaw, ktrych unas jeszcze nie ma. Nie tylko szerzej na og s tam rozbudowane ubezpieczenia spoeczne, obejmujc rwnie ubezpieczenie na staro, ale take wdziedzinie ochrony pracy obowizuje szereg postanowie, ktre unas znajduj si bd dopiero wfazie projektw, bd te wcale nie s nawet jeszcze rozwaane. Mamy na myli ustawy oumowach zbiorowych, akcji polubownej irozjemczej, pacach minimalnych, opracy wchaupnictwie, pracy na roli, radach zaogowych, izbach pracy itd. Podobnie jak za granic rozwin si iunas zwyczaj zawierania umw zbiorowych bardzo szeroko. Nie mwic ob. zaborze niemieckim, gdzie obowizuje odnone dawne ustawodawstwo Rzeszy wgrnictwie, wprzemyle wkienniczym, naftowym, cukrowniczym iinnych obowizuj umowy zbiorowe. Naley form umw zbiorowych, form owiele doskonalsz ibardziej nowoczesn od indywidualnej umowy onajem pracy wszelkimi siami popiera irozpowszechnia. Umowa zbiorowa wszak zjednej strony ruguje wypadki skrajnego wyzysku pracy, zdrugiej wprowadza pewn rwnomierno oraz stao ispokj wstosunki przemysowe. Cay szereg organizacji przemysowcw, ktre przez czas duszy opieray si jakimkolwiek pertraktacjom ze zwizkami izawieraniu umowy, raz j zawarszy, odnawiaj j zroku na rok bez zbiorowej nawet ingerencji wadz; jest to oznak niewtpliw, e uatwiaj one przemysowi uregulowanie spraw robotniczych. Rwnie irobotnicy odnosz zumw niewtpliwe korzyci. Na drodze umw zbiorowych zyskuj oni, prcz ustpstw wdziedzinie pac zarobkowych oraz tak podanej rwnoci ijawnoci, dalsze uprawnienia wzakresie przyjmowania izwalniania, przedstawicielstwa, wpisw dla dzieci itd. Jednake istnienie umw zbiorowych wymaga specjalnego ustawodawstwa, ktre by regulowao cay splot zagadnie zwizanych zumow, dawao gwarancj ich wykonania, wyjaniao punkty niejasne, nieustalone itd. Ustawodawstwo odnone istnieje wrnych pastwach przemysowych: wAustrii, Belgii, Finlandii, Francji, Holandii, Niemczech, Szwajcarii, Szwecji, Woszech, ZSSR. W Polsce, prcz wojewdztw zachodnich, odnonej ustawy nie ma. Aumowy zbiorowe obowizuj szeroko iwraz zorganizacj przemysu coraz bardziej bd si rozpowszechnia. Nie maj one jednak dostatecznej sankcji is wwielkiej mierze obchodzone iamane, zwaszcza jeli za umowami nie stoi odpowiednia faktyczna sia zwizkw. Przy braku odpowiednich ustaw mog si przedsibiorstwa wyamywa spod umw zbiorowych lub wcale do nich nie przystpowa, stwarzajc gorszymi warunkami pracy ipacy mniej lub wicej gron konkurencj dla objtych umow przedsibiorstw. Ustawa oumowach zbiorowych, wzorowana np. na ustawie niemieckiej,

128
mogaby temu zapobiega przez to, e wadze pastwowe miayby prawo rozcigania ich mocy na cay okrg lub przemys. Projekty s wtym zakresie przygotowane ibyy ju rozpatrywane przez Rad Ochrony Pracy; ich szybkie uchwalenie przez wadze ustawodawcze jest spraw konieczn. Uregulowania domaga si kwestia zaatwiania zatargw zbiorowych. Nie jestemy zwolennikami przymusowego rozjemstwa, ktre doprowadza musi do zupenie zbdnych komplikacji pomidzy pastwem agrupami spoecznymi. Przykad Australii raczej odstrasza ni zachca do tego rodzaju eksperymentu. Tym niemniej stan obecny, kiedy strony, bdce wzatargu, mog wogle nie objawia chci do zejcia si przy wsplnym stole, zczego wynikaj dugotrwae strajki, jest na dusz met nie do pomylenia. Nie jest rwnie podane, by kady zatarg opiera si onajwysze czynniki rzdowe Musz by ustanowione specjalne niezalene, awysoce autorytatywne organy akcji polubownej irozjemczej. Organy te odci rwnie inspekcj pracy, ktra obecnie jest zajta zbyt wieloma czynnociami pobocznymi, ponadto wyrokowanie ozatargach niezupenie daje si pogodzi zrol istanowiskiem inspekcji. Iwtej dziedzinie istnieje przygotowany ju projekt ustawy. [] Za konieczno naley rwnie uzna wydanie ustawy opacach minimalnych iopracy chaupniczej. Drobne zakady, stosujce najstraszniejszy wyzysk pracy, nie przestrzegajce adnych zgoa ustaw robotniczych ani nie uwzgldniajce najskromniejszych nawet wymaga higieny, dziki temu wanie mog obecnie skutecznie wspzawodniczy zwielkimi, nowoczenie urzdzonymi zakadami pracy. Tak jest wprzemyle wkienniczym okrgu dzkiego, wprzemyle spoywczym (piekarniach, fabrykach cukierkw itd.), konfekcyjnym itp. Pastwo winno dy do rozwoju wielkiego przemysu inie dopuszcza do tego, by zagraay jego rozwojowi tego rodzaju przedsibiorstwa, stanowice grob dla kultury naszego kraju, przeszkod dla polepszenia jego stanu zdrowotnego. Mamy tu do czynienia znakazem nie tylko polityki socjalnej, ale te zwymogiem racjonalizacji ycia gospodarczego. Ustawy opacach minimalnych iopracy chaupniczej istniej wrnych formach wwikszoci pastw europejskich. [] Rzd polski wodpowiedzi swej na kwestionariusz ometodach ustalania pac minimalnych wypowiedzia si za wskim ujciem kwestii, ograniczajc ich stosowanie do chaupnikw. Praca chaupnicza, tak odrniajca si swym charakterem zawodowym od pracy rzemielniczej ifabrycznej, nadaje si ju wchwili obecnej do takiej specjalnej reglamentacji, ktrej opracowanie, rozpoczte jeszcze poprzednio iprzerwane jedynie ze wzgldu na okres waha stabilizacyjnych waluty, zostaje na nowo przez rzd polski podjte pisze rzd wcytowanej odpowiedzi. Jak wynika zpowyszego, uwaa rzd zastosowanie pac minimalnych do chaupnikw za pierwszy tylko krok wtym kierunku. Naleaoby wprzyszoci dy do polepszenia warunkw pracy t drog rwnie wtych dziaach rzemiosa ipracy fabrycznej, ktre nie maj umw zbiorowych iwykazuj niepomiernie niskie zarobki. [] Pastwo nie moe si ju ogranicza do roli biernego widza wobliczu ndzy iwyzysku. Poziom pac decyduje bowiem orozwoju caego szeregu innych czynnikw nie wyczajc politycznych wktrych ksztatowaniu jest ono wysoce zainteresowane. IV Za najwaniejszy jednak brak polskiego ustawodawstwa spoecznego ito zpunktu widzenia samej nawet produkcji uwaa naley fakt, e nie sprzgo ono inie starao si sprzgn wiata pracy zprocesem wytwrczym. Wwarunkach obecnych robotnik traktuje przedsibiorstwo jako co obcego lub co najmniej obojtnego. Jego losy mao go obchodz. Obawia si zamknicia zakadu grozi mu to wszak okresem godu iniedostatku. Ale wwydajnoci zakadu, wjego sprawnoci organizacyjnej itechnicznej mao jest zainteresowany. Dowiadczenie nauczyo go, e wydajno zakadu mao lub wcale nie wpywa na wzrost robotniczych zarobkw, azwiksza natomiast zysk. [] Przedstawicielstwa, rady fabryczne, zaogowe czy jakakolwiek inna byaby ich nazwa, dawayby warstwie robotniczej mono wyjcia poza obrb jednego tylko, wasnego ich warsztatu pracy izapoznania si zkrgiem zagadnie gospodarczych, zwizanych zdziaalnoci danego zakadu. Robotnicy otrzymaliby wgld wmechanizm ycia gospodarczego, poczliby poprzez swych delegatw rozumie zwizki zachodzce pomidzy poszczeglnymi zjawiskami ekonomicznymi iwpyw tych czynnikw na ich wasny los. Wnowej instytucji stworzony zostaby pomost pomidzy zarzdem apersonelem pracowniczym, pomost niwelujcy t cigle jeszcze olbrzymi przepa lec midzy tymi dwoma wiatami. [] Dziaaj unas wwielu przedsibiorstwach delegacje robotnicze, lecz prawne podoe ich dziaania nie jest wcale uregulowane, co oczywicie krpuje ich znaczenie irozwj. Na Grnym lsku natomiast dziaa na zasadzie dawnej niemieckiej ustawy instytucja rad zaogowych. Komisja Ankietowa dosza, na podstawie analizy omioletniej dziaalnoci tej instytucji, do wniosku, e skutki stosowania ustawy oradach zaogowych naley oceni jako niewtpliwie dodatnie, zarwno pod wzgldem realnego oddziaywania

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

129
na stosunki spoeczno-gospodarcze, jak rwnie ize wzgldw wychowawczych podnoszenia poziomu ipoczucia odpowiedzialnoci upracownikw. Na terenie pozostaych dzielnic stwierdza dalej Komisja uderza brak opartego na ustawie przedstawicielstwa robotniczego iurzdniczego. Istniej wprawdzie delegaci robotnikw, ale nie maj oni okrelonych przez ustaw zada iuprawnie. [] Wnioski, do ktrych dosza Komisja Ankietowa, s zgodne zrezultatami odpowiednich bada na Zachodzie. Sprawozdania inspekcji pracy czy to Austrii, czy Niemiec, wszystkie podnosz korzystne wyniki pracy rad fabrycznych. Rady te, aczkolwiek nie zadouczyniy daleko idcym nadziejom, jakie klasa robotnicza przy ich powstawaniu przywizywaa do nich, jednake wniosy wycie fabryczne pewien konstytucjonizm, czuwaj one nad realizacj ustaw ochronnych, agodz drobne zatargi itd. Niemcy poszy, jak wiadomo, dalej jeszcze. Przedstawiciele robotnikw zasiadaj tam wradach nadzorczych towarzystw akcyjnych. Cel tego postanowienia jest jasny chodzi odalsze jeszcze zblienie pracownikw do procesw wytwrczych, do bliszego jeszcze wtajemniczenia ich wwarunki wspczesnego ycia gospodarczego. Radca zaogowy, ktry pozna dokadnie caoksztat warunkw, wjakich przedsibiorstwo pracuje, realniej reprezentowa moe interesy swych mocodawcw. Wnaszych warunkach tego rodzaju zarzdzenie byoby zapewne przedwczesne. Tym niemniej naley klas robotnicz stopniowo zainteresowa ju teraz biegiem ycia gospodarczego ida jej mono wpywania na nie nie tylko poprzez sejm ipartie polityczne. [] Dalsz drog zapewnienia czynnikowi pracy wikszego, ni dotychczas, wpywu na bieg ycia gospodarczego, s izby pracy. Wprowadzone zostay wczasach ostatnich izby przemysowo-handlowe, rolnicze, rzemielnicze. Tylko izby pracy nie zostay powoane do ycia, ani nawet nie rozpoczto, oile nam wiadomo, odpowiednich prac przygotowawczych. Ipod tym wzgldem pozostajemy wtyle za Zachodem. [] Izba wystpowaaby zinicjatyw ustawodawcz, braaby udzia wradach opiniodawczych, prowadziaby ankiety ibadania nad warunkami ycia robotniczego, wspdziaaa zUrzdem Statystycznym wrozwoju statystyki pracy itd.; sowem byaby samorzdem wiata pracy. Jednym zwanych jej zada musiaoby rwnie by gospodarcze szkolenie funkcjonariuszy zwizkw zawodowych, awnikw sdw pracy iewentualnie radcw zaogowych. Wzrost wiedzy izainteresowa oglnogospodarczych oraz fachowych wrd klasy robotniczej bdzie niewtpliwie regulatorem postpw demokracji gospodarczej, cho bdzie niezawodnie rwnie ijej pochodn. Nakrelilimy wparu rzutach gwne drogi, ktrymi zda winna polska myl spoeczna. Zatrzymalimy si jedynie na wytyczeniu szlakw gwnych, pozostawiajc na uboczu wiele dziedzin, ktre nie mniej wymagaj ustawowych uzupenie idalszego rozwinicia. Czy to bdzie praca modocianych, czy sprawa wykorzystania wczasw, czy praca na roli lub prawa suby domowej wszdzie twrcza myl spoeczna, wychodzca zzaoenia, e czynnikiem produkcji najbardziej cennym jest praca, znajdzie szerokie pole inicjatywy. [] Wyzwolilimy si wlatach ostatnich znarzuconej przez pewne sfery opinii, e wdziedzinie polityki spoecznej ju wszystko zostao dokonane, e nawet zrobiono za duo ie naley si ju cofn wstecz. Uzasadniano to wzgldami natury gospodarczej. Oczywicie, kwestie spoeczne cz si cile inierozerwalnie zzagadnieniami gospodarczymi. Zwizek ten nie moe by negowany inie jest te przez nas zaprzeczany. Ale a nazbyt czsto owe wzgldy gospodarcze su tylko jako argumenty dla utrzymania preponderancji pewnych warstw, co nie moe lee winteresie oglnogospodarczym, winteresie pastwowym. Winteresie pastwa, wzmocnienia jego wewntrznej siy izwartoci ley gospodarcze dwignicie warstw pracujcych iuczynienie znich aktywnych czynnikw procesu wytwrczego. [] Wadysaw Landau
Powyszy tekst pierwotnie ukaza si wpracy zbiorowej Na froncie gospodarczym. Wdziesit rocznic odzyskania niepodlegoci, Wydawnictwo Drogi, Warszawa 1928. Oprcz zaznaczonych skrtw pominito take przypisy.

b Biblioteca de la Facultad de Derecho y Ciencias del Trabajo Universidad de Sevilla, flickr.com/photos/fdctsevilla/4727122176

130

Organizacja suby bezpieczestwa

wfabryce Ursus Pastwowych Zakadw Inynierii

R. Siennicki

krajach Europy Zachodniej oraz w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej ju od dawna powstaa myl owalce znieszczliwymi wypadkami przy pracy, przy czym rwnorzdnie zrozwojem przemysu, higieny pracy iekonomiki spoecznej myl ta spowodowaa na szerok skal zakrojon akcj zbardzo znacznym wynikiem dodatnim. Zwrotnym momentem w tej dziedzinie byo utrwalenie si przekonania, e wakcji bezpieczestwa pracy odgrywaj rol nie tylko wzgldy finansowe poszczeglnych fabryk iprzemysowcw, lecz take, ito przede wszystkim, wzgldy natury humanitarnej, spoecznej ioglnogospodarczej. W pastwach uprzemysowionych, jak Francja, Niemcy, Anglia i Stany Zjednoczone, powstay silne iwpywowe organizacje, ktrych zadaniem jest walka obezpieczestwo pracy. WPolsce zainteresowanie spraw bezpieczestwa pracy jest, niestety, sabe, tote niewielka stosunkowo liczba zakadw przemysowych wprowadzia usiebie oddziay bezpieczestwa; s to: Huta Batorego, Huta Krlewska, Zakady Ostrowieckie, Fabryka Metalurgiczna Pastwowych Zakadw Inynierii ikilka innych; natomiast wwielu gaziach przemysu przestrzeganie bezpieczestwa pracy prawie zupenie nie istnieje. Przechodzc do organizacji suby bezpieczestwa pracy na terenie Fabryki Metalurgicznej Pastwowych Zakadw Inynierii Ursus wCzechowicach pod Warszaw, musz przede wszystkim stwierdzi pene zrozumienie tego zagadnienia przez dyrekcj fabryki. Najlepszym dowodem tego jest utworzenie zinicjatywy dyrekcji dziau bezpieczestwa izapobiegania

nieszczliwym wypadkom przy pracy. Kierownictwo tym dziaem powierzono inynierowi, ktry wswej dziaalnoci nie jest niczym skrpowany przy przeprowadzaniu potrzebnych bada na terenie fabryki iktremu pozostawiono pen inicjatyw wtym kierunku. Wmyl zalece dyrekcji iwyznawanej przez ni zasady, e zcaoci funkcji Fabryki Metalurgicznej czy si bezporednio przewidywanie izapobieganie wypadkom przy pracy, akcja ta na terenie Fabryki Metalurgicznej Pastwowych Zakadw Inynierii wCzechowicach wyglda, jak nastpuje. A. Akcja zapobiegawcza 1. Zapobieganie techniczne (a) Kontrola ruchu, badanie isprawdzanie czci dwigw, acuchw, lin itd. oraz bezporednie czuwanie nad bezpieczestwem pracy. Na przykad zaoono specjalne ochrony przy piach tamowych, gumowe fartuchy przy piaskownicach obrotowych ispecjalne maski, zbadano wroku biecym trzy suwnice 5- i15-tonowe przy prbnym obcieniu od 7 do 20 ton oraz 14 Demagw 750 i3000 kg przy prbnym obcieniu 1000 i4000 kg. Sprawdzono mechanizmy, liny iacuchy. Owynikach sporzdzono specjalne protoky iwpisano je do osobnej ksiki sznurowej. (b) Przy pracy zastosowano rne specjalne przyrzdy ochronne, jak okulary, respiratory, maski itd. Zdawaoby si, e tak prosta rzecz, jak okulary ochronne, nie nasuwa adnych wtpliwoci. Tymczasem okazao si, e przy kadym rodzaju pracy naley stosowa rne rodzaje okularw, jak np.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

131
wykonaniu odlewu. Aby temu zapobiec, wprowadzono wodne pulweryzatory, dziaajce za pomoc zgszczonego powietrza izapobiegajce powstawaniu kurzu. Ulatniajcy si tlenek cynku wpostaci biaej pary, podczas topienia mosidzu oraz zalewania form tym metalem powoduje tak zwan febr odlewnicz (para ta powstaje przy nagrzewaniu stopw powyej temperatury wrzenia cynku). Wobec tego, e nie dao si unikn tworzenia si ZnO, zastosowano dobrze dziaajce wycigi przy piecach tyglowych, umieszczone nad piecami. Dao to bardzo dobre wyniki, gdy od duszego czasu nie zdarzyy si zasabnicia na febr odlewnicz, chocia produkcja dzienna stopu cynkowego ozawartoci okoo 42% cynku dochodzi do 1000 kg dziennie. Z uwagi na to, e nowo przyjci robotnicy najczciej ulegaj wypadkom przy pracy, woono na majstrw obowizek pouczenia nowo przyjtych izwrcenia ich uwagi na gwne niebezpieczestwa, obowizek podobny maj take starzy dowiadczeni robotnicy. Zaznaczy naley, e wkwestii zapobiegania nieszczliwym wypadkom stae uwiadamianie robotnikw, periodyczne pouczania majstrw irozmowy na ten temat daj zawsze podane wyniki. 2. Zapobieganie psychiczne (a) We wszystkich oddziaach Fabryki Metalurgicznej Pastwowych Zakadw Inynierii umieszczone s tablice ostrzegawcze oraz specjalne przepisy dla spawaczy, zajtych spawaniem iciciem metali itd. Wywieszono take plakaty rysunkowe, na ktrych s uwidocznione przyczyny iskutki nieszczliwych wypadkw przy pracy. Poniewa robotnicy przyzwyczajaj si po pewnym czasie do wywieszonych plakatw iprzestaj na nie zwraca uwag, zamienia si plakaty midzy oddziaami fabryki. Oprcz tego sprowadzone zostay zCzechosowacji wydane tam plakaty iwywieszone wfabryce po zmianie czeskich napisw na polskie. Nawiasem wspomn wtym miejscu, i we Francji propaganda przy pomocy plakatw we wszystkich fabrykach prowadzona jest wszerokich rozmiarach, aponiewa wfabrykach tych pracuje wielu polskich robotnikw, dla nich napisy francuskie przetumaczono na jzyk polski. (b) Wjednym znajwikszych oddziaw Fabryki Metalurgicznej bywa wywieszany na widocznym miejscu dokadny iszczegowy opis wypadkw, jakie miay miejsce wfabryce wcigu ostatnich paru miesicy, jako te wykaz nieszczliwych wypadkw, zaczerpnity zfachowych tygodnikw iprasy codziennej. (c) Fabryka prenumeruje stale czasopisma powicone zagadnieniom bezpieczestwa pracy oraz zapobieganiu nieszczliwym wypadkom, jak

specjalne okulary dla piecowych wodlewni eliwa, inne dla pracownikw przy szlifierkach, piach tamowych do metalu, inne dla odlewaczy. (c) Zapobieganie wypadkom przez racjonalne zorganizowanie pracy. Poniewa wikszo wypadkw wodlewniach wydarza si przy przenoszeniu pynnego metalu, przy uyciu podnonikw itp., w odlewniach Fabryki Metalurgicznej Pastwowych Zakadw Inynierii zwrcono uwag na usunicie przyczyn mogcych spowodowa wypadki tej kategorii oraz na zachowanie porzdku idyscypliny wodlewni, jako te na komunikacj (przejcia) na terenie odlewni. Przejcia, suce do przenoszenia pynnego metalu, uporzdkowano tak, e s moliwie najszersze, orwnej powierzchni iwolne od przedmiotw tamujcych ruch, przy czym przyjto za zasad, e jedno lub dwa szerokie przejcia musz by stale wolne dla ruchu. Zwraca si rwnie specjalnie uwag, aby pracujcy nie zatrzymywali si pod wiszcymi ciarami. Zabroniono wszelkich czynnoci pod wiszcymi skrzyniami formierskimi podczas robt formierskich. Podnoszenie duych odleww dozwolone jest tylko po zupenym oswobodzeniu ze skrzynki formierskiej. Przy rcznym podnoszeniu da si od pracownikw cisego wykonania komendy iprzestrg majstra. Podczas topienia zwraca si zawsze uwag, aby pracujcy sta zboku otworu wylewowego wczasie napeniania kadzi; niezatrudnionym za pobyt wpobliu jest wogle wzbroniony. Ponadto same kadzie, suce do transportu pynnego metalu, s zabezpieczone przed przypadkowymi przechyleniami. Wiadomo jest, e praca przy wyjmowaniu gotowych odleww ze skrzy jest jedn znajszkodliwszych dla zdrowia, poniewa powstaj kby kurzu przy wybijaniu ze skrzy formierskich piasku po

132
Przegld Fabryczny, francuski miesicznik Chronique de la Scurit Industrielle oraz woskie czasopismo ilustrowane Securitas zMediolanu. (d) Wreszcie prowadzi si wfabryce statystyk nieszczliwych wypadkw wmyl zarzdze wydanych przez Ministra Spraw Wojskowych zdnia 19.VI.1933r. zapobiegania nieszczliwym wypadkom, naleaoby wyda kodeks bezpieczestwa, normujcy przede wszystkim zakres dziaalnoci majstrw wakcji przeciwwypadkowej. (c) Naley si zastanowi, czy nie byoby wskazane zaprowadzenie wfabryce wewntrznej Rady Bezpieczestwa zudziaem delegatw robotniczych. (d) Zorganizowanie bada psychotechnicznych dla okrelania kwalifikacji fizycznych i psychicznych robotnikw. (e) Spraw propagandy zapobiegania ibezpieczestwa trzeba rozwin znacznie szerzej, jak to si robi wniektrych krajach zachodnioeuropejskich, iuy ku temu rodki nowoczesne, przede wszystkim nastpujce: Plakaty, ktre powinny by adnie ilustrowane idrukowane; naley je czsto zmienia seriami, co miesic lub co dwa najwyej. Naley te wykorzysta tak potny nowoczesny rodek, jakim jest film. Ustalenie odpowiednich drukw reklamowych na kopertach przy wypacie zarobkw robotnikowi. Zaprowadzenie specjalnej skrzynki na terenie fabryki, do ktrej kady zrobotnikw mgby skada swe wnioski ispostrzeenia co do urzdze ochronnych, na jakie kierownictwo czasami nie zwraca uwagi. Wcelu zachcenia pracownikw do walki zwypadkami naley wprowadzi konkursy znagrodami; pytania konkursowe powinny by jasne iproste, np.: Jakie, wedug Was, naleaoby wprowadzi zmiany iulepszenia, aby unikn wypadkw przy pracy wWaszym warsztacie? Zdrugiej strony, wmiar rozwoju prac naszych wtym kierunku trzeba si bdzie zastanowi nad rozwizaniem kwestii naleytej wentylacji iogrzewania hal odlewniczych, co jednak napotyka na trudnoci natury finansowej. Wreszcie, korzystajc ze statystyki nieszczliwych wypadkw, trzeba bdzie powanie przestudiowa, jakie czci ciaa podlegaj najczciej urazom iwzwizku ztym zastanowi si nad wprowadzeniem odpowiednich ochronnych rodkw, jak ubrania, buty, okulary itd. Wkadym razie stwierdzi musimy, e ju obecnie istniejca wfabryce suba bezpieczestwa wpraktyce znakomicie przyczynia si do zmniejszenia liczby nieszczliwych wypadkw przy pracy. R. Siennicki
Powyszy tekst pierwotnie ukaza si wksice Wsubie bezpieczestwa pracy (Referaty iprzemwienia wygoszone na IZjedzie Inynierw Bezpieczestwa Pracy, zwoanym przez Instytut Spraw Spoecznych wdn. 14 i15 grudnia 1933r.), Instytut Spraw Spoecznych, Warszawa 1934.

B. Ratownictwo Na terenie fabryki stale jest czynne ambulatorium Kasy Chorych, wyposaone we wszelkie rodki potrzebne do udzielenia pierwszej pomocy. Oprcz tego wposzczeglnych oddziaach fabryki zaprowadzono podrczne apteczki pierwszej pomocy, wystarczajce dla doranych mniejszych opatrunkw. Na zakoczenie referatu uwaam za konieczne zaznaczy zprzyjemnoci, i nie byo wypadku, eby robotnicy przeszkadzali wpracy kierownikowi bezpieczestwa, przeciwnie stale spotykaem si zczynnym poparciem ze strony robotnikw wkadej sprawie dotyczcej zapobiegania wypadkom. Zdajemy sobie spraw, e wyszczeglniona wyej akcja zapobiegawcza na terenie Fabryki Metalurgicznej Pastwowych Zakadw Inynierii Ursus nie moe by uwaana za skoczon izupenie wystarczajc. Jest jeszcze wiele do zrobienia iwnajbliszych latach akcja, naszym zdaniem, powinna rozwin si wnastpujcych kierunkach: (a) Doprowadzenie porzdku wwarsztatach do moliwego ideau tak, aby kady przedmiot, narzdzie imateria by na swoim miejscu, czyli jak mwi Francuzi miejsce dla kadej rzeczy ikada rzecz na swoim miejscu. (b) Pomimo uwiadomienia majstrw istaego wymagania od nich ze strony kierownictwa

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

ZPOLSKI RODEM
ZA SZCZCIE WASZE INASZE, czyli polska teologia wyzwolenia
Remigiusz Okraska

133

oskarycielskim tekcie Sowo obandosie, powiconym niedoli chopw irobotnikw rolnych, Stefan eromski wymienia garstk Polakw, ktrzy dokonali wielkich dzie, azarazem byli nieobojtni na krzywd ludu. Nazwiska ich s znane bardziej (Mickiewicz, Norwid, Witkiewicz) lub mniej (Lelewel, Trentowski, Worcell). Tylko jedna zprzywoanych postaci jest dzisiaj niemal cakowicie zagadkowa. Autor Ludzi bezdomnych pisze oniej: ten za naszych dni czysty przechodzie zgry ducha, przynoszcy obudnym faryzeuszom pozew przed otarz, Antoni Szech, ktry nim sowo zwiastujce mwi pocz, oczyci si wzimnej kpieli czynu: sprzeda, co mia, iwykupi nieszczsne dusze, jczce wjarzmie rozpusty. *** Antoni Szech naprawd nazywa si Izydor Kajetan Wysouch. Urodzi si 25 lipca 1869r. wPirkowiczach

nieopodal Drohiczyna jako najmodszy ztrzech synw. Rodzina prowincjonalnej szlachty wyrniaa si spord wielu podobnych. Pradziad Zenon Wysouch to pose na Sejm Czteroletni. Jego dwaj synowie Kazimierz iJan byli onierzami Legionw Dbrowskiego, za trzeci, Wiktor, mia potomka oimieniu Antoni. By on uczestnikiem powstania styczniowego oraz ojcem bohatera naszego tekstu. Siostra Antoniego, Katarzyna, to matka legendarnego nestora polskiego ruchu socjalistycznego Bolesawa Limanowskiego. Jeden zdwch braci ojca, Ludwik, mia zkolei syna twrc ruchu ludowego wzaborze austriackim, Bolesawa Wysoucha. Zkolei matka Izydora Kajetana, Teofila z Butowt-Andrzejkowiczw, to przyjacika Elizy Orzeszkowej, sportretowana przez ni jako pikna Toka wopowiadaniu Oficer. Ludwik Krzywicki po latach pisa: Wzi po paru pokoleniach Wysouchw mocne instynkty natury spoecznej, atake ich niezdolno, aby czynami swoimi byli wrozterce zprzekonaniami.

134
Po gimnazjum Izydor Kajetan wybra studia historyczne wWarszawie. By wyrniajcym si akiem, lecz nie angaowa wycie spoeczne. Dopiero naga mier jednego zbraci, Witolda, zaowocowaa refleksjami natury religijnej izwrotem ku Kocioowi. Wkrtce trafi wkrg pniejszego bogosawionego, awwczas jednego znajbardziej prnych kocielnych dziaaczy spoecznych, o. Honorata Komiskiego, twrcy opiekuczych inicjatyw kocielnych (pomoc ubogim, chorym, sierotom, samotnym kobietom). Po powstaniu styczniowym ikasacie zakonw przez wadze carskie Komiski organizowa podziemne struktury. Zklasztoru wNowym Miecie nad Pilic kierowa niejawnym ruchem wieckich zakonnikw, ktrzy powoanie czyli zdziaalnoci wrodowiskach zaniedbanych spoecznie. Izydor Kajetan po ukoczeniu studiw pojecha do Nowego Miasta ioznajmi Komiskiemu ch wsppracy. Carskie regulacje zabraniay przyjmowania nowicjuszy do klasztoru kapucynw, wstpi zatem do bezhabitowego Zgromadzenia Braci Sug Maryi. W1893r. odby nowicjat wrd dzkich robotnikw irzemielnikw. Brat Marcin, bo takie imi przybra, wkrtce zosta wybrany generalnym przeoonym zgromadzenia, aju kilka miesicy pniej znajbardziej aktywnych czonkw stworzy now struktur Zgromadzenie Synw Boleci Maryi. Popularnie zwane dolorystami, prowadzio dziaalno wmiejscowociach, gdzie nie docieray inicjatywy religijne ispoeczne, m.in. walczyo zanalfabetyzmem iprowadzio kursy rzemios dla ubogich. Wysouch byskawicznie zyska uznanie jako znakomity organizator, atake zuwagi na wyksztacenie izdolnoci przywdcze oraz zpowodu wyjtkowo skromnego, ascetycznego ycia. W1894r. zosta przeoonym kolejnej niejawnej inicjatywy Zgromadzenia Sug witej Rodziny. Rok pniej sprzeda sw cz majtku wPirkowiczach iprzekaza pienidze kapucynkom zgalicyjskich Kt, ktre pomagay kobietom ze rodowisk ubogich ipatologicznych do tego czynu nawizuj sowa uznania, ktre wyszy spod pira eromskiego. Po mierci Aleksandra III, na fali odwily podjto starania ozgod na nowicjat wklasztorze wNowym Miecie. Bya to jedyna szansa przetrwania zakonu skazanego na dosowne wymarcie. Pierwszym kandydatem zosta wanie Izydor Kajetan Wysouch, awadze carskie pozytywnie rozpatrzyy t prob. Otrzyma imi zakonne Antoni. Wykorzystujc chwilow liberalizacj, nadano wyjtkowe tempo odbywaniu nowicjatu oraz zdobywaniu wyksztacenia teologicznego. Latem 1899r. zoy luby wieczyste, awicenia kapaskie otrzyma wlistopadzie. Wkrtce umodego zakonnika pojawiy si pierwsze wtpliwoci, gdy studiowa dostpn literatur teologiczn przestarza i kiepsko napisan. Zetkn si wwczas zmodernizmem katolickim, sceptycznym wobec dosownego traktowania tekstw biblijnych i nauczania Ojcw Kocioa. Z powodu powanych problemw zdrowotnych dwukrotnie dla podreperowania zdrowia przebywa wEgipcie. Gdy zmaga si ze sceptycyzmem wobec form wiary, historia nagle przyspieszya. Wybucha rewolucja 1905r. Wwczas rozkwita jego polityczna ipublicystyczna pasja. Gwnie pod pseudonimem Antoni Szech pochodzcym od zasyszanego wEgipcie sowa oznaczajcego przywdc czy przewodnika duchowego, awedle innych opinii zOjca zadumionych Sowackiego opublikowa wiele artykuw ibroszur. Wcigu zaledwie 34 lat Wysouch wyartykuowa program ideowo-polityczny, czcy chrzecijastwo zsocjalizmem iromantycznym patriotyzmem. *** Szech dostrzeg, e wspczesna mu epoka to czasy gruntownych przemian. Czy to dynamiczne przeobraenia gospodarcze, czy konflikty spoeczne towarzyszce brutalnemu kapitalizmowi, czy krpowany, lecz stale postpujcy proces emancypacji warstw ludowych wszystko to znaczco odmienia wiat. Wymaga wic aktywnoci intelektualnej iorganizacyjnej, ktre Koci zaniedbuje. Otym mwi pierwsze publikacje Szecha wykraczajce poza tematyk stricte religijn. Ich wysyp nastpuje wroku 1906. Wbroszurze omariawitach, Wsprawie mankietnictwa, potpiajc zerwanie przez nich zwizkw zKocioem, pisa jednoczenie, e rozam ujawni to, wco nie chcielimy wierzy dotd, [] e lud obecnie rozgoryczony jest na duchowiestwo. e kapanw takich, jakich lud mie by pragn, mao bardzo []. Wbroszurze Do braci kapanw dodawa, majc na myli rozbudzenie de ludu do samodzielnoci wsprawach spoecznych, e Na wszystkie te woania odpowiadamy formukami zatchych, redniowiecznych ksiek. Wrozprawie Opracy katolickiej stawia diagnoz, i Dziaalno katolicka [] odczya si zanadto od wszystkiego, co obchodzi spoeczestwo. Koci wpewnym sensie obraa si na rzeczywisto, wefekcie przestaje by dla ludu partnerem izmierza wkierunku sytuacji, wktrej Ecclesia stanie si depopulata. Rezygnujc zudziau wnowoczesnych procesach spoecznych, traci te szans na formowanie ich oblicza, na nadanie im chrzecijaskiego wymiaru. Katolicy ograniczaj si do dziaalnoci czysto religijnej, zniewielkimi wyjtkami, jak filantropia. Ajeli czasem podejmuj aktywno spoeczn, to wekskluzywnym, wycznie

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

135

katolickim gronie. Wten sposb Koci stopniowo przeksztaca si wanachroniczn sekt. Bdmy [] wszdzie, gdzie trzeba broni wielkich ideaw ludzkoci lub wciela je wycie. By wiat cay pozna, e katolicy tam s, gdzie walka onajwitsze inajwysze rzeczy. [] e wszystko, co pikne, wzniose, wielkie, czyste wnich ma obrocw apeluje Szech. Idodaje, e gdyby pierwsi chrzecijanie naladowali obecnych, to bymy na pewno poganami byli dotd, agdy si trzyma [tych zasad] bdziemy dzi to na pewno za sto lat Europa znowu pogask bdzie. Musimy przekonuje wspwyznawcw zrozumie pragnienia spoeczestwa inie zwalcza ich, jeli s suszne, ale je uwici ioczyci. Oczywicie kapan zNowego Miasta nie by tak naiwny, aby mniema, e postawa kleru wynika tylko zciasnych horyzontw czy wygodnictwa. Konserwatyzm Kocioa ma take wymiar interesowny. Obojtno na krzywd ludu ina protesty przeciwko niej to postawa przynoszca wymierne profity. Jednak wedle Szecha krtkowzroczna: Katolicy [] zatracili niejako wiadomo, wczym istotna potga Kocioa. Im chodzio oto, by rzdy zjedna sobie, te rzdy skompromitowane dzi powszechnie, znienawidzone [] Aprzecie potga Kocioa nie w przyjani rzdw, i nie w przyjani monych [] Jego moc wpotdze moralnej. Jego sia we wzniosoci nauki, wpodniosoci czynw. Jego potga wtym, by on, Koci Chrystusowy, jania jak soce wrd ciemnoci wiata. [] By ludzko widziaa, e to, co idzie stamtd to

Boe, to wielkie, to wite, e wtym nic nie masz ludzkiego, nic ztego, co mae, co ziemskie, co egoistyczne. Wartykule Wrogom Kocioa, tumicielom wiary, bdcym odpowiedzi na ataki klerykalnej prawicy, pisa: Chcecie uczyni zKocioa miejsce zbiorcze tych, co wegoizmie swoim zastraszeni, wniskich, poziomych interesach swoich zachwiani ludzko chc wstrzyma idzie wszelki zgasi, iruch wszelki stumi, iducha skarli, iserca cieni izdawi. *** Szech nie proponowa zmian wpraktyce Kocioa ze wzgldw taktycznych aby utrzyma dotychczasow pozycj wspoeczestwie. Jego zdaniem, istniejcy porzdek jest do gbi sprzeczny zideaami chrzecijaskimi. Zatem Koci ma moralny obowizek wspierania ludu, poniewa jego bunt idenia s suszne. WOpracy pyta: Ikt wzi powinien najwicej do serca te krzywdy ubogich imaluczkich, tych ubogich ukochanych przez Chrystusa [], ubogosawionych przez Ewangeli, jeli nie uczniowie tego Chrystusa, jeli nie wyznawcy igosiciele Ewangelii? Bieda, gd, wyzysk czy handel ywym towarem powinny wywoywa reakcj katolikw. Wbroszurze Wyjanienia przekonywa: Koci Chrystusowy na ruch spoeczny, wimi pogwaconej sprawiedliwoci wszczty, patrze musi sympatycznym okiem. Wszak to plon

commons.wikimedia.org/wiki/File:Early_life_of_Christ_in_the_Bowyer_Bible_ print_21_of_21._healing_of_a_paralytic_by_Jesus._Vos.gif

Ikt wzi powinien najwicej do serca te krzywdy ubogich imaluczkich, tych ubogich ukochanych przez Chrystusa, ubogosawionych przez Ewangeli, jeli nie uczniowie tego Chrystusa, jeli nie wyznawcy igosiciele Ewangelii?

136
wyrosy zEwangelii posiewu. Wszak to zaczyn Ewangelii, co przenikn spoeczestwo cae. Wbroszurze Gdzie wrg?, napisanej uschyku rewolucji 1905r., krytycznie ocenia tendencje reakcyjne, ktrych przedstawiciele uwaaj, e wraz zumierzeniem buntu spoecznego rozwizano istotne problemy. Zakonnik przekonuje, e mniemanie to jest bdne, asocjalizm stanowi skutek, nie przyczyn niepokojw spoecznych. [] nieprzyjacielem strasznym, nieubaganym, nie ugaskanym nigdy, tym nieprzyjacielem, co grozi, co grozi bdzie, co grozi musi, co zemst wre, izemst wywrze wswoim czasie, nie dzi to jutro, tym wrogiem krwawym iokrutnym nie socjalizm inie socjalici. Tym wrogiem niesprawiedliwo spoeczna, krzywda milionw. Ico za tym idzie nienawi milionw. [] Krzywda, co wyglda zewszd ijest wszdzie; wmiecie ipo wsiach, po fabrykach ifolwarkach, wpaacach isuterynach, warsztatach ipracowniach, wrd najmodniejszych ulic izaukw ndzy. [] Ta krzywda milionw, ta niesprawiedliwo spoeczna, ta ndza, co si wzmaga []. Sowem kwestia socjalna. Oto wrg oto nieprzyjaciel. Znim rozprawi si trzeba tego wroga przemc. *** Wskutek takich refleksji powstay publikacje dotyczce socjalizmu, wtym jedna zgwnych rozpraw Szecha, Uwagi osocjalizmie. Wjego przekonaniu, socjalizm by swoistym zwieczeniem buntu mas wepoce dzikiego kapitalizmu. Tego rodzaju postawy nieprzypadkowo zrodziy si wEuropie tyle wskutek dynamicznego rozwoju gospodarczego (jak chcia Marks), co ichrzecijaskiego dziedzictwa kontynentu. Zakonnik uwaa, e tylko na gruncie ideaw ewangelicznych mogy si zrodzi masowe denia do sprawiedliwoci spoecznej. Przywouje pionierw katolicyzmu spoecznego, von Kettelera iManninga, jednak konstatuje, e wikszo katolikw nie podja si ze wspomnianych ju wzgldw wspierania wykluczonych. Og dba wicej ogarstk zboa, co ukrad zgodu biedny wyrobnik, ni okrzywd caych pokole. Oprzeamanie pitkowego postu, ni ozgwacenie izdeptanie przez spoeczestwo chrzecijaskie prawa wiekuistej sprawiedliwoci pisa wUwagach. Ludowe poczucie krzywdy zostao wic zagospodarowane przez socjalizm. Wodrnieniu od katolickich przeciwnikw socjalizmu, rozpowszechniajcych czarn legend, Szech rzetelnie omawia jego zaoenia. Wskazuje, e znaczna cz ruchu odesza od postulatw hedonistycznych (wolna mio) czy od forsowania rewolucyjnej drogi przeobrae ustrojowych, adoktryna socjalizmu podlega rewizji wraz zrozwojem wiedzy izmianami spoecznymi. Zauwaa, e swoisty program minimum socjalistw (swobody obywatelskie, rwno wobec prawa, powszechne nauczanie, podatek progresywny, cywilizowane zasady iwarunki pracy najemnej) zosta przyjty take przez chrzecijask demokracj. Autor Uwag osocjalizmie akcentuje nie tylko ekonomiczne ispoeczne aspekty programu socjalistycznego, lecz take jego wymiar etyczny. Wedle Szecha, kapitalizm jest ustrojem niekorzystnym pod wzgldem moralnym, przy czym jego ofiary widzimy take wrd niewolnikw ugry tych bogaczw zbydlconych, iogupiaych, izdeprawowanych przez zotego cielca, co zakuci take wkajdany ustroju dzisiejszego. Zakonnik powtarza marksowsk tez, e wyzysku nie da si sprowadzi do indywidualnych decyzji zych ludzi, stanowi on bowiem immanentn cech systemu wolnokonkurencyjnego. Nawet jeli pracodawca ma wiadomo skutkw wasnych poczyna, musi krzywdzi iwyzyskiwa. To jego by albo nie by. Tym bardziej bieda iupodlenie odciskaj pitno na moralnoci. Wysouch dostrzega do dzi nie jest to powszechne wrd kleru ikatolickiej prawicy spoeczno-ekonomiczne przyczyny wielu grzechw. Niedostateczne poywienie iubranie [] pobudza od wczesnej modoci do kradziey ioszukastwa. Brak pracy [] popycha bardzo wielu do podstpnego korzystania zcudzego majtku. [] Prostytucja [], ta ohyda wieku naszego ito rdo zgnilizny izguby spoeczestw to zo, ktre zrodzone przez obecny ustrj spoeczny take przecie dzieckiem ndzy iekonomicznych dzisiejszych warunkw pisa wUwagach. By te autorem broszury Wjaki sposb mona zapobiec prostytucji, wktrej jak pisze Henryk Syska pragnie wskaza na tak zwane nierzdne kobiety nie jako na ofiary wrodzonych skonnoci, tajemniczego przeklestwa nadprzyrodzonych si miotajcych [] czowiekiem, ale przede wszystkim jako na ofiary kapitalistycznego ustroju. Nie twierdzi, e wszystkie ze czyny mona wyjani warunkami spoecznymi. Nalea jednak wonie Kocioa do prekursorw mylenia, ktre wskazuje, e okrelone realia stanowi bardziej urodzajn gleb dla grzechu. Stanisaw Gajewski pisze, i Wysouch dostrzega [] to, co obecnie Jan PaweII [] nazywa strukturami za, czyli takie warunki ustrojowo-instytucjonalne, wktrych znaczniej trudniej y wedle zasad katolickich. Wedle Szecha, bdem jest oddzielanie wymiaru doczesnego od wiecznego, aindywidualnego od zbiorowego. Modlitewne wezwanie Przyjd Krlestwo Twoje to wskazwka, i tutaj iteraz powinnimy tworzy wiat jak najlepszy,

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

137

wiat, wktrym grzech inieprawo miayby znacznie mniejsze pole do popisu. Program socjalistyczny jest pisze wUwagach wprowadzeniem idei chrzecijaskiej wurzdzenie spoeczne. Jeeli socjalici zdoaj zmniejszy skal niesprawiedliwoci iwyzysku, to najwiksz przysug wyrzdz religii przygotuj grunt pod posiew Boy. Tak rozumiany socjalizm nie tylko nie sprzeciwia si Kocioowi ale owszem jest [ide] arcychrzecijask. Jak podsumowuje Jerzy Mazurek, wymowa rozpraw Szecha ztego okresu brzmi: katolicyzm nie

musi wiza si zaktualnym porzdkiem spoecznym; socjalizm nie jest antytez chrzecijastwa. *** Docenieniu zalet socjalizmu towarzyszyy wjego rozwaaniach uwagi krytyczne zarwno wobec taktyki idziaalnoci biecej ruchu, jak isedna idei. Zarzuty mniejszego kalibru dotyczyy stosunku socjalistw wobec religii iobyczajowoci. Szech krytycznie ocenia wolnociowe postulaty tego obozu

p Punch, flickr.com/photos/georgedthompson/2558252454

138
jako prowadzce do rozkadu moralnego warstw ludowych. Przyznawa socjalistom prawo do krytyki kleru czy Kocioa za uchybienia moralne lub zaangaowanie polityczne po stronie reakcji, jednak surowo ocenia antyreligijne wtki ich doktryny ipropagandy. Uwaa, e s one wtrcaniem si wosobist, wrcz intymn sfer przekona czowieka, atake bdem polityczno-taktycznym. Te godne poaowania wybryki przeciw obrazom, krzyom, te goszone blunierstwa, ktre rozbrzmieway po ulicach, polach, fabrykach [] mogy oburzy iodstrczy bardzo wielu, najyczliwiej nawet dla samej sprawy usposobionych pisa wUwagach. Ludowy antyklerykalizm, do powszechny inierzadko ostry, nie oznacza bowiem wystpowania przeciwko religii. Ataki socjalistw na t ostatni skutkuj niechci wzgldem nich, anawet silniejszym utosamieniem si ludu zklerem. Jednak gwn koci niezgody midzy Szechem asocjalistami, azarazem clou ideowego przesania zakonnika, by stosunek wobec kwestii klasowych. Kapan popiera wikszo postulatw spoeczno-gospodarczych ruchu socjalistycznego, zwaszcza wjego wydaniu reformistycznym iewoluujcym wraz zprzeobraeniami spoecznymi (Czy nie mieszn jest rzecz pasowa Marksa na nieomylnego proroka przyszoci? pyta). Sceptycznie ocenia natomiast klasowo iprzewag wtkw negatywnych. WUwagach pisa, e Idea socjalistyczna idea powszechnej sprawiedliwoci usunicia krzywdy raz na zawsze, praktycznego zastosowania hase braterstwa, jednoci imioci pikn jest iwznios. [] jeli zniej zrobi interes tylko klasy jednej, interes yciowy robotnika, wimi ktrej on nastaje na interesy tych, ktrym dzi dobrze, traci sw pikno, swj urok, aznimi sw potg. Przeradza si wwyraz egoizmu klasowego. Staje si czym brzydkim, jak brzydkim samolubstwo iegoizm bogatych. [] Na tym gruncie oparty socjalizm, staje si walk brutaln obyt, walk jednych przeciw drugim [] Socjalizm wtym znaczeniu jest walk godnych psw nad pen misk strawy. Cho przekonywa, e bez zaspokojenia potrzeb nie mona godnie funkcjonowa, aoidealizmie mwi zazwyczaj yjcy wdobrobycie, ktrych takie wywody nic nie kosztuj, to jednak przestrzega przed obnieniem ideaw. Inspirowany tyle chrzecijastwem, co pogldami Edwarda Abramowskiego, zktrym wsppracowa, przekonywa wpimie Siewba wtekcie Jeszcze jedno, e ludowi potrzeba postpu ekonomicznego izdobyczy cywilizacyjnych, Ale to jeszcze nie wszystko. [] Prcz dobrobytu, prcz owiaty, potrzeba jeszcze czego. Potrzeba ducha. Konieczne s nie tylko reformy socjalne, lecz take pikny idea idenie do poprzez zmiany we wzorcach kulturowych ipostawach, czyli reformy etyczne. Opowiada si zatem za walk nie wimi egoizmu ale szczcia wszystkich. Nie znienawici do innych, ale zmioci dla idei idla wszystkich ludzi. Socjalistom radzi, by na sztandarach zamiast walki klas wypisali haso sprawiedliwoci oglnej. Dawne zawoanie za Wasz inasz wolno proponowa przeku na za Wasze inasze szczcie. WOpracy katolickiej, ksice skierowanej do ludzi Kocioa, apelowa osyntez wartoci chrzecijaskich zprzeciwdziaaniem krzywdzie spoecznej, osocjalizm naprawd chrzecijaski, oparty na chrzecijaskich ideaach, [] oywiony duchem ewangelicznej mioci. Byby to socjalizm ale taki, co nie poniaby, ale podnosi dusz, uszlachetnia []. Ipiknoci swoj ipodniosoci zrobiby on wicej ni socjalizm niechrzecijaski ze swymi bombami. Zkolei chopw na amach Siewby wzywa do przepojenia swych de duchem chrzecijaskim. Wartykule Ty, ludu polski pisa: Id swoj drog wprzyszo Tw, ku socu. Iwitej chwili przebudzenia Twego nie zbrukaj gniewem, nie plam nienawici. [] wwitym Twym pochodzie Chrystusa we na krzy. Imk Jego zagrzej si do czynu. [] IwEwangeli Jego przystrj dusz Twoj. Awtedy nie zbdzisz []. *** Postulat szczcia dla wszystkich mia zwizek zinnym wanym aspektem pogldw Szecha stanowiskiem wsprawie niepodlegoci. Jej odzyskanie byo zarazem wartoci sam wsobie, jak idrog do przeobrae wduchu egalitarnym tylko wolne pastwo moe by jednoczenie sprawiedliwym spoecznie. Szech gosi pogldy znane bodaj od czasw Wielkiej Emigracji, ktre nabray jeszcze mocy po klsce powstania styczniowego. Nierealne jest odzyskanie niepodlegoci na drodze elitarnej walki Polski paskiej. Wbroszurze Wolnoci! rzuca pod ich adresem gorzkie sowa: emy obraciach naszych nie myleli, ipragnc sami wolnoci, ioburzajc si na wasne krzywdy, tyranami byli ikrzywdzicielami ludu. [] emy dla wolnoci, za wolno walczyli po wiecie caym [] adla braci wasnych nie mielimy miosierdzia [] Kainami chcieli by dalej dla braci swoich awolno pozyska dla siebie. Icieszy si sami, ichodzi wblaskach soca, wpromieniach wolnoci, nie dbajc oto, e miliony braci cierpi ipacz ie krzywda im si dzieje. Polska ale jaka? WUwagach tak przedstawia t kwesti: Jeli kochamy Polsk, to [] pragn

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

139
musimy nie tylko, [] by si staa woln, ale [] aby ona, ta wymarzona ojczyzna, ukochana nasza, bya cudn wrzeczywistoci [] By wolnych iszczliwych ludzi woln iszczliw staa si ojczyzn. Aby wolno nadesza, nie do usun krzywd polityczn trzeba usun krzywd ekonomiczn. e nie do wyzwoli si z kajdan najedcw e trzeba si wyzwoli izkajdan kapitalizmu pisa wWolnoci!. Wbroszurze Sursum corda dodawa, i nie moe by szczcia klasy jednej, kiedy druga cierpi. Iszczcia narodu bez szczcia wszystkich. Program Szecha by solidarystyczny, ale wodmiennym rozumieniu ni solidaryzm warstw posiadajcych. Tamte gosiy, e niepodlego jest wartoci nadrzdn, dla ktrej lud musi pokornie znosi zy los. Paskiej idei zgody narodowej przeciwstawia kapan wyrzeczenie si przez monowadcw swoich przywilejw, aby lud czu si partnerem wdziele odzyskania suwerennoci, aprzysza Polska jawia mu si jako sprawiedliwa spoecznie. W Przyjd Polsko o Niepodlegej pisa tak: Wniej bdzie jedno jedno wszystkich bratnia. Wniej cud si stanie, ale nie ten, co ze szlacht polsk lud mia polski zczy. Wniej ani szlachty, ani ludu nie bdzie. Wniej bd bracia. Wbroszurze Orze Biay dodawa: Polska wolna bdzie, gdy wszyscy wolnymi zostan. Jego wizja braterstwa obejmowaa nie tylko kraj ojczysty. Polska nie zbrodni wstanie ale cnot. Nie szowinizmem, ani hakatyzmem, ani nienawici. Ale mioci bratni wszystkich ludw. Iukochaniem wszystkiego, co wite, ipodniosoci ideaw swoich. Iapostolstwem ich po wiecie caym, by wszyscy zni je pokochali razem. Iwtedy przyjdzie wolno wszystkich ludw. Iwolno ludzi wszystkich przekonywa w Przyjd Polsko. *** Nie ogranicza si do publicystyki. Wlistopadzie 1905 r. wzi udzia w warszawskiej filharmonii wwiecu zainicjowanym przez PPS. Gonym echem odbiy si jego sowa, stanowice streszczenie wywodw w. Hieronima: Kady posiadacz jest zodziejem lub potomkiem zodzieja. Wsporganizowa te pniejszy omiesic zjazd duchowiestwa zaboru rosyjskiego, inspirowany tym razem przez Lig Narodow. Przemwienie zakonnika odbiegao od pozostaych akcentowaniem problematyki socjalnej iradykalizmem wnioskw. Nazwisko Szecha widnieje wstopce redakcyjnej ycia Gromadzkiego tygodnika Polskiego Zwizku Ludowego, pierwszej radykalnej chopskiej organizacji wKrlestwie Polskim. Sygnowa wraz zm.in. Abramowskim, Wadysawem Orkanem ieromskim tzw. prospekt tego pisma, zawierajcy deklaracj obrony wycznie interesw ludu [] acel tej pracy widzimy jasny: uczyni zkadego samodzielnego, rozumnego obywatela. Wydawnictwa PZL byy efemeryczne, asama organizacja szybko zostaa rozbita przez carsk policj. Jednak ju wkrtce kapan wszed do grona wsppracownikw Siewby, pierwszego polskiego czasopisma tworzonego wedle zamysu ipod kierunkiem samych chopw. Redagowane od jesieni 1906r. przez grup wocian zTuszcza iokolic, miao profil postpowo-lewicowy. Pierwszy numer otwieraa odezwa autorstwa Szecha, wktrej zakoczeniu pisa: Niech yje lud niech yje siewba ta, co na dobro ludu. Niech yje Polska przysza, co zludu wstanie wimi Boe. Jak pisa Tomasz Szczechura, Wsppraca ksidza Wysoucha bya dla [] Siewby bardzo cenna. Dla wychowanych wduchu religijnym iposuchu dla Kocioa chopw gos ksidza mia szczegln wymow. Nakadem pisma ukazay si te trzy broszury Szecha. Wrodowisku Siewby zrodzia si te polityczna inicjatywa zudziaem zakonnika. By to nielegalny, zrzeszajcy kilkaset osb Zwizek Modej Polski Ludowej, powoany 2 wrzenia 1906r. Wysouch opracowa jego program, przyjty kilka miesicy pniej. Dokument zapowiada walk oniepodlego (nie wykluczajc dziaa zbrojnych) izjednoczenie ziem polskich, apodwalin odrodzonej ojczyzny mia sta si lud. Gosi hasa tolerancji religijnej inarodowociowej, sojuszu-federacji zRusinami (Ukraicami) iLitwinami, awwymiarze ponadlokalnym federacji krajw europejskich. Na dzi walczy naleao m.in. oautonomi Krlestwa Polskiego, powszechne szkolnictwo polskie, swobody obywatelskie, rwnouprawnienie kobiet. Wanym elementem programu byy oczywicie sprawy chopskie wywaszczenie, za odszkodowaniem, wielkich wacicieli ziemskich, atake podniesienie kultury rolnej (od szkolnictwa rolniczego poczynajc, na komasacji gruntw koczc) inacjonalizacja obszarw lenych. System fiskalny opieraby si na podatku progresywnym, aby bogaci mieli wikszy wkad wdobro wsplne. Postulaty robotnicze to m.in. 8-godzinny dzie roboczy, paca minimalna, zniesienie pracy dzieci, rwno wynagrodze kobiet imczyzn, swoboda dziaalnoci zwizkowej, tanie budownictwo mieszkaniowe. Bez wtpienia silnie inspirowany wizjami Abramowskiego, program ZMPL kad nacisk na rozwj inicjatyw spoecznych. Kooperatywy (spdzielnie) to zarwno praktyczne narzdzia poprawy doli warstw ludowych, jak iszkoy demokracji, uczce wsplnej pracy iwspzarzdzania. Atake instytucjonalne zrby nowego ustroju, celem byo bowiem przeobraenie obecnego ustroju spoecznego klasowego na ustrj kooperatywny.

140
*** Jego dziaania ipogldy zarwno wspomniane ju, jak inp. optowanie za rwnouprawnieniem kobiet (oktrym pisa: Kto wolno kocha, ten niewoli matek swych ion icrek nie zniesie. Iludzie wolnoci niegodni, jeli jej nie chc dla wszystkich) spotkay si zlicznymi gosami krytyki. Szechizm bo dla jego przekona ukuto wrcz tak nazw zaowocowa mnstwem polemicznych artykuw, owiadcze, anawet broszur. Prasa katolicko-prawicowa odsdzaa go od czci iwiary. Oto prbka ze szczeglnie napastliwej Roli: Kto zacz w Antoni Szech ijak wytwarza trucizn? Ma to by kapan, nawet kapan-zakonnik, ale kapan taki, ktrego [] admiruj iwysawiaj najndzniejsze wistki wywrotowe iydowsko-socjalistyczne. Ataki te przyniosy pocztkowo skutek odwrotny od zamierzonego. Jak pisa, Rozgos to mi zrobili moi przeciwnicy. Anajlepszym dowodem, e podczas, gdy przez kilka miesicy przed artykuami Roli mj wydawca sprzeda zaledwie parset egzemplarzy moich broszur, wczasie kampanii [] rozeszo si kilka tysicy. Jednak nagonka przyniosa efekty spraw Szecha zainteresowaa si hierarchia kocielna. Chodzio wszak oczynnego zakonnika ito nie byle jakiego, bo lidera licznych rodowisk katolickich, wdodatku postrzeganego jako wielka nadzieja swego zgromadzenia. Wtpliwoci hierarchii budzia dokonana przez niego obrona socjalizmu, wskazywanie zwizkw przesania chrzecijastwa zkoniecznoci radykalnych reform ustrojowych, modernistyczny sceptycyzm wobec tradycyjnej narracji historyczno-teologicznej, atake krytyka Kocioa za niedostateczn aktywno wobec palcych problemw spoecznych. Krytyki Wysoucha dokonali publicznie m.in. biskup ucko-ytomierski Karol Niedziakowski, biskup wileski Edward Ropp iarcybiskup lwowski Jzef Teodorowicz. Atakujcy nie mieli atwego zadania zuwagi na nienagann postaw jako zakonnika ikapana. Cho usiowano go pogry za pomoc plotek olekcewaenie wymogw stanu duchownego, to zwierzchnicy iwsppracownicy zkrgw kocielnych wystawili mu jak najlepsze wiadectwo wtej kwestii. Jego religijno, sumienno praktyk, niezwykle skromne ycie ibrak zainteresowania pokusami wiata doczesnego stawiano wrcz za wzr do naladowania. To wszystko jednak nie miao znaczenia wobliczu wiatopogldu. Pod koniec roku 1906 prbowano uciszy o.Antoniego. Nakazano mu publikowa wycznie po uzyskaniu kadorazowej aprobaty uzwierzchnikw. Wysany zosta do Kolegium Jezuickiego wInnsbrucku dla pogbienia wiary iwiedzy teologicznej.

Ustrj taki stanowi bdzie wysz form przyszego wspycia narodw, wktrej nie masz miejsca dla sobkostwa, krzywdy iucisku braci przez braci, awszyscy spoem wpracy koo dobra spoecznego zabiega bd, by ojczyzna janiaa szczciem, sprawiedliwoci, mioci bratni! Kolejn inicjatyw byo Towarzystwo Kek Rolniczych im. S.Staszica. Powoane na zebraniu wTuszczu wgrudniu 1906r., wkrtce posiadao oddziay wcaym Krlestwie. Wrd zaoycieli by Wysouch, ktry wszed do Tymczasowego Zarzdu organizacji. TKR byo nie tylko inicjatyw przekuwajc hasa programowe wkonkretne chopskie inicjatywy ocharakterze spdzielczym isamopomocowym. Wany by te jej symboliczny ipraktyczny wymiar emancypacyjny. Dotychczasowe kka rolnicze pozostaway bowiem mimo wikszociowego udziau drobnych posiadaczy pod kontrol ikuratel, jak mawiano wwczas, patronw, czyli ziemian ikleru. Natomiast nowo powoane kka byy niezalenymi inicjatywami chopw, pracujcych wmyl zasady sami sobie. Haso to stao si znakiem firmowym kolejnego ludowo-postpowego pisma, Zaranie, zaoonego w krgu staszicowsko-siewbiarskim wroku 1907. Rwnie znim wsppracowa Wysouch. Zakonnik zNowego Miasta nad Pilic by wic wrd ojcw-zaoycieli ruchu ludowego wzaborze rosyjskim, ajednoczenie peni wan rol wrodowisku postpowej inteligencji. Kapan, publicysta, spoecznik, wspierajcy lud gwnie pirem, ale gdy trzeba take autorytetem, przykadem idobr rad dowiadczonego organizatora.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

bna Tobias Higbie, flickr.com/photos/higbie/2571028941/

141
Wrci po niespena roku iprzerwa milczenie. Nowe publikacje byy bezkompromisowe, cho zawieray te wyjanienia. Zakonnik mia jeszcze nadziej na jaki modus vivendi zwadzami kocielnymi. Wlicie do innego buntowniczego kapana, Edwarda Mikowskiego, krytycznie oceni jego decyzj oopuszczeniu Kocioa: Reforma musi by wKociele, nie poza Kocioem. [] Walczc ztym, zczym walczy naley miao, naraajc si na sdy ludzkie imoe na kary konsystorskie, ale zkocioem nie zrywa. Jednak hierarchia twardo zareagowaa na zamanie zakazu publikowania bez konsultacji. Wczerwcu 1908r. Wysouch otrzyma nakaz opuszczenia klasztoru wNowym Miecie, wjego sprawie miao si toczy postpowanie dyscyplinarne. Jednak 28 sierpnia 1908r. zakonnik ogosi decyzj owystpieniu ze stanu duchownego. Tumaczy j wbroszurze pt. Dlaczego?, piszc, i dziaalno wonie Kocioa uwiadomia mu straszliw przepa midzy ideaem chrzecijaskim atym, co widzimy wcielone wspoeczestwie wiernych midzy ide Chrystusow atym obozem reakcji, bezdusznoci, bezruchu, faryzeizmu, obudy, jakimi wprzewanej czci sta si Koci []. Do pewnego momentu mia przesanki sdzi, e Koci otwiera si na wiat wspczesny, jednak encyklika Omodernizmie rozwiaa resztki, przebyski zudze, ktrych jeszcze dusza [] rozpacznie chwyta si prbowaa. Dodawa, e nie chce by ksidzem-hipokryt, cho zwielu wzgldw dla mnie idla innych wygodnie by byo. Wkrtce przyszy kolejne, ostrzejsze publikacje Szecha-Wysoucha, wymierzone wpolityczny ikocielny obz zachowawczy oraz watmosfer po upadku zrywu z lat 1905-07. W broszurze Haba powtarza tezy oegoizmie warstw posiadajcych jako przyczynie niepowodze walk oniepodlego. Tekst koczy zgorycz: Haba nam, e bezruchem swym do trupa uczynilimy Polsk podobn, e bezduszn, trupi izgni jest ta, co wyroki feruje wszelkie nasza owiecona opinia, e wimi dobra ojczyzny, ktrej zgniego snu nikomu mci nie wolno, tumi si wszelk myl mielsz, e wkadym sowie szlachetnym, odwanym, zdrad si widzi ojczyzny izamach na jedno jej ispokj, e [] prawdziwy Polak to suga reakcji iwstecznictwa [] akatolik unas synonimem gupoty, bezmylnoci, niewolnictwa ducha. Wbroszurze Na sd was wzywam konstatowa moralny upadek kleru iobojtno na problemy nurtujce spoeczestwo. Zarzuca mu te, e wychowa wiernych wbezmylnym posuszestwie, achrzecijaski Bg jest przez szeregowych wyznawcw traktowany jak pogaskie boki, bd to krwawe iokrutne, bd przebagane, wic askawe. Koci miast by dwigni wiata, sta si zapor dla wszelkiego ruchu miast by przewodnikiem ludzkoci do przyszego wiata, do Boego Krlestwa, sta si gnbicielem jej, wiziennym dozorc. Przypiecztowaniem ewolucji ideowej Izydora Kajetana Wysoucha stay si jego ostatnie wiksze publikacje. Wbroszurze Katolicyzm apolsko z1909r., opatrzonej wymownym mottem cytatem ze Sowackiego: Polsko, Twa zguba wRzymie, przekonywa, e katolicyzm nie przynis Polsce zbyt wiele dobrego, lecz wzmacnia tendencje negatywne ihamowa wartociowe. Uwaa te, e faszywe jest utosamienie polskoci zkatolicyzmem. Tak jak Niemcy porzucili go na rzecz luteranizmu, a Francuzi dla laicyzmu, tak i Polacy nie musz by katolikami, aby pielgnowa tosamo. Wrcz przeciwnie katolicyzm nierzadko jest sprzeczny zinteresem narodowym, za Rzymski katolik, oile naprawd nim jest, nie zawaha si, gdy owybr idzie midzy Ojczyzn aWatykanem. [] Wtym znaczeniu ina tym polu katolicyzm nie tylko nie jest podpor polskoci, ale jest owszem, szko narodowego zaprzastwa. Jeszcze dalej szed w wydanej rok pniej broszurze By albo nie by, stanowicej odpowied na artyku Bolesawa Prusa, ktry przyczy si do napaci kleru na szko ludow wKruszynku, utworzon wrodowisku Zarania. To ju nie jest krytyka bdw iwypacze jednostkowych czy zbiorowych. Ex-zakonnik stwierdza, e polski katolicyzm uleg tak wielkiej degeneracji, e obezwadnia ducha, osabia energi, niszczy wszelk inicjatyw, wypacza iusypia umys, kaleczy serca, sprzymierzecem jest wszelkiej reakcji. Szech apelowa: Jeli przyszo ludu naprawd na sercu nam ley, jeli lud zbiernoci jego iduchowego serwilizmu wyprowadzi chcemy wwolnych ludzi go zamieni [] choby dlatego, e lud to Polska, to jedyna Polski nadzieja, musimy nie ksiom jedynie wypowiedzie walk, ale na walk zKocioem si zgodzi. [] katolicyzm wrd ludu osabi trzeba, walk mu wyda otwart. Walka to oPrawd, wiato, wolno. Walka olud. OPolski lepsz przyszo. [] jestem gboko przekonany, e walka zKocioem to obowizek wimi dobra ludu imioci ojczyzny. Nie oznaczao to porzucenia samej wiary. Wiosn 1910 r. pisa w Zaraniu, w duchu dawnych tekstw, oideaach ewangelicznych, kadc jednak szczeglny nacisk na to, e oczowieku nie wiadcz formuki. Blisko Boga moe by kto nominalnie niewierzcy lub innowierca, jeli czyni dobro, natomiast wielu deklaratywnych chrzecijan przekrela swoim postpowaniem takie autoidentyfikacje. [] nie wsowach Bg da wiadectwa, ale wyciu, wczynie. Bo On nie ofiar pragnie

142
caopalnych, lecz ofiar serca. Bo nie wmodlitwie si kocha bezmylnej, lecz wyciu godnym tej nazwy, wuczynkach szlachetnych, wwielkoci serca, wwitym podaniu. Bo Mu nie chodzi ocze jak inn, prcz tej, co mioci blinich si wyraa. *** Cho nie krpowany ju zasadami kocielnymi, wkrtce po opuszczeniu zakonu zaprzesta dziaalnoci publicystycznej. Kilka broszur, kilkanacie artykuw to wszystko, co Szech zrobi po zrzuceniu sutanny, czyli niewspmiernie mao wporwnaniu do lat 1906-08. Pocztkowa satysfakcja jego przeciwnikw nie miaa si czym ywi, zawiody nadzieje na jaki skandal prowadzi ywot icie zakonny (majca nadziej na romans znim Zofia Nakowska konstatowaa, e sposb bycia Wysoucha nie zmieni si po opuszczeniu klasztoru). Cho jego stanowisko ideowe zradykalizowao si, to na tle innych wieckich postpowcw byo umiarkowane, aon sam nie chcia pra brudw zczasw zakonnych. Okazao si te, e wielu uprzednich sojusznikw traktowao Szecha instrumentalnie jako ksidz by wygodnym listkiem figowym lub przynt na plebejuszy, jako wiecki okaza si niepotrzebny. Nie pasowa do adnego zobozw. By nie tylko zbyt lewacki dla Kocioa izalkw chadecji, ale i jak pisa postpowi [] zanadto widz we mnie religijnego, bym si im podoba mg. Socjalici takich idealistw nie aprobuj. Jak pisa Andrzej Chwalba, nie znalaz on zrozumienia wpartiach robotniczych, ktre widziay wnim czowieka Kocioa. Aleksander witochowski konstatowa: ZSzecha nie wyjdzie wic szechizm. Rzeczywicie, nie sta si liderem adnej inicjatywy spoecznej czy nurtu ideowego. Pod koniec 1910r. wyjecha do Parya, gdzie by wolnym suchaczem wcole des hautes tudes, uczszcza te na wykady francuskiego modernisty, ekskomunikowanego Alfreda Loisy. Wstolicy Francji funkcjonowa wkrgu skupionym wok anarchosyndykalisty iwolnomyliciela, lekarza Jzefa Zieliskiego. Pono wygasza ubrany whabit radykalne antyklerykalne przemwienia podczas demonstracji robotniczych. Wprzededniu Iwojny wiatowej powrci do Polski ze wzgldu na odnawiajce si problemy zpucami. Popiera czyn zbrojny idziaalno Pisudskiego, ale zuwagi na stan zdrowia nie bra udziau wakcji niepodlegociowej. 1 stycznia 1919r. zatrudniono go wMinisterstwie Pracy iOpieki Spoecznej. Wcigu 8 lat przeszed kolejne szczeble kariery urzdniczej, zostajc naczelnikiem jednego zwydziaw. Cho ulega zmianie forma, tre jego aktywnoci pozostaa podobna. Izydor Kajetan Wysouch by bowiem wsptwrc zrbw polskiego ustawodawstwa socjalnego, apamitajmy, e nasz kraj nalea wwczas do cisej wiatowej czowki wtej dziedzinie. Przygotowa nowelizacj ustawy oobowizkowych ubezpieczeniach na wypadek choroby oraz by wspautorem projektu ustawy oKasach Chorych. Doprowadzi iby jej sygnatariuszem w1931r. do polsko-niemieckiej umowy owzajemnym respektowaniu zobowiza wynikajcych zubezpiecze spoecznych obywateli obu krajw. W1933r. pod jego kierownictwem przygotowano projekt nowej ustawy oubezpieczeniach spoecznych. Reprezentowa Polsk wpracach na forum Ligi Narodw jako jeden zliderw midzypastwowej Komisji Ubezpieczeniowej. Za caoksztat tego rodzaju dziaalnoci otrzyma Order Polonia Restituta oraz Zoty Krzy Zasugi. Prowadzi ascetyczny isamotniczy tryb ycia, zmagajc si stale zkopotami zdrowotnymi. Jedynym wyjtkiem bya aktywno wmasonerii. Wlistopadzie 1932r. przyjto go wpoczet czonkw warszawskiej loy Kopernik, gdzie dziaa pod pseudonimem Antoni Sawicz. W1935r. zosta przewodniczcym tej najstarszej polskiej wsplnoty wolnomularskiej. Zmar nagle, w samotnoci, 25 lub 26 czerwca 1937r. wswoim warszawskim mieszkaniu po powrocie zwakacji wPirkowiczach. Pochowano go na skraju lasu wtradycyjnym miejscu grzebalnym nieopodal rodzinnego dworku. *** Cho mino ponad 100 lat od zakoczenia politycznej aktywnoci Antoniego Szecha, sytuacja jest zadziwiajco podobna. Zajada antyreligijno rodowisk lewicy oraz ich bezrefleksyjne zachwyty nad wszelkimi nowinkami obyczajowymi skutecznie odstraszaj osoby wierzce ibardziej zachowawcze. Polski Koci pozostaje niemal cakowicie impregnowany na postawy iidee egalitarne. Wikszo ksiy bez wahania wici paace ilimuzyny nawet najwikszych krwiopijcw, za wrd politycznie aktywnych wiernych dominuj osoby, ktre wydaj si suy raczej Mamonie iZotemu Cielcowi, zwanemu wolnym rynkiem, ni Bogu. Wtakich czasach warto wraca do wsplnych ideaw Ewangelii isocjalizmu. Remigiusz Okraska

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

143

ONOW WIE Koncepcje agrarne Wadysawa Grabskiego

dr hab. Rafa tocha

azwisko Wadysawa Grabskiego kojarzy si przede wszystkim zreform walutow, ktr przeprowadzi w1924r., penic funkcje premiera iministra skarbu. Wwczas to, wramach penomocnictw udzielonych przez Sejm, dokona uzdrowienia finansw pastwa poprzez m.in. radykalne cicia kosztw administracji, podwyszenie podatkw, usprawnienie systemu cigania danin majtkowych, stabilizacj cen, wprowadzenie jednolitego systemu podatkowego oraz pastwowego monopolu spirytusowego, tytoniowego izapaczanego. Przede wszystkim jednak ustanowiono now walut zotego polskiego ipowoano jego emitenta, Bank Polski. Reforma bya rozmaicie oceniana. Dzi generalnie dominuj pozytywne oceny, mwi si wrcz oimponujcym sukcesie. Jej rang icharakter dobrze obrazuje, jak si wydaje, zestawienie zreform Leszka Balcerowicza, ktra oparta bya na zupenie odmiennych przesankach. Grabski, jako zwolennik szkoy historycznej wekonomii, odrzuca moliwo generalizowania zjawisk gospodarczych iwyodrbnienia niezmiennych motyww gospodarowania. Charakterystyczne dla niego byo podkrelanie podmiotowoci (polegajcej na szukaniu oparcia dla reform wsiach wewntrznych kraju) oraz wielowymiarowoci ycia gospodarczego, solidaryzmu spoecznego ipotrzeby harmonijnego rozwoju wszystkich grup spoecznych.

Grabski, wprzeciwiestwie do Balcerowicza, postanowi obciy kosztem reform gwnie bogatsz cz spoeczestwa. Jak pisali Zbigniew Landau iJerzy Tomaszewski, jego program uderza przede wszystkim winteresy klas posiadajcych. One wpierwszym rzdzie miay paci danin majtkow, one zostay dotknite waloryzacj podatkw. [] Ludzie yjcy zpacy roboczej, jak rwnie drobnotowarowi rolnicy byli zbyt biedni, aby obcienie ich nowymi wiadczeniami na rzecz pastwa mogo da zadawalajce efekty finansowe. Grabski by jednak rwnie dziaaczem spoecznym. Niemao uwagi powici kwestiom rozwoju polskiej wsi, by jednym zrodzimych teoretykw agraryzmu oraz twrc socjologii wsi. Te paszczyzny jego dziaalnoci s owiele sabiej znane, dlatego warto omwi je szerzej. *** Wadysaw Dominik Grabski urodzi si 7 lipca 1874r. wBorowie nad Bzur wrodzinie ziemiaskiej jako trzecie dziecko. Starszy brat, Stanisaw, by wsporganizatorem PPS, a pniej wybitnym politykiem iekonomist obozu narodowego. Starsza siostra, Zofia, rwnie angaowaa si wycie polityczne jako dziaaczka PPS. Zainteresowanie wsi istosunek do ludnoci wiejskiej Grabski wynis zdomu rodzinnego. Jego ojciec jeszcze przed powstaniem styczniowym, w1859r. uwaszczy

144
chopw na terenie swego majtku, ywo interesowa si sprawami wsi, wsppracowa zwocianami zobszaru gminy. Wlatach 18831892 Wadysaw uczszcza do VGimnazjum Filologicznego w Warszawie. Tam wraz zbratem organizowa kka samoksztaceniowe i wszed w skad tajnej Centralizacji Zwizku Kek Gimnazjalnych Krlestwa Polskiego. Jej program zawiera postulaty awansu cywilizacyjnego ludu iwalki wobronie interesw najbiedniejszych. Wowym czasie wykazywa wyrane sympatie socjalistyczne, jednak jak pisa Jzef Wojnarowski, Ju pod koniec swego pobytu wszkole zrazi si do socjalizmu, dostrzegajc sprzeczno midzy postpowaniem socjalistw awyznawanymi przez nich pogldami. Wadysaw by bodaje pierwszym zgrona swego rodzestwa, ktry socjalistyczn teori walki klasowej zastpi koncepcjami solidaryzmu spoecznego inarodowego, co nastpio zreszt nie bez wpywu myli Abramowskiego. Wrodzone predyspozycje intelektualne oraz wyniesione zdomu rodzinnego umiowanie prawdy isprawiedliwoci skoniy go do podjcia wysiku stworzenia wasnego wiatopogldu. Po zdaniu matury uda si na studia do Parya, tam wlatach 1892-1894 pobiera nauki wcole des Sciences Politiques, skupiajc uwag na finansach, prawie, ekonomii politycznej ihistorii. Rwnoczenie wlatach 1893-1895 studiowa histori iarchiwistyk na Sorbonie. W1895r. wrci do kraju, wkrtce jednak ponownie wyjecha na studia, tym razem agronomiczne wHalle, jednak po roku przerwa je wzwizku ze mierci ojca. Wrci wwczas do Borowa, aby zaj si prowadzeniem rodzinnego majtku. Kontynuujc dzieo ojca, przeksztaci folwark wnowoczesne gospodarstwo rolne oraz dokona parcelacji ziemi, umoliwiajc rolnikom jej wykup za porednictwem Banku Wociaskiego. Intensywnie angaowa si take wprace spoeczne. W1899r. zaoy pod Kutnem rolnicz stacj dowiadczaln, instytucj naukow ocharakterze spoecznym, drug tego rodzaju wKrlestwie Polskim. W1901r. zorganizowa wtych okolicach pierwsz wKrlestwie fabryk spdzielcz drenw, onazwie Spjnia. Dwa lata pniej za wBocheniu pod owiczem utworzy drugie wzaborze rosyjskim kko rolnicze, przy ktrym powoa pierwsz spdzielni mleczarsk. W1904r. zorganizowa wWarszawie Towarzystwo Melioracyjne, na czele ktrego przez jaki czas sta. W1905r. utworzy natomiast Powiatowe Towarzystwo Rolnicze wowiczu, ktrego pracami kierowa do 1919r., zakadajc rwnie kasy spdzielcze dla chopw czy wspierajc finansowo szkoy rolnicze. Sam w rodzinnym Borowie utrzymywa nielegaln szko dla chopskich dzieci. Wlatach 1901-1906 peni

obowizki sekretarza Sekcji Rolnej przy Towarzystwie Popierania Przemysu iHandlu wWarszawie. Przyczynia si ona do rozwoju szeregu towarzystw rolniczych, na czele zCentralnym Towarzystwem Rolniczym, skupiajcym cae spoecznie czynne ziemiastwo polskie (okoo 2000 czonkw) oraz ogromn wikszo uspoecznionego wociastwa (okoo 20 000 czonkw kek). W1904r. wyda pierwsze waniejsze dzieo, pt. Historia Towarzystwa Rolniczego, za ktre otrzyma nagrod Akademii Umiejtnoci wKrakowie. Zwraca w nim uwag na szkodliwo paszczyzny ipoddastwa, atake akcentowa siy twrcze, drzemice wpolskim spoeczestwie. Pisa tam, i Idealizm wTowarzystwie Rolniczym polega na tym, e wierzono, i ludzie s wstanie wznie si ponad poziom wasnych osobistych istanowych interesw, e sumienie spoeczne moe sta si potn dwigni czynw, e rozum na usug tego sumienia odda naley. We wasnym zakresie, wonie wasnych czonkw, wonie obywatelstwa wiejskiego dokonano wtym wzgldzie wiele. Anawet izatwardziae uprzedzenia ludu wiejskiego zaczy si kruszy. Wtamtym czasie Grabski zwiza si zobozem narodowo-demokratycznym, zjego ramienia trzykrotnie posowa do kolejnych Dum rosyjskich wlatach 1906-1912, pracujc tam wKomisji Budetowej Ministerstwa Rolnictwa Rosji. Opracy wKole Polskim Dumy pisa: Wsprawie agrarnej postawiem tez otym, e nie Rosja, atylko Polska sama moe zreformowa swj ustrj agrarny, przy czym stanem na gruncie koniecznoci tej reformy, wsprawach podatkowych wykazaem pokrzywdzenie Krlestwa wporwnaniu zRosj

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

Wadysaw Grabski

145
iudowodniem, e na przeprowadzeniu uwaszczenia wocian rzd rosyjski zarobi na czysto [] W sprawach finansowych wykazaem, e Rosja czerpaa wiksze dochody zKrlestwa, ni na nie wydawaa, awsprawach rolniczych postawiem tez koniecznoci subwencji dla ich rozwoju nie tylko wRosji, ale iwKrlestwie wobec ujemnych skutkw dla ludnoci wociaskiej polskiej, wynikajcych zkonkurencji zb ibyda rosyjskiego. Praca ta moja przyczynia si gruntownie do podkopania zaufania do rzdu rosyjskiego ze strony mas wociaskich, na mnie za cigna kar administracyjnego aresztu w1906r., zktrego zostaem po kilku tygodniach zwolniony. Wczasie pobytu wwizieniu pracowa nad studium Materiay wsprawie wociaskiej. Postulowa wnim przyspieszenie procesw parcelacyjnych, wprowadzenie udogodnie kredytowych dla chopw oraz mocniejsze zwrcenie si wkierunku ludu. Wwczas, jak tumaczy, przekonamy si otym, e wnim samym tkwi gbokie zasady cywilizacyjne, ktre wszelkie barbarzyskie eksperymenty wnas udaremni []. Dzi lud to wielkie zbiorowisko wiadomych swego pooenia jednostek, ktre nie przeciwstawiaj si spoeczestwu, lecz stanowi jego prawdziw podpor. Potrzeba tylko owiaty inauki, potrzeba duo szczeroci ze strony inteligencji wstosunku do ludu, potrzeba lepszych urzdze ekonomicznych krajowych, alud nasz, zespolony ju dzi zcaym narodem, wykae zdolno swoj do odrodzenia cywilizacyjnego Polski. Wkolejnym etapie ycia, jak sam wspomina, odda si przede wszystkim przygotowaniu przyszej pastwowoci polskiej poprzez organizowanie jej surogatw, jakimi byy Biuro Pracy Spoecznej czy Centralny Komitet Obywatelski. Gros aktywnoci wBiurze powici problematyce wiejskiej, awjej ramach kwestiom edukacyjnym. Konstatujc katastrofalny stan edukacji wKrlestwie oraz, jak pisa, wciemnocie ludu gwn si, na ktrej system panowania rosyjskiego by oparty, podj dziaania zaradcze. Jego ksika Onauczaniu powszechnym izakadaniu szk ludowych stanowia analiz sytuacji, ajednoczenie konkretny program dziaania. Tematyk t kontynuowa wokresie midzywojennym wstudiach Kultura wsi polskiej inauczanie powszechne iOwiata ludu isprawy agrarne wPolsce. Odwoujc si tam do przykadw duskich, belgijskich iamerykaskich, Grabski postulowa gruntown reform szkolnictwa ludowego wnaszym kraju. Dostrzega on cisy zwizek midzy rozwojem ikultur wsi, astanem owiaty ludowej, ktra, jak podkrela, wpywa take na standardy mieszkaniowe czy dochody. Std warunkiem usunicia niedomaga ycia ekonomicznego miaa by wanie reforma owiaty. Jej szerzenie nie miao by jedynie akcj spoeczn, dziaaniem warstw wyszych na rzecz ludu, lecz przede wszystkim wprowadzeniem potnego czynnika produkcji rolnej, wpywajcego na jej wzrost, popraw stosunkw agrarnych idobrobytu ludnoci. Na przykadzie monografii powiatu wadowickiego, autorstwa Franciszka Dziedzica, wskazywa, i jego mieszkacy, pomimo duego rozdrobnienia ziemi, wanie za spraw lepszego wyksztacenia czciej znajduj prac poza rolnictwem lub uzyskuj wysze dochody dziki wprowadzeniu nowych metod gospodarowania. Niestrudzenie wic przez lata akcentowa, i naley reformowa ustrj, upenorolni gospodarstwa, komasowa grunty, meliorowa ale to nie wystarczy. Wie bowiem nie przestanie by siedliskiem biedy, jeli nie wydobdzie zsiebie si ekonomicznych, gospodarczych, tkwicych wczowieku samym, jak te, ktre day typ ycia wsi ispoeczestwa wtych krajach, gdzie ndza ze wsi dawno znika. Wiedza nabywana dziki owiacie peni rol kapitau kulturowego, ktry pozwala skuteczniej rozwizywa problemy, doskonali rolnictwo ipodnosi wie pod wzgldem cywilizacyjnym. Wie niekulturalna nie wydobywa zsiebie tych wszystkich wartoci, jakie kryje iktre wyda by moga jako wkad swj do oglnej skarbnicy dobra narodowego. [] Wie jako ognisko ycia ogromnej wikszoci narodu musi mie pewien poziom moralno-umysowy, zabezpieczajcy narodowi mono swego rozwoju. Szkoy wiejskie, jak podkrela, nie speniaj tych zada. Mieszczce si wdusznych pomieszczeniach, zdu liczb uczniw, nie budz nowych potrzeb kulturalnych, nie ucz porzdku, systematycznoci czy czenia wdziaalnoci gospodarczej wasnych korzyci zkorzyciami rodziny, wsi, miasta czy narodu. Nauczycielom zarzuca natomiast izolowanie si od spoecznoci lokalnych, wynikajce zpoczucia wyszoci. Wskazywa, e szkoy wiejskie potrzebuj specjalnie przygotowanych programw, podrcznikw ipedagogw. Inteligencja nasza stoi na wysokoci, lekceway potrzeby ludu, bo lekceway producentw wogle, bo jest nastawiona na odczuwanie jedynie intelektualizmu iczynnika konsumpcji. Okres niepodlegoci do zamachu majowego wypenia Grabskiemu przede wszystkim suba pastwowa, po jej zakoczeniu natomiast powici si pracy naukowej. Ju w1923r., pomimo braku doktoratu ihabilitacji, na podstawie wczeniejszego dorobku wdziedzinie agronomii spoecznej ipolityki agrarnej zosta mianowany profesorem zwyczajnym polityki ekonomicznej wSzkole Gwnej Gospodarstwa Wiejskiego. Dwukrotnie peni obowizki

146
rektora tej uczelni, rwnoczenie od 1926r. kierowa Katedr Polityki Ekonomicznej SGGW, wramach ktrej powoa do ycia w1927r. Sekcj Agronomii Spoecznej, drug tego typu placwk wEuropie. Jak pisa jego ucze iwsppracownik, Czesaw Strzeszewski, przygotowywaa ona dziaaczy, ktrych zadaniem jest rozbudzenie wiadomoci ipodniesienie ekonomiczne wsi polskiej. Oprcz wykadw organizowaa wyjazdy wteren, do szk rolniczych, zakadw dowiadczalnych, drobnych gospodarstw, zwizkw rolniczych itp. Grabski wychodzi zzaoenia, i problemw polskiej wsi nie da si rozwiza doranymi dziaaniami, dziki pracy spoecznikowskiej wtypie XIX-wiecznym. Potrzeba dobrego przygotowania isystematycznoci. Jednoczenie rozumia, i najwikszy potencja kraju tkwi wanie wspoecznociach wiejskich. Naley go jednak rozbudzi, ktry to proces wiza zprofesjonalizacj pracy rolniczej oraz aktywnoci instytucji iorganizacji wiejskich, zwyksztaceniem fachowych wiejskich dziaaczy spoecznych. Odwoywa si tutaj do wzorcw zza oceanu, do roli agronomii spoecznej wUSA. Nie jest ona pisa dawnej daty, ale dosza do wielkich rozmiarw: 3195 osb personelu fachowego peni czynnoci agronomw spoecznych. Organizacje rolnicze obejmuj 22 miliony osb, wrd ktrych prcz farmerw idzierawcw s liczni robotnicy. Postulowa wic przygotowanie szeregw fachowych agronomw spoecznych. Przytacza przykady dziaa amerykaskich, angielskich czy woskich bezporedniego docierania do rolnikw zodczytami ikursami uzupeniajcymi wiedz. Skrztnie wyliczy, e aby orodki promieniowania wiedzy rolniczej byy dostpne dla ogu, naley tworzy jedn placwk na 106 gospodarzy (500 hektarw), wwczas poradnictwo fachowe bdzie miao charakter indywidualny. Wkadym orodku powinno funkcjonowa gospodarstwo pokazowe. Wsumie przewidywa 30 tys. takich placwek, po 2-3 na kad gmin, 120 na powiat. Wkadym powiecie miao by przecitnie 8 nauczycieli, ktrzy prowadziliby zimowe kursy rolnictwa ikontrolowali orodki kultury rolniczej. Upowszechnieniu podanych wzorcw suy te mia system subwencjonowania rolnictwa przez pastwo. Grabski proponowa przejcie od systemu dowolnego czy zryczatowanego do premii za dobre wyniki gospodarowania. Zwraca rwnie uwag, e dawne formy wspdziaania ludnoci wiejskiej, jak pomoc ssiedzka, nie odpowiadaj ju potrzebom czasw. On sam by jednym zpionierw organizowania si rolnikw do zbiorowych dziaa, postulowa tworzenie izakada rnego rodzaju stowarzyszenia rolnicze, kooperatywy, kka wociaskie, spki handlowe itp. Kka rolnicze wjego ujciu miay znacznie poszerza zakres dziaa, sta si szko ycia publicznego inarodowego, zajmujc si nie tylko problemami gospodarowania, ale i stosunkw na wsi, w gminie, parafii czy budow szk wiejskich. Jednoczenie ostro przeciwstawia si ich upolitycznianiu, uznajc, e rozpolitykowanie zabija ducha pracy spoecznej. Kooperatywy wiejskie miay by gwarantem szybszej absorpcji nowych rozwiza wdziedzinie gospodarowania wdrobnych gospodarstwach. Jak zauwaa, wPolsce postp rolniczy wprowadzali wycznie waciciele duych gospodarstw, tymczasem na Zachodzie, gdzie od lat funkcjonoway kooperatywy drobnych rolnikw, problem ten nie istnia. WBelgii, Holandii czy Danii mniejsza wasno nie ustpowaa wikszej pod wzgldem postpu wanie dziki formom kooperatywnym, np. tworzeniu spek wodnych wcelu przeprowadzenia melioracji. Przyszo wsi polskiej Grabski widzia wsilnych gospodarstwach farmerskich owysokiej produktywnoci iniskich kosztach produkcji. Ubolewa, e Polska ma za duo gospodarstw wielkich ikarowatych, zbyt mao za rednich. W1929r. pisa wzwizku ztym: Nie moemy rozwin dziaalnoci eksportowej naszego rolnictwa na powan skal, nie moemy skompensowa eksportem rolniczym ujemnoci naszego bilansu handlowego wzakresie surowcw itowarw przemysowych, pomimo e na wsi pracuje unas 66% ludnoci []. Wydajno pracy naszego rolnictwa jest bardzo saba. Jako rodki zaradcze proponowa ochron celn polskich produktw rolnych, regulowanie obrotu zboem wewntrz kraju za porednictwem skupu przez aparat pastwowy, obnianie kosztw produkcji rolnej poprzez wdraanie nowych technik, szeroko zakrojon melioracj gruntw czy rozbudow elewatorw zboowych. Nie da jednak cakowitego zniesienia wielkiej wasnoci ziemskiej, uznajc, i ma ona do spenienia wane cele, rozwijajc uprawy wyspecjalizowane (chmielu, burakw) oraz przemys rolniczy (drzewny, ceramiczny itp.). Dziaalno tak winno pastwo wspiera, stosujc odpowiednie instrumenty polityki gospodarczej. Tego rodzaju gospodarstwa mog rwnie stanowi doskonae narzdzie walki zbezrobociem na wsi. Przy czym, jak podkrela, pastwo musiaoby tutaj wykaza si trosk orobotnikw najemnych, zabezpieczajc takie kwestie, jak odpowiednie wynagrodzenie czy ubezpieczenia. Wreszcie za podkrela, i konieczna jest zmiana mentalnoci, wyrobienie swoistej samowiadomoci na wsi polskiej izrozumienie

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

147

b Biblioteca de la Facultad de Derecho y Ciencias del Trabajo Universidad de Sevilla, flickr.com/photos/fdctsevilla/4726510185

zada, ktre przed ni stoj: Wie polska ma peni praw czytamy wHistorii wsi wPolsce ma wikszo liczebn, ale nie czuje wpeni swych si. Brak jej wyrobienia iumocnienia gospodarczego, brak wyrobienia umysowego, brak przywdcw, na ktrych by liczy moga, brak wiadomoci, co jest istotnie najbardziej potrzebne. Liczni s, ktrzy jej to pragn podpowiedzie. Ale ona sama musi do tego doj, by zrozumie swoj rol wspoeczestwie wspczesnym. Jeden zuczniw Grabskiego, Tadeusz Cywiski, pisa, i punkt wyjcia jego agronomii spoecznej mona streci wsposb nastpujcy: Podniesienie poziomu gospodarczego ikulturalnego warstwy wociaskiej zadecyduje oprzyszoci Polski. Cay wysiek wiatego spoeczestwa rolniczego winien by skierowany do tej warstwy ludnoci wiejskiej nie dlatego, e kto ma ten czy inny wiatopogld, lecz ztej przyczyny, e stan wociaski ztytuu wadania przytaczajc wikszoci obszaru rolnego owiele wicej way zpunktu widzenia pastwowego ni jakikolwiek inny. e poza tym zgodnie zprawem zmniejszajcego si dochodu podnoszenie tych gospodarstw jest zabiegiem najbardziej uzasadnionym zpunktu widzenia gospodarstwa narodowego, gdy przy obecnym niskim ich poziomie, kady najmniejszy, aracjonalny nakad ju daje tu bardzo widoczne skutki e wreszcie obok caego szeregu czynnikw mogcych zadecydowa oprzyszoci wsi, zawsze poczesne miejsce

bdzie przysugiwao czynnikowi ludzkiemu, ktry musi by odpowiednio wyszkolony. Ukoronowaniem dziaalnoci Grabskiego na tej niwie bya niewtpliwie praca System socjologii wsi, nieukoczona zpowodu mierci autora. Jej pierwsze trzy czci ukazay si na amach zaoonego przez Grabskiego periodyku pt. Roczniki Socjologii Wsi pierwszy numer wydano wtym samym 1936r., wktrym zacz si ukazywa pionierski wskali wiatowej amerykaski kwartalnik Rural Sociology. Na potrzeby rozwoju tej subdyscypliny, na wniosek Grabskiego Rada Wydziau Rolniczego SGGW powoaa do ycia 27 padziernika 1936r. Instytut Socjologii Wsi. Niemal rwnoczenie prezydent Ignacy Mocicki powoa Pastwowy Instytut Kultury Wsi, wktrym Grabski peni funkcj prezesa Rady Naukowej. Instytut zajmowa si badaniami naukowymi nad kultur wsi oraz doradztwem. Badania miay dotyczy przede wszystkim: 1) wpywu ekonomicznych warunkw ycia wsi na jej kultur, 2) zbiorowego ycia wsi, 3) potrzeb spoeczno-kulturalnych wsi, 4) akcji spoeczno-kulturalnej wsi []. Wzakresie metod pracy nad podniesieniem kultury wsi Instytut opracowuje: 1) metody organizowania zbiorowoci wiejskiej dla dziaania zespoowego, 2) metody wychowania jednostki dla dziaania zespoowego, 3) wzory rnych urzdze spoeczno-kulturalnych, jak np. dom ludowy, biblioteka, oraz metody podniesienia sprawnoci tych urzdze, 4) projekty planowego zaspokajania

148
potrzeb wsi wrnych dziedzinach jej ycia spoeczno-kulturalnego. *** Grabskiemu generalnie chodzio oawans ekonomiczny, polityczny ikulturalny wociastwa. Zdajc sobie spraw, i przez dugi czas stanowio ono narzdzie realizacji celw warstwy ziemiaskiej, utosamianej znarodem, postulowa gruntowne przeobraenie tego stanu rzeczy. Nie miao ono jednak polega na wyrugowaniu ziemiastwa izastpieniu go wociastwem, gdy wtakim wypadku mielibymy znowu do czynienia zdzieleniem narodu irealizacj partykularnych interesw stanowych. Nawoywa natomiast do przywrcenia rwnowagi si spoecznych, harmonijnego wspdziaania wimi solidarystycznych ideaw, ktrym przez cae ycie by wierny. Zainteresowanie Grabskiego wsi to wynik przekonania, e awans chopw stanowi warunek konieczny waciwego rozwoju pastwa inarodu. Podkrela, e prby reformowania wsi skazane s na porak, jeeli nie zostanie wnie wcignity sam lud. Wpracy Idea polska pisa wzwizku ztym: Gdy wadza pastwowa opiekuje si ikieruje biernym ludem, jest to metoda rzdzenia przeszoci. Dzi jest konieczne, aby wadza wsppracowaa zludem nad jego dobrem. dr hab. Rafa tocha
Bibliografia: M.M. Drozdowski, Wadysaw Grabski, RzeszwWarszawa 2004. A. Golec, Wie irolnictwo wpogldach spoeczno-ekonomicznych Wadysawa Grabskiego [w:] Zdziejw gospodarki imyli ekonomicznej Drugiej Rzeczypospolitej, pod red.r. Orowskiego, Lublin 2001. W. Grabski, Dwa lata pracy upodstaw pastwowoci naszej, WarszawaRzeszw 2003. W. Grabski, Wybr pism, oprac. iwstp J. Wojnarowski, Warszawa 1987. K. Korab, Wadysaw Grabski, Warszawa 2004. K. Korab, Wadysaw Grabski jako socjolog wsi, Warszawa 2004. Z. Landau, J. Tomaszewski, Od Grabskiego do Pisudskiego. Okres kryzysu proinflacyjnego ioywienia koniunktury 1924-1939, Warszawa 1971. P. Sieliwoczyk, Wadysaw Grabski: wie irolnictwo na tle solidarystycznej koncepcji narodu [w:] Szkice zhistorii socjologii polskiej, pod red. K. Z. Sowy, Warszawa 1983. Wadysaw Grabski. Uczony im stanu, pod red. J. Konefaa, S. Wjcika, Lublin 2005. Wspomnienia irelacje oreformach Wadysawa Grabskiego, wyb. ioprac. M. M. Drozdowski, Warszawa 2004.

Antykwa Ptawskiego

Tekst gwny dziau Nasze tradycje iZ Polski Rodem zosta zoony Antykw Ptawskiego krojem pisma zaprojektowanym wlatach 1923 1928 przez polskiego grafika itypografa AdamaPtawskiego. Jestto pierwszy polski krj zaprojektowany od podstaw, bywa nazywany polskim krojem narodowym. Informacje otradycjach polskiej typografii oraz elektroniczne wersje czcionki mona znale nastronie internetowej: nowacki.strefa.pl

ABCDEFGHI JKLMNPQRS TUWXYZ

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

b Biblioteca de la Facultad de Derecho y Ciencias del Trabajo Universidad de Sevilla, flickr.com/photos/fdctsevilla/4723566805

149

Trud socjalizmu, trud polskoci

Krzysztof Woodko

Jedn zkwestii istotnych dla zrozumienia kondycji wspczesnej lewicy wPolsce jest jej tosamo ikorzenie ideowe. Araczej ich brak.

aden projekt spoeczny czy polityczny nie istnieje wdziejowej prni. Ksika dr. Marcina Paneckiego Kazimierz Puak (18831950). Biografia polityczna stanowi cegiek wodbudowie rodzimej tosamoci lewicowej, umoliwia jej osadzenie whistorycznych realiach. Szkoda jedynie, e praca ta jest waciwie do elementarnym zapisem biograficznym, bez poszerzenia ta historycznego ibez pogbionych docieka nad aspektami yciorysu bohatera. Puak urodzi si w1883r. wTarnopolu. Matka bya Ukraink, ojciec Polakiem. Bohater ksiki wczenie wczy si wdziaalno patriotyczno-radykaln. W1899r. zaoy wgimnazjum tajn organizacj, aw1901 przyczy j do promienistych, galicyjskiego zwizku modziey socjalistycznej. Najprawdopodobniej w1904r. wstpi do Polskiej Partii Socjalistycznej. Wrewolucyjnym roku 1905 czsto wykonywa polecenia Wydziau Bojowego partii. Wcigu kilku miesicy, podczas ktrych agitowa izakada koa PPS, sta si jednym zbardziej czynnych dziaaczy wpartii. Po rozamie wsptworzy Frakcj Rewolucyjn. Jak podaje Panecki: W1909 roku Puak wraz zHenrykiem Minkiewiczem by wykonawc wyroku sdu partyjnego na prowokatorze zOrganizacji Bojowej PPS, Edmundzie Tarantowiczu. Tarantowicza wywieli do Rzymu itam zamordowali. Oficjalnie sprawcw nigdy nie wykryto. Wroku 1911 zosta aresztowany wodzi iskazany na kar omiu lat cikich robt ipniejsze osiedlenie na Syberii. W 1915 r. trafi do twierdzy szlisselburskiej, wyszed na wolno po rewolucji lutowej 1917r.

150
Panecki zauwaa: Owiele bardziej, ni realizacja idei socjalistycznych wRosji, interesowaa [Puaka] kwestia niepodlegoci Polski. [] Podkrela konieczno zachowania penej samodzielnoci, twierdzc, e PPS jest parti polskich robotnikw imusi odegra czynn rol przede wszystkim w yciu polskiego narodu. W ogarnitej rewolucj Rosji organizowa sie miejscowych sekcji partii, dziaa aktywnie w jej Centralnym Komitecie Wykonawczym oraz wKomisariacie do Spraw Polskich. Jako rewolucjonista-weteran, dyskutowa zLeninem omoliwoci utworzenia wojska polskiego na terenie Rosji. Za jego spraw bezpiecznie opucili w kraj onierze gen. Jzefa Hallera. Interweniowa take uDzieryskiego wsprawie Polakw aresztowanych przez Czeka. Od pocztkw II RP Puak zcaych si zaangaowa si wdziaalno publiczn jako czonek PPS ipose na sejm zramienia tej partii. Pod wpywem rozwoju wydarze wRosji sowieckiej coraz mocniej dystansowa si od lewego skrzyda partii, nawoujcego do ufundowania Polskiej Republiki Socjalistycznej za pomoc rewolucyjnego przewrotu. Co istotne, zajmoway go konkretne kwestie spoeczne, duo czasu powica sprawom wyborcw ze swoich okrgw (Zagbie Dbrowskie, pniej Czstochowa-Radomsko). Wiele pracy woy wnowelizacj ustawy olokatorach. Wystpowa przeciwko proponowanym podwykom czynszw, zajmowa si dopuszczalnoci eksmisji, problemami wiadcze odpatnych, stawa wobronie sublokatorw ibezrobotnych, ktrzy zalegali zzapat za czynsz itd. Broni take wolnoci obywatelskich, winiw politycznych, przeciwstawia si cikim niejednokrotnie naduyciom, jakich wojsko ipolicja dopuszczay si wobec strajkujcych. Wtrakcie wojny zSowietami werbowa ochotnikw do Wojska Polskiego, zwalcza komunistyczn agitacj za Rosj radzieck. Wsierpniu 1920r. dziaa wlewicowych inicjatywach antybolszewickich, wsporganizowa robotnicze oddziay ochotnicze. Po wycofaniu si wojsk sowieckich zosta oddelegowany do badania przypadkw wsppracy czonkw PPS zArmi Czerwon ipolskimi komunistami. Dziaa take na lsku wczasie III powstania: wysya tam grupy modziey, pomaga worganizowaniu szkolenia bojowego, wSosnowcu utworzy Gwny Komitet Opieki nad Powstacami. Kolejn cezur by przewrt majowy iproblemy bdce konsekwencjami Wielkiego Kryzysu. Kierownictwo PPS szybko przeszo do opozycji wobec pomajowych rzdw, pojawiay si ponadto problemy zprosanacyjnymi grupami wonie PPS. Wtamtym czasie Puak podkrela konieczno organizowania wsi izacieniania wsppracy partii zlewic chopsk (PSL Wyzwolenie, Stronnictwo Chopskie). Popiera take utworzony w1929r. Centrolew. Konsekwentnie przeciwstawia si tendencjom irodowiskom odwoujcym si do radykalnie rewolucyjnych, aprzy tym probolszewickich hase. Cel walki widzia [] wpowstrzymywaniu ofensywy nacjonalistycznej prawicy, przywrceniu demokracji parlamentarnej irozszerzeniu socjalnych ipolitycznych praw robotnikw podkrela Panecki. Dziaalno Centrolewu spowodowaa reakcj rzdzcej sanacji. Wsierpniu 1930r. na czele rzdu stan Pisudski, przerwano kadencj parlamentu oraz zaplanowano aresztowania dziaaczy opozycji. Wrd osb, ktre zamierzano uwizi, znalazo si szeciu posw PPS. Panecki relacjonuje: gdy minister Stanisaw Car przedstawi Pisudskiemu list kandydatw do uwizienia, znajdowa si na niej rwnie Kazimierz Puak, jednake Marszaek skreli jego nazwisko, mwic: Co by omnie powiedziano, gdybym ja winia Szlisselburga zamkn wtwierdzy. Jednak wyniki wyborw zlistopada 1930r. okazay si dla Puaka bodaj wikszym ciosem ni ryzyko uwizienia. Cho po raz czwarty zosta posem, jego ugrupowanie zdecydowanie przegrao zBBWR. Skala poraki bya wduej mierze pochodn terroru, manipulacji izwykych faszerstw ze strony rzdzcego obozu, Puak zmuszony by jednak uzna, e lewica musi zmieni strategi. Powinna przej od dziaalnoci parlamentarnej ku rozbudowie form organizacyjnych, ktre miay doprowadzi do umocnienia wizi partii zmasami. Rwnoczenie rosa jego rola wPPS, wktrej peni ju wtedy funkcj sekretarza generalnego. Wprzededniu wybuchu II wojny wiatowej Puak organizowa wraz zTomaszem Arciszewskim cile zakonspirowane oddziay dywersyjne, zoone zzaufanych czonkw PPS. Wrazie niemieckiej inwazji miay stan do walki. Wczeniej wsptworzy paramilitarn Akcj Socjalistyczn, ktra we wrzeniu 1939r. odegraa znaczn rol wRobotniczych Batalionach Obrony Warszawy. Do ostatnich chwil jako przedstawiciel opozycji podejmowa prby porozumienia zprezydentem Mocickim, domagajc si m.in. powoania rzdu obrony narodowej, niestety bezskutecznie. Podwjna okupacja przyniosa prac wnowych, bardzo trudnych warunkach. Pod koniec wrzenia 1939r., tu przed kapitulacj Warszawy, Puak wgronie zaufanych osb podj decyzj o oficjalnym rozwizaniu PPS wjej wczesnej formie. Woparciu odotychczasowe struktury powstaa podziemna partia Wolno, Rwno, Niepodlego (Ruch Mas Pracujcych Miast iWsi). Na Puaka spad ciar [] doboru ludzi do pracy wzakonspirowanej partii. Werbowano tylko sprawdzonych izdyscyplinowanych dziaaczy []. Zosta take komendantem gwnym Gwardii Ludowej WRN ipodporzdkowa j Komendzie Gwnej ZWZ-AK. Osobnym zagadnieniem bya konsolidacja stronnictw politycznych na terenach okupowanych oraz ich stosunek do rzdu londyskiego isocjalistycznego odamu emigracji. Kwestia ta bya niezwykle zoona, zwaszcza wkontekcie wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej ikoniecznoci uoenia na nowo stosunkw zSowietami. Ci ostatni mieli wPolsce do rozegrania

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

151
wasn parti idyli do zdominowania lewej strony sceny politycznej. WRN bardzo krytycznie odniosa si do ukadu Sikorski-Majski, sam Puak niejednokrotnie podkrela brak zudze co do Sowietw wogle iStalina osobicie. 15 sierpnia 1943r. podpisano Deklaracj Porozumienia midzy PPS-WRN, Stronnictwem Ludowym, Stronnictwem Narodowym iStronnictwem Pracy, ktra daa pocztek podziemnej Radzie Jednoci Narodowej. Panecki przypomina: Wtamtym okresie niezmiernie wzrosa rola Kazimierza Puaka wyciu politycznym okupowanego kraju. Bra aktywny udzia w pracach Krajowej Reprezentacji Politycznej, wpywajc wten sposb na ksztat tworzcego si podziemnego parlamentu. 15 marca 1944r. przez aklamacj zosta wybrany jego przewodniczcym. Wczasie powstania warszawskiego pozosta wstolicy jako przewodniczcy RJN. Sa wwiat, do Londynu iWaszyngtonu, do wadz polskich isprzymierzonych (take do Sowietw) coraz bardziej desperackie depesze. Oto fragment jednej znich, z11 sierpnia, apel do Narodw Zjednoczonych: Podjlimy walk. Nakazywa nam to honor, godno iodwieczna polska uczciwo. Ioto wzywana raz po raz do wystpienia zarwno przez Sowiety, jak przez demokracje zachodnie Polska znalaza si znowu samotna, bez pomocy, opuszczona przez sprzymierzecw. Za 29 wrzenia, gratulujc de Gaulleowi oswobodzenia Parya, pisa do: Pary by wolny, aWarszawa zamieniaa si wcmentarzysko. Po upadku powstania Kazimierz Puak wraz zrodzin zamieszka wPiotrkowie. Rozdziay pity iszsty ksiki oraz znaczna cz aneksu zawieraj omwienia idokumentacj najtrudniejszego okresu wjego yciu. Wraz zzajmowaniem ziem Rzeczpospolitej przez idce na Berlin wojska radzieckie, wzmaga si nacisk Stalina na Polsk, za podporzdkowani mu komunici coraz jawniej wystpowali wroli jedynych prawowitych wadz. We wspomnieniach Puak tak opisywa wczesne realia: Od pierwszych dni wywoono zPolski literalnie wszystko, rekwirowano dla wojsk sowieckich chleb imk ipiekarnie, powodujc powszechny gd. Kraj ogoocony ispustoszony wcigu okupacji niemieckiej musia ywi nie tylko garnizony rosyjskie wewntrz kraju, ale ite wojska, ktre cigle przebiegay przez kraj ildoway wNiemczech. [] Cao bya przyczepk do caego systemu okupacji sowieckiej ijej postpowanie byo obowizujce dla agentury Lubelskiej. Wybielaniem imotywacj tego systemu zajmowaa si zglajszachtowana prasa, kryjca si ze zrozumiaych wzgldw za tytuami istniejcych przed wojn wydawnictw prasowych, nie majcych nic wsplnego zkomun iagentur sowieck. [] Zaczto obrabia moje nazwisko, Bora iZaremby. My bylimy odpowiedzialni za zniszczenie, palenie imasakr Warszawy ijej ludnoci. Ustalenia jataskie (4-11 lutego 1945r.) czyniy sytuacj jeszcze trudniejsz. Polska Partia Robotnicza miaa ju niemal pewno, e zradzieckiego nadania przejmie cakowit wadz. Tzw. odrodzona PPS bya infiltrowana przez komunistw. Wtej sytuacji na jednym zmarcowych posiedze kierownictwa PPS-WRN wydano instrukcj zakazujc czonkom partii angaowania si wprace polityczne. Zalecano natomiast dziaalno worganizacjach zawodowych, spdzielczych ikulturalno-owiatowych []. Puak i Zaremba odnieli si negatywnie do postanowie konferencji jataskiej w sprawie definitywnego uznania granicy polsko-radzieckiej na Bugu. Opowiedzieli si te za bojkotem odbudowywanej PPS. Wdrugiej poowie marca ogoszono decyzj owyjciu zpodziemia. 27 marca 1945r. wPruszkowie uwizieni zostali podstpem przez Sowietw przybyli na pokojowe negocjacje Jan Stanisaw Jankowski (delegat rzdu londyskiego), gen. Leopold Okulicki iKazimierz Puak. Nastpnego dnia znaleli si wMoskwie, na ubiance. Rozpoczto ledztwo bdce preludium procesu szesnastu. Wsplnie prowadzio je NKWD iNKGB. Nie stosowano tortur fizycznych pisze Pa necki dono natomiast do psychicznego zamania przesuchanych. Puak odmawia podawania nazwisk iszczegw konspiracji, co budzio wcieko radzieckich ledczych. Major Gakin nazywa go upartym starikiem, uwaa za czowieka hardego iopryskliwego. Proces szesnastu trwa midzy 18 a21 czerwca 1945r. wMoskwie. Wtym samym czasie odbyway si w stolicy ZSRR rozmowy na temat utworzenia Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej. Puaka sdzono jako recydywist dawnego winia carskiego Szlisselburga! Oskarycielami byli naczelny prokurator Armii Czerwonej Nikoaj Afanasjew oraz Roman Rudenko, pniejszy gwny oskaryciel ZSRR wprocesach norymberskich. Wiele lat pniej, wpracy Winiowie polityczni wPolsce 19451956 (Gdask 1981) zaznaczono: Wprocesie moskiewskim Okulicki, Puak iStypukowski zoyli pikne dowody odwagi ipoczucia godnoci wasnej inarodowej. Jerzy Lerski pisa za: Poznaem od razu wzeznaniach uwizionego Prezesa Rady Jednoci Narodowej, tego nieugitego czowieka, ktrego nawet oskaryciele sowieccy musieli szanowa. Wmoskiewskim procesie skazano Puaka na ptora roku wizienia, ale 1 listopada 1945r. jemu, Bagiskiemu iZwierzyskiemu udzielono indywidualnej amnestii. Kilka dni pniej znaleli si wnowej Polsce. Wkwietniu 1990r. Plenum Sdu Najwyszego ZSRR stwierdzio oficjalnie, e wdziaalnoci oskaronych nie byo cech przestpstwa iuznao wyniki postpowania rehabilitacyjnego. Po powrocie do kraju Puak by stale obserwowany. Zachowujc najwysze rodki ostronoci, dziaa wpodziemiu. Wstyczniu 1946r. wobec praktycznego rozbicia WRN prbowa wsptworzy now struktur: Krajowy Orodek WRN. Zdzisiejszej perspektywy ambicje grupy byy skrajnie nierealistyczne. Tak przedstawiano je wwczesnych raportach bezpieki: Domagano

152
si [] m.in. uniezalenienia polityki zewntrznej iwewntrznej od ZSRR []. Zapowiedziano walk oodzyskanie niezalenoci, ojawn dyplomacj izniesienie Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego. Struktura konspiracji przypominaa t, jak Puak stosowa wczasach hitlerowskiej okupacji. Rwnoczenie konsekwentnie odmawia przyjacioom, ktrzy namawiali go do opuszczenia Polski: Za stary jestem na emigracj. Musz dokoczy sw drog tutaj. 5 czerwca 1947r. zosta aresztowany. Podobny los spotka innych dziaaczy WRN, m.in. Tadeusza Szturm de Sztrema, Jzefa Dzigielewskiego iLudwika Cohna. Wlistopadzie 1948r. rozpocz si proces liderw niepodlegociowej lewicy, skrupulatnie relacjonowany przez propagandow pras. Warto przytoczy kilka tytuw zGosu Ludu, organu KC PPR: Agentura midzynarodowego kapitau wruchu robotniczym, Kazimierz Puak paraliowa walk przeciwko Niemcom, Puak zszed do kolaboracjonizmu. Za Robotnik odnowionej PPS pisa: Na sali sdowej odyy [] postacie zdradzieckie przedwojennych bonzw naszej partii, tych, ktrzy przez dwudziestolecie drugiej niepodlegoci konsekwentnie szli po linii zdrady irozbijania klasy robotniczej, tych, ktrzy wokresie okupacji wywiedli na manowce uczciwych robotnikw, tych wreszcie, ktrzy nie spiskujc przeciw Polsce sanacyjnej, spisko wali przeciwko Polsce Ludowej. Ijeszcze raz Gos Ludu: Kazimierz Puak ma kart ycia zapisan krwi ibotem. Suy na wszystkich frontach kontrrewolucji. Marcin Panecki przytacza obszerne fragmenty zezna Puaka, mw oskaryciela i obrocy. Pozwalaj one wczu si watmosfer procesu iukazuj, na jak fundamentalnej niegodziwoci budowany by od pocztku ustrj pastwa, ktre miao czelno nazywa si Polsk Ludow. Ostatecznie Puaka skazano na kar 10 lat pozbawienia wolnoci, utrat praw publicznych iobywatelskich na okres 5 lat iprzepadek mienia na rzecz Skarbu Pastwa. Wwyniku amnestii kar wizienia zmniejszono do 5 lat. Niedugo po procesie, w dniach 1521 grudnia, wauli Politechniki Warszawskiej zebra si Kongres Zjednoczeniowy PPS i PPR, podczas ktrego powstaa Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Dzi mona uzna, e poprzedzajcy to wydarzenie proces stanowi swoisty akt zaoycielski nowego ustroju. Wczerwcu 1948r. rozpocz si ostatni etap wyciu Puaka. Najpierw osadzono go wwizieniu na Rakowieckiej, nastpnie wRawiczu, gdzie poddawany by specjalnym szykanom. Wadze miay wywiera presj, by napisa do Bieruta wiernopoddaczy list, bdcy zarazem przepustk na wolno. Wizie Rawicza, Mieczysaw Truszewski, wspomina: By chory istraszliwie cierpia. Co drugi itrzeci dzie by wzywany na przesuchania, ktre trway kilka godzin. Wraca zmaltretowany. Modym zceli mwi: wy chopcy przeyjecie, tylko nie dajcie si sprzeda, bdcie zawsze wierni ojczynie. Wiele razy przebywa wkarcerze bez powodu. Oformacie Puaka wiadczy te to, e wskadanych zeznaniach nigdy nie obciy Jzefa Cyrankiewicza, cho oczekiwano tego po nim, za sam Cyrankiewicz dawny wsppracownik PPS-WRN, apniejszy lider filosowieckiej odrodzonej PPS by dla wielkim rozczarowaniem. Panecki przytacza wymowne wspomnienie Jana Karskiego ospotkaniu zwieloletnim premierem PRL: Wlatach siedemdziesitych odwiedziem Polsk, wtedy odnalaz mnie Cyrankiewicz. Przegadalimy p nocy. [] Opowiedziaem mu, jak poszedem do Puaka w1942 roku, kiedy Cyrankiewicz by wOwicimiu. Pytaem Puaka, czy nie mona co zrobi, eby ratowa Cyrankiewicza. Odbi albo kogo przekupi. Puak si zezoci: chc, eby Pan wiedzia, e polska klasa robotnicza nie zapomniaa przyszego sekretarza generalnego PPS. Mwi do Cyrankiewicza []: Jzek, jak ty bye wobozie, to Puak myla otobie jako oprzyszym sekretarzu generalnym. Chwila milczenia iCyrankiewicz odpowiada: Noc, po wojnie Puak si zdezaktualizowa. Zmar 30 kwietnia 1950r., schorowany, zniszczony warunkami osadzenia (nieogrzewana cela piwniczna), sprowadzony do wiziennego szpitala wprost zkarceru lub izolatki. Panecki stwierdza: Wiele wskazuje na to, e na Kazimierzu Puaku dokonano politycznego mordu. Rodzina nigdy si nie dowiedziaa, jak naprawd zmar ich m iojciec. Puaka zrehabilitowano 19 kwietnia 1989r., aw1996r., wwito Niepodlegoci Aleksander Kwaniewski odznaczy go pomiertnie Orderem Ora Biaego. Crka Maria nie odebraa odznaczenia zrk postkomunisty, najblisza rodzina przyja je dopiero 7lipca 2009r. od Jana Olszewskiego, doradcy prezydenta RP Lecha Kaczyskiego. ycie polskiego lewicowca, bohatera swoich czasw oraz jednej zich ofiar, wpeni ukazuje, co znaczy trud socjalizmu itrud polskoci wtedy, gdy za tak podwjn wierno trzeba byo paci najwysz cen. Icho ksika Paneckiego jest such, naukow biografi, to przecie widzimy wniej czowieka wybitnego, aprzy tym tak ludzkiego wswoich wyborach iperypetiach yciowych. Karty ycia Puaka zapisane s dumn treci.

Krzysztof Woodko
Marcin Panecki, Kazimierz Puak (18831950). Biografia polityczna, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2010.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

153

Co z tym handlem?
Natalia Krlikowska

Przyczyny i skutki oszaamiajcego sukcesu sieci handlowej Wal-Mart wiele mwi o caym wspczesnym systemie gospodarczym.
aoona w1962r. na amerykaskiej prowincji, jeszcze pod koniec 1990r. posiadaa zaledwie 9 tzw. supercentrw, najwikszych zprowadzonych przez siebie sklepw. Pod koniec 2000r. byo ich ju 888, tysic kolejnych otworzya wcigu zaledwie 5 lat. Dzi jest wacicielem prawie 9 tys. placwek na caym globie. Zajmuje pozycj najwikszego detalisty wUSA, Meksyku iKanadzie, dynamicznie rozwija si m.in. wChinach. Zatrudnia bezporednio 2 mln osb i osiga roczny przychd rzdu 400 mld dolarw. To prawdopodobnie najbardziej wpywowe przedsibiorstwo na wiecie. Dawno przestao by jedynie potn firm. WalMart nadaje form miejscu, wktrym kupujemy, produktom, ktre nabywamy icenom, ktre pacimy oddziauje nawet na tych, ktrzy nigdy nie robili wnim zakupw. Wpyw Wal-Martu siga podstaw dziaalnoci przedsibiorstw, ktre s jego dostawcami [] zmienia styl ycia pracownikw zakadu, ktry wytwarza te towary czasami nawet zmienia oblicze krajw, wktrych mieszcz si fabryki przekonuje amerykaski dziennikarz Charles Fishman. Podj on prb analizy efektu Wal-Martu. Pokosiem stara jest ksika otakim wanie tytule.

W-M sta si tak popularnym miejscem zakupw, gdy produkty powszechnie znanych marek oferuje po cenach niszych ni ktrykolwiek zkonkurentw. Ich utrzymanie, anieraz dalsze obniki moliwe s dziki minimalnym marom oraz niewyczerpanej inwencji wciciu kosztw. Przykadowo, prawie niezauwaalne przeprojektowanie butelki firmowej wody pozwolio oszczdza 2 mln kg plastiku rocznie. Zawsze niskie ceny bior si jednak nie tylko ze rubowania efektywnoci. S niestety take efektem przerzucania kosztw: na producentw, pracownikw irodowisko naturalne. Presja na obnik kosztw po

Niskie ceny zmieniaj wiat

stronie dostawcw jest tak wielka, e wpewnym momencie nie da si ju wicej oszczdzi na zmianach wlogistyce, skromniejszym opakowaniu czy gorszych surowcach. Skutkuje to m.in. rosnc eksploatacj pracownikw oraz przenoszeniem produkcji. Projekt, cena iharmonogram narzucane dostawcom uniemoliwiaj nieraz przestrzeganie nawet trzeciowiatowych standardw czasu pracy czy wynagrodzenia. Nienasycony gd tanich produktw, ktrych gwnym odbiorc jest Wal-Mart, potrafi zmienia gospodark irodowisko naturalne caych regionw. Przemysowe fermy ososia wpoudniowym Chile powstay od zera wodpowiedzi na wysokie ceny tej ryby wUSA. Wok. 20 lat brana staa si drugim najwaniejszym

154
sektorem eksportowym kraju, przeksztacajc tysice rybakw ifarmerw wrobotnikw zakadw przetwrczych. Rwnie due zmiany wywoaa wprzyrodzie: typowa ferma produkuje tyle nieczystoci, co 65 tys. ludzi. Zmiany objy te sfer zachowa konsumentw. Przeobraeniom ulegy np. oczekiwania wobec cen: Jeeli klient moe kupi zupenie dobry odtwarzacz DVD wWal-Marcie za 39 dolarw, odtwarzacz DVD za 129 dolarw musi wnim budzi podejrzenia. Nie przyjdzie mu do gowy, e ten sprzt moe by lepszy, ale uzna, e to zwyke zdzierstwo. Robienie interesw z Wal-Martem bywa bardzo opacalne, m.in. dziki skali icigoci zamwie. Wi si znim jednak liczne puapki, np. ryzyko rosncego uzalenienia od jednego kanau dystrybucji. Autor opisuje histori producenta kosiarek, ktry zakoczy wspprac zsieci, widzc wperspektywie m.in. konieczno stopniowego obniania jakoci jego najcenniejszego kapitau. Nadal jednak musi utrzymywa dziaalno fabryki na wysokich obrotach ztak sam niezmordowan determinacj, jakby nadal dostarcza produkty do marketw Wal-Martu; musi mierzy efektywno kadego pracownika fabryki kadej godziny ikadego dnia, poniewa Wal-Mart narzuca tempo, nawet jeeli zakad nie pracuje na potrzeby koncernu. iwyrafinowane, oczywiste iukryte na jakie najwiksza firma tego sektora zmienia ycie mieszkacw USA iinnych krajw. Dziennikarz dotar do byych pracownikw koncernu, rozmawia zszefostwem izaogami firm robicych znim interesy, przeczyta setki artykuw iksiek, odwiedzi dziesitki sklepw. Relacj opar wduej mierze na konkretnych przykadach. Gwnym atutem publikacji jest brak efektownych uproszcze. Fishman przekonuje, e pytanie, czy Wal-Mart jest dla Ameryki dobry czy zy, zostao le sformuowane, gdy bez trudu mona udowodni kad ztych tez. Tymczasem sie jest przede wszystkim cakiem nowym zjawiskiem kryjcym si pod pozorem zwykej, wrcz prozaicznej firmy. Dobr analogi jest samochd wynalazek, ktry wrwnie wszechstronny sposb zmieni XX-wieczn Ameryk. Zaoferowa wiele nowych moliwoci, jednak zczasem skala zastosowania zacza generowa liczne problemy. Wmiar jak sobie je uwiadamiano, winteresie publicznym nakadano na motoryzacj pewne ograniczenia, np. zwizane zochron rodowiska, czemu towarzyszyo cieranie si rozmaitych racji iinteresw. Wprzypadku W-M brak na razie zrozumienia rewolucji, ktr przynis, std otaczajca go mieszanka podziwu iniechci, strachu izakopotania. Autor ksiki potrafi dostrzec pozytywne aspekty sieci. Handlowy gigant m.in. znaczco ogranicza inflacj. Nie utrzymuje on niskich cen jedynie do momentu pokonania lokalnej konkurencji, lecz zbija je dalej a rnica zostaje gwnie w kieszeniach konsumentw. Jego zdaniem, spka nadal hoduje cnotom zaszczepianym pracownikom przez legendarnego zaoyciela, zmarego w1992r. Sama Waltona. Etos cikiej pracy, samodoskonalenia iprzedsibiorczoci, kult skromnoci ioszczdnoci, imperatyw suby konsumentom wszystko to mona odnale nawet na szczytach hierarchii koncernu. Dlaczego zatem dziaalno firmy wiernej tradycyjnym wartociom powoduje tak wiele szkodliwych skutkw?

Cho efekt Wal-Martu jest bez wtpienia bardzo silny ibudzi ogromne zainteresowanie amerykaskiej opinii publicznej, wiele jego przejaww pozostaje raczej wsferze odczu ni twardych dowodw. Skrajnie nieliczne s badania powicone oddziaywaniu koncernu np. na rynek pracy czy tradycyjny handel. Wyniki istniejcych analiz ka jednak nienajlepiej ocenia wpyw supercentrw na lokalne spoecznoci. Wlatach 19972004 W-M bezporednio stworzy wUSA a 480 tys. miejsc pracy z670 tys. przyrostu zatrudnienia wcaym handlu detalicznym. Jednak powstawanie nowych, sabo patnych miejsc pracy odbywao si gwnie kosztem innych detalistw. Supercentrum moe da prac 300 osobom, ale po piciu latach od otwarcia traci j 250 pracownikw ssiednich punktw handlowych. Wtpliwa wwietle bada jest take teza, e budowa marketu powoduje lokalne oywienie gospodarcze. Na przykad wstanie Iowa sklepy Wal-Mart wywoay spadek obrotw firm usugowych o13%, co mona tumaczy m.in. przekonaniem klientw, e pewnych artykuw nie warto naprawia, skoro tanio kupi nowe. Rwnie wIowa, wokresie, wktrym nie majc wcaym stanie ani jednej placwki otworzy ich 45, upado 43% sklepw zodzie msk ichopic.

Jak si wydaje

Autostrada dla wzkw

Ksika nie jest pamfletem, lecz szkicem do studium zjawiska, jakim jest nowoczesny handel detaliczny. Tytuowy fenomen to dla Fishmana po prostu sposoby proste

W-M jest obecnie tak duy, e kade jego posunicie ma ogromne konsekwencje. Niejako przers ograniczenia, jakie nakaday na niego zjednej strony kultura korporacyjna, zdrugiej za pastwo irynek, ktrych prawa wwikszym stopniu ksztatuje, ni im podlega. Kultura Wal-Martu, a take rozumienie kultury przez spk, nie zmieniy si przez ostatnie dwadziecia lat. Jednake rzeczywisto Wal-Martu jego wielko, stosunki panujce wspce, misja firmy, zktr identyfikuj si pracownicy, atake sposb ich wynagradzania, to wszystko ulego dramatycznej zmianie. Wal-Mart [] jeszcze nie doszed do adu ztym nowym wcieleniem przekonuje Fishman. Firma sprzeniewierzya si czci swoich wartoci zpowodu obsesyjnego pielgnowania innych, na czele zoszczdnoci. Warunkiem wstpnym realnych

Zakadnicy samych siebie

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

155
zmian jest gboka przemiana budowanej przez ponad 40 lat kultury korporacyjnej przedsibiorstwa, ktre nieustannie analizuje szybko skanowania artykuw przez poszczeglnych kasjerw, ana dostawcw przerzuca nawet koszty rozmw telefonicznych. Nie mniej istotna jest bariera bardziej prozaiczna: spka staa si zakadnikiem strategii, ktra zapewnia jej sukces. W-M nie kamie, gdy oznajmia, e nie moe podnie pensji. Wtypowym roku jego zysk wprzeliczeniu na jeden etat wynosi ledwie 3 dolary na godzin. Fishman pisze: Jeeli odchody ososia musz zosta poddane oczyszczeniu ineutralizacji, nie ma to oczywicie nic wsplnego zobnieniem ceny ososia araczej jej podniesieniem. Wal-Mart zpewnoci obawia si, e jeeli raz pozwoli sobie na rozwaenie kwestii innych ni te, ktre narzucaj regulacje prawne, na podjcie spraw innych ni te, ktre wi si zpodnoszeniem efektywnoci iobnianiem kosztw, to koniec da nigdy nie nastpi. Czego opinia publiczna bdzie si domaga [] wnastpnej kolejnoci? Konsumenci chc czystego rodowiska idobrych warunkw pracy, ale wcale nie kwapi si do pacenia za produkty wytwarzane zuwzgldnieniem tych restrykcji. Patologie towarzyszce funkcjonowaniu sieci nie bior si zchciwoci jej kierownictwa ani nie s immanentn cech przedsibiorstwa, lecz maj charakter systemowy. Wtej sytuacji, zdaniem autora, konieczne jest zwaszcza pokazywanie firmie oraz jej klientom, e sprzedawanie/kupowanie po tak niskich cenach niekoniecznie jest cnot. co iza jak cen musimy lub chcemy mie. Opisujc los modocianych bangladeskich pracownic, szyjcych dla koncernu spodnie za 13 centw za godzin, autor pyta Amerykanw, czy potrzebuj ubra tak tanich, e ludzie je produkujcy nie mog sobie pozwoli na kupno szczoteczki do zbw. Oczywicie wtakim pytaniu kryje si sugestia moralna, jednak autor stawia take takie, na ktre brak jednoznacznej odpowiedzi. Jaki jest zakres odpowiedzialnoci wielkich korporacji za skutki dziaa podwykonawcw? Czy jako spoeczestwo tanie towary cenimy bardziej ni dobre istabilne miejsca pracy, gdy okazuje si, e nie mona mie jednego idrugiego? Debata wok Wal-Martu powinna zatem przerodzi si wspr oto, jakim krajem zamierza by Ameryka. Inie tylko ona, gdy nam rwnie oferuje si codziennie niskie ceny.

Fishman dowodzi, e polityk W-M przynajmniej czciowo tumaczy (cho nie usprawiedliwia jej negatywnych nastpstw) brak zdolnoci zrozumienia przez kierownictwo, dlaczego koncern jest krytykowany, mimo e oferuje zawsze niskie ceny. Dla nich oraz dla wszystkich pchajcych sklepowe wzki ma on nie moralizatorstwo, lecz bardzo trafnie sformuowane pytania. Gospodark rynkow cechuje nieustanna realokacja zasobw, aczsto tymi zasobami s ludzie, ktrzy stracili prac imusz szuka nowego zajcia. Problem tak naprawd polega na tym, e ludzie nie yj wmakrogospodarce, nie yj wkategoriach dugoterminowych. [] czy niektrzy powinni traci rodki do ycia, po to aby narzdzia elektryczne, bielizna czy proszek do prania mogy by dla wszystkich tasze? Wramach obecnego systemu gospodarczego odpowied jest zawsze twierdzca. Efektywno jest uwaana za rdo postpu, tworzcego nowe moliwoci zatrudnienia, take dla tych, ktrzy wczeniej stra cili rdo utrzymania. Jednak surowo tego kompromisu nasze zakupy wWal-Marcie kosztuj tych ludzi utrat pracy jest zwykle bezpiecznie ukryta wzoonoci gospodarki [] zauwaa Fishman. Ksika ogigantycznym detalicie staje si wic zaproszeniem do stawiania sobie uniwersalnych pyta,

Klapki na oczach

Najwyszy czas [] przyzna wkategoriach polityki publicznej, e istnieje rnica midzy firm, ktrej obrt wynosi 100 milionw dolarw, afirm, ktrej obrt wynosi 100 miliardw dolarw pisze autor. Nie zgasza niestety praktycznych propozycji zmian, co wypada uzna za najwikszy zbrakw ksiki. Podkrela natomiast znaczenie podwyszania poprzeczki przez konsumentw: aden zpitnastu najczciej kupowanych artykuw nie kosztuje nawet 3dolarw. [] Spka, ktra staa si najwiksz inajbardziej wpywow firm whistorii, nie jest przedsibiorstwem zbrojeniowym ani koncernem samochodowym; jej pozycja nie jest rezultatem dziaalnoci dowiadczonych lobbystw wWaszyngtonie, zbiegu okolicznoci na rynku dostaw ropy naftowej czy politycznego spisku, niezrozumiaego dla zwykych ludzi. Najwiksza inajbardziej wpywowa firma whistorii jest budowana przez kadego klienta, ktry na zakupy wtej sieci regularnie wydaje trzy jednodolarowe banknoty. Zachowujc rezerw wobec deklaracji szefw spki, Fishman uwaa, e pod wpywem rosncego krytycyzmu opinii publicznej sie zacza si zmienia na lepsze. Zdaniem dziennikarza, jeli koncern zacznie narzuca iegzekwowa od kontrahentw przestrzeganie norm socjalnych irodowiskowych, zamiast wymusza ich amanie bezlitosn presj na cicie kosztw, moliwy jest cakiem nowy rodzaj efektu Wal-Martu Wal-Mart, wykorzystujc swoj ogromn si nabywcz, nie tylko podnosi standard ycia swoich klientw, ale take swoich dostawcw.

Duy musi wicej

Natalia Krlikowska
Charles Fishman, Efekt Wal-Martu. Jaka jest prawda onajpotniejszej firmie na wiecie ijaki ma ona wpyw na wiatow gospodark, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2009, przeoyli Aldona iWitold Matuszyscy.

156

AUTORZY NUMERU
Rafa Bakalarczyk (ur. 1986)
absolwent polityki spoecznej na Uniwersytecie Warszawskim isocjologii politycznej wHgskolan Dalarna (Szwecja); od 2010r. doktorant na Wydziale Dziennikarstwa iNauk Politycznych UW. Interesuje si szeroko rozumian polityk spoeczn, zwaszcza problemami opieki, edukacj, skandynawskim modelem dobrobytu oraz mechanizmami dialogu spoecznego. Publikowa m.in. wGosie Nauczycielskim, Dzi iPrzegldzie. Wspautor ksiki Jaka Polska 2030?, wydanej przez Orodek Myli Spoecznej im. Ferdynanda Lassallea, zktrym stale wsppracuje. Zwolennik wspdziaania iwymiany dowiadcze midzy rnymi rodowiskami prospoecznymi. Bliski jest mu duch ksiek eromskiego, zwaszcza posta Szymona Gajowca zPrzedwionia. Stay wsppracownik Nowego Obywatela. Farming and Food (2009), What Matters? Economics for aRenewed Commonwealth (2010). jedna zzaoycielek Ruchu Wol By. Wlatach 90. koordynatorka Grupy Doradcw ds. Gender wBanku wiatowym, pniej koordynowaa program bada nad ekologi itrwaymi podstawami do ycia wDAWN, feministycznej sieci badaczek iaktywistek zkrajw rozwijajcych si. Wspzakadaa Instytut Feministyczny wBangalurze, zaoycielka Fundacji im. Tomka Byry Ekologia iSztuka, inicjatorka Think Tanku Feministycznego oraz Lewicowej Sieci Feministycznej Rozgwiazda, wsporganizatorka seminarium Lewica od Foucaulta: transformacja iwadza (20062009). Naley do Zielonych 2004 (wchodzi wskad Rady Krajowej partii) oraz Koalicji Karat. Autorka iredaktorka ksiek oraz artykuw stanowicych feministyczn krytyk ekonomii, ekologii oraz zwizkw midzy pci arozwojem gospodarczym; krytykuje rwnie feminizm liberalny, m.in. za zamazywanie ekonomicznych rnic midzy kobietami. Poczuwa si do roli bosonogiej intelektualistki ucinionych, mwic sowami Maxa Neefa. Jej analizy pisane po polsku znale mona na stronie www.ekologiasztuka.pl.

Ryszard Bugaj (ur. 1944) doktor habilitowany nauk ekonomicznych, polityk socjaldemokratyczny, publicysta. Jako student bra udzia wdziaalnoci opozycyjnej wobec wadz komunistycznych (m.in. protestach Marca 68), co przypaci relegowaniem zuczelni. Zwizany zKOR oraz Solidarnoci od ich powstania, by m.in. przedstawicielem Krajowej Komisji Porozumiewawczej wrzdowej Komisji ds. Reformy Gospodarczej. Po 13 grudnia 1981r. zaangaowany wdziaalno podziemn. Od 1982r. do dzi pracuje wInstytucie Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk. Wlatach 1988-1990 dziaa wKomitecie Obywatelskim przy Lechu Wasie; uczestnik obrad Okrgego Stou wzespole ds. gospodarki ipolityki spoecznej, wspprzewodniczcy grupy roboczej ds. samorzdu iform wasnoci; pose na Sejm kontraktowy. Wwolnej Polsce zaangaowany wbudow lewicy skoncentrowanej na interesach pracownikw najemnych iodcinajcej si od PRL. By posem na Sejm Ikadencji (zlisty Solidarnoci Pracy, ktrej by wspzaoycielem) iII kadencji (zlisty Unii Pracy, ktr wsptworzy w1992r. iktrej przewodniczy wlatach 1993-1997). W1998r. odszed zUnii Pracy, wprotecie przeciwko polityce nowych wadz partii, ktre dyy do wsppracy zpostkomunistami. By doradc spoecznym Prezydenta Lecha Kaczyskiego ds. ekonomicznych. Odznaczony Krzyem Komandorskim zGwiazd Orderu Odrodzenia Polski.

Wendell Berry (ur. 1934) rolnik, poeta, powieciopisarz, publicysta iaktywista spoeczny. Wykadowca literatury angielskiej ihistorii literatury, m.in. na Uniwersytecie Kentucky. Od kilkudziesiciu lat dziaacz na rzecz ochrony rodowiska iprzyrody oraz jeden zintelektualnych liderw amerykaskiego ruchu obrony wsi przed ekspansj wielkoprzemysowego rolnictwa. Naley do prekursorw rolnictwa ekologicznego wUSA oraz do pierwszych krytykw globalizacji. Odwouje si do amerykaskiej tradycji oddolnych dziaa obywatelskich, nieufnych wobec Wielkiego Biznesu iWielkiego Rzdu. Popularny autor artykuw publicystycznych izbiorw esejw, wyda m.in. AContinuous Harmony: Essays Cultural and Agricultural (1971), The Unsettling of America: Culture and Agriculture (1978), Home Economics (1987), Life Is aMiracle: An Essay Against Modern Superstition (2001), Citizenship Papers (2003), Bringing It to the Table: On

Jordan Cibura (ur. 1981) lzak

zdziada pradziada, mieszkajcy wSzwajcarii, student Uniwersytetu we Fryburgu (media ikomunikacja, ekonomia idziennikarstwo). Zafascynowany demokracj wprzedsibiorstwach idemokracj bezporedni, cile zwizany ze Stowarzyszeniem Wicej Demokracji (www.demokracjabezposrednia.pl). Na co dzie niepoprawny optymista, peen pomysw, szukajcy moliwoci, aby je wprowadzi wycie. Wolne chwile spdza na odkrywaniu nieznanych zaktkw, koniecznie (!) zplecakiem penym klapsznit, taplaniu si wrzekach, jeziorach ibasenach, niezliczonych dyskusjach, nauce zupenie niepotrzebnych fraz we

Ewa Charkiewicz ekonomistka, dziaaczka spoeczna, feministka. Prowadzia transdyscyplinarne badania, wykadaa ipublikowaa m.in. wHolandii, Stanach Zjednoczonych iIndiach. Wlatach 80.

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

157

wszelkich moliwych jzykach wiata awieczorami daje si porwa wirowi tanga argentyskiego.

Sprawiedliwoci Spoecznej, zajmujcego si m.in. bezpatn pomoc prawn dla niezamonych. Od lat zaangaowany wblokady eksmisji komorniczych, za co ukarany zosta kar wizienia wzawieszeniu.

Konrad Malec (ur. 1978) przyrodnik, zzainteresowaniem isympati spoglda na tzw. hipotez Gai, autorstwa Jamesa Lovelocka. Lubi przemieszcza si przy uyciu wasnych si, std rower inarty biegowe s mu nieocenionymi przyjacimi. Mionik tego, co lokalne inieuchwytne, czego nie da si wprosty sposb przenie winne miejsce. Kad woln chwil spdza na onie Natury. Dumny ojciec Olafa. Czonek redakcji Nowego Obywatela.

Joanna Duda-Gwiazda inynier okrtowiec, dziaaczka Wolnych Zwizkw Zawodowych Wybrzea (1978) iPierwszej Solidarnoci (czonek prezydium MKS-MKZ, Zarzdu Regionu), wstanie wojennym internowana, niezalena dziennikarka ipublicystka (Robotnik Wybrzea, Skorpion, Poza Ukadem). Od pocztku do dzi konsekwentnie wopozycji do metod ipolityki firmowanej przez Lecha Was ijego nastpcw. ona Andrzeja Gwiazdy. Odznaczona Krzyem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski. Staa wsppracowniczka Nowego Obywatela.

Natalia Krlikowska
(ur.1985) polonistka, kulturoznawca, pracownica Muzeum Miasta odzi, redaktorka portalu zapomnianewartosci.pl.

Aleksandra Lis (ur. 1982)

absolwentka socjologii na Uniwersytecie Mikoaja Kopernika wToruniu, prac magistersk pisaa pod kierunkiem prof. Andrzeja Zybertowicza. Absolwentka socjologii iantropologii spoecznej Uniwersytetu rodkowoeuropejskiego wBudapeszcie obecnie doktoryzuje si wteje placwce na Wydziale Socjologii iAntropologii Spoecznej.

Krzysztof Okrasiski
(ur.1978) absolwent ochrony iinynierii rodowiska, pracownik stowarzyszenia Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, czonek Regionalnej Rady Ochrony Przyrody we Wrocawiu. Autor publikacji zdziedziny ochrony rodowiska, zawodowo zwizany zocenami oddziaywania na rodowisko. Mionik gr idobrego jazzu.

Piotr Ikonowicz (ur. 1956) lewicowy dziaacz spoeczny ipolityk; dziennikarz itumacz. Zwyksztacenia prawnik. Zwiza si zPierwsz Solidarnoci, m.in. by redaktorem wserwisie informacji Regionu Mazowsze. Dziaalno opozycyjn kontynuowa po wprowadzeniu stanu wojennego, wmaju 1983r. zosta na ponad p roku internowany wBiaoce. By jednym zzaoycieli reaktywowanej w1987r. krajowej Polskiej Partii Socjalistycznej, wszed wskad prezydium rady naczelnej tej formacji. Nastpnie by czonkiem rady naczelnej PPS-Rewolucja Demokratyczna, apo zjednoczeniu wszystkich nurtw krajowej iemigracyjnej PPS (1990) przewodniczcym rady naczelnej iliderem powstaego ugrupowania. Wwyborach 1993 i1997r. zosta posem PPS, ktra wsppracowaa wwczas zSLD. Konsekwentny krytyk polskiej transformacji iprzesuwania si partii lewicowych wkierunku centrum. W2003r. znalaz si wrd twrcw prospoecznej iantykapitalistycznej Nowej Lewicy. Jeden zanimatorw stowarzyszenia Kancelaria

Rafa tocha (ur.1973)politolog ireligioznawca. Doktor habilitowany nauk humanistycznych, zastpca Dyrektora wInstytucie Religioznawstwa Uniwersytetu Jagielloskiego, profesor wInstytucie Politologii Pastwowej Wyszej Szkoy Zawodowej wOwicimiu. Autor ksiek Katolicyzm aidea narodowa. Miejsce religii wmyli obozu narodowego lat okupacji (2002), Oportet vos nasci denuo. Myl spoeczno-polityczna Jerzego Brauna (2006) iOdobro wsplne. Szkice zkatolicyzmu spoecznego (2010). Publikowa m.in. we Frondzie, Glaukopisie, Nomosie,Nowej Myli Polskiej, Pastwie iSpoeczestwie, Pro Fide Rege et Lege, Studiach Judaica, Templum Novum. Od urodzenia mieszka wMylenicach ibardzo jest ztego zadowolony. Stay wsppracownik Nowego Obywatela.

Remigiusz Okraska (ur. 1976)

wspzaoyciel iredaktor naczelny Obywatela/Nowego Obywatela. Twrca koncepcji iredaktor portalu www.lewicowo.pl. Wlatach 20012005 redaktor naczelny ekologicznego miesicznika Dzikie ycie. Autor kilkuset tekstw prasowych, redaktor kilkunastu ksiek. Zwyksztacenia socjolog. Od 17. roku ycia zwizany zdziaalnoci spoeczn.

Maciej Pakw (ur. 1985)

socjolog, absolwent Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, badacz spoeczny, wsppracownik The Gallup Organization Poland. Jego zainteresowania koncentruj si na problematyce zbiorowych stosunkw pracy oraz spoecznych aspektw Internetu. Prywatnie mionik Tatr, absolwent szkoy muzycznej II stopnia (flet) oraz pasjonat numizmatyki (mennictwo Wazw iStanisawa Augusta Poniatowskiego).

158

AUTORZY NUMERU
Janina Petelczyc (ur.1985)
absolwentka polityki spoecznej na Uniwersytecie Warszawskim, od 2010r. doktorantka na Wydziale Dziennikarstwa iNauk Politycznych UW. Zawodowo interesuje si zabezpieczeniem spoecznym, polityk rodzinn imidzynarodow porwnawcz polityk spoeczn. Pozazawodowo pochania j astronomia. Warszawianka od urodzenia, cigle znajduje wtym miecie co nowego iprowadzi onim bloga mojawarszawa.blox.pl. Lubi rower, podre imalarstwo holenderskie.

Anna Sobtka (ur. 1985)

absolwentka etnologii istudentka filologii polskiej na Uniwersytecie dzkim. Pasjonatka literatury samej wsobie iujmowanej zrnych perspektyw, take jako zjawiska kulturowego. Chciaaby zajmowa si literatur wyciu zawodowym. Wdziaalnoci spoecznej stawia pierwsze kroki, ale ju czuje, e to pozytywny nag, ktry j pochonie.

nowej ery (2000), Ugrupowania neoendeckie wIII Rzeczypospolitej (2003) iZo wimi dobra. Zjawisko przemocy wpolityce (2009), atake wielu tekstw publicystycznych inaukowych. Stay wsppracownik Nowego Obywatela.

Agnieszka Wasilewska
(ur.1974) ekonomistka olewicowych przekonaniach ipogldach na gospodark. Pracuje wpolskim oddziale jednego zzagranicznych koncernw. Duo czyta, aniedawno postanowia take pisa.

Joanna Szalacha (ur. 1979) socjolog, absolwentka stosunkw midzynarodowych, adiunkt wWyszej Szkole Bankowej wToruniu, badacz wzespole prof. Andrzeja Zybertowicza. Autorka tekstw analizujcych zakulisowe ipodmiotowe wymiary globalizacji, m.in. rozprawy doktorskiej Podmiotowe aspekty globalizacji. Poza-pastwowi aktorzy iglobalna wadza strukturalna; nadal stara si wypracowa intelektualnie swoje gladwellowskie 10 tys. godzin. Stay wsppracownik Nowego Obywatela.

Bartosz Pieliski (ur. 1977)

adiunkt wInstytucie Polityki Spoecznej Uniwersytetu Warszawskiego. Przez dugi czas interesowa si problematyk polityki spoecznej wAzji Wschodniej, ztego wzgldu spdzi troch czasu wtym regionie wiata, atake obroni doktorat powicony tej problematyce. Obecnie coraz wicej czasu powica roli instytucji spoeczestwa obywatelskiego wszeroko rozumianej polityce spoecznej. Dlatego te uczestniczy m.in. wprojekcie badawczym Philanthropication thru Privatization, realizowanym przez Johns Hopkins University ipowiconym wykorzystywaniu procesw prywatyzacyjnych na rzecz rozwoju spoeczestwa obywatelskiego. Prac naukow usiuje czy zwychowywaniem dwch niesfornych bliniakw.

Krzysztof Woodko
(ur.1977) wychowa si wSzodrach, pegeerowskiej wsi wWielkopolsce, wiele lat mieszka wKrakowie, niedawno przeprowadzi si do odzi. Wsppracownik platformy hostingowej Salon24.pl ibloger (consolamentum.salon24.pl), czasem tumacz, czasem dziennikarz; lubi pisa imwi oNowej Hucie. Kontakt: k.wolodzko@ iphils.uj.edu.pl. Stay wsppracownik Nowego Obywatela.

Jarosaw Tomasiewicz
(ur.1962) doktor nauk politycznych, pracownik naukowy Instytutu Historii Uniwersytetu lskiego, publicysta, autor ksiek Terroryzm na tle przemocy politycznej (zarys encyklopedyczny) (2000), Midzy faszyzmem aanarchizmem. Nowe idee dla

NOWY

BYWATEL NR 3/2011

159

1. z  apacisz a 10 z taniej za kolejne cztery numery prenumerata roczna to koszt 50 z, za cena 4 numerw pisma wynosi 60 z 2.  wesprzesz finansowo nasze inicjatywy (porednicy pobieraj nawet do 50% ceny pisma!) 3. m  asz szans na ciekawe icenne nagrody 4.  czsto dostaniesz drobny upominek doczony do numeru 5. p  renumerata to wygoda Nowy Obywatel wTwojej skrzynce pocztowej 6.  zamawiajc prenumerat, dostaniesz gratis numer archiwalny kwartalnika Obywatel (do wyboru nr4553)

50 z

Opa roczn prenumerat wbanku lub na poczcie iczekaj, a Nowy Obywatel sam do Ciebie przywdruje :-) Moesz te skorzysta znaszego sklepu wysykowego, dostpnego nastronie nowyobywatel.pl/sklep Wpat wwysokoci 50z naley dokonywa na rachunek: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom Bank Spdzielczy Rzemiosa ul. Moniuszki 6, 90-111 d Numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 Prenumerat mona rozpocz oddowolnego numeru.

Ksik Wyznania wojownika Ziemi wylosowali: Adalmar firma z Zielonej Gry Przylep Dominika Chyliska z Wrocawia Tomasz Kozakiewicz z Warszawy Rafa Kry z Chorzowa Wiktor Zajc z Opola

Celem, do ktrego dymy, jest pastwo, spoeczestwo ikultura zorganizowane wok idei dobra wsplnego. Przywiecaj nam nastpujce wartoci: Samorzdno, czyli faktyczny udzia obywateli wprocesach decyzyjnych we wszelkich moliwych sferach ycia publicznego. (Re)animacja spoeczestwa. Sprzeciwiajc si zarwno omnipotentnemu pastwu, jak iliberalnemu egoizmowi, dymy do odtworzenia tkanki inicjatyw spoecznych, kulturalnych, religijnych itp., dziki ktrym zamiast biernych konsumentw zyskamy aktywnych obywateli. Demokracja przemysowa. Dymy do zwikszenia wpywu obywateli na gospodark, poprzez np. akcjonariat pracowniczy, ruch zwizkowy, rady pracownikw. ycia spdzamy wpracy to zbyt wiele, aby nie mie na ni wpywu. Sprawiedliwe prawo ipraktyka jego egzekwowania, aby suyo spoeczestwu, nie za interesom najsilniejszych grup. Media obywatelskie, czyli takie, ktre wwyborze tematw isposobw ich prezentowania kieruj si interesem spoecznym zamiast oczekiwaniami swoich sponsorw. Wolna kultura. Chcemy takiej ochrony wasnoci intelektualnej, ktra nie bdzie ograniczaa dostpu do kultury idorobku ludzkoci. Rozwj autentyczny, nie pozorny. Kultowi wskanikw ekonomicznych iwzrostu konsumpcji, przeciwstawiamy denie do podniesienia jakoci ycia, na ktr skada si m.in. sprawna publiczna suba zdrowia, powszechna edukacja na dobrym poziomie, wartociowa ywno iczyste powietrze. Ochrona dzikiej przyrody, ktra obecnie jest niszczona ilekcewaona wimi indywidualnych zyskw iprymitywnie pojmowanego postpu. Jeli mamy dowyboru now autostrad inowy park narodowy wybieramy park. Solidarne spoeczestwo. Egoizmowi iuznaniowej filantropii przeciwstawiamy spoeczestwo gotowe do wyrzecze wimi systemowej pomocy sabszym iwykluczonym oraz stwarzania im realnych moliwoci poprawy wasnego losu. Sprawiedliwe pastwo, czyli takie, wktrym zrnicowanie majtkowe obywateli jest moliwie najmniejsze (m.in. dziki prospoecznej polityce podatkowej) iwynika zrnicy talentw ipracowitoci, skromne dochody nie stanowi bariery wdostpie do edukacji, pomocy prawnej czy opieki zdrowotnej. Gospodarka trjsektorowa. Mechanizmom rynkowym iwasnoci prywatnej powinna towarzyszy kontrola pastwa nad strategicznymi sektorami gospodarki, sprawna wasno publiczna (oglnokrajowa ikomunalna) oraz prny sektor spdzielczy. Nie zawsze prywatne jest najlepsze zpunktu widzenia kondycji spoeczestwa. Gospodarka dla czowieka nie odwrotnie. Zamiast pochwa globalnego wolnego handlu, postulujemy dbao oregionalne ilokalne systemy ekonomiczne oraz domagamy si, by pastwo chronio interesy swoich obywateli, nie za ponadnarodowych korporacji izagranicznych inwestorw. Przeszo irnorodno dla przyszoci. Odrzucamy jaowy konserwatyzm isentymenty za starymi dobrymi czasami, ale wierzymy wmdro gromadzon przez pokolenia. Kady kraj ma swoj specyfik mwimy tak dla wymiany kulturowej, lecz nie dla lepego naladownictwa.
Wykorzystano fotografi: bnaTamurello, http://www.flickr.com/photos/travellingwithoutmoving/56088286/

Ksiki, ktre kady OBYWATEL powinien zna

Gwiazdozbir w Solidarnoci

niepoprawna politycznie publicystyka alternatywna ekonomia tradycje myli spoecznej radykalna ekologia

Joanna i Andrzej Gwiazdowie w rozmowie z Remigiuszem Okrask

Obszerny zapis rozmw z legendami opozycji antykomunistycznej, wzbogacony o wybr unikalnych materiaw dotyczcych ich ycia. Wrd tematw PRL, Wolne Zwizki Zawodowe, Solidarno, stan wo jenny, okrgy st i III RP. W barwnych, penych anegdot opowieciach sporo jest opinii zwanych kontrowersyjnymi, ito dla wielu uczestnikw ycia publicznego, nie tylko tych, z ktrych krytyk Gwiazdowie s kojarzeni. Do ksiki doczono pyt DVD z filmem o niezalenych obchodach 25. rocznicy powstania Solidarnoci, wsporganizowane m.in. przez J. i A. Gwiazdw oraz Obywatela. 512 stron plus 32 strony wkadki zdjciowej oraz pyta DVD Cena 44 z uwydawcy 49z w ksigarniach

Braterstwo, solidarno, wspdziaanie Edward Abramowski

Po raz pierwszy w historii w osobnym tomie zebrane wszystkie artykuy Abramowskiego powicone kooperatyzmowi, wsppracy, stowarzyszeniom, oddolnym inicjatywom spoecznym, w tym kilka niepublikowanych od roku 1938! Legendarny polski myliciel przypomniany po latach. Jako bonus unikatowy artyku Jana Wolskiego Z przemwie Edwarda Abramowskiego oraz obszerne posowie Remigiusza Okraski. 280 stron Cena 24 z uwydawcy 29z w ksigarniach

wiat wedug Monsanto Marie-Monique Robin

Zapis szokujcego ledztwa dziennikarskiego na temat dziaalnoci wielkiego koncernu biotechnologicznego. Autorka opierajc si na bogatej dokumentacji (relacje wiadkw, odzyskane cile tajne pisma itp.) przedstawia agresywne praktyki korporacji bdcej najwikszym producentem rolin modyfikowanych genetycznie (GMO). Do publikacji doczona jest pyta DVD zawierajca cztery filmy powicone zagroeniom zwizanym z GMO. 480 stron + pyta DVD Cena 34 z uwydawcy 39z w ksigarniach

Kultura a natura Jan Gwalbert Pawlikowski

Pierwsze w historii wznowienie caoci unikatowego tekstu pierwotnej edycji ksiki Kultura a natura zroku 1913 pionierskiego w Polsce manifestu ochrony przyrody. Oprcz niego ksika zawiera dwa inne wane teksty tego autora Tatry parkiem narodowym (1923) i W obronie idei parku narodowego (1936), a take obszern przedmow Remigiusza Okraski. Poznaj tradycje polskiej myli ekologicznej! 150 stron Cena 17 z u wydawcy 19 z w ksigarniach

Razem! czyli Spoem Romuald Mielczarski

Wybr najwaniejszych tekstw wsptwrcy i wieloletniego lidera nowoczesnej spdzielczoci spoywcw w Polsce, powiconych jej zasadom, wizjom i celom. Zawarte w nim artykuy nie byy wznawiane od roku 1936! Towarzyszy im jedna z najbardziej szczegowych prezentacji biografii autora, jakie kiedykolwiek opublikowano, pira Remigiusza Okraski. 164 strony Cena 18 z u wydawcy 20 z w ksigarniach

Zamawiajc dwie ksiki zapacisz o 2 z mniej za kad z nich, przy zakupie trzech o 3 z taniej za kady egzemplarz, jeli wemiesz wszystkie otrzymasz rabat w wysokoci 4 z od ceny kadej pozycji. Do kadej wysyki doczamy drobny podarek od redakcji Nowego Obywatela.

Wpaty przyjmujemy na konto: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom Bank Spdzielczy Rzemiosa ul. Moniuszki 6, 90-111 d Numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001

Zamwienia w Internecie: nowyobywatel.pl/sklep Kontakt: Magorzata Cyraska tel.: 42 630 22 18 e-mail: sklep@nowyobywatel.pl