ODBOR ZA IZRADU I IZDAVANJE MONOGRAFIJE Predsjednik Odbra: Mirza Salihspahi

lanovi Odbora: Mehmed Alibali, Osman Ati, Meho Bajramovi, Jakub Bakalovi, Boo Bileti, Svetozar Bujakovi,\Smail Divanefendi, jjOmer Gluhi\ emsa Gluhi-Mado, Srpko Gavrilovi, Nada Gosi, Savo Gui, Mukelefa Habibovi, Nikola Herljevi, zamjenik predsjednika, Mehmedalija Huki, Osman Ibrahimovi, Sejfulah Ibriimovi,| Mehmed Imamovi, | Omer Jaramovi, Rifat Kari Moi, efket Kunosi, Mahmut Mekovi Maan, Tasim Muharemagi, dr Vera Mujbegovi, Abdulah Mujezinovi, Muharem Mustaevi, Muhsin Nali,\Pantelija Neikovi,\\Mehmed Omerasevi, | Lazar Perii, Rade Peri, Franjo Peti, Mehmed Piri,\Boko Popovi Popac,| Rizo Sqdinovic, Omer Srabovi, Marko S^jepi, Hamdija Subai, Salih Suljetovi, Neda Vilovi-Kerec, Mio Voki, Slobodan Voki, efk{ja Vrabac. SEKRETARIJAT ODBORA Rukovodioci Sekretarijata. Pantelija Nekovi, Mehmed Alibali. lanovi Sekretarijata: Boio Bileti, [mail Divanefendicj] emsa Gluhi-Mado, Nikola Herljevi, Rifat Kari Moi, Franjo Peti, Mehmed Piri, Omer Srabovi, Slobodan Voki. REDAKCIJA Rukovodilac Redakcije: Muhsin Nali lanovi Redakcije: Sakib ati,\Smail Divanefendi,j Nada Gosi, Sejfulah Ibriimovi, mr Azem Koar, dr Vera Mujbegovi, Rizo Sejdinovi, \ Sabr\ja aran, Neda Vilovi-Kerec, Mio Voki. UREDNITVO Rukovodilac Urednitva, lanovi Urednitva: Panjevi. mr Azem Koar Mirza Salihspahi, Nikola RECENZENTI prof. Marija ubrilo, dr Vera Mujbegovi, dr Boko Todorovi LEKTOR mr Nedad Pai GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK mr Azem Koar Mehmed Alibali, Sakib ati,

TUZLANSKI NARODNOOSLOBODILAKI PARTIZANSKI ODRED

Tuzla, 1988. godine

Iskoristio sam ovu priliku da zajedno s mojim drugovima doem u Tuzlu koja se u toku narodnooslobodilake borbe zaista ponijela onako kako se pristoji gradu koji gaji slobodarske tradicije. (...) Doao sam u isto vrijeme da vam zahvalim na svemu onome to ste za nau zajedniku borbu uinili u toku velikog oslobodilakog rata. Moram da kaem da grad Tuzla zaista zauzima jedno od prvih mjesta po svom patriotskom i rodoljubivom dranju u toku oslobodilakog rata. Znam da je grad Tuzla dao u ovoj oslobodilakoj borbi velike rtve i u ljudima i u materijalnim bogatstvima. Ali, vi znate da su te rtve bile potrebne i da nisu bile uzaludne. Mi danas uivamo plodove te velike borbe. (...) (...) Drugovi i drugarice, u tome je sutina, u bratstvu i jedinstvu. Bratstvo i jedinstvo ne sastoji se kod nas od raznih parola, nego se ispoljava u svakodnevnom ivotu. Ono se ispoljava na svakom koraku i u svakoj drugoj federalnoj jedinici i ono je za nas najvanije. uvajte bratstvo i jedinstvo! Ne dajte da vam ga neko narui! Ono nas je kotalo skupo i zato ne dozvolimo da date rtve budu uzaludne. uvajmo ga kao zjenicu oka svoga! Ono nam je potrebno ne samo danas, nego i sutra. Ono e biti potrebno kroz deset godina, ono e biti potrebno vijekovima, dok postoje nai narodi. (...)
(Iz govora Josipa Broza Tita u Tuzli 27. septembra 1946. godine)

RIJE

REDAKCIJE

Pojava knjige o Tuzlanskom narodnooslobodilakom partizanskom odredu rezultat je viegodinjeg rada Odbora formiranog od strane Optinske konferencije SSRN Tuzla 1985. godine, a naroito njegovih tijela: Sekretarijata, Redakcije i Urednitva i angaovanja brojnih saradnika za njenu pripremu i izdavanje. Ideju o izdavanju ove publikacije dali su preivjeli borci Odreda, pa se nakon formiranja Odbora i njegovih tijela, pristupilo konkretnom definisanju sadraja knjige izradom odgovarajueg Projekta. Odlueno je da se ova publikacija sastoji od uvodnog dijela, zatim od osnovne teme kao i istoriografskog prikaza borbenog puta, sjeanja boraca, te spiska svih boraca Odreda, s tim da se pojedini sadraji ilustruju sauvanim faktografskim materijalom. Htjelo se time da se, bar u najznaajnijim pitanjima, opie borbeni put Odreda i istakne njegov doprinos u borbi protiv okupatora i kvislinga svih boja. Ovo posebno zbog toga to o Odredu do sada gotovo uopte nije pisano te ova knjiga, koja je uraena u formi spoja monografije i zbornika, predstavlja prvi pokuaj takve vrste. Tuzlanski NOP odred nastao je krajem oktobra 1943. godine u osloboenoj Tuzli, u vrijeme velikog uspjeha snaga NOP-a i jedinica NOVJ na podruju tuzlanske oblasti i ire. To je bila prva partizanska jedinica koja je nosila ime grada iz kojeg je u toku rata oko 5.000 boraca

stupilo u jedinice NOVJ. U vrijeme izraene politike diferencijacije meu stanovnitvom tuzlanske oblasti trebalo je da Odred prevashodno podstakne istu putem politikog djelovanja na terenu te da obavlja odgovarajue vojnike zadatke, drugim rijeima da bude spona izmeu isto operativnih jedinica NOVJ i naroda, odnosno snaga NOP-a tuzlanske oblasti. Kako je teklo izvrenje tih zadataka moe se umnogome saznati iz ove knjige, to je i osnovni cilj njenog nastanka. Odred se gotovo istovremeno nakon naputanja Tuzle suoio sa tekim iskuenjima. Kao neiskusna jedinica, sastavljena od gotovo iskljuivo do tada neiskusnih ratnika, podnio je velike rtve u toku este ofanzive dok se nalazio na lijevoj strani rijeke Spree. I tek to se prelaskom na podruje Srebrenika Odred vojniki sredio i poeo da ostvaruje svoje zadatke, naao se na udaru sedme neprijateljske ofanzive kada je pretrpio i najtee gubitke. Sveo se na svega dvadesetak boraca koji su po zadatku taba 3. korpusa ostali na terenu Srebrenika radi obavjetajnih zadataka. U toku ljeta 1944. godine Odred je prebrodio krizu, narastao na nekoliko stotina boraca, tako da su iz njega popunjavane mnoge brigade. Konanim osloboenjem Tuzle Odred je reorganizovan, a potom stalno popunjavan novim borcima tako da je postao jaka partizanska jedinica, dobro naoruana, kadrovski osposobljena za izvrenje svih borbenih zadataka. estoke borbe Odred je vodio, zajedno sa drugim jedinicama NOVJ, sa etnikom grupacijom Drae Mihailovia za od branu Tuzle decembra 1944. godine, a potom na podruju Ozrena i drugdje sa etnicima, ustaama, zelenim kadrom i drugim neprijateljskim formacijama. Uzeo je uea i u borbama za osloboenje Sarajeva. Rasformiran je u prvoj polovini maja 1945. godine, kao i svi drugi NOP odredi. lstoriografskim tekstom autora Zlatka Lukia i Stanoja Nikolia, obuhvaene su sve

znaajnije aktivnosti Odreda - od njegovog nastanka do ras formiranja. Usljed nedostatka arhivske grade period izmeu prvog i konanog osloboenja Tuzle prikazan je neto povrnije, ali je zato o borbenoj aktivnosti Odreda u periodu od septembra 1944. godine do kraja rata iznijeto obilje podataka iz originalne arhivske grae, koji argumentovano govore o vojnikom i politikom djelovanju ove jedinice, koja postaje i vojniki jaka i operativna ali i politiki zrela, aktivna i uticajna snaga koja sa svim drugim djeluje u pravcu daljeg razmaha snaga NOP-a. Pored toga, u tekstu o borbenom putu Odreda dato je mnotvo podataka o personalnom sastavu u etama i bataljonima Odreda, partijsko-politikoj i kulturnoj djelatnosti, o pozadinskoj slubi i slino, to itaocu upotpunjuje sliku ukupnog stanja i djelovanja. Pozitivno miljenje i ocjenu o ovom tekstu dala su i sva tri recenzenta. Posebno poglavlje u knjizi ine sjeanja neposrednih uesnika i aktera dogaaja - boraca i rukovodilaca Odreda. Ista se odnose na gotovo sve oblike ratnog ivota jedinica: na borbena djejstva i akcije Odreda i njegovih dijelova, na aktivnosti, snalaljivosti i umijee, pa i podvige pojedinih boraca i starjeina u raznim akcijama i na razliitim zadacima, na rad i aktivnost partijske i skojevske organizacije i njenih lanova, na organizaciju i rad obavjetajne, sanitetske i kurirske slube, na kulturno-prosvjetni rad, uspostavljanje partizanskih veza i kanala izmeu osloboene i neosloboene teritorije, na politiko djelovanje u narodnim masama itd. Na taj nain sjeanja dopunjavaju istoriografski tekst i upotpunjavaju ukupnu sliku o dogaajima i ljudima. Redakcija i Urednitvo su nastojali da obezbijede raznovrsnost tema i aspekata o kojima se u sjeanjima govori kako bi se izbjegla suvina ponavljanja o pojedinim dogaajima, odnosno praznina i nedoreenost o drugima. Zbog toga su bili prinueni da neka sjeanja skrauju, da izostavljaju odreene dijelove i ine druge inter-

vencije. Jedan broj planiranih tekstova nije prispio, to je imalo za posljedicu nedovoljnu osvijetljenost odreenih tema, dogaaja i linosti. Tako se, na primjer, nedovoljan broj sjeanja odnosi na konkretan partijski i skojevski rad u Odredu i na terenu, malo je osvijetljena aktivnost terenskih radnika i aktivista NOP-a bez ijeg se djelovanja ne bi mogao zamisliti politiki uticaj Odreda, nedovoljno se govori o obavjetajnom radu, sanitetskoj i intendantskoj slubi, o propagandnoj djelatnosti, te o herojstvu boraca koji su dali svoje ivote za slobodu svoga naroda. Malo je konkretnog tiva o ponaanjima pojedinaca u najteim situacijama. Sve to ostaje obaveza za vrijeme koje dolazi. Inae, Redakcija i Urednitvo su svjesni injenice da su u neka sjeanja intonirana subjektivnim vienjem dogaaja, pa otuda i razlike koje se javljaju u njihovoj interpretaciji kod razliitih autora. To se, meutim, nije moglo izbjei jer je vrijeme od etiri decenije izbrisalo mnoge detalje, ali se u interesu autentinosti kazivanja u takvim sluajevima, ipak, nije bitnije intervenisalo. Na prikupljanju podataka o borcima Odreda uloen je ogroman napor. Ovaj zadatak je obavljen na osnovu sauvane arhivske grae u Vojnoistorijskom institutu u Beogradu, arhivima i muzejima Sarajeva, a naroito u Muzeju istone Bosne i Regionalnom istorijskom arhivu u Tuzli, te dokumentacije Optinskog odbora SUB NOR-a Tuzla. Istraivanje je vreno putem Upitnika koji su dostavljeni borcima posredstvom mjesnih i optinskih organizacija SUBNOR-a optina Tuzla, Lukavac, ivinice, Srebrenik, Banovii itd. Odravani su sastanci i ostvarivani neposredni kontakti sa organizacijama i pojedincima. Rezultat takve aktivnosti su prikupljeni podaci za 1.130 boraca Odreda, te fotografije 347 boraca. Meutim, i pored svih napora koji su na ovom planu uinjeni, izvjesno je da ti podaci nisu potpuni a realno je pretpostaviti da e i u objavljenim podacima biti odreenih greaka.

Zbog toga ostaje zadatak da se istraivanje nastavi i na neki nain objavi, bar kao dopuna ovom. To je osnovni dug i obaveza prema poginulim borcima Odreda koji su svoje mlade ivote uzidali u tekovine NOR-a i socijalistike revolucije. Redakcija i Urednitvo su se opredijelili da se knjiga ilustruje sauvanim faktografskim materijalom: faksimilima znaajnijih dokumenata i odgovarajuim fotografijama, sve u namjeri da se istorijska istina o Odredu pravilno predstavi itaocima. Redakcija i Urednitvo odaju dunu zahvalnost svim drugaricama i drugovima, borcima Odreda, istoriarima i drugini pojedincima i organizacijama, koji su putem sjeanja, priloga i tekstova, ili na bilo koji nain doprinijeli da se poslovi na pripremi i izdavanju knjige obave kvalitetno. Zahvalnost pripada Optinskom odboru SUBNOR a Tuzla, drutveno-politikim organizacijama i Skuptini optine Tuzla radi obezbjedenja finansijskih sredstava za ovu knjigu, koja e, smatramo, predstavljati krupan doprinos spoznaji istorijske istine o razvoju NOP-a na ovom podruju, koja ini izvor nadahnua za mlade generacije.

Zastava jedinice teritorijalne odbrane koja nastavlja tradiciju Tuzlanskog NOP odreda

I UVOD

MISO VOKIC

UMJESTO PREDGOVORA
Pojava monografije Tuzlanski narodnooslobodilaki partizanski odred ima viestruk znaaj i smisao. To je prvi i zasad jedini rad ove vrste i jedan od prvih ozbiljnijih pokuaja da se svestrano sagleda i istrai cjelokupan borbeni put ove nae partizanske jedinice. U kojoj mjeri se u tome uspjelo sudie objektivni poznavaoci ovih dogaaja, istoriari i itaoci ove knjige. to je uopte, i napokon, dolo do ideje i rada na ovoj knjizi i njenog izlaska, u prvom redu treba zahvaliti injenici da se uspjeno okonao viegodinji rad na izradi edicije Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji. Kako je odmicao rad na tuzlanskoj ediciji, tako je sazrijevala i svijest o potrebi temeljitijeg i svestranog analiziranja i ocjenjivanja borbenog puta i uloge Tuzlanskog partizanskog odreda. I to kako ve u samoj Ediciji, tako. neto kasnije, i u posebnoj monografiji, po uzoru na druge radove ove vrste. Ovaj zadatak se posebno nametnuo projektovanjem rada na treoj knjizi tuzlanske Edicije, koja obuhvata period NOR-a od prvog osloboenja Tuzle 1943. do kraja rata 1945. godine, to se vremenski podudara sa formiranjem i borbenim putem Odreda. Bez obrade u samoj Ediciji uloge i mjesta i Tuzlanskog odreda, bar u onoj mjeri u kojoj je u datom momentu to bilo mogue, ista bi bila nepotpuna. Ovo je u toku NOB e bila prva partizanska jedinica koja je nosila ime svoga grada. To na neki nain ima i svoju simboliku. U danima prvog osloboenja Tuzle, koje je predstavljalo krunu pobjeda jedinica NOVJ nad neprijateljskim snagama u ovom kraju - kojim se narodni ustanak jo snanije razgorio - rada se u krilu ovoga grada i njedrima ovoga naroda Tuzlanski partizanski odred kao nova, tek roena partizanska jedinica. Smisao nastanka i borbenog puta Odreda lijepo je, pored drugih, izrazila i Vera Mujbegovi, u Monografiji slijedeim rijeima: Ponikla u gradu uglja i soli, sastavljena iskljuivo od metana Tuzle i okoline, ova partizanska jedinica vie nego ijedna druga - vezana je svim svojim nitima, preko svojih ivih i mrtvih boraca za grad Tuzlu i njenu bliu okolinu. Odlazei iz okupirane Tuzle ljeta 1941. godine na Bira, Majevicu i Ozren, najistaknutiji tuzlanski komunisti u predustani2' Tuzlanski partizanski odred

17

kini danima prili su. zajedno sa tamonjim narodom i komunistima. kao i sa komunistima iz drugih gradova, organizovanju prvih ustanikih desetina i eta za izvoenje poetnih oruanih akcija na neprijateljska uporita, a uskoro i formiranju prvih partizanskih odreda, koji su nosili imena upravo ovih krajeva odakle je u poetku ustanka bio i najvei broj ustanika. Tako su se pojavili i postali uveni i u narodu omiljeni nai prvi, poznati ustaniki odredi - Biranski. Majeviki i Ozrenski, koji su razvili ustaniku zastavu i pronijeli slavu nae borbe u ovome kraju i mnogo ire. To su bili pravi odredi bratstva i jedinstva, u kojima su od poetka zajedno sa drugim borcima vojevali i Tuzlaci, stiui prva, a zatim sve vea ratnika iskustva, ali i dajui prve rtve u okrajima sa faistikim okupatorom i domaim izdajnicima. A kada su u j e s e n 1943. godine umjesto one malobrojne kolone tuzlanskih komunista iz ljeta 1941. godine, u Tuzlu ule i oslobodile je mnogobrojne kolone partizanskih boraca iz svih krajeva. medu kojima i preivjeli Tuzlaci, sazreli su uslovi da se, u tom periodu razvoja NOB-e, stvore nove formacije NV-e. U takvim okolnostima, u danima velikog oduevljenja masa Tuzle i okoline i dotad najmasovnijeg pristupanja ovdanjeg stanovnitva u partizanske jedinice, omogueno je znaajno popunjavanje mnogih naih jedinica, kao i formiranje novih, medu kojima 18. hrvatske brigade i Tuzlanskog partizanskog odreda. Kao to su nezapamenim oduevljenjem doekali svoje oslobodioce - sve partizanske jedinice koje su uestvovale u osloboenju Tuzle - i u patriotskom zanosu hrlili u partizane, tako su Tuzlaci radosno i s ponosom primili i vijest o odluci da se formira partizanska jedinica koja e nositi ime njihovog grada, u kojem su se slobodarske ideje, ideje socijalizma i komunizma davno zaele i ija se radnika klasa i njena borba jo od ranije nadaleko proula. Razvoj i borbeni put Tuzlanskog partizanskog odreda imao je. uslovno govorei, tri svoje faze, tri osnovna perioda. Prvi period obuhvata pripreme i samo formiranje Odreda oktobra mjeseca 1943. godine u osloboenoj Tuzli, te - poslije povlaenja iz Tuzle boravak i aktivnosti u spreanskim selima i Konjuh planini, tokom este neprijateljske ofanzive. Druga faza otpoinje prebacivanjem preko rijeke Spree u Srebrenik, prvih dana 1944. godine, gdje ga kasnije zatie i sedma neprijateljska ofanziva, pa traje sve do drugog, konanog osloboenja Tuzle septembra 1944. godine. A trea faza. od osloboenja Tuzle do zavretka rata, kada kao i svi drugi odredi u zemlji prestaje postojati kao formacija, ukljuivi se u Brigadu narodne odbrane. Ako bi se u optim. najkraim crtama

18

htjelo okarakterisati ove tri faze u razvoju Odreda, uzimajui ih, naravno, samo kao relativne i jo neprodubljene, moglo bi se konstatovati da je prva faza bila karakteristina i po poetnim slabostima, neiskustvu, neprijatnim iznenaenjima i esto nepotrebnim gubicima i rtvama, ali i postupnim sticanjem iskustva i borakog i rukovodeeg sastava Odreda. Druga faza je, iako jedno vrijeme donekle mirna, ipak, bila najtea za Odred, jer je tokom sedme ofanzive pretrpio najvee gubitke i osipanje, kada se naao u situaciji potpunog okruenja i ostao sam na ovoj teritoriji. Ali je, iako estoko desetkovan i sveden na najmanji broj boraca na svome borbenom putu, uspio da se odri na zadatom terenu i u vrlo kratkom roku oporavi i zapone proces konsolidacije. Trea faza oznaava vrijeme potpune konsolidacije, uvrenja i stalnog rasta i jaanja Odreda, kada on, zahvaljujui izmijenjenim uslovima, postie i najvee uspjehe i osposobljava se za vee i sloenije borbene akcije, kako u napadu tako i odbrani. Razvoj dogaaja je pokazao, to je vidljivo iz Monografije, a vjerovatno e i daljnja istoriografska istraivanja to potvrditi, da je - bez obzira na sve propuste, slabosti i povremeno padove - ne samo sama odluka o stvaranju Odreda bila ispravna i promiljena, nego da je ova jedinica u cjelini gledajui opravdala svoje postojanje, ispunila svoju ulogu i veinu postavljenih joj zadataka. Na osnovu dosadanjih istraivanja pokazuje se da je, uza sva, ranija, esto protivrjena miljenja i ocjene o zbivanjima vezanim za njegovo stanje i djelovanje, Odred imao takve rezultate koji zasluuju veu panju i priznanje. Sve ovo utoliko vie kada se uzmu u obzir poznate okolnosti i problemi s kojima se Odred od samog formiranja suoio, a koji su ga i kasnije podugo i ozbiljno optereivali.
*
* *

Od donoenja odluke o formiranju Odreda do njene realizacije bilo je ostalo vrlo malo vremena, praktino samo nekoliko dana, tako da pripreme za njegovo formiranje, objektivno, nisu mogle ni biti dovoljno temeljite. Na to su pored ostalog uticali tadanji ratni uslovi i injenica da se nije znalo koliko e Tuzla ostati slobodna. Ali, bilo je i drugih razloga koji su uticali na to da sastav Odreda bude isuvie nepovoljan. U danima pred nastanak Odreda, mogunosti Tuzle, pa i neposredne okoline za regrutovanje novih boraca, sposobnih za ratovanje i svakojake tegobe fizike i druge prirode, bile su praktino, uglavnom, ve iscrpljene ili na izmaku.

19

Gotovo sve s t o j e bilo sposobno stupilo je ve u prvim asovima i danima po osloboenju Tuzle u jedinice koje su oslobodile Tuzlu i u nove koje su tih dana formirane. Kao s t o j e poznato radilo se o vie hiljada novih boraca iz ovoga kraja, o veoma masovnom, spontanom i oduevljenom odlasku ljudi u partizane, koje je u tim i takvim trenucima irokog narodnog talasanja i velikog buenja prosto bilo teko, da ne kaemo nemogue, kontrolisati i usmjeravati. To je, u stvari, tih prvih dana oktobra 1943. godine, moe se rei bio pravi narodni ustanak graana Tuzle, njegovih narodnih masa, tj. ono to se, samo na drugi nain i u drugim uslovima, desilo 1941. godine na Biru, Majevici i Ozrenu. Jer, normalno, u Tuzli kao i u ostalim gradovima, to se tada, 1941. godine, nije moglo ni dogoditi, niti je bila takva strategija KPJ i rukovodstva ustanka u zemlji. Eto, u tim uslovima stvara se Tuzlanski partizanski odred, od ljudstva i kadrova koji su preostali. Zahvaljujui patriotskom opredjeljenju veine graana, ipak nije bio problem brojno popuniti Odred. Ali je u velikoj mjeri bio u pitanju kvalitet (u pogledu fizike sposobnosti, vojne obuenosti i idejno-politike izgraenosti), kako borakog tako i u odreenoj mjeri komandnog sastava. Ali, pored svih ovih objektivnih tekoa, vjerovatno se, uz neto vie panje, moglo tota preduzeti u pogledu bolje organizacije i pripreme Odreda za predstojee dogaaje. Moe se rei da se, u tom smislu, Odredu od strane viih tabova i partijskih rukovodstava posvetilo znatno manje panje nego pojedinim drugim jedinicama, koje su u to vrijeme popunjavane tuzlanskim i drugim kadrovima, reorganizovane i tek formirane. Moda u tako velikoj dinamici i obimu aktivnosti i dogaaja i nije moglo biti drukije. Povlaenje partizanskih snaga, meu kojima i Tuzlanskog odreda iz Tuzle, u noi 10. novembra 1943. godine, poslije 40 dana ivljenja u slobodi, bilo je za mnoge iznenaenje, iako se u ozbiljnijim procjenama nije moglo raunati na neko due ili pogotovo trajno zadravanje u Tuzli. Ne mali broj ljudi, civilnih lica pa i boraca Odreda nije bio dovoljno pripremljen za jednu novu, potpuno izmijenjenu situaciju, nove uslove ivota i borbe. Sticajem takvih i niz drugih izrazito nepovoljnih okolnosti, Tuzlanski partizanski odred, koji se u kasnu jesen 1943. godine kretao pojedinim spreanskim selima - u kojima su i poslije osloboenja grada Tuzle ostale prikrivene jae naoruane zelenokadrovske grupe - naao se odmah, na samom poetku svoga djelovanja u tekoj situaciji, za koju, kao to se vidi, on nije bio dovoljno ni osposobljen ni pripremljen. Za iskusnu partizansku jedinicu dogaaji koji su se poslije ponovnog ulaska neprijateljskih trupa u

20

Tuzlu zbivali na ovome terenu vjerovatno ne bi bili tako iznenaujui i dramatini kao to je to bilo za Odred, kao potpuno novu i najmlau jedinicu u ovome dijelu Bosne. U tim danima u njegovom sastavu bili su, izuzimajui rijetke pojedince, sve novi borci, bez iskustva u vatrenim okrajima. Nijedna manja jedinica, ak ni njen dio nije posluio kao borbeno jezgro prilikom njegovog formiranja. Za razliku od mnogih drugih novoformiranih jedinica, samo su, to se kae slovom i brojem, etiri stara borca upuena u Odred, te dva do tri borca koji su neto prije ostalih stupili u partizane. U cjelini uzevi, kadrovski sastav nije bio na zavidnom nivou, a i idejno-politiko stanje je bilo jo nesreeno i dosta rovito. Djelovanje partijske i SKOJ-evske organizacije, koje su u tom periodu bile i dosta malobrojne, nisu u Odredu jo razvile iri i efikasniji rad sa borcima, to je oteavalo bre uvrenje Odreda. U Odredu su u tim prvim danima bili i neki nepouzdani pojedinci, koji su se osloboenjem Tuzle moda i sluajno nali u partizanima. Sa Tuzlanskim odredom su se iz grada povukli mnogi civili, rodoljubi, mahom stariji, pa i boleljivi ljudi i ene. On je bio odgovoran za njihovu bezbjednost i zato je trebalo odvojiti jedan dio boraca, to je sve takoe oteavalo njegovu pokretljivost. Uz to vrlo brzo se pokazalo pogrenim to su ova civilna lica uopte bila upuena na ovaj, u tom vremenu nesigurni teren, pa je, nesmotrenou, dolo do ozbiljnih rtava i meu njima. Odred u poetku nije bio bogzna kako ni naoruan, a mnogi novi borci bili su dosta loe obueni i nepripremljeni za zimu. S obzirom da u Tuzli vie nije bilo ni priblino onako jake ilegalne organizacije i obavjetajnih punktova kao to su postojali do osloboenja grada, takoe je na svoj nain oteavalo poloaj i samog Odreda. Odred se, znai, u poetku rvao, s j e d n e strane, sa vlastitim problemima - u samom sebi, a s druge strane, sa vrlo tekom situacijom na terenu i drugim okolnostima, od kojih mu tako rei nijedna nije ila u prilog. Tako je otpoeo borbeni put i ivot ovoga Odreda. Sve pomenute tekoe i borbe koje je imao na ovom terenu, te zatim na Buiku i Konjuhu sa Nijemcima, tekom zimom i glau, posebno tokom este neprijateljske ofanzive. bile su prve ali velike kole za Odred i njegove borce i rukovodioce. Oni su. zajedno sa svojim Odredom, u tim tekoama i borbama uili i kalili se, ponekad posrtali, ali se uvijek poslije toga i dizali i postajali iskusniji i odluniji. Ve u tom prvom periodu Odred je izveo i neke uspjene akcije.

21

Prebacivanjem Tuzlanskog partizanskog odreda preko rijeke Spree u srebreniki kraj, prvih dana nove 1944. godine, nastupila je sasvim nova situacija. Uslovi i okolnosti su se izmijenili a time i opte raspoloenje u Odredu. Narod Srebrenika i okolnih sela prihvatio je otvorena srca Odred i njegove borce i u svemu mu pomogao. Tu su se borci Odreda poslije ogromnih napora odmorili i oporavili. Odred se reorganizovao i stabilizovao, a donekle i popunio, pa je bio u stanju da uestvuje i u napadu na neprijateljski garnizon u Tuzli, u pokuaju ponovnog osloboenja grada januara 1944. godine. Nakon izvjesnog predaha u srebrenikom kraju, i nad ovim podrujem nadvili su se najtamniji oblaci. Naila je sedma neprijateljska ofanziva koja je snano zahvatila cijelu istonu Bosnu, gdje se koncentrisalo najvie okupatorskih i kvislinkih formacija. Upravo je i Tuzlanski odred doao pod najtei udar ove ofanzive. Tako je, ovoga puta, ostavi jedno vrijeme sam na ovom terenu, pretrpio dotad najtee udare i rtve. U tom vihoru dotad najsnanije ofanzive u ovom kraju, pretrpjevi strahovite gubitke, doao je na samu ivicu svoga opstanka. ak je i u takvoj situaciji (kao uostalom i na Sprei i u jo nekoliko prilika koje su iziskivale popunu drugih jedinica) odvojio i poslao u Sedamnaestu majeviku brigadu, po nareenju vieg taba, poveu grupu probranih boraca do jaine ete. Kada se danas objektivno sagledavaju sve injenice i okolnosti u kojima se naao Odred u sedmoj ofanzivi, to se poblie vidi iz istoriografske rekonstrukcije njegovog borbenog puta date u tekstu autora Zlatomira Lukia i Stanoja Nikolia, kao i iz radova u treoj knjizi Edicije Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji autora Esada Tihia u Ahmeta Donlagia, onda se vidi koliko je stvarno zadivljujue to je Odred, iako tako desetkovan, uopte opstao. Trebalo je za to i hrabrosti i snalaljivosti. Prilozi savremenika, ivih uesnika ovih (i drugih) dogaaja, daju u Monografiji neposrednu i ivu sliku pojedinih dogaaja i posebno zbivanja u tim dramatinim danima. Zahvaljujui upornosti boraca i nekoliko rukovodilaca koji su ostali u njemu. Odred se brzo, prosto kao ptica feniks iz pepela ponovo rodio, dobio novu snagu i doivio preporod. Saradnici NOP-a i narod iz mnogih sela i naselja gdje se Odred locirao prolaskom ofanzive, odigrali su u tome nezamjenljivu ulogu. Bez takve podrke, on u tome ne bi uspio. U tome su se. pored drugih sela, isticali stanovnici Smolue a naroito pojedine porodice. Povezujui se ponovo sa Lukavcem i Tuzlom, u Odred otuda, preko ilegalnih aktivista NOP-a, stie raznovrsna pomo, dragocjena obavjetenja

22

i druga podrka, naroito iz rudarskog naselja Moluhe. To je, izmeu ostalog, bio izvor njegove snage, preporoda i naglog brojnog jaanja. Preko Moluha u Odred su organizovano stizale kolone novih boraca, u to vrijeme najvie onih koji su bjeali iz neprijateljskih formacija. Bujao je i razvijao se novi ivot u Odredu. Ojaan krenuo je u odlunije raiavanje s preostalim etnikim i drugim neprijateljskim grupama koje su terorisale narod, a zatim samostalno izveo i operaciju definitivnog osloboenja Lukavca od ustaa. To je bio uvod i najava ponovnog osloboenja Tuzle. Za sve borce Tuzlanskog partizanskog odreda najradosniji dan bio je sedamnaesti septembar 1944. godine kada je njihov grad, ije su ime s ponosom nosili i u kojem je njihova jedinica roena, ponovo i zauvijek postao slobodan. Nije. opet. bilo vremena za radovanje i odmaranje. Ojaan, reorganizovan, dosegnuvi na svome borbenom putu najvei uspon, primio je nove zadatke. Rat je i dalje trajao, do potpunog osloboenja zemlje predstojalo je jo punih osam mjeseci, ispunjenih tekim borbama i novim rtvama. Sada mu je. zajedno sa drugim partizanskim jedinicama, bio prvi zadatak braniti i odbraniti svoj grad, Lukavac i tuzlanski bazen u cjelini od najezde brojnih etnikih formacija, koje su se pri povlaenju iz drugih krajeva zemlje ubacile u ove krajeve. Uestvovao je i u osloboenju Graanice, Kladnja, u razbijanju kvislinkih formacija oko Puraia. Ozrena i dr. A kada je sve to uspjeno obavljeno, dobija nove zadatke, ovog puta van svoje teritorije, jer vie nije bilo neophodno da bude u blizini Tuzle. Izvrio je jedan dugi, usiljeni mar u pravcu podruja Varea, i na kraju, uestvovao u sarajevskoj operaciji osloboenja glavnog grada- Bosne i Hercegovine, Sarajeva. Za postignute uspjehe i dobro izvrene zadatke dobio je i priznanja od viih tabova NOVJ i svog naroda.
*

Tuzlanski partizanski odred bio je u punom smislu te rijei odred bratstva i jedinstva. U toku njegovog cjelokupnog borbenog puta koji je trajao devetnaest ratnih mjeseci, u njemu je uestvovalo preko hiljadu i sto boraca. Bili su to radnici, zemljoradnici, aci. studenti i intelektualci, mladii i djevojke, pripadnici svih naroda tuzlanskog basena. a i iz drugih krajeva. Borci Tuzlanskog partizanskog odreda, borei se zajedno protiv okupatora i njegovih domaih slugu, ivei zajedno i dijelei sve tegobe ratovanja, jo bo-

23

Ije su se upoznali i snano ojaali meusobno drugarstvo, koje je meu ivim borcima ove jedinice trajno ostalo vrsto. Zajedno prolivena i izmijeana krv vie od 150 boraca Tuzlanskog partizanskog odreda, njihovih drugova i drugarica koji su pali u toj borbi najvri je temelj tog jedinstva. Odred je to bratstvo i jedinstvo irio i uvravao tokom cijelog svog borbenog puta u narodu, gdje god je boravio. Svugdje gdje je bio. bez obzira na situaciju na koju je nailazio, odnosio se prema narodu sa najveom panjom, kao i u odnosu na na partizanski moral u cjelini. To je. kao i kod svih naih drugih partizanskih jedinica, zna se. bilo od ogromnog znaaja. Uz ostalo, i po tome e se u ovom kraju pamtiti njegovi borci. ivi borci Tuzlanskog partizanskog odreda u danima izlaska ove knjige raduju se i dobijaju novi podstrek da do kraja svog ivota. zajedno sa svim borcima NOR-a. naom radnikom klasom, omladinom i cijelim narodom, ostanu vjerni idealima svoje mladosti i. u sadanjim bitkama, dosljedni i istrajni u izvrenju poruka nae revolucije, privreni idejama komunizma i samoupravnog socijalizma. Bili su i dok ive ostae odani besmrtnoj poruci svog ratnog vrhovnog komandanta druga Tita da uvaju bratstvo i jedinstvo jugoslovenskih naroda i narodnosti, da uvaju jedinstvo Jugoslavije kao zjenicu svoga oka.

24

II BORBENI PUT ODREDA

ZLATOMIR LUKI STANOJE NIKOLI

BORBENI PUT TUZLANSKOG NOP ODREDA

UVOD Sredinom 1943. godine, neposredno, p o s t o j e zavrila svoju najteu i najkrvaviju bitku u dolini Sutjeske, Operativna grupa divizija NOVJ, koju su inile 1. i 2. proleterska, 7. banijska i dvije istonobosanske brigade (6. i 15), pod neposrednom komandom Vrhovnog taba, prela je u nezadrivu ofanzivu na teritoriji istone Bosne. Iako iznurene neprekidnim etrdesetodnevnim borbama, prorijeene u svom brojnom stanju i velikim gubicima, partizanske divizije i brigade su se ponovo dokazale kao snage koje neprijatelj nije mogao zaustaviti u nastupanju. U vrijeme bitke u dolini Sutjeske u istonoj Bosni su se nalazile dvije vojvoanske brigade i dva snana partizanska odreda (Biranski i Majeviki odred). Silovitim napadima jedinice NOV i POJ su razbile i unitile neprijateljske ustako-domobranske garnizone u Han-Pijesku, Srebrenici, Bratuncu, Vlasenici, Olovu, Kladnju i Zvorniku. Stvorena je, ubrzo, prostrana slobodna teritorija izmeu Krivaje, Spree i Drine. Od poetka jula na ovoj slobodnoj teritoriji, zapoinju svoj ratni borbeni put i dvije nove divizije NOVJ - 16. vojvoanska divizija, u iji sastav su ule 1, 2. i 3. vojvoanska brigada i 17. istonobosanska, u iji sastav su ule 6. istonobosanska i 15. majevika brigada, te Majeviki NOP odred. Tako se, u julu 1943, u istonoj Bosni nalo pet snanih partizanskih divizija. Pored navedenih jedinica, tu se nala i 5. krajika divizija i dvije oslabljene brigade 3. divizije. Uz to su ove znaajne snage predstavljale i konkretnu opasnost za neprijatelja u rejonu Tuzle, politiki i ekonomski veoma vanog podruja. Poto su se prednji dijelovi Operativne grupe partizanskih divizija ve nalazili na prilazima Tuzli, neprijatelj je bio neposredno ugroen u tuzlanskom rudarsko-industrijskom basenu, a isto tako onemoguen je da se koristi i etvom u bogatim itorodnim krajevima Semberije i Posavine. Da bi otklonio tu neposrednu opasnost, neprijatelj je pokuao da jednim ofanzivnim zahvatom, nastupajui sa juga i sje-

27

vera, uniti Operativnu grupu divizija NOVJ, Vrhovni tab, CK KPJ i, uopte, partizanske snage u istonoj Bosni. Ofanziva je trajala 7 dana, od 13. do 20. jula 1943. godine. U njoj su bile angaovane njemake snage 369. vraje divizije i glavnina 7. SS Princ Eugen divizije, 7. domobranski zdrug i ostale ustake, domobranske, milicijske i etnike jedinice, koje su se nale na prostoru izmeu Spree i Bosne, Romanije, Rogatice i Drine. 1 ) Glavni neprijateljski napad bio je usmjeren prema ekoviima, gdje je bila smjetena Centralna bolnica u kojoj se, jo uvijek, nalazilo oko 250 tekih, nepokretnih ranjenika. Evakuacija ranjenika na Milan planinu izvoena je i u toku borbe, ali je oko 100 ranjenika palo u ruke neprijatelja i bilo ubijeno. 2 ) to se tie operativnih jedinica, Vrhovni tab je izvrio dekoncentraciju snaga na veoma irokom prostoru, ime je paralisan glavni udar neprijateljske ofanzive. U jeku borbi, jo 23. jula, donesena je odluka da se CK KPJ i Vrhovni tab, sa 1. proleterskom i 7. divizijom, prebace u Bosansku krajinu. Ocijenjeno je da se poslije iskrcavanja saveznika na Siciliji moe ubrzo oekivati i izbacivanje Italije iz rata i da, zbog toga, teite djejstava treba prenijeti u krajeve koji su bili blie italijanskoj okupacionoj zoni. Druga proleterska divizija je zadravana jo dvadesetak dana na podruju istone Bosne, odakle e biti upuena prema Sandaku i Crnoj Gori. 3 ) Nijemcima je, u ofanzivi, polo za rukom da privremeno uspostave svoje i ustako-domobranske posade u nekim gradovima i varoicama u dijelu istone Bosne, ali, ire, prostor je ostao pod kontrolom snaga NOV i POJ. Pokuaj neprijatelja da nastavi ofanzivu juno od linije Vlasenica-Kladanj zavrio je potpunim neuspjehom, nakon ega su se njegove snage, uz znatne gubitke, povukle u Tuzlu i Sarajevo, odakle su i zapoele svoje operacije. Poslije odlaska Vrhovnog taba, 1. i 7. divizije u centralnu Bosnu i kasnije odlaska 2. proleterske divizije prema Crnoj Gori, na teritoriji istone Bosne ostale su jedinice 16. i 17. divizije i nekoliko NOP odreda. Teite njihove aktivnosti preneseno je sada na podruje Majevice, Semberije, Posavine, Trebave i Ozrena. Na prostoru Majevice i Semberije razvijali su svoja djejstva 16. divizija i Majeviki NOP odred. Njihove jedinice su u noi
') Ahmet onlagi. Prodor operativne grupe i znaaj dolaska CK KPJ i Vrhovnog taba u sjeveroistonu Bosnu, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, Tuzla. 1984. knjiga 2, str. 957. J ) Milo Zeki, Prelomna jesen 1943. godine u istonoj Bosni, Istona Bosna u NOB-i, Beograd, 1971, knjiga 2, str. 93. 3 ) A. onlagi, n. 61., str. 963.

28

7/8. avgusta oslobodile Janju. U noi 9/10. avgusta, 2. bataljon 1. brigade, 16. vojvoanske divizije i Majeviki NOP odred poinju uspjean napad na Bijeljinu. Poslije nekoliko dana napornih borbi, grad je bio osloboen. Meutim, poslije toga dolo je do intervencije njemakih snaga i domobranskih jedinica iz pravca Rae koje su prodrle u Bijeljinu, ali su u njoj ostale praktino izolovane. Majeviki NOP odred i dijelovi 3. vojvoanske brigade zadrali su se na podruju Majevice i Semberije, a glavnina 16. divizije otila je prema Biru. Prilikom tog pokreta njene jedinice su protjerale seosku muslimansku miliciju i etnike. U noi 11/12. septembra, razbivi jedan ustaki bataljon, jedinice 16. divizije su ponovo oslobodile Vlasenicu. Iz Vlasenice one su krenule u akciju na neprijateljske posade u dolini gornje Spree. Tom prilikom su razbile neprijateljske posade u Capardama, Memiima, Kalesiji i drugim selima. Ovim uspjenim akcijama 16. divizije proirena je slobodna teritorija Bira, povezana osloboena podruja Bira i Majevice i olakano je djelovanje Biranskog NOP odreda. 4 ) Istovremeno je 17. istonobosanska divizija ostvarila znaajne pobjede u svom nastupu prema Ozrenu, Trebavi i Posavini. Sredinom avgusta razbijeni su trebavski etnici od kojih je 175 zarobljeno. 5 ) Krajem avgusta osloboena je Graanica, razorena eljeznika pruga Tuzla-Doboj, razbijeni etnici u selima Jasenici, Smolui, Potpei. Razvijajui operacije prema Posavini i Trebavi, jedinice 17. divizije su, do polovine septembra 1943, oslobodile Modriu, Bosanski Samac, Oraje, Odak, Gradaac, Graanicu, stvarajui znaajnu i kompaktnu slobodnu teritoriju. Konano, jedinice 16. divizije NOVJ su oslobodile Bijeljinu 24. septembra, ime je cijela prostorija izmeu Drine, Save, Spree i Bosne, izuzev Brkog, Doboja i Tuzle, bila osloboena od neprijatelja. Uspjesi su podstakli stotine mladih ljudi da pristupaju NOP-u, to je omoguilo ne samo popunu postojeih, nego i formiranje novih jedinica NOV i POJ u istonoj Bosni. Na Romaniji je formiran Romanijski NOP odred, pri emu je kao jezgro posluio Glasinaki bataljon 6. istonobosanske brigade. 6 ) U Obudovcu, 17. septembra, bio je formiran Posavski NOP odred, a samo tri dana kasnije, u Skugriu, i Trebavski NOP odred. Pored partizanskih odreda, u to vrijeme. 21. septembra, formirana je i 3. muslimanska brigada, koja je ubrzo bila preimeno4

) Isto. str. 970. ) Isto. str. 970. 6 ) M. Zeki. n. l.. str. 93.
5

29

vana u 16. Tako je 17. istonobosanska divizija dobila svoju treu brigadu. Kao jezgro za formiranje 16. muslimanske brigade posluio je Muslimanski bataljon 6. istonobosanske brigade, koji je, polovinom septembra, bio narastao na oko 450 boraca. Polovinom septembra (no 12/13) preko rijeke Bosne u istonu Bosnu je. po nareenju Vrhovnog taba, stigao tab 1. korpusa NOVJ. koji je kasnije, poetkom oktobra (5. 10), preimenovan u 3. korpus. tab su inili: general Kota Nad, komandant, Vlado Popovi, politiki komesar, Todor Vujasinovi, zamjenik komandanta i Jovo Vukoti, naelnik taba. S njim je na teritoriju istone Bosne stigla i 2. krajika brigada. Pod komandu taba 1. korpusa su stavljene sve snage NOV i POJ na teritoriji istone Bosne, ukljuujui i 16. vojvoansku diviziju. Nekoliko dana je tab 1. korpusa boravio u okolini Gradaca i u samom Gradacu, a u vrijeme bitke za Tuzlu prebacio se u rejon Srebrenika. 7 ) Poetkom jeseni 1943. godine, dakle, vojno-politika situacija na teritoriji istone Bosne bila je veoma povoljna. Snage NOV i POJ su kontrolisale prostranu slobodnu teritoriju i sve gradove, sa izuzetkom Tuzle i Brkog. Po gradovima i selima izgraivana je mrea organa narodne vlasti, stvarani su NO odbori tamo gdje nisu postojali, uspostavljana je mrea drutveno-politikih organizacija, jaale su organizacije KPJ i SKOJ-a. U selu Trnovi, kod Bijeljine, je tih dana pokrenut list Osloboenje. Kapitulacijom Italije Nijemci su morali da popune prazninu, koja je nastala na onom dijelu okupirane teritorije koju su zaposjedale italijanske vojne snage. Na taj nain Nijemci su morali da oslabe i svoje garnizone u istonoj Bosni, to je kvislinke snage dovelo u vrlo teku situaciju. Pratei takav razvoj situacije, drug Tito je, 22. septembra, preporuio tabu Korpusa da razmotri mogunost osloboenja Tuzle. 8 ) tab 1. korpusa je procijenio da za ovu operaciju postoje svi povoljni uslovi, da e vojno-politiki i ekonomski znaaj osloboenja tog znaajnog proleterskog, industrijsko-rudarskog centra biti ogroman te je donio odluku o osloboenju Tuzle, ime e biti zaokrueni uspjesi NOV i POJ u istonoj Bosni, u jesen 1943. godine. Odluku o napadu na neprijateljski garnizon u Tuzli, tab 1. korpusa (od oktobra 1943, 3. korpus) je donio 27. septembra 1943. godine. Donosei ovu odluku, tab je, pored isto vojnikih, imao u vidu i politike i ekonomske razloge. Tuzla je, u to vrijeme, u stratekom smislu, sluila neprijateljskim snagama kao oslonac za po7 8

) Esad Tihi, Posavsko-trebavski NOP odred, Beograd, 1983, str. 118. ) A. onlagi, n. l., str. 971.

30

kretanje akcija prema Majevici, dolini Spree, Biru, Posavini, Trebavi, Ozrenu. Osloboenjem Tuzle bili bi ostvareni veoma povoljni uslovi za mobilizaciju novih boraca, posebno iz redova radnitva i omladine, naroito iz redova muslimanske i hrvatske nacionalnosti, to je bilo od bitnog politikog znaaja za dalji razvitak NOR-a i revolucije u ovim krajevima. Osloboenje Tuzle bi, nesumnjivo, ubrzalo proces diferencijacije, koji je ve zapoeo u redovima neprijateljskih formacija, zahvaenih demoralizacijom. Ovladavanje ekonomskim potencijalima tuzlanskog industrijsko-rudarskog basena obezbijedilo bi znaajne strategijske osnove za dalji razvitak NOB-e i ne samo u istonoj Bosni. Uslovi za osloboenje Tuzle bili su relativno povoljni. Glavne njemake snage bile su, poslije kapitulacije Italije, orijentisane prema podrujima jadranske obale i zapadnim dijelovima zemlje, te nije postojala vidljiva opasnost od snanije njihove intervencije u toku same borbe. U samom Tuzlanskom garnizonu neprijateljske snage su imale jainu jedne divizije. To su bile, prije svega, domobranske jedinice, orunici, jedinice DOMDO pukovnije (pripadnici tzv. legije), 9 ) i mali broj ustaa i Nijemaca - gestapovaca. Od njemakih vojnih snaga u gradu je bila samo jedna oklopna eta, a samo dva dana uoi napada jedinica NOV i POJ na neprijateljski garnizon u Tuzli iz nje je prema Doboju povuen jedan njemaki bataljon. Neprijateljske snage su bile tako rasporeene da ih je oko 4000 bilo u samom gradu, a oko 2000 vojnika u okolnim uporitima: Gornjoj Tuzli, Simin-Hanu, Bukinju, ivinicama i Lukavcu. Odbrana je fortifikacijski bila dobro ureena i podeena za krunu
9 ) U muslimanskim naseljima u istonoj Bosni, posebno u dolini Spree, od 1942. godine jaala je specifina vojna tvorevina u formi seoskih s t r a a - poznata kao muslimanska milicija. Tamo gdje je politiki uticaj NOP-a bio vei. gdje su partizani postizali uspjehe, pripadnici muslimanske milicije odnosili su se tolerantnije prema jedinicama NOV i POJ i esto, bez borbe, proputali su ih kroz svoja sela. Muslimanska milicija je bila vezana za ustaku vlast, od koje je dobijala naoruanje i veoma esto zajedno sa domobranima. ustaama i Nijemcima vodila borbu protiv partizana. Pod uticajem ustake vlasti postepeno je dobijala organizovaniji, homogeniji karakter, pretvarajui se u vojne formacije. Ove formacije niu pod razliitim nazivima, prvo kao 3. bojna 8. pukovnije, pa Dobrovoljaki odjel narodnog ustanka. Domobranska dobrovoljaka pukovnija, zatim zeleni kadar kao 10. posadni zdrug, odnosno 3. gorski zdrug. Domobranska dobrovoljaka (dom-do) pukovnija bila je, uglavnom, sastavljena od seljaka Muslimana iz tuzlanskog, zvornikog. bijeljinskog, branskog, gradaakog i graanikog sreza. Njeno stvaranje je poelo u Tuzli, u proljee 1942. godine. Poznata je kao muslimanska legija, formirana toboe radi odbrane muslimanskih sela od odmetnikih bandi, odnosno radi borbe protiv NOP-a i vrenja andarmerijske slube. Osloboenjem Tuzle, oktobra 1943. godine, ona je razbijena, ali su na graninim dijelovima teritorije na kojoj je formirana, prema Graanici i Zvorniku, ostale k o m p a k t n e njene jedinice, koje su kasnije posluile kao oslonac za formiranje zelenog kadra.

odbranu. Du itave ivice varoi, izgraeno je vie linija rovova sa bunkerima i bodljikavom icom, a dvije najutvrenije take odbrane bile su Istoni logor sa Gradinom i Zapadni logor. Neprijatelj je raspolagao i sa 30 topova razliitog kalibra. 10 ) Za neposredan napad na neprijateljski garnizon u Tuzli bile su odreene, uglavnom, jedinice 17. istonobosanske divizije, i to: 6. brigada (900 boraca), 2. krajika, stavljena pod operativnu komandu taba 17. divizije (450), 16. muslimanska (350), te Ozrenski NOP odred (180), ukupno 1800 boraca, koji su raspolagali sa 6 minobacaa i dva protivtenkovska topa. Prema nareenju taba 3. korpusa NOVJ, u neposrednom napadu je trebalo da uestvuju i jedinice 16. vojvoanske divizije. One, meutim, nisu uspjele da stignu na vrijeme na odreene im poloaje, jer su bile prilino udaljene, na prostoru izmeu Bijeljine i Brkog, u dolini Save. 11 ) Obezbjeenje najznaajnijeg pravca prema Doboju povjereno je 15. majevikoj brigadi (700). .Njoj je bio pridodat i Trebavski NOP odred (100). Po duini ovog pravca angaovan je i Majeviki NOP odred (600), iji je osnovni zadatak bio likvidacija neprijateljskog uporita u Lukavcu. Pravac S r n i c e - Gradaac obezbjeivao je Posavski NOP odred, a 3. vojvoanskoj brigadi je nareeno da sprijei eventualnu intervenciju neprijateljskih snaga na pravcu Brko - Tuzla. Pripremajui napad na neprijateljski garnizon u Tuzli, tab 3. korpusa je odluio da snage obezbjeenja budu ak jae od onih koje su direktno napadale na neprijatelja u gradu. Pokazalo se da su procjene situacije i ovakva odluka bili potpuno ispravni, jer su snage obezbjeenja, naroito 15. majevika brigada, odigrale prvorazrednu ulogu, kako u borbi za osloboenje, tako i za odbranu tek osloboene Tuzle. 12 ) Napad je, po planu, izveden nastupanjem u tri kolone. Desnu kolonu inila je 16. muslimanska brigada sa zadatkom da napada neprijatelja u pravcu Bukinja, a potom pravac svog nastupanja orijentie prema Kreki. Srednju kolonu trebalo je da ine 6. istonobosanska brigada i Ozrenski NOP odred sa pravcem napada Piskavica - Tuanj - Zapadni logor. Druga krajika brigada, koja je inila lijevu (treu) kolonu, trebalo je da nastupa preko Gradine i slanih bunara prema Istonom logoru. Konano, jedinice 16. vojvoanske divizije, koje su planirane da budu ukljuene u napad, preko Ilinice bi prodirale prema eljeznikoj stanici u Tuzlu. Poetak
,0

) M. Zeki, n. l str. 94. ") Isto, str. 95. ,2 ) Isto, str. 95.

32

napada je bio odreden za 29. septembar u 21 sat. Napad svih jedinica NOV i POJ, izuzev vojvoanskih, zapoeo je u odreeno vrijeme. Borbe su trajale od 29. septembra uvee do 2. oktobra u podne. Za komandovanje i za borce partizanskih snaga to je bilo jedno novo znaajno iskustvo. Prvi put se, u istonoj Bosni, izvodio napad na neprijatelja u jednom veem utvrenom gradu. U toku prva dva dana borbi jedinice NOV i POJ su svoje napade izvodile nou, a po danu su odbijale neprijateljske protivnapade. Odluujui napad na neprijatelja u gradu zapoeo je 1. oktobra u 20,30 asova, jednovremenim napadom svih brigada. Glavni udar 6. brigade bio je usmjeren na Zapadni logor, 2. krajike na Gradinu i Istoni logor, a 16. muslimanska brigada, poto je oslobodila Bukinje i dio Kreke, pomjerila se preko Kuia kose i Crvenog Brda na Ilinicu. odakle je napadala prema eljeznikoj stanici. Neprijateljske snage su pruale snaan otpor, oekujui pomo iz pravca Doboja i Brkog. nadajui se da e se jedinice NOV i POJ, kao i prethodnih dana, krajem noi povui na svoje polazne poloaje. Meutim, ova oekivanja i nadanja neprijatelja se nisu ostvarila. Pomo iz pravca Doboja i Brkog nije stizala, jer se neprijateljske snage nisu mogle probiti, a jedinicama NOV i POJ nareeno je da napad jo energinije nastave i po danu. U takvoj situaciji dolazi do demoralizacije i osipanja u neprijateljskim redovima. Sredinom prijepodneva poela je masovna predaja domobrana. Najzad, oko podne, 2. oktobra, slomljen je otpor Nijemaca i ustaa. Cio grad je bio slobodan, neprijateljski garnizon u gradu likvidiran, sa izuzetkom jedne grupe od oko 100 Nijemaca i neto ustaa koja je uspjela da se probije prema Brkom i Majevici. 13 ) Poraz neprijateljskih snaga bio je potpun. Zarobljeno je 2136 neprijateljskih vojnika, 130 oficira, meu njima ijedan general i nekoliko viih oficira, ubijeno je 500, a ranjeno 400 neprijateljskih vojnika i oficira. Od toga 80 je Nijemaca, a ostali su bili domobrani, legija, ustae, milicija i andarmi. Zaplijenjeno je 2200 puaka. 30 tekih mitraljeza, 110 pukomitraljeza, 50 automata, 5 tekih bacaa, 25 topova, 20 vagona puane i artiljerijske municije, 3 radio-stanice. preko 50 vagona ivotnih namirnica, preko 300 vagona soli. 2 vagona benzina, oko 30 tekih i lakih automobila, oko 3500 vojnikih odijela, 1500 pari cipela i velika koliina ostale ratne opreme. Iz ustakog zatvora osloboeno je 400 - 500 zarobljenika, aktivista i pristalica NOP-a. Uniteni su: 1 oklopni voz, 3 tenka, sve eljeznike stanice od Tuzle do Miriine, eljeznika
,3

> Isto. str 97.

3* Tuzlanski partizanski xired

33

pruga Tuzla - Miriina i svi mostovi na ovoj pruzi. Istovremeno, zaplijenjenoje 10 lokomotiva i preko 100 eljeznikih vagona. 14 ) Trea vojvoanska brigada 16. divizije je blagovremeno i potpuno zatvorila pravac Brko - Tuzla i odbila napade neprijatelja iz Brkog, a 1. vojvoanska brigada oslobodila je Gornju Tuzlu 3. oktobra. Naroito teke borbe, u vrijeme osloboenja Tuzle, a i kasnije, morale su voditi one snage NOV i POJ koje su osiguravale pravac od Doboja. Jo prvog dana borbe za osloboenje Tuzle, u pomo neprijateljskom garnizonu, krenula je iz Doboja njemaka borbena grupa Fier, jaine izmeu 4 i 5 bataljona, ojaanih artiljerijom i sa nekoliko tenkova. Jedinice 15. majevike brigade i Trebavskog NOP odreda su, izvanrednim zalaganjem, zaustavljale dva dana snane napade ove grupe, i to 30. septembra ispred Graanice i 1. oktobra pored tog mjesta. Majeviki NOP odred je. u meuvremenu, protjerao neprijateljsku posadu iz Lukavca i tako obezbijedio pozadinu 15. majevikoj brigadi. Tuzla je osloboena 2. oktobra, a ve sutra Nijemci su izveli novi snaan napad na pravcu iz Doboja. Polo im je za rukom da, poslije viesatnih napada, uz angaovanje tenkova i avijacije, potisnu od ceste jedinice 15. majevike brigade i tako omogue nastupanje prema Tuzli. U popodnevnim satima potisli su i Majeviki NOP odred iz Lukavca. U predveerje tog dana (3. oktobra) pojedini dijelovi njemakih snaga izbili su u visinu Bukinja i neposredno ugrozili tek osloboenu Tuzlu. U gradu se. u tim kritinim trenucima, nalazila samo 6. istonobosanska brigada, dok su 16. muslimanska i 2. krajika bile upuene prema neprijatelju koji se jo uvijek nalazio u ivinicama. esnaesta vojvoanska divizija je. i dalje, sa svojim glavnim snagama, bila razvuena na komunikaciji Tuzla - Lopare. tab Korpusa je. u ovoj situaciji, vrlo brzo i efikasno reagovao. Na glavnom pravcu njemakog prodora, na liniji Moluhe Kreka - Kuia Brdo, postavljeni su bataljoni 6. istonobosanske brigade. Privueni su 15. majevika brigada i Majeviki NOP odred i postavljeni desno od 6. brigade sa zadatkom da napadaju u bok i pozadinu izduene neprijateljske kolone. Druga krajika brigada, koja je povuena od ivinica, postavljena je lijevo od 6. brigade, na prostoru sela Husino. Istovremeno je nareeno 16. vojvoanskoj diviziji da sa glavninom svojih snaga prie Tuzli radi eventualne odbrane grada. Radnici, omladina i uopte graani Tuzle su pozvani da brane svoj grad. Naime, na trgu, pred optinskom zgradom, odran je veliki narodni zbor, kojem je prisustvovalo gotovo sve
,4

) Zbornik NOR. lV/18. dok. 79. str. 206.

34

stanovnitvo grada. Na zboru je govorio i Paaga Mandi, tada lan PK KPJ za BiH. U toku govora, kada je dobio vijest da neprijatelj ugroava osloboeni grad. pozvao je prisutne da se pridrue partizanima, uzmu oruje i ukljue se u borbu za odbranu grada. Poziv je sa oduevljenjem prihvaen. Pod parolom svi za odbranu Tuzle, graani su uzimali oruje i neposredno sa zbora odlazili u 6. brigadu. U pravcu Moluha, u 6. istonobosansku brigadu prva je krenula kolona radnika, a odmah zatim i kolona omladine. Omladinci i omladinke su upueni na Rasovac, gdje su primili oruje i opremu i, po nareenju, krenuli kao pratnja kolone, koja je izvlaila plijen iz Tuzle u pravcu stare Majevice. 15 ) Sa kakvim oduevljenjem su graani Tuzle prihvatili poziv da se pridrue braniocima grada, najbolje govori podatak daje. u toku noi 3/4. oktobra, samo u bataljone 6. brigade stupilo 300 novih boraca. 16 ) Borbe za odbranu Tuzle bile su, po svojoj estini, ravne onim koje su partizanski borci vodili za njeno osloboenje. Dva dana i tri noi, na prilazima gradu, smjenjivali su se jurii i protivjurii i pojedini poloaji prelazili iz ruku jednih u ruke drugih. Meutim, koristei se oprobanom taktikom pruanja odlunog otpora neprijateljskim snagama, po danu, i preduzimanjem ofanzivnih djejstava po noi. jedinice NOV i POJ su preuzele inicijativu iz ruku neprijatelja i pripremale odluujui napad, koji je zapoeo, rano ujutro 6. oktobra, nezadrivim juriem 4. bataljona 6. istonobosanske brigade. Prije toga ove njemake jedinice su prihvatile kod Bukinja svoju posadnu jedinicu iz ivinica. Tom energinom, dobro pripremljenom i iznenadnom napadu, Nijemci se nisu mogli suprotstaviti i zapoelo je njihovo panino povlaenje. O veliini te panike govori injenica da su tenkovi, koji su imali zadatak da tite povlaenje, odstupali na elu neprijateljske kolone. Pokuaj njemake komande da organizuje uporniju odbranu, na prostoriji Lukavca i Puraia, zavren je potpuno neuspjeno i brzo povlaenje je nastavljeno. Relativno svjee jedinice 16. divizije ukljuene su u gonjenje potuenog neprijatelja. Nijemci su se, ubrzano, povlaili prema Doboju, ime je bitka za odbranu Tuzle bila uspjeno okonana, 8. oktobra 1944. godine. U borbama za odbranu Tuzle zarobljeno je 20 neprijateljskih vojnika, ubijeno ih je i ranjeno oko 150. Zaplijenjeno je nekoliko kamiona, vei broj tovarnih grla, neto oruja, znatna koliina municije i ostalog raznog materijala. 17 )
) Neda Kerec. SKOJ u Tuzli 1943, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. 3, Tuzla. 1987, str. 98. le ) M. Zeki, n. l. str. 99 17 ) Gligo Mandi. 17. isto-,bosanska udarna divizija, Vojnoizdavaki zavod. Beograd. 1976, str. 53.
,5

35

Osloboenje Tuzle, u velikoj mjeri, je uticalo na razmah NOB-e u istonoj Bosni. Stanovnitvo Tuzle i okolnih sela masovno se opredjeljivalo za NOP. Mnogi mjetani iz srpskih sela, u kojima su do tada etnici imali uticaja, u velikom broju se okreu narodnooslobodilakim snagama. Dolo je i do brzog osipanja kvislinkih organizacija i vojnih formacija. Jedinice DOMDO pukovnije su se potpuno raspale, izuzev u okolini Graanice i Zvornika. Veliki broj domobrana i njihovih oficira ukljuio se dobrovoljno u partizanske jedinice. Domobranski oficiri - njih 77 - su objavili proglas, pozivajui domobrane da prekinu sluenje okupatoru i preu na stranu NOV i POJ. Narodnooslobodilaki pokret je ostvario odluujui presti u masama. Neprijatelj nikada vie nije u Tuzli bio siguran, nije vladao bezbjedno, drao se kao na staklenim nogama do definitivnog osloboenja, septembra 1944. godine. 1 8 ) Osloboena Tuzla je izvrila punu mobilizaciju svojih materijalnih i ljudskih izvora za NOB-u. Graani Tuzle su oduevljeno doekali slobodu, posebno radnici i omladina. Na svakom koraku je dolazilo do izliva patriotskih osjeanja. esto je. na dirljiv nain, izraavana ljubav prema pripadnicima jedinica NOV i POJ. Partizani su bili uvijek u centru panje i interesovanja ljudi. Naroito su plijenile panju linosti komandanata proslavljenih partizanskih jedinica Danila Lekia, Glige Mandia, Veljka Lukia Kurjaka, Miloa Zekia, Franje Herljevia, Salema eria. Dragana Stania, Ratka Peria, Ratka Vujovia i drugih, ili linosti sugraana - Tuzlaka, koji su meu prvima 1941. godine stupili u redove partizanskih boraca. Oduevljenje i radost osjeali su se na svakom mjestu u gradu tih oktobarskih dana 1943. godine. Slavlju i toj optoj atmosferi doprinosilo je, prema sjeanju savremenika, prekrasno vrijeme. Prva dva dana slobode pala su u subotu i nedjelju, a vrijeme je bilo gotovo proljeno, grad je plivao u suncu i radosti. 19 ) U gradu je vrilo kao u konici. Na drutvenu pozornicu pohrlilo je tako rei sve ivo... Grad kao da je urio da se izivi, sav je bio u pokretu. Svako je bio na neki nain angaovan. ivio za neki zadatak. A povremeno, sve je proimalo neko sveano raspoloenje. Omladina je prednjaila i u radu i u radosti novog neispisanog ivota. Zraila je vedrinom i u najveim fizikim naporima i na svojim igrankama i svojim revolucionarnim pjesmama, mijeajui se s borcima naih jedinica. 20 )
' 8 ) Miso Voki, Od prvog osloboenja Tuzle do konane pobjede, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knjiga 3. Tuzla. 1987, str. 282. ,9 ) Isto. str. 255. 20 ) Cvijetin Mijatovi. etrdeset dana u osloboenoj Tuzli. Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knjiga III, Tuzla. 1987. str. 21.

36

Graani osloboene Tuzle masovno su pristupali NOP-u, ukljuujui se u jedinice NOV i POJ. Rauna se daje. u toku septembra - oktobra iz grada sa okolnim rudarskim naseljima u jedinice NOV i POJ, dolo oko 5000 novih boraca - radnika, omladine, intelektualaca i dr. Zahvaljujui toj injenici, sve jedinice NOVJ koje su uestvovale u operaciji za osloboenje i odbranu Tuzle bile su dobro popunjene. Tako je 6. istonobosanska brigada, i pored gubitaka u borbama za osloboenje Tuzle, narasla na 1200 boraca, Druga krajika na 1400, 15. majevika na 800, a 16. muslimanska na 700 boraca. 21 ) Masovnom opredjeljivanju graana Tuzle za NOP doprinosio je i dotadanji uspjean rad ilegalne organizacije KPJ i SKOJ-a u gradu, veliki ugled NOP-a i njihovih pripadnika, znaajan uticaj i ugled partizanskih porodica i simpatizera u gradu, te, konano, i injenica da se u NOB-u, prije i poslije osloboenja Tuzle. neposredno ukljuio i veliki broj uglednih graana - Omer Gluhi, Mea Selimovi, Jure Begi, Ante Kamenjaevi. Aleksandar Preka, Rade Pele, muftija Muhamed efket Kurt, Bogomir Brajkovi. ore Vaskovi, Muhamed Gagi. Dimitrije Jankovi, Muradbeg Zaimovi i drugi. U ovakvim prilikama, u jedinice NOV i POJ. svrstavali su se ne samo lanovi KPJ i SKOJ-a, omladinci i graani koji su ve bili na strani pokreta ili bili njegovi simpatizeri, nego i mnogi drugi, koji, s njim do tada, nisu imali nikakve veze. 22 ) Priliv novih boraca bio je takvih razmjera da je bilo mogue pristupiti i formiranju novih jedinica NOVJ u istonoj Bosni. Samo nekoliko dana poslije osloboenja Tuzle osnovana je 17. majevika brigada (komandant Veljko Luki Kurjak, politiki komesar Milutin Pejanovi). Osnov za novoosnovanu brigadu posluio je Majeviki NOP odred. Osamnaesta hrvatska NOU brigada (Franjo Herljevi, komandant, Mirko Filipovi, politiki komesar) formirana je, najveim dijelom, od novih boraca iz hrvatskih rudarskih sela u okolini Tuzle, a za 19. biransku brigadu (Vojo Ili, komandant, Rade Jaki politiki komesar) osnovu je dao Biranski NOP odred. Ojaani su i svi postojei NOP odredi na teritoriji istone Bosne. Formirana je i 27. divizija. 23 ) Sve jedinice su bile dobro naoruane, naroito automatskim orujem - mitraljezima i pukomitraIjezima, te dobro snabdjevene municijom. Raspolagale su minobacaima, a neke i protivtenkovskim topovima. Pri tabu 17. divizije postojala je i baterija brdskih topova.
M. Zeki. n. l.. str. 101. ") M. Voki. n. l., str. 260. ") M. Zeki, n. l., str. 101.

37

Poslije osloboenja Tuzle tab 3. korpusa raspolagao je znaajnim snagama sa kojima je mogao planirati i izvoditi zamanije vojne poduhvate. Na osloboenom prostoru, izmeu Drine i Bosne. Save i Sarajeva, odvijao se slobodan ivot, narastale su oslobodilake snage, pripremajui ve tada znaajnije operacije radi prodora snaga NOVJ prema istoku, odnosno Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji. 24 ) FORMIRANJE TUZLANSKOG NOP ODREDA Ve je bilo rijei o tome da su se graani Tuzle i tuzlanskog industrijsko-rudarskog basena masovno odazvali pozivu, za borbu, upuenom od Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu, Oblasnog komiteta SKOJ-a i taba 3. korpusa NOVJ. Na stotine ih je pristupilo partizanima, omoguavajui tako popunjavanje postojeih i osnivanje novih jedinica NOV i POJ. Pored tri brigade i jedne divizije, formiran je tada i Tuzlanski NOP odred. On je bio prva jedinica NOV i POJ koja je nosila ime grada Tuzle. To ne znai da je Tuzla, njegovim formiranjem, znaajnije se ukljuila u NOR i revoluciju. Kao jedan od veih revolucionarnih i proleterskih centara u istonoj Bosni, Tuzla je, jo od prvih ustanikih dana 1941. godine, igrala prvorazrednu ulogu u razvoju NOB-e u istonoj Bosni. I do oktobra 1943. godine grad i njegova okolina su dali veliki broj boraca, koji su upuivani prema ustanikim aritima istone Bosne, prema Majevici, Biru. Ozrenu, a borili su se i irom Jugoslavije kao borci u mnogim proslavljenim jedinicama NOV i POJ. Sada, osloboenjem cijelog tuzlanskog industrijsko-rudarskog basena, nametnula se potreba stvaranja jedne teritorijalne vojne jedinice, koja bi svojim stalnim prisustvom i akcijama vre vezivala grad i njegovu okolinu za NOP, neprekidno provodila mobilizaciju ljudskih snaga i angaovala materijalna dobra za potrebe NOV i POJ, branila slobodnu teritoriju i unitavala kvislinke, neprijateljske snage, njegovu organizaciju i postaje na irem prostoru Tuzle. Odluku o njegovom formiranju donijeli su Oblasni komitet KPJ za istonu Bosnu i tab 3. korpusa NOVJ, 12. oktobra 1943. godine. Odluka je objavljena na tampanim plakatima u svim dijelovima grada, okolnim naseljima i selima sa pozivom graanima - radnicima, seljacima, omladini da se prijavljuju i stupaju u Odred. Odziv dobrovoljaca je bio masovan to nije iznenaivalo, s obzirom na raspoloenje graana u osloboenoj Tuzli i njenoj okolini.
24

) Isto, str. 103.

38

Odluka o osnivanju Tuzlanskog NOP odreda je realizovana 24. oktobra 1943. godine. 25 ) tab Odreda je konstituisan u zgradi ranije komande 15. puka jugoslovenske vojske - stari Dom armije. U etiri bataljona uvrteno je oko 600 boraca. 26 ) radnika, omladinaca, znatnog broja intelektualaca i drugih graana Tuzle i radnika i seljaka iz njene okoline. Za komandanta Tuzlanskog NOP odreda postavljen je Omer Gluhi, uitelj iz Tuzle, a za politikog komesara Pero Erakovi. student iz Tuzle, a od decembra 1943. Mehmed Selimovi Mea. U tab Odreda uli su jo i Rade Peri. uenik iz Tuzle, kao zamjenik politikog komesara, Ferhat Azabagi. trgovac, kao intendant i Muhamed Dusinovi, student veterine, kao regerent saniteta. Na dunost komandanata bataljona postavljeni su: u Prvom Alija Alijagi, uitelj iz Dervente, u Drugom Vehid Begi, pravnik iz Koraja. u Treem Abdulah Mujezinovi, trgovac iz Tuzle i u etvrtom Muhamed Gagi, profesor Gimnazije u Tuzli. Dunosti politikih komesara bataljona preuzeli su: Aleksandar Voki, student iz Tuzle, u Prvom bataljonu, Milutin Milanovi Mile, radnik iz Tuzle, u Drugom - poslije pogibije Milutina Milanovia, dunost komesara u ovom bataljonu. j>oetkom decembra, preuzeo je Vehid Delibegovi Roki. Ahmet Silji Kadija, erijatski sudija iz Graanice, bio je komesar u Treem, a Adem Osmanbegovi, pravnik iz Graanice, u etvrtom bataljonu. Adem Azapagi, radnik, postavljen je na dunost zamjenika politikog komesara u Drugom bataljonu, a Svetozar Bujakovi, radnik iz Kreke, na istu dunost u Treem bataljonu. 27 ) Franjo Souek, radnik iz Lukavca, preuzeo je dunost intendanta u Treem bataljonu. Odred je formiran, pretenom veinom, od novih boraca meu kojima je bilo lanova KPJ, SKOJ-a i saradnika NOP-a, koji su do tada radili u ilegalnim uslovima. Meutim, prilikom njegovog osnivanja, u Odred su iz 6. istonobosanske NOU brigade upuena samo etiri iskusna partizanska borca iz 1941. godine, ratnika iz mnogih dotadanjih bitaka. To su bili Pero Erakovi, Rado Peri, Boko Popovi Popac i Aleksandar Voki, koji su dolaskom u Odred preuzeli politike funkcije, a ne vojnike. Vojniko iskustvo posjedovao je i odreen broj rukovodeih ljudi u Odredu, jer su bili rezervni oficiri stare jugoslovenske vojske, ali ni komandant Odreda,
25

1141.

) Leksikon NOR-a i revolucije u Jugoslaviji 1941-45. Beograd. 1980, knjiga II. str.

26

) Isto. ") Nije bilo mogue utvrditi imena zamjenika komesara 1. i 4. bataljona.

39

niti komandanti bataljona nisu imali iskustva u partizanskom ratovanju. Za Tuzlanski NOP odred bilo je karakteristino i to d a j e prilikom formiranja popunjen vojniki neiskusnim i neobuenim ljudstvom. Pripadnici Odreda poticali su iz svih sredina grada i njegove okoline. Bili su zastupljeni pripadnici svih naroda koji su ivjeli na ovom tlu. U Odred je stupilo i nekoliko poznatijih sportskih radnika i sportista. lanova radnikog sportskog drutva Sloboda. Bilo je. pogotovu, u poetku, i vie omladinki, mahom Skojevki, uenica Gimnazije i drugih kola u Tuzli. Odmah nakon osnivanja, krajem oktobra i poetkom novembra. Odred je ukljuen u izvravanje borbenih akcija, koje. zapravo, predstavljaju vatreno krtenje za veinu njegovih boraca. Takva je bila i akcija 3. bataljona u borbi sa etnicima na Majevici. Naime, nakon osnivanja Odreda, njegov 3. bataljon je bio smjeten u Simin-Hanu. u prostorijama Solane. Svakodnevno je vrio izvianje prema Majevici radi praenja i prikupljanja podataka o kretanju etnika Radivoja Kerovia. Kada su se etnici pokrenuli i zauzeli poloaje na Busiji, Bataljon je dobio zadatak da ih napadne. Nastupajui preko Poarnice, okolnih zaselaka i drugih sela, borci 3. bataljona su prili etnikim poloajima. Dolo je do borbe u kojoj su poginula dva borca Odreda. Zarobljen je jedan etnik, ali i Slobodan Bodo Joilovi, borac Odreda. 28 ) Odred je izvodio i akcije ienja naselja u okolini Tuzle, razoruavao pripadnike Dobrovoljake muslimanske legije i drugih neprijateljskih formacija. Tako je 27. oktobra jedan bataljon Odreda, zajedno sa jedinicama 19. biranske NOU brigade, uestvovao u ienju od etnika sela u Sprei i zelenokadrovaca. koji su se tih dana poeli organizovati. Sastav jedinica zelenog kadra sainjavali su, uglavnom dezerteri, oni pripadnici legije koji nisu htjeli da pristupe NOP-u poslije osloboenja Tuzle, ve se prvo skrivaju, a zatim bjee u umu i formiraju tzv. zeleni kadar. U muslimanskim selima, izmeu Tuzle i Zvornika, jedinice muslimanske legije se pretvaraju u formaciju zeleni kadar. 29 ) Naime, oko 200 milicionara iz rejona Zvornika, pod komandom Neeta Topia, profesora, dali su svojoj formaciji poetkom oktobra 1943. godine, naziv zeleni kadar. Kasnije su se
28

) Kasnije je dolo do razmjene zarobljenika. Vidi sjeanje efkije Vrapca u ovoj

knjizi.

29 > Legija iz tih sela je koncem 1941. i poetkom 1942. godine inila zloine prema srpskom stanovnitvu, a u periodu 1 9 4 2 - 1 9 4 4 . je, po nalogu okupatora, sprjeavala povezivanje slobodnih teritorija Majevice i Bira. Isto tako, legija, oko Puraia i Turije, je vodila u zimu 1941/42. godine borbe protiv Ozrenskog NOP odreda.

40

toj kvislinkoj jedinici prikljuivale milicijske grupe iz muslimanskih sela u dolini Spree. 30 ) Odred je krajem oktobra zajedno sa 18. hrvatskom brigadom bio angaovan i prema Doboju. nalazei se oko sela Turije. Kada je 17. divizija napustila teren Ozrena. a 18. hrvatska brigada bila angaovana u akcijama ienja tog kraja i dijelovi Odreda, odnosno bataljon Muhameda Gagia. su sa vie ili manje uspjeha vodili borbe sa ozrenskim etnicima. Inae. Odred je u poetku svoje borbene aktivnosti bio, zajedno sa novoformiranim jedinicama 18. hrvatskom i 19. biranskom brigadom, angaovan na obezbjedivanju Tuzle iz pravca Zvornika ili Doboja. Zapravo. da bi uvrstio i to uspjenije iskoristio rezultate ostvarene poetkom jeseni 1943. godine. tab 3. korpusa je, samo desetak dana poslije osloboenja Tuzle, uputio 16. diviziju NOVJ na podruje Trebave i Posavine sa zadatkom izvianja prema Brkom i njegovog eventualnog osloboenja, 17. istonobosansku diviziju na podruje Ozrena sa zadatkom ienja tog podruja od etnika, ometanja saobraaja na pruzi Doboj - Maglaj, osloboenja Maglaja i daljeg prodiranja prema Vareu, a novoformiranu 27. diviziju je usmjerio preko Kladnja, Vlasenice, Han-Pijeska ka Sokolcu i Rogatici sa zadatkom ienja Romanije od etnika i ruenja eljeznike pruge Sarajevo - Viegrad. Poslije upuivanja ovih partizanskih jedinica NOVJ na izvrenje novih operativnih zadataka. tabu 3. korpusa, za zatvaranje pravaca prema Zvorniku i Doboju. ostale su dvije novoformirane brigade (18. i 19), Ozrenski, Trebavski i Tuzlanski NOP odred. Na komunikaciji Tuzla - Zvornik angaovani su 19. biranska i dijelovi Tuzlanskog odreda. Na pravcu prema Doboju bili su postavljeni 18. hrvatska brigada, Trebavski i Ozrenski odred. Pozadi 18. hrvatske koja je drala poloaje na liniji sela Devetak - Turija - Gri bili su razmjeteni i dijelovi Tuzlanskog odreda. Tuzlanskom odredu je nareeno da pojaa posadu Puraia i pravac Purai - Porjeina - Bosansko Petrovo Selo, odravajui vezu sa Ozrenskim NOP odredom na ovoj strani Spree. 31 ) Na pravcu prema Doboju situacija je postala tea kada su. poetkom novembra, u Doboj dole znatne njemake snage. Uskoro je dolo do jednog snanog njemakog napada u pravcu Tuzle. Izveli su ga motorizovani dijelovi iz sastava 369. njemake divizije sa oko 2000 vojnika i 9 tenkova. Jedinice 18. hrvatske brigade i Ozrenski NOP odred nisu bili u stanju da se uspjeno suprotstave
30 3,

) Ahmet onlagi, n. l., strana 47. l Zbornik NOR-a. IV/18, dok. br. 128.

41

ovom neprijateljskom prodoru i 11. novembra Nijemci su ponovo zaposjeli Tuzlu, poslije 40 dana njenog ivota u slobodi. Poslije neprijateljskog zauzimanja Tuzle, Tuzlanski odred se zadrao na lijevoj obali Spree, i u toku novembra je najee boravio na liniji sela Vukovije - Graanica - urdevik. Zadatak Odreda je bio zatvaranje pravca ivinice - Kladanj, odbrana slobodne teritorije od neprijateljskih upada, izvianje prema Tuzli i praenje pokreta i namjera neprijateljskih snaga. Imao je u to vrijeme 430 boraca, od toga 30 drugarica. Od naoruanja je imao 400 puaka, jedan laki mitraljez, 3 pukomitraljeza, 5 strojnica, 15 revolvera i 200 runih bombi. Isto tako, imao je 9 jahaih i 18 tovarnih konja. 32 ) Odred se na ovom prostoru vrlo brzo naao u tekoj situaciji, jer je bio izloen stalnim napadima nadmonih neprijateljskih snaga. Ve u noi 11/12. novembra, samo jedan dan poslije naputanja Tuzle, zelenokadrovci su u Vukovijama, selo Masle, napali kolonu od oko 100 boraca Odreda, koji su pratili komoru i veliku grupu pripadnika NOP-a, aktivista i simpatizera - graana Tuzle, koji su se zajedno sa Odredom povukli iz grada. Naime, nou izmeu 10. i 11. novembra 1943. godine, sa jedinicama NOVJ, vojno-pozadinskim ustanovama narodne vlasti, rukovodstvima KPJ, SKOJ-a kao i drugih organizacija povukao se iz Tuzle i veliki broj graana. Rauna se da se pred neprijateljem tada povuklo oko 1000 graana, ena. djece i starijih osoba razliitog zvanja. 33 ) Povlaili su se prema Majevici, Biru, a jedna velika grupa se prikljuila Tuzlanskom NOP odredu. Izmeu ostalih u grupi su bili: Rade Pele. profesor iz Tuzle, sa suprugom i njenom sestrom. Risto Mileti. tehniar iz Tuzle. Nikifor Todi, pravnik iz Tuzle, Bogoljub Jajanin, veterinar iz Tuzle, Zaga Mujbegovi, supruga dr Mustafe Mujbegovia, Ljeposava Gvozdi, uiteljica iz Tuzle i posebna grupa koju su borci, u ali, nazivali Gvozdena brigada. Njoj su pripadali Muradbeg Zaimovi iz Tuzle, Eref Prci, trgovac, Alija Mutievi. bankarski inovnik iz Brkog, Rifat Omazi, slubenik. Todor Jaki, kroja iz Tuzle. Esad Telalbai, pravnik iz Tuzle, 34 ) Emin Muratagi iz Tuzle, slubenik Uprave rudnika Montanika i drugi.
) Zbornik NOR-a. IV/19. dok. 85. ) orde Lazarevi. Organizacija KPJ u Tuzli (oktobra 43. do septembra 1944), Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knjiga 3. Tuzla. 1987, str. 40. 34 ) Omer Gluhi. Tuzlanski NOP odred (okt. 43. do sept. 44). Arhivska zbirka Odbora za Ediciju Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, inv. br. 239.
33 M

42

Svi oni su mahom bili ljudi u godinama, neki bolesni i teko su mogli izdrati napore kojima su bili izloeni u toku borbi sa neprijateljem. Ne mali broj ovih je i ivot dao u borbama, koje je Odred vodio u dolini Spree i na padinama Ozrena u toku novembra i decembra 1943. godine. Vei dio onih koji su ostali u ivotu, u toku decembra 1943. godine, ne mogavi da podnesu napore ofanzive i jake zime. vratio se svojim domovima u Tuzlu, ali su svi, i pored toga prema svojim mogunostima, do kraja ostali uz NOP. Napad na Odred i sve one koji su se nalazili uz Odred u Vukovijama. izvrila je jedinica zelenog kadra u kojoj su bili mjetani - stanovnici sela. u kojima se Odred naao pri povlaenju poslije napada neprijatelja na Tuzlu. Oni su pratili pokrete jedinica Odreda i bili dobro obavijeteni o njihovoj snazi. Prilikom napada neprijatelj je postigao iznenaenje i izazvao pometnju i paniku u redovima Odreda. Zahvaljujui tome, polo mu je za rukom da zaplijeni komoru Odreda u Kovaima, a u neravnopravnoj borbi koja se razvila poginulo je etrnaest drugarica i drugova - boraca Odreda i pripadnika grupe rodoljuba. Poginuli su: Hodi Idriz, rudar iz Moluha. uesnik husinske bune. Kani Semso, rudar iz Moluha, Zahirovi Muharem, stolarski radnik iz Moluha, Drago Jovanovi, fotograf iz Tuzle, Ivanka Mandi, politiki radnik i aktivista NOP-a iz Kreke, Karlo Vodenik iz Kreke, Drago Dorn, inovnik iz Kreke, Arsen etka, geometar iz Kreke, Ilija Tomievi, radnik, Franjo mit, inovnik iz Kreke, omladinka Vera Vasiljevi iz Tuzle, Mustafa Kapetanovi i Rasim Reki, a ranjen je i kasnije umro upan Pavle iz Tuzle. Poslije borbe u Vukovijama, Odred se prebacio u selo Graanicu, u podnoju Javornika. Selo je bilo znatno blie slobodnoj teritoriji na Biru i zato pogodnije za odbranu. Tu se zadrao 20 dana (do 3. decembra), preduzimajui vojnike akcije, izvodei vojnu i politiku nastavu i razvijajui politiku i kulturno-prosvjetnu aktivnost u Graanici, Svojatu, Zlu Selu i okolnim zaseocima. 35 ) Odred se, u ovo vrijeme, najee sukobljavao sa zelenim kadrom koji je imao uporita u Vukovijama, Meau i Kalesiji i 350 - 400 pripadnika, naoruanih pukama, 1 tekim mitraljezom i sa 8 pukomitraljeza. 36 ) Bilo ih je i u drugim selima, te je itav sektor bio nesiguran. Pojavom zelenog kadra dranje stanovnitva muslimanskih sela prema Odredu bilo je pasivno i dosta uzdrano. 37 ) Uslovi
35 ) Esad Tihi. Tuzlanski NOP odred. Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. III, Univerzal. Tuz'., 1987, str. 205. 36 ) Zbornik NOR-a. IV/19. dok. 74 37 l Arhiv Instituta radnikog pokreta Sarajevo (dalje Arhiv IRP Sarajevo), fond OK KPJ, s. 70/1732.

43

za politiki rad su bili prilino oteani. Konferencije s graanima, po selima, bilo je vrlo teko odravati zbog slabe posjeenosti. Omladinci se. gotovo, na njima nisu ni pojavljivali. 38 ) Odred je nastojao da, vojnikom akcijom protiv zelenokadrovskih uporita, popravi svoju politiku situaciju. Meutim, one su se esto zavravale bez oekivanih uspjeha. Tako je 1. bataljon. poslije borbe, kod sela Prnjavora, ostao sa svega 60 boraca koje su politiki komesar Bataljona Aleksandar Voki i komandir ete Ekber Mufti izveli iz okruenja. I 2. bataljon koji je bio u Meau sveden je. takoe. na samo oko 60 boraca, zbog gubitaka u borbi sa zelenokadrovcima. 39 ) Veoma je uspio napad Treeg bataljona Odreda na zelenokadrovsko uporite u Vukovijama. Izveden je u noi 17/18. novembra, kojom prilikom je zarobljeno 28 neprijateljskih vojnika sa zloincem Mujom Hodiem i zaplijenjeno 18 puaka. Zbog toga to je neprijatelj dobio pojaanje iz susjednih sela, Bataljon se povukao u Graanicu. 40 ) Tom prilikom bio je zarobljen i poslije velikog muenja ubijen od strane zelenokadrovaca Muhamed Trnovljakovi. 41 ) Na osnovu izvjetaja sekretara OK SKOJ-a Neboje Spasojevia 19. 11. 1943. godine, upuenog Mii Rakiu (Obi. kom. SKOJ-a). mogue je zakljuiti d a j e u Odredu, u ovo vrijeme, velika panja poklanjana njegovom sreivanju, organizacionom jaanju. lanovi skojevskog rukovodstva koji su se povukli iz Tuzle (OK i MK SKOJ-a) rasporeivani su na odgovorne dunosti u bataljonima i etama. U jedinice Odreda je uvrten 21 lan SKOJ-a, koji su se provukli iz Tuzle, Kreke, ivinica i Lukavca. 42 ) U to vrijeme je formirana i Kulturno-prosvjetna ekipa Odreda, uglavnom od omladinki i omladinaca izmeu 15 i 18 godina starosti. Meu lanovima Ekipe bili su: Mira Grbac, Duanka Pavlovi, Vera Mujbegovi, Rua Nekovi, Darinka Gali, Zdravko Kolakovi, efkija Vrabac, Slobodan Voki, Suljo ehi, Momo Babi, Jovo Cesarevi, Risto Kati i drugi. Poela je sa radom 15. novembra, imala je 16 lanova i bila je organizovana kao posebna jedinica (eta) Odreda. Politiki komesar Ekipe bio je Slobodan Voki. Gotovo svaki dan su davane priredbe u Graanici i susjednim selima i zaseocima. to je doprinosilo ugledu Odreda i stvaralo povoljnije uslove za politiko djelol ) 4 ) 41 ) )
39 38

Arhiv IRP Sarajevo, fond Obi. K. SKOJ-a istone Bosne. s. 6/1. Arhiv IRP Sarajevo, fond OK KPJ, s. 70/1732. Arhiv IRP Sarajevo, fond OK KPJ. s. 4/1746. Prema kazivanju Abdulaha Mujezinovia Kadije. Arhiv IRP Sarajevo, fond Obi. K SKOJ-a za istonu Bosnu. s. 6/1

44

vanje na terenu. 4 3 ) Kompletirana je i tehnika u Odredu. Svakodnevno su objavljivane radio-vijesti - umnoavane pisaim mainama. Poeli su sa radom i analfabetski teajevi. 4 4 ) U takvim prilikama Odred je doekao poetak VI neprijateljske ofanzive. ESTA NEPRIJATELJSKA OFANZIVA Uspjeh NOB-e, krajem 1943. godine, poslije kapitulacije Italije, ugrozio je poloaj njemakih okupatora u Jugoslaviji i na Balkanu, te su oni angaovali 11 svojih divizija za izvoenje zimskih ofanzivnih operacija u istonoj i srednjoj Bosni. Hercegovini, Sandaku, Hrvatskoj i Dalmaciji, poznate kao VI neprijateljska ofanziva. U ovoj ofanzivi neprijateljske snage su se prvo angaovale u istonoj Bosni i Sandaku sa ciljem da u tim krajevima razbiju snage NOVJ i onemogue prenoenje teita njihovih djejstava u Srbiju. Uz to, trebalo je obezbijediti kontrolu nad komunikacijama u dolinama Drine i Bosne. Izvoenje neprijateljskih operacija u istonoj Bosni i Sandaku bilo je, u 6. neprijateljskoj ofanzivi, povjereno tabu 5. SS brdskog armijskog korpusa. Pod njegovom komandom bile su angaovane 1. brdska i 7. SS divizija Princ Eugen, dijelovi 310. i 187. rezervne divizije, dijelovi 92. i 901. motorizovane i 1. lovakog rezervnog puka. dijelovi 24. bugarske divizije, 1. ustaki zdrug i etnike snage na teritoriji Sandaka i istone Bosne. 45 ) Ofanziva je izvedena u dvije meusobno povezane operacije, pri emu je druga operacija posljedica neuspjeha prve. Frva operacija je poznata pod ifrovanim nazivom Kugelblic. Neprijateljske snage su nastojale da brzim prodorima dijela snaga, iz rejona Sarajeva, Tuzle i Zvornika zaposjednu zaprenu liniju Sarajevo Sokolac - Han-Pijesak - Vlasenica - Srebrenica - Drina i da, nastupajui iz Sandaka i iz Hercegovine, drugim dijelom snaga, potisnu jedinice NOVJ, nabace ih na zaprenu liniju i potom ih opkole i unite, na podruju drinsko-viegradske izboine. Na teritoriji obuhvaenoj neprijateljskom ofanzivom nalazile su se 2. i 5. divizija NOVJ i (u dolini Lima i Uvea), 27. divizija na prostoriji Trnovo - Miljevina - Gorade - Praa, 17. divizija na Romaniji, 19. biranska brigada i Srebreniki NOP odred u rejonu
) Vera Mujbegovi, S Tuzlanskim odredom u estoj ofanzivi, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. III, Univerzal. Tuzla. 1987, str. 447. i 448. ") Arhiv IRP Sarajevo, fond OK KPJ. s. 84/1746. G. Mandi, n. djelo, str. 83.
43

45

Srebrenice, 18. hrvatska NOU brigada i Ozrenski NOP odred na istonim padinama Ozrena, Tuzlanski NOP odred na srednjoj Sprei, Biranski odred u rejonu ekovia a 16. vojvoanska divizija, Majeviki, Posavski i Trebavski NOP odred na Majevici, Posavini i Trebavi. 46 ) U istonoj Bosni, neprijatelj je poeo sa napadima 3. decembra 1944. godine. Prodirui ka jugu iz pravca Tuzle, Capardi i Zvornika, neprijateljske snage su, ve 6. i 7. decembra, zauzele Olovo, Vlasenicu i Srebrenicu. Sedamnaesta divizija, koja se prvih dana decembra pomjerila sa Romanije prema Biru, vodila je, u rejonu ekovia, na prostoru Bunari - Betanj - Bakovac, 7. i 8. decembra. uporne borbe sa jakom njemakom grupom ulcer, koja je nadirui pravcem Caparde - ekovii nastojala da se, pod svaku cijenu, spoji sa onim neprijateljskim snagama koje su od Zvornika prodrle do Vlasenice. Ove dvodnevne borbe (na Betnju) bile su veoma teke. Neprijatelj je imao oko 300 vojnika izbaenih iz stroja. I gubici u jedinicama NOVJ su bili osjetni. To se posebno odnosi na 6. istonobosansku NOU brigadu koja je imala 25 poginulih, 55 ranjenih i 13 nestalih boraca. 47 ) Istovremeno nastupom njemakih snaga iz Tuzle i Zvornika, zapoeo je njihov napad iz pravca Sarajeva, Vogoe, Pala. Napredujui na ovom pravcu izbile su na Ozren (sjeverno od Sarajeva) i Romaniju i 9. decembra ule u Sokolac. Uprkos energinom otporu jedinica NOVJ, neprijateljskim snagama je polo za rukom da zaposjednu zaprenu liniju i ovladaju komunikacijama Zvornika - Vlasenica - Han-Prijesak - Sokolac Sarajevo, Gorade - Jabuka - Praa - Sarajevo i Tuzla - Kladanj - Olovo - Sarajevo. Polo im je za rukom i da na prostoru Sokolovii - epa - Rogatica opkole 5. i 27. diviziju i 1. junomoravsku brigadu. 48 ) tabovi 5. i 27. divizije su odluili da se 5. divizija, u proboju, orijentie prema Srebrenici, a 27. divizija probije preko ceste HanPijesak - Sokolac. Poto je vrlo brzo uoeno d a j e neprijatelj, jakim snagama, posjeo prelaze preko Javora prema rebrenici, a nije uspio ni proboj prema jugu, 5. divizija sa 1. junomoravskom briga dom se, nou 15/16. decembra, probila preko komunikacije Vlase nica - Sokolac i ve 19. decembra stupila u rejon sela Tarevo i Tu
) Isto, str. 84. ) Isto. str. 89. 48 ) Prva junomoravska NOU brigada se 11. decembra prebacila preko Drine kod Starog Broda Ona se, iz Srbije, dolinom Lima povlaila zajedno sa 5. divizijom i s njom se nala u neprijateljskom obruu. (G. Mandi, n. dj.. str. 91).
47 46

46

holj na Konjuhu. Divizija je, odatle, orijentisana prema dolini Krivaje, a 1. junomoravska brigada je zadrana u Tarevu i stavljena je privremeno pod komandu taba 17. divizije. Dvadeset sedma divizija je uspjeno izvrila planirani proboj preko ceste Vlasenica Sokolac, u noi 13/14. decembra, a ve 18. decembra napala je i likvidirala neprijateljsko uporite u Vareu. Poslije uspjene bitke na Betnju, tab 3. korpusa NOVJ je, 9. decembra, izdao novo nareenje tabu 17. divizije da svoje i pridodate jedinice razmjesti blie prema Tuzli i na Ozrenu. esta istonobosanska brigada je upuena u rejon Tupkovii - Lukavica da obezbijedi pravac Tuzla - Zvornik. U rejon urevik - Kovai - Baigovci rasporeena je 15. majevika brigada da zatvori pravac Tuzla - Kladanj. Pod komandu taba 15. brigade stavljen je i Ozrenski NOP odred, koji je rasporeen na prostoru Purai - Bosansko Petrovo Selo. Kao rezerva Divizije, sa zadatkom da obezbjeuje stavljala drugu fazu VI neprijateljske ofanzive u istonoj Bosni, na je 18. hrvatska brigada. esnaesta muslimanska brigada dobila je zadatak da, zajedno sa Kladanjskim NOP odredom, likvidira ustaki garnizon u Kladnju, posjedne grad i obezbijedi pravce Olovo - Kladanj i Vlasenica - Kladanj. Pod komandu taba Divizije stavljen je i Tuzlanski NOP odred, koji je dobio zadatak da sa prostorije Graanica-Podkraj izvia neprijateljska uporita u dolini Spree. 49 ) Poslije kraeg predaha sve jedinice 17. divizije su, po nareenju taba 3. korpusa, krenule prema zapadu ka ograncima Konjuha i Ozrena. esta istonobosanska brigada se razmjestila na prostoriji sela D. Rakovac - Brezici - Konopljita - Boljani sa zadatkom da djeluje na komunikacijama Doboj - Tuzla i Doboj Maglaj. S njom je trebalo i dalje da sadjejstvuje Ozrenski NOP odred koji se nalazio na tom terenu. Na prostoriji sela Bukovica Omerova Voda - Petrovii rasporeena je 15. majevika brigada za zadatkom da djejstvuje na eljeznike pruge Maglaj - Zavidovii i Zavidovii - Olovo. Na prostoru manastir na Ozrenu - selo Stupari postavljena je 18. hrvatska brigada sa zadatkom preduzimanja akcija u dolini Spree na liniji Purai - Bosansko Petrovo Selo. U Kladnju je zadrana 16. muslimanska brigada, a Tuzlanski NOP odred je smijenio 15. brigadu na komunikaciji ivinice - Kladanj, 50 ) Meutim, dalja djejstva jedinica 17. divizije osujetio je neprijatelj svojom novom ofanzivnom operacijom. Naime, poto
49

) G. Mandi, n. dj., str. 90. 5) Isto, str. 96.

47

nije uspio da uniti snage NOVJ u dolini Lima i Drine na prostoru Romanije i Bira, neprijatelj je 18. decembra, iz rejona Tuzle. Vlasenice, Han-Pijeska, Sokolca i Sarajeva, poeo novu ofanzivnu operaciju poznatu pod ifrovanim nazivom neturm, koja je predstavljala drugu fazu VI neprijateljske ofanzive u istonoj Bosni. Trebalo je, u ovoj operaciji, jakim snagama posjesti dolinu Bosne (od Sarajeva do Doboja) i brzim prodorima, dolinom rijeka Krivaje i Spree, nabaciti snage NOVJ na rijeku Bosnu i tu ih unititi. Poev od 20. decembra, neprijateljske snage su. u nekoliko kolona, nastupale od Sarajeva. Sokolca i Olova, Han-Pijeska. Vlasenice i Tuzle, dolinom Krivaje i Spree. preko Konjuha i pravcem ekovii - Stupari - urevik. U periodu od 20. do 22. decembra neprijateljskim snagama polo je za rukom da prodru u Kladanj i ovladaju komunikacijom Tuzla - ivinice - Kladanj - Olovo. U popodnevnim asovima 22. decembra poeo je i njihov nastup dolinom Krivaje, prema vrhovima Konjuha, i iz pravca Stupara i Kladnja preko Tuholja i Tareva. Da bi parirao neprijateljskim planovima i izbjegao jae grupisanje snaga na uskom prostoru, tab Korpusa je 27. diviziju usmjerio prema planinama Zvijezdi i Romaniji, 5. diviziju koja se, dolinom Krivaje, povlaila pred nadmonim neprijateljskim snagama takode prema Romaniji, a sve jedinice, pod komandom taba 17. divizije, podijelio je u dvije manevarske grupe koje su, prema terenu za koji su trenutno bile vezane, nazvane Krivajska i Ozrenska grupa. U Krivajsku manevarsku grupu ukljuene su 15. majevia i 16. muslimanska NOU brigada. Prikupljene na prostoriji sela Repnik - Jaruke - Seona dobile su nareenje da se prebace preko rijeke Krivaje i nastupaju u pravcu Varea, koji su oslobodile jedinice 27. divizije. Sa grupom su se kretali tabovi Korpusa i Divizije. U Ozrensku manevarsku grupu ukljuene su 6. istonobosanska brigada. 1. junomoravska. 18. hrvatska brigada i Ozrenski NOP odred. Jedinice ove grupe bile su prikupljene na prostoriji Brijesnica - Konopljite - Ozrenski manastir - Tumare - Kamenica. Njihov zadatak je bio da se, manevrom preko Ozrena, zabace u pozadinu neprijateljskih snaga. Bilo je predvieno da se poslije izvrenog zadatka obadvije grupe prikupe u Biru. gdje su za vrijeme ofanzive ostali 19. biranska brigada i Biranski NOP odred. 51 ) Krivajska manevarska grupa se, 24. decembra, prebacila preko rijeke Krivaje, uz osjetne gubitke, naroito u 15. majevikoj
5') Isto. str. 98.

48

brigadi i Prateem bataljonu taba 3. korpusa. Jedinice ove grupe su se, na kratko zadrale na prostoriji sela Potoka i Brda, odakle su nastavile prodor prema Vareu i planini Zvijezda. Kako su na tom pravcu primijeene jake neprijateljske snage a Grupa bila optereena velikim brojem ranjenika, donesena je odluka da se izmijeni pravac prodora. Preko Ravan planine i Romanovca, uz krai odmor u selu Dine, jedinice ove grupe su se, 28. decembra, vratile na desnu obalu Krivaje i smjestile u selu eljavi. Poslije dvodnevnog odmora, produile su preko Repnika i Gornje Vie i kod sela Vrnojevia prele preko druma ivinice - Kladanj. odakle su produile u Bira, gdje su se razmjestile radi odmora i sreivanja. 52 ) Jedinice Ozrenske manevarske grupe prikupile su se sa malim zakanjenjem, ujutro 24. decembra, na prostoriju sela Tumare, odakle su oko 9 asova krenule pravcem Tumare - Brijesnica Orahovica. Uz stalne borbe sa neprijateljem koji je nastupao u nekoliko kolona. Tumarama. Miijeviima, Brijesnikom potoku, Omerovoj Vodi i selu Selomii. jedinice Ozrenske manevarske grupe. poslije prelaska preko rijeke Turije, su nastavile proboj nastupajui u dvije kolone. Na elu sa komandantom 17. divizije marovala je 6. istonobosanska brigada i preko Tupkovia i itluka prodrla do Repnika, gdje se zadrala radi neophodnog odmora. Nastupajui preko Brezja i Banovia 1. junomoravska i 18. hrvatska brigada su doprle do sela eljave. Mar je nastavljen 26. decembra, kad su voene i otre borbe sa neprijateljskim snagama koje su nadirale od Banovia i Omazia. Lijeva kolona (6. brigada) je nastupala preko G. Vie, u rejonu sela Jelaha prela je preko komunikacije ivinice - Kladanj i u zoru 27. decembra razmjetena je u biranskim selima Naseoci i Gladojevii. Desna kolona (1. junomoravska, 18. hrvatska) je, nastupajui preko sjevernih padina Konjuha, pred kraj dana, stigla u selo Tarevo gdje je zanoila. Ujutro, 27. decembra, prebacila se preko komunikacije ivinice Kladanj i, istog dana, jedinice su razmjetene na prostoriji sela Bijelo Polje i Javor radi odmora i sreivanja. Istovremeno su se 27. i 5. divizija NOVJ, preko Zvijezde i Ozrena (sjeverno od Sarajeva), probile prema Romaniji, a dvije brigade 16. vojvoanske divizije su se sa Majevice povukle u rejon ekovia, a dvije brigade, poslije obilaznog mara - manevra sa Trebave, preko Srebrenika, stigle su u pozadinu neprijateljskih snaga na Majevicu. Neprijatelju, dakle, nije polo za rukom da ostvari svoje ciljeve u istonoj Bosni i Sandaku, u toku ovih ofanzivnih operacija.
"> Isto, str 99
4* Tu/Unski partizanski odred

49

Iako su neke od njih pretrpjele osjetnije gubitke, sve krupne jedinice NOVJ izale su iz ofanzive formacijski ouvane. Do veih gubitaka i osipanja dolo je u NOP odredima od kojih su se neki potpuno raspali (Kalinovaki, Srebreniki), a neki djelimino (Trebavski). 53 ) Velike gubitke i osipanje u vrijeme este neprijateljske ofanzive doivio je i Tuzlanski NOP odred. Poetak ofanzive zatekao je glavninu Tuzlanskog NOP odreda na prostoriji sela Graanice, gdje je obavljao zadatke izvianja prema Kalesiji i Osmacima i obezbjeivanja komunikacije Tuzla - Stupari - Kladanj. Kada je, 3. decembra, zapoelo i izvoenje neprijateljske operacije Kugelblic, jake njemake snage, koje su prodirale pravcem Tuzla - Kladanj. napale su poloaje Odreda u Graanici. Pod pritiskom daleko nadmonijih neprijateljskih snaga, bez ljudskih gubitaka, uz neto izgubljenog materijala i hrane, Odred se povukao u Mitrovie, ekovaki zaselak iznad Graanice. 54 ) Kraj u kome se Odred naao bio je pasivan, selo siromano, te je snabdijevanje bilo oteano. Borci su se, najee, hranili zobenim hljebom koga, uz to, nije bilo dovoljno. Tada, u borbama 7. i 8. decembra, koje su jedinice 17. divizije vodile na poloajima Bunari - Betanj - Bakovac, uestvovao je uspjeno i 4. bataljon Tuzlanskog NOP odreda. Na osnovu nareenja taba 3. korpusa, 9. decembra. tab 17. divizije je, poetkom druge dekade mjeseca, sve svoje i pridodate jedinice razmjestio na teritoriji Ozrena i Spree. Tuzlanski NOP odred je ovim nareenjem ponovo postavljen na poloaje Graanica - Podkraj sa zadatkom da izvia i vri prepade na neprijatelja u pravcu sela Osmaci i Caparde. 55 ) Preko Mekota i Bijelog Polja, Odred se probio u Graanicu i ponovo smjestio u ovom spreanskom selu. Meutim, zelenokadrovci mu nisu dozvolili da predahne. Oko 260 pripadnika zelenog kadra su 11. decembra napali na Odred. Napad je bio odbijen, uz znatne gubitke neprijatelja (19 poginulih i 4 ranjena). I gubici Odreda su u ovoj borbi bili osjetni - 7 poginulih i 4 ranjena borca. 56 ) Poginuli su: ahbaz Kovaevi, Hasib Muri, Rahman Sadikovi, Nedib Hrusti, Ljubo uput, Esma onlagi i Ferid Brki. Veliki gubitak predstavlja i injenica da su izgubili ivote i 12 aktivista NOP-a, medu kojima su bili Rade Pele
") Isto, str. 103. 54 ) Arhiv VII, Fond NOR a, K 408/A. F-7, br. reg. 52/1 55 ) G. Mandi, n. dj.. str. 90. ") Arhiv VII, Fond NOP, K-408/A. F-7, reg. br. 52/3.

50

i njegova supruga Anka, ija su dva sina bila u partizanima, te Ankina sestra Vida Petakovi, Leposava Gvozdi, uiteljica, ije su troje djece bili uesnici NOB-e. Enver sin muftije Kurta, Risto Kati i drugi. 57 ) Pritisak neprijateljskih snaga na Odred u Graanici bivao je sve vei. Da bi se uklonio ispod tog pritiska. Odred je izvrio pokret u Lukavicu, gdje su se nalazili dijelovi 6. istonobosanske brigade. Borci su se sreli sa svojim poznanicima iz Tuzle, sada pripadnicima Brigade. Ubrzo je na tom terenu rasformiran 1. bataljon Odreda poto je, prethodno, upueno 100 boraca, medu kojima se nalazilo i 30 Skojevaca, za popunu 6. istonobosanske NOU brigade. 58 ) Poslije Lukavice. Odred je tri dana proveo u Baigovcima. Borci su bili razmjeteni po seoskim kuama gdje su srdano primani, udobno smjeteni i dobro hranjeni. Kulturno-prosvjetna ekipa Odreda dala je veoma uspjelu priredbu u ovom gostoljubivom selu. 59 ) Prilikom zauzimanja novih poloaja jedinica 17. divizije u vezi sa namjerom prelaska na ofanzivna, aktivna djejstva na prostoriju Spree i Ozrena, Tuzlanski NOP odred je dobio zadatak da smijeni 15. majeviku brigadu na komunikaciji ivinice - Kladanj, s tim da se u sluaju jaeg neprijateljskog napada prebaci u rejon sela Tupkovii. U meuvremenu, neprijatelj je poeo izvoenje svoje operacije neturm, te je Odred prilikom izvrenja dobijenog nareenja u maru prema ureviku, u vrijeme prelaska preko ceste, bio iznenaen pojavom neprijateljskih tenkova. Kolona je, meutim, prela cestu bez ljudskih gubitaka, ostavi bez dijela komore. Kako je pravcem ivinice - Kladanj nastupao jedan bataljon 1. brdske njemake divizije. Odred se ubrzo, ponovo, naao pod velikim pritiskom nadmonih neprijateljskih snaga i morao se, preko Omazia, povui prema Buiku, nedaleko od Banovia. Dva dana je boravio u Buiku i tada pokuao prelaz preko Spree. Naime. Odred je imao nareenje taba 3. korpusa NOVJ da se, preko Spree, prebaci u rejon Srebrenika kako bi se uklonio ispod neprijateljskog pritiska. Prebacivanje je trebalo da bude izvedeno nou 21/22. decembra. Meutim, akcija nije uspjela, nije uspostavljen kontakt sa vezom koja je trebalo da obezbijedi prijelaz. Pored toga rijeka je bila nabujala poslije viednevnih padavina i topljenja snijega. Odred se vratio u Buik 60 ) sa veinom premorenih i prozeblih boraca
57 58 59

) V. Mujbegovi. n. l., str. 441 ) E. Tihi. n. l.. str. 206. ) Duanka Krneta-Pavlovi. Vidi sjeanje u ovoj knjizi. E. Tihi. n. l.. str. 207.

51

u trenucima kada se neprijatelj, prodirui dolinom Spree, opasno pribliio. U tako nepovoljnim okolnostima. Odred je morao prihvatiti borbu, jer je, 22. decembra, bio napadnut od strane jedne viestruko brojnije kolone Nijemaca, koji su bili naoruani i minobacaima i brojnim automatskim orujem. Razvila se borba u kojoj su neprijateljske snage postigle potpuno iznenaenje, ostvarile strahovitu jainu vatre to je dovelo do velikih gubitaka u Odredu. Drugi bataljon bio je, gotovo, potpuno razbijen, a i 4. bataljon i pritapski dijelovi su imali velike gubitke. 6 1 ) Trei bataljon, zahvaljujui snalaljivosti svoga komandanta, koji je dobro poznavao teren, povukao se bez gubitaka preko Zelenboja dublje u Konjuh. Naroito je teko stradala Kulturno-umjetnika ekipa Odreda. Gotovo svi lanovi Ekipe su ili poginuli, ili bili ranjeni, ili pak zarobljeni od strane Nijemaca. Od lanova Kulturne ekipe poginuli su Mirjana Grbac, Zdravko Kolakovi, Sakib Hasanagi, Jovo esarevi, Mirko Curi i Nikola Bjegovi, a zarobljeni su Rua Nekovi, Dara Gali, Duanka Popovi, Mira Radi. Momo Babi. Branko Joki. Milojka Vodenik, Vera Komi. Poginulo je i nekoliko boraca iz Bataljona meu kojima Radojka Peri, Milan Kljuji, ore Radi, Marija Volovka, Emin Hrusti, aban Subai i drugi. Od rodoljuba civila koji su se jo uvijek kretali sa Odredom poginuli su Simo Banker. Rajko Milanovi, Mihailo Vasi, Svetislav Jankovi, Ljubo uri, Krsto Kreco, Stevo najder, dok je Perko Radi nekoliko dana prije Buika umro zbog premorenosti. 6 2 ) Veliki broj boraca se odvojio od glavnine od kojih e se, oko dvadesetak, kasnije u Priluku prikljuiti Odredu. Glavnina se, na elu sa tabom Odreda, povukla na Memiko brdo. Stanje u kome se Tuzlanski NOP odred nalazio bilo je veoma teko: bez hrane, sa dosta slabo odjevenih i obuenih boraca, bez veza sa viim tabovima i drugim jedinicama, bez vatre koja se nije smjela loiti zbog blizine neprijatelja. U takvim uslovima i slabog politikog rada, poela se javljati malodunost, demoralizacija, pa i dezertiranje iz jedinica. Izmeu 23. i 25. decembra. Odred je proveo dva dana u umi Borovai, gotovo, potpuno opkoljen, bez hrane i vatre, po vrlo jakoj hladnoi, pogotovu nou. 63 ) Preko Litve i Hrvata, 25. decembra, izveden je pokret do sela Mrljevii, pod Konjuhom, gdje se Odred smjestio. Tu je uspostavljena veza sa brigadama Ozrenske manevarske grupe 17. divi6

') Arhiv VII, Fond NOR-a, K-408/A. F-7. reg. 52/1. ) V. Mujbegovi, n. l.. str 445. " ) Arhiv VII, Fond N O P , K-408/A. F-7, reg. b r . 52/3.
62

52

zije NOVJ i 3. bataljonom Odreda. Ovaj bataljon nije bio u sastavu Odreda od vremena borbe na Buiku, nalazio se u selu Merdiima. Pred velikom kolonom od oko 2.500 Nijemaca, Bataljon se, preko Banovia, povukao na Konjuh. Tamo su borci 3. bataljona. 25. decembra, vodili borbu sa grupom Nijemaca i erkeza. Jedan Nijemac i jedan erkez su zarobljeni, a osloboena je grupa od 20 do 30 seljaka, uglavnom iz ekovia. koja su Nijemci vodili sa sobom. U umarskoj kui na Konjuhu naeno je neto hrane i odjee. Inae, i 3. bataljon je bio zahvaen osipanjem. 6 4 ) Kroz Mrljevie je, 26. decembra 1943, naila jaka neprijateljska kolona. Odred se. sa dijelovima 1. junomoravske brigade, postavio iznad sela, na istaknutim poloajima. Do borbe, meutim, nije dolo. Kada je njemaka kolona prola kroz selo, jedinice Odreda su se vratile. Tog dana nastavljen je prodor brigada Ozrenske manevarske grupe prema Biru i obadvije kolone e se prebaciti preko komunikacije ivinice - Kladanj. Odred se zadrao u Mrljeviima. Sutra, 27. decembra, ponovo su se pojavili Nijemci iz pravca sela Hrvata, te se Odred povukao prema Podgorju gdje je zanoio. U selu Crnjevu je dolo do susreta sa jedinicama Krivajske operativne grupe 17. divizije. tab 3. korpusa, koji se kretao sa ovom manevarskom grupom, potvrdio je ranije nareenje da se Odred prebaci na desnu obalu Spree, na podruje Srebrenika. U Podgorju je. 1. januara 1944. dolo do susreta Odreda sa 16. muslimanskom brigadom (iz Krivajske manevarske grupe). U tom selu Odred se zadrao do 5. januara 1944. godine, odakle je krenuo prema Omaziima, prvoj etapi na putu izvrenja naredbe o prebacivanju na desnu obalu Spree, na podruje Srebrenika. Uvee 6. januara, prebacio se preko Spree, gazom u blizinu Johanovog mlina, a cestu i eljezniku prugu preao je kod ikog Broda u noi 6/7. januara. Borci su 7. januara zanoili i predanih u Dobrnji, a 8. januara u Breziku. U Srebrenik je Tuzlanski NOP odred stigao 9. januara 1944. godine. 65 ) U toku VI neprijateljske ofanzive. Odred je neprekidno bio na udaru nadmonih neprijateljskih snaga. Manevrisao je izbjegavajui glavni udar, ali nije mogao izbjei velike gubitke i osipanje jedinica jer je, pored ostalog, bio izloen izuzetno velikim tekoama i naporu, u vrijeme kada jo nije predstavljao vrstu, homogenu cjelinu, u vrijeme kada je tek zapoinjao svoj ratni put sa svim slabostima mlade, tek formirane vojne jedinice. Bio je nova jedinica.
M

) Arhiv VII. Fond NOR-a. K-408/A, F-7. reg. 52/1

53

Faksimil prve i posljediye stranice Izvjetaja koji politiki komesar Tuzlanskog odreda Meia Selimovw alje Vladi Popoviu, politikom komesaru 3. korpusa NOVJ

bez borbenog iskustva. Daleko najvei dio njegovog sastava inili su borci, koji su tek osloboenjem Tuzle stupili u NOB-u. Odred je preteno popunjavan vrlo mladim borcima, omladincima i omladinkama sa jedva 16 do 18 godina, a s druge strane, bilo je meu borcima i dosta fiziki neotpornih starijih ljudi. esto neiskustvo tabova Odreda i bataljona inilo je da jedinice Odreda nisu uvijek u vojnikom, pa i politikom smislu, imale vre dranje. U Odredu je bilo relativno malo lanova KPJ, pa ak ni svi komandanti bataljona nisu to bili. Jedna od tekoa koja je sputavala akcije Odreda, umanjivala njegovu pokretljivost u toku neprijateljske ofanzive. bila je i injenica da se uz njega kretala velika grupa graana, pripadnika NOP-a, simpatizera, rodoljuba koji su napustili Tuzli. U toku neprijateljske ofanzive dolo je do osjetnog osipanja ljudstva iz jedinica Odreda. Postojalo je vie razloga za tu pojavu. Njoj su. sigurno, doprinijeli surovi uslovi zimskog ratovanja, hladnoa, slab smjetaj, slaba ishrana, naporni pokreti, nedostatak odjee i obue. Meu borcima Odreda bilo je i onih koji su ranije pripadali neprijateljskim formacijama, a nije bilo dovoljno vremena za prevaspitavanje tog dijela boraca, koji su pristupili NOB-u poneseni klimom opteg oduevljenja u vrijeme prvog osloboenja Tuzle. Neprijateljska propaganda, u koju su se ukljuili i predstavnici vjerskih organizacija sa terena, takoe su podsticali to. Prema povratnicima, ustake vlasti nisu preduzimale onakve represivne mjere kakve su inae ranije inili. 66 ) Ovakav odnos prema povratnicima iz jedinica NOV i POJ. posebno iz 18. hrvatske brigade, postao je, u ovo vrijeme, u ovom kraju, dio politike prakse tzv. NDH prema pripadnicima NOP-a. Nemoni da likvidiraju NOB-u oruanim sredstvima, represivnim mjerama, naroito poslije kapitulacije Italije, ustake vlasti poinju, u sluaju povratnika iz jedinica NOVJ, represiju zamjenjivati blaim stavom, esto i potpunom amnestijom. Veina pripadnika Odreda ili civila koji su se vratili u Tuzlu bili su hapeni ili privoeni u policiju, ali vrlo brzo oslobaani. 67 ) U takvim uslovima u Srebrenik je, 9. januara, pod komandom taba Odreda, stiglo 105 boraca. Kasnije su organizovani u dva bataljona. Prvi bataljon je ranije rasformiran, postoje i dio njihovih boraca preveden kao popuna u 6. istonobosansku brigadu. Drugi bataljon je doivio velike gubitke u borbama u toku VI nep66

67

) . Lazarevi, n. l. str. 44. ) . Lazarevi, n. l., str. 57.

56

rijateljske ofanzive, te je rasformiran a preostali njegovi borci su uvrteni u 3. i 4. bataljon. Bez obzira, meutim, na velike gubitke koje je Tuzlanski NOP odred doivio, on je u VI neprijateljskoj ofanzivi odigrao znaajnu ulogu u borbi protiv neprijateljskih snaga i, dobrim dijelom, izvrio svoje vojnike i politike zadatke. Za kratko vrijeme, koliko je boravio u spreanskim selima, iako i sam u tekoama, ostavio je za sobom odreeni pozitivni trag, jaao uticaj NOP-a, vezujui za njega vienije i trezvenije ljude tog kraja, podstiui optimizam simpatizera i ljudi koji su ve bili ukljueni u NOP. D a j e Tuzlanski NOP odred, u tekim prilikama neprijateljske ofanzive ostvario svoje zadatke i da se, jednostavno, uspio odrati, ima se zahvaliti uticaju, iako malobrojnih, organizacija KPJ i SKOJ-a, podrci stanovnitva sela u kojima se kretao te i. pored izvjesnih slabosti i propusta, angaovanju taba Odreda i njegovog komandanta. ODRED U SREBRENIKU Prebrodivi oluju VI neprijateljske ofanzive. Odred se. kako je ve reeno, prebacio na podruje Srebrenika. Nije, meutim, bilo dovoljno vremena za neophodan odmor i oporavak boraca. Ve 13. januara 1944. godine komandant i politiki komesar Odreda su pozvani, od taba 3. korpusa, u Humce. Tamo su primili nareenje i upoznati sa osnovama plana napada na neprijateljski garnizon u Tuzli, u kome je i Odred trebalo da uestvuje. Veoma brzo. poslije zavrenih borbi u VI neprijateljskoj ofanzivi. tab 3. korpusa se vratio svojim novembarskim planovima u vezi sa osloboenjem Tuzle, smatrajui to i dalje najvanijim zadatkom NOVJ u istonoj Bosni, jer se raunalo da e napadom na neprijateljski garnizon u Tuzli biti, na efikasan nain, pruena podrka jedinicama 5. i 8. korpusa NOVJ, koji su, u srednjoj i zapadnoj Bosni, bili izloeni jakom neprijateljskom pritisku (nastavak ofanzivnih operacija). Odluka o napadu na neprijateljski garnizon u Tuzli donesena je samo desetak dana poslije zavrenih neprijateljskih decembarskih operacija u istonoj Bosni. Odlueno je da u napadu pored jedinica 16. i 17. divizije, uzmu uea i dijelovi 27. divizije, i to 19. biranska brigada i Romanijski NOP odred. 68 ) Odnos snaga trebalo je da bude povoljan po jedinice NOVJ. koje su bile dvostruko jae od onih koje su poetkom oktobra 1943. godine oslobodile Tuzlu, a
68

) A. onlagi. n. l. str. 112.

57

neprijateljski garnizon, jedan domobranski puk u Tuzli i bataljon domobrana u G. Tuzli i Simin-Hanu, znatno slabiji od onog u oktobru. 69 ) Meutim, neprijateljska komanda je otkrila pripreme koje je vrio tab 3. korpusa, te je blagovremeno pojaala svoje snage. U Tuzlu su dopremljeni 5. i 8. domobranska pukovnija iz Brkog i njemaka borbena grupa varc iz Zvornika, iji je zapovjednik general varcneker preuzeo komandu nad svim neprijateljskim snagama u regionu Tuzle. Odmah je bitno izmijenjen odnos snaga u korist neprijatelja o emu tab 3. korpusa nije imao informaciju, iako je bilo prijedloga da se, u ovako izmijenjenoj situaciji, odustane od odlunog napada. 70 ) Napad je trebalo da pone 16. januara u 20 sati. Meutim, zakasnile su gotovo sve jedinice, koje je trebalo da neposredno uestvuju u napadu, neke i po nekoliko asova. Juna kolona, koja je prodirala iz pravca ivinica, kasnila je zbog upornog otpora zelenog kadra, a i zbog nerealnog planiranja vremena za nastupanje od rejona prikupljanja do polaznih poloaja za napad. Slino je bilo i sa jedinicama sjeveroistone kolone, emu treba dodati jo i teke vremenske prilike. Zbog ovoga je napad koji je izveden u noi 16. januara 1944. godine bio nejednovremen, neujednaen i skromnih rezultata. Sljedeeg dana (17. januara uvee) napad svih jedinica bio je jednovremen i znatno uspjeniji. Sve jedinice june kolone postigle su znaajne uspjehe. Snanim napadom 16. muslimanska brigada je izbila na Ilinicu. Devetnaesta biranska brigada je, preko Crvenog Brda, prodrla do Jale, a 6. istonobosanska je zauzela Kreku. Podran jakom minobacakom i artiljerijskom vatrom sa Gradine, neprijatelj je, u drugom dijelu noi, pokrenuo estoke protivnapade kojima nisu odolile sve brigade. Naime, dok su se 19. biranska i 6. istonobosanska brigada zadrale na dostignutim poloajima, 16. muslimanska brigada, uz velike gubitke, morala se povui sa Ilinice. U napadu, sljedee noi 18/19. januara, nije bilo znaajnijih uspjeha. Osamljeni prodori dijelova Romanijskog NOP odreda i 6. brigade nisu se mogli odrati zbog jakih neprijateljskih protivnapada. Uporan u svom nastojanju da oslobodi Tuzlu, tab Korpusa je naredio ponavljanje napada i sljedee noi (19/20. januara), uz
) Isto. str. 114 ) tab 17. divizije je predloio da se umjesto odlunog izvede demonstrativan napad (A. onlagi. n. l. str. 114).
70 69

58

izvjesne izmjene u planu djejstva jedinica i june i sjeverne kolone. Dogodilo se, meutim, ono to se dogaalo i prethodnih noi. Bilo je pojedinanih uspjeha, ali je odluujui opti uspjeh i ovoga puta izostao. Definitivno je postalo jasno da se raspoloivim snagama neprijateljski garnizon u Tuzli ne moe likvidirati. Zato je, ujutro 20. januara, nareeno da se jedinice NOV i POJ povuku od Tuzle. 71 ) Neprijatelj je organizovao progon jedinica NOVJ u povlaenju. Pri tome su, uslijed slabosti u organizovanju izvlaenja iz borbe, u teak poloaj bile dovedene neke jedinice june kolone meu kojima naroito 16. muslimanska brigada, Ozrenski NOP odred, te 6. istonobosanska brigada koje su 21. januara doivjele teke gubitke. Na taj nain. 21. januara 1944. su neuspjeno zavrene borbe vezane za tzv. drugu tuzlansku operaciju. U njoj su jedinice 3. korpusa i 16. divizije imale oko 800 mrtvih i ranjenih boraca, bezmalo koliko i u jednomjesenim borbama u toku neprijateljske ofanzive u decembru, lako su u toku ovih borbi sve jedinice NOV i POJ pokazale primjernu borbenost, eljeni uspjeh nije postignut. tab 3. korpusa je nerealno procijenio da se neposredno poslije neprijateljske ofanzive, najtee koja je do tada izvedena u istonoj Bosni, moe likvidirati fortifikacijski jako utvren neprijateljski garnizon i osloboditi Tuzla. Na tu pogreku nadovezali su se propusti u planiranju i voenju operacija. 72 ) Sasvim je razumljivo da je u ovakvoj situaciji, umjesto ostvarenja ciljeva, dolo do neuspjeha i tekih gubitaka. U drugoj tuzlanskoj operaciji uestvovao je i Tuzlanski NOP odred. Djejstvovao je u sastavu sjeverne (sjeveroistone) kolone kojoj su jo pripadale 1. vojvoanska, 15. majevika i 18. hrvatska brigada. Njima je komandovao pukovnik Danilo Leki, komandant 16. vojvoanske divizije. Zadatak ove kolone bio je da napadne i zauzme uporita sjeverno od Tuzle, od Moluha do Gradine, i ovlada sjevernim i sjeveroistonim dijelovima grada. 73 ) Odred je napadao na neprijatelja koji je bio dobro utvren na Moluhama. U napad su krenuli borci oba bataljona. Kako je ve reeno, napad je trebalo da pone 16. januara u 20 sati. Kako su komandanti bataljona, koji su na vrijeme izveli jedinice na polazne
) A. onlagi. n. l. str. 117. ) A h m e t onlagi. Borba u istonoj Bosni izmeu dva osloboenja Tuzle. Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. III, Tuzla 1987, str. 333, (u daljem tekstu: n. l., III knj. Edicija). 73 ) G. Mandi. n. dj.. str. 112.
72 71

59

poloaje, zbog izostajanja signalizacije i dogovorenog artiljerijskog plotuna, pomislili d a j e napad odgoen, te su se, oko 4 sata ujutro, povukli sa poloaja. Napad je, meutim, te noi zapoeo, i od taba Odreda, koji se nalazio u Rasovcu, se zahtijevalo da njegovi bataljoni izvedu napad, danju 17. januara 1944. godine, da bi ostvarili zadatke koje je trebalo postii u nonom napadu. Izvravajui ovo nareenje dobijeno od komandanta sjeverne kolone pukovnika Danila Lekia, Odred je, 17. januara u 10 sati, izvrio napad na neprijateljske poloaje u Moluhama, prodirui u dvije kolone. Desna kolona je nastupala pravcem Moluka rijeka - Moluhe, a lijeva je dobila zadatak da izvede obilazan manevar da bi na neprijateljske poloaje napala bonom vatrom ili iz pozadine. 74 ) Kada su borci podili njemakim bunkerima, negdje i na razdaljinu od samo 30 metara, razvila se estoka borba sa obostrano velikim gubicima. Naime, prilikom likvidacije jednog dobro branjenog njemakog bunkera ubijeni su jedan njemaki oficir, jedan podoficir i jedan vojnik a est vojnika je ranjeno. Zaplijenjeno je sve oruje posade osvojenog bunkera, izmeu ostalog i jedan mitraljez arac. Borci Odreda su uporno napredovali, ali kada su stigli do prvih molukih kua na njih je otvorena mitraljeska vatra iz pravca Strugovnika, te su bili prinueni, oko podne, da se povuku uz gubitke od 6 poginulih i 6 ranjenih drugova, s t o j e za Odred bio, pogotovu u to vrijeme, skoro nenadoknadiv gubitak. 7 5 ) Meu poginulima bili su anko Sepe, Dafer Hodi, Ivanka Musi, 76 ) Paaga Hasanevi, Meho Saki i aban Nuki. U noi 17/18. januara. Odred je ponovio napad na istom pravcu. Ovog puta, koristei se pogodnostima nonog napada, njegove jedinice su prodrle u Kreku. Zbog slabosti i propusta koje su dole do izraaja u ovoj operaciji (nedovoljna saradnja meu jedinicama. nedovoljna povezanost jedinica sa viim tabovima), Odred nije uspio uspostaviti vezu sa drugim jedinicama, nije mogao iskoristiti rezultate svog uspjenog prodora u Kreku i pred kraj noi se povukao na polazne poloaje. Sljedee noi, 18/19. januara, jedinice Odreda u napadu predvodio je komandant Odreda Omer Gluhi. Ponovo je Odred prodro u Kreku i svojim prednjim dijelovima izbio do Vikia kua, (prema Tuzli) odnosno Solane. 77 ) Kako se
74 ) Franjo Peti. Partizanska autobiografija. Arhivska zbirka Odbora za Ediciju, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, Inv. br. 240. Arhiv VII, fond NOR-a. K-408/A. F-7. br. reg. 52/3. 75 ) Raif Mujezinovi, Vidi prilog u ovoj knjizi. ") Arhiv VII, Fond NOP, K-408/A. F-7, reg. br. 52/3.

60

opet nije ula borba na drugim poloajima i kako ni sada nije uspostavljena veza sa drugim jedinicama. Odred se povukao. Na osnovu nareenja taba 3. korpusa od 20. januara, Odred se povukao sa poloaja kod Tuzle. Preko Rasovca i Obodnice bataljoni Odreda su se vraali prema Srebreniku. Bez obzira na sve tegobe koje je preivljavao i gubitke koje je imao u drugoj tuzlanskoj operaciji, januara 1944. godine. Odred je pokazao znaajne vojnike vrijednosti. Da bi one dole do punog izraaja trebalo je obezbijediti predah, redovno snabdijevanje, odmor i lijeenje boraca premorenih svakodnednim tekim pokretima. Uslove za sve ovo pruao je Srebrenik, gdje se, po nareenju taba 3. korpusa NOVJ, poetkom 1944, smjestio Tuzlanski NOP odred. Razmjeten u Srebreniku i okolnim selima, poslije VI neprijateljske ofanzive i neuspjelog januarskog napada na neprijatelja u Tuzli, Odred je imao zadatak da djeluje prema Tuzli, Lukavcu, Smolui. Okolina Srebrenika pruala je povoljne uslove za oporavak boraca i sreivanje jedinica Odreda. U selima Dobrnja, Kuge, Zahirovii, Ljenjobud. Brezik i drugim, pripadnici Odreda su bili dobro prihvaeni, smjeteni i hranjeni. Odred se naao u sredini gdje je NOP ve dublje pustio korijene. Politika diferencijacija u ovom kraju je, u toku 1943., godine, obavljena u korist NOP-a.

Grupa boraca pred zidinama starog Srebrenika. poetkom 1944 godine

61

Srebrenik je postao, u ovo vrijeme, jedan od centara NOB-e, emu je veoma mnogo doprinijela i aktivnost grupe naprednih Muslimana, koji su jo maja 1943. godine, izali na ovo podruje iz Tuzle, Gradaca i drugih gradova ovog podruja. U njemu je ve postojala Komanda mjesta, organizacija KPJ i SKOJ-a. Teritorija Srebrenika i okolnih sela je imala i povoljan vojniki poloaj. Bila je relativno bezbjedna od iznenadnih neprijateljskih napada, jer je van znaajnijih komunikacija i zato pogodna za smjetaj tabova, bolnica i dr. Imala je kao slobodna partizanska teritorija vrijednost i zato jer je omoguavala povezivanje operativnih podruja Majevice, Posavine, Trebave i Ozrena. Odred je dobio zadatak da obezbjeuje teritoriju koja je zahvatala dvadesetak sela. Komanda mjesta u Srebreniku je obuhvatala sela: pionica, ehaje, Babunovii, Zuberovo Brdo, Donji i Gornji Srebrenik. Rapatnica, Donji Moranjci, Seona, Cage, Ljenobud, Kuge, Zahirovie, Potpe, Brezik, Lisovii, Podoraje, Straa, Tinja, Crveno Brdo i Jasenica. 7 8 ) Prvi komandant Komande mjesta u Srebreniku bio je Salih ili. uitelj iz Tuzle. Od poetka februara 1944. godine pa do pada Srebrenika, u VII neprijateljskoj ofanzivi, komandant Komande mjesta bio je Muhamed Gagi, profesor iz Tuzle i raniji komandant bataljona u Tuzlanskom odredu. Da bi se Odred i slobodna teritorija to efikasnije obezbjeivali, u januaru 1944. godine je osnovana i Komanda mjesta u Breziku, na pravcu od Srebrenika prema Tuzli. Iz Brezika su svakodnevno, radi izvianja, upuivane patrole prema Tuzli, Lukavcu, Smolui. Za komandanta mjesta u Breziku postavljen je Vehid Begi. raniji komandant bataljona u Odredu. Komanda je svoje funkcije obavljala sve do poetka VII neprijateljske ofanzive. 79 ) Vojna organizacija NOP-a na prostoriji Srebrenika, ije je djelovanje obezbjeivao Tuzlanski NOP odred, vrila j ,* mobilizaciju novih boraca u Odred i ire, poklanjala najveu panju prijemu i otpremi hrane iz itorodnih krajeva Posavine, preko Makovca ka Biru i dalje. Brinula je o partizanskoj bolnici u kojoj je bilo smjeteno oko 150 ranjenika i bolesnika. Odred je obezbjeivao i rad OK KPJ i OK SKOJ-a za tuzlanski okrug, koji su. u to vrijeme, takoe zajedno s njim bili u Srebreniku. Okruna rukovodstva Partije i SKOJ-a razvijala su u to vrijeme sadrajnu politiku aktivnost. Oformljena je tehnika za umnoavanje materijala potrebnih za
78

79

> E. Tihi: n. dj str. 201. ) Vehid Begi, Sjeanja, Arhivska zbirka Odbora za Ediciju, inv. broj: 242.

62

svakodnevni politiki rad meu borcima Odreda i sa narodom na terenu gdje je on boravio. Nabavljen je radio aparat, objavljivane vijesti i drugo. Okruni komitet KPJ uspostavio je redovnu vezu sa Tuzlom i tako je raspolagao informacijama o situaciji u gradu, neprijateljskim snagama, njihovom razmjetaju i namjerama. OK KPJ se nalazio uz Tuzlanski odred od vremena kada je Tuzla naputena, pa sve do maja 1944. godine. itavo kasnije vrijeme sa Odredom je bio lan KPJ i sekretar OK SKOJ-a Neboja Spasojevi. 80 ) Pored toga to je obezbjeivao rad vojno-pozadinskih ustanova i obavljao straarske i poslove izvianja i osiguranja pravaca prema Tuzli i Lukavcu. Odred je ostvarivao i veze izmeu punktova Tuzle i Majevice. Svi izvjetaji tabu 3. korpusa i Oblasnom komitetu KPJ ili su preko taba Odreda, a preko njega je stizao propagandni i drugi materijal iz partizanskih tamparija na Biru i Majevici. 81 ) U tehnici Odreda najvie je radio Esad Kevi, trgovac iz Tuzle, a jedno vrijeme i Raif Mujezinovi. Oni su te poslove obavljali vrlo spretno i veoma uspjeno. Vrijeme relativnog mira, bez veih sukoba sa neprijateljem, uz svakodnevne manje akcije, patrole, zasjede, progone neprijateljskih grupa. tab Odreda je iskoristio i za sreivanje prilika u jedinicama. Rjeavani su kadrovski problemi poto su borbe krajem 1943. i poetkom 1944. godine, izmeu ostalog, pokazale da je bilo promaaja u ovoj oblasti. Zapravo, ve je reeno da se u Srebreniku Odred naao sa samo dva bataljona u svojoj formaciji. Kako su u toku VI ofanzive bili reformirani 1. i 2, odrali su se 3. i 4. bataljon. Sada. prilikom organizacionog sreivanja Odreda, bataljon i su preimenovani tako da je bivi 4. dobio naziv 1, a bivi 3. mijenja naziv u 2. bataljon. Za komandanta 1. bataljona postavljen je Adem Osmanbegovi, za zamjenika politikog komesara Zvonko Primorac, student iz Tuzle. 82 ) Raniji komandant 4. bataljona Muhamed Gagi postavljen je za komandanta Komande mjesta u Srebreniku. a raniji zamjenik politikog komesara 1. bataljona Adem Azapagi preveden je na rad u OK KPJ za Tuzlanski okrug. Za komandanta 2. bataljona postavljenje Abdulah Mujezinovi Kadija, a za politikog komesara Sveto Bujakovi, slubenik iz Kreke. Na dunost obavjetajnog oficira Odreda, umjesto dotadanjeg Esada Kevia. postavljen je
80

81

) D. Lazarevi. n. l., str. 42. i 43. ) Vehid Begi, Isto. 82 ) Nije bilo mogue utvrditi ko je bio politiki komesar ovog bataljona.

63

Ahmet ilji Kadija, raniji politiki komesar 3. bataljona. Velika panja je poklonjena lijeenju bolesnih da bi to prije bili vraeni u borbeni stroj. Brojno stanje Odreda se poelo prilino popravljati dolaskom novih boraca, vraanjem u stroj drugova koji su za vrijeme borbi u decembru 1943. godine sklonjeni po selima radi lijeenja ili oporavka, a i pristupanjem Odredu odreenog broja ranijih pripadnika neprijateljskih formacija. Naime, na prostoriji Graanica Ljenobud - Srnica - Meea zapoeo je proces raspadanja formacija zelenog kadra i prilian broj njihovih naoruanih pripadnika priao je Tuzlanskom odredu. 83 ) Ovakav porast brojnog stanja omoguio je da se iz Odreda 70 boraca ukljui u 16. muslimansku brigadu, koja je 6. februara preko Majevice stigla u Srebrenik. Brigadi je veoma dobro dola ova popuna, jer je doivjela velike gubitke u VI ofanzivi i drugoj tuzlanskoj operaciji, i svedena na samo dva bataljona. Okruni komitet KPJ, OK SKOJ-a i tab Odreda veoma su se angaovali na jaanju organizacije KPJ i SKOJ-a u jedinicama. Stanje partijske organizacije, naroito njena brojnost ni prije ofanzive nije bilo naroito povoljno. Bila su svega 44 lana KPJ a u toku ofanzive taj broj je vie nego prepolovljen, ostalo ih je svega 19. 84 ) Do smanjenja broja lanova KPJ u Odredu dolazilo je, izmeu ostalog, i zbog prelaza, odnosno popune 6. istonobosanske brigade, zatim odreenog broja poginulih, upuenih na lijeenje i dr. Meutim, meu onima koji nisu izdrali napore u VI ofanzivi i napustili su jedinice Odreda bilo je i lanova KPJ i SKOJ-a. Pored ve navedenog, razlog za to dezertiranje, u sluaju lanova KPJ i SKOJ-a, treba traiti i u injenici da prilikom prijema u organizaciju nije bilo dovoljno budnosti i svakodnevne provjere svakog pojedinca na izvravanju konkretnih zadataka. Zato su se u organizacijama KPJ i SKOJ-a, ak i na nekim vanim funkcijama u Odredu, mogli nai ljudi kojima tu nije bilo mjesto. U ovakvoj situaciji nametalo se kao neminovno jaanje partijske organizacije i njeno organizaciono uvrivanje, emu je kasnije poklonjena potrebna panja. Prvom savjetovanju komunista istone Bosne, koje je zapoelo u Vlasenici 22. i 23. februara, a nastavljeno u Bijeljini od 29. februara do 3. marta 1944. godine, prisustvovali su i delegati iz Odreda. To su: Sveto Bujakovi, politiki komesar 2. bataljona i Rade Peri, zamjenik politikog komesara Odreda.

") G. Mandi. n. dj.. str. 126. ") Arhiv VII, Fond NOP, K-408/A. F-7, reg. br. 52/3.

64

Ni skojevska organizacija nije bila u povoljnijim prilikama. Od 75 lanova SKOJ-a, koliko ih je bilo prije VI neprijateljske ofanzive, poslije nje je ostalo u Odredu svega 26. 85 ) I tu je trebalo preduzimati mjere omasovljenja i organizacionog uvrenja po etama i bataljonima, to je bio uslov uspjenog politikog djelovanja u Odredu. Na Oblasnom savjetovanju SKOJ-a, koje je odrano 2. i 3. marta u Bijeljini, prisustvovali su Mio Voki, od novembra 1943. ukljuen u 1. bataljon Odreda, inae lan OK SKOJ-a, Rade Peri, zamjenik politikog komesara Odreda i takoe lan OK SKOJ-a. Neboja Spasojevi. sekretar OK SKOJ-a. Neda Kerec, lan, te Vera Mujbegovi, borac Odreda, u meuvremenu prela na rad u skojevsku organizaciju u Modrii (sekretar MK S^OJ-a Modria). Mio Voki i Mehmed Deli iz Lukavca ukljueni su, poslije toga, u delegate sjeveroistone Bosne za Drugi kongres USAOJ-a, koji je odran u Drvaru od 2. do 4. maja 1944. godine. Na skojevskom kursu od 35 uesnika, koji je poeo sa radom u Tuzli oktobra 1943. godine i poslije ponovnog pada Tuzle u ruke Nijemaca povukao se na Majevicu, bila su i dva Skojevca iz Odreda: Panto Nekovi i Hasan Isabegovi. Obnavljanje partijske i skojevske organizacije bilo je uslov uspjenijeg politikog djelovanja u Odredu. Napredak u politikom radu, mada spor ipak se osjetio. Radilo se po programu utvrenom prema nivou politike uzdignutosti boraca. U Odreuje obnovljen i kulturno-prosvjetni rad. Bataljonski horovi su uvjebavali pjevanje borbenih i drugih pjesama. Diletantska grupa je spremala priredbe i sa dosta uspjeha davala ih po selima. Obraivane su i obrazovne teme iz istorije i geografije, posebno u vezi sa naom zemljom i Sovjetskim Savezom. Rjeavan je u Odredu i problem nepismenosti boraca. Zdravstvenom vaspitanju poklanjana je sve vea panja. Iako brojno stanje Odreda, u ovom periodu, nije znaajnije poraslo (krajem februara 180 boraca), zahvaljujui aktivnosti taba, partijske i skojevske organizacije, on je dobijao fizionomiju kompaktne. dobro organizovane borbene jedinice koja je sposobna da izvrava svoje zadatke. Tuzlanski NOP odred je na teritoriji Srebrenika, poetkom 1944. godine, proveo oko 3 mjeseca. Moglo bi se rei da je to period njegovog uspjenog sreivanja i uvrivanja poslije nedaa koje je doivio u VI neprijateljskoj ofanzivi. U pogodnim uslovima, u tom vremenu. Odred je, izvravajui uspjeno svoje vojno-politike zadatke. jaao i svoju unutranju organizacionu strukturu kao i ug) Arhiv VII. Fond NOR-, . K-408/A. F-7, br. reg. 52/3.
5* Tuzlanski partizanski odred

65

led u narodu sela srebrenikog kraja. Meutim, taj proces jaanja i konsolidovanja nije bio zavren, a ve je poela nova neprijateljska ofanziva.

Sedma neprijateljska

ofanziva

Poslije iscrpljujuih, napornih bitaka, krajem 1943. godine u toku VI neprijateljske ofanzive i druge tuzlanske operacije u jedinicama NOV i POJ, na prostoru istone Bosne, poetkom 1944. godine, bila je veoma iva aktivnost na njihovom sreivanju i popunjavanju, te stvaranju novih brigada i divizija. Formirane su i 36. vojvoanska i 38. istonobosanska divizija. Trideset esta vojvoanska divizija je formirana 3. marta 1944. godine u Bijeloj, na Majevici. U nju su ukljuene 3, 5. i 6. vojvoanska brigada. Trideset osma istonobosanska divizija je formirana 10. marta 1944. godine u selu Branima kod Bijeljine. U nju su ukljuene 17. majevika, 18. hrvatska brigada. Majeviki, Posavsko-trebavski i Tuzlanski NOP odredi. Za njenog komandanta odreen je Milo Zeki a za politikog komesara Vladimir Rolovi. U brigade 16. i 36. vojvoanske divizije stizali su novi borci, najee omladinci iz Srema. Sedamnaesta istonobosanska divizija je svoju 15. majeviku brigadu popunila djelimino borcima Majevikog NOP odreda, a dijelom borcima mobilisanim preko Komande podruja za Majevicu. U 16. muslimansku brigadu bio je ukljuen Modriki bataljon Posavsko-trebavskog NOP odreda i pripadnici straa sa teritorije komandi mjesta Modria i Gradaac. esta istonobosanska je svoje jedinice popunjavala na teritoriji Drinjaa - Vlasenica - Srebrenica, kamo je. poetkom marta bila orijentisana i 15. majevika brigada, dok je 16. muslimanska upuena u rejon Foe. Izuzev jedne brigade koja se nalazila u Sremu. sve jedinice 16. i 36. divizije nalazile su se na podruju Majevice, Semberije, Posavine i Trebave. U tabu 3. korpusa, koji se nalazio u Vlasenici, vrene su ubrzane pripreme za prebacivanje dvije divizije u Srbiju, prema kojoj su, sa prostorije Sandaka, ve bile usmjerene jedinice 2. proleterske i 5. krajike divizije. 86 ) Nijemci su doli do podataka o pripremama koje se obavljaju za prodor jedinica NOVJ u Srbiju. elei da to na svaki nain onemogue u okviru svoje nove, sedme po redu, ofanzive protiv narodnooslobodilakih snaga u Jugoslaviji, pokreu i snanu ofanzivnu operaciju u istonoj Bosni. Ovdje u istonoj Bosni, zbog nastojanja
86

> E. Tihi, n. dj.. str. 159.

66

da po svaku cijenu sprijee prodor NOVJ u Srbiju, Nijemci vode operacije sa do tada nevienom surovou, uporno i u okviru tzv. VII neprijateljske ofanzive. Borbe su trajale due nego u drugim krajevima zemlje. Ranije su poele, nastupom 13. SS divizije, a kasnije krajem avgusta su zavrene. U napadu na jedinice NOV i POJ, u istonoj Bosni, uzeli su uea 13. SS Handar i dijelovi 7. SS Princ Eugen njemake divizije, 5. i 8. domobranske lovake pukovnije i ustae i etnici sa tog podruja. Za razliku od ranijih ofanziva u ovim krajevima, Nijemci su ovu operaciju izvodili postepenim sistematskim i opreznim zauzimanjem terena, dubokim rasporedom i duim zadravanjem na zauzetom terenu gdje su uspostavljali svoju organizaciju. Uz to je, kako je ve reeno, njihov ukupan nastup bio praen do tada nevienim nasiljima i zloinima, posebno prema srpskom stanovnitvu. Moe se rei d a j e ova neprijateljska ofanziva zapoela akcijama 13. SS divizije, koja je poetkom marta iz Francuske, gdje je obuavana, prebaena na prostoriju Vinkovci - id. Ve 12. marta su neke prethodnice bile u Sremskoj Rai, upanji i Slavonskom amcu, odakle su se pojedine jedinice Divizije, sljedeih dana, prebacivale preko Save u rejonu Brkog i Brezovog Polja. 87 ) tab 3. korpusa je naredio 16. diviziji da zatvara pravce koji vode prema slobodnoj teritoriji Majevice i Semberije, istono od Brkog, a 36. diviziju je postavio na pravcima koji vode prema slobodnoj teritoriji, na zapadnim obroncima Majevice i Posavini. Nadmoan u svakom pogledu neprijatelj je prodirao i pored snanog otpora jedinica NOV zauzeo Celi (15. 3) i Bijeljinu (17. 3) Jedinice 16. divizije, poslije borbi sa obostrano velikim gubicima, su se postavile istono od komunikacije Tuzla - Brko, a 17. majevika brigada je zauzela sjeverozapadne obronke Majevice, na prostoru Humci - Jasenice - rebrenik. U borbi sa jedinicama 16. 36. i 38. divizije neprijateljske snage su uspjele da stvore mostobran od Drine, u visini Janje, pa preko Zabra, Koraja, elia, Brke do Gorice, zapadno od Brkog. Dolo je potom do izvjesnog zatija. Neprijatelj se utvrivao na osvojenom podruju, istio i pljakao sela, pretresajui svaku kuu i umarak inei masovne zloine nad stanovnitvom. Do novog udara neprijateljskih snaga dolo je 12. aprila na frontu od ua Tinje do u-'a Janje. Uz istovremeno angaovanje 3. domobranske pukovnije z Tuzle i zelenokadrovskih i etnikih je87

> E. Tihi, n. dj., str. 161

67

.dinica, neprijatelj je pokuao da okrui 16. i 36. diviziju (u meuvremenu pomjerena) istono od druma Brko - Tuzla. im je postala jasna ta namjera neprijatelja. tab 3. korpusa je, 13. aprila, naredio da se obje divizije povuku u Bira, a da 38. ostane na Majevici i u Posavini radi okupljanja svojih jedinica i zatite ranjenika. 8 8 ) Razbijajui usput zelenokadrovske, etnike i druge neprijateljske snage, divizije su se, 13. i 14. aprila, povukle u dolinu Spree i razmjestile u rejonu Paprae i na prostoru Raevo - Graanica. Istovremeno kada i na Majevici, snage 13. SS divizije su preduzele napad i u Posavini. Ve 15. aprila, motorizovani dijelovi njemake divizije prodrli su do Srnice. Osamnaesta hrvatska brigada i Posavsko-trebavski odred koji su do tada pokrivali prostor Srnice - Hrgovi - Gradaac - Modria nisu mogli izdrati pritisak neprijatelja, nego su se prebacili na Vujak i nastupili prema srednjoj Bosni. Neprijatelj je. u to vrijeme, vrio i koncentrian napad na jedinice 38. divizije na Majevici. Pruajui snaan otpor 17. majevika brigada se, 18. aprila, povukla ka selu Maoi, a Tuzlanski odred je dobio nareenje da se povue prema Smolui. Majeviki NOP odred je dobio nareenje da titi Korpusnu bolnicu broj 3 na prostoru Jablanice, u kojoj je bilo na lijeenju 236 ranjenika i bolesnika. 89 ) U tim kritinim trenucima sva panja tabova i jedinica je bila usmjerena na spasavanje ranjenika. S tim ciljem je 17. brigada, 20. aprila, sa tabom 38. divizije na elu. krenula iz Karavlake Maoe prema Trnovi. Uz borbe, usiljenim marem, izbila je u selo i evakuisala oko 250 pokretnih ranjenika. Zajedno s njima nastavila je ka Biru. U meuvremenu je Majeviki odred titio bolnicu u Jablanici, odakle se glavnina Odreda uputila prema Semberiji, a jedan bataljon je zadran sa pokretnom bolnicom. U uslovima stalne borbe sa neprijateljem, bataljon je manevrisao na terenu Majevice i sa lakim ranjenicima uspio se probiti prema Semberiji. Poetkom maja na Majevicu se vratio 1. bataljon, a tab Odreda i druga dva bataljona su se, sa bolnicom i velikom grupom pokretnih ranjenika, prebacili u Srem. 90 ) Poslije povlaenja jedinica NOVJ i poslije dva pokuaja protivudara na Majevici, koje su izvele jedinice 16, 36. i 38. divizije, sredinom maja i poetkom juna 1944. godine, 13. SSHandardi88 89

) A. onlagi. n. l.. III knj. Edicije, str. 354. ) Isto, str. 354. *>) Isto, str. 354

68

vizija je, zajedno sa drugim neprijateljskim snagama, uspostavila kontrolu nad sjeveroistonom Bosnom, sjeverno od Spree izmeu Save, Drine i Bosne. U to vrijeme, neprijatelj kontro.'ie i cijelu dolinu Spree. Du druma Tuzla-Zvornik imao je vie stalnih postaja koje su obezbjeivale saobraaj, naroito za potrebe 13. SS divizije. U veini sela djelovale su grupe tzv. zelenog kadra, a izmeu Paprae i Zvornika bilo je etnikih jedinica. Sve kvislinke snage su se oslanjale na 13. SS diviziju. Sa ovog terena povukle su se brigade i divizije i brojno jai NOP odredi, pa i politiki kadrovi. Posavskotrebavski odred kako je reeno, zajedno sa 18. hrvatskom brigadom je preao u srednju Bosnu, a neki i u Bira. Dva bataljona Majevikog odreda su se prebacila u Srem, dok je Prvi bataljon Odreda na Meedniku trpio velike gubitke i osipanje. Od sredine jula i u avgustu 1944. godine neprijateljske snage su nastojale da ovladaju itavom istonom Bosnom. Zato je 13. SS divizija, u ovo vrijeme, nastavila svoje operacije vrei pritisak na jedinice 3. i 12. korpusa. U tim nastojanjima i pokuajima Nijemci i kvislinke snage doivjee potpuni poraz, a 13. SS divizija ubrzo i sopstveno rasulo. 91 ) Nakon povlaenja jedinica NOV i POJ iz sjeveroistone Bosne, jedina organizovana partizanska jedinica na tom podruju bio je Tuzlanski NOP odred. U poetnoj fazi neprijateljskog nastupa (mart 1944. godine), na osnovu nareenja taba 38. istonobosanske divizije NOVJ, bio je postavljen na prostoriji Zahirovii - Straa i izvravao zadatke izvianja i zatvaranja pravca od Tuzle prema Srebreniku. U prvoj polovini aprila Odred je bio rasporeen na prostoru Podoraje - Ljenobud. Kada su se jedinice 16. i 36. divizije povukle pred neprijateljem prema Biru, 17. majevika brigada je orijentisana prema Trnovi a Majeviki NOP odred prema Jablanici. Tuzlanski odred je usmjeren prema Smolui. Odred se. meutim, nije uspio probiti u Smoluu, nego se vratio prema Majevici i sklonio u dubinu ume ibelj izmeu sela Straa i Maoa. 92 ) Pretpostavljalo se da e neprijateljska ofanziva brzo prohujati i da je ovo nain da se Odred odri na svom terenu. Meutim, Nijemci su, osvojivi sva vea mjesta, meu kojima i Srebrenik. postavljali u njima svoje garnizone i provodili sistematsko pretraivanje terena. Odred se naao u vrlo tekoj situaciji, opkoljen, bez hrane i drugih ivotnih potreba. Dodue nekoliko dana, u drugoj polovini aprila, odravana je slaba veza sa Srebrenikom preko trgovca evalije,
9I

9J

) A onlagi, n. l., II knj. Edicije, str. 232. ) P a n t o Nekovi, Vidi s j e a n j e u ovoj knjizi.

69

koji je borcima donosio vijesti i neto hrane. 9 3 ) Kada je i ta labava veza prekinuta, u Odredu je zavladala glad. Borci su jeli bukove lisne pupoljke, srijemu, korijenje raznog bilja. Dolo je do demoralizacije i ponovnog osipanja Odreda. Svakodnevno su pojedinci ili grupe naputali Odred tako da je on brzo sveden na polovinu svog sastava. Nastojalo se da se probojem prema Tinji, Potpei, Smolui ova situacija razrijei. Dio Odreda pod komandom Boka Popovia Popca. koji je u to vrijeme bio komandant bataljona i Rade Peria, zamjenika politikog komesara Odreda, krenuo je u izvrenje proboja posljednjih dana aprila. Meutim, akcija nije uspjela. U blizini pionice pripadnici 5. domobranske pukovnije napali su ovu partizansku grupu i opkolili je. U manjim grupama dio boraca se uspio izvui iz obrua kroz neprijateljske redove, a veliki broj ih je zarobljen. 94 ) I u ovako tekim prilikama proslavljen je praznik rada 1. maj 1944. godine. Tiho je otpjevana Internacionala i poto je Antonija Henjel, lan OK KPJ. govorila o prazniku rada, Hasan Odobai je odrecitovao pjesmu Pozdrav proleteru za 1. maj 9 5 ) Odred je bio izloen stalnim napadima esesovaca, domobrana, etnika i drugih neprijatelja. Manevrisao je na umovitoj prostoriji Maoe, pionice, Jesenica, Zahirovia, Kuga, izbjegavajui unitenje i traei mogunosti prebacivanja na pogodniji teren. Poloaj Odreda je olakan u vrijeme protivofanzive jedinica NOVJ, sredinom maja 1944. godine. Dio boraca Odreda izdvojen je i dat kao popuna u sastav 4. bataljona 17. majevike brigade. To je jedna eta boraca na elu sa politikim komesarom Acom Vokiem. 96 ) Grupa od oko 35 boraca i politikih radnika prebacila se prema rejonu srpske Tinje i Smolue. Odred je u VII ofanzivi imao teke gubitke. Neprijatelj je pored toga otkrio i partizansku bolnicu u Srebreniku, u kojoj je poubijao osam tekih ranjenika. Najvei broj pokretnih ranjenika sklonio se u ume i potoke. ene iz sela srebrenikog kraja su im nou donosile hranu, te su mnogi zahvaljujui tome ostali u ivotu. Uz njihovu pomo su se preko Tinje prebacili u Posavinu, odakle su i bili, u najveem broju sluajeva. 97 ) Tuzlanski NOP odred je, u vrijeme donoenja odluke o njegovom prebacivanju na teren Smolue, zajedno sa politikim rad) R. Mujezinovi, Vidi sjeanje u ovoj knjizi. P. Nekovi, Isto. 95 ) P. Nekovi, Isto. 9e ) Jeremija Peri, Borbeni put 17. majevike brigade, 17. majevika brigada, Tuzla 1980. str. 59. 97 ) . Lazarevi, n. l., str. 55.
93

70

nicima, brojao oko 35 ljudi. Meutim, nareeno je da sa Odredom od politikih radnika ostane samo Neboja Spasojevi, a ostali lanovi OK KPJ i SKOJ-a, kao i nekoliko boraca Odreda, da se prikljue Prvoj vojvoanskoj brigadi 16. vojvoanske divizije. U grupi koja se prikljuila 1. vojvoanskoj brigadi bili su: Mustafa Vilovi, Neda Kerec, Rafo Mott sa suprugom, Pero Erakovi, Zejnil Belagi, Raif Mujezinovi, Antonija Henjel, Slavica Mii, Radojko Joki. Panto Nekovi, i dr., njih 16. Ostali, na elu sa komandantom Odreda Omerom Gluhiem, zadrani su na prostoriji Smolue radi obavljanja odreenih zadataka. 98 )

Odred u Smoluoj
Poslije dueg prebivanja i manevrisanja po umama i zabitima Majevice, Tuzlanski odred se, maja 1944. godine, prebacio u Smoluu. Stanovnici Smolue su ve ranije, najveim dijelom, bili opredijeljeni za NOP. Dosta ih je bilo ukljueno i u jedinice NOV i POJ. U selu je djelovao Narodnooslobodilaki odbor na elu sa Miljom Markoviem i organizacija USAOJ-a, ijim radom je uspjeno rukovodio omladinac Cviko Savi. Bilo je u mjestu i vie naoruanih partizanskih boraca zaostalih, najee zbog bolesti, iza svojih jedinica. Ilegalna organizacija je raspolagala izvjesnim brojem sigurnih podzemnih sklonita, baza u koje je bilo mogue, u sluaju potrebe, skloniti vei broj partizana ili ilegalnih partijsko-politikih radnika. Postojao je jo od ranije u selu obavjetajni punkt, koji je dolazio do vanih podataka. Od juna 1944. godine u Smolui je djelovala i organizacija KPJ, te skojevski aktiv. Smolua je uz to bila pogodna da poslui kao baza Tuzlanskom NOP odredu, jer u njoj, kao i u njenoj najblioj okolini, nije bilo jaih neprijateljskih snaga. Odred se smjestio u umi kraj Smolue, u kojoj je ostao prvih nekoliko dana boravka u ovom selu. Pod komandom Omera Gluhia. meu dvadesetak boraca, na koliko je odred bio sveden, bili su: Neboja Spasojevi, lan OK KPJ i sekretar OK SKOJ-a za tuzlanski okrug. Rade Peri, Boko Popovi Popac, Vehid Begi, Rasim Joguni, Veselin Mii, Ahmet Spahi, Taib Sarajli, Ilija ilas, Adem Osmanbegovi, Jusuf Muki Zorule i drugi. 99 ) Bili su dobro naoruani, pored ostalog imali su dva pukomitraljeza i dosta municije. Jaseniki etnici, pogreno procjenjujui moralno stanje
98 99

) P. Nekovi, Isto. ) . Lazarevi. n. l., str. 62.

71

pripadnika Odreda, pokuali su da ih privuku na svoju stranu. Naime, njihov komandant Vaskrsije Milakovi u pismu upuenom komandantu Odreda ponudio je povoljne uslove dobrovoljne predaje. Svima je garantovana bezbjednost. Ova ponuda je, razumije se, bila energino odbijena.' 00 ) Osnovni zadatak Odreda u Smolui bio je prikupljanje obavjetajnih podataka o kretanju i namjerama neprijateljskih snaga i politikog djelovanja na terenu. Da bi mogao obavljati obavjetajne zadatke, dostavljati izvjetaje tabu III korpusa. Odredu je stavljena na raspolaganje radio stanica. Poslove radio-telegrafiste sa uspjehom obavljao je Ilija ilas. Preko Odreda i njegove radioveze obezbjedivana je i povezanost OK KPJ i OK SKOJ-a sa odgovarajuim organizacijama. Obavjetajni podaci su prikupljani putem uhodanih kanala, punktova i veza. Odred je obezbjeivao veze sa Lukavcem preko Osmana Tufekdia. Nazifa Suljkanovia, dr Ljudevita Jurinca. Marije Krsek. Duanke Tabakovi, Stanka Drolca, Marka Lokvenca i dr. Veza je dalje ila prema Tuzli preko S. Horozia, H. atia i drugih. U Bukinju su pouzdanu vezu predstavljali Branko Stankovi i Ferhat Azapagi, u Moluhama Mahmut Maan Mekovi. Sa pripadnicima i simpatizerima NOP-a u Graanici odravane su veze preko brae Adema i Asima Osmanbegovia, te preko Hasnije i Ibre erimagi i Cvijete Hanji. 101 ) Veze sa pripadnicima i simpatizerima NOP-a u Dobonici, Miriini, Gnojnici i Seoni odravao je Osman Ibrahimovi. On je bio povezan sa odbornicima i aktivistima tih mjesta, meu kojima su bili i Huso Softi, Mehmed Razi, Mujaga Cibri, Huso Huski. Salkan Ibri, Hazim Kurtovi i dr. Preko Olge Kren su u Odred, u ljeto 1944. godine, dok se on nalazio u Smolui, stigli Ferdinand mit i Fridrih Mesing, koji su kao lanovi OK KPJ napustili Odred decembra 1943. godine. 102 ) Naime, oni su u toku VI neprijateljske ofanzive samovoljno napustili Odred i predali se neprijatelju. Njihovo naputanje Odreda u vrlo tekom periodu borbe imalo je teko moralno-politiko djejstvo i snaan uticaj na pojavu malodunosti, naroito meu mlaim borcima Tuzlanskog odreda. Nakon izvjesnog vremena, odnosno u septembru 1944. godine, ponovo su doli u Tuzlanski odred. Odmah je pokrenuto i pitanje ocjene njihove odgovornosti kao lanova OK KPJ (Mesinga kao sekretara Komite,0

) P. Nekovi, Isto. "") Ekrem Nuhi. Vidi prilog u ovoj knjizi. ,02 ) E. Nuhi, Isto.

72

ta) za naputanje Odreda i NOB. Izvedeni su pred partijsku komisiju Oblasnog komiteta KPJ. koja je ocijenila da su svojim dezerterstvom nanijeli veliku tetu NOP-u. Izreena im je smrtna kazna. Tuzlanski NOP odred je od prvih dana boravka u Smolui razvijao i propagandne aktivnosti. U izvravanju ovih zadataka odred se, pored radio-stanice, koristio i skromnom tehnikom, koja je podmirivala najnunije potrebe za obavljanje poslova propagande. Redovno su umnoavane radio-vijesti i sa drugim propagandnim materijalom rasturane po Smolui i okolini. Tek to se smjestio u Smolui, razbio je jednu grupu etnika koja je, radi pljake prodrla u selo. 103 ) Zapravo na mjestu zvanom Molitvite, Odred je napao grupu od oko 50 etnika, koja je u selu napljakala vie grla stoke i veliku koliinu ivotnih namirnica. etnici su energinom akcijom razbijeni i protjerani, a opljakana stoka i namirnice su vraeni vlasnicima. Ovaj uspjeh je podigao ugled Odredu medu iteljima Smolue i okolnih sela, to e mu obezbijediti i dalje njihovu podrku. etnici su se poslije ovog poraza uzdravali od slinih napada na Smoluu. Izvravajui svoje osnovne zadatke. Odred je postepeno jaao i brojano narastao. Krajem maja i poetkom juna 1944. godine

Tuzlanski partizanski odred u Smolui juna 1944. godine

,03

) Boko Popovi Popac, Vidi sjeanje u ovoj knjizi.

u Odred se vraaju njegovi bivi borci, posebno oni koji su kao bolesni ili ranjeni bili bazirani u Smolui i drugim selima oko Lukavca i Srebrenika. Odredu prilaze i poneki bivi pripadnici neprijateljskih formacija, tako d a j e poetkom juna narastao na oko 80 boraca. 104 ) U pokuajima da u nastavljanju ofanzivnih operacija uniti jedinice 3. i 12. korpusa NOVJ, ovlada prostorom istone Bosne, neprijatelj je, u ljeto 1944. godine, doivio potpuni poraz to e dovesti do masovne demoralizacije prvo u redovima domobranskih, zelenokadrovskih i etnikih formacija, a zatim i u samoj 13. SS Handar njemakoj diviziji. Bila je to specifina jedinica. Nastala je kao rezultat politike jednog dijela vodstva Jugoslovenske muslimanske organizacije ( JMO) i njenih pristalica, koji su budunost Muslimana vidjeli, prije svega, u autonomnoj BiH i njenom izdvajanju iz tzv. NDH, i pod protektoratom Njemake. Vlada Treeg Rajha nije do kraja prihvatila ideju o posebnom poloaju BiH u odnosu na tzv. NDH, ali je iskoristila to za stvaranje specijalnih SS jedinica od domaeg muslimanskog stanovnitva. U toj akciji, u kojoj se neposredno angaovao i sam rajhfirer SS Himler, vodenoj krajem 1942. i u prvoj polovini 1943. godine, znaajnu ulogu je odigrao El-Husein, jerusalimski veliki muftija. 1 0 5 ) U maju 1943. godine stvorena je 13. bosansko-hercegovaka dobrovoljaka brdska divizija, koja je dobila i naziv Handar. U njenom sastavu bilo je 60% Muslimana i neznatan procenat Hrvata iz Bosne i Hercegovine i 7/8% Albanaca sa Kosova i iz Albanije. Ostalo su bili Nijemci koji su zauzimali sve komandne poloaje. Ukupno je imala 19.000 vojnika, podoficira i oficira, svrstanih u 27. i 28. brdski i 13. artiljerijski puk. U sastavu Divizije bilo je i vie samostalnih bataljona: pionirski, konjiki, protivtenkovski, biciklistiki i izviaki, i samostalna auto-eta. Bila je najmodernije opremljena velikim brojem topova, mitraljeza, bacaa, a njene akcije gotovo redovno je podravala i avijacija. Divizija je u vojnom smislu bila i vrhunski uvjebana. Muslimanski pronjemaki krugovi su u njoj vidjeli vojnu snagu za osiguranje svoje politike pozicije u BiH. Za njemake naciste ona je bila sredstvo kojim su pokuali ne samo vezati Muslimane BiH za Trei Rajh. nego odrati i produbiti veze sa odgovarajuim politikim snagama u islamskim zemljama. 1 0 6 ) Ijedni i
,04

) B. Popovi Popac, Isto. ) A. onlagi. n. l.. III knj. Edicije, str. 343. 106 ) A. onlagi, n. l.. III knjige Edicije, str. 343.
,05

74

drugi su u njeno angaovanje u istonoj Bosni polagali najvee nade. Te nade se, meutim, nisu ispunile. Poslije velikih poraza, demoralisani pripadnici Divizije, masovno dezertiraju i vraaju se svojim kuama. Meu dezerterima iz 13. SS divizije je bilo nesumnjivo zavedenih i prisilno mobilisanih seljaka, ljudi bez obrazovanja kojima je neprijateljska propaganda, koristei i religiju, uspjela nametnuti svoj uticaj. Pristupilo se organizovanom prihvatanju takvih dezertera, bivih pripadnika 13. SS divizije i poslije provjeravanja i izvoenja pred narodni sud onih koji su inili zlodjela nad stanovnitvom u istonoj Bosni i Sremu, i njihovom ukljuivanju u jedinice NOV i POJ. Na tom su bili angaovani i lanovi ilegalne organizacije Tuzle i njene okoline. Prilazili su odbjeglim i uspanienim bivim esesovcima i prevodili ih u poetku najee u Tuzlanski NOP odred, a zatim i u druge jedinice NOV i POJ. Na ovim zadacima posebnog uspjeha na podruju Moluha imao je Salko Mekovi. Zajedno sa lanovima organizacije SKOJ-a, on je, u ljeto 1944. godine, preveo u Odred veliki broj bivih pripadnika 13. SS divizije i drugih neprijateljskih formacija. 107 ) U tome se posebno isticao i Mahmut Mekovi. koji je iz Tuzle u partizane izveo i njemakog podoficira Russa Andreasa kada je i odluio da pobjegne u partizanske jedinice. 1 0 8 ) Osipanje 13. SS divizije se nastavilo naroito ubrzano u toku septembra i oktobra 1944. godine, te je broj bivih njenih vojnika u Odredu bivao sve vei. Tako se 12. septembra 1944. godine Odredu predala i grupa od 120 kompletno naoruanih vojnika, sa 2 teka mitraljeza, a sutra je to uinila i grupa ak od 600 vojnika. 109 ) Priliv novih boraca bivih pripadnika neprijateljskih formacija, te i 13. SS divizije, nametao je pred tab Odreda, partijsku i skojevsku organizaciju, potrebu pojaanog angaovanja posebno na moralno-politikom planu. Bilo je neophodno borcima objanjavati kako prihvatiti ovu prinovu. Odmjeren drugarski stav pratila je puna budnost, poto je meu njima bilo i takvih koji NOP-u nisu pristupili iskreno i iz ubjeenja. Mnogi od novih boraca su se u poetku nelagodno osjeali. Izraavali su nesigursnot i rezervisanost, to je takoe trebalo otklanjati. Pa. i kod starih boraca u Odredu bilo je izvjesnih podozrivosti, sumnjiavosti, pogotovo, kada se dolo do toga d a j e u Odredu vie njih nego nas. Svi problemi su.
,07

) M. Voki, n. l., str. 275. ) f). Lazarevi, n. l. 62. ,09 > Zbornik NOR-a. IV/29. dok. br. 133.
,08

75

ipak. relativno brzo otklanjani i medu borcima je izgraivano osjeanje pripadnosti NOP-u i povjerenje u vrijednost i ciljeve NOP-a i revolucije. U Odredu su izgraivani odnosi meusobne ravnopravnosti, solidarnosti i pravilnog vojnikog stava prema komandnom osoblju i obrnuto. Koliko su se novi borci slivali u cjelinu Odreda potvruje i injenica da su, ve u novembru i decembru 1944. godine, neki od njih zauzimali poloaje desetara ili vodnika u jedinicama. Na ovaj nain Tuzlanski NOP odred je sve vie sticao fizionomiju homogene, snane borbene jedinice, koja je osposobljena za uspjeno izvravanje svojih zadataka. U periodu od poetka jula do poetka septembra 1944. godine. Odred je pored zadataka prikupljanja podataka o neprijateljskim snagama i njegovim namjerama, obezbjeivao i branio jednu znaajnu slobodnu teritoriju sa Smoluom u centru. Preduzimao je uspjene akcije ienja sela od zelenokadrovskih i drugih neprijateljskih grupa na iroj teritoriji Lukavca. Vrio je stalna izvianja prema Lukavcu, Graanici, Srebreniku i obavljao druge vojnike aktivnosti na pomenutoj teritoriji. Trinaestog jula 1944. godine su na prostoriju sela optine Lukavac (Modrac, Banovii, Jaruke, Pravoslavna i Muslimanska Tretenica i dr.) stigle jedinice 16. vojvoanske divizije da bi na taj nain izbjegle udare neprijatelja na teritoriji Bira. Kasnije su dobile zadatak da u rejonu Topi Polja - Begov Hana prihvate 6. liku i 11. krajiku diviziju, koje su dobile nareenje da se preko istone Bosne prebace u Srbiju. Odred je uspostavio vezu sa tabom Divizije i snabdio ga korisnim podacima o rasporedu neprijateljskih jedinica na podruju tuzlanskog basena, te lijekovima i drugim sanitetskim materijalom prikupljenim preko saradnika NOP-a u Lukavcu i Tuzli. Poto do oekivanog kontakta sa 6. likom i 11. krajikom divizijom tada nije dolo, 16. vojvoanska divizija se prebacila na teren Bira. Kroz Smoluu je. poto je 10. avgusta vodila veliku borbu na Monju prola 11. avgusta 18. hrvatska brigada. Komandant brigade Franjo Herljevi je odrao sastanak sa rukovodeim sastavom Odreda, ukazujui na osnovna pitanja vojno-politike situacije u istonoj Bosni i ire, te i na zadatke Odreda, neka pitanja strategije i taktike NOB-e (odnos prema etnicima) i dr. 110 ) Odred je obezbjeivao prelaz Brigade preko komunikacije Doboj - Tuzla kod sela Bistarca. 111 )
uo

) B. Popovi Popac. Isto. ' " ) Isto.

76

Sredinom avgusta 1944. godine Odred je ve imao oko 150 boraca u svom sastavu. Tada je poeo izvoditi i znaajnije vojne akcije, napade na neprijateljska uporita na teritoriji lukavake optine. Prve uspjene akcije su zavrene protjerivanjem zelenokadrovskih snaga iz Gnojnice, Berkovice i Dobonice, ime je zaokruena jedna mala ali kompaktna slobodna teritorija koju je Odred kontrolisao i branio. Porazom i povlaenjem 13. SS divizije, etnika i drugih neprijateljskih snaga iz Bira, te dolaskom 11. krajike divizije, 18. hrvatske brigade iz srednje Bosne, stvoreni su uslovi da jedinice 3. korpusa NOVJ iz viemjesenih odbrambenih borbi predu na izvoenje ofanzivnih operacija irih razmjera. Jedan od ciljeva tih ofanzivnih operacija NOV i POJ na podruju Majevice, Semberije, Posavine i Trebave bilo je ienje prostora od ostataka 13. SS divizije i drugih neprijateljskih snaga, kako se istie u nareenju taba 3. korpusa od 30. avgusta 1944. godine. Kada su poetkom septembra 11. i 38. divizija krenule u nastupni mar prema Trebavi i Posavini, s njima je krenuo i dio Tuzlanskog NOP odreda, dok je glavnina zadrana u Smolui. Dijelovi Odreda su, zajedno sa dva bataljona 17. brigade i jedinicama Posavsko-trebavskog odreda, uestvovali u prenosu ranjenika na pravcu Dakule - Donja Meeda - Donja Zelinja - Donja Rajska - Bjelika - Tolisa." 2 ) U ovo vrijeme Odred je djelovao kao potpuno obnovljena jedinica. ija se aktivnost osjeala na iroj teritoriji. Uzeo je uee i u neuspjenom pokuaju osloboenja Srebrenika.' 1 3 ) Naime, jedinice 11. krajike divizije i Mavanskog NOP odreda su, 6. septembra 1944. godine, izvele napad na neprijateljski garnizon u Srebreniku, ali su ga morale obustaviti zbog nareenja da se hitno prebace u Srbiju. Pri ovom napadu Odred je zatvarao pravce prema Lukavcu i Smolui. Tuzlanski NOP odred uspjeno je zavrio i akciju osloboenja Lukavca. Komandant Odreda se sjea d a j e tab Odreda od saradnika NOP-a Lukavca, poetkom septembra, dobio iscrpna obavjetenja o snazi neprijateljske posade (ustae i zeleni kadar) u mjestu. Donesena je odluka da se neprijateljska posada u Lukavcu napadne." 4 ) U poetku se u vrijeme donoenja odluke o napadu i nije raunalo s tim da Lukavac po svaku cijenu treba zadrati u partizanskim rukama. Zamisao te akcije bila je da se iznenadnim
" 2 ) E Tihi, n. dj. str. 224. n3 ) V. Begi, Isto. m ) B. Popovi Popac. Isto.

77

napadom likvidiraju neprijateljske posadne snage, unite objekti njihovog odbrambenog sistema i Odred, poslije obavljenog zadatka. povue. Smatralo se da e ijedna ovakva akcija u tom trenutku mnogo znaiti, pogotovu na politikom i psiholokom planu.' 1 5 ) Meutim, jedinice Tuzlanskog NOP odreda su, 13. septembra 1944. godine, bez veeg neprijateljskog otpora oslobodile Lukavac. Osloboenje Lukavca bilo je ne za kratko vrijeme, nego definitivno. Odmah nakon osloboenja formirana je Komanda mjesta u Lukavcu, koja poinje provoditi mjere mobilizacije, materijalnih i ljudskih snaga za NOP, te mjere koje su imale za cilj ouvanje znaajnih privrednih kapaciteta. Obezbijedena je, na primjer. Fabrika sode od bilo kakvih sabotaa. U Fabrici je smjetena i Komanda mjesta. Preduzete su vojnike mjere obezbjeenja prema Tuzli. Doboju, Puraiu, porueni mostovi na ovim pravcima, upuivane patrole, izviaka odjeljenja i radi sigurnijeg obezbjeenja razorena je i eljeznika pruga od Lukavca do Bistarca i od Puraia prema Dobonici. Odred se uz to snabdio hranom, obuom i odjeom i u svakom pogledu se uspjeno pripremao za vee akcije. esnaestog septembra primio je nareenje od taba 3. korpusa NOVJ o ueu jedinica Odreda u napadu na neprijateljski garnizon u Tuzli. Tih dana je u osloboeni Lukavac stigao i Oblasni komitet KPJ sa sekretarom Cvijetinom Mijatoviem." 6 ) Tuzlanski odred je 16. septembra oslobodio i Purai, ime je zaokruio veoma znaajno slobodno podruje na kome se odvijala iva vojno-politika i ekonomska aktivnost. Sutra (17. IX) predalo se jo 120 bivih esesovaca, a iz svog sastava Odred je izdvojio oko 100 boraca za popunu 16. muslimanske brigade.

Konano osloboenje Tuzle

Krajem avgusta i poetkom septembra 1944. godine, poloaj Njemake i njenih saveznika u II svjetskom ratu ozbiljno je pogoran. Osloboenjem Francuske snage zapadnih saveznika su izbile na Rajnu. Na istoku, krajem avgusta, jedinice Crvene armije su oslobodile Rumuniju, poetkom septembra i Bugarsku i izbile na rumunsko-jugoslovensku granicu. Njemake snage na Balkanu dovedene su time u kritinu situaciju, jer nisu mogle sprijeiti dalje prodiranje junog krila 3. ukrajinskog fronta prema zapadu niti zaustaviti. istovremeno, nadiranje jedinica NOV i POJ kroz Srbiju.
" 5 > M. Voki. n. l. str. '278. ne ) M. Voki. n. l. str. 281.

78

a trebalo je obezbijediti izvlaenje Grupe armije E sa juga Balkana, iz Grke. Albanije i Bugarske. Njemaka komanda je hitno privlaila svoje snage prema podruju jugoslovensko-bugarske granice i vanih regiona Kraljeva i Beograda da bi zadrala nadiranje Crvene armije i jedinice NOVJ i obezbijedila vane pravce i komunikacije za svoje povlaenje sa juga. Zbog borbi koje su se razbuktavale u Makedoniji i Srbiji izuzetno je narastao operativni znaaj istone Bosne. Za Nijemce je bilo vano zadravanje kontrole na znaajnim komunikacijama, pogotovu u dolini Drine i pravcima svoga izvlaenja. Meutim, injenica da su Nijemci, u ovo vrijeme, prebacivali prema istoku sopstvene jedinice, za izvjesno vrijeme e dovesti do promjena odnosa snaga i na prostoru istone Bosne u korist narodnooslobodilakih snaga. Naime, na teritoriji istone Bosne su bile razmjetene, uglavnom, kvislinke jedinice koje su, jo uvijek, bile brojne, ali znatno oslabljene procesima previranja, demoralizacije, osipanja i prelaska njihovih pripadnika na stranu NOP-a. Ve je istaknuto d a j e tim procesima bila zahvaena i sama 13. SS njemaka divizija. Daljoj diferencijaciji u redovima kvislinkih formacija doprinio je i poziv koji je drug Tito, 30. avgusta 1944. godine, uputio pripadnicima ovih formacija da se predaju snagama NOV i POJ. U takvoj situaciji tab 3. korpusa NOVJ je procijenio da postoje svi uslovi za uzimanje inicijative u svoje ruke. te je donio odluku da jedinice pod svojom komandom usmjeri prema Tuzli i tuzlanskom basenu, Majevici, Semberiji, Posavini i Trebavi. Nareeno je, s tim u vezi, 11. krajikoj i 38. istonobosanskoj diviziji da ovladaju podrujem Majevice, Semberije, Posavine i Trebave. a da 27. istonobosanska divizija razvija ofanzivna djejstva sa prostorije Bira prema dolini Spree, a dijelom snaga prema Srebrenici i dolini Drine. Poetak operacija jedinica 3. korpusa bio je veoma uspjean i praen raspadanjem formacija zelenog kadra, te i 13. SS divizije iz koje je, samo u periodu od 1. do 8. septembra, dezertiralo oko 2000 vojnika i podoficira, najvie njih je dolo u Tuzlanski NOP odred. Poloaj neprijatelja, naroito u dolini Spree u tuzlanskom basenu, snano je uzdrman o emu svjedoi i injenica da su jedinice Tuzlanskog NOP odreda, bez veih naprezanja, oslobodile Lukavac, te je u tabu Korpusa donesena odluka o osloboenju Tuzle. Taj zadatak trebalo je da izvre jedinice 38. i dijelovi 27. divizije NOVJ, prije svega 16. muslimanska i 19. biranska brigada koje su sa fronta prema gornjem toku Spree, 16. septembra, prebaene na june prilaze Tuzli (ivinice - Par Selo - Moranane). tab 38. divizije je nareenje o napadu na Tuzlu primio 15.

79

septembra i odmah je nareen pokret njenih jedinica. Meutim, samo je 18. hrvatska sa dijelovima Posavsko-trebavskog odreda stigla 17. septembra na liniju Kreka - Moluhe - Piskavica, oko 10 sati, 1 1 7 ) kada je grad ve bio osloboen. Sve je, meutim, bilo zavreno angaovanjem jedinica 27. divizije. Suoena sa opasnou da njene ve izolovane i pokolebane jedinice u Tuzli i njenoj okolini mogu biti unitene, neprijateljska komanda je odluila 15. i 16. septembra da glavninu svojih snaga izvue iz Tuzle i povue prema Brkom. To je i uinjeno u toku dana ili rano uvee, 16. septembra 1944. godine. tab Korpusa je oekivao dolazak jedinica 38. divizije te da naredi poetak napada. Tek je 16. septembra prihvaen prijedlog taba 27. divizije da se neprijatelj napadne raspoloivim snagama 27. divizije i Tuzlanskog NOP odreda. 118 ) Donesena je odluka da napad pone rano ujutro 17. septembra. Na prilazima Tuzli, na polaznim poloajima za napad 16. septembra uvee, bile su 19. biranska, 16. muslimanska brigada i Tuzlanski NOP odred. Nareeno je 19. brigadi da napadne iz rejona sela Vrani i Par Sela na istone dijelove grada, a 16. muslimanskoj da nastupa u tri pravca: preko Ilinice prema eljeznikoj stanici, od sela Pasci prema Kreki i dalje prema Moluhama i od Moranana ka zapadnoj ivici Kreke, te preko Moluha ka sjeverozapadnim dijelovima grada. Tuzlanski NOP odred, koji je tog dana oslobodio Purai, bio je orijentisan na zatvaranje pravca prema Doboju. 1 1 9 ) S obzirom d a j e neprijatelj, kako je ve naglaeno, povukao glavninu svojih snaga iz Tuzle prema Brkom, napad jedinica NOVJ, koji je zapoeo kako je i odreeno, rano ujutro 17. septembra. naiao je na vrlo slab otpor neprijateljskih jedinica na inae jako utvrenim odbrambenim poloajima. 120 ) Zapravo, vrlo lako, gotovo bez gubitaka, 17. septembra, jedinice 27. divizije su oslobodile Tuzlu. Bilo je to njeno konano osloboenje. Tuzlanski NOP odred je u ovoj operaciji, ve je reeno, uestvovao izvravajui zadatke zatvaranja pravca od Doboja. Osloboenje Tuzle je predstavljalo krunu velikih vojnih i politikih uspjeha NOVJ u istonoj Bosni sredinom septembra 1944. godine. Njenim osloboenjem ponovo je obezbijeen snaan podstrek jaanju vojnih snaga NOR-a u istonoj Bosni. Postignuta je popuna postojeih jedinica NOV i POJ. Samo Tuzla je krajem sep'") "8) n9 > '*>) E. Tihi, n. dj. str. 226. A. onlagi. n. l. II knj. Edicije, str. 259. Isto, str. 260. Isto, s t r . 263.

80

tembra i u oktobru 1944. godine dala 1000 novih boraca, a do kraja novembra u tuzlanskom vojnom podruju mobilisano je oko 3000 novih boraca za jedinice 3. korpusa. 121 ) Velika panja taba 3. korpusa NOVJ poklanjana je jaanju i osamostaljivanju NOP odreda kako bi mogli uspjenije djelovati, omoguavati priliv novih boraca i efikasnije ovladati slobodnom teritorijom. Uspjesi NOP odreda su cijenjeni prema broju akcije, prema broju boraca koji su upuivani kao popuna u brigade i prema gubicima koji su naneseni neprijateljskim jedinicama. Nareenja taba 3. korpusa su, obino, NOP odredima prenoena posredstvom tabova operativnih jedinica, koje su djejstvovale na odreenom terenu. Na taj nain stvoreni su uslovi i za formiranje novih operativnih jedinica. U Tuzli je. 19. septembra, osnovana 21. istonobosanska brigada, u iji sastav su uli po jedan bataljon iz 18. hrvatske, 17. majevike brigade i Tuzlanskog NOP odreda. Ovaj uspjeh NOV i POJ snano e uticati na dalju diferencijaciju i raspadanje kvislinkih jedinica (domobrani, etnici, zeleni kadar), doprinijeti uvrenju narodne vlasti, unapreivanju drutveno-politikih aktivnosti i pokretanju privrednih aktivnosti u tuzlanskom basenu sa velikim ekonomskim mogunostima. 1 2 2 ) Osloboenjem Tuzle i tuzlanskog rudarsko-industrijskog basena zaokruena je prostrana slobodna teritorija, koja se prostirala od rijeke Drine na istoku do pred Graanicu na zapadu, odnosno od Vlasenice i Kladnja na jugu do Lopara i Srebrenika na sjeveru. 123 ) Grad e uskoro postati politiki i vojni centar istone Bosne. U njemu su se smjestili tab 3. korpusa NOVJ, Oblasni komitet KPJ, Oblasni komitet SKOJ-a. Oblasni NOO za istonu Bosnu, okruni komiteti KPJ i SKOJ-a, Korpusna bolnica i vei broj drugih institucija NOP-a i revolucije. 124 ) ODRED OD OKTOBRA DO POLOVINE DECEMBRA 1944. GODINE Poslije osloboenja Tuzle bilo je mogue, kako je ve naglaeno, koristei mobilizacijske mogunosti grada i njegove okoline, popuniti postojee jedinice NOV, pogotovu 38. diviziju kojoj prilikom formiranja, marta 1944. godine, nije obezbijeena uobiajena brojnost. Borce za popunu operativno-manevarskih jedinica NOV
Isto, str. ' " ) Isto, str. ! ) J. Peri, 12 > Isto, str. 282. 267. n. l. str. 81. 78.

6" Tuzlanski partizanski odrtd

81

davao je i Tuzlanski NOP odred. Naime, pri formiranju 21. istonobosanske brigade u nju je ukljuen i jedan bataljon Odreda, pored bataljona iz 18. hrvatske i 17. majevike brigade. Za ovo i za popunu 18. hrvatske brigade. Odred je izdvojio 180 boraca.' 25 ) Na taj nain je. ubrzo poslije osloboenja Tuzle, Odred sveden na brojno stanje bataljona sa tri ete od kojih je jedna bila pratea.' 2 6 ) Meutim, ve 26. septembra formirana je i trea eta, tako da ih je, tada, u Odredu etiri zajedno sa prateom etom. U Tuzli, na raskrsnici u Bukinju, 19. septembra 1944, Odred je preformiran. Za novog komandanta postavljen je kapetan Mehmedalija Huki, radnik iz Tuzle, do tada na dunosti komandanta 4. bataljona 17. majevike brigade, a za politikog komesara Todor Jovanovi Too, student prava iz Tuzle. Dunost zamjenika politikog komesara Odreda preuzeo je Vojo Ikovi, slubenik iz Crne Gore. Rukovodilac saniteta bila je Luna Bararon, ak iz Vlasenice, intendant Miloje Petrovi, radnik iz Bosanskog Petrovog Sela, a rukovodilac SKOJ-a Mio Voki. ak iz Tuzle. Novi komandant je odlino poznavao ljude i teren na kome e Odred djejstvovati. jer je ranije bio zamjenik komandanta, te komandant Ozrenskog NOP odreda. Tuzlanski odred je dobio zadatak da posjedne prostoriju Lukavac-Purai i 21. septembra izvrio je to nareenje, preuzevi, ponovo, na sebe vaan zadatak zatvaranja pravca prema Doboju, djejstvujui sa 16. muslimanskom brigadom, koja je inila posadu Tuzle i uputila jedan svoj bataljon u Bukinje. 127 ) Na osnovu nareenja taba 3. korpusa NOVJ. Odred je jednu etu uputio kao posadu u ivinice sa ciljem da predstavlja mobilizacijski centar za vrenje mobilizacije u selima iz okoline ivinica i izvia i obezbjeuje pravac ivinice-urevik. 1 2 e ) Isto tako dobio je zadatak da preduzima akcije ienja sela, likvidira i razoruava neprijateljske grupe etnika i zelenog kadra i prevodi dobrovoljce iz tih formacija u svoje redove, u emu je imao puno uspjeha. Ve 22. septembra odbijena je grupa etnika od ivinica i protjerana prema Konjuhu. a u akciji izvedenoj 28. septembra Odred je zarobio 30 zelenokadrovaca. koji su po svojoj elji ostali kao borci u njegovim jedinicama.' 2 9 ) U jednoj uspjenoj akciji ojaana patrola Odreda je. 24. septembra, kod Puraia. zarobila oberstlajtnanta potpukovnika
,25

) Zbornik NOR-a, IV/29. dok. br. 133. Arhiv VII, fond NOR-a. k-1627, f - 5 , br. reg. 2/2. ,27 ) A. onlagi, n. Cl. II knj. Edicije, str. 267. ' ) Zbornik NOR-a. IV/29, dok. br. 95. ) Arhiv VII. fond NOR-a. K - 1 6 2 7 , f - 5 , br. reg. 2/2.

82

Faksimil jednog od prvih izvjetena preformiranog Tuzlanskog odreda tabu 3.

korpusa NOVJ

Hampela Hajnrija i jednog njegovog bliskog saradnika. Odred je imao i zadatak da na ovom terenu politiki djeluje, osniva i pomae rad NO odbora. Ve u septembru su odrana dva zbora graana u selima Bokavii i Priluku. Na zborovima su Mehmedalija Huki, komandant i Todor Jovanovi. politiki komesar Odreda govorili o vojno-politikoj situaciji, o narodnoj vlasti i dr. U selu Priluk, 30. septembra, formiran je 1. bataljon Tuzlanskog NOP odreda, u iji sastav su ule tri ete. tab 1. bataljona su inili: Rasim Joguni, radnik iz Tuzle, komandant. Dervi Huki, radnik iz Tuzle, politiki komesar, Sabit apo, radnik iz Tuzle, zamjenik komandanta, Husein Kapidi, slubenik iz Tuzle, obavjetajni oficir, Haim Tubi radnik iz Lukavca, intendant, Mehmed Alibali iz Tuzle, referent saniteta i Alaga Ilijakovi, radnik iz Lukavca, rukovodilac omladine (SKOJ-a). Komandir 1. ete bio je Velija Numanovi, radnik iz Lukavca, politiki komesar Asim Osmanbegovi, dak iz Graanice i zamjenik komandira Ahmet Osmanovi, zemljoradnik iz Prokosovia. Memi Dani, zemljoradnik iz Srebrenika. bio je komandir 2. ete, njegov zamjenik Ahmet Bijeli, radnik iz Zavidovia, a politiki komesar Kasim Deli, radnik iz Lukavca. Komandu 3. ete inili su Hasan Car Ranjetovi, radnik iz Tuzle, komandir, Sakib ati, slubenik iz sela ii. politiki komesar i Ilija Toi, radnik iz Sija. zamjenik komandira. Bataljon je bilo mogue formirati, jer je Odred za samo nekoliko dana septembra narastao za oko 50 novih boraca. U toku oktobra 1944. godine Tuzlanski NOP odred se nalazio na istoj prostoriji (ire podruje Lukavca). U oktobru je dolo do jo masovnijeg priliva novih boraca. Naime, 6. oktobra odran je zbor u selu Dobrnji na kome je govorio komandat Odreda. Izmeu ostalog, na zboru je ponovljen poziv bivim pripadnicima zelenog kadra da pristupe NOP-u. Poziv je prihvaen. Odredu je pristupilo 60 novih boraca, 130 ) a 10. oktobra pristupile su Odredu sve tri ete 5. bojne zelenog kadra sa terena Miriina - Dobonica, ime su stvoreni uslovi za formiranje i 2. bataljona. 131 ) On je formiran 11. oktobra, u tri ete njegovog sastava svrstan je 101 borac. Za komandanta 2. bataljona postavljen je Salih Beganovi, radnik iz Dobrnje, za politikog komesara Sabit apo, radnik iz Tuzle, za zamjenika komandanta Hrusto Beirovi, rudar iz Plana,

'3') Isto. 84

Arhiv VII. fond NOR-a. k - 1 6 2 7 , f-5. br. reg. 4/2.

a za zamjenika politikog komesara Alija Salja, radnik. Dunost rukovodioca saniteta preuzela je Neda Kerec. ak iz Tuzle, intendanta Nuraga Salki. radnik iz Lukavca. Komandir 1. ete bio je Ahmo Bei, radnik iz Brezika, a od januara 1945. Rizo Mekovi. politiki komesar je Sejfulah Ibriimovi, radnik iz Tuzle. U 2. eti u poetku je komandir Sakib ati, radnik iz Plana, koji krajem novembra 1944. odlazi za omladinskog rukovodioca 2. bataljona, a za komandira ove ete dolazi Nuraga Hadi iz Lukavca, a od januara 1945. azim Kunosi, radnik iz Dobrnje. Politiki komesar 2. ete bio je Omer Isovi. radnik iz Tuzle. Komandir 3. ete bio je Omer Kii. radnik iz Dobrnje, a u januaru 1945. postavljen je Memi Dani. 132 )

Borci Tuzlanskog NOP odreda oktobra 1944. godine pred Gimnazijom u Tuzlu slyeva: Neda Kerec. Mica Jovanovi i Ahmet Delur

U prvoj polovini oktobra Tuzlanski NOP odred je dejstvovao u selima du komunikacije Lukavac - Graanica u sadjejstvu sa jedinicama 38. divizije, od kojih se 17. majevika sa Trebavskim NOP odredom nalazila u rejonu Srebrenika, 21. istonobosanska na prostoriji Moranjci - Faleii, 18. hrvatska brigada u rejonu sela Raljevo - Omerbai^i. Kada su (krajem prve dekade, oktobra) 17.
,32

1 Prema sjeanjima Sakiba atia i Sejfulaha Ibriimovia.

85

i 21. brigade prebaene po zadatku na Majevicu, na naznaenom podruju zadrae se 18. hrvatska brigada i Posavsko-trebavski Odred na prostoriji Srebrenika i Tuzlanski NOP odred na pravcu Lukavac-Graanica, kako je ve reeno. 1 3 3 ) Jedinice Odreda su, u ovom periodu, izvele nekoliko znaajnih akcija ienja terena od neprijatelja. Tako je 4. oktobra od zelenokadrovaca oien prostor sela Modrac, Tabaci i Bektii. Pratea eta je u Bistarcu vodila borbu sa pripadnicima zelenog kadra. Dva pripadnika neprijateljske grupe su ubijena, jedan tee ranjen i tri zarobljena. 134 ) Pratea eta, 1. bataljona i jedna eta 2. bataljona su 11. oktobra, na prostoriji sela Dobonica i Miriina, razbili grupe zelenokadrovaca i etnika. U svim ovakvim akcijama Odred je dolazio i do znaajnog plijena. U tom pogledu, posebno se istie akcija koju su izveli borci 1. bataljona, dijelovi 2. bataljona i Pratea eta u selu Dobonici, kada su poslije razbijanja zelenokadrovaca zaplijenjene 44 puke, 1 pukomitraljez, 1500 metaka, 5 pitolja i neto druge vojne opreme. 1 3 5 ) U cilju to sigurnijeg obezbjeenja. Tuzlanski NOP odred je. sa 18. brigadom, dobio zadatak, 12. oktobra, da razori cestu i eljezniku prugu prema Doboju, na dionici Dobonica - Miriina. Nareenje je izvreno i eljeznika pruga i ceste su temeljito razoreni do 14. oktobra, kada je razoren i most na Sprei na komunikaciji prema Ozrenu. 136 ) Jo poetkom oktobra razoreni su cesta i eljeznika pruga izmeu Puraia i Dobonice i poruen most kod eljeznike stanice u Dobonici. 137 ) U ovom periodu Odred je neprekidno izviao teren prema Graanici. Polovinom oktobra je 18. hrvatska brigada, poto je nekoliko dana vodila borbe sa etnicima, ustaama i dijelovima 13. SS njemake divizije u Posavini, nastupila prema Majevici i, razmjestivi se u rejonu Makovac - Lopare, preuzela na sebe zadatak zatvaranja pravca Brko - Tuzla. Tako je u drugoj polovini oktobra 1944. godine na pravcu Tuzla - Graanica - Doboj zadran samo Tuzlanski NOP odred, sa osloncem u Lukavcu, dok je na prostoriji Srebrenika bio postavljen Posavsko-trebavski NOP odred sa zadatkom zatvaranja pravca Srnice - Gradaac. Vie od dva mjeseca
') ,34 > ,35 > ,38 ) '37) Zbornik NOR-a. IV/30. dok. br. 24. Arhiv VII. fond NOR-a, k - 1 6 2 7 , f - 5 . br. reg. 4/2. Isto. Isto. Isto.

86

Tuzlanski odred je na pravcu prema Graanici i Doboju bio sam i uspjeno je izvravao sve zadatke, kako vojnog tako i politiko-ekonomskog karaktera, iako je prema sebi imao vrlo brojne neprijateljske jedinice, ustake, zelenokadrovske, etnike i druge. U Graanici i uporitima u njenoj okolini, na primjer, nalazile su se 14. i 25. bojna 12. ustakog stajaeg zdruga u jaini oko 3200 vojnika i 9. bojna 10. posebnog zdruga (zelenokadrovci) od oko 1100 ljudi. U selima na desnoj obali Spree nalazili su se ostaci 5. bojne zelenog kadra (150) i 3. bojna pod komandom Saita Bahtia (350). Na Ozrenu su se nalazili ozrenski etnici koji su se, u vrijeme boravka Drae Mihailovia u ovim krajevima, oktobra 1944. godine, organizovali u etniki korpus, koji je imao tri brigade sa oko 3000 etnika. Svaka od tih etnikih brigada, pojedinano, bila je brojnija od Tuzlanskog NOP odreda. 138 ) Glavnina Odreda (obino dva bataljona) je drala poloaje prema neprijatelju, na granici slobodne teritorije na liniji Lukavac - Sikulje - Biline, dok se jedan bataljon kretao izvan slobodne teritorije i tamo izvravao zadatke vojno-politikog karaktera. Naime, u to vrijeme formiran je i 3. bataljon, ponovo sa tri ete u svom sastavu. U tabu 3. bataljona bili su komandant Safet ehaji, slubenik iz Lukavca, a u januaru 1945. postavljen je na tu dunost Hrusto Beirovi, politiki komesar Mian Peji, zemljoradnik iz Bosanskog Petrovog Sela. zamjenik politikog komesara Milan Gavrilovi, student iz Beograda, rukovodilac saniteta Zaga Planinevi, dak iz Graanice, intendant Bajro Piri, radnik iz Tuzle, omladinski rukovodilac Mehmed Deli, dak iz Lukavca. Komandir 1. ete bio je Jusuf Tubi, radnik iz Lukavca, politiki komesar Hasan Ibrahimovi, slubenik iz Smolue i zamjenik komandira ete Alija Hadajlija, zemljoradnik iz okoline Konjica. Komandu 2. ete inili su: Stojan Niki, zemljoradnik iz Smolue. komandir, Husein Mehmedovi, ak iz Tuzle, politiki komesar i Jovo Mihailovi, zemljoradnik iz Smolue, zamjenik komandira. Radnik - rudar iz Plana Hrusto Beirovi bio je komandir 3. ete da bi vrlo brzo bio postavljen za zamjenika komandanta 2. bataljona. Sakib Kasumovi, zemljoradnik iz Poljica, njegov zamjenik, a uitelj iz Priluka Adem Omerki je bio politiki komesar ete. Druga polovina oktobra predstavlja vrlo uspjean period aktivnosti Odreda na razbijanju neprijateljskih formacija i grupa.

87

Faksimil izvjeitaja taba Odreda tabu 3. korpusa o stanju i aktivnostima neprijatelja polovinom oktobra 1944. godine

Ve 16. oktobra 2. bataljon je izveo uspjelu akciju ienja na prostoriji Kalajevo - Dobrnja - Osoje - Jasenica - Potpe - Tinja Smolua. Borci 1. bataljona su u napadu na zelenokadrovce u Priluku, 19. oktobra, nanijeli neprijatelju znaajne gubitke (3 poginula i 3 zarobljena) i zaplijenili 2. mitraljeza, 1 pitolj, 4 puke i 500 metaka. U akciji je ranjen Osman Hodi, komandir ete u 1. bataljonu. 1 3 9 U akciji 1. i 2. bataljona 22. oktobra u Dobonici, Gnojnici, Bektiima i Bokaviima protjerane su zelenokadrovske grupe sa ovog terena, kojom prilikom ih je 13 zarobljeno i zaplijenjeno 49 puaka, 1.150 puanih metaka i druga oprema. Samo u ovoj akciji Odredu su pristupila 22 nova borca. 140 ) Slinu akciju sa uspjenim rezultatima izveli su borci 1. i 2. bataljona, 23. oktobra 1944. godine, na prostoru Kamenica - Katoliki Bistarac - ikulje. Osvojen je znaajan ratni plijen u oruju i municiji. Blizu sela Kamenice, kod zaseoka Paii, zarueno je i zakreno 500 m ceste. Borci 2. bataljona izveli su 23. oktobra uspjelu akciju ienja na pravcu Lukavac - Priluk - Donji Buik Grivica - Podgorje - Mrljevii - Hrvati - Litva - Omazii - erii - Lukavac. Akcija je praena mobilizacijom novih boraca, osvajanjem ratnog plijena i razbijanjem zelenokadrovskih formacija na tom terenu. Na samom kraju oktobra (30. i 31) potpuno su osujeena dva pokuaja prodora i pljake zelenokadrovaca na podruju Lukavca. Napade na ovo podruje izveli su pripadnici zelenokadrovske formacije u jaini od oko 300 ljudi, iji je zapovjednik bio Sait Bahti. Neprijatelj je bio dobro naoruan ( 10 pukomitraljeza i 3 bacaa). Pobjede nad neprijateljem u ovim sluajevima izveli su borci 1. i 2. bataljona. 141 Poetkom novembra Tuzlanski NOP odred je drao poloaje na liniji Kiseljak - Poljana - Fabrika sode - Lukavac Selo - Crveno Brdo. 1 4 2 1 u toku novembra Odred je bio veoma aktivan. Ve 4. novembra svojim ukupnim snagama (sva tri bataljona), Odred je izvrio napad na neprijateljska uporita na prostoriju sela Prokosovii - Bikode - Modrac - Purai - Devetak. Cilj akcije bio je likvidacija neprijateljskih, prije svega, zelenokadrovskih jedinica na ovom podruju. U samom poetku napada likvidiran je otpor svih neprijateljskih uporita. Jedino su se drali zelenokadrovci u selu Devetak. Kada su i oni bili gotovo pred likvidacijom, priskoila im
13

) Zbornik NOR-a. IV/30. dok. broj 85. Arhiv VII, fond NOR-a. k. 1627, f - 5 . br. reg. 11/2. 14 ') Isto. ' ) E. Tihi, n. l. str. 214

89

Faksimil lzvjeitq/a o aktivnostima Tuzlanskog odreda u prvoj polovini novembra 1944 godine

je u pomo formacija od oko 300 etnika sa Ozrena. Poto su na ovaj nain neprijateljske snage ostvarile izrazitu nadmo i u ljudstvu i, naroito, u automatskom oruju, Odred se povukao. U toku borbe 2 etnika i 2 zelenokadrovca su ubijena. Zaplijenjeno je 13 puaka i manja koliina municije. U ovoj borbi Odred je imao 4 ranjena borca. 143 Poslije ove akcije Odred je zaposjeo poloaje na liniji Fabrika sode Lukavac - Crveno Brdo - Prline - Dobonica. Pratea eta se, 6. novembra, pridruila borcima 1. bataljona, koji su se, jo od poetka mjeseca, nalazili u akciji razaranja ceste i eljeznike pruge izmeu Puraia i Dobonice. U periodu od 6. do 8. novembra porueni su svi propusti i preostali mostovi na cesti i pruzi izmeu Lukavca i Miriine. Ukupno je porueno 5 betonskih i 3 drvena mosta. Postavljene su prepreke na cesti prokopima, ruenjem stabala, odronjavanjem bedema u duini od 15 km. Isto tako, miniran je prostor izmeu eljeznike stanice Purai i eljeznike stanice Dobonica u duini od 3 km. Jedinice Odreda, u ovo vrijeme, su bile na poloajima Fabrike sode Lukavac - Bokavii - Crveno Brdo. 144 Prvi bataljon je, 9. novembra, vrio duboko izvianje neprijatelja prema Miriini i Gnojnici, dok je njegov dotadanji poloaj i zadatak preuzeo 3. bataljon. U noi 9/10. novembra, ponovo, su postavljene nagazne mine na cesti i eljeznikoj pruzi izmeu Puraia i Dobonice. Sredinom novembra 1944. godine jedinice Odreda su bile razmjetene u Lukavcu (1 bataljon), na liniji ikulje - Prline (3. bataljon), a 2. bataljon je, 15. novembra, izveo akciju ienja na pravcu Plane - Tisovac - anii - Bistarac, koja je potrajala tri dana i bila veoma uspjena. 1 4 5 U toku novembra 1944. godine glavne snage 3. korpusa NOVJ su bile angaovane u borbama sa njemakom grupom Armija E. koja se izvlaila dolinom Drine, te je u elji da likvidira neprijateljske snage u Graanici. 16. novembra. tab 3. korpusa naredio Tuzlanskom NOP odredu i dijelovima 21. tuzlanske brigade koja je u tom vremenu bila posadna jedinica u Tuzli, da izvre napad na ovo neprijateljsko uporite. Prema planu prihvaenom za ovu operaciju, trebalo je da neposredan napad na neprijateljske snage u Graanici vre 1. i 2. bataljon Odreda, dok je njegov 3. bataljon. zajedno sa jednim bataljonom 21. brigade, trebalo da napada na zelenokadrovske snage u Puraiu i etnike snage na prostoriji Sija i Katania. 1 4 6
' ) Arhiv VII, fond NOR-a. k-1627. f-5. br. reg. 16/2. '") Isto. ,45 ) Isto. ,49 ) Zbornik NOR-a. IV/30. dok. br. 83.

92

Prvi i Drugi bataljon Tuzlanskog NOP odreda krenuli su 17. novembra, u 13 sati, na izvrenje zadatka. Prema Graanici su se kretali selima na desnoj obali Spree. U svitanje dana, 18. novembra. jedinice su izbile na prostoriju Gornje Orahovice, gdje je uspostavljen kontakt sa neprijateljskim snagama. Nije se eljelo izvesti glavni napad po danu, te je on zapoeo tek uvee, u 18 sati. Na neprijateljsko uporite se napadalo iz pravca Gornje i Donje Lohinje i napad je bio uspjean. Neprijateljsko uporite u Gornjoj Orahovici je likvidirano i bataljoni su prili samoj Graanici. Unitene su neprijateljske posade na prilaznim uporitima: Pribavi, Straevcu, Hurijama. Vodena je borba i na mostu za Karanovac. Meutim, neprijateljske snage su bile viestruko nadmonije. Linija fronta na koju je Odred napadao bila je prevelika. Odred se udaljio preko 20 km od svojih baza, te da ne bi doao u krizu, u takvim prilikama, povukao se od Graanice, u zoru 19. novembra, na liniju Miriina - Kamenica. Druga kolona (3. bataljon Tuzlanskog odreda i 1. bataljon 21. brigade) imala je uspjeha, razbila je zelenokadrovce. prodrla u Purai i protjerala etnike iz oblinjih sela. Od 26. do 30. novembra, 1. bataljon sa dijelovima Drugog, izvrio je uspjene akcije ienja na itavom sektoru izmeu Konjuha i Spree (Repnik, Podoraje, Poljice). Zaplijenjene su 24 puke i znatna koliina druge vojne opreme. Neprijatelj i nije pruao neki organizovaniji otpor borcima Odreda u ovoj akciji. Pri povratku iz ove akcije borci 2. bataljona su, u Kiseljaku, zarobili 6 ustaa. 1 4 7 U oktobru i novembru 1944. godine Tuzlanski NOP odred je izrastao u snanu vojnu jedinicu, koja je u svom sastavu imala 457 dobro naoruanih boraca, izmeu ostalog i sa etiri mitraljeza, 10 pukomitraljeza, 31 automat, sa 3 protivtenkovske puke i dr. 148 Tada je to bio neuporedivo jai. brojniji i aktivniji NOP odred. Uspjeno je djelovao na prostoriju zapadno od Tuzle, provodio akcije ienja terena od etnika i zelenog kadra, vrio mobilizaciju, ruio komunikacije i sprovodio vrlo ivu politiku aktivnost. 1 4 9 U ovom periodu vojna obuka boraca bila je stalna briga komandnog kadra u Tuzlanskom odredu i njegovim jedinicama. Organizator ove aktivnosti bio je komandant Odreda, koji je svakodnevno obilazio jedinice, kontrolisao radnje i lino, esto pokazivao kako se one izvode. Vojna obuka se izvodila po mjesenom planu. Programirane su sve neophodne teme iz obuke, naoruanja, borbe,47

> Arhiv VII, fond NOR-a. k - 4 0 8 A. f-3, br. reg. 32/1; K-1627, f-5, br. reg. 17/1. ) E. Tihi, n. l. str. 218. ,49 ) Zbornik NOR-a. IV/30. dok. br. 83.
,48

93

ne spreme, straarske slube i dr. Teme su obraivane sa borcima, te poslije odreene pripreme mlaeg komandnog kadra sa viim komandantima. S obzirom na mladost i neiskustvo boraca, pitanjima vojne 9buke poklanjana je izuzetna panja, o emu svjedoe i izvjetaji taba 3. korpusa u kojima se redovno istiu uspjesi Odreda u ovom poslu. Ulagani su napori da se unaprijede pojedine slube u Odredu. Sanitetska sluba je zadovoljavajue funkcionisala. Odravani su asovi higijene, kontrolisana istoa, svaki predah jedinica u Lukavcu je koriten za provoenje sanitetskih mjera (kupanja i parenja odjee). Pri Odreuje postojala manja ambulanta za lake ranjenike i bolesnike. 1 5 0 ) Pored ambulante - partizanske bolnice - organizovana je i apoteka. Sanitetska sluba je organizovala i proizvodnju sapuna, koji je dijeljen po jedinicama. Zdravstvena sluba Odreda je, u granicama svojih mogunosti, vodila brigu o zdravlju stanovnitva teritorije na kojoj su njegove jedinice boravile. Rad intendantske slube je takoe bio uspjean. Ishrana boraca bila je u okviru propisanog, odnosno takva da je obezbjeivala odravanje dobrog zdrvastvenog stanja i fizike kondicije boraca neophodne za ouvanje borbene sposobnosti jedinica. tab je razvijao obavjetajnu i izviaku djelatnost, to je bilo neophodno za uspjeno djejstvovanje Odreda. Preko svojih obavjetajnih punktova, tab je dolazio do znaajnih obavjetenja vanih ne samo za Odred nego i ire (obavjetenje, na primjer, tabu Korpusa o prisustvu Drae Mihailovia na Ozrenu). 151 ) U ovom periodu Tuzlanski NOP odred je razvijao i znaajne politike aktivnosti na teritoriji na kojoj je djelovao. U izvjetajima, koje je tab Odreda redovno dostavljao tabu 3. korpusa, vrlo esto se pominju zborovi i konferencije sa narodom na kojima su govorili vojni i politiki rukovodioci Odreda. Pored vojno-politike situacije u zemlji i u svijetu, na zborovima i konferencijama, po selima, najee su objanjavani karakter i ciljevi NOP-a, raskrinkavane reakcionarne neprijateljske snage. Na njima su seljaci upoznavani sa pozivom pripadnicima kvislinkih formacija da prekinu sa neprijateljskim djelovanjem i pristupe NOP-u. tampani materijali u ovom smislu, i mimo konferencija i zborova, dijeljeni su po selima kuda su se jedinice Odreda kretale. Na skupovima graana istupali su ili komandant ili politiki komesar Odreda, a esto i jedan i drugi.
15

,5t

) Arhiv VII. fond NOR-a, k - 4 0 8 / A , f - 7 . br. reg. 43/2. ) E. Tihi, n. l. str. 214.

94

Poklanjana je velika panja politikom radu u samom Odredu. Politika nastava u bataljonima i etama je redovno odravana. Sve teme koje su obraivane sa borcima prethodno su komentarisane na sastanku politikih komesara eta i bataljona sa politikim komesarom Odreda. U izvjetajima tabu Korpusa za ovaj period pominju se teme: Razvitak nae borbe, Odluke II zasjedanja AVNOJ-a, Oktobrarska revolucija, O Crvenoj armiji, Komunistika partija Jugoslavije i NOV, O narodnoj vlasti, Savez Amerike, Engleske i SSSR-a. 1 5 2 ) Iako je politiki rad bio otean neiskustvom i politikom neuzdignutou rukovodeih politikih kadrova po etama i vodovima, mladou samih boraca od kojih su mnogi preli iz neprijateljskih formacija, velikim brojem nepismenih, ipak se u ovoj djelatnosti napredovalo, prepreke su savlaivane bre nego to se, esto, moglo oekivati. Odred je sve vie postajao jedinica iji su se borci svjesno i portvovano angaovali za ostvarenje ciljeva NOR-a i revolucije, to su svakodnevno i u borbi potvrivali. Politika nastava je bila redovni vid aktivnosti u Odredu. Svaki dan, ako jedinica nije u pokretu, odravani su asovi. Kako je politika nastava bila skopana sa znatnim tekoama, koritena je svaka prilika za politiko djelovanje meu borcima u interesu njihovog politikog uzdizanja. Tome su ne malo doprinosile i etne konferencije koje su redovno odravane. Samo u drugoj polovini novembra, na primjer, odrane su po 3 takve konferencije. 1 5 3 ) Na konferencijama se raspravljalo o disciplini, dranju boraca u pokretu i u toku borbe. U okviru kritike i samokritike isticano je primjerno, a ukazivano na loe dranje boraca. Komandno osoblje, komandiri i politiki komesari su sve svoje slobodno vrijeme provodili sa borcima, uvijek nastojei da podiu njihovu borbenost, politiku svijest i disciplinu. U Odredu su bili uobiajeni sastanci rukovodeih kadrova radi dogovora o programiranju i provoenju odreenih aktivnosti. Dva puta nedjeljno su se sastajale komande eta. Odravani su sastanci taba Odreda sa tabovima bataljona na kojima su pretresani svi problemi odgovarajuih jedinica. Komandant Odreda je drao sastanke sa komandantima bataljona i njihovim zamjenicima sa ciljem njihovog strunog uzdizanja (obuavanje u itanju karata, na primjer). Politiki komesar Odreda odravao je sastanke sa politikim komesarima bataljona ili eta na kojima se raspravljaio o politikoj problematici, planirao rad, pratila realizacija politike nastave i drugih aktivnosti.
' ) Arhiv VII. fond NOR-a. k - 1 6 2 7 . f - 5 . br. reg. 5/2. ' " ) Arhiv VII, fond NOR-a. k - 4 0 8 A. f - 7 , br. reg. 43/1.

95

Kulturno-prosvjetnoj aktivnosti u Odredu, u ovom periodu, takode, je poklanjana potrebna panja, iako se ona odvijala sa dosta tekoa zbog velikog broja nepismenih boraca i zbog stalnih pokreta jedinica Odreda. Osnovni zadatak bio je opismenjavanje nepismenih boraca. U ovom smislu prihvaena je odluka da nijedan borac ne smije ostati nepismen, razvijana je i aktivnost opismenjavanja svih nepismenih drugova. Ovaj zadatak, meutim, nikada nije doveden do kraja, jer je stalnim prilivom novih boraca pridolazio odreen broj nepismenih, ali se na njemu, kao najznaajnijem zadatku kulturno-prosvjetne aktivnosti u Odredu, dosljedno istrajavalo. Inae, svaki bataljon i eta su imali svoj kulturno-prosvjetni odbor, koji je bio organizator i pokreta svih aktivnosti po odreenim sektorima kulturno-prosvjetnog rada. U ovom periodu su

Kulturno-prosvjetna ekipa Tuzlanskog odreda 1944. godine

organizovani bataljonski horovi, koji su uvjebavali revolucionarne borbene pjesme. Bataljonske ekipe su pripremale priredbe ne samo za borce Odreda ve i za graane mjesta u kojima su jedinice boravile. Kao uspjela, u izvjetaju taba Odreda, za drugu polovinu novembra, pominje se priredba u Priluku, koju je pripremio 3. bataljon. Bataljoni su pokrenuli i izdavanje svojih bataljonskih novina. Kulturno-prosvjetne aktivnosti u jedinicama su naroito podsticane bataljonskim takmienjem, ije je propozicije utvrivao

96

tab Odreda. Kulturno-prosvjetne kao i druge aktivnosti su posebno bile pojaavane u vezi sa obiljeavanjem nekih istorijski znaajnih dogadaja. U ovom periodu pojaanim aktivnostima obiljeena je godinjica oktobarske socijalistike revolucije. Povodom dana oktobarske socijalistike revolucije, pokrenuto je. od strane taba 3. korpusa NOVJ, takmienje u kome su uestvovale sve njegove jedinice. One su se takmiile u tome ko e neprijatelju nanijeti vie gubitaka, ko e izvriti vie diverzija na putevima i eljeznikim prugama, ko e postii bolje rezultate u borbenoj obuci, ko e imati vie uspjeha u politikom radu u jedinicama i na terenu i konano ko e imati vie uspjeha u kulturno-prosvjetnom radu. Odred je bio veoma angaovan u takmienju od 21. oktobra do 6. novembra. U izvjetaju politikog komesara Odreda, politikom komesaru 3. korpusa 6. 11. 1944. godine, navodi se da su borci Odreda u takmiarskom periodu ubili 2 zelenokadrovca i vjerovatno 10 etnika, da su poruena 2 drvena i 3 betonska mosta, d a j e za rukovanje arcem obueno 127 boraca a za rukovanje bacaem 3 borca, d a j e u Odred uvrteno 135 novih boraca, odrano 10 konferencija i 3 zbora sa graanima, da su 84 druga nauili odluke AVNOJ-a. 142 njih su nauili osnove znaaja oktobarske socijalistike revolucije, d a j e postignut veliki uspjeh u opismenjavanju i dr. 154 ) Na sveanosti odranoj povodom obiljeavanja godinjice oktobarske revolucije, pri saoptavanju rezultata takmienja, proglaene su i najbolje jedinice i pojedinci u Odredu. O znaaju oktobra govorio je politiki komesar Odreda, a o NOB-i u kontekstu ideja koje je proklamovala oktobarska socijalistika revolucija komandant. Nakon odreenog kulturno-umjetnikog i takmiarskog programa (u rukovanju orujem) proslava je zavrena narodnim veseljem, kako se kae u pomenutom izvjetaju komesara Odreda. U oktobru i novembru 1944. godine, u Tuzlanskom NOP odredu se intenzivno radi na jaanju partijske i skojevske organizacije. pri emu prilike nisu bile najpovoljnije s obzirom na preteni nain popune njegovih jedinica (dosta ih je ranije bilo u neprijateljskim formacijama). lanova SKOJ-a, na primjer, bilo je malo, te su tek polovinom oktobra formirana prva dva skojevska aktiva sa 14 lanova. Iako malobrojna, skojevska organizacija je, pod rukovodstvom Mehmeda Delia, koji je na dunosti rukovodioca SKOJ-a u Odredu zamijenio Miu Vokia poslije njegovog odlaska na novu dunost, bila znaajan oslonac vojnih i politikih rukovodeih kadrova u radu sa borcima i jedinicama. I u pogledu rada partijske orArhiv VII, fond NOR-a, k-40fc A. f - 7 , br reg. 33/1.
7* Tuilanaki pdruzankt odred

97

P r i m j e e n o Je da u naim t a b o v i m a b a t a l j o n a nema u d a r n i k a , n e m a e n e r = g i n o g v o j n i k a k o j i e svim s i t u a c i j a m a d a g o s p o d a r i i d a b o r c i v i d e u n j i m a Btvarne dvoje v o j n i k e rukovodioce.Komandanti i z a m j e n i c i su d o b r i b o r c i a l i u p o s l e d n j i m borbama n l j e s u b a t a l j o n e i m a l i u ruka.-.a nego s u b i l i d o b r i b o r c i a n e k o m a n d a n t i . O d s t r a n e t a b a ovog o d r e d a upozoreni gu na te svoje n e d o s t a t k e . Rad i n t e n d a n a t a d o n e k l e z a d o v o l j a v a , k o d n j i h s e p r i m j e u j e e l j a z a piem i p r i l i n a k o m o c i j a . P o s l e n a j s t r o i j i h u p o z o r e n j a o d s t r a n e t a b a ovog o d r e d a o b e a l i s u d a e i s p r a v i t i s v o j e g r e k e . I n t e n d a n t I . b a t a l j o n a i z g l e d a d a j e v r i o neke p o s l o v e z a s v o j r a u n , to n i j e aokazano i njegov rad se s t r o g o k o n t r o l i e . I s h r a n a se v r i p r v e n s t v e n o |patem k o n f i s k a c i j e o d n a r o d n i h n e p r i j a t e l j a . S a n i t e t s k a s l u b a p r i l i n o f u n k c i o n i e . U svom r a d u i s t i e se referent s a n i t e t a I.bataljona.Odravaju se asovi h i g i j e n e , k o n t r o l i e s e i s t o a , s v a k i odmor u Lukavcu i o k o r i u j e s e z a p a r e n j e i k u p a n j e . Odred ima a v o j u a m b u l a n t u u k o j o j s e n a l a z e la/ce r a n j e n i i o b o l j e l i drugovi. t a b o d r e d a neraa o b a v e t a j c a , a o b a v e t a j c i I . i I l l . b a t a l j o n a podnose i z v j e t a j e n a t e m e l j u " r e k l a k a z a l a " . I p o r e d u p o z o r e n j a n a n a i n kako s e d o b i v a j u s t v a r n i p o d a c i o n e p r i j a t e l j u , o n i n i j e s u p o l u = ili uspjeh. Radi a t a l n i h p o k r e t a k o j i s u i m a l i n a i b a t a l j o n i k u l t u r n c p r o s v j e t n i rad J e p r i l i n o " o v i h p e t n e s d a n a z4ioe-ac.Odrata j e j e d n a p r i r e d b a u o . P r i l u k u k o j a Je v r l o dobro u s p j e l a . I I I . b a t a l j o n izdao je svoje b a t a l j o n s k e novine a I I . b a t a l j o n izdae ih kroz k o j i dan.Bata= l j o n a k i horovi n a u i l i su nekoliko novih pjesama.Hajvie se r a d i po nepismenosti a l i p r i d o l a z e novi b o r c i k o j i su nepismeni i b r o j nepis= raenih oe malo s m a n j u j e . Problemi k o j i su i z n e e n i u poslednjem i z v j e t a j u o s t a l i su i d u l j e na s n a z i , s a izuzetkom t i m , t o se Je donekle p o a i g l a borbenost i p r u i r i l a n a u o r g a n i z a c i j a dolaskom k o m e s a r a I I I . b a t a l j o n a . M n o g o s e o s j e a osustvo e t v o r i c e iomesara e t a a i u p o a l e d n j o j borbi teko je r a n j e n komesar e t e I I I . b a t a l j o n a . M i Brno d a l i - p r i v r e m e n e z a m j e n e , a l i te zamjene ne o d g o v a r a j u svojim d u n o s t i m a . S t a v l j e n o je u zadatak ta= bovirna b a t a l j o n a d a p r e k o d a n a j e d a n bude u t a b u a s v i o s t a l i l a n o v i intuba da i d u po e t a m a i pomau komandama e t a . O s j e a se v r l o s l a b a t e o r e t s k a izgradnja'lanova nae P a r t i j e . P u t e m t e o r e t s k i h sastanaka n a s t o j i a e p o d i i t e o r e t s k o z n a n j e , a l i r a d i n e d o s t a t k a p o t r e b n o g mate= r i j u l u otean Je rad.Nestrunost naeg odredskog r e f e r e n t a s a n i t e t a i s t o j e t a k o J e d a n o d p r o b l e m a , j e r u s l u a j u kakvog v e e g p o k r e t a i u d a l j e n j a od naih b o l n i c a dolaze u p i t a n j e i v o t i n a i h r a n j e n i k a i bolesnika. SMRT PAIZl'.U-SLOBODA NARODU!

ji^JZiUJ^-

Politiki

komesar,

j. Ft. ~/k' 1 f. K.__>_; ^

Faksimil Petnaestodnevnog izvjetaja koji politiki komesar Odreda alje tabu 3. korpusa

ganizacije u Odredu prilike su bile sline. I ona, u ovom periodu, postepeno brojno jaa i uvruje se. U dosta sluajeva tada su politiki komesari jedinice obavljali i dunosti partijskih rukovodilaca. 155 ) Tuzlanski NOP odred, u ovom periodu, zahvaljujui svim aktivnostima, o kojima je bilo rijei, izrastao je u homogenu, pouzdanu, snanu vojnu jedinicu, sposobnu da samostalno obavlja zadatke i obezbjeduje slobodnu teritoriju sa Tuzlom iz pravca Doboja i uspjeno se nosi sa nadmonijim neprijateljskim snagama na ovom podruju. RAZBIJANJE ETNIKIH FORMACIJA PRED TUZLOM U drugoj polovini decembra 1944. godine Tuzlanski NOP odred se veoma angaovao, uz druge jedinice NOV i POJ, u odbrani Tuzle od etnikih formacija Drae Mihailovia. Naime, u toku borbe za Srbiju 1944. godine, jedinice NOV i POJ su nanosile teke poraze tamonjim etnikim formacijama. Poraene, da ne bi bile potpuno unitene, te etnike snage su se morale povui iz Srbije. Jo u drugoj polovini oktobra veina etnikih jedinica iz Srbije se skoncentrisala na podruju Sandaka. Na insistiranje samog Drae Mihailovia (mada je bilo i drugaijih planova), trebalo je da se, odatle, pod zatitom njemake Grupe armija E, povlaenje etnika nastavi prema jugoistonoj Bosni i dalje. U tom smislu zatraena je i dobijena saglasnost njemakog komandovanja. Tako se, u drugoj polovini novembra, nala na prostoru jugoistone Bosne (Gorada, Foe, ajnia, Kalinovika, sjevernih padina Jahorine) jedna velika formacija etnika iz Srbije. Najvjerovatnije je d a j e u ovom regionu bilo prikupljeno oko 20.000 etnika iz Srbije, Sandaka, istone Bosne i Hercegovine, to je nesumnjivo jedna od najjaih njihovih koncentracija u toku itavog rata. 156 ) U etnikoj Vrhovnoj komandi se postavljalo pitanje: kuda pokrenuti ove snage? Poto su saveznici odbili ponudu njihovog stavljanja pod zatitu Anglo-Amerikanaca, dio etnike grupacije Drae Mihailovia. po sporazumu sa Nijemcima, upuen je na podruje sjeveroistone Bosne (Majevica, Semberija, Ozren, Trebava, Posavina), dok je drugi dio orijentisan na sektor Trnovo - Kalinovik. Nijemcima je etniko nastupanje preko sjeveroistone Bosne trebalo da olaka povlaenje jedinica komunikacijama niz Drinu i
,5S ,56

) Arhiv VII, fond NOR-a. k 4 0 8 A. f - 7 , br. reg. 35/1. ) A onlagi. n. l II knj. Edicija, str. 344

100

Bosnu, a etnici su raunali da e zauzimanjem tog podruja ostvariti veu koncentraciju svojih snaga i time stvoriti uslove za ostvarenje svojih daljih ciljeva. 157 ) Pokret pomenute etnike formacije prema sjeveru zapoeo je 8. decembra 1944. godine. Glavnina jednica NOV i POJ, u istonoj Bosni, bila je u to vrijeme angaovana u tekim borbama sa Nijemcima u dolini Drine, na sektoru Zvornik, Kozluk, Janja, pa je prema etnicima nakon nekoliko dana borbi 27. divizije orijentisana 20. romanijska brigada te Divizije kako bi usporavala njihovo nadiranje prema sjeveru. 158 ) Zauzevi Vlasenicu 17. decembra, etnici su izbili na ire podruje ekovia i time ozbiljno ugrozili bok i pozadinu jedinica NOVJ, koje su se borile u dolini Drine. Zato je tab 3. korpusa, 20. decembra, naredio 27. diviziji da svoje jedinice usiljenim marem, preko Cikota, pokrene ka ekoviima u cilju napada na neprijatelja. da 18. i 21. brigada 38. divizije krenu ka Borogovu i Paprai. Jedinice 27. divizije, 16. muslimanska i 19. biranska brigada, su 22. decembra nanijele teak poraz i velike gubitke etnikim formacijama kod ekovia. Meutim, i pored svih poraza i gubitaka, koristei zauzetost jedinica NOV i POJ u borbi sa Nijemcima u dolini Drine, etnici nastavljaju sa ofanzivnim djejstvima sa ciljem da se zauzme Tuzla. Od osvajanja Tuzle etnika komanda je puno oekivala. Za uspjeh u ovoj akciji, izmeu ostalog, raunalo se da se olakaju napori reakcionarnih emigrantskih jugoslovenskih krugova u onemoguavanju provoenja u ivot sporazuma Tito - ubai. Nadiranje prema Tuzli, sa teritorije Bira, etnici su izvodili u dvije kolone. Vrhovna etnika komanda, 23. decembra, naredila je desnoj koloni (glavnina), pod komandom Dragutina Keserovia, da ovlada dolinom Spree i zauzme povoljan poloaj sa zapada prema Tuzli, a lijevoj koloni, na elu sa etnikim komandantom Srbije, generalom Miroslavom Trifunoviem, da nastupa sa istone strane prema Tuzli pravcem Kladanj - Stupari, obezbijedi sadjejstvo etnika sa Ozrena, te sa zapadne strane sa prostorije urevik - Purai - Kiseljak, izvri napad na grad. Istvoremeno je nareeno angaovanje etnika sa Majevice i Trebave. I pored estokog otpora na koji je nailazila, desna etnika kolona je uporno prodirala prema Tuzli i, 24. decembra, uspjela je da dostigne liniju aklovii Poarnica - Tojii, a lijeva kolona se u to vrijeme nalazila na pro'57> Isto. str. 345; Azem Koar: etnika grupacija Drae Mihailovia i pokuaj zauzimanja Tuzle. Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. III. Univerzal, Tuzla, 1987. str. 1089. 15e ) E. Tihi. n. dj. str. 251; Zbornik NOR-a. IV/31, dok. br. 47; Isto. IV/32, dok. br. 88

101

storu Noajevci - Stupari - Bijelo Polje. 159 ) Da bi razbio napad etnika sa Ozrena i Trebave, koji su sadjejstvovali lijevoj etnikoj koloni, tab 3. korpusa je, jo 21. decembra, naredio Tuzlanskom i Posavsko-trebavskom odredu da se postave na prostoriju ivinice Purai. Tuzlanski NOP odred je postavljen na liniju urdevik ivinice i dobio znatno vee odbrambene zadatke, bio je dvostruko brojniji od Posavsko-trebavskog odreda, koji je rasporeen na liniju Lukavac - Purai. Ozrenski etnici su, 22. decembra, izvrili napad na poloaje Posavsko-trebavskog NOP odreda iznad Puraia. Sadjejstvovali su i zelenokadrovci iz rejona Graanice. Odred se morao povui iz Puraia pred nadmonijim neprijateljskim snagama, ali su sutra, 23. decembra, zajednikim snagama, Tuzlanski i Posavsko-trebavski NOP odred, u protivnapadu protjerali neprijatelja iz Puraia i oslobodili ga. etnici su protjerani prema Ozrenu, uz osjetne gubitke. Narednog dana, 24. decembra, Odred je, u sadjejstvu sa 16. muslimanskom brigadom, protjerao prema Konjuhu jednu grupu etnika koji su prodirali prema ureviku. Pripremajui se za odlunu bitku sa etnicima, jedinice 3. korpusa NOVJ bile su rasporeene u rejonu sela Graanica - 17. majevika, aklovii - 18. hrvatska, dok je na liniji Pelemi - Poarnica - Luino brdo bila postavljena 21. tuzlanska brigada. U rejonu Simin-Hana prebaena je, 25. decembra, i 16. muslimanska brigada. Na poloajima odbrane od lijeve etnike kolone bile su postavljene 20. romanijska brigada u rejonu Graanice i Zlog Sela i 19. biranska brigada na prostoriji sela Matijevii i Debarska Gradina. Odluujue borbe, pod parolom Tuzla ne smije pasti, voene su 26. i 27. decembra 1944. godine. U ta dva dana etnici su ne samo zaustavljeni u svom prodoru prema Tuzli, nego su primorani na panino bjekstvo. U tim odluujuim borbama uestvuje, na veoma zapaen nain, i Tuzlanski NOP odred, koji je od 26. decembra vodio borbu protiv lijeve neprijateljske kolone, na prostoriji urevika. Toga dana Odred je, osim 2. bataljona, koji je i dalje zadran kod urevika, prebaen na poloaje istono od Tuzle i tamo stavljen pod komandu taba 38. divizije NOVJ. Uzeo je punog uea u razbijanju glavne, desne, etnike kolone borei se na prostoriji sela Tojii - Svrai - Mea - Jeginov Lug. Potuene etnike formacije su se, 28. decembra, bezglavo povlaile dolinom Spree prostorom izmeu ivinica i urevika, izbjegavajui potpuno unitenje. Glavnina ovih poraenih snaga je, 29. decembra,
,59

) J. Peri, n. l. str. 92, Zbornik NOR a XIV/4, dok. br. 127 i 192.

102

izmakla prema Ozrenu. Odred je uestvovao i u progonu etnikih kolona, koje su se povlaile pravcem ivinice - istone padine Ozrena i Konjuha. U zoru, 29. decembra, bataljoni Odreda su napali etnike u Puraiu, koji su, u meuvremenu, na taj prostor prodrli sa Ozrena. etnici su poraeni i protjerani. Tada je osloboeno iz etnikog zarobljenitva 40 boraca Posavsko-trebavskog odreda. U nonom napadu, 30. decembra, likvidiran je jedan etniki tab sa nekoliko oficira (meu kojima i dva pukovnika), zaplijenjena tapska arhiva i neto oruja. 160 ) Pored toga to se glavnina etnikih snaga povukla prema Ozrenu, neke grupe poraene pred Tuzlom razbjeale su se i na druge strane. Jedan, manji dio je umakao na Majevicu, drugi preko Konjuha u Zavidovie, gdje su ih prihvatili Nijemci i kasnije uputili u Sloveniju. Glavnina se, meutim, sklonila na Ozren, odakle e se kasnije prebaciti na Trebavu i Posavinu. Inae, etnici su u borbi protiv jedinica 3. korpusa NOVJ pred Tuzlom, pretrpjeli ogromne gubitke. Samo u borbama od 20. do 28. decembra etnici su imali 2.000 mrtvih i ranjenih i oko 400 zarobljenih. U dvadesetodnevnim borbama (od 8. do 28. decembra) etnici su imali oko 4.506 poginulih, ranjenih i 529 zarobljenih. 161 ) Ovoj znaajnoj pobjedi jedinica NOV i POJ veoma su doprinijeli i graani Tuzle, posebno ene. One su uzele direktnog uea u borbama, snabdijevajui borce ivotnim potrebama, zbrinjavajui ranjenike i samim svojim prisustvom na poloajima podizale su moral, borbenost i rijeenost boraca da istraju u borbi. Svojim angaovanjem Tuzlanski NOP odred je znaajno doprinio porazu neprijateljskih snaga pred Tuzlom i zajedno sa drugim jedinicama NOV i POJ je, 29. decembra, primio za to pohvalu taba 3. korpusa. 0 borbenoj vrijednosti Tuzlanskog NOP odreda, u tc> vrijeme govori 1 veoma povoljna ocjena koju je u svom izvjetaju tabu 2. armije, 17. 1. 1945. godine, izrekao tab 3. korpusa NOVJ. Tuzlanski odred je u toku cijelog mjeseca vodio borbe sa etnicima i zelenokadrovskim grupama na sektoru ivinice - Purai. Prilikom borbi sa etnicima iz Srbije, Odred je aktivno i uspjeno uestvovao. Odred je prilino sreen i borben i uspio je da ovlada prostorijom Tuzla Graanica - Purai - ivinice. 162 )

io) Mehmedalij^i Huki. Tuzlanski odred od osloboenja Tuzle do kraja rata. Vidi prilog u ovoj knjizi i Sejfulah Ibriimovi, Vidi sjeanje u ovoj knjizi. '') Zbornik NOR-a, IV/31, dok. br. 146. ,49 ) Zbornik NOR-a. IV/30. dok. br. 83.

103

ODRED POETKOM 1945. GODINE (JANUAR - POLOVINA MARTA) Osloboenjem istonih krajeva zemlje, krajem 1944. godine, NOVJ je obezbijedila snanu strategijsku pozadinu, znaajnu za uspjeh u zavrnim operacijama za osloboenje zemlje. Pred vojnim snagama NOR-a, poetkom 1945. godine, stajao je zadatak priprema za optu ofanzivu saveznika protiv hitlerovske Njemake, te i definitivnog osloboenja svih jugoslovenskih zemalja. U okviru tih priprema provedene su znaajne mjere reorganizacije NOVJ prelaskom na organizacione oblike, koji su vie odgovarali nastalim potrebama voenja frontalnog rata. Tako je naredbom Vrhovnog taba NOV i POJ, 1. januara 1945. godine, formirana i 2. armija iji je tab bio smjeten u Tuzli. Pod operativnu komandu taba 2. armije stavljen je 3. korpus. Istona Bosna je i dalje zadravala izvanredan strategijski znaaj. Snage NOVJ su ugroavale komunikaciju kojom su se izvlaile jedinice iz njemake Grupe armija E. One su istovremeno bile i velika opasnost i stalna konkretna prijetnja desnom krilu njemakih snaga na sremskom frontu. Nijemci su. zato, na svaki nain, nastojali da pod svojom kontrolom zadre sve komunikacije na pravcima svog povlaenja, kao i pravac Viegrad, Rogatica, Sokolac. Sarajevo, uporite u dolini Bosne, na desnoj obali Save (Bijeljina. Brko, Bosanski amac). Za posjedanje uporita na vanim komunikacijama njemaka komanda je koristila, u velikoj mjeri, kvislinke snage, a meu njima i etnike Drae Mihailovia. Poslije poraza pod Tuzlom u dolini Spree, glavnina etnikih snaga se zadrala na Ozrenu, Trebavi i Posavini (manji dio ih je prebaen prema Sloveniji). Koncentracija etnika na ovom prostoru bila je znatna, s obzirom da su se glavnim snagama prikljuili i etnici iz Crne Gore, Hercegovine, Sandaka i gornjeg Podrinja. Prisustvo ove etnike formacije je na teritoriji sjeveroistone Bosne usporavalo ranije ve zapoeti proces osipanja etnikih jedinica, emu je doprinosilo i dvolino dranje saveznika prema zbivanjima u jugoslovenskim zemljama (doturanje pomoi majevikim etnicima). 1 6 3 ) Pored toga, na prostoru sjeveroistone Bosne, objedinjene su ustake, zelenokadrovske i domobranske snage (12. ustaki zdrug u Brkom. 3. gorski zdrug sa tabom u Graanici i dr.). Sve ove kvislinke formacije pripadale su tzv. 12. hrvatskoj diviziji, iji je tab imao sjedite u Brkom. U Brkom je zadran i dio snaga
,83

) A. onlagi. n. l. II knj. Edicija, str. 386.

104

r-

7. SS Princ Eugen divizije (ojaani 13. puk). Na tom podruju su se jo od ranije nalazili pripadnici bjelogardejskog tzv. Ruskog zatitnog korpusa, koji je poetkom 1943. godine bio formiran u Srbiji, a krajem novembra te godine razmjeten po sjeveroistonoj Bosni. 164 ) tab 2. armije je svojom naredbom, 5. januara 1945. godine, odredio podruje djejstva divizija na podruju istone Bosne. Tom naredbom 28. divizija je orijentisana prema Bijeljini, 25. srpska prema Biru, 27. istonobosanska je dobila zadatak da djeluje na komunikaciji Han-Pijesak - Vlasenica, 17. divizija da zatvori pravac Brko - Tuzla i oslobodi eli, 38. je zadrana kao rezerva u Tuzli, a 23. dobija zadatak da zatvori pravce od Doboja, Ozrena i Graanice. 165 ) Brigade ovih dviju, na kraju pomenutih divizija, bile su rasporeene na pravcima prema zapadu, i to 21. brigada 38. divizije na liniji Kakmu - Bosansko Petrovo Selo - Turija sa zadatkom zatvaranja pravca od Doboja po prostoriji lijeve strane Spree i dolinom rijeke Turije. etrnaesta brigada 23. divizije zatvarala je taj pravac svojim rasporedom na prostoriji desne obale Spree. U izvrenju ovog zadatka bio je ukljuen i Tuzlanski NOP odred, koji je privremeno bio stavljen pod operativnu komandu taba 21. brigade i rasporeen na svojoj ranijoj prostoriji sa osloncem na ivinice i urevik. Bataljon koji je bio razmjeten u ureviku, izmeu ostalog, je obezbjeivao transport ogrevnog drveta iz Konjuha u Tuzlu i vrio popravku druma Tuzla - Kladanj. 166 ) Druga dva bataljona su neprekidno bila angaovana u izvianju i ienju terena i drugim borbenim akcijama. Polovinom januara 1945. godine, tab 2. armije je doao do informacije da se iz doline Krivaje. preko Ozrena. na Trebavu nastoji prebaciti velika grupacija od oko 7.000 etnika sa porodicama. Donesena je odluka da ova neprijateljska grupa bude unitena snagama 38. divizije, na prostoriji Ozrena. istovremenim napadom iz doline Bosne i iz doline Spree. U vezi sa ovom namjeravanom operacijom, Tuzlanski NOP odred je dobio zadatak da jedan svoj bataljon uputi u Kladanj, kako bi smijenio 17. majeviku brigadu usmjerenu ka Ozrenu. Ostale jedinice Odreda zadrane su na prostoriji urevik - ivinice - Par Selo - Ilinica radi obezbjeenja Tuzle iz pravca Stupari - Kladanj. Oekivana etnika grupacija je ranije prela na Trebavu. ije su dijelove prihvatili Nijemci. Ali se pribli,M

,85

> E. Tihi, n. dj. str. 264. ) Isto, str. 268 ,49 ) Zbornik NOR-a. IV/30. dok. br. 83.

105

Faksimil hvjeStcya taba 3. korpusa podinjenim jedinicama o situaciji na sektorima

ice

avala druga etnika formacija sline snage. Naime, u to vrijeme (polovina januara 1945) njemaka 22. divizija je izvrila prodor prema Vlasenici sa ciljem da deblokira 963. tvrdavsku brigadu i da se. zatim, zajedno s njom, izvue pravcem Drinjaa - Zvronik - Bijeljina. tab 2. armije je nastojao da to onemogui, te je glavninu svojih snaga (3. i 14. korpus) usmjerio ka tom pravcu. Koristei angaovanost glavnine snaga NOVJ protiv njemake borbene grupe, velika formacija etnika - rezerva Vrhovne etnike komande - iz Crne Gore i Sandaka, pod komandom Pavia uriia, probijala se prema glavnini etnikih snaga na Trebavi i Posavini. U svom nastupu uriievi etnici su upali u Kladanj i izbacili iz njega Kladanjski NOP odred. tab 3. korpusa je prema Kladnju uputio Tuzlanski NOP odred iz pravca Stupara i dva bataljona 20. romanijske brigade iz pravca Han-Pijeska. Jedinice Odreda i dijelovi 20. brigade su, 28. januara 1945, izvrile napad na etnike snage u Kladnju. razbile ih i protjerale prema Olovu i dolini Krivaje. Poslije ove uspjene akcije dijelovi 20. brigade su krenuli prema Vlasenici, a Odred je. 20. januara, zaposjeo sektor Stupari - urevik, sa jednim bataljonom na podruju Ozrena. 1 6 7 Posljednjih dana januara 1945. godine, uriievi etnici su se preko Ozrena i Konjuha nastojali prebaciti u dolinu Spree. zbog ega je tab Korpusa naredio Tuzlanskom NOP odredu i Brigadi narodne odbrane da napadnu etnike snage u rejonu Orahovice. Trebalo je da Brigada napada iz pravca Puraia. a dva bataljona Odreda pravcem Omazii - Tulovii - Tretenica - Borovac, dok je jedan bataljon Odreda zadran na komunikaciji ivinice - Kladanj. Iz Orahovice su etnici ve bili protjerani, angaovanjem 23. brigade 35. divizije i smjestili se na prostoru Ribnica - Osjeani - Gornji Pribitkovii - Seona - Lozna. Bilo ih je oko 1.000 na poloajima. Donesena je odluka da budu napadnuti. Brigada narodne odbrane napadala je prema Seoni, a bataljoni Odreda na uporite u Gornjem Pribitkoviu koje je brzo bilo likvidirano i etnici protjerani. Odred je preduzeo gonjenje preko Grljeva i Visa prema Garima i Osjeanima. etnici su na ovom pravcu, meutim, dobili pojaanje i izvrili protivnapad. Razvila se snana borba koja je trajala 9 sati. Pri kraju dana neprijatelj je bio prinuen da promijeni pravac nastupanja prema selu Vozua u dolini Krivaje. 168 ) U ovoj borbi Odred je imao 3 poginula i 3 ranjena borca. Medu poginulim bili su jedan komesar ete i jedan vodnik. Zarobljen je jedan etnik, zaplijenjen
,67

) Arhiv VII, fond NOR-a. k - 4 0 9 . f - 2 , br. reg. 7/1. '8) Arhiv VII. fond NOR-a. k - 4 0 9 . f - 2 . br. reg. 20/1.

107

jedan arac, 5 puaka i manja koliina puanih metaka. Nije bilo mogue utvrditi broj poginulih i ranjenih neprijateljskih vojnika. 169 ) Trei bataljon je, u ovo vrijeme, drao poloaj na liniji Stupari - Tarevo sa zadatkom obezbjedivanja i pomaganja pri postavljanju telefonske linije i opravke mostova na komunikaciji ivinice - Kladanj.' 70 ) Poslije zavrene borbe, u dolini Krivaje, Tuzlanski NOP odred je vraen na prostoriju ivinice - urevik. U toku januara 1945. godine. Odred je, nesumnjivo, jo uvijek, najsnanija teritorijalna jedinica u istonoj Bosni. Prema statistikom izvjetaju taba 3. korpusa upuenom tabu 2. armije o brojnom stanju jedinica pod njegovom komandom, na dan 15. januara 1945. godine, moe se utvrditi da je Odred tada imao 380 boraca (od ega 6 drugarica), 3 teka, 2 laka minobacaa, jedan teki mitraljez, 23 pukomitraljeza, 267 puaka, 4 protivtenkovske puke i drugo oruje. 1 7 ') Poetkom februara (4. II) dovreno je i formiranje Ozrenskog bataljona Tuzlanskog NOP odreda. Dunost komandanta u ovom bataljonu preuzeo je Mian Peji, a politikog komesara Velimir uput, neto kasnije komandant nad Ozrenskim bataljonom preuzeo je Vojin Cvijanovi, a za komesara Bataljona postavljen je Ilija Toi. Bataljon se dosta brzo popunjavao, tako da je do kraja rata imao pet eta. Komandir 1. ete bio je Nikola Pani, a politiki komesar Stevo Pavlovi. Komandu 2. ete su inili: Mio Zari, komandir i Vaso Pavlovi, politiki komesar. U 3. eti komandir je bio arko Goganovi, a politiki komesar Vaskrsija Milinovi iz Botanica. Komandir 4. ete bio je Milo Puelji iz Bosanskog Petrovog Sela, a politiki komesar Savo Momirovi iz Bakotia. U petoj eti komandir i komesar bili su iz sela Bukovice, ali im imena nismo mogli utvrditi. 127 ) Tih dana, umjesto Todora Jovanovia, koji je upuen na lijeenje, dunost politikog komesara Odreda preuzeo je Mio Voki, do tada lan OK SKOJ-a za tuzlanski okrug. Odreuje, inae u ovo vrijeme, nedostajalo rukovodeih kadrova. U borbama na
) Gubici etnika su morali biti znatni, jer se u izvjetaju taba 3. korpusa tabu 2. armije navodi d a j e u borbama koje su vodili Tuzlanski odred i Brigada narodne odbrane na sektoru Osjeani - Seona. sa crnogorskom etnikom grupacijom, neprijatelj imao 55 mrtvih i ranjenih. (Arhiv VII. fond NOR-a. k - 4 0 9 . f - 2 . br. reg. 19/1). ,7 ) Arhiv VII. fond NOR-a. k - 4 0 9 . f-2. br. reg. 30/1. ,7 ') U to vrijeme drugi NOP odredi na teritoriji istone Bosne su znatno manji, Srebreniki je. na primjer, imao 265. Majeviki 220. Posavsko-trebavski 170. Biranski 100 a Kladanjski 90 boraca (Kopija dokumenta VII neitljive signature.) 17J > Podaci dati prema sjeanju Miana Pejia i Vojina Cvijanovia.
,69

108

Kladnju i, sada. prema dolini Krivaje i na Ozrenu, nekoliko rukovodilaca izbaeno je iz stroja, a bilo je vrlo teko pronai zamjenu. Poetkom februara, na primjer, nisu bila adekvatno popunjena mjesta tri politika komesara eta, dva komandira eta, tri zamjenika komandira ete i zamjenika komandanta bataljona. Komandant Odreda se zato obratio tabu Korpusa s molbom da se u Odred. to je mogue prije, upute zavreni polaznici vojnog i politikog kursa kako bi ove kadrovske potrebe bile rijeene. 1 7 3 ) tab 3. korpusa je povoljno ocijenio i djejstvovanje Odreda u toku januara 1945. godine. Izmeu ostalog, u toj ocjeni se navodi: Tuzlanski odred u toku cijelog ovog mjeseca vodio je uspjene borbe na sektoru Ozren - Kladanj sa dobrim rezultatima. Naroito je imao uspjeha u borbi sa etnicima, uspio je da dri pod svojom kontrolom cio sektor Lukavac, istoni dio Ozrena i Kladanj. 174 ) Poetkom februara nova grupa etnika iz Crne Gore i Hercegovine prodrla je na Ozren. tab 3. korpusa je raspolagao informacijama da je komanda te neprijateljske grupe planirala povezivanje ne samo sa etnikim snagama na Trebavi. nego i sa ustakodomobranskim i drugim neprijateljskim snagama u Doboju i Graanici sa ciljem zajednikog napada na Tuzlu. Da bi to onemoguio tab Korpusa je na liniju Purai - Milino Selo - Muslimanske Babice uputio Tuzlanski NOP odred (tri bataljona) i jedan bataljon Brigade narodne odbrane sa zadatkom da. zajedno sa 23. brigadom 45. divizije (tada na liniji Krtova - Porjeine), preduzmu napad na pravcu Ozrena sa ciljem razbijanja etnika. U toku 4. februara izvrena je koncentracija jedinica prema ovom nareenju, a sutra, oko 9 sati, dolo je do borbe. Jaka etnika formacija od oko 2.800 ljudi kretala su u etiri kolone ka dolini rijeke Turije. irokom prostorijom od Podgorja do Otria. Do borbe izmeu 1. i 2. bataljona Tuzlanskog odreda i neprijateljskih snaga dolo je na Jarukama i Borovcu. U selu Griu razvila se borba izmeu Ozrenskog bataljona Odreda i jednog bataljona Brigade narodne odbrane s jedne, i jakih etnikih snaga s druge strane. Jedinice 23. brigade vodile su borbu u Turiji i Milinom Selu. Vrlo otra borba trajala je 5. februara sve do 15 sati kada se Odred, zbog opasnosti od obuhvata daleko nadmonijih etnikih snaga, morao povui na liniju Vijenac Obojkovina - Muslimanska Tretenica. I na ovim poloajima dolazi istog dana. do vrlo otre borbe. U protivnapadu bataljoni Odreda
" 3 ) Arhiv VII. fond NOR a. k 409. br. reg 20/1 (Izvjetaj o akciji na etnike od 2 1945) Arhiv VII. fond NOR a. k-409. f-2. br reg. 31/2

109

su odbacili neprijatelja, ali su se, zbog velike njegove premoi, u toku noi, povukli na nove poloaje u rejonu sela Poljice. Ozrenski bataljon i bataljon Brigade narodne odbrane zadrali su se na svo jim poloajima. U borbi, 5. februara, 1. i 2. bataljon su imali tri poginula i tri ranjena borca. 175 ) Produujui napad, etnici su, 8. februara, jakim snagama napali poloaje Odreda u selu Poljice. Teite svojih napada usmjeravali su prema selima Prokosovii i Bikode sa ciljem da ovladaju rejonom Puraia i Lukavca. Da bi ovo postigli, morali su se prebaciti preko rijeke Turije. elei ovladati mostovima preko ove rijeke. tab Odreda je na vrijeme uoio ciljeve neprijatelja i nastojao je da. na svaki nain, onemogui njegovo ostvarenje. Prvi i Drugi bataljon Odreda su pomjereni u Prokosovie i Bikode na glavne pravce etnikih napada. Zaposjeli su sve mostove na Turiji, sa ciljem da ih, po svaku cijenu, odbrane. Trei bataljon Odreda i bataljon Brigade narodne odbrane postavljeni su neto udesno od novih poloaja 1. i 2. bataljona (prostorija od Bikoda do Capardi). Do estokog neprijateljskog napada sa ciljem da ovlada mostovima dolo je oko 16 sati. Razvila se borba u toku koje su oko 200 etnika uspjeli da se prebace preko Turije, negdje oko 24 sata. Meutim, do jutra, zalaganjem jedinica Odreda i bataljona Brigade narodne odbrane, bili su potisnuti preko rijeke. Borbe su nastavljene i sljedeeg dana do 10 sati, kada je konano etnika komanda zakljuila da ne moe prodrijeti u dolinu Spree, preko Puraia i Lukavca. te je pokuala da to ostvari na drugi nain - irenjem napadnog fronta. Dolo je, meutim, do brzog pregrupisanja i manevrisanja jedinica NOV i POJ. U borbu je uveden i 3. bataljon Odreda, koji je, sa pravca Svatovca, prodirao prema Poljicu, a jedinice 23. brigade nastupale su od Priluka prema Poljicu i preko Tretenice za Borovac i Orahovicu. etnici su konano morali, zbog opasnosti od obuhvata, prekinuti sa napadakim akcijama. Poeli su se povlaiti preko Babica i Mramora za Gri i Turiju. etniki pokuaj prodora u srednji i gornji tok Spree je definitivno propao. Nastupie tada prema zapadu u podruje donjeg toka ove rijeke izmeu Boljania i Karanovca, podruje koje je, i inae, tada, bilo pod kontrolom ozrenskih etnika. Poslije ove borbe 1. i 2. i Ozrenski bataljon Odreda su rasporeeni na poloajima Caparde - Tulovii, dok je 3. bataljon iz Poljica prebaen u Bikode. 176 ) Najznaajniji zadatak Odreda bio je
' 7 S ) Arhiv VII, fond NOR-a. k-409. f-2, br. reg. 31/2. ,76 ( Arhiv VII. fond NOR-a, k-409. f-2. br. reg. 31/2.

110

da stalnim izvianjem i pritiskom u pravcu Brijesnice i Turije ispita mogunosti protjerivanje neprijateljskih snaga iz tih mjesta. To je, ujedno, bio i kratkotrajni predah za jedinice Odreda, koji je iskoriten za sreivanje prilika, izmeu ostalog, i za uspjeno rjeavanje nekih kadrovskih problema, jer se u Odred vratio odreen broj drugova koji su pohaali vojne i politike kurseve ili vojnu kolu 3. korpusa. Februara 1945. godine ojaana 22. njemaka divizija, koja se probijala pravcem Drinjaa - Zvornik - Bijeljina, nala se u kritinoj situaciji pod pritiskom glavnine snaga 2. armije. Nastojei da joj olaka teak poloaj. tab Grupe armija E je uputio iz Doboja, preko Graanice prema Tuzli, jedan puk 104. lovake divizije, ojaan dijelovima kvislinke 12. hrvatske divizije. Ovaj nastup Nijemaca imao je za cilj vezivanje to veih snaga 2. armije za pravac Doboj - Tuzla da bi se 22. diviziji olakao proboj dolinom Drine. Meutim, tab 2. armije je ovaj pokret njemakih i drugih neprijateljskih snaga ocijenio kao opasnost za Tuzlu i tuzlanski basen, koji su bili od ogromnog operativnog znaaja za NOVJ. te je povukao sa fronta prema Zvorniku jedinice 17. divizije i naredio im da otklone opasnost na pomenutom pravcu. 177 ) Istovremeno je sa fronta kod Brkog povukao dvije brigade i uputio ih na pravac Graanica - Srnice. Napredujui iz Doboja Nijemci su, ve 9. februara, izbili na liniju Bosansko Petrovo Selo - Orahovica. Angaovanje Nijemaca na pravcu Doboj - Graanica - Tuzla htjeli su. ponovo, iskoristiti etnici, koji su se u to vrijeme nalazili na Ozrenu. eljeli su da obnove svoje akcije prema dolini Spree. Da bi to predupredio. tab 3. korpusa je, prema Ozrenu, uputio Tuzlanski NOP odred i 24. brigadu. Na osnovu tog nareenja, Odred u kompletnom sastavu, 10. februara, kree pravcem Milino Selo - Katanii. Ve u 12 sati tog dana dva bataljona su vodila borbe sa etnicima u Kataniima i, zajedno sa 1. bataljonom 24. brigade. protjerali su etnike preko Gavria i Rovina prema manastiru, Kraljici i Lipovoj glavi. Poslije borbe Odred se postavio na liniju Troglav - Gavrii - Panjik - Katanii i stavljen je pod operativnu komandu taba 24. brigade. 178 ) Rano ujutro 11. februara, etnici su napali na poloaje 1. i 2. bataljona. Borba je trajala sve do 13 sati, kada su nastupile jedinice 24. brigade i kada je poelo da djejstvuje i njihovo teko naoruanje. etnici ne samo da su prekinuli napad nego su poeli veoma
' " ) A. onlagi. n. l. II knj. Edicije, str. 427. ,78 ) Arhiv VII. fond NOR-a. k-409. f-2. br. reg. 30/2. Ill

brzo povlaenje. U toku noi Odred je zaposjeo nove poloaje na liniji Omerove Vode - Rudine - Donja Bukovica - Panjik. U toku borbe, 11. februara, ubijeno je 7 neprijateljskih vojnika, dok je Odred imao jednog poginulog i jednog teko ranjenog borca. 179 ) Sutra. 12. februara, 1. i 2. bataljon su ostali na poloajima Rudine - Donja Bukovica. 2. bataljon je kasnije premjeten u selo Miijevii. a Ozrenski je privremeno pridodat 24. brigadi, koji je po etama ili vodovima rasporeen u njene bataljone radi lakeg uspostavljanja kontakta sa narodom, a i da bi se olakalo kretanje jedinica po njima nepoznatom terenu. Bataljoni su jo tri dana ostali na istim poloajima, sa izuzetkom Drugog koji je, 14. februara, premjeten na sektor Ozrenskog manastira sa zadatkom zatvaranja pravca prema Volujaku i Kakmuu. Ovaj bataljon je, 15. februara, vodio borbu sa etnicima, ali se ona brzo utiala poto se u nju ukljuio i 3. bataljon Odreda. 180 ) Sredinom februara njemake snage koje su napredovale prema Tuzli povukle su se u Doboj. Poto su ostvarili cilj da smanje pritisak jedinica 2. armije na 22. njemaku diviziju kod Zvornika i na poloaje svojih snaga kod Bijeljine i Brkog, Nijemci su se, 15. februara, poeli povlaiti prema Graanici i Doboju. U toku povlaenja trpjeli su velike gubitke zbog stalnih napada 23. i 25. divizije. 181 ) Glavnina etnikih snaga iz Crne Gore je odstupala preko Boljania i Bosanskog Petrovog Sela na Trebavu, a ozrenski etnici na Ozren, skrivajui se u njegovim gudurama i zabitima. 1 8 2 ) Poetkom druge polovine februara, Odred je prebaen na prostoriju istonog dijela Ozrena. U selu Tumare razmjeten je 1. bataljon sa zadatkom zatvaranja pravaca prema Vasiljeviima i Miijeviima. Ozrenski bataljon je smjeten na prostoriju Grebii Vareevina sa zadatkom zatvaranja pravca prema Gornjoj Brijesnici. a 2. i 3. bataljon su postavljeni u Turiji. 183 ) U toku nekoliko dana izvoene su samo manje akcije ienja okolnih sela. Jedinice su provodile vrijeme, uglavnom, u odmoru i sreivanju poslije tekih borbi iz druge polovine januara i prve polovine februara 1945. godine. Znaajniju akciju izveo je 3. bata179 ,8

) ) ""> '> '83l

Isto Isto. E Tihi. n. dj. str. 279 Arhiv VII. fond NOR a. k 409. f-5-1, br. reg. 8/1 Arhiv VII. fond NOR-a. k-409. f-2 br reg. 38/1.

112

ljon u Paklenici. gdje je pronaen i zaplijenjen etniki magacin sa znaajnim koliinama hrane.' 8 4 ) Ponovo su svi bataljoni krenuli u akciju 21. februara: Prvi prema Gornjoj Bukovici kada su protjerani etnici sa kota Kobilovii, Lozanski borik i Gornja Bukovica. Drugi bataljon je upuen prema Brezicama, gdje dolazi do borbe koja je trajala od 13 do 18 sati, kada je neprijatelj odstupio. Ozrenski bataljon je. u ovoj akciji, podijeljen u dva dijela. Radi politikog djelovanja kree prema selima Porjeina, Petrovo Selo i Kakmu. Jedino, 3. bataljon je zadran na svojim starim poloajima u Turiji. U borbama, 21. februara, izbaeno je iz stroja 5 neprijateljskih vojnika. Odred je imao jednog ranjenog borca. 185 ) Sljedeeg dana organizovano je izvianje u dubini neprijateljskog rasporeda prema Konopljitu. Boljaniu. eljeznikoj pruzi Maglaj - Zavidovii. Borci 1. i 2. ete 2. bataljona vodili su borbu sa etnicima u Kraljevom Polju i protjerali ih u pravcu Suhog Polja. Trei bataljon je nastupio prema Trbuku i protjerao etnike s njihovih poloaja. Odred je zauzeo poloaj Brezici (1. bataljon), Boljanii - Konopljite (2. bataljon). Borova glava (3. bataljon), Groblje u Boljaniu (Ozrenski bataljon), gdje se nalazio i 23. februara. 186 ) U drugoj polovini februara tab 14. korpusa je odluio da oslobodi Graanicu snagama 45. i 23. divizije. Trebalo je da glavninom snaga 23. i dijelom snaga 45. divizije budu napadnute neprijateljske snage u Graanici i okolnim uporitima. Jedna brigada 23. divizije dobila je zadatak da zatvori pravce od Trebave, a dvije brigade 45. divizije i Tuzlanski NOP odred da napadnu etnike na Ozrenu da bi sprijeili njihovu eventualnu intervenciju prema Graanici. 187 ) Napad je bio uspjean. Graanica je osloboena, u 10 sati, 24. februara, snagama 14. i 7. brigade 23. divizije i 20. brigade 35. divizije. Dok su trajale pripreme i borbe za osloboenje Graanice, u noi 23/24. februara. 23. brigada 45. divizije oistila je od etnika prostoriju Sokovac, Boljani, Karanovac, a jedinice 24. brigade i Tuzlanski NOP odred vodili su teke borbe na poloajima Konjske glave, Paklenice, Rakovice, Konopljita, Visoka Ravan. 188 ) I slijedeeg dana, 24. februara. Odred je vodio otru borbu sa etnicima na poloajima Konjska glava. Prvi bataljon Tuzlanskog NOP odre,84 185

) > ,86 > ,87 ) ,88 >

Isto. Isto. Arhiv VII. fond NOR a, k-409. f-2, br. reg. 38/2. E. Tihi, n. l. str. 224. Isto.

8" Tuzlanski partizanski odred

113

im >f nT-u r c!in ru 1,1IU MlUrtKMOiMJu^IJjtl P o l i t i k i komesar T u z l a n s k o g HOP Odreda Poloaj 1.111.1945.
, ^ ' S p . P.r. ' U H - 6 y g

P o l i t i k o m komesaru I I I . K o r p u s a H O V Jugoslavij e Poloaj Na Odred za o v i h 15 dana s t a l n o ' s e n a l a z i o i k r e t a o po s e l i m a O z r e n a , v o d e i g o t o v o s v a k i dan b o r b e s a e t n i c i m a . P o k r e t i su b i l i s t a l n i . v e i n o m d a n j u , p o nekada i nou. U s l j e d t o g a t o s u s e l a u k o j i m a smo s e k r e t a l i d o b r i m d i j e l o m n a k l o n j e n a e t n i c i m a . a osim t o g a i z mnogih s e l a n a r o d j e masovno b j e a o , t o j e p o l i t i k i r a d n a t e r e n u b i o veoma o t e a n . I p a k se d j e l o v a l o koliko je b i l o mogunosti. Sazivao se naroa,razgovaralo s e s a l j l j u d i m a , u p u i v a l i s e l j u d i s a pismima i z b j e g l o m s t a n o v n i t v u d a s e s l o b o d n o v r a t i i t . d . U tom p o g l e d u s a i u s p i j e v a , j e r n a r o d s e p o v r a a s v o j i m kuama. R a z l o g n j e g o v o g b j e a n j a b i o j e n e p r a v i l n i postupak s r b i j a n s k i h j e d i n i c a . Ozrenski b a t a l j o n n a r o i t o se anga u j e u tom p o g l e d u , a n a r o i t o p o p i t a n j u m o b i l i z a c i j e . P o n e t o p r i d o l a z i i s t o m e , a l i t o s p o r o i d e , r a d i t o g a t o Srbijanci n e m a j u dovoljno r a z u m j e v a n j a za r a z v i t a k Ozrenskog b a t a l j o n a . t o s e t i e o d n o s a i p o s t u p k a n a i h b a t a l j o n a prema n a r o d u , t o j e n a v i s i n i . i n j e n i c a / t l a j e n a Odred z a h v a l j u j u i d o s t a l i j e p o m p o s t u p k u prema n a r o d u s t e k a o s i m p a t i j e O z r e n s k o g n a r o d a i d a s e i s t i o b r a a s t a l n o nama i v o l i , d a s e s a s t a j e s n a i m b o r c i m a & r u k o vodiocima. ix I z d a t a je d i r e k t i v a , d a izmedju o s t a l o g a , s t v a r a j u se M a r o d n o - o s l o b o d i l a k i o d b o r i u s e l i m a g d j e i h nema. O z r e n s k i b a t a l j o n ima u tome n a j v i e u s p j e h a : s t v a r a o d b o r e p o s e l i m a Kakmu, Boljanl,Sokovac i drugim,odrava stalno k o n f e r e n c i j e i t . d . Bataljon k o j i Je otiao na sektor Graanice r a d i mobiliz a c i j e , u s p j e n o p o l i t i k i d j e l u j e . Komesar i o s t a l i r u k o v o d i o c i p r a v i l n o su s v a t i l i z a d a t k e , k o j i s t o j e pred njihovim bataljonom i u v e z i sa m o b i l i z a c i j o m . O d r a l i su ve d v i j e k o n f e r e n c i j e u Sokolu i M a l e i i m a . k o j e s u b i l e u s p j e n e . M o b i l i z a c i j a n a tom s e k t o r u i d e d o s t s s p o r o / r a z l o g I s t i kao i n a O z r e n u / . I n a e tamo s u d o b r i u s l o v i z a m o b i l i z a c i j u 1 nadamo s e , d a emo d o b r o u s p j e t i n a tom s e k t o r u . t o s e t i e r a d a u n u t a r samog O d r e d a , d j e l o v a l o s e k o l i k o s u d o z v o l j a v a l i u s l o v i . Kad god j e d o z v o l j a v a l a s i t u a c i j a o d r a v a n e s u e t n e K o n f e r e n c i j e , a n a r o i t o p r i j e i p o s l i j e b o r b e . Moe s e slobodno r e i , d a i pored toga t o au b a t a l j o n i imali p r i l i n o j a k i h borbi 1 napora,ipak borol n i j e s u ni izdaleka se pokolebali,nego naprotiv osjea se svaki dan,da p o s t a j i v r i i p r e k a l j e n i J i . he p r i m j e u j e s e neka n a r o i t a t e n j a , d a s e v r a t e n a s v o j t e r e n . S v a c a j u 1 p o n o s e s e kad u j u o d n e k o g a , d a n a Odred u i v a u g l i a u t o r i t e t medju s r b i j a n s k i m Jedinicama, pa medju i s t a n o v n i t v o m . Dezerterstvo se n i j e p o j a v l j i v a l o izuzev nekoliko s l u a j e v a . B a t a l j o n s k e k o n f e r e n c i j e n i j e s u s e mogle o d r v a t i . j e r n i j e b i l a p r i l i k a z a t o . P r e r a d j i v a n j e m a t e r i j a l , k o j i smo d o b i l i od V a s . B r o u r a o " C r v e n o j A r m i j i " p r e r a d j e n a je po svim e t a m a . G o v o r i l o s e b o r c i m a o 2 7 . g o d i n j i c i o s n i v a n j a Crvene Armi j e . U s l o v i n i j e s u d o z v o l j a v a l i , d a b o l j e proslavimo t a j dan.Borci se upoznaju s a v o j n o - p o l i t i k o L i a s i t u a c i j o m u s v i j e t u t o l i k o . k o l i k o smo u s t a n j u , d a s e o i s t o j i n f o r m i e m o . I s t i n a n e dobivamo n i i z d a l e k a redovno v i j e s t i . S t e s e t i e m o r a l a i r a s p o l o e n j a b o r a c a , o tome moemo d o s t a pohvalno da g o v o r i m o , j e r su z a i s t a na v i s i n i . t a b Odreda o e s t a l n o s a s t a j e s a t a b o v i m a b a t a l j o n a d a j u i lm d i r e k t i v e i u p u t e . Sa komesarima b a t a l j o n a i n j i h o v i m p o m o n i c i m a kao 1 s a komesarima e t a e s t o s e s a s t a j e m o s a v j e t u j u i se s n j i m o svim p i t a n j i m a , k o j a n e p o s r e d n o s t o j e t p r e d n a i m Odredom. T i k r a t k i s a s t a n c i s u mnogo k o r i s n i i u v i j e k s u ' p l o d n i . Mnogo s e o s j e a o s u s t v o k o m a d a n t a H u k i a , k o j i J e imao

Faksimil Izvjetaja politikog komesara Odreda, Mie Vokia, o staryu i aktivnostima Odreda u drugoj polovini februara 1945. godine

da, 27. februara, se smjestio u Graanici kao posadna jedinica sa isturenim dijelovima u Sokolu. Drugi bataljon je razmjeten na prostoriju Boici - Vasiljevii sa zadatkom izvianja prema Bukovici. Ozrenski bataljon je postavljen u Sokovcu sa zadatkom zatite intendanture Odreda, a 3. bataljon je zadran na svojim ranijim poloajima, prema Borovoj Glavi. Radio-telegrafskim putem je tab 3. korpusa za komandanta Tuzlanskog NOP odreda postavio Micana Pejia, dotadanjeg komandanta Ozrenskog bataljona. Komandant odreda kapetan Mehmedalija Huki je upuen na lijeenje.' 8 9 ) Poetak marta zatekao je Odred na sektoru Konopljite Boii - Konjska Glava - Sokovac - Lazarevii. Na sektoru Graanice i Sokola nalazio se 1. bataljon, gdje je izvravao zadatke prikupljanja oruja i mobilizacije novih boraca. U akcijama ienja, 2. marta, jedinice Odreda su vodile borbe sa etnicima na pravcu Bakoti - Smajlovac - Ulinjak - Donji Rakovac (1. bataljon), prema Rakovcu i zaseoku Todorovii (3. bataljon), u pravcu sela Tekuice (Ozrenski bataljon). Zarobljena su tri etnika i 6 zelenokadrovaca, koji su predati Komandi mjesta u Graanici. Druga eta Ozrenskog bataljona je slijedeeg dana u Kakmuu pronala 5 puaka i zarobila jednog ustau.' 8 0 ) Trei bataljon je, 4. marta, onemoguio jednoj grupi, od oko 100 etnika i 30 Nijemaca, da prodre u dubinu Ozrena. U borbi su zaplijenjeni jedan ruski pukomitraljez, jedna ehoslovaka zbrojovka i 3 puke.' 9 ') Ozrenski bataljon je slijedeeg dana vodio borbu sa 2. ozrenskom etnikom brigadom i prinudio je da se povue prema zaseoku Grebi.' 92 ) Prvih dana marta Odred je u dolini Krivaje vodio borbe sa grupacijom etnika iz Hercegovine. Naime, 6. i 7. marta, prikupio je sve svoje jedinice na sektoru Krtova - Porjein - Milino Selo Turija, a 8. marta izvrio je. po nareenju taba Korpusa, pokret pravcem Turija - Gri - Saviii - Lozna - Orahovica - Begia Han - Osjeani u zaselak ljivii. gdje se smjestio postavljajui obezbjeenje. Tek to su se jedinice Odreda razmjestile, pojavili su se prednji dijelovi formacije hercegovakih etnika koji su nastojali da se dolinom Krivaje i preko Ozrena probiju do Trebave i pridrue glavnini etnikih snaga pod Draom Mihailoviem. 193 ) Na napad
,88 ,8

,91

) ) ) ,92 ) ,93 >

Arhiv VII. fond NOR-a, k-409. f-2. br. reg. 38/2. Arhiv VII. fond NOR-a, k-1742. f-1, br. reg. 42/1. Isto. Isto. Isto.

116

boraca 1. bataljona Odreda etnici nisu ozbiljnije odgovorili, ve su se povukli prema Zavidoviima. Po nareenju taba 3. korpusa Odred je, 9. marta, krenuo pravcem Ribnica - Dina - Carine - Krvavac - Romanovac u Doboticu, gdje je stupio u vezu sa jedinicama 4. krajike divizije koja je djejstvovala na lijevoj obali rijeke Bosne. Prvi i Drugi bataljon su se smjestili u selu Dobotici i tu slijedeeg dana (10. III) prihvatili ranjenike i zarobljenike od 11. krajike brigade, dok se 3. bataljon smjestio u selu Han Kopalite sa ciljem obezbjeenja dijelova Odreda u Dobotici. Uvee tog dana (10. III), Odred je nastupio prema Ribnici, gdje je stigao slijedeeg dana i bio postavljen na liniji atii - Mujii - Osjeani. Odatle je. 12. marta, izvren pokret pravcem Banovii - Tretenica - Poljice - Modrac - Lukavac, gdje se smjestila glavnina Odreda, poto su ranjenici i zarobljenici otpremljeni u Tuzlu, dok je Ozrenski bataljon. u iji sastav je ula i novoformirana 3. eta, upuen na podozrenski sektor, Karanovac Boljani, radi politikog djelovanja na tom terenu.' 9 4 ) U ovoj akciji prihvatanja ranjenika i zarobljenika od 4. divizije i njihovog dopremanja u Tuzlu, Odred je na prostor izmeu Zenice i Varea prebacio vee koliine soli za stanovnitvo i jedinice NOV i POJ koje su djelovale na tom terenu.' Zavren je tako jedan period tekih, svakodnevnih borbi sa etnicima i drugim neprijateljskim snagama u kojima se Odred uzdizao i iskaljivao u snanu vojnu jedinicu sa kojom se ozbiljno raunalo. Na prostoriji Lukavca jedinice Odreda su obavljale najnunije, svakodnevne vojnike poslove izvianja, patroliranja. izvoenja manjih akcija ienja i puna panja je poklanjana odmoru i oporavku boraca, raskuivanju. popravci i kompletiranju odjee i obue, ienju oruja i dr. Ponovo je dolo do promjene na poloaju politikog komesara Odreda. Umjesto Mie Vokia, koji je iz Odreda povuen na drugu dunost, dunost politikog komesara preuzeo je Savo ivkovi. U N U T R A N J A ORGANIZACIJA ODREDA U proteklom periodu, kako je ve naglaeno, Tuzlanski NOP odred je izrastao u snanu vojnu jedinicu. Jedan statistiki izvjetaj, upuen tabu 3. korpusa, sa stanjem na dan 15. marta, to nesumnjivo dokumentuje. 1 9 5 ) Odred je u svom sastavu imao etiri ba<) Arhiv VII. fond NOR-a. k-1742. br. reg. 42/2. > Arhiv VII. fond NOR-a. k-1742, br. reg. 47/1. (Statistiki pregled ljudstva i materijala od 15. marta 1945)
195 ,9

117

tab Tuzlanskog NOP Odreda 15,111.1945.

wMcMnj 1 5 > . . - ! na

IZVOD
iz " o p e r a c i j s k o g d n e v n i k a " t a b a Tuzlanskog MOP Odreda u vremenu od l . d o 1 5 . m a r t a 1 9 4 5 - g o a i n e . 1.III.1945. Odred s a d e j s t v u j e s a brigadom-D. 4 . t a b o d r e d a s m j e t e n u s e l u K o n o p l j i t u kao i I z v i d j a k a e t a . I . b a t a l j o n p o k r e e i z s e l a Sokola u s e l o M a l e l e / s e k t o r G r a a n i c e / , s a z a d a t kom p r o n a l a s k a o r u j a . O a r a n a k o n f e r e n c i j a s a m j e t s n i m k zaseoka O m e r b a i i . I I . b a t a l j o n s n j e t e n u zaseoku B o l i / O z r e n / . I I I . b a t a l j o n ima p o k r e t s a s e k t o r a B r e z i c i n a K o n j s k u Glavu. O z r e n s k i b a t a l j o n i z v r i o p o k r e t i z s e l a B o l j a n i a u s e l o Sokovac i s m j e s t i o se u z a s e o k u L a z a r e v i i Pronadjene 4 puke. t a b O d r e d a . p r i t a b s k i d i j e l o v i i I z v i d j a j c a e t a u Konopl j i t u . I . b a t a l j o n p r e m j e t a s e u zaseok G o l a i s e l a ISalei s a i s t i m zadatkom. I I . b a t a l j o n n a i s t o m p o l o a j u d o 1 6 s a t i , kada p o k r e e i z B o i a B r e z i c i pravcem H u s e l j - S m r d i n - B a k o t i - S m a j l o v a c - U l i n j a k u D.Rakovac u s v r h u napada na e t n i k e . I I I . b a t a l j o n u 2 0 s a t i i z v r a v a napad n a e t n i k e u s a d e j s t v u s a D . 4 . Tom p r i l i k o m n e p r i j a t e l j j e n a t j e r a n prema M a g l a j u a n a e snage su z a u z e l e s e l a Rakovac i z a s e o k T o d o r o v i c i . Nakon i z v r e n o g z a d a t k a b a t a l j o n s e p o v r a t i o n a s t a r i p o l o a j . O z r e n s k i b a t a l j o n u s a d e j s t v u s a D.3 napada e t n i k e u pravcu Tekuice,te svoju l . e t u s m j e t a u s e l u Tekuici a 2 . e t a o s t a j e na s t a r o m p o l o a j u . P r o n a d j e n e 4 puKe, zarobljena 3 etnika i neto municije,6 zelenokadrovaca predano Komandi m j e s t a u G r a a n i c u . Stab O d r e d a . p r i t a b s k i d i j e l o v i i I z v i d j a k a e t a na istom m j e s t u . I . b a t a l j o n n a istom m j e s t u . I I . b a t a l j o n u 4 s a t a p r e k o Rakovakog Brda p o v r a a se u B r e z i k e . Dolo do k r a t kog sukoba s a jednom etnikom p a t r o l o m , k o j a s e j e p o v u k l l a . I I I . b a t a l j o n k r e e s a p o l o a j a K o n j s k a Glava pravcem i r o k a Kosa-Donja P a k l e n i c a prema Trbuku u s v r h u napada na Nijemce k o j i se n a l a z e na a h i n kamenu. Do napada ne d o l a z i u s l j e d r s s v a n j i v a n j a , p a se b s t a l j o n u 12 s a t i povraa na svoje s t a r e p o l o a j e , l . e t a Ozrens.-cog b a t a l j o n a i d a l j e o s t a j e u Tekuici r a d i k o n t r o l i s a n j a s e k t o r a Tekuica-Suho P o l j e , dok 2 . e t a i z v r a v a p o k r e t u Kakmu u s v r h u p r i k u p l j a n j a novog l j u d s t v a . P r o n a d j e n e 5 puaka i 1 u s t a a . tab O d r e d a , p r i t a b s k i d i j e l o v i i I z v i d j a k a e t a na istom m j e s t u . I . b a t a l j o n n a i s t o m m j e s t u . I I . b a t a l j o n ima p o k r e t iz B o i a u K o n o p l j i t e r a d i s a d e j s t v a u borbama p r o t i v e t n i k a sa bataljonom D.4. I I I . b a t a l j o n u 21 sat i z v r a v a k o n t r a n a p a d na e t n i k e u J a i n i od t 100 l j u d i k o j i su p o k u a l i uz pomo od 30 N i j e m a c a da p r o d r u u u n u t r a n j o s t O z r e n a . Kontranapad u s p i j e v a i e t n i c i b i v s j u o d b i j e n i . Ozrenski b a t a l j o n na i s t i m poloajima 1 i s t i m z a d a t c i m a . P r o n a d j e n 1 r u s k i puko m i t r a l j e z , 1 e h o s l o vska zbrojovka i 3 puke. tab Odreda.pritabski d i j e l o v i i I z v i d j a k a e t a na istom p o l o a j u . I . b a t a l j o n i z v r a v a pokret u s e l o S t j e p a n P o l j e i s m j e t a se u zaseok i v r a c i . O d r a n i s a s t a n a k sa mjetanima. I I . b s t a l j o n se povraa iz k o n o p l j i t a i s m j e t a u zaseok Boie r a s p o r e d j u j u i b o r c e po p o l o a j i m a . I I I . b a t a l j o n n a istom m j e s t u . 0 z r e n 6 K i b a t a l j o n n a s t a r i m p o l o a j i m a , l . e t a i z v r a v a napad n a I I . e t n i k u b r i g a d u 1 p o t i s k u j e j e z a u z i m a j u i zaseok G r e b i . s koga s e o p e t po n a r e d j e n j u povlai na s t a r e p o l o a j e . Pronadjeno n e t o v o j n i k e spreme i 1 p u k a . V l a s t i t i g u b i t c i 3 r a n j e n a /i

2.III.1945.

3.III.1945.

4.III.1945.

5.III.1945.

Faksimil Izvjetaja iz operacijskog dnevnika taba Tuzlanskog odreda kojeg je uredno vodio novoimenovani komandant Mican Peji

taljona i Izviaku etu, sa ukupno 465 boraca, od kojih 6 drugarica. Najbrojniji bataljon, tada. bio je Ozrenski, sa 132 borca. Ostali su bili znatno manji. U tabu Odreda se ocjenjivalo da bi bataljoni trebalo da budu brojniji, o emu pie i politiki komesar Odreda tabu 3. korpusa 1. marta 1945. godine. 196 ) Po njemu je najvei problem u Odredu problem mobilizacije, odnosno popunjavanja bataljona koji su sada brojano mali. a bataljonska i etna rukovodstva su sposobna da rukovode i sa znatno veim brojem ljudstva. Komesar Odreda vidi rjeenje ovog problema u upuivanju bar dva bataljona u rejon Painih konaka gdje bi bilo dosta izgleda za mobilizaciju novih boraca. Zapravo, tu se, navodno, nalazilo oko 1.000 zelenokadrovaca, koji su izjavljivali da e pristupiti NOP-u ukoliko se Odred pojavi na njihovom terenu. I pored ovakve procjene taba (o nepopunjenosti jedinica), Odred je, jo uvijek, najbrojnija i najjaa teritorijalna vojna jedinica u istonoj Bosni. Bio je i odlino naoruan. Bataljoni su raspolagali sa dva teka i jednim lakim minobacaem, sa 29 pukomitraljeza i mitraljeza (najvie engleskih i njemakih), sa 68 strojnica. 334 puke, 4 protivtenkovske puke i drugim orujem. Odred je raspolagao sa 28 tovarnih grla i najneophodnijim sredstvima veze (radio-stanica, 3 telefonska aparata i oko 600 m telefonskog kabla). 197 ) Odred je, u ovom periodu, izuzetnu panu poklanjao politikom radu na terenu, s obzirom da je bio angaovan na teritoriji koja je dugo bila pod snanim uticajem neprijateljskih snaga (Ozren). Odrane su konferencije i zborovi, razgovaralo se sa stanovnitvom u emu je prednjaio i imao najvie uspjeha Ozrenski bataljon. Zahvaljujui humanom i pravinom postupanju u odnosima prema stanovnitvu ozrenskog kraja, u toku borbi, Odred je stekao veliki ugled u narodu, a borci su sa mnogo simpatija primani i u sredini koja je do nedavno bila neprijateljski raspoloena prema NOP-u. Radilo se na stvaranju organa narodne vlasti, u emu je, opet. Ozrenski bataljon prednjaio. Uz njegovo angaovanje formirani su NOO u Kakmuu. Boljaniu. Sokovcu i drugim selima. I 1. bataljon je. na sektoru Graanice. razvijao politiki rad. Krajem februara odrane su dvije konferencije u selima Sokolu i Maleiima koje su bile dobro posjeene. to se tie politikog rada u samom Odredu, djelovalo se onoliko koliko su prilike dozvoljavale. Kada god je bilo mogue, pri,96 ,97

) Arhiv VII. fond NOR-a. k-409. f-6. br. reg 13/2. > Arhiv VII. fond NOR-a. k-1742. br. reg. 47/1.

120

je ili poslije borbe, odravane su etne konferencije stoje, svakako, doprinosilo borbenoj vrijednosti Odreda. Ni u vrijeme najteih borbi, kakvih je bilo u ovom periodu, nije bilo kolebanja meu borcima, niti se ispoljavala njihova elja vraanja na svoj teren. Postajali su sve vri, prekaljeni u bitkama. Nije udo to je Odred uivao veliki ugled medu borcima jedinica iz Srbije sa kojima je sadjejstvovao u borbi na prostoriji Spree i Ozrena. Bataljonske konferencije u ovom periodu nije bilo mogue odravati. Tema O Crvenoj armiji proradena je po etama. Jedna od tema politike nastave bila je i 27. godinjica Crvene armije. U okviru kulturno-prosvjetne aktivnosti nastavljen je, uspjeno, rad na opismenjavanju sa ciljem likvidacije nepismenosti u Odredu. Bataljonski horovi su nauili nekoliko novih revolucionarnih, borbenih pjesama. Za pripremanje bataljonskih priredaba nije bilo mogunosti zbog stalnog pokreta i borbi koje je Odred vodio. 198 ) Moralno-politiko stanje u Odredu bilo je na visini, emu je pored povoljnog razvoja situacije - pribliavanja dana pobjede - angaovanje rukovodeih kadrova (vojnih i politikih), doprinosila i aktivnost skojevske i partijske organizacije. Skojevska organizacija je relativno brzo narastala. Bilo je rijei o tome da su, u oktobru 1944. godine, u Odredu postojala samo dva aktiva SKOJ-a sa 14 lanova. Ve u decembru, meutim, bilo je 11 aktiva sa 58 lanova SKOJ -a. U 1. i 2. bataljonu, gdje je skojevskih aktiva i njihovih lanova bilo vie, jo tada su formirani bataljonski komiteti SKOJ-a. Skojevci su se isticali u svim oblastima rada. Iako su teorijski, u veini sluajeva, vrlo slabo stajali, kao i sa obrazovanjem uopte, ipak su bili nosioci aktivnosti u svakom pogledu, te i u kulturno-prosvjetnom radu. Insistiralo se. u teorijskom radu, na savlaivanju odreenog programa tema. kao to su: Sta treba da zna svaki SKOJ-evac, SKOJ i njegova rukovodea uloga u antifaistikom omladinskom pokretu, USAOJ i njegova uloga u borbi naih naroda za osloboenje. Omladina, garancija srenije sutranjice, SKOJ u surovoj koli rata, Nova uloga mlade generacije i zadaci SKOJ-a, Direktive CK SKOJ-a za rad u vojsci i druge. 199 ) Teme su obraivane ili na zajednikim sastancima lanova SKOJ-a po bataljonima ili po aktivima. O radu skojevske organizacije u Odredu. Oblasni komitet SKOJ-a je, na svojoj plenarnoj sjednici, 12. februara 1945. godine, izrekao vrlo povoljnu ocjenu:
'38) Arhiv VII. fond NOR-a. k-409. f-6. br. reg. 13/1.

121

Organizacija SKOJ-a u Tuzlanskom NOP odredu je primjer u svemu. Ona je rukovodilac omladine i desna ruka Partije. 2 0 0 ) I organizacija KPJ u Odredu je relativno brzo narastala. Poetkom decembra 1944. godine u Odredu su 34 lana KPJ, organizovanih u 5 partijskih elija. Gotovo sve s t o j e reeno za skojevsku organizaciju vrijedi, i jo naglaenije, za organizaciju KPJ. Zajedno sa skojevcima, lanovi KPJ su bili nosioci svakolike aktivnosti u jedinicama. O kvalitetima partijske organizacije u Tuzlanskom NOP odredu, veoma pohvalnu ocjenu je izrekao Demal Bijedi, sekretar Okrunog komiteta KPJ u svom izvjetaju od 6. decembra 1944. godine: Tuzlanski odred i lanovi Partije od kojih ima vei broj novih, nisu u potpunosti provjereni, ali po svojoj odanosti, disciplini i dobrom dranju u nekoliko akcija oni obeavaju da e se. ukoliko se rad intenzivnije proiri, pravilno razvijati. I kasnije, davane ocjene o radu partijske organizacije u Tuzlanskom NOP odredu su povoljne. 201 ) ODRED U ZAVRNIM BORBAMA ZA OSLOBOENJE Izbijanjem jedinica NOVJ (25. divizije) u donji tok rijeke Bosne, bilo je ozbiljno ugroeno izvlaenje snaga 21. njemakog armijskog korpusa iz rejona Sarajeva. Komanda njemake Grupe armija E donijela je odluku o preduzimanju jedne ofanzivne operacije sa ciljem razbijanja jedinica 2. armije i njihovog odbacivanja od doline Bosne. Planovima za ovu operaciju bilo je predvideno ponovno zauzimanje Tuzle, kombinovanim napredovanjem njemakih jedinica od Olova, Kladnja, Brkog, Bosanskog amca i Doboja. 2 0 2 ) Pokreti neprijateljskih snaga poeli su, u Posavini, ve 19. marta, a sljedeeg dana zapoinje i njemaki napad dolinom Spree, od Doboja ka Graanici, koji su Nijemci zauzeli 22. marta. Snage 45. divizije morale su se povui iz Graanice, zbog nepovoljnog razvoja situacije na pravcu Graanica - Gradaac i poto su Nijemci potisnuli snage 2. armije na padine Trebave i Majevice. 203 ) Od 23. do 27. marta voene su uporne borbe na podrujima sjeveroistone Bosne sa ciljem da se sprijei prodiranje njemakih snaga ka Tuzli. U borbu su, na najugroenijim pravcima (Doboj Tuzla i Brko - Tuzla), ubaene jo i 23. divizija, dijelovi 17. divi200 20 202

) ') ) 203 )

Isto, str. Isto. str. E. Tihi, Isto. str.

226. 226. n. dj. str. 291. 292.

122

zije, 2. krajika brigada i 28. divizija. Borbe su bile veoma uporne i produene su i 28. i 29. marta, uz obostrano velike napore i gubitke. tab 2. armije je ubacio u borbu i dvije brigade 25. divizije. Ocjenjujui da su neprijateljske snage poraene. tab Armije je donio odluku da sa jedinicama 23, 28. divizije i 2. krajikom brigadom 17. divizije izvede snaan protivnapad u noi 31. III/l.IV 1945. godine. Ovaj uspjeli protivnapad jedinica JA zapoeo je razbijanjem neprijateljskih snaga u rejonu Srebrenika, nastavljen je progonom njemakih i kvislinkih snaga. Bijeljina je osloboena 2. aprila. Nastavljeno je prodiranje prema Brkom. Teite operacije je, 6. aprila. tab 2. armije prebacio na prostor u dolini Spree, prema Graanici i Doboju. Graanica je definitivno osloboena 7. aprila, kada su jedinice June operativne grupe 1. armije JA oslobodile Brko. Jedno za drugim osloboeni su Oraje (8. aprila), Modria (9. aprila), Bosanski amac (11. aprila). Neprijateljske snage su, na teritoriji sjeveroistone Bosne, doivjele definitivan poraz i progonei ih prema zapadu, jedinice JA su, u naletu, forsirale rijeku Bosnu i Savu. 204 ) U ovim zavrnim borbama u dolini Spree, na teritoriji na kojoj je najvie djejstvovao i najdue se zadravao u toku NOR-a, Tuzlanski NOP odred nije uestvovao. Bio je angaovan u izvravanju vanih zadataka na drugoj strani. Naime, naredbom taba 3. korpusa, 25. marta 1945. godine. Odred je stavljen pod operativnu komandu taba 38. divizije, koja je dobila zadatak da, zajedno sa 27. istonobosanskom divizijom, uestvuje u sarajevskoj operaciji. U sarajevskoj operaciji, od jedinica JA, pored 3. korpusa, uestvovale su i jedinice 2. i 5. korpusa, u kojima se nalazilo 7 divizija, odnosno 25 pjeadijskih i 3 artiljerijske brigade. 205 ) Osnovna zamisao cjelokupne operacije bila je koncentrisati snage JA i jednovremenim napadima na spoljanjem utvrenom pojasu, dubokim prodorima, isprosijecati neprijateljske poloaje i zatim, razbijajui blii pojas utvrenja, liiti neprijatelja mogunosti da se zadri u gradu, a u toku povlaenja unititi ga u dolini rijeke Bosne i na komunikaciji Blauj - Kiseljak. 206 ) Na osnovu nareenja Generaltaba JA. 17. marta 1945. godine, formiran je Operativni tab za rukovoenje sarajevskom operacijom. 207 ) Po njego> Isto, str. 299. ) J. Peri, n. l. str. 105. 206 ) Isto. M7 ) Operativni tab za sarajevsku operaciju inili su general-major Radovan Vukanovi. komandant, general-major Slavko Rodi. zamjenik komandanta i pukovnik Pero Kosori. lan taba.
J0S 204

123

vom nareenju jedinice 38. divizije bile su postavljene na liniji Stari Grad - Kalauzovii - Vrane - Han - Vuija Luka - Crni Vrh - Kojino Selo sa zadatkom bonog djejstva na komunikaciju Mokro Sumbulovac i ienje tog prostora od raznih neprijateljskih grupa. 208 ) tab 38. divizije postavio je Tuzlanski NOP odred u rejon Rakova Noga - Rijeina - Imamovii sa zadatkom da obezbjeduje intendanturu Divizije, koja se nalazila u urjeviima, kao i da zatvara pravce od Olova i Varea. 209 )

Borci Odreda na obezbjedenju intendanture 38 dwiz\je u irem rejonu Sarajeva, marta 1945. godine

Najveu borbu na ovim poloajima, i inae u sarajevskoj operaciji. Odred je vodio 1. i 2. aprila 1945. godine. Naime, 1. aprila je iz Varea krenuo 14. puk SS Princ Eugen divizije da omogui izvlaenje njemakih snaga blokiranih na prostoru Sokolac - Podromanija. Zapravo, kao dan D u sarajevskoj operaciji bio je odreen 28. mart. kada su jedinice 27. i 38. divizije zapoele sa svojim energinim akcijama. Bio je potpuno opkoljen, jo u samom poetku njihovog nastupa, 363. puk 181. njemake divizije, u sektoru Sokolac - selo Baltii - Podromanija. Bili su stvoreni svi uslovi da
J08 J09

) J. Peri, n. l. str. 106. > E. Tihi, n. l. str. 227.

124

ovaj njemaki puk bude potpuno likvidiran, ali se iz pravca Olova i dolinom Bitice. u pozadini jedinica 3. korpusa, pojavio pomenuti 14. puk 7. SS divizije. Ova njemaka jedinica, kako je reeno, dobila je zadatak da deblokira opkoljene njemake snage, a zatim da zajedno s njima produi pravcem Crvene stijene - Mokro - Sarajevo. Zajedno sa Nijemcima kretale su se i etnike snage Borka Radovia i Save Derikonje. koji su Nijemcima sluile i kao vodii pri kretanju po tekom terenu izmeu Olova i Sokolca. U svom nadiranju prema zadatoj prostoriji Nijemci su u Medojeviima naili na dijelove Tuzlanskog NOP odreda. Razvila se vrlo otra borba. tab 38. divizije je brzo reagovao. Dva bataljona 17. majevike brigade su izvukli Divizijsku intendanturu ka Kostreima, a 18. hrvatska, 21. tuzlanska. 2. bataljon 17. brigade i Tuzlanski NOP odred postavljeni su prema neprijatelju na liniji ahbegovii - Bijele Vode Pusto Selo - Stari Grad unovi - Medojevii. Razvija se teka borba koja je trajala do sutra navee (2. IV), kada su se njemake snage uspjele probiti ka komunikaciji Podromanija - Mokro. 200 ) Nakon osloboenja Sarajeva, Odred je, 10. aprila, postavljen na liniju Sokolac - Podromanija sa zadatkom ienja okolnih sela

Po slamanju spoljne odbrane neprijatelja jedinice JA su se uputile prema Sarajevu. Podromanija. ap rila 1945. godine Isto.

125

od etnikih grupa i obezbjeivanja saobraaja na komunikaciji Sokolac - Sarajevo. To je zadnji znaajniji zadatak koji je Tuzlanski NOP odred kao samostalna vojna jedinica izvravao u NOR-u. 211 ) Zapravo, naredbom Generaltaba JA, 23. aprila 1945. godine, svi NOP odredi su uli u sastav Korpusa narodne odbrane. Na osnovu tog nareenja rasformiran je, krajem aprila, i Tuzlanski NOP odred, ime se zavrio njegov borbeni put. Borci Odreda su uli u sastav 2. brigade 3. divizije KNOJ-a, iji je tab bio smjeten u Tuzli. Tanije, od Odreda je formiran 4. bataljon 2. brigade KNOJ-a, poto je prethodno izdvojena jedna eta boraca za miliciju u Sarajevu i oko 50 boraca, kvalifikovanih radnika, za potrebe privrednih preduzea u tuzlanskom rudarsko-industrijskom basenu. Tako e veina boraca Tuzlanskog odreda do samog kraja rata, i poslije njegovog zavretka, nastaviti borbu koja je zapoela 24. oktobra 1943. godine.
* *

Narodnooslobodilaki partizanski odredi su odigrali izvanredno znaajnu ulogu, naroito u poetnom periodu NOR-a, kada su predstavljali najvii oblik vojnog organizovanja. Meutim, i poslije stvaranja brigada i divizija krajem 1942. godine, oni i dalje predstavljaju nezamjenjiv oblik vojne organizacije i ostaju znaajan inilac NOP-a. Drug Tito je u Biltenu Vrhovnog taba za septembar-novembar 1942. istakao ulogu i osnovne zadatke NOP odreda. u uslovima postojanja NOV Jugoslavije, pri emu kao zadatke naroito istie: da kontroliu i obezbjeuju teritoriju na kojoj su formirani, titei stanovnitvo od okupatorskog i kvislinkog terora, da neprekidno izvode borbena djejstva, da mobiliu nove borce, da ih obuavaju i upuuju u brigade, bilo pri njihovom formiranju, bilo za popunu ve postojeih. 212 ) Praenjem borbenog puta i ratnih akcija Tuzlanskog NOP odreda, od njegovog osnivanja pa do ukljuivanja njegovih boraca u sastav 2. brigade 3. divizije KNOJ-a. dolazi se do zakljuka d a j e on uspjeno izvravao zadatke koje je Vrhovni komandant NOV i POJ drug Tito postavio pred NOPO. U periodu svog postojanja i djelovanja, Odred je djelovao na obezbjeivanju teritorije za koju je bio vezan svojim osnivanjem. I
2n 2,2

str. 831.

> Isto. > Leksikon NOR-a i revolucije u Jugoslaviji 1941-1945. knjiga II, Beograd 1980

126

u najteim periodima borbe sa nadmonim neprijateljskim snagama, na teritoriji sjeveroistone Bosne. Odred je, do svojih krajnjih mogunosti, branio sela i stanovnitvo tuzlanskog kraja, trpei i sam ogromne gubitke. Veoma uspjeno Odred ostvaruje ovaj zadatak krajem 1944. kada samo sopstvenim snagama, vie mjeseci, obezbjeduje osloboenu Tuzlu i tuzlanski kraj, na vrlo osjetljivom pravcu prema Graanici i Doboju, vodei stalne borbe sa nadmonim snagama Nijemaca, ustaa, etnika, zelenokadrovaca i drugih neprijatelja. Za izvravanje ovog zadatka moe se vezati i veoma uspjeno angaovanje Odreda u borbi sa etnicima pri njihovom napadu na Tuzlu decembra 1944, kao i u borbama sa etnikim i drugim neprijateljskim formacijama poetkom 1945. godine. Tuzlanski NOP odred je neprekidno vodio borbe sa okupatorskim i drugim neprijateljskim snagama. U borbenim aktivnostima nije se znalo za predah. Ilo se iz borbe u borbu, iz akcije u akciju. ak i onda kada je u VI i VII neprijateljskoj ofanzivi pretrpio ogromne gubitke u borbama sa neuporedivo nadmonijim neprijateljem, Odred je, relativno brzo, obnavljao svoje snage popunjavajui se novim neiskusnim ljudstvom, koje je trebalo obuavati za borbu i s njim prolaziti kroz proces kaljenja, a zatim nastavljati sa akcijama koje su predstavljale veliki doprinos konanom osloboenju tuzlanskog kraja, istone Bosne i itave zemlje. Odred je svoje snage angaovao u borbama protiv svih vrsta neprijateljskih, okupatorskih i kvislinkih jedinica, ali je navjei doprinos dao likvidaciji kvislinkih zelenokadrovskih posada u naseljima u dolini Spree i etnikih bandi podozrenskog kraja. Odred je uspjeno izvravao i zadatke mobilizacije novih boraca, njihovog uvjebavanja i ustupanja brigadama NOV Jugoslavije. Mogue je konstatovati da je i Tuzlanski NOP odred predstavljao veoma znaajan izvor za priliv novih boraca u istonobosanske jedinice NOV Jugoslavije. Proces slanja boraca u brigade NOVJ zapoeo je jo u toku VI neprijateljske ofanzive, kada je 100 boraca iz Odreda upueno u 6. istonobosansku brigadu radi popune njenih jedinica. Proces je nastavljen u februaru 1944. godine kada je Odred svojih 70 boraca ustupio 16. muslimanskoj brigadi. U toku VII neprijateljske ofanzive jedna kompletna eta Odreda je ula u sastav 4. bataljona 17. majevike brigade, a zatim se ovaj proces ubrzava, posebno poslije drugog osloboenja Tuzle, kada su borci Odreda, znatno brojnije nego do tada, upuivani istonobosanskim jedinicama NOVJ: 21. tuzlanskoj brigadi. 18. hrvatskoj, 16. muslimanskoj i drugim brigadama. Sigurno se moe tvrditi da je i Tuzlanski NOP odred, kao i drugi NOP odredi sa teritoi ije istone Bos-

127

ne, bio zapaen mobilizacijski centar za obuavanje novih boraca za jedinice NOVJ, koje su operisale na teritoriji istone Bosne. Znaajan je i politiki doprinos Tuzlanskog NOP odreda razvijanju NOP-a u tuzlanskom kraju. Pored toga s t o j e svojim vojnikim djelovanjem i uspjesima vezivao stanovnike svog podruja za pokret, Odred je svakodnevnim politikim aktivnostima boraca i rukovodeih kadrova doprinosio podizanju politike organizacije NOR-a i revolucije na vii stepen. Naroito je dao veliki doprinos jaanju organizacije narodne vlasti na teritoriji na kojoj je djelovao. Podrka postojeim i osnivanje novih NOO bio je svakodnevni zadatak Odreda i njegovih pripadnika. Stvaranju i razvijanju NOF-a, AF-a i USAOJ-a po selima tuzlanskog kraja je takoe Odred veoma mnogo doprinosio. Svojim ukupnim ratnim, vojnim i politikim aktivnostima, svojim uspjesima, ostvarivanim najee protiv daleko nadmonijih neprijateljskih snaga, svojim herojskim rtvama ugraenim u slobodu jugoslovenskih naroda i narodnosti. Tuzlanski NOP odred je stao u red onih ratnih jedinica koje su u NOR-u i revoluciji 1941-1945. godine nanosile poraze daleko nadmonijim okupatorskim i kvislinkim snagama i zajedno sa drugim jedinicama NOVJ obezbijedio slobodan i nesmetan kasniji razvitak u naoj zemlji.

128

III SJEANJA BORACA

9* Tuzlanski partizanski odred

OMER GLUHI

ODRED SE ODRAO*
Minuli ratni dogaaji (1941-1943. godine) pokazali su d a j e Tuzla, dosljedna i vrsta u privrenosti KPJ, radnikoj klasi i slobodi, asno i slavno doekala dane pobjede. Velik dio njenog stanovnitva bio je s pravom ponosan, jer je dao svoj udio stvaranju nove slobodne zemlje i novog ivota. Osloboenje Tuzle, oktobra 1943. godine, sigurno je jedan od najvanijih dogaaja u relativno staroj istoriji ovog grada. Prvi put u svom dugom ivotu grad je svjesno i oduevljeno postao jedinstven, povezan zajednikim ciljem i kao za tren, zatapani su svi jazovi koji su njegovo stanovnitvo dugo razjedinjavali i inili munim njihov zajedniki ivot. I nije udo to se takva Tuzla listom odazvala svim pozivima i potrebama narodnooslobodilake borbe. Po narodnoj pjesmi: ... i staro i mlado na borbu se diglo..., ivot u osloboenom gradu je posebna pria. Slavlje se slivalo potocima iz mahala (nastanjenih uglavnom radnikim svijetom) u centar gdje je ivot vrio protkan radom (na popuni i opremi jedinica, formiranju narodne vlasti, mitinzima, predavanjima itd.), pjesmom i kolom. Prvi put je kozarako kolo sjedinilo dotad odvojenu mladost. U vojsku je hrlilo sve: od staraca, do djeaka i djevojica. Toliko oruja nije bilo. Naravno vrena je selekcija i nastojalo se da u jedinice dou oni koji su starou, fizikom kondicijom, svijeu i drugim osobinama ispunjavali elementarne uslove. Izmeu ostalih jedinica tada je formiran i Tuzlanski partizanski odred. Ovi zapisi o Tuzlanskom partizanskom odredu se temelje na sjeanjima, jer sam dnevnik iz borbe izgubio u sedmoj ofanzivi. Ali, pored njihove zasnovanosti na sjeanjima preivjelih boraca i mojih vlastitih, oni se temelje i na injenicama koje su ostale zapisane u nekim dokumentima. Stoga im, iako u njima nema mnogo isto* Prilog je napisan na osnovu sjeanja autora koja se uvaju u Zbirci memoarske grade Regionalnog istorijskog arhiva u Tuzli.

131

rijskih podataka, a mnoge stvari mogu biti hronoloki ispreturane i nesreene, treba dati odreeno mjesto i znaaj kao autentinim svjedoenjima ivih ljudi. 0 Odredu do sada nije pisano, iz objektivnih ili subjektivnih razloga, ali ta injenica ne moe, sama po sebi, izbrisati istorijsku istinu o njemu. Od svog osnutka, oktobra 1943. godine, pa do konanog osloboenja zemlje, maja 1945. godine, Odred je postojao, ivio, borio se, da bi po organizacionoj potrebi njegov boraki sastav bio rasporeen u druge jedinice. Za sve vrijeme svog postojanja nijednog jedinog dana nije odsustvovao, ve je uvijek bio prisutan na terenu ije je ime nosio. Nikad se nije raspao, iako se ponekad osipao, nikad se rasformirao, samo se nekad preformirao. Istina, od nekoliko stotina boraca nakon osnivanja, smanjivao se do 40, pa i do 20 (okupljenih najednom mjestu po odreenom zadatku), ali njegovo djelovanje, ni politiko ni vojniko, nije prestajalo. Kada nije bio u kritinim situacijama, u periodima izmeu ofanziva. uvijek je brzo popunjavao svoje redove - uglavnom dobrovoljcima, koje je kasnije upuivao u brigade - najee sa podruja sjeveroistone Bosne: 6. istonobosansku. 18. hrvatsku, 16. muslimansku, 17. majeviku i dr. Time je ostvarivao dio koncepcije Vrhovnog taba NOV i POJ o djelovanju i zadacima partizanskih odreda. Mrnja prema okupatoru i njegovim privjescima bila je ona pokretaka snaga koja je uticala da narod ovoga kraja ponosno podnese sve tekoe i rtve. To je i za Odred bio veliki kapital. Poslije svake neprijateljske ofanzive, naroito su bile teke esta i sedma, u kojima je Odred trpio velike gubitke, dolazili su novi dobrovoljci popunjavajui praznine, nimalo ne ustuknuvi pred tegobama i ne plaei se snage neprijatelja. Kako je poznato Odred je formiran 24. oktobra 1943. godine, odlukom taba 3. korpusa. Ona je objavljena na tampanim plakatima u svim dijelovima slobodnog grada, okolnim naseljima i selima. Naila je na izvanredan prijem u narodu pa su za vrlo kratko vrijeme, kada je ve sve sposobno ljudstvo stupilo u druge jedinice, izvuene i posljednje rezerve iz naroda i formirana etiri brojna bataljona. U tab Odreda 3U postavljeni: za komandanta Omer Gluhi, uitelj iz Tuzle, za politikog komesara Pero Erakovi, student iz Tuzle. za pomonika komesara Rade Peri, uenik iz Tuzle, za in-

132

tendanta Ferhat Azapagi. trgovac iz Tuzle, za referenta saniteta Muhamed Dusinovi, student iz Tuzle. Imenovani su i tabovi bataljona. Ubrzo je formirana i Kulturna ekipa Odreda koja je brojala oko 20 lanova. Rukovodilac ekipe bila je, koliko se sjeam, Milica esarevi, profesor iz Tuzle. Odred je bio posljednja naa jedinica koja je napustila Tuzlu 10. novembra 1943. godine. Povukao se na lijevu stranu Spree, na potezu Vukovije - urevik - Litva - Omazii. Uz Odred se kretao i Okruni komitet KPJ i SKOJ-a Tuzla. Iz Tuzle je sa Odredom krenula i grupa graana - politikih radnika, koje je Odred osiguravao i o njima se brinuo. Meu njima su bili: Rade Pele, profesor iz Tuzle sa enom i svastikom, Martin Iki, sudija sa enom. Risto Mileti, tehniar iz Tuzle, Bogoljub Jajanin, veterinar iz Tuzle, Abdulah Kunosi, bankarski inovnik, Zagorka Zaga Mujbegovi, supruga dr Mustafe Mujbegovia, i jo neki. Posebnu grupu koju su pomalo od ale a i iz simpatija borci nazvali Gvozdena brigada, sainjavali su: Muradbeg Zaimovi. Eref Prci trgovac, Alija Mutuevi, bankarski inovnik iz Brkog, Rifat Omazi, uitelj, Todor Jaki, kroja iz Tuzle, Jerinovi, rudarski inovnik iz Kreke, Telalbai Esad. pravnik iz Tuzle, Mehmedbeg Zaimovi, trgovac iz Tuzle. Sve su to bili mahom stariji ljudi i napori este ofanzive su uinili da su se mnogi od njih vratili kuama, uglavnom tokom decembra. Ustake vlasti nisu protiv njih nita poduzimale, da ne bi izazvale revolta i da to bude mamac, jer su vjerovali da e se mnogi zavedeni svijet vratiti kad doznaju za ovaj njihov postupak. Kao i u svemu ostalom, i tu im je bila pogrena raunica. Svi ti povratnici ostali su srcem uz nas. Kroz 1944. godinu, njihova pomo i saradnja bili su dragocjeni. Postali su odlini obavjetajci, vrsni propagatori nae borbe, i punktovi na koje se moglo uvijek sigurno osloniti. Kako je ustaka vlast sve vie tonula i gubila glavu, usljed uspjeha NOV-a i POJ-a, rad ovih naih staraca postojao je sve organizovaniji, uspjeniji i intenzivniji. Narodnooslobodilaka borba naih naroda je kao tok rijeke. Od izvora do svog ulivanja u slobodu postajala je sve monija. Svojim tokom, vrludavim, primala je pritoke i pritoice, postajala snagom sve bogatija i razornija dok nezadrivo nije potopila sve to joj se na putu isprijeilo. Tek to je izaao iz Tuzle. Odred je bio izloen napadima neprijatelja. U toku tzv. este ofanzive pretrpio je znaajne gubitke i

133

osipanje. Bio je prinuen da se stalno pomjera iz mjesta u mjesto, a sa njim i sav prate.* U toku este neprijateljske ofanzive Odred je 7. januara 1944. godine preao na desnu stranu rijeke Spree i preko Brezika stigao u rejon Srebrenika i Majevice. Tu je zapoeo proces njegovog sreivanja i organizovanog djejstvovanja - kako vojnog tako i politikog. A podruje Srebrenika je za to bio veoma zahvalan teren. Narod je bio orijentisan prema NOP-u, pa je i Odred prihvatio kao svoju jedinicu. Zato su u Odred stupali sposobni pojedinci. Kao organizaciono i vojniki sreena jedinica Odred je ve u februaru 1944. godine mogao dati oko 70 boraca u sastav 16. muslimanske brigade. U martu je Odred potinjen tabu novoformirane 38. NOU divizije. To je vrijeme poetka nove tzv. sedme neprijateljske ofanzive. Pod pritiskom nadmonih neprijateljskih snaga, posebno zloglasne 13. SS Handar divizije, koja je nekoliko mjeseci orgijala na irem podruju istone Bosne, Odred se povukao u podmajevika sela i ume. Suoen sa mnogobrojnim potekoama, Odred je u to vrijeme zahvatilo osipanje. Kada je u maju znatan broj boraca i lanova Okrunog komiteta KPJ otiao sa ovog terena sa vojvoanskim jedinicama, na terenu je ostao Odred u znatno smanjenom sastavu. Od taba 3. korpusa dobili smo radio-stanicu i zadatak da posebnu panju posvetimo prikupljanju obavjetenja o snazi i namjerama neprijatelja. Iako je brojao svega nekoliko desetina boraca, koji su se nalazili na okupu oko radio-stanice. Odred je izvravao svoje zadatke. U drugoj polovini maja nalazio se u Smolui i tada zapoinje proces njegovog brojnog jaanja. Time Odred us* U to vrijeme o tzv. Gvozdenoj brigadi napisao je pjesmu Rifat Omazi, uitelj iz Tuzle. Evo te pjesme: Kroz Konjuh planinu Uz grobnu tiinu I pred sobom goni, sijee 1 kroz crnu tminu Glavu mrskom dumaninu Na snijenoj visini Konjuh planini. Kolona po jedan. Od Hrvata do Buika Drug do druga vrijedan Omazia i Repnika Tiho kroi, stupa... Preko kosa Ozren gore Stoj! - Komanda zaori Nasta bjekstvo protivnika Kakva je to grupa? Tri planinske divizije, Drue! - u se glas odzada Iz Soluna to stigoe Ide Gvozdena brigada. Da istonu Bosnu iste elik snaga partizana Svi u krvi zaglavie. to decembarskih dana Naa Gvozdena brigada Hitlerovu, zvanu, estu Sad kree u krvavi boj Ofanzivu slomi - kletu. Slavno i junaki ide Stupa Gvozdena brigada U boj, u boj za narod svoj.

134

postavlja i druge funkcije, naroito vojne, jer uspijeva da se odupre brojnim etnikim, ustakim i zelenokadrovskim grupama. U to vrijeme Odred izdaje Vijesti. Proces priliva novih boraca u Odred posebno je izraen u toku jula i avgusta. to je, izmeu ostalog, u vezi sa stanjem u redovima neprijateljske 13. SS Handar divizije. Tako je Odred ponovo postao vojniki jaka i vrsta jedinica, od politikog ugleda meu narodom podruja na kome je djelovao. Konanim osloboenjem Tuzle jedan njegov bataljon je izdvojen i dat u sastav novoformirane 21. tuzlanske brigade. U to vrijeme ja sam se rastao od Odreda - poslije oko deset mjeseci boravka u njemu.

135

VERA MUJBEGOVI

ZAPIS O TUZLANSKOM ODREDU

Pisati danas, posle 44 godine o Tuzlanskom odredu - dok u meuvremenu o njemu, tako rei, nita nije napisano - znai osloniti se iskljuivo na svoje pamenje i eventualno sauvane zapise. O varljivosti i nesigurnosti ljudskog pamenja ve je mnogo toga reeno, a i ono to se fiksiralo kao neko preieno seanje, po pravilu, je subjektivno i samim tim ne uvek pouzdano. Ipak, to je danas jedino, ili gotovo jedino to nam jo ostaje da bismo rekonstruisali i od zaborava sauvali borbene putanje i istorijsku sudbinu Tuzlanskog NOP odreda.* Ponikla u gradu uglja i soli, sastavljena preteno od metana Tuzle i okoline, ova partizanska jedinica - vie nego i jedna druga - vezana je svim svojim nitima, preko svojih ivih i mrtvih boraca za grad Tuzlu i njenu bliu okolinu.

Povlaenje iz Tuzle
Primicali su se poslednji dani u osloboenoj Tuzli. Mnogo toga je bilo neizvesno i u mojoj glavi su se gomilala pitanja. Kada emo se povlaiti, u kom pravcu, s kim? Verujem da ni starijim i iskusnijim od mene mnogo to-ta nije bilo jasno, ali i pored svih neizvesnosti preovladalo je optmistiko raspoloenje svojstveno partizanskom duhu i mentalitetu. Kud god da krenemo, uma je pred nama i oko nas, pa put pod noge, u kolonu i - pokret! Trebalo se samo dobro spremiti, jer nailazi zima - tako smo mislili mi koji smo prvi puta naputali svoje domove. Vadili su se ranci, skupljale po kui debele arape, demperi i sve to bi moglo da poslui prot iv zime, koja je ve u Tuzli pokazivala svoje prve nagovetaje. Ve od 7. novembra, dana oktobarske revolucije, oekivali smo vest o povlaenju i zaista, 10. novembra pre podne, saznadosmo da e se toga dana, tanije po podne i uvee, evakuisati Tuzla
* Neke moje line utiske i zapaanja o Odredu dala sam u lanku S Tuzlanskim odredom u estoj ofanzivi, koji je objavljen u knjizi Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji 3 - to sa ovim lankom ini jednu celinu.

136

i Kreka s najbliom okolinom. Kako smo ve ranije izneli iz kue vanije sitne stvari i smestili ih kod komija i u jedno sklonite, majka i ja ostavismo kuu opremljenu nametajem, potpuno otvorenu i nezakljuanu. Kakvog je smisla imalo zakljuavati vrata, kad e ve sutra ustae i Nemci upasti i u nau kuu. Slika tih otvorenih vrata za nama, ostala mi je trajno u seanju kao neki simbol naeg raskida sa dotadanjim nainom ivota. Pridruili smo se grupi gradskih odbornika sa kojima je majka dobila raspored za povlaenje. Taj prvi pokret 10. novembra uvee u 7 sati nije trajao dugo, ali nas je, nenaviknute na due peaenje, ipak prilino zamorio. Stigli smo preko Ilinice u Dubrave, nae prvo prebivalite i smestili se u osnovnu kolu gde smo prenoili, sedei u kolskim klupama. Sutra smo krenuli u pravcu Vukovija, zadrali se neko vreme u Maslama i negde predvee stigli u Vukovije. Toga dana Vukovije je pritisla ogromna masa sveta, kao i velika komora - ratni plen iz Tuzle i Kreke i drugih industrijskih centara. U tom neopisivom meteu prosto smo se sudarali jedni s drugima, zaprena kola s konjima i volovima zatvarala su puteve, mnogi su sedeli na zemlji, jer je jo bilo suvo vreme. Iz tog opteg metea pamtim lik Kadije Mujezinovia, koji je sa svojim bataljonom, verovatno obezbedivao evakuaciju. To je bio moj prvi susret s delovima Tuzlanskog odreda. Takode pamtim toga dana susret i razgovor sa fotografom Dragom Jovanoviem, koji je poao od kue u dugom zimskom kaputu i sa eirom na glavi. U to vreme nismo znali d a j e to na poslednji razgovor s popularnim Foto-Dragom, omiljenim fotografom tuzlanskih aka. Kadija nas je smestio u jednu kuu, malo dalje od sredita sela. Sa nama je u toj kui bio i Rifat Kari Moi, lan OK SKOJ-a, i mnogi drugi. U toj prostranoj, tipinoj seoskoj boljoj kui, sa drvenom verandom na spratu, bilo nas je smeteno mnogo dua. Poto smo se spremili za spavanje, ali ne i zaspali, zaula se pucnjava u neposrednoj blizini. Za trenutak smo se sjurili, gurajui se niz drvene stepenice i u potpunom mraku krenuli smo u hladnu nonu tminu kroz koju su fijukali meci i rafali. Naknadnim priseanjem, shvatila sam da smo, razumljivo, ili u suprotnom pravcu od onog odakle je dopirala pucnjava, tj. od sredita sela. To je bila trka bez daha, svi su jurili u tom spasonosnom pravcu, to dalje od sela, kroz livade i umarke. Sa mnogim ljudima sam te noi ukrstila puteve, jer u toj jurnjavi nisu svi ili istim putem, ve na sve strane. Kroz pucnjavu su se uli rzanje konja, povici, vapaji i dozivanje. Bila sam sama i svakako da sam se povodila za nekim ko mi je pokazao put. U jednom trenutku, u nekom umarku, izmeu drvea, susrela

137

sam se licem u lice sa Nevenkom Sejom Prekom, studentkinjom iz Tuzle, kerkom uglednog politiara iz HSS-stranke Aleksandra Preke. Obe smo bile van sebe i bez daha. promucale smo koju re i opet je svaka pola svojim putem. Ta strana no u Vukovijama razotkrila je s jedne strane zelenokadrovsku sposobnost da nas bar privremeno razbiju, dok je s druge strane pokazala nau nedovoljnu organizovanost i slabo obezbeenje. Takoe se pokazalo d a j e prevelika masa ljudi krenula iz Tuzle i uputila se na jedan relativno nesiguran i nama neprijateljski teren. Te noi u Vukovijama stradali su upravo stariji, nenaoruani graani, a izgubljena je i komora koja je predstavljala pravo bogatstvo. ega sve nije bilo u toj komori - maine za pisanje, hrana, sanitetski materijal, razni alati i oprema. Veliki deo ove komore zelenokadrovci su zarobili, a jedan deo je kasnije, naim napadima, vraen. Zanimljiv je iskaz Slavice Pukari, uenice Gimnazije iz Kreke, o dogaaju u Vukovijama. Prilikom povlaenja naih snaga iz Tuzle i Kreke, pola sam kao i mnogi drugi, ne znano kud, u pravcu kuda se kretala komora i narod - preko Ilinice ka Dubravama i Vukovijama. Krenula sam zajedno sa Mehmedom Paoiem ija je ena Serafina (sestra Fride Laufer), ve bila u NOV-u. Njihovo dvoje djece. Faruk i Teufik, ostali su na brizi mojoj majci Emiliji Pukari sa stanom u pirit-fabrici. Ona je, takoe. prihvatila dvoje djece moga strica Franje Pukaria koji je bio u NOV, Emicu i Margitu. Stigla sam s Mehmedom Paoiem do Vukovija i tamo mi se prikljuila uenica gimnazije Hikmeta-Hika Kupus, koju sam poznavala od ranije a koja je bila u drugom stanju. Za vrijeme napada zelenokadrovaca nale smo se u sreditu vatre, pa smo bjeale koliko nas noge nose. U jednom zatiju naiao je na nas mjetanin iz Vukovija, Raid i primio nas u svoju kuu. Presvukao nas je u dimije, dao nam amije i htio je da nas prikrije kod sebe. Meutim, ene u kui su stalno vikale: Vodi ih iz kue, vodi ih!, jer su se bojale da nas zelenokadrovci ne nadu kod njih. Tako nas je Raid rano u zoru izveo iz kue i doveo do jednog potoka gdje nas je ostavio. Zamalo da nas kod tog potoka nisu ubili partizani, ne znajui ko smo. Odatle smo krenule zajedno dalje s Tuzlanskim odredom, a kasnije smo sa jednom grupom upuene u ekovie gdje smo se zadrale neko vrijeme. Hikmeta je kasnije krenula sa 16. muslimanskom brigadom i u estoj ofanzivi se smrzla. Ipak, do god smo bile zajedno tu no u Vukovijama nismo mogle da zaboravimo, i stalno smo je prepriavale.*
* Iskaz Slavice Pukari-eleznik. dat autoru aprila 1987. godine u Beogradu.

138

Kulturna ekipa Odreda u Graanici

alosno smo izgledali posle Vukovija - zbunjeni i zaprepateni nakon zloinakog napada. estina i organizacija napada iznenadila je sve. pa i nae vojne komande. Trenutak je bio odlino izabran, kada smo ve bili smeteni po kuama i vezani za odreeno mesto, i to duboko u noi kada su mnogi ve i spavali. Raunali su na iznenaenje kako bi se domogli dragocenog plena i unitili to vie ljudi. No je, meutim, bila i na saveznik, pa je s obzirom na estinu napada, ipak broj mrtvih mogao biti znatno vei. Oigledno da je u samom selu stradalo mnogo vie ljudi, jer nisu mogli da se izvuku iz sredita napada i da dou do ume. Neki od naih bili su uhvaeni i zaklani. Bili smo svi na neki nain upueni na Tuzlanski odred oko kojeg smo se okupili. Formirane su grupe civila uz Odred, sve to je bilo za borbu ukljueno je u etiri bataljona. a jedan deo najmlaih i neto starijih obrazovao je Kulturnu ekipu Odreda. Ekipa je formirana u Graanici. mislim 14. novembra. Od njenog osnivanja, pa do borbe na Buiku. 22. decembra, koliko je Ekipa postojala, bila sam njen lan. Bilo nas je oko dvadeset lanova, uglavnom Skojevaca iz Tuzle i nekoliko starijih drugova. Politiki komesar ekipe bio je drug Slobodan Bodo Voki. partijski aktivista od 1994141. godine, omiljen i duevan ovek na koga se niko nikada nije naljutio. Komandir Ekipe bio je Jovo esarevi*), slubenik iz Tuzle. Pored njega od starijih drugova bili su sa nama uitelj Nikola Bjegovi, sudija Mirko uri i Jovo Kati, slubenik - svi iz Tuzle. Oni su svi ve od ranije pomagali NOP. Posebnu radost za nas mlae lanove Ekipe bilo je dobrovoljno uee u naem radu ika Rade Pelea, koji je sa mladalakim elanom uestvovao u pozorinim predstavama Ekipe, i to u svakom selu gdje smo davali priredbe. U vremenu od 15. novembra do 2. decembra bili smo neprekinuto u Graanici, a zatim neko vreme u selima Javor, Mitroviima i epiniima. Tih dana, preko naeg radio-prijemnika uli smo vest o Drugom zasedanju AVNOJ-a, to je uprkos depresiji i ofanzivi delovalo na nas ohrabrujue. Kasnije su do nas stigle i odluke Drugog zasedanja koje smo ubrzo nauili napamet. Putevi ofanzive su nas ponovo doveli u Graanicu, gde su izgleda ojaali i ponovo se pribrali zelenokadrovci. Tek to smo stigli, u noi izmeu 11. i 12. decembra, zelenokadrovci su izvrili napad,
*) Prema sjeanju Omera Gluhia Ekipu je vodila Milica esarevi. profesor iz Tuzle (primjedba Urednitva).

139

i to na kuu gde su bili smeteni stariji drugovi i drugarice - omiljeni ika Rade Pele. njegova supruga Anka, njena sestra Vida, uiteljica Ljeposava Gvozdi, Enver Kurt i drugi. ivo se seam predveerja toga dogaaja. Trebalo je da i moja majka pode sa Peleevima u taj smetaj. Meutim, ona je odbila, postoje, po njenom miljenju, ta zgrada bila udaljena od taba Odreda i ostalih snaga Odreda. To je partijski zadatak, drugarice Zago, rekao joj je tada drug Rade Peri, ali ona je bila uporna i nije otila. Ve sutra, rano ujutro, saznali smo za tragediju koja se dogodila. Prema iskazu Slavice Pukari, koja je bila smetena sa tim starijim drugovima, u zgradi je bilo 13 pripadnika Tuzlanskog odreda, i to uglavnom civila. Ona i jedna devojka, zvala se Esma onlagi, a bila je navodno iz Banje Luke, izale su u toku noi da potrae zahod. Upravo kad su bile podalje od kue, zapratali su meci i izvren je upad zelenokadrovaca u kuu. Strae ni nekog obezbeenja nije bilo. Njih dve su beale uzbrdo, prema umi i izbegle su pogibiju. Prema iskazu S. P. ika Rade Pele je uspeo da se izvue iz kue i krene prema umi. ali ga je tamo sustigao smrtonosni metak. Relativno dug period koji smo proveli u Graanici, omoguio nam je da se zbliimo i ujedno naviknemo na partizanski nain ivota. Do tada, uglavnom, gradska omladina, naviknuta na odreene uslove ivota, nismo mnogo znali kako se ivi na selu. Spavanje na podu, ponekad sa malo slame, u zajednikim prostorijama, sa torbicom pod glavom to je bio na novi ivot. Prostorije su bile, uglavnom. zagrejane to je davalo povoda vakama, koje su nas ve osvojile, da se razigraju. Obavezno umivanje na oblinjem potoku ili izvoru, ureivanje prostorija za ivot, pripremanje terena za odravanje priredaba, svakodnevno uvebavanje programa kao i obavezno trebljenje od uiju - to je bila naa svakodnevica, koju smo lako i bez roptanja podnosili. Bilo je medu nama i sporova, pa i linog nezadovoljstva, ali sve u svemu mi smo svoju funkciju obavljali po planu i na najbolji nain kako smo mogli i umeli. lanstvo Ekipe je ivelo partizanskim nainom ivota to se tie ishrane, kretanja i delilo je u potpunosti sudbinu Odreda - sem to nije uestvovalo neposredno u oruanim sukobima s neprijateljem. Dok su borci po etama obavljali svoju vojnu obuku i politiki rad. lanovi Ekipe su odravali probe, uili nove pesme i recitacije i pripremali teren. Ma kako da smo bili slabo opremljeni, ipak smo uspevali da u toku tih nekoliko nedelja, koliko je Ekipa postojala (do Buika), odrimo (po mojoj proceni) desetak, a moda i vie prire-

140

daba. Posetioci su bili, uglavnom, seljani iz oblinjih sela, uglavnom muke glave i deca - u muslimanskim selima ene su retko prisustvovale. U proeku je bilo od tridesetak do sto ljudi na naim priredbama, to nam je davalo podsticaja i uveravalo nas da i mi sa svoje strane dajemo neki doprinos oruanoj borbi i revoluciji.

Kako sam ih zapamtila

Prigovoreno mi je da sam u lanku S Tuzlanskim odredom u estoj ofanzivi (Vidi Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knjiga 3), suvie tamnim tonovima ispisala atmosferu i stanje u Odredu. Verovatno sam bila pod utiskom neposredno doivljenog velikog broja poginulih boraca u Odredu. Meutim, tano je, isto tako, d a j e u Odredu bilo i svetlih trenutaka, vedrog raspoloenja, pesme i igre i mladalakog oduevljenja. U Odredu je bilo mnogo zanimljivih ljudi sa kojima se moglo razgovarati u asovima odmora ili ih posmatrati sa strane. Bili smo svi na okupu, ivelo se grupno i kolektivno - kada ljudi, po pravilu, razotkrivaju svoju pravu prirodu, koja je inae u drugaijim, mirnodopskim uslovima prilino skrivena. Veina ljudi u Odredu bili su drugarski raspoloeni i spremni da dele s drugom i poslednji zalogaj. Pa ipak, bilo je i pojedinaca, istina retkih, koji su mislili samo na sebe, uvali u nekim krpicama zamotuljke soli i eera i krili ih od drugih. Takoe, bilo je nekih koji su krili duvan i puili su negde u osami. Jednom reju, bilo je zanimljivo saznanje da se ljudi razliito ponaaju ak i kad su u istim prilikama. Neki od nas su bili i dalje uredni, oeljani i utegnuti, dok su drugi poputali, nisu se eljali ili brijali, gubili su stvari, a neki ak nisu hteli da jedu. Takvi pojedinci su od strane veine smatrani za slabie i obino se za takvog druga govorilo da se demoralisao. Pamtim mnoge drugove i drugarice - ive i mrtve - koji su u to vreme bili u Odredu, iji su svetli likovi neraskidivi deo mog seanja na NOB i revoluciju. Pomenuu samo neke od njih... Fadila SelimoviSirena-stasita i ponosita plavokosa devojka izrazito lepog lika sa krupnim svetlim oima i prijatnim glasom (otuda nadimak Sirena). Mislim d a j e bila referent saniteta ili zamenik. (Ona e u sedmoj ofanzivi biti zarobljena s ranjenicima i bolesnicima u bazi kod Srebrenika). esto sam je posmatrala sa strane i udila se njenoj zlatasto-plavoj dugoj kosi koja je i pored svih naih nevolja bila blistava i negovana. Mnogi su joj se divili i traili su njeno drutvo, pevala je nae i ruske pesme sa nekom tugom u glasu.

141

Radojka Peri - vesela i ivahna devojka iz Simin-Hana, crnpurasta. nieg srednjeg rasta. Nosila je puku ponosito i lako i nije se od nje nikada odvajala. Kada su je na Buiku ranjenu opkolile vabe, i tada se snjima otimala za puku. Tek kad su je ubili iz neposredne blizine, tek tada se od nje rastala. Mirjana Grbac- svrena maturantkinja tuzlanske Gimnazije - plavokosa i nieg rasta, s naoarima koje nije nikada skidala sem prilikom umivanja. Pevala je izvrsno i mi smo je smatrali naim slavujem. U arenom demperu, koji pamtim do dananjih dana. Iako obuena, dospela je s Odredom do Buika, gde ju je pogodio smrtonosni metak. Mira Jovanovi- koju smo zvali Mira iz Lukavca, bila je devojka - borac sa pukom. Nosila je opasa s fieklijama. Njena pojava posle teke borbe na Buiku, znaila je za mene spas, poto me je uputila gde treba da idem. Bez njenog putokaza sigurno bih zalutala i otila pravo vabama u ruke. Moglo bi se unedogled nabrajati vedre i plemenite likove mladih devojaka iz Odreda koje su bile tek na pragu ivota. Hanumica Joguni-jedna iz plejade partizanske kue Jogunia. Dola je u zaru na sanitetski kurs, koji se odravao u bolnici u toku 40 dana slobodne Tuzle i posle je bila bolniarka u Odredu. Bila je to lepa ena, srednjeg rasta sa ukovrdenom kosom oko glave (posle tifusa). Nosila je torbicu za prvu pomo i posle napada na Buiku. previla m i j e ruku. Krajem rata, u aprilu 1945, pola je s omladinom na rad u Vojvodinu kao lan taba brigade i referent saniteta. Medu nama je bilo i dece. Mali Neno Sejmenovi, na primer, koji je sa 15 godina poao od kue protiv volje svojih roditelja, zajedno sa sestrom Zorom. Saiveo se sa etom u kojoj je bio i nije hteo od nje da se odvaja, mada smo ga zvali da dode kod nas u Ekipu. Govorio je: Neu ja iz ete! Teko mu je palo kada je njegov bataljon dobio raspored da se prikljui 16. muslimanskoj brigadi, pa je morao da se rastane od sestre i od Odreda. Trebalo je samo malo dobre volje i razumevanja, pa da ga se izuzme i ostavi u Odredu, ali kako je to razumevanje izostalo, Neno je u novoj sredini padao sve vie u nemo i bezvoljnost, da bi se konano, negde na Krivaji, smrznuo u decembru 1943. godine. Hasanagi Sakib- iji je nasmejani lik ostao u seanju svakome ko g a j e poznavao. Bio je iz ivinica, a pohaao je neku od tuzlanskih srednjih kola. Za vreme rata zaposlio se u policiji i kao Skojevac inio krupne usluge Mesnom komitetu KPJ i SKOJ-a. Zahvaljujui Sakibovom prisustvu u policiji, tuzlanski aktivisti bili

142

su o svemu na vreme obaveteni, raspolagali su potrebnim propusnicama i legitimacijama. Taj veseli mladi svetlocrvenkaste kose i rumen u licu, s pitomim oima, bio je olienje mladalake prostodunosti i skojevskog entuzijazma. Zdravko Kolakovi- svreni maturant tuzlanske Gimnazije - bio je muziki pokreta ne samo nae Ekipe, ve i celog Odreda, poto je svirao harmoniku od koje se nije nikada rastajao. Kao lan MK SKOJ-a on nije pripadao Ekipi, ali je uestvovao u njenom radu. Nerazdvojan od svoje harmonike, bio je nezamenljiv u Ekipi i u itavom Odredu. Zvui njegove harmonike odjekivali su kad smo ulazili u selo, ili izlazili iz njega, a na priredbama bio je stub itavog programa. Te godine, pred osloboenje Tuzle, oenio se skojevkom Olgom Markovi i dobili su kerku. Na Buiku, poto je bio ranjen, poginue drei fotografiju ene i kerke u rukama. Jedan od drugova koji je poginuo iste noi u kui sa Radom Peleom i ostalima, bio je Enver Kurt, svreni pravnik, sin Muftije Kurta iz Tuzle. Bio je to mladi ovek, negde oko 30 godina, plavozelenih oiju i smede kose, bledolik, vieg srednjeg rasta, tanak i malo povijen. Nije jasno zato je Enver bio u grupi sa starijim drugovima i drugaricama, a ne u nekom bataljonu ili pri tabu Odreda. Skroman i nenametljiv, vie puta je dolazio medu lanove Ekipe i bio je uvek u dobrom raspoloenju. Ostao m i j e trajno u pamenju Enver. kako zaogrnut domobranskim injelom, stoji naslonjen na drvenu seosku ogradu i razgovara s nekim od nas. Pripadao je, kao dak tuzlanske Gimnazije, generaciji maturanata iz 1932/33. godine, sa Nastom Nakiem. Jozom Matovinoviem, Perom Erakoviem i drugim. Milan Kljuji- dak niih razreda gimnazije, skojevski aktivist jo iz ilegalnog perioda, za vreme 40 dana slobodne Tuzle izgarao je na omladinskim zadacima. Taj deak lepih crta lica s tamnim, dubokim oima i svetlom kosom, bio je prirodno ozbiljan i prerano sazreo za svoj 15-godinji uzrast. Iako jedinac svojih roditelja, krenuo je prilikom povlaenja, da bi se negde u estoj ofanzivi na putevima Tuzlanskog odreda, ugasio njegov mladi ivot. Neko vreme je uz na Odred iao i drug Pako Romac, partijski radnik iz Vojvodine, verovatno u nameri da se prikljui nekoj od vojvoanskih divizija. Bilo je to u jeku este ofanzive. Seam se da smo bili smeteni u udobnoj kui imunijeg seljaka. Sedeo je u jednom uglu ispod prozora i primetio je da ja neto zapisujem. Upitao me je ta to piem, a ja mu odgovorih da zapisujem vanije datume i mesta kuda smo prolazili. Pohvalio me je i nastavio da pria o tome kako e nam jednom posle rata biti vano sve to zapisuje-

143

mo. I on je u jednom velikom notesu neto pisao. Bio je ovek s izrazitim smislom za humor, rado se smejao i priao razne aljive prie. Seam se da je tom prilikom razgovarao i sa drugom Nailom Begiem, uiteljem iz Tuzle koji se isto tako rado alio. Inae, u tom periodu smo se ponekad ukrtali sa putevima vojvoanskih brigada, pa nas je prilikom jednog takvog ukrtanja napustio Pako Romac i ot iao dalje s Voj vodan ima.

Susret s Junomoravskom

brigadom

Bila sam kratko vreme s partizanima. Moje iskustvo bilo je veoma skromno, ali susret sa Junomoravskom brigadom bio je po snazi i potresnosti najupeatljiviji doivljaj mog jednogodinjeg boravka u NOV-u (od 1943. do 1944). Odred je ve bio znatno smanjen posle Buika, pa smo u nekoliko navrata bili prinueni da se, pod vatrom nemakih jedinica, u velikoj brzini povlaimo i penjemo uz strme litice Zelemboja. Samo nas je ta sura i vrletna planina skrivala i spaavala od unitenja. U jednom takvom naglom usponu nali smo se, kako je meni izgledalo, na samom vrhu Zelemboja. Bilo je decembarsko jutro, hladno i maglovito. Kretali smo se po ravnom terenu, ali na velikoj visini, vukli noge kroz duboki sneg. Inje se hvatalo oko naih glava u obliku velike bele kacige. Odjednom je kolona stala - neki agor je nastao na elu. Prostrujala je vest sa ela i ubrzo stigla do nas: Junomoravska brigada! Zvualo je potpuno neverovatno i neshvatljivo - dospeti sa krajnjeg juga Srbije, bez vodia i bez poznavanja terena, prei Drinu sa borcima - neplivaima, praeni stalnom neprijateljskom vatrom. Cela ova tragina odiseja bila je ispisana na njihovim licima. Stajali smo jedni nasuprot drugima i gledali se, uglavnom bez rei. Mi, preostali deo jednog Odreda, desetkovani i progonjeni do na vrh Zelemboja - oni, proli kroz pakao iz daleke Srbije. N e k o j e rekao majci: Zago, evo tvojih Srbijanaca! Ona je razgovarala s njihovim komandantom. Lep ovek na konju, u smeem konom kaputu, bio je relativno dobro raspoloen i razgovarao je sa lanovima taba koji su ga okruili. Gledali smo nema i ukoena lica junomoravskih boraca. Potamneli od hladnoe i svakodnevnih patnji, bili su kao isklesani od kamena. Meni se inilo da je njihova kolona sastavljena uglavnom ravnomerno - jedan ranjenik na konju, jedna devojka s pukom. Koliko smo tu stajali ne znam - izgledalo je kao venost. ta je teralo ove borce s jednog kraja na drugi kraj nae zemlje - moglo se postaviti pitanje. Verovatno su mislili da e na terenu istone Bosne, s obzirom na

144

prostranu slobodnu teritoriju, biti povoljniji uslovi i za njih, poto se u Srbiji bilo teko odrati. Meutim, iznenadila ih je esta ofanziva u koju su upali neoekivano, pa ih je umesto eljenog predaha susrela stradalnika stvarnost. Nametala se jedna misao - kuda e ovi ljudi kroz maglu i neizvesnost. da li e nai negde malo mira i odmora? Kako je dolo do toga da ovu brigadu desetkovanu i izmuenu upute u drugi napad na Tuzlu, gde su s obzirom na poznate okolnosti jo vie stradali i izginuli. U svakom sluaju, svojim beskrajno dugim marom od Toplice do Zelemboja, Junomoravci su - zakljuno s drugim napadom na Tuzlu - ispisali traginu, ali svetlu stranicu svoje istorije.

10* Tuzlanski partizanski odred

145

MILICA MILETI-MILIDRAGOVI

U ESTOJ OFANZIVI
Nakon osloboenja Tuzle, poetkom oktobra 1943. godine, u gradu se odvijao veoma iv rad - posebno medu omladinom. Kao Skojevka bila sam ukljuena u tu aktivnost, naroito na pripremanju raznovrsnih priredaba u prostorijama biveg Sokolskog doma i drugdje, najee po instrukcijama beogradskog profesora i borca Duana Nedeljkovia. Pripremali smo se za izvoenje djela Majakovskog u vrijeme proslava godinjice oktobarske revolucije. Meutim. prije toga dolo je do povlaenja naih jedinica iz Tuzle. Tada sam se naala u novoformiranom Tuzlanskom partizanskom odredu sa nekoliko svojih drugarica i drugova. Bila sam u etvrtom bataljonu komandanta Muhameda Gagia. koga sam i kao svoga profesora visoko cijenila. Pripadala sam eti iji je komesar bio moj dobar drug, poznanik i prijatelj Zvonko Primorac. U stvari, tih prvih dana formirana je Kulturna ekipa Odreda, po ugledu na brigade i divizije, u koju su ukljuene gotovo sve mlae drugarice srednjokolke, uglavnom. Mnogi su htjeli da i mene tamo rasporede, ali ja nisam bila za to. Najvie sam voljela da budem borac. da se sa pukom borim, jer sam tada imala takvu predstavu o partizanima, o tome ta je najvaniji zadatak svakog pripadnika partizanske jedinice. Na sve druge zadatke gledala sam kao na manje vane. Drugovi su me obezbjeivali, jer su smatrali da ja onako sitna i fiziki ne ba jaka neu moi da podnesem napore, te da mi je ipak lake u Kulturnoj ekipi. Meutim, sve to nije izmijenilo moje shvatanje tako da sam ostala u eti. Ti prvi dani u partizanaima bili su za nas djevojke iz grada veoma teki. Obuene preteno u domobranske uniforme, sa cokulama na nogama, sa orujem i rancem, nale smo se u jednoj novoj ulozi, u jednom potpuno novom nainu ivota. Meutim, iako nam je to bilo teko, iznenaujue brzo smo se prilagoavale partizanskom nainu ivota. U Odredu se nalo dosta boraca koji su do nedavno bili u domobranima, tu je zatim bio veliki broj mladih boraca, to je sve ovu jedinicu inilo vojniki neiskusnom. Uz Odred se kretao i veliki broj civila, graana, iz Tuzle i okoline. Medu njima se posebno sje-

146

am drugarice Zage Mujbegovi, koja je kao starija i iskusna ena vodila, izmeu ostalih, i brigu o meni. esto mi je sugerisala da se prikljuim Kulturnoj ekipi, savjetovala kako da se ponaam u akcijama i slino. Ti njeni materinski savjeti bili su mi od velike koristi. Nesrea je bila u tome to se tako nezrela partizanska jedinica. kakav je bio na Odred, koja se nalazila u fazi formiranja i zrenja. nala na podruju na kojem je bilo dosta neprijateljskih formacija (zelenokadrovci i drugi), kao i to je dosta brzo nastupila esta neprijateljska ofanziva koja je bila veoma teka. Pored svih tih nepovoljnih okolnosti i nedostataka, Odred je krasilo veliko drugarstvo. bratstvo i jedinstvo koje nisam do tada. pa ni kasnije . osjetila u tolikoj snazi. Ta zajednika borba i sudbina nas je potpuno zbliavala, tako da smo jedni prema drugima postupali brino i drugarski. Niko npr. od boraca nije gledao na mene kao ensko eljade kao na djevojku od 20 godina, ve kao na drugaricu koja je drug i saborac. Posebno se sjeam odnosa dvojice starijih drugova - boraca (Omer Isovi i Zajko), koji su prije rata kao zidari radili kod mog oca Riste Miletia koji je bio graevinar. Uvijek su me titili, brinuli se o meni i pomagali mi u svim teim situacijama. Iz tog burnog i tekog perioda ostalo mi je u sjeanju nekoliko epizoda, izmeu ostalog, kao Skojevci imali smo zadatak da vodimo brigu o neiskusnim borcima u smislu njihove pripreme da izdre sve borbene napore , da razumiju i shvate situaciju u kojoj se Odred nalazi, zatim zadatke Odreda, namjere neprijatelja i slino. Meutim, u Odredu je bio veliki broj potpuno neobrazovanih ljudi - boraca, nepismenih i neukih, koji se nikada do tada nisu od svoje kue i porodice odvajali, tako da su veoma teko shvatali to o emu im govorimo. Npr. sjeam se kada smo im objanjavali pojam Savez komunistike omladine Jugoslavije, oni su za svaku rije pitali ta to znai. A u nama koji smo im sve to objanjavali, druili se sa knjigom i partizanskom tampom, gledali su neobine ljude, razliite od njih. Krupne gubitke Odred je imao u borbama sa neprijateljem na prostoru sela Buika, negdje krajem decembra 1943. godine. Ne znam kako, ali na bataljon se tada naao odsjeen od Odreda. Nekoliko nas je insistiralo da preemo Spreu. Ali, do toga nije dolo. U takvoj situaciji svi su se nakako pojedinano snalazili, tako da sam u noi ostala samo sa Zorom Sejmenovi iz Tuzle. Bila sam neobino iscrpljena od gladi i stalnih pokreta i napora koje smo tih dana po prilino hladnom vremenu imali.

147

U traganju za izgubljenom jedinicom, negdje na podruju Kiseljaka, susrete me jedan ovjek. Upita me ko sam i odakle se tu nalazim. Izbjegavajui pravi odgovor, kaem mu da sam se uputila porodici Karia. kojih sam se dobro sjetila kao poznanika moje porodice i zamolim ga da me tamo odvede. ovjek, neobino poten, ali i oprezan, pode do njihove kue da prvo provjeri. Meutim, majka tih Karia koji su bili u partizanima, zvala se Kristina te noi me nije smjela primiti, poto je u selu bilo Nijemaca. Poslala mi je tanjir sira. to mi je u tim tekim trenucima puno znailo. ovjek me je sasvim iscrpljenu primio u svoju kuu i tu me ostavio, rekavi mi da nikuda ne izlazim. A to je bilo vrijeme kada se za nedae Odreda saznalo u Tuzli, pa su na ovo podruje dolazili pojedinci da prihvate svoje roake. Tim povodom je toga dana dola i Mirjana Joki, roena Babi, iz Tuzle. Traila je i nala svog mua Branka. Nakon toga je dola i po mene, saznavi gdje se krijem. Ispriala mi je da se mnogi vraaju, d a j e ofanziva neprijatelja jaka te da je jedini izlaz da se i ja vratim u Tuzlu. Onako kako sam bila u muslimanskoj nonji, sa Mirjanom i njenim muem krenula sam autom u Tuzlu. Majka i ostala rodbina su se neobino iznenadili mom povratku. a i obradovali. Jer. prije nekoliko dana uli su da sam poginula. negdje ispod Konjuha. U Tuzli se tada nalo dosta ljudi iz Odreda. Vlasti nas nisu pozivale na sasluanje, jednostavno nas nisu primjeivale to je bio rezultat njihove nove strategije da takvim postupcima utiu na nas i cijeli narod toga kraja da se distanciramo od narodnooslobodilakog pokreta. Naravno, to nam je i tada bilo potpuno jasno. Prvih nekoliko dana sam se okrijepila i odmorila, a potom poela da tragam za skojevskom vezom. Nakon mjesec dana povezala sam se na Niom Arnaut (udata Muharemagi). Nastao je period ilegalnog rada: sastanci, akcije, rasturanje tampe i slino. Ubrzo sam se povezala i sa ilegalcima Martom krobi i Dragutinom Vrhovcem, asovniarem. kojem sam odlazila u radnju i u kratkim kontaktima dobijala instrukcije i zadatke. Takav rad je trajao do konanog osloboenja Tuzle, septembra 1944. godine. Tada sam stupila u Kulturnu ekipu 27. NOU divizije i u njoj ostala do pred kraj rata.

148

DUANKA KRNETA-PAVLOVI

OD TUZLE DO BUIKA
Svoje prvo osloboenje - 2. oktobra 1943. godine - Tuzla je doekala sa posebnim oduevljenjem i ushienjem. I mlado i staro je izalo na ulice, razdragano doekalo svoje oslobodioce. Za etrdeset dana slobode stalno se bilo u pokretu, na raznim sastancima, zborovima, angaovanju na upuivanju omladine u jedinice NOVJ, priredbama itd. Znalo se da neprijatelj preduzima sve mjere da ponovo ude u Tuzlu, te se spremalo da sve ono to je sposobno da nosi oruje krene u partizane. Sa omladinom je veliki broj starijih osoba iz Tuzle krenuo u partizane, plaei se odmazde i terora neprijatelja. Tuzlu smo napustili 10. novembra 1943. godine i prikljuili se novoformiranom Tuzlanskom odredu u selu Dubravama. U Dubravama smo prenoili u koli i sutra smo krenuli u Vukovije, gdje smo se svi okupili i rasporedili po seoskim kuama na spavanje. Tu no, u Vukovijama nismo se uspjeli ni smjestiti, a zapucalo je sa svih strana. Napad su izvrili zelenokadrovci (mjetani), koji su pratili na pokret i bili potpuno obavijeteni o sastavu i snazi Odreda. Inznenaenje je bilo potpuno. Odred je bio slabo naoruan, bez potrebnog vojnikog iskustva, sa mladim borakim sastavom, optereen sa izbjeglim familijama iz Tuzle, iji su sinovi i keri, uglavnom, bili u NOVJ. tako da je otpor napadaima bio skoro nikakav. Panika i pometnja je uinila svoje. Ilo se na sve strane i tako iznenaeni mnogi su tu i izginuli. Poznata mi je pogibija fotografa Drage Jovanovia. zatim Ivanke Mandi iz Kreke. Karla Vodenika iz Kreke i drugih. Kada se situacija smirila nekako smo se sakupili a neki stariji graani su se vratili u Tuzlu, jer su ocijenili da ne mogu izdrati napore i druge nedae, a mi ostali smo krenuli iz Vukovija u selo Graanicu, gdje smo se smjestili u seoskim kuama. Ovdje smo ostali due vrijeme. Mogli smo se oporaviti. Tu je formirana i Kulturno-prosvjetna ekipa Odreda, sastavljena veinom od omladinaca izmeu 15 i 18 godina, kao i manjeg broja starijih osoba iz Tuzle. Koliko se sjeam u Ekipi su bili: Vera Mujbegovi, Mira Grbac (poginula), Rua Nekovi, Duanka Pavlovi, Darinka Gali, Zdravko

149

Kolakovi (poginuo), efko Vrabac, Slobodan Bodo Voki, Suljo Sehi (poginuo), Momo Babi, Jovo esarevi, Risto Kati, Stevo kroja - i drugi. Ekipa je priredbe davala skoro svaki dan. Imali smo lijepih uspjeha. Za vrijeme boravka u Graanici vrene su probe pjevakog hora, recitacije, odravani sastanci Ekipe i sve ono to je bilo u programu. Narod u selu Graanici bio je prema nama dosta rezervisan. Mnogi iz sela su bili u neprijateljskim redovima (zelenom kadru), a enski svijet se uvijek negdje sklanjao. Priredbe smo davali i u selu Svojat, u Zlom Selu, gdje smo imali mnogo uspjeha, jer je narod dolazio. Iz sela Graanice izvren je pokret, jer je nastupila esta neprijateljska ofanziva, koju su pomagali zelenokadrovci iz sela. Poslije Graanice smjestili smo se izmeu ostalih u selu Javor, gdje je ve vladala glad i pusto. Samo selo je bilo pasivno. Hranili smo se najvie zobenim hljebom, koji se, i pored najvee gladi nije mogao jesti. Selo je bilo pravoslavno i stanovnici su ivjeli u velikom strahu, istiui da im prijeti opasnost od unitenja. Sa nama su bili malo slobodniji, ali su nakon naeg odlaska strahovali od odmazde nastupajue neprijateljske ofanzive. Kulturna ekipa je i u Javoru, te Mitroviima i Zepiniima davala priredbe. Ovdje smo se zadrali nekoliko dana, a potom smo se ponovo vratili u selo Graanicu. Tu su nas ubrzo napali zelenokadrovci. Na zvjerski nain izmasakrirali su Radu Pelea, njegovu suprugu Anku, njenu sestru Vidu Petakovi, uiteljicu Leposavu Gvozdi i druge, ijih se imena danas ne sjeam. Pored masakra zlikovci su im opljakali i sve stvari koje su sa sobom nosili. Inae, to su bili stariji ljudi i partizanske porodice. Vojniko rukovodstvo Odreda se, po mom miljenju, nije snalazilo u komandovanju. Ni Kulturna ekipa, pa ni ostalo osoblje (pritapsko) nije imalo nikakvog obezbjeenja, bez obzira to se znalo da nas neprijatelj budno prati i na svakom koraku napada, poev od Vukovija do Buika. Imali smo utisak nemoi pred unitenjem koje nam predstoji, jer nikakve zatite nismo imali, niti smo pruali kakav znaajniji oruani otpor zelenokadrovcima i drugim neprijateljima. Iz Graanice smo nastavili put u Lukavicu, gdje smo imali uspjelu priredbu. Tada je kroz Lukavicu prelazila esta istonobosanska brigada. Tu smo se susreli sa mnogim naim drugovima iz Tuzle. Tada sam vidjela i svog brata Nenada Pavlovia. On je komad bijelog platna, koji je dobio za zavoje, dao nekom seljaku u Lukavici za topao kukuruzni hljeb i jabukov pekmez. Time je posluio nekoliko nas koji smo se tu nali: Momu Babia, koji je leao boles-

150

tan. Daru Gali, Ruu Nekovi, mene i druge tako da smo se tu malo okrijepili. To je bilo i posljednje moje vienje sa bratom, jer je kasnije poginuo. Iz Lukavice Odred ide u Baigovce. Odmah smo dali priredbu. Tu su nas seljaci lijepo primili i nahranili. Zadrali smo se u Baigovcima dva-tri dana i dobro odmorili a zatim, 18. decembra, krenuli u Omazie, preko rjeice Oskove. Ovdje smo se kratko zadrali, a potom krenuli prema selu Buiku, gdje smo se zadrali oko dva dana. Odavde smo krenuli u pravcu Spree kako bismo se prebacili na drugu stranu i doli u Srebrenik. Saznanje da idemo u Srebrenik nas je oduevilo. Iz Buika smo ili itavo poslije podne i nou smo stigli do rijeke Spree, gdje nas je trebalo da eka veza za prelaz. Meutim, sa vezom nismo uspostavili kontakt i nismo znali, u stvari, ta se dogaa. I u takvoj situaciji stie nareenje da se vratimo u Buik. Bili smo mokri i promrzli, jer je bila susnjeica, ali nije bilo druge, nego onako umorni i gladni, u kolonu i natrag. Razoarani smo bili zbog povratka i zbog nesnalaenja i neuspostavljanja veze za prelaz Spree. pri emu je velika odgovornost padala i na rukovodstvo koje nas je vodilo. U toku noi smo stigli u Buik i onako promrzli, gladni, umorni i nenaspavani. jedva smo ekali da se spustimo i odmorimo od dugog i neuspjelog pokreta. Smjeteni smo u zaselak Terzie. u kui u kojoj je gorjela vatra. Jedan broj starijih drugova je uspio da se malo osui i ogrije, dok smo mi mlai, onako umorni i prozebli, odmah legli i zaspali. Toga jutra, iznenada je zapucalo. ini mi se ispod samih prozora kue. Onako bunovni, ne znajui ta se deava, izletjeli smo, ostavljajui sve stvari koje smo nosili sa sobom i u paninom strahu bjeali na sve strane, ne znajui ni gdje, ni kuda. Bila je velika pometnja tako da nismo ni uspjeli vidjeti od kuda puca. Taj napad su izvrili Nijemci predvoeni zelenokadrovcima. Bjeala sam uz neku stranu, pa kroz potok, koji je bio malo zaleen, i u tom tranju sam esto posrtala i padala. U tome mi je pomagalo i neko grmlje na koje sam nailazila. Dola sam do jedne ograde, koju od umora nisam mogla da preskoim. Pala sam pored ivice. Tu je leao i imo Banker, koji mi je rekao da ne prelazim ivicu, jer u kae poginuti na toj uzbrdici i istini. Tako sam se tu zaustavila. Pored mene u ivici leao je teko ranjen u noge Zdravko Kolakovi. U rukama je drao sliku svoje ene i kerke. Traio je pomo. U istom momentu kada sam vidjela Zdravka, ugledala sam i Sakiba Hasanagia, koji je pogoen pao na zemlju.

151

Tada nailazi prema Zdravku i Radojka Peri, sa pukom i sanitetskom torbicom. Vjerovatno je Radojka pola da pomogne Zdravku, ali je u tome bila sprijeena, jer su stigli Nijemci. Nijemac je pokuao da otme puku od Radojke, ali se ona borila i nije dala. Naiao je drugi Nijemac i pobio sve ranjene drugove i Radojku Peri. imu Bankera. koji je na glavi imao konu kapu sa petokrakom zvijezdom. Nijemac je gaao u glavu i ubio na licu mjesta. Ja sam imala neki bijeli mantil, kojim sam se pokrila i tako se pritajila medu mrtvim drugovima. Nijemac je, vjerovatno, mislio da sam i ja mrtva pa je projurio pored mene. Kada se sve stialo, nisam se jo uvijek smjela mrdati, ujem neke glasove i poneki jauk. Podignem se i vidim lanove nae Kulturne ekipe i neke civile, koje su Nijemci zarobili jo u kuama. Ne znajui ta da radim, ja se prikljuim toj koloni, jer nisam smjela dalje ostati medu mrtvima. U koloni su bili: Darinka Gali. ranjena u nogu. Momo Babi, Branko Joki, Milojka Vodenik, Desa Trobeg. Desa Jovanovi i njena kerka Seka, sudija Centner i drugi. Tu sam ula od Mome Babia da je poginula i Mira Grbac, a daje ranjena i Vera Komi. Iz te kolone zarobljenih, Nijemci su izdvojili i negdje uz put pobili nae vienije starije drugove, koji su bili u Ekipi: Ristu Katia, Jovu esarevia, Stevu - najdera i jo nekoliko drugova ijih se imena vie ne sjeam. U nekom selu blizu Lukavca Nijemci su nas dotjerali i tu smo saekali njihovog vieg oficira koji je trebalo da rijei nau daljnu sudbinu. Mislili smo da e nas pobiti. Poto se meu zarobljenicima nalazio sudija Centner, koji je znao njemaki jezik, on je istupio ispred nas i kazao da smo mi civili koji smo izbjegli iz Tuzle i da. kako vide, nemamo nikakvo oruje, a niti uniformi. To je bilo presudno i spasio nas je od sigurne smrti. Odavde su nas pjeke sproveli u Tuzlu i zatvorili u tok. Izvrili su neke provjere i pustili nas kuama, pod uslovom da se svaki dan javljamo policiji. Tako sam se poslije oko mjesec i po dana boravka u Odredu ponovo nala u Tuzli. Meutim, rad nije prestajao. Kako je Momo Babi bio bolestan, odnosno nalazio se u kui na oporavku, odlazila sam mu ee, dogovarajui se sa njim ta treba da radimo. Momi sam prenosila i razne vijesti i upute koje sam doznavala i dobivala. Ubrzo je aktivnost nae grupe, iako je bila pod stalnom prismotrom policije, ponovo oivjela. Nastavili smo sa ilegalnim radom kao i ranije, na irenju ideja NOP-a. prikupljanju sanitetskog materijala i ortalih dobara za potrebe NOV-e. U ovoj grupi bili su: Momo Babi, Rua Nekovi, Dara Gali i ja. Potrebno je i napomenuti da je naa grupa u Tuzli veoma esto obilazila roditelje i po-

152

rodice boraca, razgovarala sa njima i hrabrila ih. Takva aktivnost je trajala do 17. septembra 1944. godine. Tada sam stupila u Prateu etu taba 27. udarne divizije, gdje sam ostala sve do demobilizacije mladih godita. Sa njom sam prela cijelu istonu Bosnu, i za to vrijeme preboljela pjegavi i trbuni tifus. Iz nae tuzlanske organizacije u Diviziji bili su: Rua Nekovi, Seka Jovanovi, Milena Vukoti, Vojo Falaut. Sakib (ijeg se sada imena ne sjeam) i drugi.

153

EFKIJA VRABAC

NA PRVIM BORBENIM ZADACIMA

Odmah nakon formiranja, oktobra 1943. godine. Tuzlanski NOP odred je pristupio izvoenju oruanih akcija protiv neprijatelja, kao i drugim aktivnostima. Posebno su mi ostale u sjeanju dvije akcije Odreda iz tog perioda. Prva je razoruanje legije u Zivinicama, a druga borba sa etnicima na Busiji. Prvih dana. nakon formiranja. Tuzlanski partizanski odred krenuo je u ivinice. Bio je divan sunan dan. Po dolasku u ivinice vidim kako se okupljaju neki naoruani ljudi u raznolikim nonjama. bez oznaka na svojim kapama, tako da nisam mogao da raspoznam kojoj vojsci pripadaju. Od svojih drugova sam saznao da su to pripadnici legije. Dolazili su na zbor po dogovoru sa tabom Odreda. Okupili su se u krugu Pilane. Nakon izvjesnog vremena njima je priao komandant Odreda Omer Gluhi, u pratnji nekoliko boraca, medu kojima sam bio i ja kao kurir. Izdao je nareenje da se svi pripadnici legije postroje u dvije vrste. Nakon toga im je odrao prigodan govor. Izmeu ostalog im je, koliko se sjeam, rekao: Evo. drugovi, vi ste do danas bili u slubi neprijatelja, a sada vam se pruila prilika da stupite u NOVJ u na novoformirani Tuzlanski partizanski odred. Zato smo vas danas i pozvali da doete sa orujem na ovo zborno mjesto... . Komandant je govorio o znaaju i potrebi nae narodnooslobodilake borbe. Na kraju je pozvao prisutne da pristupe u nae redove. Rekao je da onaj ko ne eli da stupi u NOV, neka izae iz stroja i poloi oruje i drugu ratnu opremu. Tada je neko od legionara pitao komandanta da li se mogu prijaviti u NOV, ali da se sa orujem zadre kod svojih kua. Odgovoreno im je da to ne moe. Neki su se malo kolebali, a veina njih je ipak pristupila Odredu. Onima koji to nisu htjeli komandant se obratio rijeima: Sluajte ljudi, vodite rauna o svom dranju i ponaanju, nemojte se sada ponovo stavljati u slubu i stupati u neprijateljske formacije. Sa svima onima koji se budu ponovo naoruavali i bili na strani neprijatelja, mi emo se sa njima kada doe vrijeme obraunati... Istoga dana naa jedinica se vratila u Tuzlu. Trei bataljon Tuzlanskog partizanskog odreda, iji je komandant bio Abdulah Mujezinovi Kadija, smjestio se u naputene

154

prostorije Solane u Simin-Hanu. Danonono je vreno izvianje i patroliranje. jer su se u blizini nalazili na poloajima etnici vojvode Kerovia. Kada je utvreno da se jedan njihov dio nalazi na Busiji, 3. bataljon dobio je zadatak da ih napadne. Kolona 3. bataljona krenula je u samo svanue. Sjeam se, bila je gusta magla tako da su borci morali vie biti jedan do drugoga, jer se nije moglo zauzimati propisano odstojanje zbog te magle. Proli smo kroz Poarnicu i polako se kolona pribliavala Visu iznad Poarnice, a zatim smo se preko sela i zaselaka pribliili samoj Busiji. Kada je naa prethodnica javila gdje se nalaze etniki poloaji, izdato je posljednje nareenje, odnosno zapovijest za napad, kako i na koji nain prii poloajima i napasti etnike. Meutim, dok smo se pribliavali. etnici su nas primijetili i otvorili su vatru na Bataljon. U isto vrijeme je i Bataljon odgovorio vatrom. Poto su etnici bili u mnogo povoljnijem poloaju od nas, jer su se nalazili u pripremljenim traneama i drugim zaklonima, nismo mogli dalje nastupati ve smo i mi zauzeli prirodne zaklone. Nakon kraeg pukaranja etnici su iz svojih zaklona ustali i poli najuri. Bataljon je ponovo otvorio vatru na njih i oni su u ovom juriu zarobili naeg komandira ete druga Slobodana Joilovia Bodu. Na vod koji je bio vie isturen prema njihovom poloaju titio je nas kada nam je nareeno da se povlaimo. Borci iz toga voda pokuali su da oslobode Joilovia, ali u tome nisu uspjeli. Meutim, tada su zarobili jednog etnika. U ovom prvom vatrenom krtenju 3. bataljona samo jedan borac je lake ranjen. Poslije ove borbe etnici su tabu Odreda poslali pismo po jednom seljaku, predlaui da se izvri razmjena zarobljenika. tab Odreda je to prihvatio tako da se Bodo opet naao u Odredu.

155

FRANJO PETI

SJEANJA IZ BORBE
Prije prvog osloboenja Tuzle i stupanja u Tuzlanski narodnooslobodilaki partizanski odred, bio sam ukljuen u ilegalni rad za NOP na podruju Kreke. Radei u Rudniku Kreka*) neposredno sam saradivao sa Stjepanom Joluniem i Pepijem usterom. Dubok trag u mom sjeanju ostavila je 1941. godina, puna progona i ubijanja naprednih ljudi, naroito komunista, Srba i Jevreja. Ustake vlasti nastojale su da istrijebe sve to je napredno i revolucionarno, ali odgovor na te progone bio je stvaranje i razvoj NOP-a. Moje prvo ratno vatreno krtenje zbilo se na podruju Bukinja, u borbama za odbranu Tuzle, poetkom oktobra 1943. godine. U stvari, bio sam tada na poznatom zboru u Tuzli, kojem je prisustvovao ogroman broj graana Tuzle, uglavnom rudara, kada su nas partijski i vojni rukovodioci NOP-a. pozvali da branimo tek osloboenu Tuzlu, jer je njemaka borbena grupa Fier napadala iz pravca Doboja i ivinica. Zbog toga je bila potrebna brza akcija svih borbenih snaga. Rudari i drugi graani Tuzle i Kreke su se odazvali pozivu tako da je napad Nijemaca odbijen. Poslije toga vratio sam se u Kreku i uestvovao u intenzivnom radu u okviru mjesne organizacije Narodnog fronta na obnovi i uspostavljanju ratne privrede, kao i u raznovrsnom drutveno-politikom radu. Jedan od rezultata toga rada je i odravanje (7. novembra) sveane akademije u Sokolskom domu u ast godinjice oktobarske revolucije. Tom prilikom je proitan referat i izveden kulturno-umjetniki program, uz uee boraca NOVJ i graana Kreke. Solane, Moluha i Mosnika. Pred ponovno nadiranje Nijemaca na Tuzlu novembra 1943. godine, jedinice NOVJ su se povukle iz Tuzle. Tada se povukao i Tuzlanski NOP odred koji je u meuvremenu formiran, a sa njim i jedan broj graana, kreui se ka Vukovijama u dolini Spree.
*) Roden sam 1911. godine u Kreki. Otac je bio rudar. Uestvovao je u trajku rudara Kreke 1919. godine. Od posljedica torture reima je iste godine umro. a neto kasnije i majka. Uz pomo kulturnog drutva Napredak zavrio sam kolu i kao mainski tehniar se zaposlio u Rudniku Kreka.

156

Po dolasku u Vukovije Odred i graanstvo, koje su inili rodoljubi i aktivisti NOP-a. su se razmjestili po kuama. Tada sam sa Arsenom etkom, Franjom mitom. Veljom Milanoviem, drugaricom Gavrani. komijom Matijom iz Lagera i jo nekoliko drugova smjeten u jednoj maloj seoskoj kafani. Postavili smo strae oko kue i poli da se odmorimo. Oko ponoi poela je pucnjava i galama. Na brzinu sam zgrabio oruje i istrao iz kue. i u toj pucnjavi uputio se na jug. Pri tome sam naiao na ivka i Anu Babaji i Branka Stankovia. U ovom napadu zelenokadrovaca na Odred stradalo je nekoliko drugova. Pred kuom, u kojoj smo bili smjeteni, poginuli su Karlo Vodenik, Arsen etka i Franjo mit, a Pavle upan je bio tada teko ranjen i od tih rana kasnije je umro. Tada su poginuli i Ilija Tomievi, Vera Vasiljevi i Ivanka Mandi. Prilikom pokuaja da se nas trojica. Sabrija Mujezinovi. Drago Dorn i ja. vratimo u selo poginuo je Drago Dorn. Ovaj napad prisilio je Odred da napusti Vukovije i povue se u selo Graanicu. Prilikom povlaenja, u jednom manjem napadu, poginuo je profesor Rade Pele, a uo sam. tada je stradao i neki Trnovljakovi i intendant Souek iz Lukavca. Saznavi da nas neprijatelj prati Odred se stacionirao na planini Javor. Tu smo gladovali, te je zbog toga tab Odreda odluio da krenemo preko Baigovaca i puta ivinice-Kladanj u Omazie. Prilikom naih ranijih dolazaka, u tim selima smo uvijek bili dobro doekivani - hranom, smjetajem, odjeom i svim onim to nam je bilo potrebno. Meutim, usljed silnih borbi i napada neprijatelja. u toku tzv. este neprijateljske ofanzive. ta sela su se jako iscrpila materijalno, te nam nisu mogla pruiti pomo, pa ni uobiajeno gostoprimstvo, plaei se odmazde neprijatelja. Tih dana, od velike gladi i iscrpljenosti, bilo je sluajeva da borci padaju u teka psihika stanja, to je stvaralo negativnu atmosferu u cijelom Odredu. Meutim, i pored toga. nastavili smo kretanje i 7. januara 1944. godine preli iz Kiseljaka prugu i cestu Tuzla - Doboj i zastali u Planama. Dok smo se tu odmarali, u Odredu se raspoloenje osjetno popravilo, jer nas je narod lijepo primio. Uz to borci su dolazak u ovaj kraj doivljavali kao povratak kui i medu svoje najblie. Poto smo se odmorili, nahranili i prikupili snagu, krenuli smo u okolna sela: Dobrnju. Kuge. Zahirovie, Brezik, u kojima nas je narod doekivao sa velikim oduevljenjem. Sredinom januara 1944. godine, Odred se pripremao za napad na Moluhe. Poto u prvom napadu, koji je izveden u toku noi. Odred nije uspio da zauzme Moluhe. nareeno je da se napad ponovi u toku dana. Koliko se sjeam, reeno nam je da je na utvrenju

domobranska posada koja hoe da se preda, i da treba samo formalno izvriti napad. Podijeljen u dvije kolone. Odred je krenuo ka Moluhama. Jedna kolona je ila putem Moluke rijeke, ispod rovova, a druga se kretala lijevo kako bi zaobila i opkolila taj poloaj. Nas desetak boraca iz lijeve kolone smo doli blizu tih rovova. Odjednom se zaula pucnjava iz pravca Moluke rijeke, a zatim i iz pravca Batve, tako da je nastala prava unakrsna paljba. Bili smo time iznenaeni. Naroito smo se zaprepastili kada smo u rovovima ugledali Nijemce, a ne domobrane koji su kako je reeno, trebalo da nam se predaju. Doviknuo sam im na loem njemakom jeziku da se mirno predaju i da im se nita nee desiti. uvi to njemaki oficir je mislei vjerovatno d a j e u pitanju naa predaja, izaao iz rova i stao kod svog mitraljesca. Ja sam polako poao prema njemu, nosei puku u desnoj ruci, a kada je njamaki oficir povikao da odloimo oruje, ja sam se tada ve nalazio nekoliko koraka od njega. Dok sam lagano sputao puku na tlo. poela je pucnjava. Instinktivno sam se bacio na oficira i gurnuo ga u rov. a Bodo Joilovi. koji se nalazio u blizini i sve to pratio, uzeo je mitraljez i opalio u njega. U tom rovu neprijatelj nas je tukao estokom vatrom iz rova koji je bio neto nie. a vatra je dolazila i iz pravca Batve. Usljed toga smo, iako smo uspjeno tukli neprijatelja zaplijenjenim arcem, bili prinueni na povlaenje. U ovom napadu, koji je po mnogo emu bio jedinstven i neobian, poginuo je komandir ete Meho Saki, Dafer Hodi i jedan omladinac iz okoline Srebrenika. Bolniarka Ivanka je poginula dok je pruala pomo ranjenom anku Sepeu, koji je od zadobijenih rana ubrzo umro. Poto se oekivalo da e Nijemci poslati pojaanje iz Tuzle da nas unite, odluili smo da se povuemo sa osvojenog poloaja u pravcu Srebrenika. Prilikom povlaenja ponio sam sa sobom arac i poslije pedesetak metara ga sakrio u krompirite. jer je bio suvie teak za noenje. Poslije ovog napada Odred se vratio u Srebrenik. gdje je vodio povremene manje akcije. To zatije je iskoriteno za konsolidovanje Odreda. Negdje u martu, neprijatelj je iznenada napao Odred dok se odmarao u kui trgovca Osmana ilia. U martu 1944. godine poela je nova neprijateljska ofanziva. Na prostoru Majevice tada je nastupila zloglasna 13. SS Handar divizija, od koje je prijetila opasnost i narodu srebrenikog kraja, pa i naem Odredu. Zato se Odred povukao duboko u ume Majevice. To vrijeme pamtim po velikoj gladi, koja nas je mu-

158

ila iz dana u dan. Patrole koje su odlazile u sela po hranu, znale su vrlo esto i da se ne vrate, a i kad se vrate da donesu nekoliko kilograma suvih ljiva, jer drugog nije bilo. U nedostatku hrane jeli smo mlade bukove pupoljke i listove. U Odredu se tada nalazilo dosta bolesnih, iscrpljenih i ranjenih boraca, to je znatno oteavalo situaciju. Sjeam se, tada je Rizo Moranki bio ranjen, a Kadiju Mujezinovia neprijatelj je zarobio. U tom periodu smo se Mustafa Muharemagi Maar i ja, nali odsjeeni od Odreda. Desilo se to dok smo nas dvojica bili na straarskom mjestu, udaljenom 150 metara od baze, a Odred se zbog iznenadne akcije neprijatelja morao da povue. Kreui se poslije toga kroz umu sreli smo uitelja Alagia, koji je imao busolu, i uz iju smo pomo pronali izlaz iz ume, naavi se u jednom malom zaseoku gdje je Alagi ostao kod roaka da se bazira. Mi smo nastavili dalje traganje za Odredom. Nakon bezuspjenog traganja. odluili smo da krenemo u Kreku, odnosno Mosnik. i da se tu baziramo kod svojih roaka. Bila je no kad smo stigli u Tuzlu. Potraili smo smjetaj kod jednog siromanog rudarskog radnika. Meutim, ujutro su u kuu dole ustae. Bilo nam je jasno da nas je taj ovjek iz straha odao. Straarno sam sproveden u Slavonski Brod na sasluanje, gdje su od mene nastojali iznuditi izjavu protiv NOB-e. Poto u tome nisu uspjeli, vratili su me u Tuzlu i nastavili sasluanje. Naao sam se tada u vrlo tekoj situaciji. Izvjesno vrijeme sam radio u Kreki. a onda sam mobilisan u domobranstvo sredinom jula 1944. godine. Meutim, oktobra iste godine, Braco Rolinger, Stjepan Joluni i ja smo uhvatili partizansku vezu i uputili se prema Stupniku. U Pijareviku nas je primio Ahmet Delibegovi iz Tuzle, koji je tada bio komesar Brigade Franjo Ogulinac Seljo. Nakon zavretka rata sam kao oficir JA demobilisan i upuen ponovo na rad u Rudnik Kreku.

159

DZEMAL CILIMKOVIC

RANJENICI SU ZAROBLJENI
Prilikom napada Nijemaca na Tuzlanski NOP odred, 23. decembra 1943. godine, 4. bataljon se izvukao iz obrua u zaseoku Terzii-Saletovii, dok se glavnina Odreda povukla u pravcu sela Poljica. Politiki komesar Odreda Mesa Selimovi traio je dobrovoljca koji e uspostaviti vezu sa komandantom Odreda. Omerom Gluhiem, koji se sa tabom Odreda nalazio sa ovim Bataljonom. Poto sam tada obavljao dunost obavjetajca Bataljona. osjeao sam obavezu da ja to uradim. Trebalo je od komandanta Odreda primiti nareenje u kojem pravcu da krene glavnina. Komesar je prihvatio moju ponudu i uputio me na zadatak. Kada sam poao, prikljuio mi se jedan borac tako rei djeak, koga su zvali Riro. Kasnije sam saznao da se zvao Ibrahim Nurki. Uz put smo susreli jednu grupu partizana koja nam je rekla d a j e komandant ostao na jednom proplanku, odakle osmatra kretanje neprijatelja.* Poslije izvjesnog vremena pronali smo komandanta u pratnji kurira. Objasnio sam mu poloaj glavnine Odreda i pitanje njegovog kretanja kako je to traio komesar. Uputio je svog kurira komesaru sa nareenjem da se glavnina Odreda kree u pravcu Tretenice. Riru i mene je zadrao. Posmatrajui okolinu, primijetio sam kolonu na udaljenosti od oko 800 metara. Primijetio ih je i komandant. i dok smo polazili da se udaljimo, spazih u blizini manju kolonu i uh rijei Herhauptman. Vremena za sklanjanje nije bilo, sva trojica smo legli i pritajili se. Nastala je grozna tiina i neizvjesnost. Tada komandant predloi da se uputimo prema selu u kojem smo bili opkoljeni. Poli smo u tom pravcu. Na umskom
*) U estoj neprijateljskoj ofanzivi 4 bataljon Tuzlanskog partizanskog odreda boravio je u selu Svojatu. na ivinikom podruju. Ekonom 3. ete Sadik Lii. inae uitelj, primio je od navodnog odbornika jedan hljeb od 3 kg teine, a u eti je bilo oko 40 boraca. Sadik pita komandira: Aman, kako u ovaj hljeb podijeliti na 40 ljudi. Komandir mu odgovori: u eti se govori bie hljeba za ruak, pa kako zna podijeli. U selu Graanici. takode na ivinikom podruju, tokom este ofanzive nalazio se tab Tuzlanskog partizanskog odreda. Medu roditeljima boraca bio je i ugledni profesor Rade Pele. prije rata direktor Graanske kole u Tuzli. Jedan od boraca, bivi njegov dak. sretne ga i upita: Kako ste drue direktore. Rade odgovori: Nije mi teko kada vidim svoje dake oko sebe. Te noi poginuo je od zloinake ruke zelenog kadra.

160

puteljku naili smo na ranjenu Veru Komi iz Tuzle. Bila je ranjena u nogu na tri mjesta. Bila je sva krvava po licu, jer je nesvjesno krvavim rukama brisala lice. Komandant je naredio da Riro ostane kod Vere. a da ja poem sa njim kako bismo obezbijedili seljaka koji e je prevesti do baze. Doli smo do sela na jednoj kosi, sa koje se nie vidjelo selo. Dogovorili smo se da on ostane na ogradi, dok se ja spustim do prve kue i prikupim neke podatke o neprijatelju koji je napao Odred. Krenuo sam. Nedaleko u jednoj ivici vidjeh tijelo Mire Grbac, koju sam, inae, poznavao. Priem i vidim d a j e mrtva. Metak je pogodio u predjelu srca, gdje joj je i pocijepao bluzu. Teak je to prizor. Dok sam razgledao gdje da preem ogradu, primijetih kako mi neka ena u bijeloj odjei daje pokretima znak da se udaljim. Udaljih se malo i vidim kako Nijemci izlaze iz te kue. Vratio sam se da obavijestim komandanta o tome, ali se on ve bio sklonio. Doao sam do jednog sijena i zastao. Tada me ba iz tog sijena, povue neko za pantalone. Prenerazio sam se. Bio je to na borac, rodom iz Bijeljine, koji je bio i bolestan i nemajui kuda tu se sklonio. Rekao je da i sa druge strane ide kolona Nijemaca. Sve me to zbunilo. Trebalo je nai neki izlaz. Na moj prijedlog obojica smo se prebacili do ume. gdje smo raunali da nam je znatno sigurnije. Neto kasnije na nas je naiao komandant sa jednim seljakom. Rekao je da e on ostati da pronae hafiza Muhameda Pandu, a meni je dao u zadatak da sa ovim borcem pronaem Veru i istu baziranu kod mlina u selu Zukii, a da onda uspostavim vezu sa dijelovima Odreda koji su se nalazili u blizini. Umoran i gladan jedva sam koraao, jer sam proteklu no proveo u pokretu. I bolesni borac se jedva kretao. Mrak nas je zatekao u bespuu, u nepoznatoj planini. Dozivali smo Veru i Riru, ali bezuspjeno. U razmiljanju ta dalje da radimo usmo kako u kotlini ispod nas neko ui ezan. Zakljuili smo da se nalazimo u blizini muslimanskog sela. Uputili smo se tamo. Raunali smo da emo pronai nekog vodia koji e nam pomoi da obavimo zadatak. Ili smo u neizvjesnost. U toj tekoj noi. poela je da pada hladna kia sa susnjeicom. Uz veliki napor, doosmo do jedne male kue. Pokucali smo na prozor. Pojavi se starac sa bradom i ree da su Nijemci u njegovoj kui, te da se to prije udaljimo. Uspio je samo da nas pita jesmo li iz Omerove vojske kako su tada nazivali Tuzlanski odred. Tek to smo stigli do potoka, kojim smo doli, ispred kue je osuo mitraljez. Bjeali smo uz jedno brdo. Doli 1 1 *T u z l H n . s k ) partizanski odrtd 161

smo do jedne kue. Uli smo u podrum da bismo se sklonili od vjetra i kie koja je sipala. Savladani umorom, pali smo u san. Kad smo se probudili odluismo da se obratimo domainu. Zovem ga pred vratima. Domain otvori i uz pozdravljanje nas zapita iz koje smo vojske. Odgovorih da smo iz Omerove vojske. Domain Meho nas pozva u kuu. U jednom uglu vidjesmo troje male djece kakoo o lee na slami bez pokrivaa, a soba je bila pregrijana. Mokri i prozebli kao da smo se nali u raju. Domain, Meho Omi, rekao je da se selo zove Priluk. Ponudio nam je i jelo: malo pogae i prase, to je za nas bila velika ast. U razgovoru smo ljubaznom domainu ispriali da tragamo za ranjenom drugaricom i drugom koji je uva. U tom razgovoru sam zaspao. U neko doba noi domain nas budi, kae da e uskoro zora i da treba da krenemo dalje. Predloio je da njegov sin aban, od oko 16 godina, pode sa nama kako bi nam pomogao pronai ranjenu partizanku, da sa sobom ponese sjekiru i konopac koji e nam koristiti da napravimo nosila, a u sluaju da nas neprijatelj otkrije to e mu sluiti kao izgovor da je poao da nasijee i donese drva. Ukoliko ne bi bilo drugog izlaza, dogovorili smo se da ja preuzmem odgovornost na sebe, rekavi da sam ja abana primorao da nam bude vodi. Dogovorili smo se da moj drug ostane u kui, jer je bio bolestan. Takode smo dogovorili mjesto gdje emo skloniti ranjenu partizanku i nai se sa Mehom. Po Mehinom uputstvu aban je iao naprijed, a ja za njim. Ili smo oprezno po oblanom i tmurnom vremenu, u osvit zore. Odjednom kao u nekoj bajci, naiosmo na Veru i Riru. Vera je leala na suhom granju. Velika je bila naa radost. Nali smo se kada nas je ve poela naputati nada da emo se vie ikada vidjeti. Vera je junaki podnosila bolove od rana koje su zahladene i jo vie boljele. Pitala je za ostale borce, izmeu ostalih i za Veru Mujbegovi, iji se prsten nalazio kod nje, jer joj je ispao pri povlaenju. Napravili smo nosila i krenuli u pravcu mjesta koje su aban i Meho na sastanku odredili. Nakon izvjesnog vremena, osjetismo da u blizini ima nekoga. Veru spustismo. Uperih puku u tom pravcu. Kad iz jednog grma izaoe dva borca: Adburahman igi i Tasim Zaimovi Bego koje sam dobro poznavao. Sa njima je bio i vodi - seljak. Bili smo iznenaeni, ali i sretni. Rekli su da ih je komandant zaduio da rade na traganju za dijelovima Odreda. Za mene su, kako rekoe, smatrali da sam poginuo. Dogovorili smo se da ja prvo baziram Veru u Priluku i da se preko Mehe Omia poveem sa Odredom. Potom smo se rastali.

162

Ili smo dalje kroz umu. Na jednom proplanku eka nas Meho. Donio nam graha i kiselih paprika. Predloio je da Veru smjestimo u Ibrahimpaia pelinjaku, u umi zvanoj Dafinovaa, predloivi da se on brine za hranu i veze. Tada sam osjetio da pred sobom imamo velikog prijatelja NOP-a. Saekali smo mrak i krenuli. Kada se dobro smrklo, uli smo u pelinjak. aban. Meho i Riro su otili kui, a ja sam ostao sa Verom. Ta no m i j e bila neobino teka. Zatvoren u pelinjaku, koji se nalazio u gustoj umi, osjeao sam se nemonim kao u nekoj grobnici. Vera je usljed jakih bolova jecala, iako se dobro drala. Ni umor kojim sam bio obuzet nije mogao da savlada osjeanja koja su se javljala. Ipak sam malo zaspao i sa prvom najavom dana ustao. Izaao sam u predsoblje. Kroz okrugli otvor na vratima posmatrao sam okolinu. Nisam se usuivao izai. U neko doba dana dooe Meho. aban i Riro i donijee nam neto od hrane. Razgovarali smo o naem daljem boravku u pelinjaku. Meho je insistirao da tu ostanemo, te da e sve uiniti zajedno sa svojim sinovima da nam pomogne. Tu smo i ostali. Istoga dana aban je donio drva i naloio pe u prostoriji u kojoj smo se nalazili. Pronali su i melem na ranu. Poto nismo imali zavoja, dao sam svoju koulju za zavoje, tako da smo Veri previli rane. Vezu sa Odredom nismo imali. Meutim, jedne noi uh agor nepoznatih lica u blizini. Izaao sam sa pukom u kojoj su bila svega dva metka. Odmah sam prepoznao glas komandanta Odreda sa kojim je bilo jo nekih drugova. Veoma sam se obradovao. Komandant mi je objasnio situaciju u kojoj se Odred nalazi, s obzirom na prisutnost neprijatelja i slino. Zato je i doveo nekoliko ranjenih drugova, a sa njima i drugaricu Ajku Ronjakovi iz Dubrava, radi njege ranjenika. Dao mi je 200 kuna da neto kupim. Na kraju je rekao da e nastojati da nas to prije smjesti na drugo mjesto, ali da je za sada ovdje sigurno mjesto jer je selo naklonjeno partizanima. Kad je komandant otiao, pitao sam pridole drugove kako se zovu i odakle su rodom. Jedan je bio iz Bijeljine i zvao se Ibrahim. Bio je sav otekao. Drugi je bio od Graanice i zvao se Branko. Bio je ranjen u predjelu bubrega. Trei se zvao Lazo, bio je iz Bosanskog amca. Bio je neobino iscrpljen. etvrtom ranjeniku, rodom iz Obodnice. ne sjeam se imena, a znam d a j e imao nekoliko rana od gelera. Sa pridolim drugovima bilo nas je osam. Leali smo na slami. a za prekrivanje smo imali tri deke. To nam je bilo dovoljno da

163

ublai hladnou. Loiti nismo smjeli da nas neprijatelj ne bi otkrio, lako je Meho sa sinovima abanom i Raidom donosio hranu onoliko koliko je imao. to nam nije bilo dovoljno. Sjetio sam se porodice Fjubovi iz Foljica, sa kojom se moj otac poznavao i poslao tamo Raida. Sutra dode Ejubovi Hasan i donese nam hljeba i suvog mesa. Narednog dana sa abanom dodoe dva seljaka, nosei hljeba i kuvanog voa. Tako je veliki broj ljudi iz tog sela, naih simpatizera i aktivista, pruao pomo u hrani i vodio brigu o naoj sigurnosti. Kada sam jedne noi sa Rirom i Brankom izaao u selo, saznao sam da se pria da u selu ima partizana. Zato smo u narednim danima bili znatno oprezniji. Manje smo izlazili iz pelinjaka, a hranu nam je donosio aban. Vrijeme je sporo prolazilo. Ve desetak dana od komandantovog odlaska je prolo, a nismo nita saznali o Odredu. Od naih veza saznali smo da se partizani nalaze u Zelemboju, tri do etiri sata hoda od nas. Jedne noi dode aban i ree d a j e Meho saznao od Omerina (Ahmet Abdihodi Omerin zvani Hadara) da su Nijemci pred selom i da su obavijeteni o mjestu naeg boravka. Raspitivali se za umu Dafinovaa i partizanskog komandanta Demala, kakva su saznanja o meni imali. Ova saznanja su me uznemirila. Razmiljao sam ta da uradim. Ispriao sam sve drugovima. Dogovorili smo se da Rizo, Lazo, Branko i ja izaemo iz pelinjaka u oblinju umu radi osmatranja i obezbjeenja. pa ako primijetimo neprijatelja da i ostale iznesemo. Te noi dodoe Meho i Raid. Ispriae da su Nijemci kod kole u Poljicu susreli Omerina i traili od njega da ih odvede u Dafinovau. Primoran poao je sa njima, ali je uz put uspio da im pobjegne i odmah doao Mehi i ispriao ta se dogodilo. Te noi nisam spavao ve razmiljao ta da uradim, kako da spasim drugove i sebe. U svanue, kroz otvor na vratima, primijetio sam neke ljude za koje sam zakljuio da pripadaju zelenom kadru. Kaem Riri, Lazi i Branku da izau kroz prozor na zadnju stranu pelinjaka i idu prema potoku. Vera i Ajka su traile da i ja bjeim. Teko je bilo ostaviti Veru, Ajku, Ibru i druga iz Obodnice. Ipak. skoio sam i ja kroz prozor i uputio se za borcima. Dok sam trao, uo sam komande zelenokadrovaca Ne pucaj, predaj se, i slino. Sakrili smo se iza jedne ograde, oajni zbog nemoi da pomognemo svojim drugovima. Razmiljao sam i da pucam, ali sa dva metka, koliko sam imao u puci, mogao sam samo da oteam situaciju ranjenicima.

164

Zelenokadrovci su dovezli kola iz sela, utovarili ranjene partizane i otjerali ih. Sve je to trajalo nekoliko sati. Iza toga smo uli u jednu kuu. Ubrzo nas domaica obavijesti da se kui pribliavaju zelenokadrovci. Prvo smo se udaljili, ali u tom meteu Lazo i Branko su se odvojili. Ostao sam sam sa Rirom. Sutra sam uspostavio vezu sa abanom. Rekao mi je da su nae drugove zelenokadrovci predali ustaama u Lukavac. Narednog dana sa abanom je doao Osman Halilevi orko, seoski hoda. Rekli su da je u selo dola moja ena. Osman je ispriao da je sjedio u radnji Mustafe Azabagia, trgovca mjeovite robe u Tuzli. Mustafa mu je ispriao d a j e uo da sam ja poginuo, izraavajui aljenje zbog toga jer smo bili prijatelji. Na to mu je Osman ispriao istinu o meni. Ubrzo je Mustafa doveo u radnju moju enu. Kada joj je Osman objasnio sve o meni, ona se uputila sa njim u ovo selo. Poli smo Osmanovoj kui. Tada sam bio dobro bolestan od upale plua i imao visoku temperaturu. Priao sam sa enom kao u snu, pitajui za dijete, rodbinu i slino. Te noi dodoe u kuu zelenokadrovci. Osman ih je ubijedio, kako mi je kasnije priao, da sam toliko bolestan da neu iv doekati zoru, a ukoliko ostanem iv da e me predati vlastima. Zadovoljni tim Osmanovim obeanjima, zelenokadrovci su otili. Sutra je Osman nabavio zaprena kola i propusnice kojima smo se uputili u Tuzlu, navodno u bolnicu. Kod Kiseljaka smo susreli kolonu Nijemaca. Odmah je pokazao propusnice, tako da smo nastavili put za Tuzlu. Odvezli su me mojoj kui. Sreom nisu u kui bili Nijemci, koji su tu bili nastanjeni. Meutim, doli su navee, ali me nisu dirali jer im je reeno da sam bio na slubi u Brkom, da sam se razbolio i doao. Drugog dana iz Ustakog redarstva doao je po mene agent. Strahovao sam da ne popustim u bolesti od ispitivanja i maltretiranja. Iza pravoslavne crkve (sada Ulica 1. maja) agent me predao policajcu. Poslije izvjesnog ekanja ef policije Bauer je naredio straaru da me uvede. Poeo je da me ispituje. Pitao me za Veru Komi, odak le je poznajem i slino, a onda je ispriao da sam ja pocijepao koulju i previo joj rane. Ove konstatacije nisam mogao da demantujem. Zato sam utao i buljio u njega, ekajui dalji rasplet. Potom je pozvao agenta, koji je naredio da me sprovedu u sobu broj etiri. Tu je ubrzo doao agent sa pisaom mainom, sjeo za stol i napisao nekoliko osnovnih podataka o meni. Potom mi je pruio papir i rekao: Idi kui, ne igraj se glavom. U poetku nisam mogao da shvatim da mi to ozbiljno govori, jer oekivao sam maltretira-

165

nje. Ipak, uputio sam se kui. Kasnije sam saznao da su ustake vlasti imale tolerantan odnos prema gotovo svim povratnicima iz Odreda. Raunali su da e time zadobiti neko povjerenje i postii propagandni efekat. U tome su se prevarili. Due vrijeme sam bio bolestan. Zbog toga sam od vojnih vlasti osloboen sluenja vojske. Kasnije sam preko azima Ibrahimagia uspostavio vezu sa Odredom, koji se nalazio u rejonu Srebrenika.

166

PANTELIJA NEKOVI

BIO SAM BORAC TUZLANSKOG NOP ODREDA

Narodnooslobodilaki pokret je u okupiranoj Tuzli imao snanu podrku od samog poetka rata. posebno medu tuzlanskim radnitvom. Ideje NOP-a stizale su preko prekaljenih partijskih radnika i do nas omladinaca i sve vre nas vezale. Tako smo se, rukovoeni primjerima starijih drugarica i drugova, svojih roditelja i rodbine, i mi mladi ukljuivali u izvravanje ilegalnih zadataka koje su oni pred nama postavljali. Sazrijevali smo bre nego to su to zakoni prirode predviali. Revolucija je postala nae organsko opredjeljenje za koje ovjek nije alio nita, pa ni ivot. Pred nama se postavljalo samo jedno pitanje: kako to predanije izvravati ilegalne zadatke i time to vie doprinijeti stvari NOP-a. Nakon dueg ilegalnog rada u Tuzlanskoj skojevskoj organizaciji (kao lan SKOJ-a od marta 1942. godine, a zatim i kao sekretar Aktiva SKOJ-a Srpska varo), 15. avgusta 1943. godine, sam se preko punkta Alje Bijeljinca iz Soline prebacio na Majevicu. U stvari, od Alje sam se sa kurirom Perom Jankoviem uputio prema Crnom Blatu, gdje smo se sastali sa grupom koja je tu stigla preko porodice apa: Muharem Fizovi, Boidar Tuco, Muhamed Jogundi. Ibrahim uni i drugi. Nakon toga nastavili smo put prema Makovcu. Tu nas je primio Bataljon Jovana Radovanovia Jovaa iz Majevikog NOP odreda. Dobili smo oruje i uestvovali u svim borbama. Nakon osloboenja Bijeljine upuen sam sa jednom grupom boraca u Bira, gdje sam susreo veliki broj Tuzlaka: edomira Tasovca. Slobodana Pavievia, moju stariju sestru Antoniju Henjel i druge. Saznavi d a j e Tuzla osloboena, uputili smo se u na grad. U osloboenoj Tuzli se odvijala veoma iva drutveno-politika aktivnost svih snaga i institucija NOP-a. Tada je. izmeu ostalog, formiran i Tuzlanski NOP odred u koji sam i ja rasporeen. Pripadao sam 3. bataljonu komandanta Abduhala Mujezinovia Kadije i komesara Ahmeta iljia Kadije. Komandir ete je bio Mehmed Saki, a komesar Slobodan Joilovi Bodo. Mehmed je bio seljak, ali veoma kulturan. Nije u sebi imao starjeinske strogosti, ve je imao prisan i drugarski odnos prema

167

borcima. Te svoje osobine je odmah pokazao i prema meni. Naime, jednoga dana nas trojicu boraca je odveo na strau u predjelu Poarnice. Rasporedio nas je na odredena mjesta sa zadatkom da osmatramo sve mogue pokrete neprijatelja prema Tuzli, posebno pokrete majevikih etnika. Poslije odredenog vremena doao je po nas drugi starjeina. Pronaao je dvojicu drugova koji su bili blie k njemu i otiao. Kada je Mehmed Saki vidio da s e j a nisam vratio, uputio se po mene. Naao me je na mjestu gdje me i ostavio. Prvom prilikom je pred etom istakao to kao primjer mog disciplinovanog i pravilnog ponaanja. Taj njegov gest prema meni ostao mi je duboko u sjeanju kao prava briga starjeine prema svom borcu. Ubrzo sam. dok se Odred nalazio u Tuzli, upuen na skojevski kurs na kojem je, koliko se sjeam, bilo 35 uesnika. Medu njima su bili: Zejnil Belagi. Leopold Beve, Ismet Belagi, Jagoda Curi, Sakib Cati, Sadik Habibovi, Dagmara Hodovski, Hasan Isabegovi, Igor Krikovi. emsa Mado. Panto Nekovi, Omer Nali, Arif Tanovi i Mujo igi (svi iz Tuzle), zatim Angelina Bokovi, Jovanka Plazai, Petko Plazai, Grozda Plazai, Anelka Plazai, Jovanka Mrkaji, Dobrila Vidakovi, Sakib Hadiomerovi i Mujo Kurtagi iz Vlasenice, Mika uji i ahza Muratbegovi iz Modrie, Nezir Gradaevi iz Gradaca, Vera Borisavljevi iz Mave, Demal Deli i Mustafa Hodi iz Lukavca, Velizar Savi i Slavko Vuleta iz Bijeljine. Do povlaenja naih snaga iz Tuzle, 10. novembra 1943. godine, kurs nije zavren. Tuzlanski odred se povukao prema ivinicama, a uesnici kursa prema Majevici, sa ciljem da se rad nastavi. Tako je i bilo. Kurs je nastavio rad sa prekidima u Janji i Brodcu. tako d a j e poslije mjesec dana nakon izlaska iz Tuzle zavren. Ljudstvo je upueno u svoje jedinice. Iz Odreda je sa mnom na kursu bio Hasan Isabegovi. Nas dvojica smo se negdje na Majevici prikljuili Omeru Gluhiu, komandantu Odreda, prilikom njegovog povratka sa nekog sastanka. Sa njim smo stigli u Odred, koji se nalazio negdje na podruju Srebrenika, na dan-dva pred napad na Tuzlu. U drugoj polovini januara 1944. godine uslijedio je napad naih jedinica na Tuzlu sa ciljem da se grad oslobodi. U napadu je uestvovao i Tuzlanski NOP odred, napadajui na Moluhe. U veoma otrim borbama Odred je ovladao veim dijelom Moluha. Pri tome je imao dosta ranjenih i poginulih boraca. Izmeu ostalih poginuo je i Mehmed Saki, komandir moje ete. Njegova smrt je teko pala svim borcima, a meni posebno, vjerovatno i zbog toga to mi je imponovao kao vrstan drug i ovjek.

168

Kao to je poznato, napad na Tuzlu nije uspio, pa su se nae jedinice morale povui. Tuzlanski NOP odred se uputio prema Srebreniku. Veliki gubici i ponovno udaljavanje od svog rodnog grada su nam teko padali. U Odredu je zavladalo neko mrtvilo. Tome su doprinijeli otra zima i veliki snijeg, a naroito pojava tifusa od koga je obolio veliki broj boraca. Tifusari su smjeteni u kuama, zajedno sa oboljelima iz vojvoanskih brigada. Ljekar u Odredu bio je Suljo Azapagi. Meutim, usljed nedostatka lijekova tifus se sve vie irio, uzimajui svakodnevno svoj danak. Tifus je zakaio i mene. Dugo vremena sam leao. Briga o nama je bila na visini. Organizacije AF-a i omladine su organizovale svesrdnu pomo bolesnicima. Tako nas je zatekla sedma neprijateljska ofanziva. U vrijeme pritiska neprijatelja na podruje Srebrenika. odlueno je da se Odred povue prema Majevici. a da se ranjenici i bolesnici baziraju. Trebalo je da i ja ostanem u bazi. Meutim, neko udno osjeanje se tada javilo u meni. Nisam pristao da me smjeste u bazu, ve sam se odluio da krenem sa Odredom. To je za mene bilo spasonosno. jer je neprijatelj brzo uspio da otkrije sve baze sa ranjenicima. One koji su bili tee bolesni odmah je ubijao, a one koji su bili neto zdraviji i sposobniji upuivao je u logore. Izmeu ostalih, tada je ubijena i Mela Mustafi, aktivistkinja AF-a. Nju su esesovci muili, ali nikoga nije odala. Otila je ponosno u smrt za ideale novog doba koje se i pred njom i njenim sugraanima naziralo. Ostala je svijetao primjer ene aktivistkinje, koja je svoje skromno znanje stavila u funkciju potreba NOP-a, dajui i svoj ivot za bolju sutranjicu. Pri povlaenju prema Majevici susreli smo se sa 38. divizijom - n j e n o m 17. majevikom brigadom, koja se usiljenim marem uputila prema Trnovi, kako bi spasila ranjenike i bolesnike, u emu je i uspjela. Odred se sklonio u majevike ume. u predjelu ireg rejona sela Raljani, tanije u umu ibelj, koja se nalazila izmeu sela Straa i Maoa. Oekivali smo da e se neprijatelj brzo povui, kao to je to bio sluaj u ranijim ofanzivama. Ali. on je ovoga puta izmijenio svoju taktiku. Primoran da se due vrijeme zadri na tom prostoru, bez hrane. Odred se naao u veoma tekoj situaciji. U nedostatku drugih izvora hrane jeli smo tek izlistalo bukovo lie, srijemo i druge trave koje su tek nicale iz zemlje. Poto je tako stanje potrajalo, a neki izlaz se nije nazirao u dogledno vrijeme. Odred je zahvatilo osipanje. Gotovo svakodnevno su pojedinci, pa ak i grupe, naputali

169

Odred, tako da se za vrlo kratko vrijeme osulo vie od polovine Odreda. Moda je neko od tih boraca odlazio i sa znanjem i odobrenjem taba Odreda radi izvrenja odredenih zadataka i slino, ali borcima to niko nije objasnio, pa smo na sve to gledali kao na isto dezerterstvo, jer se ostavljaju drugovi da bi se spasio goli ivot. Zbog toga smo osuivali takva ponaanja. Jednoga dana odlueno je da se dio Odreda uputi prema selima u okolini Srebrenika. Krenuli smo pod komandom Boka Popovia Popca. koji je tada bio komandant Bataljona i Rade Peria, komesara Odreda. Doli smo ujedno selo, blizu pionice i tu se razmjestili. Sutra je neprijatelj (mislim da se radi o 5. domobranskoj pukovniji) saznao za nae prisustvo, opkolio taj rejon i istoga dana popodne poeo sa akcijom. Nije mi poznato kako je naa komanda zamislila pruanje otpora i izlaz iz te situacije. Znam samo da smo bili podijeljeni u grupe. Grupa u kojoj sam se i ja naao brojala je desetak boraca. Kada smo vidjeli da nas opkoljavaju, uputili smo se preko jedne doline prema veoj kosi. U trenutku kada smo se nali u podnoju te kose neprijatelj je otvorio na nas vatru, traei da se predamo. Meutim, mi smo i dalje trali i uspjeli smo da se nekako domognemo te kose sa koje je put vodio prema selima Graanice. Ali, poto sam jo uvijek bio iscrpljen od tifusa, nisam mogao izdrati toliki napor i odrati korak sa ostalim borcima. Izostao sam. Nemajui kud, sakrio sam se u paprat, dobro se maskirao i ekao dalji rasplet dogaaja. Neprijatelj je proao i nije me primijetio. Nakon neto vie od jednog sata, neprijatelj se vratio sprovodei cijelu grupu boraca - mojih drugova. Meutim, poto sam jedino ja imao plavu kaput - dolamicu, vidjeli su da takvog medu zarobljenicima nema. pa su me traili. Posmatrao sam sve to iz svog sklonita, razmiljajui kako da postupim: da pucam u neprijatelja ili da ostanem gdje sam. Zakljuivi da razoruanim drugovima ne bih mogao pomoi, jer je neprijatelj bio znatno brojniji, shvatio sam svoju nemo i ostao pritajen. Poslije izvjesnog traganja za mnom, otili su odvodei zarobljenike. Te noi se nisam pomicao. Ostao sam na tom mjestu, u nepoznatom kraju, iako je kia cijelu no rominjala. U zoru sam ustao. prethodno ocijedio odjeu i krenuo prema prvim kuama da uhvatim neku vezu sa Odredom ili sa pozadinskim radnicima. U blizini prvih kua sam zastao. Putem je naiao jedan ovjek. Pripremivi prethodno pitolj, zaustavio sam ga. Traio sam da me uputi odborniku. Rekao je da je ba on odbornik. Djelovao je na mene ubjedljivo. pa sam mu ispriao jueranji dogaaj. Tada mi

170

je rekao da se Flade Peri i Suljo Azapagi nalaze u blizini, pokazujui rukom prema jednoj kruki. To me je veoma obradovalo. Uputio me je k njima, rekavi da e on doi kasnije i donijeti hranu. Dao mi je malo proje i bijelog luka. Bio sam veoma zadovoljan ponaanjem i odgovorom odbornika. Saznanje da se u blizini nalaze moji drugovi kao d a j e skinulo breme sakupljenog tereta, a komadi proje mi je vratio snagu. Doao sam do kruke i dozivao drugove, prvo polako pa onda sve glasnije. Nisu se odazivali. Pomislio sam da me moda nije odbornik prevario, pa sam poeo da razmiljam ta dalje da radim. Meutim, ubrzo je doao i odbornik, donijevi hranu. Na njegove pozive Rade i Suljo su se pojavili iz ikare, pa smo sva trojica, pod zatitom mraka, krenuli dalje tragajui za Odredom. Naili smo na selo Faleti, zaselak Brda. na jednu izdvojenu kuu. Odluili smo da tu potraimo sklonite, a ako nas domain ne prihvati da mu i zaprijetimo. Meutim, naili smo na veliko razumijevanje domaina koji se zvao Pei Mujo. Veoma nas je lijepo primio, kao i njegova ena i djeca. Tu smo se nahranili i odmorili. Sutra je Mujo sa sinom poao da ore njivu, a nas je prebacio u jednu umicu koja se nalazila u sredini te njive, raunajui da smo tu najbezbjedniji. Tako je bilo tri dana, nou kod Muje u kui, a preko dana u umici. etvrtog dana doe Mujo sav veseo. Traei vezu za nas, saznao je da je u selo Uroe stigla neka partizanska jedinica. Kada je pao mrak. Mujo nas je odveo tamo - bio je to na Odred, onaj drugi dio koji se sa Majevice, neto iza nas, povukao na taj teren. Pozdravili smo se sa Mujom, koji se vratio svojoj kui.*) Sutra je osvanuo 1. maj. Odred se povukao iz sela na oblinje brdo pod umom. I pored toga to je situacija bila veoma teka, kako na terenu tako i u Odredu, osjeali smo potrebu da se proslavi praznik rada - taj veliki radniki dan. Prvo smo tiho otpjevali Internacionalu, zatim je o znaaju 1. maja govorila Antonija Henjel, koja je bila lan Okrunog komiteta KPJ Tuzla, koji se svo vrijeme kretao sa Odredom. Na kraju je Hasan Odobai recitovao Pozdrav proleteru za 1. maj. Evo te pjesme: Pozdravljam vas proleteri, ko sunane sjajne dane. Pozdravljam vas mili drui vau borbu i mejdane.
*) Mujo je nakon zavretka rata i dalje ivio u tom selu. U znak zahvalnosti za pomo koju nam je pruio nekoliko puta sam ga posjetio. Umro je sedamdesetih godina.

171

Nek se vaa misao iri kao svjetlost brzim letom, nek se vaa himna uje i pobjeda cijelim svijetom. Nek umuknu pjesme njine i sloboda nek jer nam Prvi ugnjetai, nek prestanu, ovlada maj osvanu.

Dosta je bilo bijede, patnje, i deviza: mui, deri, ali vie ne smije biti, diite se proleteri. Prestanite s radom sada. odmorite tijelo svoje, skupite se svi pod barjak i pjevajte pjesme svoje. Neko kasnije Odred se povukao u rejon Srpske Tinje i Smolue. Tu smo se bolje snalazili za hranu, mada su svi drugi problemi oko funkcionisanja Odreda ostali i dalje prisutni. Izmeu ostalog, sjeam se pokuaja jasenikih etnika da Odred privole u svoje redove. Naime, njihov komandant Vaskrsije Milakovi je, budui dobro informisan o stanju u Odredu, poslao pismo u kojem je traio da se predamo, garantujui nam bezbjednost. Naravno, tab Odreda i Okruni komitet su odbili takvu mogunost, poruujui im da je Odred spreman da sve svoje probleme sam rijei. Od tada nasjaseniki etnici vie nisu dirali. Poslije nekoliko dana na taj teren je dola 16. vojvoanska divizija, a u Tinju je prispjela njena 1. brigada. Obradovali smo se njenom dolasku, raunajui da e time doi i bolji dani za Odred. Meutim, ubrzo je donijeta odluka da jedan dio Odreda i neki lanovi Okrunog komiteta KPJ Tuzla sa radio-stanicom ostanu na tom terenu, a da se drugi dio Odreda i Komiteta prikljui Vojvoanima. U grupi koja je krenula sa 1. vojvoanskom brigadom su, koliko se sjeam, bili: Mustafa Vilovi. Neda Kerec. Rafo Mott sa suprugom. Pero Erakovi. Zejnil Belagi. Raif Mujezinovi. Antonija Henjel, Slavica Mii. Radojka Jaki, Veselinka Cakeli, Milja Nikoli, Sveto Bujakovi, Mustafa Mustaevi, Mujbegovi iz Tarevaca i ja. Kasnije nam se pridruio i Raif Dautovi.

172

Krenuli smo prema Ozrenu. Tamo su vodene borbe sa ozrenskim etnicima. Potom smo se nali u selima ispod Konjuha ( Litva, Hrvati i druga). Sjeam se tu smo saznali za desant na Drvar, koji je izvren 25. maja 1944. godine. Odatle su sve jedinice izvrile pokret prema Majevici, gdje su vodene borbe oko Lopara i Zajednica. Poslije izvjesnog vremena jedinice su prele cestu Tuzla-Zvornik i preko Spreanskog polja ponovo dole u sela ispod Konjuha. Tu je u selu Litvi formiran 12. vojvoanski korpus. U stroju je bila i naa grupa boraca. Sa padina Konjuha 12. vojvoanski korpus je nastavio kretanje na putu za Srbiju, gdje se bila odluna bitka sa Nijemcima i etnicima. Preli smo Konjuh, zatim Krivaju i uz stalne borbe doli do rijeke Bosne kod Busovae, gdje je omoguen prelaz 6. like divizije. Na Lianima smo prvi put vidjeli oficirske oznake inova na rukavima i pozdravljanje rukom, a ne pesnicom. Od njih smo saznali pojedinosti o desantu na Vrhovni tab u Drvaru. Nakon dolaska na Romaniju naa grupa se odvojila od Vojvoana. Oni su nastavili prodor prema Srbiji, a nas je preuzeo Nisim Albahari. Uputili smo se prema Biru. Kretali smo se jedino nou. a u toku dana smo se zadravali u umi. Na taj nain smo uspjeli prei Glasinac, gdje nam je i prijetila najvea opasnost. Doli smo na prostor Milan planine. Bili smo umorni i gladni, tako da smo posustajali. U takvoj situaciji Albahari je uputio Raifa Dautovia i mene u oblinje selo sa zadatkom da nabavimo hranu. Dao nam je urednu potvrdu koju smo duni da predamo domainu od kojeg uzmemo hranu. Doli smo do prve kue, nali domaina i upoznali ga sa razlogom naeg dolaska. Imao je svega jednog ovna. Dali smo mu potvrdu i uzeli ovna. Nije se protivio, ve je samo rekao: Zar mi i ovo posljednje uzimate. Za trenutak nam je bilo nelagodno, pa smo zastali. Meutim, prevagnuo je osjeaj potrebe da se spasi nekoliko naih ivota. Odgovorili smo mu da smo dobili tako nareenje i da se tako mora. Uprtio sam ovna na vrat i krenuo, rekavi Raifu da pripazi na leda, jer je taj domain bio prava ljudeskara. Od tog ovna smo se hranili nekoliko dana i tako povratili snagu za dalje napore. Poslije dva-tri dana uli smo da se vode borbe oko Vlasenice. Saznali smo da su to nae jedinice i poli prema njima. Uz put smo obavijeteni da je 27. divizija oslobodila Vlasenicu u koju smo i mi uli. Nakon tolikog putovanja, napokon smo stigli u jedno osloboeno mjesto. Meutim, to je bio i kraj naeg daljeg ratnog druenja, jer je grupa rasformirana. Mnogi su upueni na druge zadatke.

173

Ja sam rasporeen u Kulturno-prosvjetnu ekipu 27. divizije, u kojoj sam ostao sve do novembra 1944. godine. Tada sam, iz sela Sokolovia, odreen u jedinice ratnog vazduhoplovstva. Poto su i iz drugih jedinica izabrani drugovi u jedinice garde i vazduhoplovstva, svi zajedno smo upueni preko Tuzle. Osmaka, apca u Beograd. Tamo sam rasporeen u Ininjerijski bataljon Komande vazduhoplovstva, gdje sam obavljao dunost komesara ete. Kraj rata sam doekao u Zagrebu.

r
SVETOZAR BUJAKOVI

SJEANJA NA TUZLANSKI NOP ODRED*

Od decembra 1941. godine, do odlaska u Odred, obavljao sam poslove partijskog i politikog rada na podruju Kreke, a kasnije i Bukinja. Zadatke sam dobivao od Mjesnog komiteta KPJ Tuzla preko Mustafe Vilovia, a kasnije Mesinga Ferde iz Lukavca i njima podnosio izvjetaje. Najvie se radilo na objanjavanju ciljeva narodnooslobodilake borbe, razobliavanju lane propagande neprijateljskih grupa i pojedinaca, naroito medu radnicima Rudnika i Solane, prikupljanju sanitetskog i ostalog materijala za jedinice Narodnooslobodilake vojske, upuivanju dobrovoljaca, aktivista i simpatizera u nae oruane jedinice itd. Tako organizovan rad davao je znaajne rezultate, ali su oni doli do punog izraaja u vrijeme prvog osloboenja Tuzle 2. oktobra 1943. godine. Narednog dana uvee jedna vea grupa rudara iz Kreke je dola organizovano sa svojim lampama na miting ispred zgrade dananje optine. Poslije mitinga kolektivno je krenula u jedinice nae vojske, koje su bile rasporeene u okolini grada. U toku etrdeset dana ivota i rada u osloboenoj Tuzli jo vie se poklanjala panja propagandno-politikom radu na razvijanju i jaanju svijesti i saznanja naroda o konanom cilju nae oslobodilake borbe. U to vrijeme mnogobrojni dobrovoljci iz grada i okoline popunili su nae jedinice, a formirane su i nove brigade.

Pripreme i odlazak
Poetkom novembra 1943. godine dobili smo od Mjesnog komiteta KPJ Tuzla zadatak da pripremimo odlazak iz Tuzle lanova Partije, aktivista kao i simpatizera i da se na odreenom zbornom mjestu ukljuimo u Tuzlanski odred. Nareeno nam je da sa sobom ponesemo sve oruji i municiju, sa kojima smo bili oskudni, i to
*) U vremenskoj distanci od preko 40 godina izblijedila su mnoga sjeanja na burno doba NOR-a i revolucije. Ono, pak, to je ostalo u mom sjeanju na Odred, pokuao sam da iznesem u ovom prilogu. Pri tome sam svjestan izvjesnih manjkavosti, te molim saborce i itaoce za razumijevanje.

175

vie odjee i obue. Istoga dana, prije podne, pozvali smo odredene drugarice i drugove na dogovor u dvorite tadanje nabavljakoprodajne zadruge. Svi pozvani su doli. Tu im je saopten plan Mjesnog komiteta za ukljuivanje u Odred. Dogovorili smo se ko od drugova, koji se nisu vidno eksponirali u dotadanjem radu za NOP, treba da privremeno ostane na ovom podruju radi odredenih zadataka, dok ne budu naknadno pozvani u jedinice. Ostalim je saopteno da. u odredenim i formiranim grupama, istog dana uvee, obazrivo krenu preko Krojice u selo Dubrave, na zborno mjesto. Svima smo skrenuli posebnu panju na strogu tajnost kretanja. Dogovor i akcija potpuno su uspjeli i pristigli smo svi. u odvojenim grupama, na zborno mjesto. Sa nama se povukao i vei broj starijih osoba, simpatizera NOP-a. Oni su izrazili elju da u granicama svojih mogunosti, iako nisu sposobni za oruane akcije, uestvuju u raznim oblicima kulturnog i politikog djelovanja. Za cijelo vrijeme njihovog boravka u Odredu, borci su o njima vodili ljudsku brigu, a oni su takvu panju opravdali svojim patriotskim osjeanjima i privrenou ciljevima nae oslobodilake borbe. U selima, u kojima se Odred zadravao krae ili drue vrijeme, oni su razgovarali sa iteljima, ostavljali medu njima vrlo povoljan utisak i doprinosili uspjenom objanjavanju karaktera naeg rata i uspjesima naih jedinica irom zemlje. Na zbornom mjestu u Dubravama javili smo se tabu Odreda, podnijeli kratak izvjetaj o broju prispjelih boraca i simpatizera i o stanju naoruanja. Odmah je izvreno rasporeivanje boraca i prateih osoba po bataljonima. Rasporeen sam u 3. bataljon, iji je komandant bio Abdulah Mujezinovi Kadija, a politiki komesar Ahmet ilji, zvani Kadija. Odreen sam za zamjenika politikog komesara. Ta dunost u to vrijeme obuhvatala je djelokrug partijskog rada u bataljonu i na terenu. U toku rasporeivanja boraca i preuzimanja dunosti, upoznao sam komandanta Odreda Omera Gluhia. O njegovoj linosti i ulozi u naoj borbi poneto sam saznao ranije, ali nije bilo prilike da se i lino upoznamo. Nakon to smo se pozdravili, detaljnije sam ga upoznao sa pripremama i nainom izlaska iz Kreke. Nismo imali vremena da porazgovaramo due jer su nas sviju ekali krupniji poslovi oko ukupne organizacije i izrade operativnih zadataka. Ali i taj kratak razgovor ostaVio je na mene lijep utisak. U kasnijim susretima i dogovorima osjetio sam Omerovu ljudsku toplinu i human odnos. Bio je realan u procjenjivanju uspjeha i tekoa, vidno je is-

176

poljavao vjeru u uspjeh nae borbe i nenametljivo je prenosio na borce i starjeine. Dobro je poznavao mentalitet stanovnika sela kroz koja smo prolazili i u kojima smo se zadravali, i to je bio znaajan faktor u naoj borbenoj, kulturnoj i politikoj djelatnosti. Uivao je veliki ugled u narodu, koji nam je bio dragocjen, naroito za vrijeme dueg boravka na podruju Srebrenika. Na drugarsko razumijevanje naiao sam i kod komandanta 3. bataljona Abdulaha Mujezinovia i politikog komesara Ahmeta iljia. Zahvaljujui takvoj atmosferi i odnosima tokom prvih dana mog boravka i rada u Odredu, osjeao sam radost i zadovoljstvo to u sa ovim drugovima dijeliti sudbinu nae borbe i aktivnosti u Odredu.

Prve borbe sa neprijateljem

Nakon izvrenog rasporeda boraca i neborakog ljudstva, organizovan je dogovor o osnovnim zadacima Odreda, organizaciji Bataljona, ciljevima i pravcu naeg kretanja. Na osnovu tog dogovora u toku noi krenuli smo prema selima Vukovije. Zlo Selo, Graanica i Svojat radi zaposjedanja tog terena i poetka borbene i politike aktivnosti. No je bila prava jesenska, hladna, vlana i tmurna. Krenuli smo u manjim grupama, tiho i oprezno, prema odreenim dijelovima pomenutih sela. Nismo bili obavijeteni da se u tim selima nalaze prikrivene naoruane grupe pripadnika neprijateljskog zelenog kadra, koje su nas ekale u zasjedi. Najednom je zapucalo sa svih strana. Bili smo iznenaeni, te se nismo mogli odmah snai i orijentisati odakle nas napadaju. Nismo smjeli da se glasno dovikujemo i razgovaramo, da se ne bismo otkrili, a morali smo drati grupe na okupu da ne bi dolo do rasula. Nismo smjeli ni da otvaramo vatru, bojei se da u toj mrkloj noi ne bismo pucali u grupe naih boraca. Istovremeno morali smo voditi brigu i o neborakom ljudstvu koje je bilo sa nama. Stoga smo odluili i apatom se dogovorili da se pojedinano, na vidljivom odstojanju, uz ograde njiva, neujno povlaimo prema Dubravama, odakle smo krenuli. Pucnjava neprijateljske grupe je postepeno jenjavala, te smo se ubrzano povukli na dogovoreno zborno mjesto. Pristigli su i borci ostalih grupa i bataljona. Kada smo se svi sabrali, odluili smo da prvo po bataljonima ustanovimo koji nam borci nedostaju i da onda nastavimo dogovor ta da radimo dalje. Konstatovali smo, koliko se sjeam, da nam nema oko deset do dva12* Tuzlanski partizanski odred

177

naest boraca i rodoljuba. Pretpostavljali smo da su se neki odvojili od svojih grupa i da e doi naknadno. Iza pola noi pristupili smo analizi okolnosti pod kojima je dolo do iznenadnog kukavikog napada zelenokadrovaca, o posljedicama tog napada, naim zadacima i taktici u buduim oruanim akcijama. Raspoloenje veine boraca bilo je u poetku veoma tmurno, to je i razumljivo. Jedan manji broj boraca izraavao je snaan revolt, ne samo prema pripadnicima zelenog kadra nego i prema dijelu stanovnitva koje im je pruilo utoite i time omoguilo da nas iznenada i muki napadnu. Rukovodstvo Odreda i bataljona je smireno i sa iskrenom samokritikom uspjelo da stia neraspoloenje boraca i da objasni razloge i okolnosti naeg neuspjelog ulaska u ta sela, kao i da su takve pojave sastavni dio svake oruane borbe. Obavezali smo se da emo ubudue, poueni ovim gorkim iskustvom, u organizaciji i izvravanju naih borbenih zadataka voditi vie brige o obezbjeenju naih jedinica. U dugom razgovoru sa borcima i simpatizerima objanjavali smo d a j e neprihvatljivo da iskaljujemo svoj bijes prema nedunim stanovnicima, jer mi nismo osvetnika vojska koja vri nemilosrdnu odmazdu nad narodom. Ako bismo to uradili na ovom podruju, neprijatelj bi takve nae postupke iskoristio da i nas prikae kao neku kaznenu ekspediciju. Objanjavali smo da moramo biti na visini naeg zadatka i narodu ovih sela strpljivo ukazivati na karakter i ciljeve nae borbe i tako ih pridobijati za borbu protiv zajednikog neprijatelja. Ovim dogovorom uspjeli smo da sredimo nae jedinice i da pristupimo organizaciji za zaposjedanje sela, koja smo odredili u naem ranije izraenom planu. Kada se razdanilo krenuli smo u borbenom rasporedu u pojedina sela. Prilikom ulaska u selo Vukovije. pored ceste, naili smo na dvije ubijene drugarice i pet drugova. Zastali smo pred tim stravinim prizorom, ogoreni na podmuklo ubijanje naih boraca, i dogovorili se da ih sahranimo u zajedniku grobnicu n a j e d n o m malom uzvienju. Postavili smo jako obezbjeenje i dostojanstveno, u tiini, obavili sahranu. U ime Odreda ja sam se kraim govorom oprostio od poginulih, uz zavjet da emo osvetiti njihove ivote.*) Nakon obavljene sahrane, krenuli smo u potjeru zaostalih pripadnika zelenog kadra koji su se razbjeali. Uspjeli smo da uhvatimo vodu napada, uvenog zlikovca Muju Bajria. Kada smo zaposjeli selo
*) Kosti ovih boraca kasnije su prenesene na partizansko groblje Trnovac u Tuzli.

178

Graanicu, odrali smo javno suenje, na kome je Bajri osuen na smrt i strijeljan. Nakon smjetaja u Graanici, na prvom sastanku, razradili smo program rada sa borcima i mjetanima. Meu borcima i simpatizerima, koji su bili sa nama, jo uvijek je vladala potitenost zbog preivljenog zlikovakog napada i palih rtava. Stoga smo borcima ponovo objanjavali da smo mi u ratu, da oko nas vrljaju razne naoruane neprijateljske grupacije i pljakai i da moramo biti uvijek spremni na ovakva iznenaenja, prepade i nepredvidive potekoe. Stoga smo razradili plan borbe i obezbjeenja i odmah pristupili obilasku i ienju terena od ostataka naoruanih grupa. Borci su radosno krenuli na izvrenje dogovorenih zadataka sa eljom da i neprijatelju, a i stanovnicima sela, dokau da emo se nemilosrdno boriti protiv svakog ko na bilo koji nain pomae okupatora. Uporedo sa ovim akcijama pristupili smo i organizaciji politike aktivnosti u narodu. Poeli smo organizovati grupne razgovore sa domainima i objanjavati ciljeve i nain nae borbe, obavjetavajui ih o postignutim uspjesima naih jedinica protiv okupatora i njihovih pomagaa. Nastojali smo da narodu objanjavamo ko su zelenokadrovci. ustae, etnici i svi drugi, koji pomau okupatora i za kakve mrane ciljeve se oni bore. U vezi sa ovim skretali smo im i panju da je svako pomaganje ovim grupacijama neprijateljsko djelovanje i da narod i pojedinci, koji vole ovu zemlju i njenu pravu slobodu, ne bi smjeli okupatorskim jedinicama i grupama pruati ma kakvu pomo i utoite. Pored ove aktivnosti, radili smo praktino i na prikupljanju hrane i odjevnih predmeta za potrebe Odreda. Da bi sve ove poslove obavljali organizovano i uspjeno, formirali smo mjesne narodnooslobodilake odbore i uspijevali da za odbornike budu. na javnim zborovima, izabrani ugledni domaini, koji su bili opredijeljeni za ciljeve nae oslobodilake borbe. Veina tada izabranih odbornika iz svih sela, u kojima se Odred zadravao, a naroito sa ueg i ireg podruja Srebrenika na kome se Odred kasnije naao, ostali su do kraja vjerni narodnooslobodilakoj borbi i aktivni u obavljanju poslova koji su im povjereni. U to vrijeme ovakav intenzivan politiki rad bio je veoma vaan, jer da nismo tako radili, u tim selima, nakon odlaska naih jedinica, nastala bi praznina, neizvjesnost i neobavijetenost, a to bi neprijatelj iskoritavao da unosi zabunu i plai narod prijetnjama i obmanama. Meutim, naim radom, dostojanstvenim ponaanjem i panjom prema stanovnitvu, uvjerili smo ih da smo mi is-

179

tinska narodna vojska, da se borimo za stvarnu slobodu, bratstvo i jedinstvo svih naroda Jugoslavije. Ovim ciljevima rukovodili smo se u naoj sveukupnoj aktivnosti za cijelo vrijeme kretanja i borbi Odreda u svim mjestima kroz koja smo prolazili i u kojima smo se zadravali. Nakon nekoliko dana boravka u Graanici dobili smo, poetkom decembra 1943. godine, nareenje da se pripremimo za odlazak sa ovog podruja. Kada smo se pripremili za polazak, nekoliko pripadnika zelenog kadra, koji su se skrivali u oblinjem selu, pokuali su da nas iznenada napadnu. Sa nekoliko strana su otvorili vatru. Meutim, zahvaljujui ranijem iskustvu, mi smo za sve vrijeme boravka organizovali odgovarajue obezbjedenje. Stoga je njihov napad uspjeno odbijen, te je medu njima bilo i nekoliko poginulih i ranjenih. Na alost, tada je poginuo jedan na borac i jedan drug iz sastava rodoljuba - neboraca. Kada smo dobro pregledali okolinu i put kuda treba da krenemo, formirali smo grupe Bataljona i doli u susjedno selo u kome smo se sastali sa bataljonom Odreda, kojim je komandovao Vehid Begi. Tom prilikom upoznao sam druga Vehida, dobrog ovjeka i razumnog vojnog rukovodioca. Dok smo se zajedniki kretali prema Konjuhu, razgovarali smo o naoj borbi, o utiscima za proteklih dvadeset dana boravka u Odredu i o svemu to smo do tada preivjeli. Obojica smo vrsto vjerovali u konanu pobjedu i arko eljeli da jednoga dana zajedniki uestvujemo i u izgradnji novog socijalistikog drutva. Obje elje su nam se ostvarile. Nakon susreta sa ovim bataljonom zajedniki smo krenuli prema ivinicama sa ciljem da se odatle prebacimo preko rijeke Spree i uputimo preko Konjuha na podruje Srebrenika.*)

Borba u Makovcu
U drugoj polovini decembra 1943. godine. Odred je iznad ivinica uspjeno preao cestu Tuzla - Kladanj i stigao u selo Omazie. Tu su bataljoni Odreda dobili zadatak da odvojeno krenu razliitim pravcima preko Konjuha i da dou na zborno mjesto, koje je odreeno na jednoj planinskoj livadi iznad Makovca, odakle emo zajedniki nastaviti put prema Srebreniku.
*) O pokretu, borbenim aktivnostima i politikom radu Odreda na putu do Srebrenika i u Srebreniku pisali su drugi saborci. pa nema potrebe da ija ponavljam te injenice, jer su se bataljoni Odreda na tom putu, uglavnom, kretali zajedniki.

180

Na 3. bataljon dobio je zadatak da krene preko Makovca i stigne na zborno mjesto. Na tom putu Bataljon je izveo zasebnu akciju. Naime, 24. decembra 1943. godine smo prije podne stigli na vrh planine iznad Makovca. Dan je bio sunan, ali vrlo hladan, a snijeg dubok. Trebalo je da se spustimo niz vrlo strmu planinu u Makovac, da predemo rjeicu i nastavimo put do zbornog mjesta. Bili smo za ovo prohladno doba godine veoma slabo obueni, od puta promrzli i gladni. Neke drugarice su bile skoro bose. Morali smo toga dana stii na odredite. Kretali smo se u manjim grupama, jer smo se klizei sputali niz strminu prema jednoj umovitoj livadi. Najednom, izvidnika grupa daje nam znak da stanemo. tab Bataljona zaustavi dalje kretanje i side do izvidnice. Na tom mjestu smo u snijegu primijetili tragove telefonskih ica i vojnikih cipela koji su vodili prema jednoj kui u Makovcu. Zakljuili smo da je tu smjetena njemaka straara i da se vjerovatno pripremaju za odlazak, jer su po snijegu vukli ice telefonskih linija, koje su poskidali sa drvea. Dogovorili smo se da jedna grupa bolje naoruanih boraca, kao izvidnica i prethodnica, pride blie kui i osmotri da li ima straara. Ostali dio Bataljona rasporedili smo u manjim grupama na razne strane prema straari radi lakeg i organizovanog oruanog napada, ukoliko do njega dode. Drugarice i dio boraca bez oruja ostavili smo podalje. tab Bataljona sa izvidnicom pribliio se kui i dobro osmotrio poloaj. Primijetili smo da nema straara pred kuom, da su vrata otvorena i da iz dimnjaka izlazi dim. Zakljuili smo da u straari ima vojnika i odluili da se pet boraca, dobro naoruanih, obazrivo priblii i na ugovoreni znak izvri prepad. Ostalim grupama, koje su bile u pripravnosti, dali smo znak da se to vie priblie mjestu napada. Kada je zavreno opkoljavanje kue i kada smo vidjeli da jo uvijek niko od straara ne izlazi oruana grupa se pribliila ulazu i prozorima. Ostali su napregnuto osmatrali i ekali. Najednom su na dati znak dva borca sa uperenim pukama upali u straaru, a za njima i ostali. Odmah smo pozvali ostale grupe da priu blie. U tom napetom iekivanju izstraare su, sa uzdignutim rukama i bez oruja, izvedeni jedan njemaki oficir, jedan podoficir i dva ili tri vojnika. Zateeni su za stolom, punim jela i pia. sa odloenim orujem, bezbrino se veselei. Bio je dan uoi katolikog boia, pa su smatrali da u tom kraju i po takvom vremenu nee naii partizani. Kada su borci vidjeli zarobljene Nijemce, zaboravili su na hladnou i umor i grlili su drugove koji su hrabro i bez rtava izvrili ovaj prepad. U kui smo pokupili oruje, municiju, odjeu i obu-

181

u, od koje smo poneke dijelove dali drugaricama. a hranu i pie smo podijelili borcima. Razgovarali smo sa zarobljenim oficirom, koji se uplaio i molio da njega i ostale ne strijeljamo. Pokazivao je sliku svoje porodice. Mi smo mu objasnili da smo mi regularna vojska i da emo ih prema normama nae borbe predati tabu Odreda na dalji postupak. Pitali smo ga, pod prijetnjom odgovornosti, da li u blizini ima jo njemakih vojnika i da li oekuju da e njima doi smjena ili pojaanje. Objasnio nam je d a j e trebalo i oni da se uvee povuku u Tuzlu. Za svaki sluaj naredili smo ubrzani pokret prema zbornom mjestu. Zarobljenike smo dobro obezbijedili. Borci su bili veseli i zadovoljni to emo doi pred tab Odreda i ostale bataljone svijetla obraza. Prije mraka stigli smo na zborno mjesto, podnijeli izvjetaj i predali zarobljenike tabu Odreda. Komandant i lanovi taba Odreda, kao i borci ostalih bataljona, estitali su nam drugarski toplo na ovom uspjehu, pa smo zbog toga osjeali se neobino srenim. Nakon toga smo zajedniki krenuli prema Srebreniku, na osnovu nareenja taba 3. korpusa NOVJ. Poetkom januara 1944. godine. Odred je preao preko rijeke Spree i doao u sela Plane i Brezik i napokon u Srebrenik.

Boravak i aktivnost Odreda u Srebreniku

Najplodniji dio vojno-politike i kulturne aktivnosti Odreda odvijao se na podrujima sela Srebrenik, Brezik, Smolua, Dobrnja, pionica, Cehaje. Podoraje i ostalih na sektoru prema Posavini i Trebavi. Osnovni zadatak Odreda, u tom periodu, i na ovom podruju, bio je popuna Odreda i ostalih jedinica Narodnooslobodilake vojske u ljudstvu i oruju, formiranje i razvijanje narodnooslobodilakih odbora kao organa narodne vlasti i najzad organizovanje raznih oblika kulturne i prosvjetne aktivnosti. Uspjesima u radu Odreda na ovom podruju najvie je doprinijelo veoma snano patriotsko raspoloenje ogromne veine stanovnitva ovih sela. od najmlaih do starijih. U ovim selima duh bratstva i jedinstva dolazio je do punog izraaja u naem svakodnevnom zajednikom ivotu. Skoro sva domainstva su nam ukazivala toplo gostoprimstvo u svakom pogledu. Zahvaljujui njihovoj nepokolebljivoj i neustraivoj odanosti, nije nam bilo teko organizovati uspjenu i razgranatu slubu obavjetavanja i informisanja prema Tuzli i prema jedinicama Na-

182

rodnooslobodilake vojske, koje su prolazile i kretale se ovim podrujem na svoje borbene zadatke. Nije nam bilo teko ni da organizujemo veoma uspjean i raznovrstan kulturni, prosvjetni i politiki rad. Sijela, sastanci i konferencije bile su uvijek posjeene i narod je sa velikom panjom i zadovoljstvom sluao naa predavanja i vijesti o uspjenim borbama Narodnooslobodilake vojske kao i naih saveznika, koji na velikim ratitima Evrope unitavaju faistike armije i lome kimu faistike tvorevine. Posebnu panju smo posvetili objanjavanju sutine i znaaja donesenih odluka na Drugom zasjedanju AVNOJ-a u Jajcu 29. novembra 1943. godine i naih zadataka koji nas oekuju poslije osloboenja zemlje na izgradnji socijalistikog drutva. Tokom ovih aktivnosti vladalo je potpuno jedinstvo taba Odreda i tabova bataljona prilikom dogovaranja i provoenja zadataka na svim podrujima. Odred je u cjelini stekao ugled i potovanje u narodu kao vojno-politiki dobro organizovana jedinica nae narodne vojske. Vrijedno je da u okviru aktivnosti i postignutih rezultata kaemo da je sa ireg podruja Srebrenika veliki broj lica bio zaposlen u Rudniku i Solani Kreka i Fabrici sode u Lukavcu. Veina njih je prisustvovala naim konferencijama i sastancima, pa su bili dobro obavijeteni o borbama i uspjesima naih jedinica, kao i o optoj vojnoj i politikoj situaciji u Jugoslaviji. Mnogi od njih uzimali su i aktivno uee u tim diskusijama i izvjesnim konkretnim poslovima na terenu. Radi toga su oni vrili uspjean uticaj na svoje drugove na poslu i pridobijali ih kao aktivne simpatizere i pomagae nae borbe. Istovremeno, pojedinci su nas redovno obavjetavali o prilikama i raspoloenju radnika u Rudniku i fabrikama. Na rad je pozitivno uticao i na mladu generaciju tako da ih je sve vei broj dobrovoljno pristupao u jedinice nae vojske i pomagao nam na ovom podruju u sakupljanju materijalnih dobara za Odred. Partijski rad u organizacijama Odreda, bataljona i na terenu je takode dobro funkcionisao. pri emu je ispoljavano jedinstvo u svim aktivnostima. Zahvaljujui tome i na podruju jaanja i omasovljavanja partijskih organizacija i ugleda Partije postizani su znaajni rezultati. Poetkom marta 1944. god ine delegacija Odreda prisustvovala je Oblasnom partijskom i skojevskom savjetovanju za istonu Bosnu. koje je odrano u Bijeljini.

183

Ostao mi je iz tog vremena u sjeanju jedan doivljaj vezan za organizaciju kurirske obavjetajne slube. Naime, zapazio sam da u tab Odreda povremeno dolazi jedan vojnik u njemakoj uniformi - naoruan mainkom. Zapitao sam komandanta Odreda, druga Omera, k o j e taj ovjek. Omer me je pogledao blago se smijeei i rekao da e mi to objasniti drugom prilikom, jer je momentalno zauzet. Shvatio sam da je to tajna i da nije vrijeme da se o tome govori. Kasnije mi je ispriao da se taj vojnik zove Andreas Russ, da je bio aktivni njemaki vojnik i da se kao na simpatizer ponudio, preko odredene veze u Tuzli, da obavlja izvjesne usluge za Odred. On je donosio vane informacije, kasnije je stupio u aktivnu borbu u naim jedinicama, pokazao je hrabrost i odanost i dobio in potporunika nae Armije. Odlikovan je i Ordenom za hrabrost. Zahvaljujui svestranoj aktivnosti Odred je u Srebreniku i iroj okolini stekao vrijedan ugled i uvrstio vjeru cjelokupnog stanovnitva u bratstvo i jedinstvo naih naroda i konani uspjeh nae oslobodilake borbe za bolju budunost nove Jugoslavije. S druge strane, i stanovnitvo nas je nagraivalo svojom neizmjernom panjom i svojim aktivnim ueem u svim akcijama koje smo organizovali i preduzimali. To je omoguilo da se zadrimo dugo na tom podruju i obavimo znaajan dio zadataka, koje je Odred dobivao od Oblasnog komiteta Partije i tabova naih jedinica. 1 prije dolaska u Srebrenik Odred je u selima blie i dalje okoline Tuzle, u kojima se zadravao i izvodio borbene akcije, razvijao, negdje sa vie a negdje sa manje uspjeha, svoju aktivnost na razvijanju politike svijesti o opravdanosti i ciljevima nae borbe, raskrinkavajui lane neprijateljske propagande i suzbijajui njihove osvetnike prijetnje naim pripadnicima i simpatizerima. Odred je uspjeno i korisno popunjavao prazninu u tuzlanskom regionu. do koje je povremeno dolazilo povlaanjem naih jedinica iz Tuzle u periodu od novembra 1943. do septembra 1944. godine. Da Odred nije formiran, tu prazninu popunili bi neprijateljski elementi, naoruane formacije i grupe okupatora i njegovih pomagaa. Oni bi zastraivali i zlostavljali neduno stanovnitvo, svetili se i odvodili nae simpatizere u svoje jedinice ili na prisilni rad. pljakali narod i vrili druga zvjerska nedjela i odmazdu. Meutim, Tuzlanski odred bio je i neka vrsta zatitnice ovom stanovnitvu i garancija njegove sigurnosti i oslonca, jer su znali da u okolini Tuzle postoji i vodi borbe Odred kao naoruana jedinica nae Narodnooslobodilake vojske.

184

Tuzlanski partizanki odred jedna je od rijetkih jedinica ove vrste, koja je od svog osnivanja u oktobru 1943. godine opstala na svom terenu sve do ponovnog oslobaanja Tuzle u septembru 1944. godine. Tada je iz sastava Odreda izdvojen jedan bataljon za novoformiranu Tuzlansku narodnooslobodilaku brigadu. Od Odreda sam se rastao u maju 1944. godine, kada sam premjeten u 17. majeviku brigadu, na novu dunost, uestvujui sa njom u borbama za konano osloboenje Tuzle septembra 1944. g. Nakon osloboenja grada postavljen sam za komesara Komande mjesta u Kreki. a komandant je bio Huso Suljetovi.

185

RAIF MUJEZINOVI

TEKOE NAS NISU NAPUTALE

U Tuzlanski N'OP odred rasporeen sam od strane Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu. Naime, vraajui se sa terena Bratunca, gde sam radio kao sekretar Sreskog komiteta SKOJ-a za srez Srebrenicu i lan Okrunog komiteta SKOJ-a za Vlasenieu, u Vlasenici sam od cjelokupnog naeg rukovodstva zatekao samo Cvijetina Mijatovia Maju. Ostalo ljudstvo se ve bilo povuklo. Bilo je to, koliko se sjeam, izmeu 8. i 9. decembra 1943. godine. U razgovoru mi je Majo ispriao da su u toku prethodne noi neprijateljski tenkovi pokuali da udu u Vlasenieu, ali poto je cesta bila prekopana nisu uspjeli proi ve su se povukli. To je i bio razlog za povlaenje naih snaga. Nakon razgovora o mojim zapaanjima na terenu. Majo mi je, kao sekretar Oblasnog komiteta, predloio da je najbolje da se prikljuim Tuzlanskom odredu, koji se po njegovim saznanjima nalazio u Bijelom Polju, na podruju ekovia. u kojem bi radio sa omladinom. Postupajui po Majinom prijedlogu, uputio sam se u Bijelo Polje. Tamo sam naao Odred i njegovog komandanta Omera Gluhia, koga sam i ranije dobro poznavao. Objasnio mi je situaciju u kojoj se Odred nalazi u sklopu akcija koje neprijatelj preduzima. Rekao je da je zadatak Odreda da se probije na teren Srebrenika, da e se pokuati ii niz rijeku Spreu. upravo onako kako mi je i Majo objasnio dalji pokret i zadatak Odreda. A dok se ofanziva ne zavri, rekao je. da se prikljuim jednoj eti. Tako je i bilo. Prikljuio sam se eti u kojoj je komandir bio, koliko se sjeam, Ekber Muf'ti. Drugog dana Odred je izvrio povlaenje prema selu Baigovci i doao do urevika, sa namjerom da se pored ivinica ide dalje prema Srebreniku. Meutim, kod urevika se stalo, jer je utvreno da se neprijatelj nalazi u ivinicama. te d a j e blokirao teren uzvodno uz Spreu. Zato je nareeno da skrenemo prema selu Omaziima. U Omazie smo stigli u zoru i imali predah. Onda smo izvrili pokret do sela Podgorje. Odatle smo, po drugi put. pokuali da preemo Spreu. ali opet nismo uspjeli. Povukli smo se prema

186

Konjuhu i prije zore stigli u selo Buik. gdje smo razmjeteni po kuama radi odmora. Umorno ljudstvo je jedva doekalo predah. Uz Odred se tada kretao veliki broj neborakog stanovnitva koje se povuklo iz Tuzle, medu kojima je bilo i mnogo starijih ljudi - kao Hajko Milanovi - otac Natae i Radomira Milanovia, koji su bili u 6. istonobosanskoj brigadi, zatim Perko Radi, otac orda Radia, koji je jo 1941. godine stupio u Majeviki NOP odred, i drugi. To je. svakako, umanjivalo pokretljivost Odreda, u vrijeme kada mu se neprijatelj stalno nalazio za petama. U ovom pokretu je, usljed iznemoglosti, jer smo se kretali nou po loem vremenu, izdahnuo Perko Radi. Nenaviklu na posebne napore, premoreno ljudstvo je pospalo. Vjerovatnoje zaspala i straa. Neprijatelj je to iskoristio, pribliio se i otvorio mitraljesku vatru. Iznenaeni pucnjavom, koja je mnoge probudila iz dubokog sna. iskakali smo iz kue i panino bjeali, suprotno od pucanja - prema jednoj umi uz uzviicu. Trei, uo sam kako neko dovikuje: Ne idite u istom pravcu, te sam se odvojio od onih koji su bjeali ispred mene. Za mnom je ila jedna grupa od oko petnaestak boraca. Izali smo na jednu kosu. a onda nastavili zapadno od Buika. Kada je pucnjava umanjena i neposredna opasnost prola, zastali smo. Niko od nas nije znao gdje se nalazimo, jer niko nije poznavao to podruje. Izmeu ostalih, u grupi su bili: efkija Selimovi, Demal Kunosi Miko, Eo Kunosi (kasnije dezertirao sa obuke za avijatiare u Africi i nije se vie vraao u Jugoslaviju), zatim, koliko se sjeam, Ekber Mufti, dok se imena ostalih ne sjeam. Bio je tu i neki Marko, koji je imao brkove, a radio je kao pekarski radnik u pekari Vinka Gregoria u Kreki. Imao je potpunu opremu: pun vojniki ranac, naprta i na njemu uvijeno vojniko ebe. na nogama vojnike cokule i pravi vojniki injel. Sjedei na crnogorinim granama razmiljali smo ta da inimo. kako da se poveemo sa Odredom. Sloili smo se da najprije treba uspostaviti orijentaciju u prostoru, pa tek onda izvriti pokret. Dok ne pronaemo Odred. efkija Selimovi je predloio da ja kao najstariji partizan budem voa grupe, to su i svi ostali prihvatili. Jo u toku naeg razgovora, uo se zvuk sjekire. Bila je to prilika da ostvarimo kontakt sa drvosjeom da bismo bar saznali gdje se nalazimo. Ostavivi grupu na tom mjestu, poveo sam sa sobom Eu i Demala Kunosia i uputio se prema drvosjei. Vidjevi da se radi o pravom seljaku, priao sam mu i pitao gdje se nalazimo i da li u blizini ima neprijatelja. Objasnio je da se. koliko se sjeam

187

nalazimo u blizini sela Poljice, a zatim je rekao d a j e lijevo od nas jednom kosom u pokretu njemaka kolona, te d a j e potrebno da mirujemo, a da e on otii kui da nam donese hrane i da prikupi detaljnije vijesti. Zadovoljan razgovorom sa drvosjeom, mada uz izvjesnu bojazan da e sve s t o j e obeao poteno zavriti, vratio sam se sa Eom i Demalom u grupu. Odluili smo da saekamo seljaka, a za svaki sluaj smo se dogovorili, ako dode do nekih iznenaenja, da se pojedinano probijemo u pravcu Srebrenika. Rasporedio sam grupu za sluaj iznenaenja pri susretu sa seljakom, i u odredeno vrijeme uputio sam se na zakazano mjesto. Eo i Demal su bili zatitnica. Meutim, radilo se o potenom seljaku, koji je na vrijeme oprezno prilazio. Donio nam je hrane, veliku kukuruzu, sir iz abra i crni luk. Rekao je da su njemake jedinice otile na Konjuh, uputivi nas da se popnemo na kosu. da se kreemo prema istoku kako bismo doli iznad sela Priluk, odakle je najblie doi do Spree, te da se taj put moe prei za dva sata. Seljak je djelovao ubjedljivo. poteno, tako da sam stekao utisak da je iskreno odan stvari NOP-a, onako kako su to bili paori u Sremu kada sam se, 1942. godine, naao u slinoj situaciji. Vratili smo se u grupu, ispriali drugovima o svemu to je seljak rekao. Hranu smo podijelili na jednake dijelove, kako se to uostalom u partizanima uvijek radilo. Odluili smo da krenemo. Tada neko ree da je jedna drugarica bosih nogu. da ne moe izdrati hladnou, a da joj pekar Marko ne da svoje ebe da zamota noge. Oni su ga prije toga svi ubjedivali da joj dade ebe, ali Marko nije dao. Zato su i traili od mene kao vode grupe da mu naredim da to uini. To sam i uradio. Meutim, on se i dalje opirao, ali je na kraju dozvolio da se odsijee dio ebeta da bi se drugarica spasila, l ako njegovo ponaanje duboko mi je ostalo u sjeanju kao jedno potpuno naivno ponaanje druga prema drugu. Prije mraka grupa je krenula prema uputstvima dobijenim od seljaka. Iznad sela smo naili na partizansku strau, koja nas je dovela u glavninu Odreda. Tako je. zahvaljujui i nekim sluajnostima. naa grupa prola bez gubitaka. O svemu tome sam iste veeri obavijestio komandanta Odreda. Tada mi je rekao da je za tu no planirao prebacivanje preko Spree, uz pomo vodia. Poslije kraeg odmora. Odred je krenuo prema Sprei i u blizini Johanovog mlina preao rijeku preko oborene vrbe. Poli smo u Kiseljak, gdje sam od brata Avde Mujezinovia. koji je tu ivio, pokuao da dobijem informacije o stanju na terenu. Meutim, on se tada nalazio u Tuzli, pa smo produili u Bistarac. Jalu smo preli preko mosta u Bukinju, potom poli malo desno i preli preko

188

puta Tuzla - Lukavac. Zora nas je zatekla u Dobrnji. Iako veoma umorni, nastavili smo put do sela Brezika. Kreui se danju, tada sam prvi put vidio Odred na okupu. On je tada bio znatno smanjen, jer je u toku este neprijateljske ofanzive pretrpio velike gubitke, a iz njega se osuo jedan broj onih koji nisu izdrali napore. Meutim, jo uvijek je bilo dosta terenskih radnika koji su izdrali sve nedae. Podruje Srebrenika je tada bilo osloboeno, a na istom je Odred trebalo da djeluje vojniki i politiki. Za neku veu vojniku aktivnost Odred nije bio osposobljen. Boraki sastav inili su preteno neiskusni ljudi. Starijih, iskusnijih partizana, bilo je malo. Bili su tu: Aleksandar Voki Aco. Boidar Popovi Popac. Slobodan Joilovi Bodo. Rade Peri, i ja. Naoruanje slabo, preteno puke i pitolji. Bilo je neto mainki - majsera i nekoliko pukomitraljeza. Meutim, Odred je imao i relativno dobre uslove za politiki rad. U njemu se nalazio veliki broj visokoobrazovanih ljudi kao: Nail Begi, profesor, Muhamed Gagi. profesor, Ivo Sunari, pravnik, Adem Osmanbegovi, pravnik, Vehid Begi, pravnik, Muhamed Dusinovi. veterinar, zatim Salih ili, uitelj. Abdulah Mujezinovi: Kadija, Ahmet ilji Kadija itd. Tu su bili i partijski radnici: Mustafa Vilovi. Antonija Henjel, i drugi, zatim jedan broj predratnih aktivista iz Tuzle: Gojko Skvarica, Asim Omerdi, Ago Mandi, Rasim Hadihasanovi i drugi. Na terenu se nalazilo dosta boraca, ena i omladinki koji su iz Tuzle za vrijeme povlaenja naih jedinica sklonjeni na to podruje. Meutim, poseban politiki kapital bio je ugled predratnog ue. sada komandanta Odreda Omera Gluhia. Slubujui na tom podruju, on je stekao ugled kod naroda i veliki broj prijatelja i istomiljenika. To je bila solidna osnova za uspjeno politiko djelovanje Odreda. Odred se kretao iz jednog sela u drugo, borci su razmjeteni po kuama, a domaini su obezbjeivali ishranu. Bilo je odreenih priredaba, ali nekog masovnijeg politikog djelovanja u poetku nije bilo, osim to su terenski radnici na tome individualno radili. Nisu izvoene vojnike akcije. Jedan broj starijih partizana, lanova KPJ i aktivista, medu kojima su, koliko se sjeam, bili Aleksandar Voki Aco, kvarica Gojko. Joilovi Slobodan Bodo, Popovi Boidar Popac. ja i jo neki. je smatrao da Odred treba da intenzivira svoju politiku i vojniku aktivnost. Dogovorili smo se da nae gledanje saoptimo komandantu Odreda. Tako smo i uradili. Tih dana u selu Uroa, u jednom ljiviku. smo pozvali Omera na razgovor. Po dogovoru objasnio sam
189

mu nae gledanje. On nas je paljivo sasluao i prihvatio u potpunosti nae prijedloge. Bili smo prijatno iznenaeni razmijevanjem komandanta. Ubrzo su zapoele dogovorene promjene. Ubrzo iza toga pozvan sam u tab Odreda. Saopteno mi je da Stab posjeduje obavjetanje da se u selu anii. prema Tuzli, nalaze ustae, te d a j e moj zadatak da to ispitam. U pratnju su mi dali dvojicu boraca. Bili su obueni u odijela ustake legije. Jedan je bio rodom iz Tuzle, a drugog se ne sjeam. Prihvatio sam se zadatka. Pretresli smo anie. U jednoj kui smo zarobili ustau. Mladi i njegova majka su me ubjedivali da se ne radi o pravom ustai, ve d a j e stupio u ustae samo da bi izbjegao odlazak u jedinice van tuzlanskog podruja. I za mene je to bilo ubjedljivo, tim prije to sam znao d a j e takvih sluajeva bilo i prije. Meutim, nije se nita smjelo prepustiti sluaju, pa smo mladia svezali i poveli sa sobom, ali smo obeali porodici da emo ga vratiti nazad nakon to se stvar ispita u tabu Odreda. Koliko sam bio siguran u svoja ubjeenja, govori i to to sam im se predstavio pravim imenom. Nakon dolaska u tab Odreda, ispriao sam komandantu o emu se radi. Ustaa je ispitan i nakon to je utvreno da su njegovi iskazi tani. dat mi je da ga otpratim u anie, onako kako sam obeao njegovoj majci. Doli smo do iza Previla, odakle sam ga pustio da ide kui. Sav srean to se na tome zavrilo, ustaa je otiao svojoj kui. Za nas je ovakav postupak bio krupna politika propagandna poruka o pravinosti nae borbe, o tome da se partizani bore za naord. a protiv okupatora i onih koji mu pomau. Ubrzo iza ovoga Odred je dobio zadatak da uestvuje u drugom napadu naih jedinica na Tuzlu, tako da za izvoenje nekih manjih akcija na terenu nije bilo vremena. Iz Brezika je Odred krenuo prema Rasovcu. Tu je ostao tab. dok je Odred, upuen prema Moluhama. Lijevo krilo Odreda je predvodio Dafer Hodi i ono je direktno napadalo na neprijateljske bunkere u Moluhama. na prilazima Tuzli, sredina je nastupala pravcem Moluke rijeke Moluhe. a desno krilo preko njiva i bata. Doli smo do bunkera, koji su bih prazni. Tu smo se zadrali izvjesno vrijeme, i ne uspostavivi nikakav kontakt u zoru smo se povukli u Rasovac. Narednog jutra doao je u Odred kurir iz vojvoanskih jedinica, koje su napadale Tuzlu sa sjeverne strane. Dato je nareenje da se napad ponovi istog dana. Nastupah smo danju u istom rasporedu. Neposredno pred bunkerom, smrtno je pogoen Dafer Hodi. U juriu na samom bunkeru, ranjen je u dlan jedan mlad borac, rodom iz Tuzle, preivao se Rahmanovi ili Abdurahmanovi. Na desnom krilu u sto-

190

mak je ranjen Sepe anko. rodom iz Kreke, koji je ubrzo iza toga izdahnuo. U bunkeru je Bodo Joilovi mitraljezom presjekao jednog mladog njemakog vojnika. Potom je nastalo pukaranje sa drugim neprijateljskim bunkerom koji se nalazio na Paabunaru. Tada je ranjen u nogu Asim Omerdi. Tako je zavren taj dan borbe. Dafera i Sepea smo ostavili mjetanima Moluha da ih sahrane. Inae, Dafer je i bio iz Moluha. poginuo je takorei pred kunim pragom. Navee sam dobio zadatak da uspostavim vezu sa Ozrenskim odredom, koji je napadao na Kreku. sa nae desne strane. Trebalo je da me veza eka na eljeznom mostu na rijeci Jali. Na putu prema mostu pokucao sam na vrata trgovca Zonia, koga sam ranije poznavao, a raunao sam da mi neto moe pomoi. Ali, on se nije odazvao. Produio sam do poruenog mosta. Nikoga nije bilo. Prvo sam ekao, onda i dozivao, ali niko se nije javljao. Vratio sam se u Moluhe i referisao komandantu Odreda. Trei dan u zoru nareeno je povlaenje. Preko Rasovca i Obodnice, ponovo smo doli u Srebrenik. Gubici od nekoliko mrtvih i ranjenih drugova bili su za Odred, koji je tada brojao oko 60 boraca, dosta veliki. Uz to i sam neuspjeh je imao negativnu psiholoku posljedicu. Nastavljajui aktivnost na podruju Srebrenika. Odred se i dalje pomjerao iz jednog sela u drugo. Odravane su konferencije sa seljacima na kojima je prikazivan prigodan kulturno-prosvjetni program. Uspostavljena je veza sa terenskim radnicima, pa je tako zapoelo ire politiko djelovanje. Ne sjeam se naina organizovanja i djelovanja partijske i skojevske organizacije u Odredu. Znam samo da je pri eti kojoj sam ja pripadao postojala partijska elija od oko 5 - 6 lanova. Sekretar je bio Gojko kvarica. Inae, veinu Tuzlanskog odreda inila je omladina. Redovno smo odravali sastanke na kojima su objanjavani ciljevi nae borbe i zadaci omladine i boraca u istoj. Nakon neuspjenog napada na Tuzlu jo vie su poremeene, a za kratko vrijeme i prekinute, veze koje su preko Odreda odravane sa snagama NOP-a u gradu. Meutim, jedna sluajnost je uticala na to da se veza ubrzo uspostavi. Naime, u selu Kuge ivio je jedan domain (zvao se Alija), koji je prije rata radio kao najamni radnik kod moje porodice i rodbine. Komandant Odreda je znao za nae poznanstvo, pa me zaduio da ga na tome angaujem. Alija je prihvatio zadatak, otiao u Tuzlu obavljajui potrebne poslove. Menije tada donio paket iz Tuzle. Poslije kraeg vremena u Brezik je. kao veza. dola i moja sestra Muradija. Potom je veza sa Tuzlom nesmetano funkcionisala. zahvaljujui aktivnosti Salke Mekovia

191

i Mustafe Ibrahimovia, kao dobrih terenskih radnika. Sjeam se, Mustafa je (jedno vrijeme bio hoda u Moluhama) koristio odredbe Kurana koji govore o boijoj jednakosti i pravdi kao oslonac za objanjenje pravednosti borbe koju partizani vode, lako uspostavljajui kontakt sa religioznim muslimanskim stanovnitvom to je, svakako, imalo uticaja i na njegovo opredjeljenje i stvaranje bratstva i jedinstva u borbi protiv osvajaa. Ovakav rad je nastavljen do poetka sedme neprijateljske ofanzive. Negdje u tom periodu me je susreo Kadija ilji, koji je bio u tabu Odreda, i zapoeo razgovor. Istiui da on zna koliko sam ja radio u Partiji, da zna da sam bolestan i slino, predloio je da idem u tehniku Okrunog komiteta KPJ u Donji Srebrenik kako bi mi bilo lake. To je bio za mene neuobiajen razgovor, ali sam prihvatio njegov prijedlog. Poslije razgovora sa komandantom, tako sam i postupio. U tehnici Okrunog komiteta je radio Esad Kevi, koji je i rukovodio radom. On je bio jedan rutinirani trgovac iz Tuzle, veoma spretan i okretan za taj posao. Sluali smo vijesti: Moskvu, London i Njujork, to je Esad prekucavao. a onda smo umnoavali na apirografu i rasturali po terenu. Materijala je bilo dosta, ponajvie iz rezervi koje su u Srebrenik deportovane iz osloboene Tuzle. Ispred esesovaca koji su stigli u pionicu, u okviru svog krvavog pohoda na istonu Bosnu, izvrena je evakuacija iz Srebrenika. Odred se locirao u Majevikom potoku, prema Maoi, u blizini Karavlaha. Sa Srebrenikom su odravani povratni kontakti preko trgovca evalije, koji nam je, nekoliko puta, donosio po malo hrane a i vijesti. Nemajui mogunosti za kretanje i djelovanje, jer su se esesovci stacionirali u Srebreniku i drugdje. Odred je due vrijeme ostao u Majevikom potoku. Uslovi boravka i rada bili su veoma teki. Jeli smo bukove pupoljke i razne trave. U nastojanju da se nae neki izlaz, jedna grupa boraca, na elu sa Radom Periem, pomonikom komesara Odreda, je upuena da preko pionice prede u Sladnu i ispita mogunosti prelaska cijelog Odreda. Meutim, sa tom grupom izgubljena je svaka veza tako da do prebacivanja Odreda na taj teren nije dolo. Jednoga dana je iz nae grupe dezertirao jedan borac. Sutra je na glavninu Odreda napao neprijatelj, to je vjerovatno bila posljedica njegove izdaje. Otkrivi blagovremeno nastupanje neprijatelja, glavnina Odreda je izbjegla prema Jasenici. U toj urbi ostao je Ekber Mufti, leao je bolestan od tifusa. Esesovci su naili na njega i zvjerski ga isjekli. uli smo njegove jauke.

192

Preko Jasenice Odred se, do svitanja, izvukao na jedno uzvienje izmeu sela Zahirovii i Srebrenika. i tu zadanio. Trebalo je ii dalje, naci sigurnije mjesto. U Srebreniku vidimo kako se esesovci etaju. Trebalo je izvidjeti situaciju u selu Kugama da bismo se tamo uputili. Na traenje komandanta javio sam se dobrovoljno da ispitam ima li u Kugama neprijatelja. Na polasku mi se pridruio ijedan borac, bivi domobranski oficir, koji je bio ranjen u ruku. rekavi da poznaje odbornika i da hoe da od njega pribavi hrane. Na prilazu selu razdvojili smo se. On je otiao lijevo, da bi to prije doao do odbornika, a ja desno. U prvoj trgovini sam kupio petero jaja i neto rezanog duvana. Prodavaica mi nije znala rei da li u selu ima ustaa ili esesovaca, a za oca je rekla d a j e odsutan. Nastavio sam dalje sokakom, koji je bio ograen tarabama. Odjednom sam uo komandu: Stoj, predaj se! Bili su to esesovci sa uperenim orujem. Svjesno sam se sagnuo, uhvatio pitolj u ruku, jer sam puku ostavio u Odredu, i dao se u bjekstvo. Plotun neprijatelja me nije pogodio. U trku sam tijelom probio kroz tarabe i nastavio bjeanje kroz vonjake. Esesovci su me pratili i za mnom pucali. Uz dosta sree, nekako sam uspio da se dohvatim ume. Trao sam i dalje koliko sam god mogao, ali ne prema Odredu, jer sam raunao da me neprijatelj prati i da tako mogu otkriti njegov poloaj. U sumrak sam stigao na ue dvaju rijeka. Za veu sam znao da je Tinja. a za manju, koja je u nju uticala sa lijeve strane, nisam znao da je potok iz Rapatnice. To sam kasnije doznao. Uspio sam da izaem na brdo i tu pod jednom smrekom sam zaspao. U osvit zore sam nastavio kretanje, ne znajui kuda idem. Tako sam dva-tri dana tumarao tom umom. Tada susretoh jednog seljaka, koji mi ree da je komandant sa drugovima nedaleko od nas. Poao sam tamo. Kada su me ugledali, svi su bili iznenaeni. Raunali su da sam stradao u pucnjavi, koju su i oni uli. Ispriao sam im moje nevolje. Tu sam saznao da je poginuo borac koji je otiao odborniku. Odatle smo nastavili pokret prema Smolui. Uz put je trebalo da. zajedno sa Ismetom Belagiem. preuzmem iz sela Kuge profesora Naila Begia. koji je bio baziran kod predsjednika NOO. Idui kroz selo naili smo na esesovce. Tada je Ismet ranjen u ruku. Razbjeali smo ^e. On je uspio da dode do svojih roaka u Smoluu gdje se bazirao. Ja sam se uputio u pravcu sela Potpe i ubrzo na basao na jednu grupu sa Kojom sam stigao kolonu Odreda. U toku noi stigli smo u umu kod sela Smolue. gdje smo se stacionirali. Tu smo proveli nekoliko dana mirno. Za to vrijeme vrena su potrebna izvianja, najee prema Tinji i Breziku.
13" Tuzlanski partizanski odrtxJ

193

Sve se ovo dogadalo, koliko se sjeam, u prvoj polovini maja 1944. godine, u vrijeme ofanzive jedinica NOVJ na prostoru cijele Majevice. Napad naih jedinica je zapoeo sa sektora Bira - Ozren prema sjeveru, a glavne borbe su vodene u Loparama, gdje je unitena neprijateljska artiljerija, a na lijevom (zapadnom) dijelu nastupanja naih jedinica, estoke borbe su vodene na uporitu u selu Humci, gdje je nastupala 16. vojvoanska divizija. Naelnik taba Divizije je bio Ilija (ne sjeam se prezimena) sa kojim sam se dobro poznavao jo iz Bira. Susreo sam se tu i sa Nikicom (ni njegovog prezimena se ne sjeam), koga sam takode poznavao iz Bira.* l og dana u bunkerima je zarobljena jedna desetina esesovaca. Meutim, u predveerje neprijatelj je izvrio bombardovanje osvojenih poloaja iz tuka. Sutra je neprijatelj preduzeo kontraofanzivu. tako da su se nae snage morale povlaiti. Na naem sektoru povlaenje je izvreno preko Jasenica. Potpea. Sladne, a naredne noi preko Dobonice na Ozren. Sa vojvoanskim jedinicama se povlaio i jedan dio Tuzlanskog odreda i terenskih radnika - lanova Okrunog komiteta KPJ i SKOJ-a i drugih. Drugi dio Odreda i jedan broj terenskih radnika je ostao u predjelu oko Smolue. U toj grupi boraca je ostao i komandant Odreda Omer Gluhi, a zadatak im je bio, kako m i j e Ilija Dilas tih dana priao, da preko radio-stanice, koja je ostala sa njima, odravaju radio veze sa naim snagama koje su se povukle juno od Spree. Povlaei se preko Ozrena, zadrali smo se. krae vrijeme, u jednom selu. Ostalo mi je u sjeanju izlaganje Mustafe Vilovia, sekretara Okrunog komiteta KPJ za Tuzlu, o politikoj i vojnoj situaciji. Tada mu je jedan borac iz vojvoanskih jedinica postavio pitanje o tome kakav e biti stav prema Hrvatskoj seljakoj stranci i njenim vojnim jedinicama u Hrvatskoj. Ne sjeam se konkretnog odgovora, ali mi je bilo neobino da tako neto pita borac iz Vojvodine. Sjeam se da su tom izlaganju prisustvovali dr Ivo Sunari, Rafo Mott, Antonija Henjel, Neda Kerec i drugi.
* Nikica je bio borac 4 crnogorske brigade. Nakon proboja iz pete neprijateljske ofanzive ova brigada je napadala na Kladanj. juna 1943. godine. U tom napadu je Nikica teku ranjen od gelera bombe u predjelu potiljka. Nakon dva-tri dana donesen je. u besvjesnom stanju, u Centralnu bolnicu Vrhovnog taba, koja se nalazila u konaku manastira Lovnica. u kojoj sam ja obavljao dunost politikog komesara i intendanta. Za relativno kratko vrijeme Nikica je izlijeen. Od tada ga vie nisam vidio. Zato se on obradovao naem susretu i u znak zahvalnosti za brigu i njegu koja mu je ukazana, dao mi je jednu englesku koulju, dosta duvana. porciju pekmeza. Prisjeao se svega i o tome priao sa osjeajem velike zahvalnosti. I meni je ovaj susret bio neobino drag.

194

Povlaenje je nastavljeno ispod Ozrena i Konjuha do u Bira. Tu se nalazio Oblasni komitet KPJ za istonu Bosnu, koji me je rasporedio u Kladanjski partizanski odred, ponovo za rad sa omladinom. Bio je to kraj mog druenja sa Tuzlanskim NOP-odredom.

195

RADE PERI

U ODREDU IZMEU PRVOG I KONANOG OSLOBOENJA TUZLE

Oktobra 1943. godine nalazio sam se u Bijeljini kao lan Sreskog komiteta SKOJ-a. Jednoga dana. negdje sredinom mjeseca, dobio sam poruku da se javim u Okruni komitet SKOJ-a u Tuzli. Kad sam doao, uputie me drugu Cvijetinu Mijatoviu Maji, sekretaru Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu. U kraem razgovoru Majo mi objasni da sam rasporeen u Tuzlanski NOP odred, koji je. kako ree. u formiranju, dodavi da su u tab Odreda imenovani Omer Gluhi. Pero Erakovi i jo neki. te da se njima javim radi daljeg rada. Nakon dolaska u tab saoptie mi da sam postavljen za pomonika politikog komesara Odreda, a to je dunost partijskog rukovodioca. Tih dana aktivno se radilo na popunjavanju Odreda komandnim kadrom i borakim sastavom. A situacija je bila takva da je gotovo sve sposobno graanstvo ve bilo stupilo u novoformirane jedinice ili. pak. u popunu postojeim, jer je Odred bio posljednja jedinica koja se formirala u osloboenoj Tuzli. Zato su se - pored izvjesnog broja dobrovoljaca - uglavnom omladinaca. u borakom sastavu Odreda nali, uglavnom, raniji pripadnici domobrana iz DOMDO pukovnije, najee iz Tuzle i blie okoline, lako je meu rukovodiocima bilo lanova Partije (Adem Azapagi, Svetozar Bujakovi i drugi), oni nisu imali nikakvog vojnikog iskustva, to je svakako bio izvjestan nedostatak. Ipak. formirana su etiri bataljona. Meutim, kod Odreda nije bio sluaj, kao kod drugih jedinica, da se svi prilikom formiranja nadu na okupu, ve kako je koji bataljon formiran upuivan je na teren: prema Sprei. Lukavcu, Poarnici i slino, tako da nemam jasnu predstavu o njegovoj ukupnoj brojnosti. U vrijeme evakuacije grada. tab 3. korpusa je odluio da sa Odredom krene oko 150 graana Tuzle, uglavnom rodoljuba, da se Odred o njima brine. Te noi. 10. novembra 1943. godine, kad je Tuzla bila evakuisana. kod zgrade Gradskog odbora, nali smo se Cvijetin Mijatovi Majo. Omer Gluhi. Pero Erakovi i ja. Tada me

196

Gluhi poslao u Lukavac sa zadatkom da vidim kakva je tamo situacija. Uputim se tamo na motoru - koji je vozio Eref Kunosi (kasnije emigrirao). Iz Lukavca je ve bila izvrena evakuacija, samo sam zatekao Komandu mjesta koja je takode bila spremljena za pokret. Bilo je to na svega nekoliko minuta pred ulaz Nijemaca. Odmah smo se uputili nazad u Tuzlu. Meutim, ve tada me uhvatilo u leima tako da me Kunosi sa dosta napora jedva dovezao do Tuzle. Kolonu sa tabom Odreda stigli smo na putu prema staroj eljeznikoj stanici. Drugovi su me stavili na konja, jer nisam mogao hodati, pa sam tako u koloni doao u Vukovije. Bolest me je drala petnaestak dana. U to vrijeme je Odred doivio teka iskue nja u borbama sa zelenokadrovcima u Vukovijama, Graanici i drugdje. To je imalo veoma negativne efekte, jer pored rtava koje je Odred imao. dolo je i do osipanja, naroito neborakog- civilnog dijela graana, koji su se najee vraali u Tuzlu. Nesrea je bila u tome to su ti napadi neprijatelja uslijedili brzo. dok se Odred jo nije konsolidovao ni vojniki ni politiki. Da je bilo vremena da se Odred malo vie vojniki sredi i pripremi, sasvim je sigurno da bi svi ti okraji sa neprijateljem imali drugaiji ishod. To potvruje i injenica da je u vrijeme este ofanzive jedan bataljon Odreda upuen u ekovie - selo Strmica, gdje je uspjeno vodio borbe sa jednom etom Nijemaca. O tom dogaaju u narodu je ispjevana i pjesma. Odred je tada stalno bio u pokretu, izbjegavajui udare neprijatelja. Sjeam se, dok smo bili pod Konjuhom, jedan broj naih boraca je u Makovcu zarobit) jednu njemaku desetinu koja je uspostavljala telefonsku liniju. Iza toga smo se popeli na Zelemboj na Konjuhu, i tu smo se sreli sa IH. hrvatskom brigadom i sa Junomoravskom brigadom. Potom se Odred naao u Buiku. Te noi okupili su se tab Odreda i Okruni komitet KPJ Tuzla. Ujutru krenem da obiem jedan bataljon. kad nasta pucnjava. Neprijatelj nas je iznenadio i nanio dosta rtava. Kada smo se iza toga okupili, vidimo d a j e nestao Muhamed Panda, koga nam je tab 3. korpusa predao na uvanje. Meutim, komandant Odreda g a j e ubrzo pronaao skrivenog u jednom grmu, a potom ga je bazirao u nekom selu. Ne znam ta je kasnije sa njim bilo. I u ovoj borbi Odred je imao dosta rtava. Izvjestan broj ljudi se i osuo. To je bio rezultat nedovoljnog politikog rada. kojeg u uslovima stalnih pokreta i neprijateljskih napada nije moglo ni biti. Teilo se vie individualnim radom neto postii, da se ljudi zadre na okupu i slino. A u to vrijeme neprijatelj je razvio strahovitu propagandu. Neprijatelj je, izmeu ostalog, iz

197

Tuzle preko roditelja i roaka boraca, slao objave borcima sa garancijom da se mogu bezbjedno vratiti u Tuzlu. To je imalo znaajnog efekta na neke borce, pa ak i Skojevce, koji su napustili Odred. Dolaskom Odreda na podruje Srebrenika. poetkom januara 1944. godine, situacija se bitno izmijenila. Stanovnitvo je bilo raspoloeno za NOP. to je stvaralo osnovu za organizovan politiki rad. kako u Odredu tako i na terenu. Izvrena je reorganizacija Odreda, a i neke kadrovske promjene. Izmeu ostalog, umjesto Pere Erakovia, za komesara Odreda je postavljen Mea Selimovi. U Odred su stupali novi dobrovoljci sa tog podruja a vrena je i mobilizacija u nekim selima (Tinja, Obodnica, Podoraje itd.). U to vrijeme, polovinom januara 1944. godine, Odred je uestvovao u napadu naih jedinica na neprijateljske snage u Tuzli. Tom prilikom je imao nekoliko poginulih i ranjenih boraca, ali sve to nije zaustavilo proces njegove dalje konsolidacije. Krajem februara 1944. godine, naao sam se u grupi delegata koja se uputila u Bijeljinu na savjetovanje komunista istone Bosne. Tih dana me, sjeam se, pozvao drug Majo i u razgovoru uputio otru kritiku za stanje u Odredu. U povratku sa savjetovanja upuen sam na srednji partijski kurs u Vlasenieu. Na njemu su, izmeu ostalih, bili Jovica Lazarevi, Mustafa Sabi i drugi. Meutim, poto je zaprijetila sedma neprijateljska ofanziva povukli smo se u Trnovu, odakle sam preko Jelice doao u Jasenice. Tu sam susreo Miloa Zekia, komandanta 27. NOU divizije, koji mi je dao naredbu taba Divizije za Odred. Tako sam se pred poetak sedme ofanzive ponovo naao u Odredu. Ispred esesovaca (pripadnici 13. SS Handar divizije) Odred se iz Srebrenika povukao u Ljenobud. Pod navalom nadmonih neprijateljskih snaga. Odred se stalno povlaio. Neprijatelj nas je tukao i artiljerijom. Ozbiljno se postavilo pitanje ishrane, jeli smo bukov list. U takvoj situaciji Odred je ponovo zahvatilo osipanje borakog sastava, tako da se brojno stanje znatno smanjilo. Dok smo tu bili dode ovjek iz sela Avdibaia i moli me da mu pustim sina jedinca koji je imao svega 16 godina. Pustio sam ga. Pukom sluajnou ja u se kasnije, ponovo sa njim susresti. Dok smo bili u selu Raljani u Odred doe grupa od oko 2 0 - 2 5 ranjenika i tifusara. Odluimo da ih smjestimo u selo Babunovie. Preko noi preemo preko Spionice i drugih sela i doemo u Babunovie. Ujutro, borci poeli da iste oruje. Odjednom poe jaka pucnjava sa svih strana. Svi se razbjeasmo u oblinju umu. Kad je pucnjava prestala, izaem ali nema nikoga. Pred vee naiem na Sulju Azapagia, referenta saniteta Odreda, a potom i

198

Pantu Nekovia. Krenemo dalje, traei Odred. U noi zakucamo na vrata jedne kue. Domain nam otvori. Ispria nam da mu je jedan sin u esesovcima koje je pred nama psovao. Obea da e nam pomoi da pronaemo Odred. Tako je i bilo. Nakon nekoliko dana preko njega smo doli u Odred koji se nalazio u jednom selu blizu Srebrenika. Bilo je to oko 1. maja 1944. godine. Tih dana je pola u selo patrola, u kojoj su bili Ahmet ilji Kadija, Rizo Moranki zvani Trobeg i jo jedan borac, da pribavi neto hrane. Naiu na patrolu esesovaca. Tada je Kadija poginuo, a Rizo je ranjen kroz usta i kao takav uhvaen i upuen u logor u Zemun. Kasnije je uspio da pobjegne, prepliva Savu i doe u Odred. Inae, Ahmet Sljivi Kadija, uitelj iz (Jraanice, je bio divan drug i komunista. U ophoenju pristupaan i taktian. Cijenjen i vrlo ugledan medu borcima. Zato smo ga svi alili. Neprijatelj je pojaavao svoj pritisak, stalno pratio i napadao Odred. Nastala je veoma teka situacija. Osipanje se nastavljalo, tako da se Odred iz dana u dan sve vie smanjivao. Trebalo je neto preduzeti da bi se Odred odrao. Jer, u nareenju taba 27. divizije, stajalo je da se Odred odri na teritoriji Srebrenika, a ukoliko to ne bude mogue da se povee sa Majevikim odredom. Jednoga jutra, dok smo se nalazili negdje kod Potpea, razgovarah smo u tabu Odreda, uz prisustvo lanova OK KPJ za Tuzlu. Ispostavilo se da samo Boidar Popovi Popac i ja znamo put za Majevicu. Zbog toga, poto Popac objektivno nije mogao da krene, odrede mene da krenem na Majevicu radi uspostavljanja veze sa Majevikim odredom. Uzmem dvojicu boraca: Jakuba Joldia iz Obodnice i Nuragu, ijeg se prezimena ne sjeam, iz Osoja. Prvu no smo prenoili u Osoju - kod Nurage. a sutra vee nastavimo put. U Obodnici smo naili na neprijateljsku patrolu, pa smo bili prinueni da se vratimo u Osoje. Iza toga oko mjesec dana sam se nalazio na prostoru Osoje - Obodnica - Mujezinovia dolovi. Joldi se prilikom ponovnog pokuaja da dode do kue susreo sa neprijateljskom patrolom, tako d a j e bio prinuen da prede u ilegalnost. A Nuraga se razbolio i ostao kod kue. Pokuavao sam da se preko Nuragine brae i drugih saradnika NOP-a prebacim na Majevicu. ali u tome nisam uspio. Nailazio sam na raznovrsne opasnosti, na etnike iz Crnog Blata i slino, a esesovci su me traili potjernicom na ime Radi Pero. Nisam stradao, zahvaljujui tom narodu koji me skrivao od neprijatelja. Preko Jakubovog brata. Mehmeda Joldia. uspostavio sam vezu sa Jakubom. Poto nismo uspjeli da se prebacimo na Majevicu, trebalo je da se vratim u Odred iako nismo znali gdje se nalazi.

199

Odluimo i uputimo se njihovoj sestri u Tinju. Odatle nas njen mu odvede u Gavranovac, gdje se tada nalazio Odred. Meutim, tu se nalazila jedna do dvije desetine boraca sa radio stanicom da po zadatku taba 3. korpusa rade na obavjetavanju, dok je vei dio poao sa vojvoanskim jedinicama. U grupi su bili: Omer Gluhi, Neboja Spasojevi. Boko Popovi Popac. Rasim -Joguni, Jusuf Muki, Ilija ilas koji je radio na radio-stanici, Ivan Riovski kao terenski radnik. Miljo Markovi i jo nekoliko boraca. Pozdravim se sa drugovima, ali vidim neka hladna atmosfera. Pitam Popca o emu se radi. Ree mi d a j e zbog mog jednomjesenog odsustva iz Odreda partijska elija donijela Odluku da me razdui dunosti zamjenika politikog komesara, jer su mislili da sam dezertirao. Meutim, kada sam objasnio komandantu i drugovima o emu se radi, oni su to prihvatili i stanje je postalo normalno. U to vrijeme neprijateljska ofanziva je poela da jenjava. Odred se prebacio u Smoluu. Iz opreznosti smo svaku no mijenjali mjesto boravka. Narod nas je dobro primio. Ve tada su pojedinci koji su ranije dezertirali (iz Odreda ili iz drugih jedinica), poeli da nam prilaze. Tada je poelo osipanje i 13. SS divizije, tako d a j e Odred .sve vie rastao. Veoma znaajnu ulogu u tome odigrao je Miljo Markovi iz Smolue. lan Partije i terenski radnik, koji ih je dovodio u vodovima. U takvoj situaciji postavilo se pitanje kako sve njih prihvatiti i ukljuiti ih u Odred. Odravali smo sa njima sastanke na kojima smo im objanjavali sutinu nae borbe, zatim smo vrili provjere: onih za koje smo utvrdili da su poinioci zloina snio se oslobaali, a ostale smo zadravali u Odredu. Naoruanje smo dijelili svim borcima. U to vrijeme vratila se iz srednje Bosne IH. hrvatska brigada, a sa njom i izvjestan broj kadrova - omladinaca koji su uestvovali u radu Kongresa USAOJ-a. Medu njima su bili: Mio Voki, Sreten Lopandi, Mio Raki i drugi. U to vrijeme doli su u Odred Snut i Mesing, koji su u toku este ofanzive dezertirali. Zadrani su do dolaska Oblasnog komiteta KPJ, kada je formirana posebna komisija koja je utvrdila njihovu odgovornost, pa su kasnije osueni na smrt strijeljanjem. Odred je naglo brojano rastao, a naroito se broj naoruanja poveavao. Bio je u veliini jednog bataljona. tako da smo ve tada mogli formirati ete. Dok smo bih u ikuljama doe nam ena Milana Lisice i ree da u Lukavcu nema neprijateljskih jedinica. Poto tu komaYidanta Gluhia nije bilo, jer je on u to vrijeme ob dazio punktove za vezu sa Tuzlom. Lukavcem, Srebrenikom i slino, Boko Popovi Popac, Neboja Spasojevi i ja se dogovorimo da

200

Odred usmjerimo ka Lukavcu radi njegovog zauzimanja. Bilo je to negdje poetkom septembra. Krenemo u dvije kolone: jedna preko Turskog Lukavca a druga pored katolike crkve, sa ciljem da se spojimo u gradu. Uli smo bez otpora. Prvo smo otvorili magacine hrane i podijelili je narodu. tab Odreda je smjeten u Lukavcu Fabrici. Meutim, ubrzo je Odred upuen u Turski Lukavac radi obezbjeenja puta i prihvatanja ljudstva iz zelenog kadra. Odred je tada bio veoma brojan. Tih dana je jedan broj boraca iz Odreda preao u 16. muslimansku brigadu. Pred osloboenje Tuzle upuen sam sa jednom etom u Gnojnicu radi formiranja novog bataljona Odreda, za ijeg je komesara odreen Ahmet Ibrahimagi (kasnije je poginuo kao komesar bataljona u 21. brigadi), te zbog toga nisam bio sa Odredom prema Tuzli. Meutim, ubrzo iza toga. Popac i ja smo pozvani u tab 27. NOU divizije, gdje nam je saopteno da kao komandant i komesar bataljona idemo u novoformiranu 21. brigadu. Reeno nam je da proberemo jedan bataljon boraca iz Odreda. Sjeam se, iza toga se Odred postrojio u Bukinju. Tada je ve komandant bio Mehmedalija Huki. Izdvojili smo jedan bataljon boraca i sa njim preli u 21. brigadu. To je bio kraj naeg boravka u Tuzlanskom NOP odredu.

201

MA HM UT MESKOVIC MASAN

MOLUHE SA OKOLINOM I TUZLANSKI PARTIZANSKI ODRED

Rudarsko-solarsko naselje Moluhe bilo je centar rudarskoindustrijskog basena Kreka. Moluki proletarijat se rano opredijelio za revolucionarni radniki pokret. Znajui za to, ustake vlasti su jo od aprilskih dana 1941. godine svoje akcije (pretrage terena, kua, hapenja i deportovanja) usmjerile na Moluhe i okolinu. Tada su uhapeni mnogi aktivisti: Mitar Trifunovi Uo, Albin Herljevi, Enver iljak. Rudolf Viki, Memo Suljetovi, Vojo Kneevi. Frida Laufer. Ahmed Ahmedi i mnogi drugi. Meutim, ovi i drugi postupci ustakih vlasti nisu pokolebali Moluane. Odluno su stali na stranu svojih drugova i susjeda i onih drutvenih snaga koje su u tim tekim danima, pod vodstvom KPJ i SKOJ-a, vodile organizovanu borbu za osloboenje od okupatora. Izmeu ostalog, jedan broj Moluana i drugih drugova je uhodanim vezama i kanalima otpreman u partizanske jedinice, a najvei broj ih je stupio u redove jedinica NOV u vrijeme prvog osloboenja Tuzle.*) Iako broj boraca iz Moluha i okoline u Tuzlanskom odredu nije bio naroito velik, ipak je opredijeljenost i vezanost veine stanovnitva Moluha i okoline za NOP imala odreenog uticaja na formiranje i djelovanje Tuzlanskog partizanskog odreda. Naime, u ljeto 1943. godine, u vrijeme pojaane politike diferencijacije medu irokim narodnim masama, vojno-politiko rukovodstvo NOP-a je pojaalo partijsko-politiku aktivnost na podruju Srebrenika i prema Lukavcu i Tuzli, sa ciljem da se pripremi teren za dolazak naih jedinica. Na tom podruju, naseljenom preteno muslimanskim ivljem, nalazila se Hadiefendieva DOMDO legija sa sjeditem u Crvenom Brdu (Muslimanska Jasenica). Njen komandant na tom terenu bio je Muhamed Gagi, ugledni profesor tuzlanske Gimnazije. Zahvaljujui njemu i jo nekim aktivistima sa terena Srebrenika, kakvi su bili Ibrahim Fejzi, Mehmedalija Mujedino*) O lome vie vidi Moluhe u narodnooslobodilakoj borbi. Edicija Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knjiga 3. Tuzla. 1987. g. strana 6 5 2 - 6 7 9 .

202

vi i drugi, ova kvislinka formacija je od samog poetka imala prilino tolerantan odnos prema pripadnicima NOP-a. Uticaj na ljudstvo u legiji, izmeu ostalih, imali su aktivisti KPJ i SKOJ-a Moluha, a naroito Salko Mekovi, koji je u ovim ljetnim mjesecima 1943. godine, kao partijski radnik na ovom terenu, bio zaduen i za diferencijaciju u legiji. Nakon dolaska naih jedinica na teren Srebrenika sredinom septembra 1943. godine, radi uea u borbama za osloboenje Tuzle. Gagieva jedinica, koja je tada brojala oko 120 ljudi, naputa to podruje i povlai se prema Podoraju i drugim selima blie Lukavcu i Tuzli, tako da se krajem septembra 1943. godine nala na liniji Tinja - Lipnica - Osoje - Obodnica. I dok je neprijatelj raunao na lojalnost i saradnju ove formacije u svojoj odbrani Tuzle, preko njenih poloaja nesmetano su prole jedinice Majevikog odreda za Lukavac,*) 16. muslimanska, 6. istonobosanska i 2. krajika brigada za Tuzlu. Osim toga, nae jedinice su, preko mree aktivista, dobile znaajne informacije o snazi i rasporedu neprijatelja, a pojedinci su im posluili kao pouzdani vodii. Drugog dana borbi za Tuzlu, 1. oktobra 1943. godine ujutro, na raskru iznad gornje Lipnice i Rasovca, ova formacija je posredstvom Salke Mekovia predata komandantu 17. divizije Gligi Mandiu.-ime je i zvanino postala partizanska jedinica. Odmah je upuena na poloaj prema Grabovici kao zatitnica 2. krajikoj brigadi koja je napadala na Gradinu. Sa njima je otiao i Ibrahim Nurki iz Tunja. Ova jedinica e kao bataljon ui u sastav novoformiranog Tuzlanskog odreda. Dok je jo trajala borba za grad, na Moluhama je formirana Komanda mjesta Kreke i partizanska straa. Za komandanta je postavljen Salko Mekovi.
* * *

Osloboenjem grada ostvario se davnanji san radnike klase tuzlanskog basena. Sve je na nogama - staro i mlado. Ni tuga i alost za izgubljenim drugovima i drugaricama nije mogla da sprijei erupciju radosti i veselja. Sve je svjee od krvavih borbi. Od Paabunara do Pazara ostali su mrtvi neprijateljski vojnici - meu kojima je bilo dosta i Nijemaca, ali i naih drugova i drugarica.**)
*) Sjeanje Esada Salihspahia Moe dato autoru. Naime, Moo se te noi kao borac Majevikog odreda susreo sa Salkom Mekoviem i Muhamedom Gagiem. **) Tek stvorena partizanska straa Komande mjesta Kreka sahranila je sve izginule nae borce ali i neprijateljske vojnike.

203

Po gradu se nalaze rastureni ostaci vojnog oruja i orua. Borci jure svojim roacima i drugovima. U Moluhe je. izmeu ostalih, stigao i Ramo Uzeir Mekovi. komandir ete u 16. muslimanskoj brigadi. Pria okupljenom narodu o borbama koje je njegova jedinica vodila za Ilinicu i oko eljeznike stanice, jer je njegova eta imala zadatak da zauzme tok i oslobodi zatvorenike. Iz ilegalnosti i anonimnosti izlaze brojni aktivisti KPJ i SKOJ-a rudarsko-industrijski radnici - i u slobodnoj Kreki na sastancima govore. predlau, pokazujui spremnost da izvre svaki zadatak. Ve 3. oktobra u Kreki je odran zbor radnika, a zatim i u Tuzli zbor graana. Kao to je poznato, zbor je prekinut zbog prodora neprijatelja prema Bukinju. Veina graana, sposobnih za borbu, se odman ukljuila u nae jedinice. Upueni su na front prema neprijatelju. U koloni znanih i neznanih rudara-solara, industrijskih radnika i drugih, primijetih Hamida Kania, Mehmeda Kurbaia. Ibru Mekovia i druge, a sa njima i Juru Keroevia. Meutim, brz i nepredviden odlazak veine rukovodilaca aktivista NOP-a u jedinice NOV nije izmijenilo redoslijed zakazanih zborova po naseljima i selima s terena Moluha, Kreke i okoline. Tako je 4. oktobra u zakazano vrijeme, pred kuom Hane Mekovi, odran zbor radnika i omladine sa terena Moluha i okoline, kojem su prisustvovali i stanovnici sa ireg terena Kreke i okolnih sela. kao i iz drugih mahala Tuzle. Dok je Salko Mekovi govorio prisutnima o potrebi stupanja u jedinice NOV i POJ. nadomak Moluha. na prostoru Bukinja. nae jedinice su vodile teke borbe protiv neprijatelja. Istovremeno, partizanska straa je sjeom velikih hrastova napravila barikade kod Suljetovia kua, a grupa minera - rudara pripremala se da izvri miniranje mosta na Molukoj rijeci, u neposrednoj blizini bolnice u Kreki. Zbor je za kratko prekinut usljed mitraljiranja neprijateljskog aviona koji je nadlijetao taj prostor. Sve je to doprinijelo veoma masovnom stupanju dobrovoljaca za odbranu grada. Brojna kolona dobrovoljaca, od kojih su neki dobili i naoruanje, uputila se prema Rasovcu. U koloni su Hasan Ribi, Ljubo Kostelji, Kadila Kari, Alosman Horozi i drugi tek stasali mladii, zatim djevojke koje su uniformisane u muku odjeu, umjesto dimija, djelovale veoma neobino. Iste veeri u Rasovcu je odrana konferencija kada se ovoj koloni prikljuio i vei broj Rasovana. Ujutro, 5. oktobra 1943. godine, ova neobina kolona boraca - dobrovoljaca je pjevajui preko Piskavice i Tunja stigla do Vatrogasnog doma. gdje se nalazilo nae rukovodstvo, na raspored u jed inicu. Odatle su. zajedno sa brojnim drugim Tuzlacima, rasporeeni preteno u 2. krajiku brigadu. Sljedeih dana

204

takvi zborovi su odrani u Lipnici, Dobrnji. Planama, Bukinju. Miladijama i Mosniku, kao i po prometima Rudnika i Solane. Sa svih ovih zborova regrutovani su novi borci za jedinice NOV. Pored omladine koja je stupila u operativne jedinice, veliki prilog odbrani grada dala je partizanska straa, sastavljena preteno od starijih ljudi - rudara, solara i industrijskih radnika sa terena Moluha, Lipnice. Bukinja. Miladija. Mosnika i Tunja. Ti ljudi su se spontano prijavljivali od poetka borbi za Tuzlu za one poslove koje na terenu mogu uspjeno obaviti, a isticali su se i u agitaciji za NOP. Kada se saznalo da Nijemci nadiru prema Bukinju, ova rudarska partizanska straa, sa potrebnim eksplozivom i alatom, rasporeena u dvije grupe od po 20 ljudi, isturena je na dvije osjetljive take na prilazima Kreki. Jedna grupa je upuena prema Miladijama a druga prema Bukinju. sa zadatkom da postave vjetake prepreke na putu i minira mostove, to su one uspjeno i izvrile.*) Nakon odbacivanja neprijateljskih snaga prema Lukavcu, Komanda mjesta i partizanska straa se definitivno konstituiu. Za zamjenika komandanta Komande mjesta odreen je Tomas Lebeninik. radnik, a za komesara Sveto Bujakovi, inovnik. Tu su bili Drago Dorn, inovnik, te Dafer Hodi, radnik, komandir partizanske strae itd. Poslije organizacionog sreivanja. Komanda mjesta uspjeno obavlja svoje poslove: nastavlja mobilizaciju novih boraca, vri rekviziciju i konfiskaciju hrane i odjee za jedinice NOV, brine se o snabdijevanju porodica drugova koji su stupili u jedinice, koordinira rad sa NOO Kreke i okolnih sela, sa susjednim komandama mjesta u Tuzli i Srebreniku, izvrava zadatke dobijene od taba Korpusa i tabova drugih jedinica, otkriva i hapsi skrivene pripadnike neprijateljskih formacija itd. Nakon opredjeljenja rukovodstva NOP-a za naputanje Tuzle, partizanska straa Kreke obavlja znaajne zadatke: miniranje zaostalih postrojenja na objektima Kreke - rudarskih jama, Solane, piritane, Termoelektrane i drugim pogonima i radionicama, izvlaenje zaostalih koliina soli iz Solane u Srebrenik, mobilizaciju volovske zaprege sa terena Kreke, Moluha i okoline radi evakuacije hrane i ratnog materijala itd. Desetog novembra, u popodnevnim asovima, saznali smo i pravac povlaenja: sjeverno od Moluha prema Srebreniku. A povlaie se lanovi NOO, skojevsko jezgro sa aktivistima SKOJ-a i USAOJ-a. Odbor AF-a, te porodice
*) 0 tome vidi u knjizi Glige Mandia 17. istonobosanska udarna divizija. Beograd. 1976, str. 56.

205

i pojedinci - saradnici NOP-a. Prilikom povlaenja iz Tuzle i Kreke nou 10/11. novembra 1943. godine, najvei dio Komande mjesta i rudarske partizanske strae, sa svojim komandirom aferom Hodiem na elu, kao i komora koja je vozila razni materijal iz magacina Solane, Kreke, Spiritane i rudarske zadruge, po nareenju, povlai se juno od Tuzle i ulazi u sastav Tuzlanskog partizanskog odreda, koji je u meuvremenu bio formiran. U njoj je bilo oko 6 0 - 8 0 boraca starih rudara i solara. ve tada isluenih i bolesnih od tekog rada u jamama i kraj solarskih kazana. Spakovali smo nau skromnu komoru od dvije volovske zaprege sa prikupljenim ratnim materijalom, opremom i hranom od nekoliko vrea i neto soli - sve to se nalo u dva magacina koja su bila u Moluhama. Pred sam polazak Salko Mekovi je dobio preko kurira poruku da hitno pode na sastanak u Oblasni komitet KPJ za istonu Bosnu u osnovnu kolu Dubrave. Po dogovoru sa njim ostali smo da ekamo da se on vrati, pa da onda krenemo. Meutim, duboka no i hladnoa pritiska sve, a naroito sitnu djecu, a Salke Mekovia nema. Isturili smo strau na brijeg iznad Solane i na Galibovo brdo, i tako doekasmo jutro. Tada smo donijeli odluku da krenemo prema Lipnici - kui aktiviste Salke Imamovia. U koloni su ene, djeca, aktivisti ( Husein Mekovi, Ibrahim Huri, Suljo Jahi, Salih Ahmedbai i drugi). Kada smo bili pri vrhu Ciljuga, oglasio se njemaki mitraljez iz pravca Moluha i poeo da tue po nama. Sva srea da smo brzo stigli na put za Delia rijeku koji je zatien brijegom. Tako smo izmakli mitraljeskim rafalima. U Muslimanskoj Lipnici zatekosmo brojne izbjeglice sa terena Moluha i okoline. Tu su i odbornici NOO: Salko Imamovi, Zejir Dadanovi, Mujo Sadikovi, Malkoevi i drugi aktivisti NOP-a sa terena Lipnice. Tu je izvren smjetaj izbjeglih porodica po kuama. Tek oko ponoi 11/12. novembra doao je Salko Mekovi, ispriavi nam na koje je sve prepreke nailazio. Rekao je, izmeu ostalog, da mu je od njemakog rafala stradao konj tako da je doao pjeice i slino. Bilo je oigledno da smo mi bili posljednja partizanska grupacija koja je napustila Tuzlu. Dolaskom neprijateljskih snaga u Tuzlu i Kreku, stvorena je nova politika situacija. Radi nastavka politike aktivnosti za NOP prije svega su bila znaajna saznanja o rasporedu i namjerama neprijateljskih jedinica, jer je od toga zavisilo u kom pravcu emo krenuti i kakve mjere emo preduzimati. U vezi s tim, aljemo nae aktiviste u Obodnicu. Osoje. Dobrnju i Plane. U Moluhe smo poslali radi izvianja situacije Demu Softia. Neko ga je izdao Nijemci-

206

ma, koji su ga vezanog odveli u nepoznatom pravcu i ubili. Nakon nekoliko dana od naeg povlaenja iz Moluha doao je Hasan Mekovi, koji nas je izvijestio o sudbini Demala Softia. zatim o pretresu kua od strane ustaa, i uopte o situaciji u Moluhama i okolini. Na osnovu prikupljenih informacija i procjene novonastale situacije, na sastanku aktivista NOP-a sa terena Moluhe - Lipnica, odranom u kui Salke Imamovia, odlueno je da se NOO (Fehrat Hodi, Paan Ahmedbai, Mehmed Rahmanovi i dr.), zatim skojevsko jezgro sa aktivistima SKOJ-a i USAOJ-a i Odbor AF-a vrate sa izbjeglim porodicama na okupirani teren Moluha, gdje e u novim uslovima nastaviti svoje djelovanje. Na teren sjeverno od Tuzle dogovoreno je da idu Salko Mekovi i Mustafa Ibrahimovi, moluki hoda, sekretar NOO. kao i da tamo bude smjetena Kaduna Mekovi sa troje sitne djece, s tim da se po potrebi kreu i na okupiranom terenu Moluha - Rasovca - Lipnice - Dobrnje - Plana. Vezu izmeu NOO i organizacija kao i aktivista NOP-a na ovom terenu sa Salkom Mekoviem i Mustafom Ibrahimoviem odravae Mahmut Mekovi. Na sastanku je takoe dogovoreno da se jedan dio opreme (pisaa maina i apirograf i neto oruja i municije) prenese u talu Paana Aliia. u umu Odore, u blizini Ratia, a da se drugi dio prebaci u Komandu mjesta Srebrenik kod Mehmedalije Mujedinovia. Dogovoreno je da se, najvaniji je to zadatak, izvri mobilizacija novih boraca radi stvaranja partizanskog bataljona sjeverno od Tuzle - Kreke, koji e izvravati potrebne zadatke na ovom terenu, a bie u sastavu Tuzlanskog partizanskog odreda, koji je, kako je reeno, upuen na borbene zadatke juno od Tuzle. Nakon analize ukupne situacije, zakljueno je da aktivisti idu na ranije odreen teren, jer e to biti korisnije nego da ih odmah sakupimo u taj novi bataljon. Aktivnost treba usmjeriti na sela sjeverno od Moluha i Lipnice, od Obodnice, Osoja i Tinje, prema Breziku i Srebreniku, jer je tamo diferencijacija meu stanovnitvom jo uvijek u toku. Na kraju sastanka precizirane su i kue gdje aktivisti NOP-a mogu ostavljati poruke za sastanke ili obavijesti o ljudima i dogaajima, a naroito o pokretima neprijateljskih jedinica i patrola prema ovom terenu. U Moluhama su te kue Hane Mekovi i duandije Haima ehia, u Rasovcu Bego i Sena Zoni, u Lipnici Salko Imamovi i Zejir Dadanovi, u Osoju Mujo i Dervi Muminovi, u Tinji Mujo Branji, u Dobrnji Raid Dambi i Ahmed Omeraga Kii, u Planama Muharem ati, Muhamed Straevi i Eefa Kuljugi, u solani Mujo Suljetovi, u Jasicima Boo Peranovi itd.

207

Novembar 1943. godine ostao mi je u sjeanju po brojnim obrtima situacija i nepredvienih dogaaja kojima smo se morali prilagoavati i koji su nam oteavali rad i bili velika prepreka da brzo i blagovremeno ispunjavamo zadatke, koje smo, na pomenutom sastanku u Lipnici. postavili pred nau grupu aktivista. Krizne situacije i nepredvieni dogaaji kao da e nam odreivati sve nae zadatke vezane za Tuzlanski odred. Sredinom novembra naa grupa aktivista, na elu sa Salkom Mekoviem, nala se na terenu Obodnice. Mnogi mjetani poznavali su Salku kao partizanskog terenskog radnika koji je dolazio i ranije sa Muhamedom Gagiem i drugima, jer su mnogi od njih pripadali legiji komandanta Gagia. Osim toga. tradicionalno su postojala lina i familijarna poznanstva izmeu starih Moluana i Obodniana, a moluki hoda Mustafa Ibrahimovi je svima bio dobro poznat. Sve je to govorilo da je pomjeranje centra nae djelatnosti u Obodnicu sasvim opravdano i da e dati odgovarajue rezultate na planu stvaranja ovog bataljona Odreda. Ali. ni neprijatelj tada nije mirovao. Usmjerio je aktivnost na formiranju zelenog kadra. Zato smo organizovali konferencije da bismo raskrinkali takve neprijateljske namjere i ljudstvo okrenuli u bataljon umjesto u zeleni kadar. Tako je odrana veoma uspjena konferencija u Obodnici, na kojoj su govorili Salko i Mustafa, a potom smo sa istim zadatkom krenuli u Avdibaie. Tu smo zanoili u jednoj kui u razgovoru sa domainom, a zatim ostali i na spavanju. U toku noi. n e k o j e uao u sobu u kojoj smo spavali i saoptio nam da se neki ljudi spremaju da nas likvidiraju. Odmah smo ustali, uzeli oruje i onako bunovni upali u susjednu sobu gdje se nalazilo 10-15 naoruanih ljudi, koji su nam spremali neku vrstu zelenokadrovskog pua. Sa njima smo ostali do zore u razgovoru o prljavoj raboti okupatora i svih izdajnika - pa i zelenog kadra, objanjavajui im da je jedini izlaz u bratstvu i jedinstvu i zajednikoj borbi protiv oku patora i izdajnika. Kada je svanulo uputili smo se u Osoje kui Muje i Dervia Muminovia. I tu je odran sastanak sa aktivistima. Sutra smo nastavili put preko Podoraja, Lisovia i Brezika za Srebrenik, gdje se Salko Mekovi sastao sa drugovima Demalom Bijediem. sekretarom Okrunog komiteta KPJ za Trebavu. Mehmedalijom Mujedinoviem komesarom Komande mjesta Sreb renik. Tada je dogovorena koordinirana akcija na razbijanju zele nog kadra, odnosno na stvaranju partizanske jedinice. Nakon ovog dogovora veina nas se ponovo vraa na terer Osoja - Obodnice radi izvrenja postavljenih zadataka. A teren ok( Obodnice je bio blie Tuzli i veoma interesantan za neprijatelji

208

radi stvaranja zelenog kadra. Bio je takode strateki interesantan i za snage NOP-a radi stvaranja terenske partizanske jedinice. Zato smo morali raditi brzo i odluno. Energinom akcijom aktivista NOP-a protjeran je sa ovog terena Mumin Kulovi sa grupom svojih pristaa. Bio je upuen da formira zelenokadrovske jedinice. Na sastancima sa ljudima uspjeli smo da raskrinkamo ovu podlu i izdajniku rabotu. Tada je oformljena manja partizanska eta. Tako je, ve krajem novembra, situacija na ovom terenu bila u potpunosti u naim rukama, a novoformirana partizanska eta je bila jezgro novog bataljona koji je trebalo formirati u selima sjeverno od Tuzle u skladu sa direktivom Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu.*) Tokom decembra stvorie se partizanske grupe - vodovi i u drugim selima sa ovog terena prema Breziku (Lisovii. Tinja, Potpe, Brezje, Podoraje, Crveno Brdo, Jasenica, Zahirovii, Kuge, Ljenobud i dr.) u okviru ove jedinstvene partizanske jedinice. Uporedo sa ovim formirani su NOO u svim selima radi prikupljanja hrane za ovu kao i za druge partizanske jedinice zatim oruja i municije, sanitetskog materijala, odjee, obue. Radilo se i na zbrinjavanju i pomaganju porodica drugova koji se nalaze u NOV, kao i stvaranju mree pouzdanih saradnika NOP-a u svim selima gdje je to bilo mogue, kako na podruju oko Brezika, tako i na terenima prema Tuzli i Lukavcu koje je kontrolisao neprijatelj. U prvoj polovini decembra 1943. godine okupili smo se u kui Salke Imamovia u Lipnici radi dogovora sa aktivistima s terena Moluha - Lipnice o novim zadacima, naroito o snabdijevanju naih jedinica i organizacija na slobodnom terenu prema Majevici i Srebreniku. Meutim, dok smo ekali da se iskupe pozvani aktivisti NOP-a, ue u sobu zadihana domaica kue govorei da su pred kuom ustae. Tek to je zakljuala vrata, stigle su ustae. Lupali su i traili da im otvorimo. Odarafili smo bombe i ekali. Tada je Salko Mekovi iskoio kroz prozor u arapama bjeei preko Karagia potoka prema aniima. Za njim nastade jurnjava ustaa, a mi smo to iskoristili i pobjegli u pravcu Delia potoka. I Salko je pobjegao, a ustae su se vratile i odvele domaina Salku Imamovia u Ustaki tabor u Bukinje, gdje su ga izloili sasluanjima i maltretiranju. Poslije ovoga smo pojaali budnost i preli u potpunu ilegalnost. Opet smo se morali sluiti arovima i javkama.
* U pismu Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu upuenog iz ekovia 26. 11. 1943. godine Okrunom komitetu KPJ za Trebavu, izmeu ostalog, pie i ovo: Pomozite Tuzlanskom odredu oko stvaranja bataljona sjeverno od Tuzle, a po tom zadatku otiao je Salko Mekovi (Vidi arhiv Instituta RP. Sarajevo. OB. KPJ IB. 1942-1943. str. 56).
14* Tuzlanski partizanski ">iixi

209

Na podruju Srebrenika je. uovo vrijeme, djelovala Komanda mjesta, sastavljena od neumornih aktivista, naih starih poznanika, medu kojima su Salih ili i Mehmedalija Mujedinovi. Tu je djelovao Optinski komitet KPJ i SKOJ-a sa drugovima Enverom Humom i Muhamedom Keetoviem. Pri Komitetu je bila i tehnika za propagandu (pisaa maina, apirograf. papir i radio-aparat na baterije) Okrunog komiteta KPJ za Trebavu. Oni su nam pruali svestranu pomo. Sa njima je redovno kontaktirao Salko, posebno od poetka decembra kada je Okruni komitet iz Gradaca preao u Donji Srebrenik. U ovo vrijeme su, s obzirom na ofanzivu neprijatelja iji se dolazak oekivao i na podruju Srebrenika, preduzete mjere na stvaranju baza za ranjenike na emu je najvie radio Mehmedalija Mujedinovi. Poetkom decembra 1943. godine na ovom terenu su se nali jo neki aktivisti, medu kojima i sluaoci politikog kursa organizovanog u Janji: Hazim Smajlovi, Zejnil Belagi, emsa Mado, Rasim Joguni, Mustafa Madar Muharemagi, Atlaga Mujezinovi, Osman Gani, jedna drugarica po imenu Aranka, kao i jo neki ijih se imena ne sjeam. Neki od njih su rasporeeni od strane Optinskog komiteta Srebrenika na teren Brezika i okolnih sela kao pomo naoj partizanskoj grupaciji terenskih radnika. Do polovine januara 1944. godine ova terenska partizanska grupacija e brojano jaati i pokrivae sela oko Brezika i na pravcima prema Tuzli i Lukavcu. U najtjenjoj vezi saraivae i koordinirati svoje brojne akcije sa Okrunim komitetom KPJ za Trebavu i Majevicu, Komandom mjesta i Optinskim komitetima KPJ Srebrenika. kao i sa jedinicama 16. vojvoanske divizije radi razbijanja zelenog kadra. Centar ove aktivnosti za ovaj na teren nalazio se u Breziku. Do dolaska glavnine Tuzlanskog odreda na ovaj teren, poetkom januara 1944. godine, ova partizanska formacija brojala je oko 70-90 boraca i prema mom sjeanju zvala se Srebreniki bataljon. Ovi borci su regrutovani iz sela oko Brezika - Srebrenika i sela koja gravitiraju Tuzli i Lukavcu. Tako je izvren zadatak koji je postavljen od strane Oblasnog komiteta. Ova grupacija je tokom 6. neprijateljske ofanzive odrala slobodni teren sela od Brezika prema Tuzli i Lukavcu, kao i mreu aktivista NOP-a na okupiranim terenima oko Tuzle i Kreke, vezujui ih za sebe i usmjeravajui njihov rad. Jedan od glavnih zadataka Tuzlanskog odreda kome je pripadala i naa grupa je aktivnost na politikoj diferencijaciji u samom narodu. Meutim, znaajna panja je posveivana i djelovanju medu pripadnicima neprijateljskih formacija koje je ve zahva-

210

tao proces raslojavanja. Tu orijentaciju smo imali u vidu i pri vraanju aktivista u Moluhe i Kreku, jer smo pretpostavljali da se u Tuzlu vratio jedan broj ljudi koji se nalazio u neprijateljskim jedinicama te da sa njima treba stupiti u kontakt, objasniti im situaciju. Zato smo se i uputili tamo da vidimo kako se izvravaju ti i drugi zadaci. U Moluhama smo prvo sreli Uzeira Meia Agu predratnog simpatizera i aktivistu KPJ i SKOJ-a, po zadatku upuenog u domobrane. Doao je svojoj kui u Moluhe. izrazivi spremmnost da ide u partizane, bez obzira na narueno zdravlje. Meutim, nakon razgovora sa Salkom Mekoviem. odlueno je da ostane na zadatku pri domobranskom zapovjednitvu u Tuzli. To je on i uradio, i sve do svoje pogibije radio je nenametljivo, tiho, savjesno i oprezno, kakav je bio i po svojoj prirodi, na pridobijanju ljudi za NOP medu pripadnicima neprijateljskih formacija. Neto docnije na ovim poslovima je radio i Mehmed Ahmedi Meho. lan SKOJ-a od 1941. godine. To je bio poetak stvaranja mree aktivista NOP-a u neprijateljskim formacijama u uslovima ponovne okupacije Tuzle. Njima e se oko nove 1944. godine prikljuiti Mujo Mandi, Aljo Dini, a potom i mnogi drugi. Ve krajem novembra sa Agom Meiem sam iao u Tuzlu, najprije Jakubu Hukiu, vulkanizeru, koji nas je odveo do Dragutina Vrhovca. urara. Pitali smo ga da li je kakva poruka stigla za Salku Mekovia. Odgovorio je da nije. Ago mu je ostavio svoj sat za opravku i rekao da e doi po njega. Tako smo se rastali sa Vrhovcem i Hukiem. Grad je na mene ostavio izuzetno teak utisak: na svakom koraku susreemo Nijemce, ustae, andarme, domobrane. Sav grad je tuan i beivotan. Kao da to nije onaj grad od prije dvadesetak dana. Prve vijesti o zelenokadrovskim puevima na Dubravama i Vukovijama i o stradanjima Tuzlanskog odreda i naroda koji se kretao sa njim, saznali smo od komordija sa ovog terena, sjeverno od Kreke i Bukinja, koji su nakon mukog napada zelenog kadra, ostavljajui volove i kola sa materijalom, bjeali kuama samo da izvuku ivu glavu, a zatim i od prvih dezertera. Pojava dezertera i njihove stravine prie o gubicima naih jedinica i izginulim Tuzlacima kao poruene su se uklapale u mozaik neprijateljske propagande. To je ono to nam je mnogo smetalo rad na terenu Moluha i okoline. Moluhe su, u ovo ratno vrijeme, bile najistureniji dio grada prema slobodnoj teritoriji Srebrenika i zapadnih ogranaka Majevice na kome su se nalazile i jedinice NOV. Meutim, sve to nije moglo biti prepreka za uspjean obavjetajno-kurirski rad koji je

211

na tom podruju razvijen. Pri tome smo se oslanjali na partizanske porodice koje su dale svoj doprinos na stvaranju, mree naih saradnika medu pripadnicima neprijateljskih formacija, u prvom redu medu domobranskim jedinicama, a kasnije i u drugim, a naroito medu pripadnicima 13. SS Handar divizije od poetka sedme neprijateljske ofanzive. Nosilac te aktivnosti je skojevsko jezgro Moluha: Husejn Mekovi, Salih Ahmedbai, Rizah Sejdinovi, Ibrahim Huri i Mahmut Mekovi, zajedno sa lanovima i aktivistima SKOJ-a i USAOJ-a: azimom Kurbaiem, Fehratom Suljetoviem, Esadom Horoziem. Suljom Jahiem, Osmanom Zahiroviem, Rasimom abiem. Mehmedom Ahmediem Mehom. Mehmedom Softiem. Rizahom Paiem, Latifom Ahmediem. Mehmedom Ribiem, Halilom Aliiem. Izetom Sejdinoviem. Fehimom Softiem. Jusufom Smajiem i Feridom, Senijom Kurbai, Mujesirom Alii, Eefom Kuljugi, Hanifom Ahmedi, Zinetom Suljetovi. Hasibom Kurbai. Hanumicom Pai, i drugim sa ueg podruja Moluha i okoline. Dezerteri koji u tako tekoj situaciji naputaju Odred i bjee svojim kuama, sklanjajui se kod prijatelja a neki prelaze i u neprijateljske formacije, prave nam situaciju jo teom. Jedan od njih je proao kroz Moluhe i okupljenim enama priao da su Moluani svi izginuli. Priao je i pojedinosti o pogibiji Moluana Idriza Hodia. Semse Kania i Muharema Zahirovia. ene su ga sluale kroz pla i kuknjavu, a kada je zavrio sa priom, stara Bejta g a j e priupitala: A to bolan i ti ne pogide...? Otiao je posramljen.

Dolazak Odreda na teren Srebrenika i uee u napadu na Tuzlu

Poslije velikih tekoa u toku este neprijateljske ofanzive Tuzlanski odred je najzad, krajem prve sedmice januara 1944. godine, uspio da preko Plana i Dobrnje stigne u Brzeik.*) Radovali smo se kao mala djeca njihovom dolasku. Medu borcima je bilo bolesnih i premrzlih drugova, tako da im je od stanovnitva i aktivista ovoga kraja pruena topla dobrodolica i svaka druga pomo za njihovo lijeenje i brz oporavak. Sa Odredom su bili i lanovi Okrunog komiteta KPJ Tuzla. Dolaskom Odreda na ovaj teren, svi do tada regrutovani borci sa terena Obodnice, Osoje, Tinje. Podoraja, Lisovia, Ljenobu*) Prema sjeanju Neboje Spasojevia. Salko Mekovi je doekao Odred u Dobrnj i.

212

da. Zahirovia, Brezika i drugih sela sa ovog terena, koji su se nalazili u sastavu pomenute partizanske terenske grupacije, ulaze u sastav Odreda kao njegova popuna. Uestvovae i u predstojeem (drugom) napadu na Tuzlu. Na terenu i dalje ostaju i rade politiki terenski radnici Salko Mekovi, Mustafa Ibrahimovi, Atlaga Mujezinovi, Rasim .Joguni, Mustafa Madar i drugi. U vrijeme neposrednih priprema naih jedinica za napad na neprijateljsku posadu u Tuzli, 14. januara 1944. godine, stigao sam u Brezik kod Salke Mekovia. Predao sam mu pismo sa podacima o neprijateljskim posadama i utvrenjima u Moluhama. Batvi. Kreki i Solani, koje su mi dali Ago Mei i Fehrat Hodi. Sljedeeg dana vratio sam se u Moluhe sa porukom od Salke za Fehrata i Agu. Bila je to obavijest o predstojeem napadu na Tuzlu, odnosno Moluhe, na iju je njemaku posadu od 19 vojnika, naoruanih automatskim orujem i utvrenim na Mijeiu i Strai (Gladovo), trebalo da napadne Tuzlanski odred u toku noi. Salko im poruuje da nee biti sa Odredom zbog zadataka, pripreme konferencije islamskih svetenika - imama koji su bili simpatizeri i aktivisti NOP-a sa terena od Tuzle do Srebrenika u Breziku,*) pa trai od njih da prue svaku pomo borcima Tuzlanskog odreda kada stignu u Moluhe. O predstojeem napadu obavijestio sam i skojevsko jezgro Moluha. Svi smo se radovali, nadajui se da e Moluhe i Tuzla ponovo biti slobodni. U prvi mrak 16. januara nekoliko nas aktivista smo se sastali prema dogovoru sa Fehratom Hodiem i Agom Meiem u kui Salke Mekovia, koja je bila prazna i sluila nam za sastanke. Brojimo sate i minute kada e se oglasiti poetak napada na Moluhe, s obzirom da se na drugim terenima oko Tuzle ve uveliko vode borbe. Tek poslije ponoi, u neposrednoj blizini kue Fate Zahirovi, oglasila se kraa pucnjava iz automatskog oruja, a potom se sve utia.**) Ujutro, 17. januara, posmatramo kako se Nijemci smjenjuju na poloaju, u bunkerima kod Mijeia i na Strai gdje je iskopana traneja preko cijelog brijega. 1 dok se oko Tuzle (posebno na Kojinu i Boriu) vode teke borbe, na Moluhama je mirno. Tek oko podne prolomie se eksplo*) Vidi Front slobode, broj 4. strana 14. od 10. 3. 1944. godine. **) Ubrzo iza toga Fata nam je kroz pla priala da joj je u toj pucnjavi ubijena krava, kojajoj je bila jedini spas za djecu. Jer, njen mu Muharem. solarski radnik, poginuo je kao borac Tuzlanskog odreda, negdje na Dubravama - Vukovijama u borbi sa zelenim kad rom. a ona je ostala sa brojnom sitnom djecom o kojima se brinula. Neto docnije poginue joj i najstariji sin Osman.

213

zije i zau tektanje automatskog oruja, najprije kod bunkera Mijei, a odmah zatim i na Strai. Napad je izveden po nareenju Danila Lekia, panca, komandanta 16. vojvoanske divizije. Za svega petnaestak minuta Nijemci su bili potisnuti sa svojih utvrenja, pa se borba prenijela u samo naselje. Na raskru puteva, ispod samog mezarja, ranjen je jedan na borac, mislim da je to bio Kadija ilji. Vidjevi to, Hasan Mekovi je izaao iz svoje kue sa namjerom da mu prui pomo. Meutim, od neprijateljskih rafala sa Batve pao je pokoen ispod svoje kue. Dva borca su pristigla da izvuku svog ranjenog druga, a ja sam pritrao da pomognem Hasanu. Vidim da je teko ranjen u desnu nogu i da jako krvari. Poto ga nisam mogao sm povui u zaklon, pozvao sam u pomo komiju Hasana Bakalovia, koji je, izloen neprijateljskim mecima, dotrao te smo ga zajedno uvukli u kuu. Meutim, iskrvario je i neto kasnije umro. U isto vrijeme, borci Odreda vode borbu ispod mezarja na raskru kod Haimove kafane. a onda se sa ranjenima poinje da povlai kada su Nijemci ve bili istjerani iz Moluha. Nijemci ih potiskuju i ponovo preuzimaju svoje prvobitne poloaje i ostaju u Moluhama. Mitraljeskom vatrom i minobacaima sa Batve prate njihovo povlaenje i iz Moluke rijeke. Ova borba je trajala oko jedan sat. U njoj su borci pokazali veliki heroizam. sranost i volju za pobjedom. Ubrzo saznajem i o drugim naim rtvama. Na aktivista Alija Ahmedi Ago, takoe je ubijen ispred svoje kue. U strani brijega Strae (Gladova) iznad Mijeia. u pokuaju da se privue njemakom rovu. pokoen mitraljeskom vatrom, lei mrtav Dafer Hodi. Ferhat gleda brata mrtvog, ali nije u mogunosti da mu pride. U Mijeiu, u neposrednoj blizini bunkera, poginuo je Sepe Zanko, a neto dalje od njega bolniarka Ivanka Musi. Na drugoj strani brijega Strae prema Gladovu poginuo je Mehmed Saki. Neto docnije, u povlaenju, poginuo je jo jedan borac na Rovinama. rodom iz Srebrenika. po imenu Muhamed. Ukupno je. koliko se sjeam, poginulo 5 a ranjeno 6 boraca Odreda. I Nijemci donose sa Strae dva poginula vojnika, odakle su ih povukli u grad. U Moluhama niko ne izlazi iz kua. jer neprijatelj sa Batve budno prati svaki pokret i tue mitraljeskom vatrom. Pod takvim okolnostima u prvi sumrak kreem sa Salihom Ahmedbaiem u Brezik da bih izvijestio Salku Mekovia i drugove o svemu ta se toga dana dogodilo u Moluhama. Ispriali smo da je u narodu prisutno nezadovoljstvo zbog neuspjenog napada Odreda i rtava koje su pale. Salki i drugovima nije bilo jasno kako je do svega toga dolo, jer je Odred imao sve podatke o neprijatelju.

214

Nakon kraeg razmiljanja Salko nas je uputio nazad sa zadatkom da u toku noi predamo poruku Fehratu Hodiu, Agi Meiu i Fati Zahirovi. U poruci je stajalo, kako nam je objasnio, da e Salko sutra oko 10 asova stii u Moluku rijeku sa petnaestak boraca terenskih radnika, a da oni (Ago. Ferhat i Fata u ijoj su kui stanovali njemaki vojnici) treba da pronesu glasine da stie nekoliko hiljada partizana. Postupili smo po dogovoru. Do jutra, IH. januara, smo stigli u Moluhe i prenijeli poruku Agi. Ferhatu i Fati. Kada su u dogovoreno vrijeme zapucale puke iz pravca Mijeia. nastala je kuknjava Fate i ostalih i. toboe, ubrzane pripreme za bjeanje. Nijemci su to vidjeli i uvi objanjenje da napada nekoliko hiljada partizana dali se u panino bjekstvo, ostavljajui ak i ruksake sa opremom. Da bi sve bilo ubjedljivo i Ago je. budui da je nosio domobransku uniformu, pobjegao sa Nijemcima iz Moluha. Nijemci su otvorili vatru sa Batve na njima vidljiv gornji dio Moluha, ali to nije smetalo da se sahrane nai poginuli drugovi. Uz to, iz kua u kojima su stanovali njemaki vojnici pokupili smo ruksake, neto municije i druge opreme, utovarili na volovsku zapregu Alije Razia i uputili u Brezik.*) Toga dana radilo se brzo i oprezno. Do prvih popodnevnih asova izvrena je sahrana poginulih drugova. Tada je Salko poslao jednog borca sa porukom za tab Odreda, koji se nalazio u Rasovcu, da su Moluhe slobodne i da sa Odredom mogu doi u Moluhe. Kada je pao mrak u kuu Salke Mekovia u Moluhe stie tab Odreda: Omer Gluhi, Mea Selimovi i Rado Peri, a sa njima i Abdulah Mujezinovi Kadija. Poeo je razgovor, pa i prepirka. Posmatrao sam ih, osvijetljene gasnom lampom, iz ugla sobe. veoma zainteresovan da saznam ta ko kae u ovoj kritikoj analizi borbe za Moluhe. Drugovi iz taba su Salki zamjerili d a j e ovu akciju oslobaanja Moluha izveo nezavisno od Odreda i odobrenja taba, a Salko je njima prigovarao to su ostali u Rasovcu, a komandu nad Odredom prepustili Kadiji Mujezinoviu i Kadiji iljiu. Poto vremena za neka dua objanjenja i analize nije bilo, razili su se ljuti jedni na druge. Te noi. poto su i juna i sjeverna strana Jale, Kreka i Solana, bili slobodni. tab Odreda preduzima mjere izvianja do Vikia kua, rudarskih jama i Solane. Naime, trebalo je da Odred sadjejstvuje i koordinira svoje akcije sa naim jedinicama koje su ve prvog dana borbi uspjele da protjeraju nep*) .Jedino, sjeam se, moja majka Hana nije dala da uzmemo ruksake dvojice Nijemaca koji su kod nje stanovali. Strahovala je od osvete nad svoje troje male djece. Pokazalo se da je to bilo veoma promuurno.

215

rijatelja sa june strane -Jale, kada se povukla i neprijateljska posada sa sjeverne strane Jale (Solane-Kreke). Meutim, do toga nije dolo jer se tab Odreda nalazio u Rasovcu, pa nije ak ni znao za napad u toku 17. januara koji je izvren po nareenju panca. O tome je saznao tek nakon zavretka borbe i povlaenja Odreda u Gornju Lipnicu. Tuzlanski odred se povukao sa terena Moluha, negdje 19. ili 20. januara 1944. godine, dok su jo trajale borbe oko Tuzle. U Moluhama su ostali aktivisti NOP-a. Zadrao se i Salko Mekovi. Trebalo je smiriti situaciju i prekinuti sve prie i dileme oko borbi i rtava. Na tom planu su odrani brojni razgovori sa grupama i pojedincima na kojima je otvoreno govoreno o nekim propustima, ali i o injenici da nas ovo gorko iskustvo ne smije obeshrabriti i da se mora nastaviti borba. Posljednji sastanak sa kljunim aktivistima na kome su postavljeni zadaci propagandne djelatnosti: odravanje veza sa aktivistima na irem terenu, prikupljanje odjee, obue, oruja i municije, sanitetskog materijala i dr. odran je u kui Hane Mekovi, 21. januara 1944. godine, kada smo zahvaljujui obavjetenju Kate Pai, takorei pred nosom kolone 8. lovake domobranske pukovnije uspjeli da izmaknemo. Bjeali smo svako na svoju stranu, a oni su za nama pucali i trali, ali nikog nisu ubili niti uhvatili. Ustaka vlast i neprijateljsko politiko podzemlje povlaenje naih snaga slave i veliaju kao svoju veliku pobjedu nad partizanskim snagama. Napunili su prostor toka i drugih baraka Istonog i Zapadnog logora gdje su se nali nai borci i aktivisti. Bili su prinueni da i Hotel Bristol pretvore u zarobljeniki logor. Samo su se pojedinci (obino podmiivanjem vlasti) uspjeli iupati iz neprijateljskih kandi. Izmeu ostalih nije uspio ni pokuaj da se spasi ranjeni Hasan abi iz Moluha. Neuspjeh naih snaga i gubici koje smo imali prouzrokovali su negativne politike posljedice. Pojavilo se i dezerterstvo sa svim svojim negativnim posljedicama. Nakon povlaenja Odreda iz napada na Tuzlu, i teritorijalnih razgranienja u raspodjeli rada izmeu okrunih komiteta KPJ i SKOJ-a posavsko-trebavskog i tuzlanskog okruga, slobodni teren Srebrenika - Brezika preuzima Tuzlanski odred sa Okrunim komitetom KPJ za okrug tuzlanski. Razvija se politika aktivnost u slobodnim selima prema Lukavcu i Tuzli, odravaju se konferencije i slino. U tijesnoj saradnji sa Okrunim komitetom i tabom Odreda nastavlja aktivnost naa grupa terenskih radnika, kako na slobodnom terenu Srebrenika - Brezika prema Tuzli i Lukavcu, tako i na okupiranom terenu sjeverno od Kreke-Tuzle, sve do 7.

216

neprijateljske ofanzive, aprila 1944. godine, kada u novonastaloj situaciji prelazi na okupirani dio terena Moluha i okoline. U vezi sa promjenama do kojih je dolo na slobodnom terenu Srebrenika Brezika i sela koja gravitiraju Tuzli i Lukavcu, na okupiranom terenu Moluha i okoline sastav naeg molukog obavjetajno-kurirskog partizanskog punkta, sa mreom aktivista NOP-a, ostao je nepromijenjen. On nastavlja svoju pojaanu djelatnost na zadacima koje je nametala situacija: obavjetavanje o pokretima neprijateljskih jedinica, informacija o stanju i drugim dogadajima u Tuzli - Kreki i okolini, kao i pojaana naa propaganda i irenje mree aktivista NOP-a na ovom terenu. Za razliku od ranijeg perioda sada smo prihvatali kontakte i sa nekim dezerterima. Kao i u ranijem periodu mladi ljudi su bili izloeni mobilizaciji od strane vojnih vlasti NDH. tako da su u neprijateljske jedinice stupali pod silom ustakih zakona a ne usljed ideolokih razloga. Najvie je bilo mladih politiki bezbojnih ljudi stasalih za vojsku koji su morali da se odazivaju pozivima vojnih vlasti za stupanje u njihove vojne formacije. Bilo je i takvih omladinaca koji su bili idejno opredijeljeni za NOP. ali mogunosti za odlazak u NOV su bile neizvjesne i skopane sa opasnou hapenja ili da se izgubi ivot. Ova kategorija mladih ljudi, regrutovanih u neprijateljske formacije, bila je izloena velikim iskuenjima indoktrinacije neprijateljske propagande. U takvoj situaciji sve je zavisilo od konkretnog rada i uticaja organizovanih snaga NOP-a na okupiranoj teritoriji. Trebalo je sa puno hrabrosti, budnosti, ljudske svijesti, koristei raznolike forme rada, smjelije stupati u kontakte sa ovim mladim ljudima koji su bez svoje volje bili prinueni da se nadu u neprijateljskim formacijama. Trebalo je otvoriti humani front borbe protiv okupatora i kvislinkog reima, prihvatiti sve one koji su svjesni poloaja u kome su se nali, suzbijati indoktrinaciju i zablude onih koji jo nisu shvatili sve to se oko njih zbiva. Trebalo je, drugim rijeima, odbraniti i ast ovih nevinih sinova naih naroda koji nisu svojom krivicom dospjeli na suprotnu stranu. To su sve znali nae skojevsko jezgro i obavjetajno-kurirski partizanski punkt Moluha sa svim aktivistima NOP-a koji su bili vezani za ovaj punkt. U periodu od januara do aprila 1944. godine taj punkt neumorno radi na izvrenju postavljenih zadataka na irenju postojee mree aktivista. obavjetava tab Odreda o pokretima neprijateljskih jedinica i dogaajima koji se odvijaju na okupiranoj teritoriji Tuzle - Kreke, dostavlja oruje, municiju, sanitetski materijal, odjeu i obuu, kao i mnoge poruke, pisma, materijale, koji su bili od interesa za

217

organizacije NOl'-u i jedinice NOV na slobodnom terenu Srebrenika i Majevice. Dobijene propagandne materijale - vijesti i letke smo, kao i ranije, umnoavali u naoj maloj tehnici u Raitima i dostavljali naim aktivistima na koritenje pod parolom Proitaj i daj svome provjerenom prijatelju da proita. Naroita panja je pndavana rasturanju letaka, koji nisu rasturani na klasian nain kako ne bi izazvali odmazdu policije nad nevinim ljudima, ve su organizovano proturani. Na letke smo raunali kao na ubojito oruje nae propagande, to se i u praktinom radu potvrdilo. Naa aktivnost je pojaana dolaskom Time Kurevi iz Tuzlanskog odreda, poetkom januara, i Kadune Mekovi sa terena Srebrenika, marta 1944. godine, s obzirom da su one kao stari aktivisti poznavali veliki broj ljudi u Tuzli sa kojima se mogla uspostavljati veza. U ovom periodu relativno mirnog razdoblja bilo je i drugih dogadaja i naih akcija sa karakteristinim sponama vezanim za Tuzlanski odred. Naime. Odred je blagovremeno obavjetavan o planovima neprijateljskih obavjetajnih slubi, odnosno akcijama i mjerama za likvidaciju nekih lanova taba Odreda i slino, pokuali smo i sa izvoenjem diverzantskih akcija: miniranje eljeznog mosta na Jali, skladita municije na Paabunaru i dr. ali u tome nismo uspjeli. Radilo se na spasavanju naih aktivista od hapenja i racija koje su vrene od strane neprijatelja itd. Krajem marta 1944. godine ve su stizali glasovi da iz pravca Srema i Slavonije treba da stignu snane neprijateljske formacije 13. SS Handar divizije i na slobodni teren sjeveroistone Bosne. To je bio nagovjetaj poetka nove neprijateljske ofanzive. Zato su i nae jedinice vrile odgovarajue pripreme. Na terenu Majevice, Srebrenika i Trebave, sredinom aprila 1944. godine, nalaze se jedinice 16. vojvoanske divizije. Majeviki partizanski odred. Tuzlanski partizanski odred, kao i Okruni komiteti KPJ i SKOJ-a majevikog i tuzlanskog okruga sa pozadinskim partijskim radnicima i brojnim aktivistima NOP-a. kako na ovoj slobodnoj, tako i na okupiranoj teritoriji Tuzle. Kreke, Lukavca i drugih dijelova ovoga podruja. Sve se spremalo za pokrete, borbe i manevrisanja na irokom prostoru sjeverne i sjeveroistone Bosne. L' drugoj polovini aprila 1944. godine Tuzlanski odred sa Okrunim komitetom i partijsko-politikim terenskim radnicima i aktivistima naputaju teren Srebrenika-Brezika i povlae se dublje u Majevicu: l' Srebreniku i okolnim selima ostaje odreen broj aktivista kao i ranjeni, bolesni, iznemogli borci i izbjeglice, medu kojima je bilo i pripadnika jevrejske narodnosti. Ostaje i goloruk

218

dobroudni narod u neizvjesnosti i strepnji ta e biti sutra, ali i sa skrivenim simpatijama u srcu prema partizanima sa kojima je drugovao mjesecima. Jer, ve punih osam mjeseci Srebrenik je bio mala partizanska metropola, tvrava i raskrsnica partizanskih puteva prema Majevici i Semberiji, Trebavi i Posavini. Tuzli, Lukavcu i Graanici. Nestalo je partizanskog agora, sve je postalo pusto, a jeziva tiina u narodu kao da je nasluivala da e se neto brzo i strano dogoditi. 1 zaista, nakon nekoliko sati na grebenima stijena i brda sa sjeveroistone strane Srebrenika pojavile su se prve izviake jedinice 13. SS divizije. U Srebreniku poinje krvava hajka i teror nad spokojnim i mirnim narodom, pod vidom traganja za partizanima - ranjenim i bolesnim, aktivistima NOP-a i izbjeglicama. Odmah su oformili logor u koji su dovodili ranjene i bolesne partizane, aktiviste i izbjeglice. Uz pomo izdajnika otkrivali su nae simpatizere i aktiviste, otkrivali im kue, baze i sklonita i sa njima se divljaki obraunavali. Najee su ih dovodili do sabirnog logora u Srebrenik, gdje je vrena selekcija, a zatim su rasporeivani u zatvore Brkog ili Tuzle, odakle su neki upuivani u logore. Neke nae aktiviste ubijali su bez ikakvog postupka, druge su rasporeivali u neprijateljske jedinice, a neznatan broj otputen je svojim kuama. Tuzlanski odred, sa terenskim radnicima i aktivistima, manevrisao je na ovom terenu izmeu padina Majevice i sela oko Srebrenika. izbjegavajui sukobe sa nadmonijim neprijateljskim jedinicama. Pri tome je trpio stalne gubitke, a zahvatio ga je i proces osipanja. Krajem aprila 1944. godine na zapadne padine Majevice, iznad Srebrenika, stigao je tab 3. korpusa sa nekim jedinicama. Vodene su viednevne teke borbe protivu snaga 13. SS divizije. Tada je tab Korpusa donio odluku da cijela grupacija izvri pokret preko Spree put Ozrena i Konjuha, ponovo za ekovie. Sa njima je krenuo Okruni komitet KPJ Tuzla ijedan broj boraca Tuzlanskog odreda, dok je jedan broj partijsko-politikih radnika i boraca Odreda, na elu sa Omerom Gluhiem, ostavljen na terenu Majevice - Srebrenika sa radio-stanicom i zadacima obavjetajnog karaktera o kretanju neprijateljskih jedinica i praenja situacije i dogaaja na terenu Srebrenika prema Tuzli. Lukavcu, Graanici i Gradacu. Tako prikupljene podatke trebalo je da putem radioveze dostavljaju tabu 3. korpusa i Oblasnom komitetu KPJ za istonu Bosnu. U grupi su bili: Omer Gluhi, Ferhatbeg Azabagi, Hasan Odobai, Muhamed Selimovi Bobi, Rado Peri, Slobodan Voki. Abdulah Mujezinovi Kadija, Boko Popovi Popac, Ahmet Silji Kadija. Zvonko Primorac. Neboja Spasojevi, Vehid Begi.

219

Ilija ilas, Adem Osmanbegovi, Slobodan Joilovi Bodo, Jakub Joldi, Memi Dani, Nuraga Hodi, Taib Sarajli. Jusuf Muki Zorule, Mustafa Ibrahimovi Hoda, Rasim Joguni. Stevo Mii, Spahi - zubar, Muhamed Joguni i drugi. Meutim, oni e na prostoru od Raljana i Maoe do Smolue biti desetkovani u maju 1944. godine. Bili su prinueni da neprestano manevriu i tragaju za sigurnijim prebivalitem. Tada su mnogi borci stradali. Tako su, koliko se sjeam, na teren Smolue, krajem maja 1944. godine, stigli: Omer Gluhi. Boko Popovi Popac, Neboja Spasojevi, Ilija ilas, radista sa radio-stanicom, Vehid Begi, Adem Osmanbegovi, Taib Sarajli, Rasim Joguni, Jusuf Muki i Memi Dani. Situacija na terenu Moluha i okoline u toku sedme neprijateljske ofanzive, kada je rije o opstanku, uslovima za rad i borbi protiv neprijateljskih snaga, nije nita bila bolja od stanja na drugim terenima cijele sjeveroistone Bosne. Ustaka kvislinka vlast sa svojim formacijama - ustaama, domobranima, zelenim kadrom, policijskim i obavjetajnim aparatom i okupatorske njemake vlasti sa svojim formacijama i policijskim obavjetajnim slubama uzajamno se dopunjuju i koordiniraju sve svoje akcije na terenu Tuzle-Kreke-Bukinja-Lukavca. Tuzla je. u to vrijeme, centar svih okupatorskih i kvislinkih neprijateljskih snaga za sjeveroistonu Bosnu odakle kreu svi planovi, kombinacije i akcije protiv partizanskih snaga i NOP-a uopte. Cio ovaj teren bio je pokriven pripadnicima ustakih, domobranskih, zelenokadrovskih, SS-ovakih i njemakih jedinica. Jedini tada naoruan, u uniformi partizan, sa petokrakom na kapi, bio je Salko Mekovi. On se u olistaloj umi mogao sklanjati tokom dana od svih neprijateljskih patrola, izvidnica i kolona koje su prolazile ovim terenom. Tokom noi se mogao kretati, ali danju samo u krajnjoj nudi, i t o s a arom, sa pratnjom za izvianje i obezbjeenje. Poetkom maja na teren Moluha i okoline doao je Salko Mekovi. Naa aktivnost je usmjerena na pojaanu propagandnu djelatnost medu pripadnicima - vojnicima neprijateljskih formacija. Cilj su novi dobrovoljci za prelazak u jedinice NOV-a. Na zadatak je bio da te borce pripremamo i usmjeravamo u Tuzlanski NOP odred iako su neki aktivisti traili da se formira Krekanski rudarski partizanski odred, koji bi se locirao sjeverno od Kreke-Moluha prema Majev ici. Meutim, ti prijedlozi su energino odbijeni, pa se insistiralo iskljuivo na obnovi Tuzlanskog partizanskog odreda i popuni drugih jedinica NOV-e. Tako je naa organizacija aktivista

220

SKOJ-a, koju je Hasan Mekovi prije svoje pogibije popularno nazivao Crveni rasadnik, bila spremna na izvravanje svih zadataka, nalazei se u nekoj vrsti mobilnog stanja, jo od marta 1944. godine, kada se nagovjetavala neprijateljska ofanziva. Tako smo, do poetka aprila, ve imali na vezi solidnu i uhodanu mreu aktivista NOP-a, koji su u toku sedme neprijateljske ofanzive preli u kontraofanzivu na irokom prostoru od Tuzle, Kreke, Bukinja i okoline, sa pojaanom propagandom za pridobijanje novih boraca za NOV-u. kako iz redova graanstva, tako i iz sastava neprijateljskih formacija, posebno iz jedinica 13. SS divizije.

Popuna Odreda i drugih jedinica NOV

Partizanske jedinice su se u tekoj neprijateljskoj ofanzivi nalazile u stalnim pokretima i otrim neprekidnim borbama protiv neprijateljskih snaga, daleko od ueg terena Tuzle-Kreke i okoline, koji je pokriven velikom koncentracijom neprijateljskih snaga. Tada je malobrojni Tuzlanski odred, sa radio-stanicom. bio prinuen da stalno manevrie. Crveni rasadnik, sa aktivistima NOP-a na okupiranom terenu, u strogim uslovima ilegalnog rada, prelazi na konkretne akcije radi popune Tuzlanskog partizanskog odreda i ostalih jedinica NOV. Uporno smo kontaktirali sa pripadnicima neprijateljskih snaga i radili na njihovom pridobijanju za NOP, iako smo bili svjesni uslova pod kojima se radilo, odnosno opasnosti koje su vrebale svakog aktivistu. Meu aktivistima je isticano borbeno geslo da se ne treba bojati uniformisanih Nijemaca i ustaa koliko njihovih tajnih pristaa. To je trailo veliku opreznost i umijee u obavljanju tekih poslova ilegalnog rada. Period od aprila do 17. septembra 1944. godine je karakteristian po velikoj dinamici u obavljanju zadataka, koja je. izmeu ostalog, uslovljena objektivnim stanjem osipanja kvislinkih formacija, to je trebalo iskoristiti. A situacija se stalno mijenjala. Nikada se ne zna ta donosi no. a ta dan i kakvi e se zadaci nametnuti. Stalni kontakti sa aktivistima i naim simpatizerima oko ove ili one akcije za pridobijanje novih boraca - pojedinaca ili grupa, izvlaenje oruja, municije, odjee, sanitetskog materijala, bombi, granata i slino, nametalo je potrebu za novim susretima sa poznatim i nepoznatim ljudima. Ostavljene poruke na javkama koje sam primao, vodile su me u sve dijelove grada i dalje prema Tinji, Smolui i drugd je, svuda gdje je to situacija diktirala da se obavi konkretan zadatak, koji vremenski nije trpio odlaganje. Jer. svaki pojedinac ili grupa koja se priprema za odlazak u NOV zahtijeva so-

221

lidne pripreme: od izlaska iz grada do prvih naih prihvatnih baza, njihovog baziranja, ishrane, obezbjeenja, lijeenja do prebacivanja na teren Smolue. esto sam odlazio na dogovorene sastanke samo na osnovu ugovorenih znakova raspoznavanja naih aktivista sa pojedincima ili grupom naoruanih, meni nepoznatih pripadnika neprijateljskih formacija. Saekivao sam ih na raznim mjestima u gradu ili Kreki Bukinju. Kad stignu, bez ikakvog razgovora sa njima, kretao sam se. na 10 do 15 metara ispred njih, do nae prve prihvatne baze. u umama iza Moluha i Rasovca - Cerova. Tada se tek sa njima moglo razgovarati. Ugovoreni znaci raspoznavanja sa ovim ljudima bili su najee: djeak sa novinom, granicom odreenog drveta, paprati, listom kukuruza i slino. Prijedlozi i inicijative za sve akcije koje su izvoene u ovom periodu, po pravilu su ile preko Salke Mekovia. koji je imao veliko iskustvo u ovoj vrsti rada. Meu prvima u popunu Tuzlanskog odreda, tokom maja 1944. godine, su upueni: Ahmed Ahmedi, Mehmed Ahmedi Meho, Ramo Bakalovi, Habera Korjeni, evet Kurbai. erif Kurbai, Bego Meki Begaa, a potom ovoj grupi bie prikljueni Andreas Russ, njemaki vojnik, a zatim i Nikola Herljevi pico. Jo sredinom aprila 1944. godine, upravo kada se Odred povlaio naao sam se sa Salkom Mekoviem u Srebreniku. Pored ostalih novosti sa terena Tuzle - Kreke, obavijestio sam ga da je iz Jasenovca svojoj kui stigao Ahmed Ahmedi, predratni lan KPJ, i da jo niko nije sa njim razgovarao od strane naih aktivista, osim Mehe Ahmedia, koji me je i izvijestio o njegovom dolasku. On se svaki dan morao javljati ustakim vlastima kao njihov zatoenik. Njegov otac Mujo je od imunog ugostitelja u ovo vrijeme postao siromah, podmiujui korumpirane ustake funkcionere koji su mogli uticati na Ahmedovo putanje iz logora Jasenovac. Ali. nezavisno od toga. moralo se traiti odobrenje da bi se stupilo u kontakt sa Ahmedom. Kada su. poetkom maja. pokrenuti problemi oko mobilizacije novih boraca za NOV, meu prvima je tretiran sluaj Ahmeda Ahmedia. Njegova sestra Refija i brat Hamdija u meuvremenu su stupili u nae jedinice. Analizirajui njegovo dranje pred vlastima i u logoru, zakljueno je da ja, sa Mehom Ahmediem, poem na sastanak sa Ahmedom i saoptim mu poziv da ide u NOV. Poao sam sa Mehom. Posjetio sam Ahmeda kod njegove kue i saoptio mu poziv Partije za NOV. Ahmed ga je sa oduevljenjem prihvatio. Da bi se neprijatelj zavarao, dolo se na ideju da uzme odjavu i putne isprave od ustakih vlasti za odlazak i prebivalite u Za-

222

greb. Na tome je angaovan na aktivista u domobranskoj uniformi Meho Ahmedi. koji g a j e lino pratio do eljeznike stanice u Bukinju. Tu sam ga preuzeo a zatim se sa njim uputio preko Hudea u bazu Odore-Raita. Sa Ramom Bakaloviem je bila sasvim druga situacija. On je juna 1943. godine mobilisan u vojsku da bi poslije vie prekomandi bio upuen na vojnu obuku u Njemaku. Sredinom aprila njegova jedinica je upuena u Jugoslaviju tako da je poetkom maja stigla u Bijeljinu. Tada je Ramo molio da mu se omogui da posjeti svoju porodicu u Tuzli (Moluhama), to mu je i odobreno. im sam saznao za njegov dolazak, uspostavio sam sa njim kontakt preko Mehe Ahmedia. Dogovorili smo se da nakon isteka odsustva krene u NOV, ali da se prije polaska odjavi u komandanturi u Tuzli da mu je isteklo odsustvo i da odlazi u svoju jedinicu, kako bi porodica izbjegla eventualne neprilike. Sve je ispalo kako je dogovoreno. Familija ga je ispratila do eljeznike stanice u Kreki, a vozom ga je pratio Meho Ahmedi do eljeznike stanice u Bukinju, gdje sam ga kompletno naoruanog prihvatio i odveo u bazu u Raita. Omladinci koji su se nalazili pod slinim okolnostima u domobranskim. SS i drugim neprijateljskim formacijama na slian nain su dovodeni pojedinano ili grupno do naih prihvatnih baza na teren Moluha-Rasovca-Cerova. Kad bi se iskupio dovoljan broj, onda smo ih iskljuivo nou prebacivali na teren Smolue. Prije toga smo ih drali odvojeno u bazama. Najee su koritena dva puta: Od Lipnice preko Tinje ili Dobrnje. ili pak od Moluha-Raita preko Jasika-Ljepunica-Dobrnje. 1 jedan i drugi put bio je rizian zbog ustaa iz Bukinja i zelenog kadra Ibrahima Suljia koji su opsjedali ovaj teren. Uvijek smo bili prinueni da utvrujemo prisustvo i raspored neprijatelja na ovom terenu i da sa grupama kreemo veoma kasno nou. Tada bi u Smoluu stizali obino pred zoru ili rano ujutro. Pod slinim ili istim okolnostima i uslovima preuzeti su i prihvaeni u naim bazama i ostali drugovi iz ove prve grupe. Jedino su. prema dogovoru, sami doli u bazu Raita Habera Korjeni i Meho Ahmedi. U maju 1944. godine stigla je poruka iz grada od Rade i Rue Nini da odravaju vezu sa jednim njemakim vojnikom, koji bi htio da pristupi partizanima. elio je da razgovara sa nekim od aktivista NOP-a. Reeno nam je da je prije dolaska na vlast Hitlera pripadao komunistikom pokretu. Dogovoreno je da se Zulfo Barakovi i ja uputimo na sastanak s Nijemcem. Za svaki sluaj uzeli smo bombe i krenuli u Ninievu kuu. Domaini nas dobro doekae. Najzad stigaoje i Nijemac u uniformi, naoruan, krupan ovjek.

223

nasmijan, sa zlatnim zubom koji je dolazio do punog izraaja kada bi se smijao. Razgovor sa ovim Nijemcem nije dugo trajao. Dogovorili smo se preko Ruice koja je dobro govorila njemaki da se sutra pred vee naemo u istoj kui i da zajedno krenemo u umu. u partizane. Tako je i bilo. Sutra me. u dogovoreno vrijeme, ekao ovaj njemaki vojnik. Zvao se Andreas Russ. Ili smo prema Kreki Moluhama. Na rampi, u neposrednoj blizini ljivovikog potoka, straar pozdravlja Nijemca i ne trai nikakve isprave. Brzo smo proli kraj Vikia kua i krenuli iznad rudarske jame Moluhe i izali na glavni moluki put i preko Moluke rijeke i Raita stigli u talu Odore, kada je ve uveliko pao mrak. Odatle sam ga u toku noi prebacio u talu Tone Kilinara u Gladovo, gdje je ostao nekoliko dana. Poslije je prikljuen grupi koja je bila razmjetena po drugim bazama, da bi nakon petnaestak dana, poetkom juna, bio sa njima prebaen u Smoluu. Nikola Herljevi pico je kao djeak deportovan u logor, odakle je, nekim sluajem, uspio da se izvue i dode u Tuzlu. Nai aktivisti u gradu su vodili brigu o njemu, sklanjajui ga na sigurno mjesto. Iz tih razloga naao se u Moluhama u kui Hane Mekovi. Tu je ostao nekoliko dana. a zatim je prikljuen grupi drugova u kojoj je bio i Andreas. Njih je na teren Smolue odveo Salko Mekovi preko Lipnice. Previla i Tinje. Prikljueni su grupi boraca sa radiostanicom. U ovo vrijeme, maja 1944. godine, naa organizovanost, na podruju Moluha. je na zavidnoj visini, svojim organizacijama i irokom mreom aktivista NOP-a na irem podruju Tuzle. Kreke i okoline. Pored male tehnike (u Odorima Raita) za umnoavanje propagandnog materijala, imali smo radio aparat koji je sluan u kui Muje Suljetovia. zatim imali smo naeg ljekara dr Adolfa Zamolu, majstora za opravku oruja Rasima abia. berberina Mehmeda Heamovia Meu. koji je brijao i iao novopridole borce za vrijeme zadravanja u bazama, krojaicu za krpljenje odjee Aliju Heamovi, kojoj su donoena atorska krila za izradu novih pantalona na ivaoj maini. Neto docnije imali smo i tanc-napravu za izradu petokraka, koja je izraena u Solani. Svaki aktivista je besprijekorno izvravao postavljene zadatke. U tome su nam pomagali i mnogobrojni simpatizeri. I u narednom periodu, od poetka juna do definitivnog osloboenja Tuzle 17. septembra 1944. godine, nastavljena je naa aktivnost nesmanjenim intenzitetom. To je. u stvari, bila borba za svakog novog borca, kako meu graanstvom, tako i meu pripadnicima vojnih neprijateljskih formacija. Medu njima je bilo onih

224

koji su ve bili u naim jedinicama, a koji su se pod raznim okolnostima. tokom este i sedme neprijateljske ofanzive. nali kao civili ili pak u neprijateljskim formacijama. Bilo je i onih koji su uspjeli da se izvuku iz neprijateljskih zatvora ili logora. Njih smo nazivali povratnicima. Ipak, najvei broj je onih mladih ljudi koji, po prvi put, dolaze i postaju borci NOV kao dobrovoljci, i to direktno iz neprijateljskih formacija, posebno iz 13. SS divizije. Na njihovom pridobijanju je radio pravi ilegalni, za neprijatelja nevidljivi, antifaistiki front Tuzle, Kreke i okoline. Preuzimali smo ih i smijetali u nae sabirne baze. a zatim smo ih. u veim grupama, najee Salko Mekovi ili ja odvodili na teren Smolue. za popunu Tuzlanskog odreda. Najvei broj ljudstva smo dobijali iz 13. SS divizije, iz koje su pristizale i kompletne jedinice sa nekoliko desetina boraca, sa modernim njemakim naoruanjem. Sa sobom su nosili: puke, puke-trombolke. arce-mitraljeze, majsere. revolvere. municiju, bombe, granate kao i drugu opremu. U dva navrata sa sobom su donijeli i dva mala minobacaa i dvije radio-stanice. Osim toga. preko naih saradnika u vojnim magacinima i skladitima dobijali smo dosta oruja, municije, revolvera, bombi, sanitetskog materijala i druge opreme. U ovom periodu Moluhe sa svojom okolinom su postale pravi ilegalni prihvatni centar za regrutaciju novih boraca i prihvat naoruanja, hrane i druge opreme za jedinice NOV. Brojni su aktivisti NOP-a sa kojima sam se sretao i sastajao, kako na uem terenu Moluha i okoline, tako i ire sa terena grada Tuzle i Kreke. Mnoge od njih i sada pamtim. Od njih. mahom starijih aktivista, mogao sam samo da uim kako se treba boriti za svoj narod i njegovu slobodu Likovi Age Meia. Time Kurevi, Zulfe Barakovia, Sulje Sejrania, Sulje Muhlisije. Selima Mujanovia, Sene i Bege Zoni. Duana i Srpka Gavrilovia, Fadila Topagia. Ahmeda Bajria, Mee Meia. Dragutina Vrhovca. Vlade Kereca. Ibrahima Huria, Saliha Belagia. Omera Isovia. Hajrudina Kunosia Pite, Kaida Dambia. Salke Imamovia, Zejira Dadanovia, Muje Muminovia, Muje i Salke Branjia, Boe Peranovia, Dervia ustovia, Blaka Marievia i mnogih drugih*) ostae u mom sjeanju kao istinski borci za stvar slobode svog naroda, spremni u svakom asu d^i rtvuju i svoj ivot. Svi su oni dali dragocjen doprinos za popunu Tuzlanskog odreda. Neki od njih. Ibrahim Huri Due, Ago Me i, Suljo Sejrani. Dervi ustovi su na
*) Vidi blie o tome citirani lanak u Ediciji Tuzla u radnikom pokretu i revolu ciji. knjiga 3.
15" Tuzlanski partizanski <>dml

225

drastian nain ubijeni, a neki su uhapeni, tueni i zlostavljani i tako pretvoreni u doivotne invalide. Huri Ibrahim Due je kao lan skojevskog jezgra Moluha dobio zadatak da uspostavi kontakt sa Begom Mekiem Begaom. koji je doao na odsustvo iz 13. SS divizije. Trebalo je izvriti sve pripreme za njegov odlazak u Tuzlanski odred. U tome je Huri sasvim uspio. Begaa je upuen u Tuzlanski odred na teren Smolue. U avgustu je preao u 18. hrvatsku brigadu u kojoj je ubrzo poginuo u borbama oko ivinica. Meutim, usljed izdaje, Huriaje. zbog odlaska Begae, uhapsila vojna policija - felandarmerija. Izloila ga je stranoj torturi. Ogrezlog u krvi su ga doveli u pretres terena Moluha, prisiljavajui ga da doziva Begau. Ubrzo je, zatim, objeen u kasarni na Gradini. Uzeir Mei Ago, pekarski a i rudarski radnik, je bio predratni aktivista. U j e s e n 1942. godine je kao rudar po kazni upuen u domobrane, prvo u Doboj. pa onda u Bijeljinu i Brko. U proljee 1943. godine je osumnjien za saradnju sa NOP-om i kao takav sproveden u tuzlanski zatvor. U nedostatku dokaza puten je na slobodu i ponovo upuen u domobrane u Bijeljinu. Nakon povlaenja naih snaga iz Tuzle, Ago je doao u Moluhe kao bolesnik, malokrvan i slabog vida. Tu se lijeio. Vie se nije vraao u jedinicu, ve je ostao pri mjesnom domobranskom zapovjednitvu u Tuzli. S obzirom na njegovo ranije opredjeljenje, postao je veoma vrijedan obavjetajac koji je uspjeno stvarao i irio mreu aktivista NOP-a u domobranima. Preko njega smo dobijali brojna obavjetenja o namjerama i pokretima neprijatelja kao i dosta oruja i ratne opreme. Preko njega su nam dole desetine domobrana i esesovaca. U jednoj takvoj akciji bio sam sa njim. U stvari, bilo je zamiljeno da izvedemo pet domobrana preko njegovih saradnika. Sa njim smo dogovorili tok akcije pred zgradom. Potom smo se uputili preko Tabanica. jer je trebalo ii u Mosnik. Kod mosta (Lederovog) Ago je svratio prvo u jednu trgovinu, a potom u ainicu. ekao sam oko 30 minuta. Najednom dode dip pun naoruanih njemakih vojnika koji odmah uoe u ainicu. Odmah se zaula vika i pucanj mainke. Ja sam se nekako izvukao niz Jalu do Kreke i potom u Moluhe. Sutra smo saznali da je zvjerski ubijen. Nakon dva dana dozvolili su da ga porodica sahrani na groblju Bori. Tako je umoren jedan veliki aktivista koji je dao ogroman doprinos stvari NOP-a. Njegovim ubistvom neprijatelj nije postigao eljeni cilj. Naprotiv, to je bio jo vei podstrek svima nama koji smo ga znali, a i drugima, da jo odlunije izvravamo svoje zadatke.

226

Suljo Sejrani, omladinac, aktivista iz Tunja. je doao do saznanja da su iz Tuzle evakuisane neprijateljske jedinice, pa je to htio da javi Salki ili meni. Kako nas nije naao u Cerovima - Rasovcu. drugovi su ga uputili u Dobrnju Eminu i Hajri Dambi. Oni su njega, i Sulju Saletovia sa kojim je doao, lijepo primili, ali im nisu mogli pouzdano rei gdje se nalazimo. Tada su naili zelenokadrovci Ihrahima Suljia. Uhvatili su ih. tukli i maltretirali. Potom su Sulju Sejrania ubili u jednoj umici prema Bukinju. Njegov le je pronaen u bati blizu Kojina. nakon nekoliko dana. Ovaj postupak zelenokadrovaca izazvao je veliki revolt naroda. Tada se. kako vidimo, i najmanja neizvjesnost i greka ivotom plaala.*) Dervia ustovia, ugostitelja iz Dafer mahale, upoznao sam preko Hajrudina Kunosia Pite. Od njega kao naeg saradnika smo jednom preuzeli dva esesovca. Kunosi je sa njim stalno saradivao. Otkrili su ga Nijemci, uhapsili i sa Amirom Rapoviem poveli prema Kreki i Moluhama. Sa mosta, na tuanjskom potoku, je skoio s ciljem da pobjegne, ali je bio pokoen mecima iz automata. Ustake vlasti bile su kivne na stanovnitvo Tuzle. Kreke i okoline. Nisu potedjeli ni najmirnije graane, koji nisu imali nikakve veze sa NOP-om. Cio narod im je bio sumnjiv. Stalna sumnjienja, racije, hapenja, prebijanje, ubijanja, stanovnitvu su dozlogrdila, tako da je ono sa prezrenjem gledalo na takvu vlast, eljno iekujui njenu propast. Ali, sve to nije moglo da zaustavi rad i borbu zahuktalih aktivista i simpatizera NOP-a. Oni su poslije svakog zloina vlasti odgovarali novim akcijama. Ostali su mi u sjeanju brojni susreti sa aktivistima NOP-a sa terena Tuzle, Kreke. Moluha i terena Soline - Dolova - Crnog Blata. Cerova - Rasovca, Lipnice - Plana - Osoja - Dobrnje - Tinje i Smolue. Ovom prilikom iznijeu samo neke detalje iz susreta sa pojedinim aktivistima sa terena Tuzla. Tako mi jednom prilikom Ismet Piri, koji je bio zaposlen u Zapadnom logoru pri mjesnom zapovjednitvu, javlja da je izvukao neku vojnu opremu u kolima do svoje kue ispod Moluha; zatim Ahmet Bajri d a j e zatvor Stok bio otkljuan i da su se po kukuruzitima Jalskog polja zatvorenici rasturili i da policija za njima traga; Zulfo Barakovi javlja d a j e korpa bombi spremljena u njegovoj kui; Mujo Mandi, sa poloaja Batve javlja d a j e ostavio poiljku - paket u vrei sa bombama i granatama pod mostom Sljivovikog potoka; Salih Belagi javlja d a j e obavio razgovor sa jednim tabormanom iz 13. SSdivizije; Suljo Muhlisija obavjetava
"1 Izdajnike je. poslije rata, stigla pravina kazna narodnog suda.

227

du ce odreena grupa stici na dogovoreno mjesto da ih na vrijeme saekam i prihvatim; Tima Kurevi predaje mi neku kovertu za Salku Mekovia od Vladimira Kereca i obavjetava me o jednoj grupi esesovaca koja je sklonjena u Medenicama i eka dogovor za izlazak itd. Jednom prilikom, vea jedinica 13. SS divizije stigla je u Cerove. Pred stroj izlazi Salko Mekovi. naoruan u partizanskoj uniformi, i pita ih da li ele dobrovoljno da postanu borci NOV. Svi odgovaraju da dobrovoljno stupaju u redove NOV. Drugi put jednu veu grupu treba saekati u Planama, pa u Dobrnji. zatim iz Soline javljaju d a j e stigao Pero Jankovi Potoar, sa enom Slavkom i kurirom Srpkom. aljemo Muradifa Mujanovia i Srpka Gavrilovia da ih dovedu na teren Cerova itd. Tako su se stalno smjenjivah dogovori, sastanci, poruke, akcije sve do definitivnog osloboenja Tuzle, septembra 1944. godine. Zahvaljujui svoj toj aktivnosti Tuzlanski partizanski odred je bio u stalnom porastu i usponu, to je stvaralo povoljnu klimu i uslove za rad i borbu Odreda i njegovih politikih radnika i na irem terenu Smolue prema Graanici, Lukavcu i Srebreniku. Odred poinje da izvodi vie akcija protiv etnika, zatim protiv zelenokadrovaca (borba na Ratiu i druge), te nekoliko akcija na lik-

Borci Odreda sa aktivistima i terenskim radnicima u Smolui juna 1944. godine

228

vidaciji neprijateljske pijunske mree na terenu prema Srebreniku itd. Sredinom avgusta Odred je dodijelio jednu etu boraca u popunu 18. hrvatskoj brigadi, a vrena je i popuna drugih jedinica koje su prolazile preko ovog terena, a kasnije i druge. Brojne pojedince, grupe, pa i jedinice, najee smo Salko i ja predavali rukovodstvu Odreda. Salko je najvie kontaktirao sa Omerom Gluhiem, a ja sa Bokom Popoviem Popcem i Nebojom Spasojeviem. Naime, Popac je bio zamjenik komandanta Odreda i kao takav bio zaduen za vojniku organizaciju i borbene akcije Odreda, svakako uz dogovor sa Omerom Gluhiem i Nebojom Spasojeviem, koji su se. u ovo vrijeme, najvie bavili politikim radom. Tako sam. jednom prilikom, u umici prema Smolui. predao Popcu jednu veu jedinicu esesovaca. Tada umalo nije dolo do nesporazuma, jer Popac, i pored dogovora, nije oekivao tako brojnu jedinicu. pa se pripremao da otvori vatru na nas. Ipak, sve se dobro zavrilo. Jo jednu brojnu kolonu esesovaca predao sam Popcu onoga dana kada je Tuzlanski odred oslobodio Lukavac. Vodio sam ih prvo u Smoluu. jer nisam znao za pokret Odreda, pa onda u Lukavac. Sjeam se. razmjestio sam ih u mezarju kod damije u Muslimanskom Lukavcu prije nego to sam pronaao Popca. Tako je Tuzlanski odred rastao i zrio u pravu partizansku jedinicu. Propale su sve prie neprijateljske propagande da je Odred uniten pod udarcima njihovih nadmonijih snaga. A narodu je u tom tekom vremenu Odred bio veoma potreban i nije dozvolio da se ugasi. Izrastao je kao ptica feniks u jo snaniju partizansku jedinicu koja je, eto, spremna da oslobaa i gradove. Posljednju grupu od oko 40 novih boraca sam predao Neboji Spasojeviu dok je Odred bio u Lukavcu. Vodio sam ih nou preko Mramora i Crvenog Brda. Znam da mi je tada Spasojevi saoptio daje Odred te noi preko Bistarca. Bukinja i Kreke upuen u napad na Tuzlu. Rastao sam se brzo s Nebojom. jer sam arko elio da uesttujem s Odredom u tom napadu. Preko Bistarca i Bukinja stigao sam u Raitu. uzeo svoje oruje i krenuo na Moluhe. U Moluhama sam sustigao Odred u zoru kada je napad tek poeo na neprijateljska utvrenja na Batvi. Nakon jednoasovne borbe zauzeli smo Batvu i tom prilikom zarobili oko 10 ustaa, dok su se drugi povukli prema Piskavici. Rasovcu i Cerovima. Bataljoni 16. muslimanske brigade, koji su napadali sa juga. zauzeli su grad. tako da Tuzlanski odred, poslije zauzimanja Batve. nije ni ulazio u grad. nego se povukao na Kulovia imanje, u Bukinje. Nakon odmora. 19. septembra 1944. godine. Tuzlanski odred je reorganizovan. Za

229

novog komandanta je doao Mehmedalija Huki. A jedan bataljon. zvali smo ga Momaki, na elu sa Popcem, uao je u sastav 21. tuzlanske brigade. Tada sam se i ja rastao sa tim drugovima, koje sam i kasnije rado sretao. A Moluhe sa okolinom i dalje su ostale pravi oslonac snagama NOP-a.

230

EKREM NUHI

VEZE TUZLANSKOG PARTIZANSKOG ODREDA SA SNAGAMA NOP-a U LUKAVCU I OKOLINI

Tuzlanski partizanski odred se od formiranja pa do konanog osloboenja Tuzle, septembra 1944. godine, stalno nalazio i vojno-politiki djelovao na terenu tuzlanskog basena. Izvravajui vojno-politike zadatke u pozadini - pored svog osnovnog vojno-politikog i borbenog zadatka u tienju osloboene teritorije i u oslobaanju novih podruja - Odred je okupljao i organizovano ukljuivao na obavljanje tih zadataka iroki krug partijskih i omladinskih aktivista, lanova narodnooslobodilakih odbora i saradnika i time sve vie irio redove narodnooslobodilakog pokreta, izmeu ostalih i na podruje Lukavca i okoline. Otuda i potreba da se otrgnu od zaborava bar neke aktivnosti pojedinaca i grupa, koji su. u organizovanoj i aktivnoj saradnji sa Odredom, dali znaajan doprinos optoj stvari NOP-a. U periodu prvog osloboenja tuzlanskog bazena, tokom oktobra - novembra 1943. godine, novoformirana Komanda mjesta Lukavac obuhvatala je prvih dana i puraiko i doboniko podruje, ali je ubrzo, nakon formiranja posebne Komande mjesta Purai, podruje Puraia i Dobonice izdvojeno iz sastava lukavake komande. Zadaci tih komandi bili su. pored ostalih, i u tome da pomognu u radu novonastalim narodnooslobodilakim odborima: u Lukavcu Fabrici. Lukavcu Turskom, Bistarcu Gornjem i Bistarcu Donjem, Smolui, Planama, Crvenom Brdu, Huskiima. Zagorju, Modracu. Puraiu, Turiji, Babicama. Tretenici, Dobonici, Prokosoviima. Gnojnici i drugim. Takoe da pomognu organizacijama - partijskim i omladinskim - koje su, zajedno sa lanovima narodnooslobodilakih odbora, djelovale na osloboenoj teritoriji u vrenju priprema za djelovanje i na teritoriji koju kontrolie neprijatelj. Zadatak Komande mjesta Lukavac, od prvih dana osloboenja Lukavca i okoline 30. septembra pa do 10. novembra 1943. go-

231

dine, bio je - pored spomenutih - da se u prvom redu nastavi ruenje eljeznike pruge u pravcu prema Miriini, unite mostovi i da se postavi to vie prepreka od oborenog drvea, kamenja i dr. na glavnu cestu i pristupne puteve. kao i da se izvri onesposobljavanje objekata i postrojenja Fabrike sode Lukavac tako da vie ne moe da proizvodi za ratne i druge potrebe okupatora. Pored toga. posebno je bilo potrebno da se, uz mobilizaciju ljudstva i velikog broja prevoznih sredstava, iz skladita Fabrike sode i drugih u Lukavcu, Puraiu i okolini, izvuku to vee koliine raznog materijala i opreme koji su mogli biti od koristi naim vojnim jedinicama i organizacijama NOP-a. Evakuaciju je trebalo izvriti to dublje u pozadinu - na smoluku i srebreniku teritoriju i druga bezbjedna mjesta na slobodnoj teritoriji.*) U ostvarivanju ovih zadataka bilo je dosta tekoa. Ve prvog dana nakon osloboenja Lukavca, Majeviki partizanski odred je organizovao evakuaciju zaplijenjenog materijala iz fabrikih i drugih skladita, a ivene namirnice iz skladita fabrike aprovizacije stoje, meutim, ubrzo prekinuto uslijed iznenadnog prodora neprijatelja u Lukavac. Kasnije, nakon to je neprijatelj zaustavljen kod Bukinja i protjeran, evakuacija je bila nastavljena. Komanda mjesta Lukavac otpoela je sa radom u zgradi ondanjeg inovnikog kluba (u sadanjoj ulici Marija Macan, koja je upravo pred tom zgradom poginula). U istim prostorijama poela su da nastaju i da odatle djeluju novoformirana rukovodstva (partijska, omladinska, odbori i dr.) koja su bila zajednika za do tada postojee dvije zasebne optine: Lukavac Fabrika i Lukavac Turski, a na sastanke i dogovore dolazili su i aktivisti iz puraikog i dobonikog podruja Zahvaljujui organizovanoj aktivnosti snaga NOP-a. u osloboenom Lukavcu i okolini ivot je poeo da se normalizuje. Narodnoosiobodilaki odbori su dijelili stanovnitvu ivene namirnice, koje su zaplijenjene najvie u skladitu fabrike aprovizacije i u trgovakim magacinima. Raspolagalo se i sa neto sanitetskog materijala i lijekova, koji su zateeni u ambulanti. Krug Fabrike i njenog naselja osvjetljavala je pomona lokomotiva iz Fabrike, koja je ostavljena neoteena. U naseljima su poele da rade i zanatske i druge radnje (pekara, mesara, krojai, obuari, brijai i drugi), kao i neke gostionice i kafane.
*) Doboniki NOO je iskoristio damijski tavan kao svoju bazu. koja je ostala neotkrivena do konanog osloboenja

232

Tih dana u Lukavcu je djelovalo svega nekoliko partijskopolitikih aktivista, koji su 2. septembra, u veoj grupi Lukavana, izbjegavi ustako hapenje, izali na slobodnu teritoriju Smolue.*) Poto su u grupi bili u veini majstori i pogonski radnici u Fabrici od kojih je umnogome zavisila proizvodnja, njihovim odlaskom bio je veoma poremeen rad cijele Fabrike. Na organizovanju i voenju poslova Komande mjesta najvie je radio Ivan Riovski, a u istoj su na raznim dunostima bili i Bogosav Souek, Ibro erimagi, Boo Bai, Safet ehaji, Simo Plesti, Fadil Zeevi, Ibro Softi. Ekrem Nuhi, Ivan Liki, Aleksej Lindeman i drugi. Nakon povlaenja ispred navale neprijatelja, 10. novembra 1943. godine, na prostoru Omazia u banovikom kraju, grupa vojno-pozadinskih i politikih radnika iz komandi mjesta Purai i Lukavac, (koje su sada objedinjeno djelovale u zajednikoj komandi za oba podruja), prikljuila se Ozrenskom partizanskom odredu koji se tada nalazio na tom terenu. U toj grupi iz Lukavca bili su: Ibro erimagi, Fadil Zeevi, Ekrem Nuhi i jo neki, dok su Ibro Softi i Ivan Liki sticajem okolnosti dospjeli u drugu jedinicu. Veina iz lukavake komande mjesta se, meutim, prilikom povlaenja 10. novembra na veer, prikljuila Tuzlanskom partizanskom odredu (Bogosav Souek, Safet ehaji, Suljo Gluhi, Rasim Hasanovi, Blaan Vasiljevi, Emin Hamustafi, Nazif Aljuki i drugi). U grupi iz Puraia, koja se prikljuila Ozrenskom partizanskom odredu, bili su Adem Fatui, na funkciji komandanta zajednike komande mjesta, zatim Borka Dobanovaki, Nedo Miloevi, Milan Blagojevi, Sinia uk i drugi, dok su Ivan ori i Duka Vasi otili u druge jedinice. Sulejman Tinji, Zagorka Kaki, Smajl Fatui i drugi ostali su na ilegalnom radu u Puraiu. U Dobonici i okolini, koju su uskoro zaposjeli zelenokadrovci. ostala je na ilegalnom radu grupa odbornika i aktivista na elu sa Osmanom Ibrahimoviem, predsjednikom NOO-a, povezani za Muhameda Gagia, komandanta bataljona u Tuzlanskom NOP odredu, koji je sa ovoga podruja prihvatio dosta Doboniana, Gnojniana i drugih koji su se u vrijeme osloboenja nalazili u Dobonici
*) Veina tih aktivista iz Lukavca bila je rasporeena u jedinice NOVJ (Hazim Avdibegovi. Dobrosav Braco Miinovi, Mujo Hodi. Fikret Azabagi, Mitar Radoji, Boo Popovi, Branko Luki. Adem Hanifi, Ivan Hans Vroblevski i drugi), dok su neki. Mujo Halilovi. Brajko Bikovi, Osmo Mujinovi. Omer Alihodi, Huso Bajri i jo neki stariji radnici Fabrike ostavljeni da djeluju kao terenski aktivisti NOP-a. Od ranije je na ovdanjim terenima djelovao njihov drug i saborac Meho Tubi. nakon to je iz zatvora izbjegao na slobodnu teritoriju.

233

i okolini i svrstao ih u svoj bataljon, odakle su rasporeeni i u druge jedinice tokom novembra 1943. godine. Grupa spomenutih vojno-pozadinskih radnika, uz Ozrenski partizanski odred, djelovala je na teritoriji sa lijeve strane Spree - od potkonjukih Omazia do ozrenske Porjeine i drugih naselja, na desnoj strani Spree u okolini Lukavca sa kojima su postojale i odravane veze. Pored politikog djelovanja na terenu zadaci su se odnosili i na prikupljanje podataka o kretanju neprijatelja u dolini Spree.*) Odravanje veza sa aktivistima na okupiranoj teritoriji Lukavca, Puraia, Dobonice i okoline znailo je jaanje kontinuiteta aktivnosti snaga NOP-a na neosloboenom podruju. iMedutim. u uslovima este neprijateljske ofanzive, Ozrenski partizanski odred je krenuo prema Ribnici, u predjele Krivaje, da bi u povratku, uslijed ofanzivnih operacija, preko Konjuha, stigao u dolinu Spree i u januaru 1944. godine uestvovao u drugom napadu na Tuzlu. Nakon toga, Odred je bio reorganizovan i njegovi dijelovi su ukljueni u sastav 6. istonobosanske i 18. hrvatske brigade, odnosno u obnovljeni Kladanjsko-ozrenski partizanski odred.**) Vojno-pozadinski i politiki radnici iz sastava zajednike Komande mjesta Purai - Lukavac, ostavi na teritoriji sa lijeve strane Spree. na koju su tih dana masovno nastupali Nijemci i erkezi, etnici i zelenokadrovci. nali su se u veoma tekim uslovima - bez zatite Odreda. Izlaz je bio u prebacivanju na teritoriju sa desne strane Spree. u podmajevike predjele oko Srebrenika u koje se i sam Tuzlanski partizanski odred uputio poetkom januara 1944. godine. U ostvarivanju ovog cilja i izbjegavanja unitenja koje je prijetilo, vojno-pozadinski i politiki radnici su preko aktivista NOP-a sa tog podruja i ilegalnim putevima otpoeli prebacivanje na podruje djelovanja Tuzlanskog partizanskog odreda, a neki i u razne baze pod okriljem aktivista NOP-a u selima na prostoru Lukavac - Smolua - Srebrenik. u kojima su provodili izvjesno vrijeme i dalje postupali u skladu sa zadacima koje su dobijali putem veza koje su odravali. Tuzlanski partizanski odred je nakon odlaska u rejon podmajevikih sela - zajedno sa okrunim partijskim rukovodstvom
) O tome pie Todor Vujasinovi u knjizi Ozrenski partizanski odred. 1979. str. 405. **) Vie o tome vidi u sjeanjima Mehmedalije Hukia. objavljenim u listu Trinaesti septembar 1975. kao i knjizi Toe Vujasinovia Ozrenski partizanski odred, str. 406 - 413.

234

koje se nalazilo uz njega - izmeu ostalog - djelovao na obezbjeivanju aktiviranja i povezivanja svih snaga NOP-a i uspostavljanju i jaanju veza i saradnje sa okolnim podrujima. Tako su od prvih dana - na terenu od Smolue do Srebrenika i ire - oivjele ranije postojee i uspostavljane nove partijske i omladinske veze i kanali sa Lukavcem na kojima su radili stariji i iskusniji partijski radnici i aktivisti iz grupe koja je 2. septembra prela na slobodnu teritoriju i tu ostala na radu. Prvu vezu nakon prebacivanja Tuzlanskog partizanskog odreda u rejon Brezika uspostavio je Ivan Riovski, preko spomenutih terenskih radnika, sa kojima je ilegalno saradivao u Lukavcu i prije odlaska u partizane 2. septembra 1943, u emu mu je pomagao i Mehmed Deli Ilica, skojevski rukovodilac bataljonskog komiteta u Odredu - prethodni sekretar privremenog Optinskog komiteta SKOJ-a za Lukavac, zajednikog za obadvije lukavake optine, koji je u oktobru 1943. godine formiran pod rukovodstvom Fadila Horozia u Lukavcu. Olakavajua okolnost bila je u tome da su otac i Deliev brat bili na ilegalnom radu u Lukavcu, pa je uspostavljanje i odravanje takvih veza i time bilo olakano. Veze su bile uspostavljene i odravane su redovno sa Lukavcem, Puraiem, Dobonicom, Tuzlom i drugim mjestima. Meutim, u uslovima tzv. este neprijateljske ofanzive, odravanje veza je bilo sve oteanije. Zbog bolesti Ivana Riovskog, koji je provodio vrijeme u bolnici i bazama Srebrenika, a kasnije i odlaska Mehmeda Delia Ilice na Kongres USAOJ-a u Drvar, veze se preusmjeravaju na nove kanale koje, pored drugih, obezbjeuje smoluki aktivista Miljo Markovi oslanjajui se na skojevsku organizaciju. lanove seoskog narodnooslobodiiakog odbora i punkt NOP-a kod Mitra Maksimovia, Voje i Mile Vasiljevia i drugih. Dok se Tuzlanski partizanski odred, kasnije, nalazi u rejonu Smolue, mrea aktivista i saradnika NOP-a i njihove veze sa Odredom se znatno proiruju i ojaavaju. Tome, u uslovima nastalim uslijed poetka tzv. sedme neprijateljske ofanzive, doprinosi stroga konspirativnost u radu. Samo su ovlateni pojedinci iz taba Odreda i Okrunog partijskog rukovodstva uz Odred znali ko na kojoj relaciji i sa kime odrava veze, k o j e povezan sa lanovima KPJ i SKOJ-a, ko sa odbornicima a ko sa ostalim saradnicima u organizacijama NOP-a. Pored ovih, od ranije uhodanih veza, posebne veze su imali obavjetajni oficir i komandant Odreda, a Sekuli Duan, njihov kurir, odravao je veze sa Lukavcem i okolinim mjestima, najvie preko Taleta Halilovia i Haima Begia iz Huskia, Fadila Suljagia i Rede Okia Osmanovia iz ikulja, Osmana Akeljia i

235

Mustafe Kovaevia iz Crvenog Brda, a ovi putem punkta NOP-a u Lukavcu koji su drali Ekrem Nuhi i Kasim Deli, do kojih je dolazila i Sekulieva majka, dalje preko Hasnije erimagi, Vlade Popia, Kove Batalo u fabrikom naselju i drugih. Imena aktivista odravana su u punoj diskreciji. Radilo se po sistemu povezivanja dvojki, da bi u sluaju otkrivanja bilo to manje ugroenih. Redovi simpatizera i aktivista NOP-a su svakodnevno rasli i jaali. I u redovima orunika - narednika Obada, simpatizere NOP-a, drali su na vezi Ibro erimagi i Juso Tubi, da bi bilo omogueno blagovremeno otkrivanje mjera reima, naroito onih koje su se odnosile na pravoslavno stanovnitvo Smolue i okoline. Preko narednika Ramia u Puraiu. kojeg je jo od ranije ukljuio u saradnju sa aktivistima NOP-a Mehmedalija Huki, Salko Mujagi i Smajl Fatui, a i neki drugi aktivisti NOP-a dobijali su znaajne podatke. Osman Ibrahimovi je drao na vezi orunike simpatizere koji su kontrolisali Dobonicu i okolinu. Olgu Kren u fabrikom Lukavcu drale su na vezi Hasnija erimagi i Manja Krsek. Veza Omera Gluhia sa Mihovilom Banom, domobranskim oficirom u Vojnoj posadi u Lukavcu, koji je ilegalno radio za NOP, odravana je i preko punkta Ekrema Nuhia. kojim putem je dran na vezi i saradnik NOP-a u lukavakoj poti Murat Salihovi. Sa saradnicima NOP-a u redovima lukavakih zelenokadrovaca veza je odravana putem Ibrahima Kuduzovia Isakajla, koji je bio u njihovoj posadnoj eti pisar. Kurirske vane i odgovorne, odnosno specijalne zadatke za NOP. kao sprovodenje bolesne partizanke u tuzlansku bolnicu, izvravao je uspjeno i sa punom odgovornou Vahid Mei. Izvjesno vrijeme sa simpatizerima NOP-a u redovima zelenokadrovaca u dobonikom kraju na njihovom dezorganizovanju, pridobijanju za NOP i izvlaenju oruja i municije iz njihovih rezervi, bio je angaovan i Asim Omerdi. Komandant Odreda Omer Gluhi odravao je vezu i sa svojim saradnicima koji su bili u redovima NOP-a u Lukavcu preko Osmana Tufekia i Nazifa Suljkanovia. dr Ljudevita Jurinca. Marije Krsek, Duanke Tabakovi, Dimitrija Miia, Stanka Drolca i drugih u Lukavcu. Ferhada Azabagia i Branka Stankovia u Bukinju i drugih. Sa Graanicom, preko Cvijete Hinji, odravala je vezu iz Lukavca Hasnija erimagi. Uticaji NOP-a na eljeznici bili su veoma snani, a veze prema Doboju iz Lukavca preko Ibre erimagia i ime Plestia odravali su uro Vavrikov, Fadil Zeevi, Brajko Salki sa eljeznikih stanica Lukavac i Purai.

236

Snage NOP-a u Dobonici, Gnojnici, Miriini i drugim selima okupljali su brojni aktivisti i odbornici kao Huso Softi, Mehmed Razi, Nuraga Cibri, Salkan Ibri. Hazim Kurtovi i drugi koje je na vezi drao Osman Ibrahimovi. predsjednik NOO-a. povezan s Tuzlanskim partizanskim odredom. Veliku pomo u povezivanju i konsolidaciji olabavljenih i uspostavljanju novih veza u redovima lukavakih aktivista NOP-a pruio je neposredno Safet ehaji, ranjeni komandir ete iz Odreda, koji je nakon lijeenja u ekoviima i Srebreniku kao rekonvalescent, bio upuen da u dubokoj ilegalnosti u Lukavcu uini sve da se organizacija NOP-a proiri i aktivira jo vie na zadacima koje je dobijala iz Okrunog partijskog rukovodstva, koje je iz rejona Smolue djelovalo pod zatitom Tuzlanskog partizanskog odreda. Znaajnu ulogu u odravanju i funkcionisanju veza koje su snage NOP-a iz Lukavca uspostavljale i odravale imali su i borci i aktivisti iz drugih sredina (Vehid Delibegovi Roki, Neda Kerec, Muhamed Keetovi, Sabira Agi. Velinka Cakelji. Slava Mii, Soka Veseli i drugi), koji su krae ili due vrijeme djelovali i na podruju koje je prema Lukavcu obezbjeivao Tuzlanski partizanski odred. Konanim osloboenjem tuzlanskog basena, septembra 1944, stvoreni su uslovi za potpuno organizovano djelovanje svih snaga NOP-a u zavrnim borbama za osloboenje tuzlanskog basena i cijele zemlje. Tada je u Lukavcu formirana nova komanda mjesta, zatim novi optinski narodnooslobodilaki odbor, jedinstven za do tada postojee zasebne lukavake optine, konstituisana su partijska, omladinska i frontovska rukovodstva, koja su organizovala i vodila cjelokupan drutveno-politiki ivot do zavretka rata.

237

BOIDAR POPOVI POPAC

SMOLUKI PERIOD
Usljed navale jakih neprijateljskih snaga, partizanske jedinice su se, 10. novembra 1943. godine, povukle iz Tuzle u kojoj su boravile oko etrdeset dana. Neto prije toga formiran je Tuzlanski NOP odred, koji se takode povukao iz Tuzle, a s njim i rukovodstvo Partije i SKOJ-a za Tuzlu, kao i vei broj naih saradnika i graana simpatizera NOP-a. Odred se kretao pravcem ivinice - Vukovije - Graanica - Buik - Kiseljak, da bi poetkom januara 1944. godine preko Plana, Dobrnje i Brezika stigao na podruje Srebrenika. Na tom putu voeno je vie borbi u kojima je bilo dosta poginulih i ranjenih. Ve u Dubravama, a zatim i u Vukovijama. u noi izmeu 11. i 12. novembra 1943. godine, iznenada nas je napao zeleni kadar. Meu poginulima bilo je dosta i bolesnika, zatim staraca. ena i djece, koji su krenuli s Odredom iz Tuzle. Neprijatelj je, u decembru 1943. godine, preduzeo ofanzivu na nae snage, pa je i Odred bio na stalnom udaru. Neprestano smo manevrisali, izbjegavajui glavni udar neprijatelja, jer Odred jo nije bio homogena i vojniki zrela i jaka jedinica, iako je u poetku bio veoma brojan. U drugoj polovini januara 1944. godine. Odred je uestvovao u napadu naih jedinica na Tuzlu. Djejstvovali smo s jugozapadne strane - prema Moluhama. Meutim, poslije etiri dana borbi, nae jedinice su bile prinuene da se povuku uz dosta velike gubitke, a to nije mimoilo ni na Odred. Aprila 1944. godine, sa ireg podruja sjeverno od Tuzle, povukla se glavnina snaga 3. korpusa s Oblasnim komitetom KPJ za istonu Bosnu, u pravcu ekovia. Tada se Tuzlanski odred nalazio na prostoru oko Srebrenika. odnosno Majevice, i stalno se sukobljavao sa dijelovima 13. SS divizije na prostoru izmeu Humaca. Jasenice, Maoe i Srebrenika. Bila je u toku sedma neprijateljska ofanziva. Snaga Odreda je bila u nesrazmjeri prema snazi neprijatelja, a este borbe su ga iscrpljivale i slabile njegovu udarnu mo. Time je Odred zapao u veliku krizu. Tada se njegovi manji dijelovi povlaei se ispred znatno nadmonijeg neprijatelja, kreu u goto vo nepristupaan dio Majevice - prema Maoi. U nastaloj kriznoj

238

situaciji za Odred odralo se jezgro Odreda, oko dvadesetak boraca s Omerom Gluhiem na elu, komandantom Odreda. Grupa je dobila radio-stanicu radi odravanja veza sa tabom 3. korpusa i Oblasnim komitetom. Grupu su prema mom sjeanju, sainjavali: Omer Gluhi, Ilija ilas. koji je rukovodio radio-stanicom. Rasim Joguni. Jusuf Muki Zorule, Adem Osmanbegovi, Ahmet ilji Kadija, Taib Sarajli, Slobodan Voki, Zvonko Primorac, Abdulah Mujezinovi Kadija. Slobodan Joilovi Bodo, efket Kunosi, ja i jo neki. Krae vrijeme, dok nije proao glavni neprijateljski udar, grupa se sklonila u neke ikare u podnoju Majevice. Meutim, ve nakon petnaestak dana i ova grupa boraca se poela osipati. U stvari. dezertiralo je est drugova, jer nisu mogli izdrati napore i glad. Pojedinci su se sklonili zbog bolesti ili iscrpljenosti. U tako izuzetno tekoj situaciji, kada je Odred inila samo grupa boraca, upuena je patrola u okolna sela radi nabavke hrane i prikupljanja podataka o neprijatelju. U patroli su bili: Ahmet ilji Kadija, Slobodan Joilovi Bodo, efket Kunosi i jo dvojica boraca. U selu Raljani patrola je naila na neprijateljsku zasjedu. Tom prilikom poginuo je Kadija, a Bodo i efket su ranjeni i zarobljeni, dok se za sudbinu ostale dvojice nita ne zna. Nakon mjesec dana, efket je pobjegao iz esesovakog sabirnog logora u kojem je bio smjeten i pridruio se Odredu koji je tada boravio u Smolui. Nakon gotovo mjesec dana sklanjanja po ikarama Majevice. Odred se prebacio u selo Smoluu. na teritoriji optine Lukavac. Tu smo se malo oporavili, doli sebi. i postali sposobni i za oruane akcije. Jedina naa veza bio je Miljo Markovi iz Smolue. Odravali smo i vezu radio-stanicom sa 3. korpusom i Oblasnim komitetom. Imali smo dva pukomitraljeza i dosta municije, to znai da smo mogli prihvatiti borbu s manjim etnikim i zelenokadrovskim posadama. Tako smo jednoga dana obavijeteni da su etnici pokupili stoku po Smolui, koju su namjeravali tjerati u Tinju gdje se nalazio njihov logor. Odmah smo se rasporedili, zauzeli smo poloaje da ih u tome onemoguimo. Uz pucnjavu i poviku rastjerali smo etnike, a stoku vratili vlasnicima. U vrijeme naeg boravka u Smolui Omer je. pomou Milje, ugovorio sastanak sa etnicima Vaskrsije Milakovia Kikana. u nekom potoku u blizini Smolue. Na razgovor smo poli: Omer Gluhi. Rasim Joguni i ja. poto smo prethodno postavili obezbjeenje. Dolo je osam etnika s Kikanom na elu. donijevi sa sobom peeno jagnje. rakiju i drugo to su. svakako, opljakali od stanovnitva. Cilj sastanka je bio dogovor o vraanju trojice partizana. koje su etnici ranjene i iznemogle zarobili. Nakon dueg raz-

239

govora, Kikan je pristao da nam pusti zarobljene drugove, s tim da neko od nas pode s njima u Tinju. gdje je bio etniki logor, i da ih preuzme. Omer je za taj zadatak odredio mene. Dao mi je svoju dolamicu s oznakama komandanta Odreda i jo dva arera za pikavac, mada sam u futroli ve imao etiri arera. Na brdu iznad Tinje ispalio sam jedan cijeli arer, jer su mi etnici prigovorili da m i j e automat neispravan i da nemam municije. Potom sam odmah napunio oruje kako bih bio spreman u sluaju potrebe. Doli smo u Tinju. Tu. medu etnicima, nije bilo nimalo lako. Nastojali su da me isprovociraju, izgovarajui uvrede na raun Tita. Partije, nae borbe... Priao sam zarobljenim partizanima i insistirao da podu sa mnom. Meutim, sva moja nastojanja nisu uspjela, jer su oni odbili da krenu. Stekao sam utisak da su bili uplaeni, smatrajui da ih etnici time samo provociraju da bi ih ubili, a da ih stvarno nee pustiti. Vidjevi sve to krenuo sam nazad. im sam malo odmakao, etnici su pucah za mnom. Iz predostronosti Odred je promijenio mjesto bivakovanja. U ljeto 1944. godine, poeli su da nam se vraaju bivi borci - nai drugovi, te ranjeni i bolesni partizani koji su radi oporavka bili bazirani po Smolui i drugim selima oko Lukavca i Srebrenika. Tada nam se pridruilo i nekoliko boraca o kojima je vodila brigu Komanda mjesta Lukavac - Purai. Sa pridolim borcima Odred je brojao oko 80 boraca i poeo je da vodi akcije protiv etnika i zelenog kadra, a napadao je i manja njihova uporita. Poetkom avgusta 1944. godine, kroz Smoluu je proao s 18. hrvatskom brigadom Franjo Herljevi. njen komandant. Brigada se vraala sa 11. divizijom iz centralne Bosne. Sa njima su stigli delegati sa Drugog kongresa USAOJ-a. medu kojima je bio i drug Mio Raki, tada sekretar Oblasnog komiteta SKOJ-a za istonu Bosnu. Poto Omer nije bio tu. njih dvojica su razgovarali sa mnom. Tada su me kritikovali zbog odranog sastanka sa etnicima. zatim to nismo bili aktivniji u proteklom periodu, i slino, istiui da sa etnicima nema nikakvog kompromisa. Nakon kraeg zadravanja otpratio sam ih do ceste Tuzla - Lukavac. L' podruju Bistarca izvreno je obezbjedenje za prelaz Brigade preko ceste, a sve je uraeno dosta uspjeno. U avgustu 1944. godine iz grupe politikih radnika koja je stigla sa 18. hrvatskom brigadom iz centralne Bosne sa nama su ostali drugovi Mio Voki. lan Okrunog komiteta SKOJ-a za Tuzlu i Muhamed Keetovi. lan Okrunog komiteta SKOJ-a za Posavinu i Trebavu. Oni su pojaali politiki rad u Odredu kao i na terenu.

240

jer je u to vrijeme Rado Peri, kao pomonik politikog komesara Odreda, bio baziran zbog bolesti. U vrijeme naeg boravka u Smolui Mahmud Mekovi Maan je, kao jedan od kurira, dovodio dezertirale grupe pripadnika 13. SS divizije u Odred. To su bili snani mladii koje su Nijemci mobilisali u Bosni i Hercegovini, a potom odvodili na viemjesenu obuku. Nakon dolaska u Bosnu jedan broj njih je traio vezu za prelazak u partizane. U tome su im pomogli ilegalni saradnici NOP-a iz Tuzle, prihvatali ih i organizovano ih slali u Odred. Tako se i usljed toga brojno stanje Odreda stalno poveavalo. Ve tada smo djelovali kao obnovljen i ojaan Odred, ija se vojnika aktivnost osjeala na iroj teritoriji. Akcije su bile usmjerene na likvidaciju etnika i zelenog kadra, te je uskoro veina sela lukavakog i srebrenikog kraja bila osloboena. U to vrijeme, avgusta 1944. godine Omer Gluhi se sve vie bavio politikim radom na terenu, pri emu g a j e najee pratio bivi njemaki vojnik Andreas Russ. Obilazio je sela, uspostavljao kontakte sa aktivistima i narodom, organizujui ih da se ukljue i daju doprinos naoj borbi. Zbog ovih obaveza Omer je samo povremeno navraao u Odred i kratko se zadravao, tako da je teret komandovanja Odredom postepeno padao na mene. Pripremao se napad naih jedinica na Tuzlu, u emu je i na Odred imao odreenu ulogu. Naime, poto smo od naih saradnika dobili obavjetenja o neprijateljskim snagama (ustae i zeleni kadar), Odred je preduzeo napad na Lukavac i oslobodio ga 13. septembra 1944. godine. Iza toga osloboen je i Purai. Time je obuhvaeno veoma veliko osloboeno podruje, na kojem se odvijao iv politiki rad. Odred se dobro snabdio hranom i odjeom. Aktivno se pripremao za vee akcije. Radi obezbjeenja, poruena je eljeznika pruga od Lukavca do Bistarca i od Puraia prema Dobonici, kako je neprijatelj ne bi mogao iskoristiti prilikom svog jaeg nastupanja. Nekoliko dana poslije osloboenja Lukavca, eta Jusufa Mukia Zorula. inae veoma hrabrog i odvanog komandira, koja je bila u sastavu bataljona kojim je komandovao Mehmed Salahovi Boljevik, dok je drala strau prema Tuzli, uhvatila je i dovela u tab Odreda ustakog obavjetajca i zloinca Stjepana Vujicu. koji je bio ef UNS-a u Tuzli.*)
) Detaljnije o tome vidi: Mio Voki, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knj. 3. str. 245-290.
16" Tuzlanski partizanski odred

241

esnaestog septembra 1944. godine tab Odreda dobio je naredbu 3. korpusa da napada na Tuzlu, pravcem Bukinje - Kreka - Moluhe. sadjejstvujui s ostalim naim jedinicama. Poslije slabijeg otpora, nae jedinice su ule u grad 17. septembra 1944. godine. Bilo je to konano osloboenje Tuzle. Za sve borce, a posebno za nas koji smo iz Tuzle otili u partizane, to je bio jedan od rijetkih radosnih trenutaka u toku rata. Odmah poslije osloboenja Tuzle. Odred se vratio u Lukavac i tamo, prema naredbi taba 3. korpusa, izdvojio 300 boraca radi popune 16. muslimanske brigade. Takode je izdvojen i jedan jai bataljon koji je uao u. novu, 21. tuzlansku brigadu. Za komandanta bataljona odreen sam ja, a za komesara Rade Peri. Preostali dio Odreda ostao je u Lukavcu radi daljih oruanih akcija protiv Nijemaca i domaih izdajnika, kojih je jo uvijek bilo mnogo u ustakim, zelenokadrovskim i etnikim formacijama.

242

ILIJA ILAS

NA OBAVJETAJNIM ZADACIMA
Poetkom marta 1944. godine formirana je 38. istonobosanska divizija u koju sam. iz taba 3. korpusa, rasporeen na dunost radio-telegrafiste. Divizija se tada nalazila u Trnovi. Bila je jo u formiranju. U sastav Divizije ule su: 17. majevika i 18. hrvatska brigada. Pored ove dvije brigade, trebalo je da se formira jo jedna brigada iz sastava Tuzlanskog i jo nekih NOP odreda. Jo u toku formiranja 38. divizije otpoela je sedma neprijateljska ofanziva. Glavni njen udar bio je usmjeren na sjeveroistonu Bosnu, tako da 38. divizija nije ni stigla da se kompletira, ve je za itavo vrijeme trajanja te ofanzive vodila teke borbe imajui u svom sastavu samo 17. majeviku brigadu. Naime, 18. hrvatska brigada, koja se u to vrijeme nalazila u Posavini, bila je odsjeena od sjeveroistone Bosne i primorana da se prebaci u centralnu Bosnu, gdje je i ostala za cijelo to vrijeme. A NOP odredi od kojih je trebalo da se formira jo jedna brigada bili su angaovani u stalnim i tekim borbama, posebno Tuzlanski NOP odred, koji se nalazio najednom od najteih pravaca neprijateljskog udara. Zbog tako tekih i iscrpljujuih borbi veina NOP odreda, ve polovinom maja 1944. godine, bila je znatno oslabljena, tako da vie nisu predstavljali neke jae borbene jedinice. Tuzlanski NOP odred, koji je tada bio jedan od najjaih, u sjeveroistonoj Bosni, takoe je bio desetkovan. Pored toga, iz njegovog sastava otilo je dosta boraca i kadrova za popunu 17. majevi ke brigade i drugih jedinica. Od poetka sedme ofanzive, pa sve do konca maja 1944. godine. 38. divizija je, uglavnom, vodila borbe na podruju Majevice. Semberije i na dijelu Posavine. Neprijatelj je. u prvoj polovini aprila 1944. godine, poto je zaposjeo Majevicu i onemoguio da se Divizija izvue iz obrua i prebaci za ekovie, imao namjeru da je uniti na sektoru izmeu Majevice i rijeke Save. Divizija je tada vodila borbe na staroj Majevici, te ocijenivi namjeru neprijatelja, napravila rizian manevar, ali i jedini mogui izlaz. Naime, tog istog dana. navee, krenula je preko stare Majevice prema Posavini i doavi na domak Brezovog Polja, u samu zoru. krenula prema Za-

243

gonima, Suvom Polju i stigla u Trnovu. Sve se to odigralo za no i dan. Neprijatelj je izgubio trag Diviziji, jedino je manja borba vodena u Zagonima, jer se tu sluajno zatekla neka manja SS jedinica. Kad je otpoela borba komandant, komesar i naelnik taba Divizije bili su pored radio-stanice, na kojoj sam odravao vezu. uo sam njihov razgovor. Komandant, Milo Zeki, je rekao naelniku da se naredi Prateoj eti da ne troi municiju, jer je 17. brigada bez municije, ve da poalje svoju municiju u Brigadu. Moe se samo pretpostaviti kakva je to bila situacija, kada se jedinica nade u ravniarskom kraju, odsjeena od svojih snaga, a bez municije. U toj borbi zaplijenjen je od esesovaca prijemnik radio-stanice tipa TORN. Predvee smo stigli u Trnovu, gdje se nalazila partizanska bolnica u bazama. Uzevi bolnicu sa sobom. Divizija je krenula u ekovie. Za ovaj smjeli podvig 3H. divizija je pohvaljena od Vrhovnog taba, to je prenijela i Slobodna Jugoslavija. Poetkom maja 1944. godine 38. divizija se ponovo nala na Majevici. Tada su vodene teke borbe, od Jelice do Srpske Jasenice. Biloje mnogo naih ranjenika, koji su ostavljeni kao bolesnici u bazama u Makovcu. Ovu bolnicu su kasnije otkrili etnici i zajedno sa esesovcima pobili ranjenike i bolniko osoblje. U drugoj polovini maja 1944. godine vodila se jedna od odluujuih bitaka sedme ofanzive. Borbe su vodene na sektoru Srpske Jasenice. Strae i na obroncima stare Majevice. Tada su na tom podruju bile i vojvoanske divizije. Poto je neprijatelj skoncentrisao ogromne snage na podruju sjeveroistone Bosne, to su tab 3. korpusa i Oblasni komitet KPJ za istonu Bosnu odluili da povuku sve nae snage sa tog podruja na lijevu stranu rijeke Spree i dalje prema Kladnju, Vlasenici i ekoviima. Da ne bi sjeveroistona Bosna ostala potpuno odsjeena od naih snaga. tab 3. korpusa i Oblasni komitet su odluili da se iz Tuzlanskog NOP odreda formira jedna operativno-obavjetajna grupa, od 15 do 20 ljudi, koja bi i dalje ostala na tom podruju, a da preostali dio Odreda se povue s naim jedinicama. Sa divizijama koje su tada vodile borbu na pomenutom podruju, nalazio se i tab 3. korpusa. Ja sam tada bio radio-telegrafista u 38. diviziji. Pozvan sam u tab Korpusa, gdje m i j e obavjetajni oficir Korpusa, pukovnik Drago Maar, saoptio da sam rasporeen u grupu Odreda koja ostaje na tom podruju, kao radiotelegrafista. Takode m i j e ukratko rekao o znaaju zadatka i dodao

244

da stanica ne smije propasti, ne radi njene vrijednosti, ve radi zadatka zbog kojeg se ostaje na tom sektoru. Radio-stanica koia nam je dodijeljena bila je potpuno nova. amerike proizvodnje, tipa SCR-80. Bila je prilagoena za rad u posebnim uslovima. Mogla je da radi na pogon akumulatora - preko unoforma (pretvaraa) i na mehaniki (noni) pogon, pomou generatora. Poto u tadanjim uslovima nije bilo mogunosti za punjenje akumulatora, to se predaja depee mogla obavljati samo pomou generatora, dok se prijem depee obavljao pomou specijalnih baterija tipa TOP, kojih smo imali dovoljno. Radio telegrafista 3. korpusa i ja napravili smo plan radioveze sa odgovarajuim pozivnim i kontrolnim znacima. Po ovom planu veza je trebalo da se odrava dva puta dnevno, i to u etiri i dvadeset jedan sat. a po potrebi i mogunosti veza se mogla, bilo ifrovano ili pomou KODA, zakazivati i ee. Poto je radioplan pravljen 19. maja. odnosno na dan kada smo dobili zadatak da ostanemo na Majevici, to je bilo predvieno da odravanje veze otpone 25. maja 1944. god. Vrijeme od est dana (od 19. do 25. maja) trebalo je iskoristiti za to da se stanica locira, tj. da se nade pogodno i sigurno mjesto, s obzirom da se tab 3. korpusa nalazio u pokretu. Devetnaestog maja navee sastao sam se sa grupom Odreda za koju je zaduen komandant Odreda Omer Gluhi. To su bili sve stari iskusni borci, veinom starjeine jedinica Odreda. Gluhi je bio major. Upitao me je odakle sam i rekao drugovima da sam radio-telegrafista koji je dodijeljen njihovoj grupi. Gluhiev prvi nastup i nain ophoenja mi se dopao. Vie je liio na komesara i narodnog ovjeka nego na komandanta, to je doprinijelo da se toliko veem za Tuzlake i da se sa njima osjeam kao sa svojim Krajinicima. U grupi su, koliko se sjeam imena, tada. pored Omera Gluhia. bili: Adem Osmanbegovi, Neboja Spasojevi, Vehid Begi, Jusuf Muki Zorule, Ahmet ilji Kadija, Rasim Joguni, Slobodan Voki, Abdulah Mujezinovi Kadija, efket Kunosi, Taib Sarajli, Memi Dani, Slobodan Joilovi, Boidar Popovi Popac i drugi. Kasno navee. 19. maja 1944. godine, naa grupa je krenula u staru Majevicu. ne tako daleko od mjesta gdje su tog dana vodene najee borbe u sedmoj neprijateljskoj ofanzivi. Imali smojednog konja za prenos radio-stanice do prvog mjesta odredita. Kasnije ga nismo mogli koristiti, ve smo stanicu sami nosili. Bili smo veoma dobro naoruani, veina nas je imala automate, pitolje i bombe. a municije koliko smo mogli nositi. Imali smo i mitraljez.

245

Prvo smo se locirali na staroj Majevici. u jednom potoku ispod brda Straa, na kojem su esesovci drali poloaj. Naa grupa je morala u poetku da se tu zadri, jer nije mogla da se dalje kree, dok se ne ispita teren. Tu su pored esesovaca. etnici i zeleni kadar zaposjeli cijelo podruje Majevice. im smo se locirali na pomenutom mjestu slali smo patrole radi izvianja terena. Stupali smo u vezu i sa naim saradnicima, prikupljali podatke o neprijatelju i obezbjedivali hranu. Taj zadatak je, u prvo vrijeme, bio vrlo teak. Esesovci su, naime, drali vanije poloaje i vea naselja, dok su zelenokadrovci i etnici bili po selima. Teror je vren nad naim simpatizerima. Mnogi nai odbornici i saradnici bili su poubijani ili otjerani u logore, a narod uplaen. Zbog takve situacije teko se moglo stupiti u vezu i biti siguran u nekoga. Mnogi nai drugovi koji su ili na ovaj zadatak su stradali. Tako je jedna naa patrola stradala naiavi na neprijateljsku zasjedu. Tada je poginuo Ahmet ilji Kadija, a Slobodan Joilovi i efket Kunosi su ranjeni i zarobljeni, dok su dvojica drugova nestala. Kunosi je kasnije pobjegao iz logora i doao u nau grupu kad smo se nalazili u Smolui. Ja sam. na svoj zahtjev, u prvo vrijeme, iao sa drugovima u patrolu i kraa izvianja, ali mi je Gluhi to kasnije zabranio. Kako je ve planom bilo predvieno, prvu radio-vezu odrao sam sa tabom 3. korpusa 25. maja u 04 h. No 24/25. maja bila mi je. ini mi se. najdua u NOB-i. mislei da li u uspjeti da iz tog dubokog potoka uspostavim radio-vezu. Na moju veliku radost, a i na radost moga druga, radio-telegrafiste u Korpusu, Atilija Duplania. zvanog Mate. veza je uspostavljena za nekoliko minuta. Osjeala se radost i u naoj grupi, jer se vidjelo da imamo vezu sa naima. Za ovu prvu radio-vezu Gluhi i Neboja Spasojevi su imah pripremljenu depeu, koju sam predao. Poto iz Korpusa nije bila pripremljena depea, zakazana je ponovo veza za jedan sat, tj. u 05 h. Primljena je depea od taba Korpusa. Inae, veza je. zavisno od situacije. ponekad uspostavljana i po nekoliko puta u toku dana. Za radio-stanicu. u svakom mjestu gdje smo boravili, pravljeno je sklonite u zemlji. Poslije svake odrane veze radio-stanica je ponovo stavljana u sklonite. Sklonite za stanicu obino je pravljeno oko nekoliko stotina metara udaljeno od mjesta gdje se grupa nalazila, a pravljeno je tako to smo iskopali rupu, a iskopanu zemlju odnijeli daleko od sklonita. Na dno rupe stavljali smo komad drveta. radi izolacije od vode. Stanica je imala specijalnu kutiju od impregniranog platna, tako da nije bilo opasnosti od kie. Spakovana stanica sa priborom je prekrivena atorskim krilom, a zatim

246

potrpana suvim liem i granjem, tako d a j e bila dobro maskirana. Takode smo maskirali i prilaz stanici, stazu smo obino prekrivali granjem da se trag ne primijeti. Na mjestu gdje smo se prvi put locirali na staroj Majevici ostali smo oko 15-20 dana. Za to vrijeme radio veza je redovno odravana, ali je bilo teko odravati veze sa saradnicima na terenu. Teko se dolazilo do bilo kakvih podataka, pa i do hrane se skoro nije moglo doi. Zavladala je glad, tako da je veina drugova bila potpuno iscrpljena. Zbog takve situacije mnogi drugovi su postavljali zahtjev da se ide na neki drugi teren, ali nije bilo lako da se na to odluimo, zbog radiostanice, jer je bilo veoma rizino poi sa stanicom. Jednog kinog dana, predvee, sluajno je naiao neki seljak sa psom. koji je zalajao na naeg straara. Na strai je bio Taib Sarajli. Kad je primijetio straara, seljak se dao u bjekstvo. i to u pravcu neprijateljskih poloaja. Raunajui da e seljak obavijestiti neprijatelja o naem prisustvu, odmah je odran sastanak na kojem je odlueno da se u toku noi udaljimo sa tog mjesta. Prije pokreta smo uspostavili redovnu vezu sa Korpusom u 21 h. Obavijestili smo ih da emo biti u pokretu na neodredeno vrijeme, s tim da nas njihov radio-telegrafista slua svaki dan u predvideno vrijeme, jer nismo znali kad emo biti u mogunosti da im se javimo. Sa tog mjesta smo se premjestili malo dalje. Tu smo i prenoili. Sutra, prije zore. krenuli smo dalje u pravcu Srpske Jasenice. Zadrali smo se u jednoj umi. gdje smo planirali da predanimo. Tu smo naili na nekog seljaka, kojeg je Popac od ranije poznavao. Sa tim seljakom, koji se zvao Jovan, dogovorili smo se da dode predvee i da donese neto hrane. Bili smo oprezni, da seljak, eventualno, ne dovede etnike, pa smo se malo dalje pomjerili, a Popac i jo jedan drug su ostali da osmatraju i da saekaju seljaka. Seljak je doao kako je dogovoreno i donio je kukuruznog hljeba i sira. Tada mu je saopteno da e nas provesti do Tinje - mislim da mu je Gluhi za tu uslugu odmah platio. To isto vee, oko 21 h, krenuli smo prema Tinji, odnosno selu Smolua. Seljak nas je vodio do nadomak Tinje i onda se vratio. Doli smo u jednu umu, blizu Smolue. Tada je Gluhi poslao patrolu da pronae Milju Markovia, naeg odbornika. Od Milje Markovia dobiveno je dosta podataka, kako o neprijatelju, tako i o naim drugovima koji su se tu sklonili. Naime, u Smolui se nalazio prilian broj bivih boraca Tuzlanskog odreda i politikih radnika, koji su se tu zadrali. Tada je dogovoreno da Markovi pronae sigurnog ovjeka - vodia, koji bi sa nekoliko na-

247

ih drugova iz grupe poao na staru Majevicu po radio stanicu. Markovi je za nekoliko dana pronaao ovjeka za kojeg je garantovao da je siguran. Taj vodi se zvao Pero. Bio je etnik. U grupi nas je bilo 4 - 5 ljudi, Jusuf Muki Zorule. Memi Dani, ja i jo dvojica drugova, ijih se imena ne sjeam, i vodi Pero. Krenuli smo oko 21 h na Majevicu. Vodi Pero je bio u etnikoj uniformi, a znao je i etniku lozinku. Te noi bila je velika pomrina, to je nama odgovaralo. Proli smo skoro kroz sam Brezik u kome su tada bili esesovci. U zoru smo stigli na staru Majevicu. Tu smo se sklonili u umu, udaljenu oko 500 m od mjesta gdje se nalazila skrivena radio-stanica. Dvojica drugova i ja poli smo po stanicu, a vodi i druga dvojica su tu ostali da osmatraju teren. Kad smo stanicu izvadili iz sklonita, pokuao sam da sluam da sluajno ne zove radio-telegrafista Korpusa. Meutim, nije se javljao, a ja predajnik nisam smio da ukljuim, jer smo bili blizu puta, pa bi se ulo zujanje generatora. Kad se smrailo krenuli smo sa stare Majevice u Smoluu. Poto smo bili odmorni, a i hrane smo imali dosta, mogli smo da idemo dosta brzo. U Smoluu smo stigli bez problema. Vodi je htio da skrati put i da idemo kroz Brezik, ali ja sam rekao drugovima da je to rizino, jer u sluaju da nas patrola zaustavi odmah bi primijetili radio-stanicu. Vodia smo vratili na oko dva km prije nego to emo stii do naih drugova. Poto smo u Smoluu stigli ba u vrijeme kad je po planu trebalo da se odri veza, odmah sam montirao stanicu i za kratko vrijeme veza je uspostavljena. Odmah smo zakazali vandrednu vezu za jedan sat, kada su uslijedile depee s obje strane. Tada je bilo ve dosta interesantnih podataka. Kuriri su stizali sa vie strana, a naroito iz Tuzle, pa je radio veza odravana po nekoliko puta dnevno. U toj umi, izmeu Smolue i Tinje, nakon izvjesnog vremena, dolo je na zahtjev jasenikih etnika do sastanka izmeu njih i naeg rukovodstva. Interesantno je da su etnici, mada smo kratko bili tu, saznali za nas, ak su znali i da je Gluhi tu. Koliko se sjeam Gluhi je odbio prvi zahtjev etnika za sastanak, ali poto se kasnije saznalo da kod etnika ima nekoliko naih zarobljenih drugova, pristalo se na sastanak, pod uslovom da nam etnici oslobode te drugove i vrate svu njihovu opremu sa orujem i odjeom. Kad je dolo do sastanka, koliko se sjeam, etnici su traili da nae jedinice, kad se vrate na ovo podruje ne progone etnike, s tim da ni oni nas nee dirati. Gluhi na to nije pristao. Rekao je etnikom komandantu da se zbog toga nismo sastali, ve radi oslobaanja naih drugova. Rekao je takoe da to se tie toga kako e nai postu-

248

pati prema njima, zavisi od teine zloina koje su poinili prema naim odbornicima i simpatizerima. Tada je Gluhi odredio Popca da pode sa etnicima u Tinju i preuzme nae drugove. etnici se nisu u potpunosti pridravali dogovora. Koliko se sjeam, tada ili neto kasnije pustili su nae drugove, ali nisu vratili oruje i drugu opremu, koju su opljakali od naih drugova. Nakon izvjesnog vremena etnici su ponovo traili da se sastanu sa Gluhiem, odnosno naom grupom, ali poto smo ve bili obavijeteni o etnikim planovima da nas na jedan lukav nain likvidiraju, do tog sastanka nije dolo. Prilikom ranijeg povlaenja naih jedinica sa ovog terena, tu je ostalo deset naih drugova, politikih radnika, ranjenih i bolesnih drugova. Nakon dolaska Omera Gluhia i njegove grupe, svi su se oni prikljuili nama. Tako je naa mala grupa postala brojnija i za kratko vrijeme stvorena je jaka operativna jedinica. Nisu nam se prikljuivali samo drugovi koji su se tu sklonili, ve su iz Tuzle esto dolazili pojedinci a i itave grupe. Tu su se tada ve nalazili i politiki kadrovi, lanovi Okrunog komiteta Partije i SKOJ-a. tab 3. korpusa i Oblasni komitet su upozorili da nagli pridolazak ljudi i stvaranje velike jedinice u neposrednoj blizini neprijateljskih garnizona moe biti opasno, jer je vea mogunost da nas neprijatelj otkrije, a trebalo je voditi rauna i o zadatku zbog kojeg je grupa i ostavljena na ovom terenu. Zbog toga Gluhi je izvrio reorganizaciju. Formirane su tri grupe, od kojih je jedna bila jaa, sastavljena od pridolih boraca. Ta grupa je bila vea operativna jedinica. koja je mogla da primi borbu i da napada kad to bude potrebno, a kretala se dosta udaljeno od ostalih grupa. Druga grupa bila je sa Gluhiem i u njoj su bili politiki radnici, kuriri, tehnika. Trea grupa je imala radio-stanicu, ona je imala svega 4 - 5 ljudi. U ovoj grupi su stalno bili Neboja Spasojevi. Adem Osmanbegovi, Vehid Begi i Ilija Dilas. Miljo Markovi je bio neposredna veza izmeu Gluhieve i nae grupe. Od dolaska u Smoluu radio-stanica bila je bazirana u jednoj umi iznad samog potoka, nedaleko od Miljine kue. Radio-veza je funkcionisala normalno, sem u dva sluaja. Naime, etnici su jednog dana, u samo svanue. doli do Miljine kue. Miljo je takoe u to vrijeme bio u umi, blizu radio-stanice. Kad je primijetio etnike. odmah je nau grupu obavijestio i krenuo sa nama u pravcu Lukavca u oblinju umu. Poto etnici nisu nali Milju, zbog kojeg su i dolazili, poveli su njegovu porodicu i stoku, kao i stoku jo nekih seljaka i potjerali za Tinju, gdje im je bio logor. Naa operativna

249

grupa na elu sa Popcem. iako je bila dosta udaljena, kada je obavijetena da su etnici u neposrednoj blizini baze radio-stanice, krenuli su ubrzanim marem. Usput su sreli etnike koji su gonili narod i opljakanu stoku. Tada su nai borci otvorili vatru na etnike. Narod je osloboen, a etnici su pretrpili takav strah da se vie nikad nisu usudili doi u Smoluu. Tog dana je odrana samo jedna veza. i to kasno uvee. Isto to vee u selo je stigla grupa esesovaca, koju je poslala partijska organizacija iz Tuzle. Doveli su ih kuriri, koji su inae bili stalna veza Tuzla - Smolua. Esesovci su bili pod punom ratnom spremom. ak su neki donijeli dupla odijela. To vee je bilo posebno raspoloenje. Miljo je spremio veeru za sve. I ti, tad ve bivi esesovci, bili su sretni to su nam se prikljuili, rekavi da bi se i ostali predali, kad bi znali ta su partizani. Drugi sluaj, kad se veza nije mogla redovno odravati, dogodio se kad je zeleni kadar, po nareenju njemakog garnizona u Lukavcu, krenuo da isti sela od partizanskih grupa. Poto smo bili obavijeteni o njihovom dolasku, prethodno smo odrali radio vezu, stanicu dobro maskirali i krenuli sa Miljom u umu prema Lukavcu. Naa operativna grupa je sprijeila zeleni kadar da ude u Smoluu. Ve u avgustu 1944. godine Smolua je bila centar gdje su djelovali ne samo dijelovi naih grupa, ve i politike organizacije, novi NOO, omladina i dr. Tu su bili i neki lanovi Okrunog komiteta KPJ Tuzla. Pored politikih kadrova, koji su se tu nali, dolazili su i novi iz Tuzle. Jaali smo ne samo politiki, ve i vojniki. Odred je dobio svoju pravu formacijsku organizaciju, od desetine do komande bataljona. Ve tada dijelovi Odreda poinju sadjejstvovati sa naom brigadom na dijelu Posavine. Poetkom septembra 1944. godine Tuzlanski NOP odred, nakon svog oporavka, prvi put se kompletan sakupio u Smolui, gdje je bio postrojen za smotru. Tada je Gluhi govorio. Stanovnici Smolue su takoe prisustvovali tom sveanom inu, donijevi dosta hrane za borce. Tada je prvi put radio-stanica iznesena iz svoje baze i stavljena pred postrojeni Odred. Veina pripadnika Odreda bila je iznenaena kad je vidjela da su imali radio-stanicu, za koju nisu ni znali, a posebno su bili iznenaeni bivi esesovci. Poslije ove sveanosti uslijedio je i moj rastanak sa Tuzlanskim odredom. Gluhi mi je tada saoptio da. po nareenju taba 3. korpusa, treba da predam radio-stanicu 18. hrvatskoj brigadi koja se tada nalazila u Srebreniku. Gluhi m i j e dao dva druga, koji su poli sa mnom do 18. hrvatske brigade. Tako se zavrio moj bo-

250

ravak u Tuzlanskom odredu, za koji me veu drage i nezaboravne ratne uspomene, iako sam u njemu proveo relativno kratko vrijeme. Govoriti o Tuzlanskom NOP odredu, a ne rei nita vie o Tuzli i Tuzlacima, kao i o stanovnitvu Smolue, bilo bi nepravda, jer su mnogo pomogli da se naa grupa odri na tom terenu i da u potpunosti izvri zadatak. Iz Tuzle je do nas stizalo, osim podataka od izuzetne vanosti, i razni materijal, lijekovi, neophodan materijal za propagandnu tehniku, cigarete i drugo. A kad smo doli u Smoluu, svako od nas se osjeao kao d a j e u svom rodnom mjestu. Nisu samo lanovi KPJ i SKOJ-a inili sve da nam pomognu, ve je cijelo selo bilo uz nas. Mislim da nije bilo omladinca, pa ni starijih, koji nisu znali da se tu u selu nalazi Gluhi sa svojom grupom, ali nas nikad niko nije odao. Iako su i sami oskudijevali u hrani, za nas je uvijek bilo. Posebno treba istai Milju Markovia. koji je bio naa glavna veza kad smo stigli u Smoluu. Angaovao se mnogo na povezivanju sa naim drugovima koji su se nalazili u Smolui. a i na uspostavljanju veze sa Tuzlom. Njemu je bilo povjereno da sa nama obezbjeduje radio stanicu, da odrava vezu izmeu Gluhia i nae grupe i da nau grupu obezbjeduje hranom itd. Bilo je i drugih aktivista koji su dali sve od sebe da NOP jo vie uvrsti svoj korijen medu irokim narodnim masama.

251

VEHID BEG IC

POSTAVLJENI ZADACI SU IZVRENI

Osloboenjem Tuzle, oktobra 1943. godine, intenzivirana je politika aktivnost snaga narodnooslobodilakog pokreta. Svakodnevno su odravani skupovi kako bi se to vei broj stanovnitva vezao za NOP, a onaj kolebljivi dio se otrgnuo od uticaja reakcije koja je jo uvijek uporno vrila svoju propagandu, l'poredo sa tom politikom, odvijala se i intenzivna kulturno-prosvjetna aktivnost, koja se sastojala u davanju priredaba, igranki za omladinu i slino. Zahvaljujui svemu tome u redove NOV-e svrstava se veliki broj radnika, seljaka i inteligencije, izmeu ostalih i iz redova muslimanskog i hrvatskog ivlja. Od tih novih dobrovoljaca formiran je u toku oktobra i Tuzlanski NOP odred. Ja sam odreden za komandanta 1. bataljona. Poslije izlaska iz Tuzle. Odred se nalazio na liniji koja je zatvarala pravac Tuzla - ivinice - Kladanj. Poetkom decembra 1943. godine, neprijatelj je preduzeo jo jednu ofanzivu. estu po redu. da uniti nae jedinice. Tuzlanski NOP odred je djelovao vojniki i politiki. Prve borbe vodio je sa zelenokadrovcima na podruju Vukovija i Graanice, kada su nas iznenadili i nanijeli gubitke. Iza toga Odred se sredio i sredinom decembra je u borbi sa zelenokadrovcima zarobio 24 pripadnika ove kvinslinke formacije, a vie ih je ranjeno. Glavni pravci politikog djelovanja ili su preko partijskih i terenskih radnika i odbornika, usmjereni na objanjavanje stanovnitvu znaajnih dogadaja koji su se u to vrijeme zbili. Radi se o odlukama Prvog zasjedanja Zemaljskog antifaistikog vijea narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH-a). odranom u Mrkonji-Gradu. i Drugog zasjedanja Antifaistikog vijea osloboenja Jugoslavije (AVNOJ-a). odranom u Jajcu krajem novembra 1943. godine. Cilj je bio objasniti te odluke narodu i na taj nain ih popularisati. Odred se. do kraja decembra, zadravao na relaciji ivinice - Kladanj - Konjuh. da bi potom jedne veeri preao Spreu i prebacio se na teren Srebrenika. gdje ga je zateklo nareenje taba 3.

252

korpusa, izdato 13. 1. 1944. godine za napad na neprijateljsku posadu u Tuzli, u sklopu djejstva drugih naih jedinica. Odred je uestvovao u tom napadu iz Moluke rijeke prema Moluhama. i to danju po vrlo tekom pristupu do neprijateljskih bunkera. Borci su doli do bunkrera i uhvatili se u kotac sa neprijateljem i gotovo bili ovladali tim terenom. Tu smo ostali gotovo do pola dana, kada smo dobili nareenje da se povlaimo, jer je u to vrijeme neprijatelj dobio pojaanje. Ovaj napad nije uspio. Odred je imao poginulih i ranjenih boraca. Poslije napada Odred se vratio u Srebrenik sa zadatkom da djeluje prema Tuzli. Lukavcu, Smolui i Dobonici, te da radi na mobilizaciji novih boraca i uvrenju NOP-a u selima. Pored Komande mjesta u Srebreniku donesena je, u januaru mjesecu 1944. godine, odluka da se osnuje Komanda mjesta u Breziku. a za komandanta su imenovali mene. Iz Brezika su svakodnevno slate patrole u izvianje prema Tuzli, Lukavcu i Smolui. Ova komanda je funkcionisala sve do poetka sedme neprijateljske ofanzive. Odred je odravao veze izmeu Majevice i Tuzle. Preko Odreda su saradnici NOP-a iz Tuzle, Lukavca i drugih mjesta slali tabu 3. korpusa i Oblasnom komitetu KPJ za istonu Bosnu mnoge svoje izvjetaje, a takode su i primale propagandni materijal, koji je tampan u partizanskim tamparijama u Biru i Majevici. Sedma neprijateljska ofanziva poela je u sjeveroistonoj Bosni oko polovine marta 1944. godine, prebacivanjem 13. SS divizije Handar iz Srema na Majevicu i Semberiju, a podruje Srebrenika bilo je ovom ofanzivom obuhvaeno tek poetkom aprila 1944. godine. Pored Handar divizije uestvovale su i druge neprijateljske i kvislinke snage: ustae, etnici i zelenokadrovci. Ovu ofanzivu okupator je izvodio postepeno, sa temeljitim rasporedom svojih snaga i duim zadravanjem na zauzetim mjestima. Tako je bilo sa podrujem Srebrenika i ostalih mjesta oko Srebrenika, to je stanovnitvo i Odred dovelo u vrlo teku situaciju. Tuzlanski partizanski odred se. u to vrijeme, kretao na teritoriji srebrenike optine, koristei planinu Majevicu. Dobro se sjeam, kada se Odred, oko 1. maja, okupio u jednoj umi izmeu Brezika i Smolue. Tada je borcima govoreno o znaaju 1. maja. a izmeu ostalih, recitovao je Hasan Odobai. Ova neprijateljska ofanziva je dulje potrajala. U ovom periodu odlueno je da se jednim dijelom boraca Tuzlanskog odreda popuni Majevika brigada, a da se na podruju Smolue ostavi jedna

253

grupa boraca Odreda i nekoliko partijskih radnika sa radio-stanicom, medu kojima sam se i ja naao. Zadatak nam je bio da preko odredenih uhodanih kanala vrimo prikupljanje podataka o neprijatelju i njegovim namjerama na ovom podruju. Stanovnitvo Smolue i okolnih sela. najveim svojim dijelom, bilo je uz NOP, to nam je omoguavalo da se u sluaju napada sklonimo na sigurno mjesto. Sa narodom smo razvili vrste meusobne veze i zadobili razumijevanje i podrku gotovo cjelokupnog stanovnitva Smolue i okoline. Organizovali smo obavjetajnu slubu o pokretima neprijatelja, kako bismo na vrijeme poduzeli mjere predostronosti. Glavni nai kanali i oslonci su bili u Smoluoj, Crvenom Brdu, Lukavcu i Tuzli. Veza sa partijskim rukovodstvom je funkcionisala dobro, tako da su svi materijali, na vrijeme, dostavljani u Smoluu, odakle su preko radio stanice*) davana posebna obavjetenja. Pored radio-stanice. raspolagali smo i sa radio-aparatom, apirografom za umnoavanje i slino. Oko polovice jula 1944. godine na podruje Smolue stigla je 16. vojvoanska divizija. Za vrijeme kraeg boravka na ovom terenu snabdjela se sa svim potrebnim materijalom. Popunila se sa borcima koji su se tu nalazili, bilo da su lijeeni ili da su bili izgubili vezu sa svojim jedinicama. U ljeto 1944. godine dolo je u samoj 13. SS Handar diviziji do previranja, neslaganja i razdora prouzrokovanih raznovrsnim unutranjim, pa i vanjskim razlozima. Zavedeno ljudstvo je izgubilo motive za dalje zloine. Zbog svojih velikih zloina koje su inili u borbama protiv stanovnitva, doli su u veliku nemilost kod naroda i tako u narodu bili omrzli. O takvoj situaciji u 13. SS diviziji stigle su vijesti i u tab 3. korpusa, pa su se u to vrijeme grupe i grupice esesovaca sa naoruanjem predavale naim jedinicama. Tada je i naa grupa, koja je inila jezgro Tuzlanskog NOP odreda, bila jedna od prihvatnih stanica. Stanje rasula zahvatilo je i zelenokadrovsku formaciju. Time su bili stvoreni uslovi za naglo brojano jaanje Odreda. U avgustu 1944. godine u ovaj kraj su ponovo dole nae jedinice. One su izvrile napad na neprijateljsku posadu u Srebreniku, a Tuzlanskom odredu je dato u zadatak da zatvori pravac Lu*) Radio stanicu smo dobili preko taba 3. korpusa u drugoj polovici maja 1944. godine u Jasenici. Sa istom smo otili u u m e Majevice i odatle dalje djelovali, a neto kasnije smo se prebacili u Smoluu.

254

kavac - Smolua - Dobonica i da ovu teritoriju isti od zelenog kadra. Nakon nekoliko dana nae jedinice su se uputile prema Gradacu. U meuvremenu je tab 3. korpusa pozvao Omera Gluhia, Adema Osmanbegovia, mene i jo nekoliko drugova da krenemo sa njim. Toga dana, u pokretu, imali smo vie okraja, sa neprijateljem, a najtea borba je bila na brdu Monju. kod sela Doborovaca. Fredvee stigli smo sa tabom u Vukovce - blizu Gradaca. Tu me pozvao naelnik taba 3. korpusa i dao u zadatak da se odmah vratim na slobodnu teritoriju u Smoluu, jer u tamo trebati za potrebe NOP-a. rekavi mi da uzmem pratnju od pet boraca. Tako sam i uradio. Pred sam mrak krenuo sam sa pratnjom iz Vukovaca u Smoluu. Nakon desetak dana. poto je od grupe graana iz Lukavca obavijeten da u mjestu nema neprijatelja. Odred je uao u Lukavac. Najvaniji zadatak nam je bio da osiguramo Fabriku sode od sabotae. Odmah je formirana Komanda mjesta sa sjeditem u Fabrici. Za komandanta su postavili mene, za komesara Ivana Riovskog, a za sekretara Ekrema Nuhia. Odmah su preduzete sve mjere bezbjednosti. Prvo su porueni svi mostovi na putevima koji vode prema Puraiu, Graanici i Tuzli. Patrole su pretresale teren prema Puraiu i dolini Spree. Jednoga dana patrola je uhvatila njemakog pukovnika i jednog podoficira, razoruala ih i predala Komandi mjesta. Tu je izvreno njihovo sasluanje. Kazali su da su radili u Komandi mjesta u Tuzli, te da su pobjegli prema Doboju kako bi uhvatili vezu sa njemakim jedinicama. Sasluanje zarobljenih Nijemaca ilo je preko odreene grupe ljudi za te poslove. Neposredno iza zarobljavanja ovih Nijemaca, doao je iz Tuzle Stipe Vujica i rekao da je doao da nam javi da su se njemake i ustake snage iz Tuzle povukle, pozivajui nas da idemo u Tuzlu. Zadrali smo ga zajedno sa zarobljenim Nijemcima i odmah obavijestili tab Korpusa, koji se tada nalazio u blizini Tuzle. tab je naredio da ih pod jakom straom sprovedemo. to je odmah i uinjeno. Kasnije sam saznao da je Vujica sproveden na Vis. gdje mu je sueno. Ubrzo je dolo i do osloboenja Tuzle. Neprijatelj je bio ozbiljno uzdrman. Svakodnevno su grupe esesovaca prelazile na stranu NOVJ. Tuzlanski odred je aktivno radio na zarobljavanju onih grupica esesovaca koje su se nalazile na terenu. Neprijatelj vie nije uspio da ponovo zauzme osloboeni tuzlanski basen.

255

U Lukavcu sam ostao oko mjesec dana. Tada je vrena mobilizacija sposobnog ljudstva za vojsku, a obavljani su i drugi zadaci koji su spadali u nadlenost Komande mjesta. U ofanzivi naih snaga, poetkom oktobra 1944. godine, osloboen je i Srebrenik. Tada sam, po zadatku Partije, upuen u Srebrenik da osnujem Komandu mjesta koja bi preuzela obavljanje mobilizacije i drugih poslova koji su joj pripadali. Nakon izvrenja tog zadatka, nakon mjesec i po dana, upuen sam u Vojno-majeviko podruje, odakle sam marta 1945. godine povuen u Okruni narodnooslobodilaki odbor u Tuzli, gdje sam ostao do kraja rata.

256

ADEM OSMANBEGOVI

KROZ ESTU I SEDMU OFANZIVU*

U maju 1943. godine izaao sam. u jednoj od tri grupe oficira koji su po zadatku radili u DOMDO pukovniji, na osloboenu teritoriju. Nakon izvjesnog vremena od strane Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu upueni smo, Vehid Begi. Hamid Mazalovi i ja. na neosloboenu teritoriju Graanica - Doboj radi politikog djelovanja i prikupljanja obavjetenja. Meutim, tada smo bili zarobljeni i upueni u Okruni zatvor u Tuzli. U vrijeme borbi za osloboenje Tuzle prebaeni smo iz zatvora na Gradinu gdje su nas partizani oslobodili. Nakon nekoliko dana Vehid Begi. Ahmet ilji Kadija i ja upueni smo na podruje Graanice radi politikog djelovanja, eventualnog formiranja Graanikog NOP odreda, odnosno prikupljanja boraca za Tuzlanski odred koji je tada bio u fazi formiranja. Prvo osloboenje Tuzle vrlo je povoljno djelovalo na politiku situaciju u graanikom podruju, pa je bilo dolo i do pregovora o prelasku pojedinih jedinica tzv. legije u partizane. To se nije ostvarilo zbog akcija Nijemaca i neprijateljski raspoloenih elemenata iz Graanice, Sarajeva itd. Nas trojica (Ahmet, Vehid i ja) smo se slobodno, sa petokrakom kretali na itavom podruju nekoliko dana. Bile su tada stvarno prestale da funkcioniu pojedine ustanove vlasti, ali se ubrzo situacija promijenila. Ipak smo u Graanici oformili jednu omladinsku partizansku desetinu, s kojom smo preli u selo Sladnu, gdje se njen broj poveao na pedesetak boraca. Zbog nastale aktivnosti neprijatelja bili smo prisiljeni da se povuemo u Srebrenik. Tako su ovi borci ukljueni u Tuzlanski odred, u njegov 4. bataljon, iji je komandat bio Muhamed Gagi a komesar Adem Osmanbegovi. Koliko se sjeam Vehid je postavljen za komandanta 3. bataljona. a ilji u Stab Odreda. Ispred neprijatelja koji je navaljivao, nae jedinice su se povukle iz Tuzle. Tada je i 4. bataljon Odreda preao Spreu ispod Tuzle i stigao u Dubrave. To je bilo u vrijeme neprijateljskog udara
*) Iz neobjavljenog sjeanja Adema Osmanbegovia pohranjenog u Regionalnom istorijskom arhivu Tuzla.
17" Tuzlanski partizanski udrid 2 5 7

u Vukovijama. Odred se smjestio na podruje sela Graanica - Svojat - Zlo Selo. etvrti bataljon. kao i tab Odreda, bili su u Graanici, kada je ponovo izvren podmukli napad od strane zelenog kadra. Poginuo je profesor Rade Pele i drugi, pa su sahranjeni u zajedniku grobnicu. Odran je govor sa osvrtom na situaciju na terenu. Koliko se sjeam, tada je poginula i omladinka Vera Popov. U toku este neprijateljske ofanzive Odred je poao u sela na podruju ekovia. Pored ostalih, bili smo i u zaseoku Kataniima. Tada je vodena borba na Betnju, u kojoj je bilo osjetnih gubitaka i u naim jedinicama. Sjeam se situacije u Junomoravskoj brigadi s kojom smo bili u kontaktu i izvjesnoj saradnji. Nijemci su nas gonili. Bili su uporni, ali dijelovi Odreda, u koje je spadao 4. bataljon, uspjeli su da se odlijepe od Nijemaca i skrenu sa pravca njihovog napada. Dobro se sjeam tog kritinog dana. Smjestili smo se u umi u blizini jednog sela. negdje iznad sela Poljice, u ijem jednom dijelu su bili Nijemci koji su doli od Lukavca. Bilo je veoma hladno. Borci su bili promrzli i gladni, a mnogi i demoralisani. Toga dana je tu odrana i sjednica Okrunog komiteta KPJ Tuzla. Pozvali su me Mea Selimovi, koji je tada bio komesar Odreda, i jo neki i saoptili mi d a j e izgubljena veza sa Omerom Gluhiem. komandantom Odreda. Traili su da ja vodim brigu oko snabdijevanja Odreda hranom i eventualnim smjetajem. Trebalo je otii u selo Poljice radi nabavke hrane. Tada se prialo da su Ferdinand Mesing i Fridrih mit otili iz Okrunog komiteta KPJ Tuzla na neosloboenu teritoriju. Prihvatajui zadatak, sa 4. bataljonom i drugim borcima Odreda koji su tu bili. spustio sam se u zaselak sela Poljice u kome nije bilo Nijemaca. Akcija je izvrena navee. kada je zimski dan bio na izmaku. Prikupili smo neto hrane, obilazei kue. Sjeam se da sam pred vratima jedne kue zatekao Mesinga i mita kako jedu, veeraju. Strogo vojniki i pomalo protestno pitao sam ta tu rade. Odgovorili su da se nita ne brinem i da oni sve rade po zadatku. Nakon izvrenog zadatka, vratili smo se u umu. Ubrzo je doao i komandant koji je vodio dalju brigu o Odredu. Toga dana ili sutra, u ovoj umi. sreo sam i hafiza Muhameda Pandu, koji je zajedno sa petokrakom nosio i polumjesec sa zvijezdom. Poto sam ga od ranije poznavao, ja sam tada s njim i razgovarao. Nije mi poznato ta se u to vrijeme s njim dogodilo, ali sam uo da je on bio dodijeljen Tuzlanskom odredu radi politike propagande medu muslimanskim masama. esta neprijateljska ofanziva je itavom Odredu nanijela veliku tetu, pa i 4. bataljonu. Bilo je sluajeva demoralizacije, dezer-

258

tiranja, pojavio se problem obue, odjee, ishrane i si. Mnogi nedostaci u snabdijevanju Odreda su otklonjeni predanim radom i djelovanjem intendanta Bataljona Atifa Mehmedagia. Prelaskom na podruje sela oko Srebrenika. poetkom januara 1944. godine, dolo je do predaha, okrepljenja i organizacionog uvrenja Odreda. U preformiranom Odredu i dalje sam bio komandant bataljona, ali se vie ne sjeam koji je to bio bataljon. Uestvovali smo i u napadu na neprijateljsku posadu u Tuzli, sredinom januara 1944. godine. Napadali smo na Moluhe, gdje su poginuli nai drugovi Sepe i Hodi, a bilo je i nekoliko ranjenih, medu kojima i Ahmet Silji, a tee je ranjena i bolniarka Musi. Poslije neuspjelog napada na Tuzlu politika vojna i druga aktivnost Odreda odvijala se na podruju od Tuzle do Srebrenika. U aprilu 1944. godine postavljen sam za sekretara Mjesnog komiteta KPJ u Srebreniku. Meutim, aktivnost u tom pravcu gotovo da nisam ni poeo. Nastupili su teki dani za itavo podruje. Poinjala je sedma neprijateljska ofanziva. Svaki as se oekivao napad Nijemaca na Srebrenik. ulo se za aktivnost i bezobzirnost 13. SS Handar divizije. Prije nego to je neprijatelj uao u Srebrenik, svi smo se zajedno sa Odredom, povukli i nekoliko dana smo djelovali u selima na podruju Srebrenika. Prvi maj smo proslavili u selu Rapatnici. nedaleko od Srebrenika. Aktivnost neprijatelja se pojaavala, pa smo bili prisiljeni da se smjestimo u umu, a s nama je bilo tifusara i drugih bolesnika. Bilo je teko. Nedostajalo je hrane, pa je jednog dana Ahmet ilji, koji je bio obavjetajni oficir Odreda, poslan u sela prema Brkom radi nabavljanja hrane i prikupljanja obavjetenja. Tu je ranjen od Nijemaca, a potom je u otporu koji je pruio Nijemcima bio i ubijen. Esesovci su uporno pretresali ume traei partizane, pa su i nas napali. Nali su nae bolesnike i ranjenike koje su ubijali. Medu ubijenim bolesnicima bio je i Ekber Mufti, bivi jugoslovenski oficir, koji je bio obolio od pjegavog tifusa. Izmiui udaru brojano i tehniki nadmonijeg neprijatelja, nae jedinice, koje su se nale na tom podruju, su odluile da se povuku preko Spree prema Krivaji. Od strane taba 3. korpusa je odreeno da jedan dio Odreda od dvadesetak boraca, sa komandantom Omerom Gluhiem, ostane na terenu, radi obavjetajnih zadataka. Izmeu ostalih, tu je bio i Neboja Spasojevi. lan Okrunog komiteta, a pridodat je i radio telegrafista Ilija ilas. zajedno sa radio stanicom. Povukli smo se u duboku ilegalnost u majeviku umu iznad Srebrenika. Uspostavljen je radio-kontakt sa tabom Korpusa, a podaci su prikupljani putem patrola koje su

259

ile, uglavnom, nou. Situacija je bila vrlo teka, jer je neprijatelj vojniki ovladao podrujem. Ipak. patrole su izvravale svoje zadatke. U patroli prema Srebreniku smo najee bili Vehid Begi. Memi Dani i ja. Memi je dobro poznavao taj teren, a bio je i veoma snalaljiv i vrijedan ovjek, to nam je u mnogome olakavalo izvravanje zadataka. Odlazili smo nou u Srebrenik i u sela neposredno pored Srebrenika u kojima su bili stacionirani Nijemci. Tako smo u samom Donjem Srebreniku dolazili i u kuu aktiviste evalije Hadia. Na taj nain smo prikupljali podatke o neprijatelju i njegovim namjerama i aktivnostima. Prema Breziku je ila patrola na elu sa Abdulahom Mujezinoviem. Bila je zarobljena i sprovedena u Brko. Ova grupa boraca koja je inila Odred podugo je ostala u umi. Radi izvrenja zadatka i rjeavanja problema ishrane, traila je i pogodnije mjesto za svoj smjetaj. Uspostavljena je veza i prebacivanje u Smoluu kod Milje Markovia. koji nam je. zajedno sa cijelom obitelji, izlazio u susret. Prelazak u Smoluu je uslovila poboljana situacija na tom i irem podruju usljed pregovora na Visu izmeu Josipa Broza Tita i Ivana ubaia, te demoralizacije i kod upornih i drskih SSjedinica. Takva situacija nas je ouvala i od etnika. koji su se nalazili svuda oko nas. Glavni na zadatak je bio obavjetavanje i uvanje tajnosti radio-stanice. Na podruju Smolue, i u okolnim selima, nali smo zaostale borce iz naih brigada koje su otile preko Spree, a poeli su se predavati i neprijateljski vojnici. Esesovci su se predavali ak i grupno i sa orujem. Tako je Odred postepeno rastao i postao veoma brojan. Sada su se pojavljivali mnogi problemi u vezi sa njegovom organizacijom. U to vrijeme vratili su se Fridrih mit i Ferdinand Mesing, lanovi Okrunog komiteta KPJ Tuzla. Data je saglasnost. kako sam kasnije saznao, neeg rukovodstva, da se dre pod kontrolom i odvojeno. Te direktive im je saoptio Ilija ilas. mit je obrazovao tehniku, dok sam ja bio odreen da sa Mesingom odem u sela blie Lukavcu. Tome sam se opirao, protivio s obzirom na njihovo due odsustvo iz Odreda, mada nisam nita blie znao o razlozima njihovog naputanja komiteta. Na tome je insistirao i Neboja Spasojevi koji je tada bio partijski rukovodilac. Nekoliko dana sam bio sa Mesingom smjeten u umarcima, nedaleko od Lukavca, a na njegov poziv dolazile su, koliko se sjeam, samo dvije ili tri osobe, raniji njegovi poznanici. Ti sastanci nisu bili od neke koristi, jer to to su nam priale ove osobe bilo je optepoznato.

260

U toku avgusta 1944. godine nae jedinice, a sa njima i Oblasni komitet KPJ za istonu Bosnu, su dole na podruje Srebrenika. Tada je Mesingu i mitu, nakon ispitivanja o razlozima naputanja Komiteta, sueno. Tada je. usljed prisustva naih jedinica, prestala potreba za obavjetavanjem. Odred je bio brojan. Nakon drugog i konanog osloboenja Tuzle, upuen sam na rad u Okruni i Oblasni odbor, gdje sam ostao sve do osloboenja.

261

STOJAN NIKI

TUZLANSKI ODRED - VOJNIKA I POLITIKA SNAGA

Tuzlanski NOP odred, po svom sastavu i djelovanju, nije bio samo tuzlanski, ve je bio partizanski odred sjeveroistone Bosne. U njegovom sastavu bilo je boraca i rukovodilaca iz gotovo svih mjesta sjeveroistone Bosne. Vie njih je bilo sa podruja Graanice: Adem i Asim Osmanbegovi, Velo uput, Mian Peji, Miloje Petrovi i drugi, zatim sa podruja Srebrenika: Memi Dani, sa podruja Majevice i Semberije: Vehid Begi, Neboja Spasojevi i drugi. U Odredu je bilo rukovodilaca i boraca i iz drugih krajeva Jugoslavije: Milan Gavrilovi, oko Vukoti i jo neki. Borac je bio i jedan Nijemac Andreas Russ koga smo zvali Hans itd. Vojniko i politiko djelovanje i kretanje Odreda je takoe bilo iroko. Za Tuzlanski odred se saznalo u mnogim krajevima nae zemlje. O uspjenosti njegovog politikog djelovanja, zajedno sa Okrunim komitetom KPJ, najkonkretnije govore mnogobrojni primjeri predaje, u grupama ili pojedinano, pripadnika kvislinkih formacija. Bilo je dosta primjera uspostavljanja kontakata i pridobijanja na saradnju pojedinih komandira i komandanata iz neprijateljskih formacija. Sjeam se nekoliko veih kvislinkih grupa koje su u ljeto 1944. godine masovno dolazile na predaju u Smoluu sa kompletnim rukovodstvom, savremenom opremom i automatskim naoruanjem. Mnogi od njih su preli na stranu NOVJ i bili rasporeeni u jedinice. Iz Tuzlanskog partizanskog odreda jedan dio rukovodnih i politikih kadrova bivao je rasporeen na druge dunosti u jedinice i pozadinu, to znai da je bio i kadrovska baza. Tuzlanski NOP odred i Okruni komitet KPJ koji se sa njim kretao i djelovao, uspostavili su sistem veza sa ljudima od autoriteta koji su bili naklonjeni NOP-u. kao i sa aktivistima NOP-a i odbornicima sa podruja na kojem je boravio Odred i susjednim mjestima. Preko radio stanice odravana je veza sa viim rukovodstvom. Jedan od zadataka Tuzlanskog NOP odreda bio je da izvri prikupljanje ranjenih, zaostalih i zalutalih boraca naih operativ-

262

nih jedinica, koji su se nali na podruju Odreda u toku i poslije este i sedme neprijateljske ofanzive. koje su bile vrlo teke sa dosta tekih posljedica. Naroito je bio veliki broj ovih boraca iz vojvoanskih jedinica, ponajvie na podruju Smolue, Potpea, Tinje, Gornjeg Lukavca itd. Njih su borci Odreda i aktivisti NOP-a sa terena prihvatili, lijeili i hranili da bi se poslije oporavljeni prikljuili Odredu ili bili upueni u neke druge jedinice i politike centre. Politika aktivnost Tuzlanskog odreda i Okrunog komiteta na podruju Srebrenika, Smolue i drugih mjesta bila je usmjerena na tumaenje vojno-politike situacije u zemlji i svijetu irokim narodnim masama kako bi se orijentisale za NOP. Zatim da se odupru stupanju pojedinaca u etnike i zelenokadrovske jedinice, raspirivanju bratoubilake borbe koju neprijatelj namee i da uporno rade na stvaranju bratstva i jedinstva medu pripadnicima svih naroda. Istina, i pored svega toga, u mnogim selima postojale su jedinice zelenog kadra ili etnika, ali je u mnogim od tih jedinica bilo i pojedinaca koji su bili orijentisani prema NOP-u. Dobar broj pripadnika tih jedinica stupao je u njih da bi ostao kod svojih kua, da ne ode u SS trupe ili druge operativne neprijateljske jedinice. Bilo je i onih koji su bjeali iz tih neprijateljskih jedinica i ostajali u svom selu bazirani. U toku sedme neprijateljske ofanzive etnici i zelenokadrovci su, poznavajui teren, uporno tragali za naim ranjenicima, bolesnicima, bolnicama, bazama, sklonitima i skladitima, kao i odbornicima i aktivistima, lanovima Partije i SKOJ-a. U tome su na nekim terenima imali i uspjeha. Brojni su primjeri otkrivanja i zarobljavanja ranjenika, bolesnika i zaostalih boraca, kao i ubijanja, maltretiranja i predaja u neprijateljske garnizone. U isto vrijeme vren je teror nad potenim graanima koji su prihvatali, lijeili i hranili ove borce i aktiviste. U selima u kojima je uticaj snaga NOP-a bio prisutniji, neprijatelj nije uspio da formira kvislinke jedinice. Tako na primjer, nekoliko pokuaja etnike komande iz Jasenice da ponovo formira etniku etu u Potpeu i Smolui nije uspjelo. Mjetani su to energino odbili, bjeei od etnikih patrola i poziva. Djelovanje Tuzlanskog partizanskog odreda i Okrunog komiteta u Smolui uticali su na pravilnu politiku orijentaciju mjetana. I u trenucima izvjesne krize, kada je brojao svega nekoliko desetina boraca, Odred je izvodio odreene akcije. Tako je, sjeam se, negdje koncem jula 1944. godine, izveo jednu veoma znaajnu akciju. Naime, jaseniki etnici, ljuti zbog neuspjeha da ponovo

263

formiraju etniku etu u Smolui, poeli su progoniti mjetane i pljakati selo. Odvodili su stoku. Posebno su se bili okomili na aktiviste i saradnike NOP-a, kao na Milju Markovia i njegovu porodicu i druge. O etnikoj namjeri obavijeteni su drugovi u tabu Odreda. Odlueno je da se etnicima postavi zasjeda, da se napadnu i plijen otme. Akcijom je rukovodio Boko Popovi Popac. Zasjeda je postavljena u Smolui na Borinom brdu i Starom molitvitu. Naili su etnici, gonei stoku. Sa sobom su vodili nekoliko mjetana, simpatizera i aktivista NOP-a. im je naa zasjeda zapucala, etnici su se dali u bjekstvo, ostavljajui i plijen i mjetane. Borci su jurili za njima, ali ih nisu stigli. Od tog dana jaseniki etnici nikada vie javno nisu doli u Smoluu. Plijen je vraen vlasnicima, a mjetani su poli svojim kuama. Tuzlanski NOP odred zatekao je u Smolui u aprilu 1944. godine, vie ranjenih i iznemoglih boraca, smjetenih kod simpatizera NOP-a. Odred je, zajedno sa Okrunim komitetom, vodio brigu o njima. Sjeam se da su dva ranjena druga iz vojvoanskih jedinica povjerena Jovi i Milanu Maksimoviu iz Smolue (selo Jastrebica). Jedan od njih se zvao ika, a imena drugoga se ne sjeam, ali znam da je ubrzo od zadobijenih rana umro. Jaseniki etnici su, znajui da u Smolui ima skrivenih ranjenika, dolazili i raspitivali se o njima, ali nisu uspjeli nijednog pronai. A Jovo i Milan su napravili bazu, u umi blizu kue. Svako jutro, prije zore, odnosili bi te drugove u bazu, a navee ih donosili u kuu da prenoe, da ih previju i nahrane. Jedne noi banuli su na vrata Jovine kue etnici. Pitali su Jovu gdje su partizani, gdje ih uva. Jovo se pravdao da ne zna ni za kakve partizane. etnici su ga poeli tui, nastojei da iznude priznanje. U tome je prednjaio voa patrole, rodom, kako se predstavio, sa Majevice. Udarajui kundakom o pod, etnik je govorio da su partizani tu, mislei na kuu, a oni su bili ba ispod tog poda. To je Jovu jo vie uplailo, mislei da etnik ba zna gdje se nalaze ranjeni partizani. Od straha i batina poeo je da gubi svijest. Tada je Jovina ena Duka viknula imenom i prezimenom vodu etnike patrole, koji je bio iz susjednog sela Breja. da joj ne tue mua. etnik je. krae vrijeme, ubjedivao Duku da on nije ovjek kojeg ona poznaje, ali je. znajui da govori neistinu, prestao da tue Jovu. Patrola je otila iz kue. a Jovo, Duka i Milan su nastavili brigu o ranjenicima. Slian primjer panje i samortvovanja zbio se u Gornjem Lukavcu. Kod jedne bake bile su smjetene dvije partizanke. Ko-

264

liko se sjeam jedna se preivala Dragi, a drugoj je bilo ime Dana. Ne znam kako su se tu nale. Tu su se zbrinule, uvajui i sebe i baku. Saznavi za pretrese jesenikih etnika po selu. nastojale su da maskiraju svoje sklonite. Poto se u blizini bakine kue nalazila uma sa irokim kronjastim bukovim stablima, one su najednom od njih, koje je odavalo utisak sigurnosti, napravile svoje gnijezdo. U stvari, napravile su prostor za leanje koji je sa donje strane bio dobro maskiran granama i listovima. Odatle su povremeno silazile i oprezno uzimale hranu i vodu sa odredenog mjesta, koju je prema dogovoru baka ostavljala. etnici su vrljali po selu, prolazili pored njih, ali ih nisu otkriii. Meutim, neko od aktivista je obavijestio Odred da se negdje u toj umi, uz brigu bake, skrivaju dvije partizanke. Tragale su patrole, ali ih nisu mogli pronai. Obratili su se i baki, govorei joj o emu se radi, da su oni partizani koji tragaju za tim partizankama. Ali, baka nije poputala, mislei da se radi o provokaciji. Borci su nastavili dalje traganje i nakon dueg vremena partizanke su pronaene, iznemogle i iscrpljene. Ostao mi je u sjeanju i nain spasavanja jedne oboljele drugarice iz Odreda, koja se mogla izlijeiti samo u tuzlanskoj bolnici. Odlueno je da se ona tamo i uputi. Drugarica je presvuena u seljaku odjeu, i preko naih veza iz Smolue, volovskim kolima, dopremljena do Lukavca, a onda poslije prebaena u Tuzlu i smjetena u bolnicu. Kad je izlijeena, vraena je u Smoluu istom vezom. Sve je to obavljeno veoma uspjeno. Nakon konanog osloboenja Tuzle, septembra 1944. godine, na raskrsnici u Bukinju, Odred je preformisan, jer je jedan bataljon izdvojen u novoformiranu (tuzlansku) brigadu. Za komandanta Odreda postavljen je Mehmedalija Huki. a poetkom 1945. godine je tu dunost primio Mian Peji iz Bosanskog Petrovog Sela. Komesar Odreda je tada bio Too Jovanovi, koji se ubrzo razbolio i umro, a poslije njega dunost komesara Odreda vrio je Mio Voki, a onda i jo neki. Odred se brzo razvijao. Najdue se nalazio na podruju Lukavca, a odlazio je i na druga podruja. Sjeam se vie napada na zeleni kadar u Puraiu, na ustae u Graanici. etnike na Ozrenu itd. Uspostavljeni su kontakti sa zelenim kadrom u Priluku, Dobrnji i svim okolnim mjestima, koji se predavao tako d a j e Odred vrlo brzo rastao. Tim ljudstvom su popunjavane i operativne jedinice, koje su bile u neposrednoj blizini ili su prolazile kroz ovu teritoriju. Vrlo brzo su formirana tri bataljona. a neto kasnije i etvrti Ozrenski koji je ostao iskljuivo na Ozrenu. Stalne borbe voene su

265

tab

1.

bataljona

Tuzlanskog odreda krajem

1944. u Lukavcu; s lijeva: Rasim Joguni, Dervi Huki, Neda Kerec, Stevo (Sremact

sa etnicima na Ozrenu, od Milina Sela, Krajice, Brezika, Miijevia, Rastovca sve do Trbuka i ajin kamena kod Maglaja, zatim sa etnicima Drae Mihailovia, u decembru 1944. godine, i poetkom 1945. godine na Visu kod Kalesije, Tojia, Poarnice, Caklovia, Dubrava, ivinica, Tretenice, Vijenca i dalje preko Ozrena. Odred je vodio borbe i sa etnicima Pavia Duriia od Kladnja do Poljica, Prokosovia i Ozrena. Voene su borbe i u sadejstvu sa Posavskotrebavskim odredom protiv neprijatelja u Puraiu. Tuzlanski partizanski odred je, zajedno sa Kladanjskim odredom, oslobodio Olovo i u njemu boravio nekoliko dana. Marta 1945. godine Tuzlanski NOP odred je dobio nareenje da preko planina Ozrena. Vrane i Zvijezde, te rijeke Krivaje krene u Duboticu, na prostor izmeu Zenice i Varea i odnese nekoliko stotina kilograma soli jedinicama NOVJ i narodu toga kraja. Tom

266

prilikom prihvatio je ranjenike i zarobljenike od 5. korpusa i dopremio ih u Tuzlu. U drugoj polovini marta 1945. godine Odred je krenuo prema Romaniji i nalazio se u zatitnici pozadinskih dijelova jedinica NOVJ koje su vrile pripreme za osloboenje Sarajeva. Tada je Odred vodio nekoliko borbi sa ostacima etnikih formacija na Romaniji. Vrlo otru borbu Odred je vodio u selu Medojeviima sa 14. SS pukom njemake 7. SS divizije, koji se od Olova probijao prema Sokolcu da bi spasio jednu jedinicu iz 181. njemake divizije koja se nala opkoljena u bunkerima. Na Romaniji smo ostali sve do 20. aprila 1945. godine. Tada smo krenuli prema Tuzli, gdje je nakon nekoliko dana Odred rasformiran. Veina boraca je ula u sastav 2. brigade KNOJ-a. U svom gotovo dvogodinjem postojanju i djelovanju Tuzlanski NOP odred je odigrao veliku ulogu kao politika i borbena jedinica na irem podruju sjeveroistone Bosne.

MEHMEDALIJA HUKIC

BORBENE AKCIJE ODREDA POSLIJE KONANOG OSLOBOENJA TUZLE*)

Sedamnaestog septembra 1944. godine konano je osloboenja Tuzla i blia okolina. Ve 19. septembra postavljen je novi tab Odreda: za komandanta Mehmedalija Huki, dotadanji komandant 4. bataljona 17. majevike brigade, za komesara Todor Jovanovi Too, dotadanji komesar bataljona u 18. hrvatskoj brigadi, za rukovodioca saniteta Luna Bararon. dotadanji rukovodilac saniteta u 4. bataljonu 17. majevike brigade, za intendanta Miloje Petrovi i za omladinskog rukovodioca Mio Voki. Primopredaja Odreda obavljena je 20. septembra u naselju Bukinju. Prethodno su izdvojene tri ete (jedan bataljon) za novoformiranu 21. tuzlansku brigadu. Od preostalih oko 150 boraca formiran je jedan bataljon sa 120 i Pratea eta taba Odreda sa oko 30 boraca. Za komandanta bataljona postavljen je Rasim Joguni, za komesara Dervi Huki i za omladinskog rukovodioca Alaga Iljazovi. Za komandira Pratee ete postavljena je Mira Jovanovi a za komesara Ibrahim Mekovi Brajko. Istog dana Odred je krenuo na krstarenje po okolnim selima. U Puraiu je doekan od zelenokadrovaca mitraljeskom i puanom vatrom. Iako se borci do tada nisu dovoljno kalili kroz oganj svakodnevnih borbi, dobro su obavili ovaj zadatak. Trebalo je dosta truda i vremena da se borci naviknu na svakodnevne rtve i napore. estog oktobra nareeno je tabu da primi u svoj sastav oko 100 novih ljudi koji su se prikupili u selu Dobrnji. Nekoliko sati je pregovarano sa njihovim predstavnicima o stupanju u Odred. Oni su traili da sami postave svoje rukovodioce, da ostanu na terenu svog sela i da istovremeno ine jedan od bataljona Odreda. Odbijeni su skoro svi ovi uslovi. Naknadnim razgovorom sa njima dolo se do izvjesnog sporazuma. Prihvaen je zahtjev da komandant tog bataljona bude lice koje oni predloe, da e tab Odreda postaviti os*) Prilog je napisan na osnovu sjeanja autora koja se uvaju u Zbirci memoarske grade Regionalnog istorijskog arhiva u Tuzli.

268

tale lanove taba bataljona i komande eta. da ovaj bataljon mora odmah krenuti u Lukavac, a zatim tamo gdje mu bude nareeno. Za komandanta je, prema njihovom prijedlogu, postavljen Salih Beganovi, za komesara je postavljen Sabit apo. dotadanji komesar 2. ete u 1. bataljonu, za pomonika komesara Alija alja, za komesara jedne ete Sejfulah Ibriimovi, dotadanji komesar ete u 1. bataljonu itd. Udred je sa ovim porastao na dva bataljona i Prateu etu. Bataljoni su brojno ojaali, prikupili su dosta automatskog oruja i stekli kroz manje borbe potrebna vatrena krtenja. Tih dana izvedeno je nekoliko uspjenih akcija. Devetog oktobra protjeran je zeleni kadar iz Puraia, a 14. iz sela Dobonica, zatim 19. oktobra protjerani su esesovci iz sela Priluk, 4. novembra etnici i zeleni kadar iz sela Devetak itd. Iz Priluka su esesovci potisnuli jednu etu 2. bataljona, ali ih je ona istu vee boljom organizacijom napada razbila, zarobila dva pukomitraljeza i ubila nekoliko njihovih vojnika. Zbog nedovoljne upornosti i brzine u proganjanju neprijatelja kod sela Devetak, data m u j e mogunost da se sredi i izvri kontranapad. Tada je djelimino bio opkoljen i tab Odreda. Zahvaljujui upornosti Pratee ete i linoj borbi lanova taba, etnika kolona je zaustavljena i protjerana. Krajem oktobra ili prvih dana mjeseca novembra formiran je od novopridolih boraca 3. bataljon, ili kako smo ga najee zvali Omladinski. U njegovom sastavu bilo je dosta mladih Ozrenaca. Za komandanta ovog bataljona postavljen je Safet ehaji, za komesara Mian Peji. Komandir jedne ete bio je Juso Tubi, dotadanji komandir ete u 1. bataljonu. Ovaj bataljon je radi svoje borbenosti, mladosti i brzine u akcijama postao uven i omiljen medu narodom. Na raspolaganje Odredu se stavila i grupa naoruanih seljaka iz sela Priluka. Sa njima je rukovodio bivi muhtar Huso Avdihodi Omerin. Stavljeno mu je u zadatak da prikupi sve oruje u svom selu i u okolini, da ga preda u tab Odreda, da razorua sve one koji nisu partizani i si. Ovaj zadatak je dobro obavljen. Svakodnevno su dogonili sa kolima velike koliine raznog oruja i municije. Prikupili su i preko 120 novih boraca, koji su uli u sastav 16. muslimanske brigade. U drugoj polovini mjeseca novembra uestalo je slanje prijeteih pisama tabu Odreda. Prijetili su: Ibrahim Sulji, komandant zelenog kadra u selu Pribavi kod Graanice, Mustafa Jakubovi, komandant 14. ustake bojne u Graanici, Sait Bahti, komandant zelenog kadra u Puraiu, Milan Kulii, komandant etnikog bataljona u selu Siju, Mujaga Bekti, posjednik u zaseoku

269

0 izbr&enju postavljenih

zadataka

tab

Odreda je redovno

izvjetavao tab

3.

korpusa

Bektii i jo neki. esto su se medu borce ubacivali etnici, ustae i zelenokadrovci. U toku jedne borbe ubani ustaa ranio je komesara ete azima Ibrahimagia, u drugoj borbi je ubaeni etnik bacio bombu na dva rukovodioca eta. u treem pokuaju je ubaeni zelenokadrovac pripremio likvidaciju taba Odreda itd. Ustae su posumnjale da je Bego Mustaevi na obavjetajac, zato su ga premlatile i onesvijetena poslali kui u Dobonicu. Zelenokadrovci su isjekli na komade naeg zarobljenog kurira itd. To nas je natjeralo da hitno pristupimo masovnijoj likvidaciji ovih zloinaca. Formirano je vie udarnih grupa, sastavljenih od hrabrih boraca. Najbolja je bila grupa Rame erimovia. Koritena je svaka kiovita no za obraun sa izdajnicima. Nakon nekoliko dana u naim rukama su bili: Ibrahim Sulji, Forkapa iga aji i jo neki. Drugi su bjeali glavom bez obzira, Sait je stigao svojoj brai na Ozren. Osamnaestog novembra Odred je krenuo prema Graanici radi likvidacije neprijatelja i osloboenja mjesta. U ovoj borbi uestvovalesu i jedinice 21. tuzlanske brigade. Do sela Pribave nije pruan otpor. Bjeali su razni neprijatelji od krvavih Tuzlaka, kako su oni nazivali Odred i na taj nain davali mu daleko vei borbeni znaaj nego to g a j e on, u stvari, imao. Zauzeto je selo Pribava i naselje Drafini. Iz minobacaa tueni su tabovi ustaa i zelenokadrovaca u Graanici. zarobljeni neki neprijateljski vojnici i prikupljeno nekoliko novih boraca. Narednog dana vodena je borba protiv ustaa na Straevcu, nedaleko od Graanice. Poto je neprijatelj pruao jak otpor Odred i Brigada su se povukli. Tridesetog novembra 1944. godine dobili smo podatke od naih obavjetajaca da e nas na podruju Lukavca napasti 14. ustaka bojna. Pretpostavljali smo da e zajedno sa ustaama napadati zelenokadrovci i etnici. Radi toga smo na putu za Purai postavili u zasjedu na 1. bataljon. Sa Drugim smo se obezbijedili prema selu Modrac i Bokavii, a 3. smo drali u pripravnosti. Zbog nebudnosti 1. bataljona, ustae su u toku noi preko sela Dobonica i nedaleko od stare eljeznike stanice Purai ule u ovo mjesto i tamo se spojile sa zelenim kadrom. Prvog decembra su nas obavjetajci izvijestili o dolasku oko 100 ustaa u Purai, o njihovom naoruanju i namjerama. Reeno je da e u napadu uestvovati pored ustaa oko 500 zelenokadrovaca i oko 200 etnika. Drugog decembra, u rano jutro, bio je napadnut na 1. bataljon i vrlo brzo potisnut na brdo iznad mjesta Muslimanski Lukavac. Izgleda d a j e rukovodstvo ovog Bataljona neozbiljno shvatilo ovaj zadatak, zbog ega je i dolo do povlaenja. Trei bataljon je morao brzo intervenisati. Tr-

272

kom je doao do stare eljeznike stanice i najuri zaposjeo taj prostor. Na taj nain neprijatelj je bio odsjeen od Puraia, to je unijelo pometnju u njegove redove. Istovremeno, nareeno je 1. bataljonu da izvri kontranapad. Tako se razvila na ovom prostoru (prostor na kome su danas Koksara i Rudnik) dosta velika borba. Ustae su razbijene na tri dijela: jedni su gonjeni prema brdu Rati, drugi prema selu Dobonici, a trei su nekako uspjeli doi u Purai. Borba je zavrena u kasne popodnevne sate. Na popritu borbe naeno je oko 36 poginulih ustaa i zelenokadrovaca. Meu njima je bio i zamjenik komandanta zelenog kadra Avdo Bekti. Poginuo je i komesar jedne nae ete Emil Zupani sa est boraca. Ustae su u toku svog prvog uspjeha ubile tri starca - civila iz mjesta Lukavac i jednog odveli sa sobom. Kod nekih zarobljenih ustaa naeni su papiri na kojima je pisalo da su Moluhe kod Tuzle mali Staljingrad, da je Tuanj Moskva, da su lukavaki komunisti i slino, da to sve treba pobiti i zapaliti. Tako su i poeli. Sve to su bili zauzeli, to su zapalili i ljude ubijali. Treeg decembra zaposjednuta je okolina Puraia. ekalo se da ostatak ustaa krene prema Graanici. Meutim, etnici su ove ustae i njihove ranjenike preveli preko Ozrena. Tako nam je oduzeta mogunost da im nanesemo jo vee gubitke. Tih dana doao je u sastav naeg odreda tzv. iviniki bataljon, ili kako ga je narod zvao Gujin bataljon, po Miji Keroeviu Guji. Od 10. do 24. decembra, voeno je vie borbi u okolini Puraia protiv zelenokadrovaca i etnika. Svakodnevno je vren snaan pritisak na neprijatelja. Progonjen je daleko na Ozren, unitavan, otimani mladi ljudi ispod njegova uticaja i slino. U jednoj od ovih borbi, ubijen je novi zamjenik komandanta zelenog kadra Muhamed Iljazagi.
* *
*

Dvadeset etvrtog decembra 1944. godine voena je neto vea borba protiv zelenog kadra i etnika u okolini Puraia. Nakon uspjenog zauzimanja njihovih poloaja u selu Devetak, na brdu Trepale i u selu Turiji, Odred je zamijenjen na tom prostoru Posavskim partizanskim odredom. Tuzlanski partizanski odred dobio je nareenje da hitno krene sa svim svojim bataljonima u pravcu Simin-Hana gdje ga eka novo nareenje. U Lukavcu g a j e ve ekala kompozicija eljeznikih vagona radi prevoza. Drugi bataljon je upuen sa odreenim zadatkom u selo urevik. dvije ete Gujinog bataljona na Ilinicu iznad Tuzle, a jedna eta iznad na18* Tuzlanski partizanski odred

273

selja Solina prema Majevici. Prvi i 3. bataljon sa tabom Odreda i Prateom etom stigli su u toku noi, u Simin Han. Tu je komandant 38. divizije, drug Franjo Herljevi, saoptio tabu Odreda da odmah krene u selo Tojie i tamo se stavi pod komandu naelnika taba Divizije, druga Salema Ceria. Iste noi, prije zore. Odred je stigao u Tojie i odmah dobio nareenje da, u koordinaciji sa drugim jedinicama, izvri napad na brojne etnike Drae Mihailovia koji su se nalazili u selu Svrai i na brdu Mea, da ih goni prema Kalesiji i da desno od ceste prema Zvorniku odrava vezu sa 18. hrvatskom brigadom. Mada borci cijelu no nisu tako rei oka sklopili, a u maru su bili ve drugi dan. napad je bio nezadriv. Trei bataljon je trkom uao u selo Svrai, prvi je podiao pod Mea, a minobaca je kao rukom redao granate po brdu. Pratea eta je sa tabom Odreda nastupala cestom. etnici su se povlaili neorganizovano i dosta brzo. Ostavili su skoro svu svoju komoru. U prvom naem juriu zarobljeno je 10 do 15 etnika. Prvi bataljon Odreda iao je sigurno i silovito u napad, nije dao drainovcima ni oka otvoriti. Osamnaesta hrvatska brigada zastala je negdje oko sela Jeginov Lug, na desni bok bio je otvoren u duini od oko 7 do 8 km. Naelnik taba je zahtijevao da. neovisno od toga, nastavimo sa progonom etnika. Daleko, desno od nas, u pravcu 18. hrvatske brigade, kretala se dugaka kolona vojske. Nismo znali o kome se radi, ali smo pretpostavljali da su to etnici. Zaustavili smo nae napredovanje, isprovocirali tu kolonu i zametli sa njom veliku borbu. Nastalo je utrkivanje izmeu njih i nas u pravcu brda Mea, ko e prije na vrh, ko e zauzeti taj dominantni poloaj, mi ili oni. Mi smo bili bri. doekali smo ih brzom paljbom i najurili u kotlinu. etnici su uli u Tojie. Osamnaesta hrvatska brigada se povukla prema selu aklovii. a mi smo ostali odsjeeni na Meau. Predvee smo se probili i mi na tu stranu, bili smo ljuti zbog ovog neuspjeha iako je razvoj borbe obeavao nau pobjedu. Dvadeset sedmog decembra. Odred je postavljen na brdo izmeu puta Simin Han - Tojii i Simin Han - Poarnica. Sedam puta su tog dana drainovci juriali na nae poloaje. Bili su pijani, imali su municije u izobilju, nastupali su u tri streljaka stroja. U prvom su nastupali etnici bez ina. u drugom podooficiri, a u treem oficiri. Pucalo je cijeli dan, sijevale su bombe, gomilao se broj mrtvih i ranjenih izmeu jedne i druge vojske. Zarobljeno je oko 50 etnika koji su se pokuali provui iza naih lea. Meu njima je bilo balista, bjelogardejaca, andarma, ena i si. Pokuala je Pratea eta Odreda da zade neprijatelju iza leda, ali je bila doekana

274

zagluujuom paljbom. U prvi mrak borba se stiavala, sve je manje bilo dugih mitraljeskih rafala. Izgleda da su se obje vojske bile zamorile. Negdje oko 22 sata nije se uo vie nijedan metak. Budnost je morala biti pojaana, s v a k o j e naizmjenice malo pokunjao. borci ve treu no ne spavaju. Oko 23 sata ulo se da neko ide od Sim in-Hana prema tabu Odreda, koji se nalazio u jarku pored ceste. Kuriri su bili najbudniji, doveli su nepoznatog. To je bio Bego Mustaevi, eljezniar iz Dobonice. Donio je malo rakije radi okrepe. Nikada nam nije tako neto dobro dolo kao ovaj Begin poklon. Boca je ila streljakim strojem, od jednog do drugog borca. Svi su hvalili Begu. Dvadeset osmog decembra, u zoru. Odredu je nareeno da hitno krene u Simin Han, a zatim preko Tuzle u ivinice. Na poloaju su ga zamijenila dva bataljona 16. muslimanske brigade, a lijevo od ceste prema Gornjoj Tuzli 21. tuzlanska brigada. Od Simin-Hana do Tuzle Odred je prevezen eljeznicom. Na stanici u Tuzli doekale su ga mnoge ene grada sa hranom i poklonima. Djevojke su im zadijevale cvijee i zelenilo u cijevi puaka i mitraljeza. Odred je preko llinice doao u ivinice. Tamo su ve bila dva bataljona 16. muslimanske brigade. Drainovci su u dugoj koloni prolazili preko ceste izmeu sela urevik i ivinice. Vodile su se naizmjenine arke sa njima. Na 2. bataljon na brdu iznad urevika odolijevao je napadima etnika. Razgovarali smo sa njima putem poljskog telefona, jer su etnici zbog brzog povlaenja zaboravili prekinuti icu. Iza leda im je bio na 14. korpus. Isti dan uvee, saopteno je tabu Odreda da su se ozrenski etnici skoncentrisali u Puraiu radi napada na Tuzlu, da su zarobili jednu etu Posavskog partizanskog odreda, da se narod Lukavca evakuie itd. Nareeno je da se odmah krene i da se protjeraju etnici. Dvadeset devetog decembra, u 2 sata poslije pola noi. tri bataljona su ve bila u Lukavcu. Na brzinu su borci neto toplo jeli. a zatim oko 4 sata ujutro svom snagom u tri kolone preko zamrznute rijeke Spree uli u Purai i okolna sela. Borba je bila vrlo otra i odluna. etnici su bili spokojni, spavali su i spremali se da uu u Tuzlu. Naneseni su im veliki gubici. Osloboena je zarobljena eta Posavaca i zaplijenjeno je dosta oruja. Istog dana. Odredu je nareeno da nastavi sa progonom i unitavanjem drainovaca. Naa obavjetajna sluba ustanovila je da se njihova glavna kolona nalazi u Tretenici, Borovcu, Pribitkoviu i Podotriu. Odluno je da te veeri Odred krene na Ozren i da iz sela Brijesnica upadne nou medu etnike. Pretpostavljeno je da se drainovci nee obezbijediti sa te strane.

275

Tridesetog decembra, u 1 sat poslije pola noi. Odred je bez ikakvih zapreka doao u Gornje Jaruke. Tu je radi obezbjeenja ostavio 2. bataljon, a sa 1. i 3. u dvije kolone krenuo u selo Borovac. Na ovom putu je nehotino dolo do meusobne borbe izmeu ova dva bataljona. Tamo smo od mjetana upoznati da se u zaseoku Obojkovina nalazi neki vii etniki tab. Za likvidaciju ovog taba odreen je jedan vod sa vodnikom Ilijom Teiem. Nareeno mu je da se provue do neprijateljskog taba i da bombama uniti njihovu komandu. Trei bataljon je postavljen prema etnikoj koloni u selu Podotri i Pribitkovii radi njene izolacije. tab te etnike divizije likvidiran je do posljednjeg ovjeka. Poslije se pristupilo likvidaciji cjelokupne grupacije oko taba. Ubijeno je oko 30 etnika, meu njima 2 potpukovnika, tri majora ijedan kapetan. Zaplijenjene su tri pisae maine, cjelokupna arhiva, dosta oruja, novca i slino. Vodi nae slavne kolone, prilikom likvidacije drainovaca, bio je stari Jamakovi iz sela Borovac. Starac je u ovoj borbi poginuo. tab 3. korpusa NOVJ izdao je u vijestima od 3. januara 1945. godine saoptenje o borbama naih jedinica na razbijanju neprijatelja u dolini Drine i etnikih snaga Drae Mihailovia koji su navaljivali na Tuzlu. Iznio je i podatke o gubicima. tab je izrazio priznanje i zahvalnost jedinicama i njihovim komandantima. Tih dana teko je obolio komesar Odreda Too Jovanovi. Pored toga, bio je i ranjen. Prevezen je u Tuzlu gdje je neto kasnije umro.
* * *

Od 1. do 26. januara 1945. godine Tuzlanski partizanski odred vodio je manje borbe na prostoru izmeu sela Turija i mjesta ivinice. Na tom terenu nalazile su se manje grupe zelenokadrovaca i preostalih esesovaca. Drugi bataljon Odreda, bio je upuen u Kladanj radi ienja njegove okoline od zelenokadrovskih i etnikih grupa koje su se tamo nalazile. U okolini Kladnja su se nalazile i druge nae jedinice. Ujutro. 27. januara, neoekivano je dola jedna grupa boraca iz 2. bataljona u tab Odreda u Lukavac i izvijestila da je 2. bataljon u Kladnju napadnut od crnogorskih etnika, da je razbijen, da su se oni teko izvukli i slino. Stab je donio odluku da odmah krene prema Kladnju sa 1. i 3. bataljonom. Trebalo je razbiti i potisnuti neprijatelja, prikupiti preostale borce 2. bataljona i Kla-

276

danjskog partizanskog odreda. Pokret je bio izuzetno teak: snijeg je bio dubok do iznad pojasa, zima je grizla izloene dijelove lica i ruku. Naredili smo borcima da promrznute dijelove tijela ne diraju rukama, jer bi ti dijelovi mogli i otpasti. Pred selo Stupari, doli smo u prvi mrak. Patrole su izvijestile da u selu ima nekakva vojska. Izvrili smo opkoljavanje sela i ustanovili d a j e to na 2. bataljon. Nedostajalo je oko 10 boraca i komora Bataljona, svi drugi bili su zdravi i sposobni za nove borbe. Doznali smo da su crnogorski etnici zauzeli Kladanj, da ih ima oko 7.000 i da su svrstani u vie pukova. Na bataljon bio je neoprezan i nedovoljno uporan da zadri varoicu u svojim rukama. Odmah je nareen pokret prema Kladnju. Na brdo Stanovi stigli smo oko pola noi. Na brdima oko Kladnja gorjele su dobro naloene etnike vatre. Svuda je bila savrena tiina, nigdje se nije nita ulo. Kladanj je mirovao u mraku. Prvom bataljonu je nareeno da zauzme brdo Buevo i da doe sa desne strane iznad varoice. Treem bataljonu dato je u zadatak da zauzme selo Vuinie i da dode sa lijeve strane varoice. tab Odreda, Pratea eta taba i 2. bataljon krenuh su cestom u grad. Pretpostavili smo da e etnici misliti da smo mi njihova vojska kada ovako slobodno idemo, a u tome se nismo prevarili. Bio je jedan sat poslije pola noi kada smo stigli do mosta na rijeci Drinjai u Kladnju. Na mostu je bio etniki straar, nije nas zaustavio niti pitao ko smo, naprotiv on nas je pozdravio njihovim vojnikim pozdravom, sputanjem ruke na kundak puke. Tog momenta poela je borba na brdima oko nas. Brzo smo razvili 2. bataljon i za as likvidirali etnike posade u gradu. 1 sami smo se udili ovom iznenadnom uspjehu. Zarobljeno je nekoliko etnika, a vie ubijeno. Medu zarobljenicima bilo je nekoliko komandira eta, koji su u poetku odbijali da predaju oruje i da ma ta govore o svojim jedinicama. Prvi i 3. bataljon uspjeli su da iznenade etnike i da bez mnogo gubitaka izvre predvieni zadatak. Preostali etnici su se, pod zatitom mraka, povukli u ume Konjuh planine. Pred svanue iz pravca ekovia pojavila se povea kolona vojske. Postavili smo prema toj koloni jaku zasjedu i dugo se s njom dovikivali, dok nismo ustanovili da je to 20. romanijska brigada. I ona je bila poia na ovaj zadatak. Zamijenili su nas u Kladnju, a mi smo oko pola dana 28. januara krenuli prema ivinicama. Od ivinica produili smo pokret preko sela Kiseljak, Poljica i Tretenice u selo Borovac. Ili smo uporedo sa etnikom kolonom, koja se kretala bespuem Konjuh planine. Oekivali smo, a tako je i moralo biti, da se etnici pojave u selu Pribitkovii, koje se nalazi izmeu obronaka Konjuha i Ozrena. Na

277

ovom, meu brdima uskom prostoru, nema ume sve do sela Bare i Vozua. Ujutro 1. februara dole su et nike jedinice u Pribitkovie. Odmah smo ih napali po dubokom snijegu. Borci su se mogli kretati samo prtinom, to je oteavalo njihov poloaj. Borba je bila vrlo teka, etnici su bili mnogo oprezniji nego to je to bio sluaj u Kladnju. Poginulo je i ranjeno nekoliko naih boraca i rukovodilaca u etama. Medu njima tee je ranjen, a zatim umro Huso Mehmedagi, dak iz Tuzle, komesar jedne ete u 1. bataljonu. Huso je leao kao ranjenik u snijegu i nalazio se izmeu vatrenih poloaja naih boraca i etnika. Dugo je vodena borba dok su nekako borci uspjeli da Husu izvuku iz poloaja u kojem se nalazio. Na snijegu je ostala velika crvena mrlja, jer je bio ve iskrvario, te je bio u pitanju samo as kada e prestati da ivi ovaj tako rei djeak. Svi nai napori da ga spasimo bili su uzaludni. Pod sve jaim pritiskom etnika morali smo se povui na Borovac, zatim u Tretenicu i selo Poljice. Odluili smo da u selu Poljicu sa jednim bataljonom izvrimo kontranapad, kako bismo dobili u vremenu da se dva naa bataljona ukopaju i dobro pripreme za konanu borbu na uu rijeke Turije u rijeku Spreu. Tako je ova borba poela 2. da bi se zavrila 3. februara ujutro. U pomo je stigla 2. brigada Korpusa narodne odbrane, pomagala je i artiljerija 14. srpskog korpusa. Cijelu no su vreni jurii i kontrajurii, borbe su voene na odstojanju od 20 do 30 metara, vikalo se, psovalo se, prijetilo i slino. U zoru zabacili smo etnicima na 3. bataljon iza leda. to ih je natjeralo u panino, ali i organizovano povlaenje prema Ozrenu. Tamo je sa njima prihvatila borbu 24. srpska brigada. Odred je 3. februara krenuo prema ivinicama, da bi se nakon nekoliko dana uputio prema Ozrenu. Desetog februara nareeno mu je da prui pomo 24. srpskoj brigadi u savlaivanju etnika na prostoru sela Katanii i brda Lipova glava. Taj zadatak je povjeren naem Omladinskom bataljonu. Juri boraca bio je nezadriv. Sa runim bombama likvidirali su etnike poloaje. Tom prilikom poginuo je zamjenik komandanta ovog bataljona Memi Dani, rodom iz sela Srebrenik. Memi je bio previe samouvjeren, prkosio je neprijateljskim mecima, stid ga je bilo da se sagne, malo zakloni i si. Jedanaestog februara ujutro krenuli smo preko Vasiljevaca u pravcu sela Brezici i k vrhu Ozrena. U tom pravcu povlaili su se etnici. U selu Kamenica zarobili smo kompletnu etu sa etnikim komandirom. U selu Brezici doekala nas je otra paljba crnogorskih etnika. Borba je bila vrlo teka. Nalazili smo se na prvim uzvisinama i nastojali da zagospodarimo ovim prostorom. Tri-

278

naestog februara, u toku najotrijih borbi, obavijeten je tab Odreda preko radio stanice da je umro komesar Odreda Todor Jovanovi Too u Tuzli i da se odmah poalje delegacija na njegovu sahranu. Odreen je Safet ehaji sa nekoliko boraca i dato mu u zadatak da odmah krene. Borba na ovom prostoru trajala je tri dana. imali smo nekoliko poginulih i dosta ranjenih. Neprijatelj je pred upornim napadima naih jedinica napustio poloaje u selu Brezici, na Maloj i Velikoj Ostravici i zauzeo nove poloaje desno i lijevo od brda Gostilj. U saradnji sa 24. srpskom brigadom pribliavali smo se neprijatelju i istovremeno obraunavali sa grupama domaih etnika u naoj pozadini. Dvadeset prvog februara 1945. godine, pod visokom temperaturom i bez svijesti, prenesen sam u Purai, a zatim u Vojnu bolnicu u Tuzlu. U bolnici i na lijeenju kod kue. zadrao sam se oko 15 dana. Tada je bilo odreeno da idem za zamjenika komandanta 16. muslimanske brigade, ali sam po potrebi, bio postavljen na dunost u pozadini. Bio je to kraj mog petomjesenog boravka u Tuzlanskom NOP odredu.

279

MEHMED A LIBA LIC

IZ RADA SANITETSKE SLUBE

Bjeei iz tuzlanskog zatvora, koncem avgustal944. godine, sa koferom punim sanitetskog materijala, koji je sklonjen prije mog hapenja kod ouha Dulage Muminhodia, tada nastanjenim u Junom lageru br. 29, krenuo sam niz dolinu rijeke Jale prema Bukinju i Kiseljaku. Skrenuo sam poslije prema Priluku, jer sam ranije bio obavijeten da se na tom podruju nalazi Tuzlanski NOP odred.*) Meutim, prolazei pored sela, umjesto partizana, naiao sam na zeleni kadar, iji je bio komandant Omerki. zvani Omerin. Poslije ispitivanja, otvoreno m i j e rekao da Mehmedaliju poznaje i da sa njim ima stalnu vezu. Nakon kraeg zadravanja, dok sam previo rane na nogama dvojici njegovih ljudi. Omerin me uputio u pravcu Tuzlanskog odreda. Bio sam pun sree kada sam stigao i ugledao komandanta Odreda i druge drugove iz taba: Todora Jovanovia. Miu Vokia, Lunu Bararon i druge. Upoznao sam ih sa mojim ratnim kretanjem i o tome kako sam dospio do Odreda kao raniji pripadnik taba 27. divizije i si. Drugovi su me toplo i sa razumijevanjem primili. Tada me je tab Odreda postavio za referenta saniteta u 3. bataljonu, a poslije izvjesnog vremena postavljen sam na istu dunost u 1. bataljonu. U rukovodstvu Bataljona bili su: komandant Rasim Joguni, komesar Dervi Huki, zamjenik komesara Sabit apo, intendant Haim Tubi, obavjetajac Hasan Kapidi i omladinski rukovodilac Alaga Iljazovi. Nakon prijema nove dunosti odmah sam pristupio organizovanju sastanka sa etnim bolniarima. U dvije ete su bolniari bili Rahman Halilovi i Ramo Beganovi. a treeg se ne sjeam.
*) U stvari, prije i u toku rata radio sam kao vatrostalni zidar u Rudniku Kreka. kao i moj otac koji je i poginuo u Rudniku 1924 godine. U partizane sam stupio 1. septembra 1943. godine i bio kurir Ante Vidakovia. naelnika taba 27. divizije. U toku este nep rijateljske ofanzive zarobljen sam na podruju planine Zvijezda, potom prebaen u logor u Zagreb, odakle sam pobjegao i vezom stigao u Tuzlu. Ubrzo sam uhapen, ali sam nakon izvjesnog vremena ponovo pobjegao i stupio u Tuzlanski NOP odred.

280

U to vrijeme harali su pjegavac i trbuni tifus i ozbiljno prijetili borcima i stanovntvu. Zato je sanitetska sluba Odreda organizovano djelovala da sprijei pojavu ovih i drugih bolesti. Pristupilo se nabavci buradi za raskuivanje odjee, uvedeno je obavezno ianje i brijanje, nabavljena sredstva za odravanje line higijene i slino. Posebna panja je posveena istoi kazana i pribora za jelo. Snabdjevenost potrebnim lijekovima je bila zadovoljavajua, zahvaljujui partizanskoj apoteci u Lukavcu. Iz nje smo prema datim trebovanjima redovno dobijali lijekove od apotekarke koju smo zvali imenom Nataa. U Lukavcu je stacionirana i pomona partizanska bolnica, koja je odigrala veliku ulogu u prihvatanju bolesnika Odreda, kao i drugih jedinica koje su kroz ovo podruje prolazile. Njome je rukovodila P. Jelena (kako se potpisivala u pismima koja mi je slala). Sanitetskom slubom u Odredu rukovodio je referent saniteta Odreda Bararon Luna. U bataljonima su postojali referenti saniteta bataljona, a u etama etni bolniari. Ali, popunjenost ove slube strunim osobljem je bila nedovoljna. Stanje je ublaavano odravanjem kraih kurseva u predahu borbi. Kasnije je, u osloboenoj Tuzli, 26. februara 1945. godine, odran prvi bolniki kurs, iji su uesnici upueni u mnoge jedinice NOV pa i u Tuzlanski odred. Dok se 1. bataljon Odreda nalazio u selu Baigovci, obavijeteni smo da su u Tuzlu dovedena djeca sa popaljenog Bira i smjetena u Dom siroadi. Uz saglasnost taba bataljona mi, bolniari i ekonomi bataljona, smo organizovali akciju za prikupljanje pomoi za ovu djecu od mjetana sela Baigovaca. Seljaci ovog mjesta su se masovno odazvali ovoj akciji. Prikupljene su izvjesne koliine hrane i novca. Prikupljena pomo je pomou saonica prevezena u Dom siroadi i predata kao poklon boraca i seljaka.*) U uslovima stalnih borbi i pokreta koje je Odred vodio protiv zelenokadrovaca, ustaa i etnika, sanitetska sluba je bila veoma aktivna. U kratkim predasima pristupalo se parenju odijela pomou pare i buradi, uz obavezno brijanje i ianje boraca. Zbog takve preventive nijedan borac nije obolio od tifusa i drugih bolesti, koje su tada bile rairene. Ova sluba je organizovala i proizvodnju sapuna od sode, kosti i neophodnog materijala. Sve to nije u potpu*) Tih dana, poetkom oktobra 1944 godine, dok smo se nalazili u Lukavcu, Dervi Huki i Alaga Iljazovi su mi saoptili da sam primljen u Partiju. To je bio za mene najradosniji trenutak

281

nosti zadovoljavalo potrebe Odreda, pa je jedan komad sapuna bio dijeljen na etiri borca. Dosta panje posveeno je istoi posuda za ishranu boraca, a posebno hrani koju su pripremali ekonomi i kuhari u etama. Hrana se veinom pribavljala putem seoskih odbornika. Pored brige sanitetske slube o zdravstvenom stanju boraca. znaajna panja je posveivana zdravlju stanovnitva u mjestima kroz koja je prolazio Odred. Tom narodu je pomagano u granicama mogunosti. Vremenom je saradnja na ovom i drugim poljima sa narodom postajala sve vra.*) Sanitetska sluba Odreda se esto nala u situaciji kad, usljed nedostatka opreme i strunih kadrova, nije mogla da prui adekvatnu pomo bolesnicima. Ono to je, pak. bilo u njenoj moi funkcionisalo je besprijekorno. Posebno se vodilo rauna da neki teko ranjeni borac ne dospije u ruke neprijatelja koji je i ranjenike ubijao. Odred je vodio stalne borbe sa neprijateljem u kojima je neminovno bilo dosta ranjenih boraca.**) Ostale su mi u sjeanju neke borbe Odreda i konkretna pomo sanitetske slube ranjenim drugovima. Poetkom oktobra 1944. godine tab Odreda je odluio da napadne zeleni kadar Saita Bahtia u Puraiu. Borbe su vodene u selima: Poljice, erii, Priluk, Turija i drugim. Odred je pri tome razbio ovu neprijateljsku formaciju i oslobodio okolna sela. Potom je nastavljeno ienje terena od ostataka neprijatelja. Tada je jedna eta 1. bataljona u Priluku naila na zasjedu iz koje je mitraljeski rafal zasuo nau kolonu i tom prilikom su poginula dva borca. eta je odmah opkolila kuu iz koje je djejstvovala zasjeda i likvidirala dva esesovca. Inae, esesovci su esto pravili zasjede zbog ega su nae jedinice morale biti posebno oprezne.***)
*) Dok se Odred nalazio u Baigovcima. u jesen 1944 godine, doao nam je jedan stariji mjetanin. Molio je komesara Bataljona. Dervia Hukia. da poalje doktora radi pomoi njegovoj eni Mejri koju je bolio stomak. Komesar je poslao mene. Pregledao sam Mejru i ustanovio da su joj blokirala crijeva. Zato sam joj dao ricinus, rekavi mu da e Mejra brzo ozdraviti. Sutra je starac doao u tab Bataljona sa punim sepetom jabuka, suvih ljiva i suvog mesa. Bila je to njegova zahvalnost za nau pomo. Obraajui se komesaru (koga je pokuao da poljubi u ruku), rekao je: Bog vam pomogao, moja Mejra je ozdravila. **) Koliko sam uspio utvrditi naknadnim traganjem u toku 1944/45. godine poginula su 72 borca i rukovodilac Odreda, a isto toliko ih je ranjeno. ***) Prvi bataljon Odreda se smjestio u zgradi eljeznike stanice Purai. tab Bataljona je bio na okupu. U vrijeme dok sam se pripremao za obilazak eta, ustae i zelenokadrovci su nas iznenadili: preli su preko mosta i napali nas. Razvila se otra borba.

282

Odred je vodio borbe i sa etnicima komandanta Forkape i drugima u okolini Devetaka. Zatim je, nakon saznanja da su se etnici u jaoj formaciji bazirali i ukopali na planinskom vrhu Ozrena zvanom Kraljica, tab Odreda pokrenuo bataljone u napad na ta uporita, sa ciljem da se ona to prije likvidiraju. Napad je izvren sa svih strana. etnici su uraganskom vatrom zasipali borce. Nakon vie juria to etniko uporite je zauzeto. U toj borbi je na obje strane bilo ranjenih i mrtvih. Posebno mi je ostalo u sjeanju ranjavanje Fadila Begia, zvanog Belaja. Fadil je bio neustraiv mitraljezac. U borbi mu je metak proao kroz dio glave, razbio eonu kost i raznio dio uha. Izvrena je brza intervencija referenta saniteta bataljona, pruena mu je neophodna pomo, a zatim je hitno upuen preko Lukavca u Tuzlansku bolnicu. Zahvaljujui svemu tome Fadil je prebolio te rane. U borbi sa etnicima na Gornjoj Bukovici, teko je ranjen borac Odreda Ahmet Bei. Nakon ukazane pomoi, hitno je upuen u Lukavaku bolnicu. Meutim, poto je bio sav izreetan mitraljeskim mecima, na p u t u j e podlegao. U borbama sa neprijateljem, na podruju Rakove Noge kod sela Imamovia, pokoen rafalom, pao je mrtav Cibri Avdo, mitraljezac, a njegov pomonik je pri tome ranjen u noge. Zahvaljujui brzoj intervenciji referenta saniteta, spasen je od sigurne smrti. Idui u koloni prema Ozrenu, lutajui metak pogodio je borca Dani Memia, koji je ostao na mjestu mrtav. Drugovi su ga alili, jer je bio izuzetno dobar borac i omiljen drug. Nakon protjerivanja neprijatelja iz Kladnja u tab Odreda je dola jedna ena, majka oboljele djevojke, i zamolila za medicinsku pomo. Komandant je meni naredio da to uinim. Otiao sam kui. Kerka je leala u postelji. Imala je teki svrab, koji se pretvorio u ive rane, jer se bolest pogorala usljed mazanja nekom ljepljivom masom. Usljed bolova, djevojka je vikala, izbezumljeno dozivala u pomo. Taj prizor ostavio je na mene teak utisak. Meutim. skupio sam snagu i briljivo oistio rane. Djevojka se ubrzo
U jednom m o m e n t u komandant Bataljona Rasim Joguni se okrenu prema meni i ljutito ree: Bacaj tu torbu, uzmi puku i tuci! Poto sam imao puku, tako sam i uradio. Nakon kraeg vremena pozvao me komandant. Naravno, odmah sam mu se javio. Kae: Ovaj borac (pokazujui prstom u pravcu jedne kue) je ranjen, idi i previj mu rane! Ne znam ta mi je bilo da sam mu tada rekao: Drue komandante, ja sam bacio torbu. Na to on zabrinuto i otro ree: ta bacio, ko ti je naredio? Kaem: Vi. drue komandante. Za trenutak je zastao. Vidio je torbu na meni i prisjetivi se ranijeg nareenja nasmijao se. shvativi da sam se alio. Odmah sam pritekao u pomo ranjenom drugu

283

oporavila. Obje su iza toga dolazile u tab Odreda i izraavale svoju zahvalnost. Dok je jedan bataljon Tuzlanskog odreda ostao u Kladnju radi obezbjeenja i sreivanja prilika na terenu, drugi dijelovi Odreda su izvrili mar ka Lukavcu, jer su se u Puraiu ponovo pojavili Sajtovi zelenokadrovci, kao i ustae iz Graanice, sa ciljem da zauzmu Lukavac. Prvi bataljon Odreda dobio je zadatak da titi teren oko mosta na Sprei u Puraiu. tab Bataljona je smjeten u blizini eljeznike stanice Purai. Vjerovatno su ustae saznale za nae pokrete u cilju likvidacije ovih neprijateljskih formacija smjetenih u Puraiu. Poslije brzog prelaska mosta, neprijatelj nas je tukao estokom vatrom. Usljed kia i topljenja snijega, rijeka Sprea je bila nadola tako da se prelaz preko nje za Purai nije mogao izvriti. U otroj borbi (sa ustaama i zelenaima - kako smo zvali zelenokadrovce) 1. bataljon je potisnut do eljeznike stanice Purai. U toj borbi poginulo je oko 36 neprijateljskih vojnika, medu kojima i Sajtov zamjenik. Tu su poginula i dva naa borca. Potom se Bataljon postepeno povlaio, uz stalnu borbu, prema selu Hrvati i doavi do ispred Lukavca se ukopao sa ciljem da prui odluan otpor. Bio sam na licu mjesta, kada je mitraljezac zvani Car svom snagom oruja tukao po neprijateljskim poloajima. Odjednom mu je nestalo municije, kada mu je bila najpotrebnija. Pronaao sam mu jo dva redenika municije kojima je neprijatelj zaustavljen. U ovom okraju su poginula dva borca. Jedan od njih je bio Deli Mehmedov Edhem. a imena drugog se ne sjeam. Poto su ostali bataljoni Odreda napali neprijatelja u Puraiu, on je bio prisiljen na povlaenje ka Graanici. U tim borbama uzele su uea i druge nae jedinice. Sanitetska sluba Odreda imala je dosta posla u borbama Odreda protiv etnika Drae Mihailovia na podruju Tojia. Meaa i drugih sela. Bilo je dosta tekih ranjenika, koji su odmah transportovani u Tuzlansku bolnicu. U jeku borbi, vidio sam kako je komandantu Odreda Mehmedaliji Hukiu potekla krv iz nosa. Priao sam da mu pomognem. Meutim, on je to odbio govorei: Pusti to sad, nema se vremena za t o . . .. Oigledno, za komandanta je bio znaajniji ishod borbe od sopstvenog ivota. Na sreu sve se dobro zavrilo. Partizanska etika je obavezivala na pruanje pomoi i ranjenim neprijateljskim vojnicima. Tako sam, u vrijeme dok je Odred

284

vrio potjeru za etnicima Drae Mihailovia na sektoru ivinica, sluajno u jednoj tali pronaao zakopanog etnika, ija je ruka virila iz ubreta. Otkopao sam ga i vidio da je iv. Potom je etnik prebaen u ambulantu Komande mjesta ivinice. gdje ga je preuzeo medicinski tehniar Safet Katani. U januaru 1945. godine etnici Pavia uriia. na putu za Trebavu, slomili su otpor 2. bataljona Odreda i zauzeli Kladanj. Ostali bataljoni Odreda su se nalazili u ivinicama. Pred strojem boraca, u ime Komande mjesta, o tekoama 4. bataljona govorio je komandant Odreda. Trebalo je da Odred izvri pokret prema Kladnju i pritekne u pomo 2. bataljonu. U tom kratkom, ali veoma otrom govoru komandant je reko: Drugovi, u muci se poznaju junaci, neemo dozvoliti da nam drugovi stradaju. . .. Po velikom nevremenu. duboki snijeg i niska temperatura. Odred je krenuo prema Kladnju. Borci su se privukli do etnikih mitraljeskih gnijezda, kada oni to nisu mogli oekivati, i potpuno ih iznenadili. U jednom od bunkera naao sam se sa Akifom Bjeliem. U borbi Akifa je pogodio metak i sreom zaglavio se potkono na stomaku. im se ukazala prilika, na brzinu sam mu izvadio metak iz stomaka i previo ranu. I tako ranjen Akif*) se i dalje uporno borio. U ovoj borbi su naili na mene dva etnika, pitajui me Gdje su nai? Sproveo sam ih do naih drugova. Pored nekoliko ranjenih, tu nam je poginuo Smajii Kuduzovi. Zarobljeno je dosta etnika i zaplijenjeno oruje i ratni materijal. Poslije izvrenja ovog zadatka, Odred je krenuo prema Lukavcu. Kod sela Omazii dolo je do otre borbe sa etnicima i zelenim kadrom. Borci su izveli noni napad na etnike, brzim djejstvom uspjeli da zarobe kompletnu komoru jednog etnikog korpusa, u kojoj se pored dva sanduka papirnatog novca nalazio i sanduk sanitetskog materijala emu sam se posebno obradovao. Razbijen je njihov tab i zarobljeno nekoliko etnika. Tada sam i ja, sticajem okolnosti, zarobio jednog etnikog potpukovnika, koji je rekao d a j e ljekar. Predao sam ga komesaru ete Huseinu Mehmedagiu. Ordenje koje sam naao u njegovom injelu predao sam Mehmedaliji Hukiu. U ovoj borbi poginuo nam je borac Fadil Ba *

sic. U daljim borbama 1. bataljona protiv etnika na kosi Svatovac - Vijenac, kada su ovi bili zaustavljeni, ranjen je u koljeno borac Velo Ibri. Poslije pruene pomoi upuen je u bolnicu u Lukavcu. Prvi bataljon je vodio borbe sa etnicima, u sklopu borbi Odreda
*) Poginuo je u borbi sa etnicima u Poarnici 1945. godine.

285

i drugih jedinica NOV na sektoru Prokosovia, spreavajui im zauzimanje Lukavca i okolnih mjesta. Borba se vodila cijelu no do svanua. etnici su uspjeli da zapale nekoliko tala i stoina sijena. Narod sela Prokosovii je cijele te noi dovlaio municiju stonim zapregama iz Lukavca. etnici su odbijeni. Napadom i drugih naih jedinica koje su pristigle, etnici su se usmjerili prema Ozrenu. Nakon ovih borbi Odred, kao i druge nae jedinice, se uputio za etnicima s ciljem da ih stalno napada i unitava. U uslovima snijene meave, i niske temperat ure, zatekao sam se sa jednim vodom 2. bataljona na Borovcu, kod Tretenice. Tu. u Mektebu, narod je sakupio hranu za borce, koju je taj vod trebalo da preuzme. U tom trenutku etnici su iz uma iznenada otvorili uragansku vatru na nas. Vod je odgovorio vatrom. U duoj otroj borbi, etnici su nas potisli iz sela. Tu je ranjen komesar 2. ete Husein Mehmedagi. Da bismo ga ranjenog izvukli, ispred neprijatelja, komandovan je protuudar. Huseina sam izvukao, ali je tom prilikom poginuo zamjenik komandira voda 2. ete Salih Memi. Huseina sam ja na leima uvukao u jednu uvalu, preavi preko ledenog potoka i odnio ga do taba Odreda. I pored ukazane pomoi, umro je na mojim rukama. Organizovan je prevoz njegovih posmrtnih ostataka u Lukavac odnosno Tuzlu. Poslije protjerivanja etnika sa Ozrena nae jedinice su orijentisane prema Graanici. U njoj su se nalazile zelenokadrovske i ustake snage. Dobro su se ukopale po okolnim brdima, a naroito je utvreno i osigurano uporite Straovac. Odred je opkolio Graanicu. Na prilazu brdu Straovac. nastala je uraganska vatra. Komandant Odreda je naredio da se minobacaima bombarduju bunkeri na Straovcu. im su mine poele padati na kotu. izvren je juri naih snaga. Poslije estoke borbe, Graanica je osloboena. Naim jedinicama u Graanici se prikljuio jedan broj mladia iz drugih neprijateljskih formacija. Ubrzo iza toga je formirana Komanda mjesta u Graanici, a imenovani su i odbornici. Narod Graanice je odahnuo. U itavom tom razdoblju sanitetska sluba obavljala je svoj zadatak asno, dajui sve od sebe kako bi to vie ranjenika i bolesnika osposobila za dalje akcije, a tee ranjenike slala je na dalja lijeenja u bolnice u Lukavcu i u Tuzli. Mnogi borci su dali svoje ivote, i znani i neznani. Spisak poginulih treba, svakako, dopuniti, a ja sam opisao one kojih se sjeam. Kad god su prilike dozvoljavale sanitetska sluba je odravala sastanke i inila druge napore u cilju to boljeg organizovanja zdravstvene slube. Inae, to se sanitetskog materijala tie, najvi-

286

e je nedostajalo injekcija protiv tetanusa, a ono to smo imali uvali smo dobro za najtee sluajeve. Koliko se sjeam u 1. bataljonu, a mislim d a j e tako bilo i u ostalim bataljonima, nije se dogodio nijedan sluaj trbunog tifusa. Stalno je vreno raskuivanje odjee, pranje i ienje. To nam je bio osnovni zadatak, kako bi borci bili zdravi, isti i uredni. Na tom se radilo u vrijeme predaha, kad se god za to ukazala mogunost. Takav rad pohvalio je naelnik saniteta 3. korpusa na jednom sastanku. Tada mi je poklonio depnu apoteku sa osnovnim materijalom za pruanje prve pomoi, to sam doivio kao neobino znaajno priznanje ne samo meni, ve svim pripadnicima sanitetske slube u Odredu.

Osoblje bolnice 3 korpusa .VOW u Tuzli, maja 194S godine, slijeva- Mehmed Alibali. referent saniteta bataljona Tuzlanskog odreda i Sujedin Petroni Drago, bolniar, pozadi Anelka Topri, bolniarka.

Inae, u Odredu je uvijek bio prisutan kulturno-zabavni ivot, bilo da se on nalazio u selu ili u gradu. Pjesme i kozarako kolo mamilo je borce bez obzira na umor, mar, iscrpljenost itd. To je

287

znaajno uticalo na njihov moral. I u najteim momentima pjevale su se revolucionarne pjesme. Medu njima se esto ula i ova: Tuzlanski smo mladi partizani, Mi volimo svoj rodni kraj, Danas uma, sutra selo-grad, Brigada e biti na odred mlad. Pjevaju mainke ljepe nego ptice. Iz bunkera naih, zelene umice. Partizan e tada nov ivot da sprema. U slobodnoj Bosni gdje faista nema itd. Formirane su i diletantske partizanske grupe, koje su pripremale skeeve za priredbe, koje je Odred organizovao za borce i graanstvo. U kulturno-zabavnom ivotu naroito je uee uzimala omladina. U proljee 1945. godine razbolio sam se od upale mozga i upale srednjeg uha, zbog ega sam hitno prebaen u Tuzlansku bolnicu. Ukazana mi je potrebna intervencija, kojom sam spasen od sigurne smrti. Tada je u bolnicu dola da me posjeti delegacija 1. bataljona, na elu sa komesarom Derviem Hukiem. Ta panja mojih drugova me je izuzetno obradovala. Inae, u istom krevetu sa mnom leao je i teko bolestan omladinac Ibrahim Durakovi iz Tuzle. Tu je i umro. Poslije ozdravljenja, pripojen sam sanitetskoj slubi bolnice 3. korpusa u Tuzli, gdje sam nastavio dalju aktivnost.

288

JOVO DRAGI

OBAVJETAJNA SLUBA U ODREDU

Od svog osnivanja oktobra 1943. godine, u vrijeme prvog osloboenja Tuzle, Tuzlanski NOP odred je imao velikih problema oko obezbjeenja kadrova na komandnim i politikim mjestima. Izuzev taba Odreda vrlo esto su nedostajali kadrovi u etama i bataljonima, ega se i danas sjeaju preivjeli komandanti i politiki komesari Odreda, kao i ostali drugovi iz ove jedinice. esto su bili nekompletni tabovi bataljona, a da ne pominjemo komande eta i vodova. Ovome se i ne treba uditi kada se zna kako je ova jedinica bila popunjavana. Vei broj boraca Odreda bio je regrutovan od bivih pripadnika zelenog kadra, ustake milicije, domobrana, esesovaca i etnika, koji su se predavali naim jedinicama poslije osloboenja Tuzle. Od ovakvog heterogenog sastava bilo je vrlo teko obezbijediti odano i sposobno rukovodstvo za jedinice Odreda. Radi toga Odred je obezbjeivao kadrove od provjerenih terenskih, partijskih i skojevskih radnika Tuzle i okoline, kao i od boraca iz naih brigada koje su operisale na ovom terenu. To je, u stvari, bila uzajamna pomo, jer je, inae, Odred esto popunjavao ove brigade. O svemu ovome se starao i nadlean dio taba 3. korpusa, a povremeno i tabovi 17, 27. i 38. divizije sa kojima je Odred bio esto i pod njihovom komandom vodio mnoge borbe na terenu oko Tuzle. Tako je bilo i sa obavjetajnim kadrovima u ovo vrijeme. Naime, poznato je da su zaduenja za obavjetajni rad u naim jedinicama dobivali, prije maja 1944. godine, najee komesari i njihovi pomonici pa i poneki komandant jedinice, a poslije toga, naredbom Vrhovnog komandanta, svaka jedinica od bataljona do brigade - odreda morala je imati obavjetajnog oficira. Tako je Tuzlanski odred, od polovine 1944. godine, poeo da dobija obavjetajce Odreda i bataljona u njemu. Meutim, koliko mi je poznato, tek pod konac 1944. godine, ili ak poetkom 1945. godine, ovaj kadar je kompletiran u Odredu, tako d a j e svaki tab bataljona i tab Odreda imao obavjetajnog oficira. Ovaj kadrovski problem vjerovatno je trebao i ranije da bude rijeen, ali je nedostatak kadrova uslovio da to nije uinjeno.
19' Tuzlanski partizanski odred

289

Prema mom sjeanju i kazivanju nekih drugova iz rukovodstva Odreda, bilo je pokuaja i ranije da se postavi poneki obavjetujac bataljona, ali obavjetajac Odreda tek je postavljen novembra ili decembra 1944. godine. Naime, po nareenju taba 3. korpusa tada sam postavljen za obavjetajca Odreda. Nisam ni od koga primio dunost, niti sam pak uo da je neko prije mene bio na toj dunosti. Meutim, ve ranije su bili postavljeni obavjetajci u bataljunima. Koliko se sjeam, ti obavjetajci su bili Husein Kapidi i Milan Gavrilovi. Ja sam u Odred za obavjetajca doao iz 20. romanijske brigade poslije zavretka jednomjesenog vojno-obavjetajnog kursa Vojne kole 3. korpusa u Tuzli, novembra i decembra 1944. godine, o emu sam dobio i odgovarajue Uvjerenje.

290

O obavjetajnom radu i aktivnosti obavjetajnih oficira u bataljonima i Odredu moe se rei da su, i pored odreenog obavjetajnog neiskustva, postizani prilino dobri rezultati. Skoro nijedna vojna operacija nije izvedena, a da obavjetajna sluba nije prikupila potrebne podatke o neprijatelju, njegovoj brojnosti, moralnopolitikom stanju, snabdjevenosti, njegovim punktovima i vezama, snabdijevanju orujem i municijom i njegovim namjerama. Podaci o svemu ovome vrlo teko su sakupljani. Zahvaljujui velikoj upornosti, pa i umjenosti naih obavjetajaca iz Odreda, a posebno onih sa terena, kao i velikoj odanosti i spremnosti naih ilegalnih pojedinaca, mi smo, slobodno se moe rei, u najvie sluajeva, bili na vrijeme i prilino dobro obavijeteni. Posebno smo se uspjeno borili za istotu naih redova i otkrivanje neprijateljskih uporita u naim redovima. Brojni su sluajevi otkrivanja neprijateljskih pijuna na terenu, pa i u naim redovima. Posebno smo imali uspjeha na otkrivanju onih koji su se ogrijeili o nae narode, vrei razna zlodjela i ostale usluge neprijatelju. U tome smo imali veliku podrku i pomo naih simpatizera i saradnika na terenu. Mnogi od njih su dali i svoje ivote, predano izvravajui zadatke dobivene od naih obavjetajnih oficira. Posebno moram istai zasluge nae izviake jedinice pri tabu Odreda, iz koje su borci, zajedno sa naim obavjetajcima, ili u neprijateljsku pozadinu, izviali, i povezivali se sa naim ljudima u irokom krugu oko Tuzle, Lukavca, Graanice, Puraia. urevika, prema Kladnju i Ozrenu i rijeci Krivaji. Vrlo esto su zarobljavani neprijateljski vojnici i dovoeni u tabove. Od njih smo dobijali dragocjene podatke o neprijatelju i njegovim namjerama. Ovo je naroito dolo do izraaja prilikom borbi sa etnicima, koji su odstupali iz Srbije i Crne Gore preko tuzlanskog basena. Tada su zarobljeni mnogi etnici i njihovi oficiri, pa i kompletni tabovi u kojima su bili oficiri do inova majora i pukovnika, koje smo, nakon sasluanja, slali tabu 3. korpusa. Nai borci i obavjetajci iskazivali su veliku hrabrost i upornost kao i umjenost u svim ovim akcijama. Tako je, izmeu ostalog, na osnovu sigurnih saznanja preko obavjetajaca. tab Odreda 20. oktobra 1944. godine uputio jedan posebno znaajan i interesantan obavjetajni izvjetaj tabu 3. korpusa. U njemu ga izvjetava d a j e preko svojih saradnika iz Graanice i Puraia doao do podataka da je na Trebavi i Ozrenu boravio Draa Mihailovi, navodei pri tome i neke njegove izjave i aktivnosti na tom terenu U istom izvjetaju su dati podaci i o aktivnostima i namjerama zelenokadrovaca u Puraiu.

291

U nizu ostalih zadataka, akcija i mjera obavjetajna sluba Odreda, zajedno sa njegovim partijskim i skojevskim radnicima, vodila je rauna i o izboru kurira za neke posebne, specijalne namjene. Tako su, u jesen 1944. godine, neposredno poslije osloboenja glavnog grada Jugoslavije, na traenje Okrunog komiteta KPJ za tuzlanski okrug, iz Odreda upuena etiri borca - Skojevca za obavljanje kurirske slube na relaciji Tuzla - Beograd i obratno.

"-"-te^' v.

v o f..'r
.r < t^-ic, </.-S !

O aC y
V_

'

, . /.
-

c >V ' f/

s - " - V

Fnksimil dopisa kojim tab Odreda trail od taba 2. bataljona da uputi odgovarajue skojevce za obauljaiye kurirskih zadataka na relaciji Tuzla - Beograd

Ovi kuriri su, normalno, morali biti do kraja provjereni. Iz pisma taba Odreda tabu 2. bataljona da se zakljuiti d a j e najvjerovatnije iz svakog bataljona upuen po jedan borac za ovu grupu kurira. Na kraju, pored ostalog, kao obavjetajni oficir Odreda brinuo sam o radio stanici i radu na ifrovanju i slanju depea tabu 3. korpusa sa kojim smo odravali vezu svaki dan dva-tri puta dnevno, a prema potrebi i vie puta. Ovim putem tab Korpusa obavijeten je o naoj aktivnosti, kao i o aktivnosti i namjerama neprijatelja, te uopte o vojno-politikoj situaciji na terenu. tab

292

Odreda je ovim putem primao sva nareenja od taba 3. korpusa, a esto i obavjetenja za politike radnike kao i lanove Okrunog komiteta i svih onih koji su radili na terenu gdje se Odred nalazio.

293

SAKIB CATIC

BORBA NA CIGANSKOM BRDU

U borbama koje su jedinice 3. korpusa i druge vodile u jesen 1944. godine sa okupatorsko-kvislinkim formacijama koje su se povlaile niz dolinu rijeke Spree, uestvovao je i Tuzlanski NOP odred koji je imao znaajne vojne zadatke. Jedna od takvih akcija je i borba za osloboenje Puraia. novembra 1944. godine. Ostala mi je u dubokom sjeanju. Jednog dana. u novembru 1944. godine, kurir mi je saoptio da se odmah javim komandantu 2. bataljona. Bilo je to u 22 asa. Odmah sam se javio komandantu 2. bataljona Salihu Beganoviu. Sa njim je bio i njegov zamjenik Hrusto Beirovi. Nareeno mi je da prije tri asa ujutro naa 2. eta. iji sam tada bio komandir, posjedne poloaj na Trepalama. Zadatak ete je bio da se prebaci na lijevu stranu rijeke Spree, da se zatim neopaeno provue pored Prokosovia. Tabaka i Ciganskog brda i da posjedajui poloaj na Trepalama sprijei povezivanje etnika pod komandom Forkape i zelenog kadra komandanta Saita Bahtia. Saopteno mi je da e tano u tri asa Odred izvriti napad na Purai. eta je tada brojala oko 90 boraca, svrstanih u tri voda. Bila je smjetena u Lukavcu, na podruju Fabrike Solvaj. Na lijevoj strani rijeke Spree su se nalazili Saitovi zelenokadrovci i ozrenski etnici, povezani sa jedinicama Ibrahima Pjania i Abdurahmana Kapetanovia sa podruja Graanice. Odred je tih dana vodio uporne borbe sa njima, proganjajui ih i pripremajui se za njihovo konano likvidiranje. Ovaj napad na Purai je bio u sklopu te akcije. S obzirom na znaaj zadatka koji je eta dobila, sa nama je poao i zamjenik komandanta bataljona Hrusto Beirovi. Nakon dobijenog nareenja i utvrenih znakova raspoznavanja, kao i pravcima kretanja ete i njenog eventualnog povlaenja, vratio sam se u etu. Sa komesarom ete Omerom Isoviem, koga sam upoznao sa dobijenim zadatkom, pozvao sam komandire i delegate vodova i saoptio im zadatak ete i svakog voda pojedinano. U dogovoru sa zamjenikom komandanta Bataljona odlueno je da rijeku Spreu preemo nizvodno od Modraca. preko improvizovanog mosta od dasaka i greda. Pokret smo izvrili oko 23 asa

294

i 30 minuta. Preli smo u najveoj tiini Spreu i planiranom marrutom smo stigli oko dva asa na podruje Trepala. eta je posjela poloaj i bila je spremna za akciju. Tano u tri asa Odred je napao Purai. Poto je naa eta bila u pozadini neprijatelja, osmatrali smo razvoj dogaaja. Borbe na Puraiu su se rasplamsale. Oekivali smo da e Purai nae jedinice brzo osloboditi. Oko etiri asa, sat poslije otpoinjanja borbe za Purai, etnici iz pravca Turije su napali poloaj nae ete sa ciljem da nas razbiju i poveu se sa zelenim kadrom iz Puraia. kako bi mu pruili pomo u borbi protiv Odreda koji je napadao. Taj etniki napad je eta vrlo brzo odbila i time osujetila njihove namjere. Ujutro, borbe za Purai su prestale. Oekivali smo kurirsku vezu i saoptenje o zauzimanju Puraia. Kurir se nije javljao i mi nismo znali da li je Purai osloboen ili nije. Uputili smo patrolu prema Ciganskom brdu sa komandirom voda na elu. azimom Kunosiem. i poznatim mitraljescem Rizahom Mekoviem. Nakon povratka patrola nam je javila da se u rovovima na Ciganskom brdu nalaze zelenokadrovci. Bilo je oito da Purai nije osloboen i da su se nae jedinice povukle prema Lukavcu. Tako se naa eta nala u neprijateljskom obruu. U takvoj situaciji komanda ete, u dogovoru sa zamjenikom komandanta Bataljona. je odluila da se probije upravo preko rovova na Ciganskom brdu i da pored Prokosovia i Modraca uspostavi vezu sa naim jedinicama, odnosno da se vrati u Lukavac. Ogromno iskustvo i osvjedoeno junatvo zamjenika komandanta bataljona Hruste Beirovia, njegova umjenost u iznalaenju borbenih rjeenja je, i ovom prilikom, dola do izraaja. Predloio je da se ide kolonom sa velikim rastojanjem pravo na rovove. Uoivi partizansku kolonu koja se iz predjela pokrivenog umom kretala prema rovovima, neprijatelj je otvorio vatru. U tom momentu je eta zauzimala streljaki raireni poloaj sa kretanjem prema rovovima i pomou vatre primorala zelenokadrovce na povlaenje prema Puraiu. Prvi i Drugi vod su izvrili juri na rovove, a Trei vod je prihvatio borbu sa Forkapinim etnicima koji su, uoavajui nae povlaenje sa Trepala, poeli napadati etu. U brzom naletu Prvi i Drugi vod su zauzeli rovove na Ciganskom brdu. U isto vrijeme, odbijen je napad etnika. Neprijatelj je uoio da partizana nema mnogo, pa se pribrao i izvrio kontrajuri prema rovovima u kojima je eta bila ve zauzela poloaj. Prvi juri je eta odbila. Meutim, neprijatelj je bio uporan, to se vidjelo i po tome da je u isto vrijeme za nepunih 30 do 40 minuta ponovio na-

295

pad i to: zelenokadrovci iz pravca Puraia, a etnici iz pravca Turije. eta je odbila i ovaj napad. Bilo je oito da neprijatelj eli da nam onemogui povlaenje. U takvoj situaciji, odluili smo da se Prvi vod sa komesarom ete probija prema Prokosoviima i Modracu. Drugi vod da zadri napredovanje zelenokadrovaca na Ciganskom brdu. Sa Drugim vodom e ostati i komandir ete. Zamjenik komandanta Bataljona Hrusto Beirovi je. na njemu svojstven nain, sa Treim vodom izvrio kontranapad na etnike i onemoguio njihov pokuaj da ugroze etu i da se vre poveu sa zelenokadrovcima. Hrabrost boraca 2. ete je omoguila da se u ovoj akciji razbiju pokuaji zelenokadrovaca i etnika da opkoljavanjem i presijecanjem odstupnice razbiju i unite etu. Dok je Prvi vod kosom prema Prokosoviima i Modracu istio put za povlaenje ete, a Trei vod. razbijajui etnike, se ukljuivao u bitku na Ciganskom brdu, oko rovova u kojima je bio Drugi vod odbijen je i trei snaan napad zelenog kadra i stvorene mogunosti za povlaenje svih boraca. U ovim borbama su se posebno istakli zamjenik komandanta bataljona Hrusto Beirovi, koji je pokazao kako umjenost u komandovanju tako i izrazitu hrabrost. On je junaki djejstvovao sa svojim majserom na etnike, a u isto vrijeme je pomagao komandiru ete u odbijanju napada zelenokadrovaca. Njegova hrabrost je ulivala povjerenje kod boraca, koji su se hrabro borili. Posebno se istakao mitraljezac Rizah Mekovi. On je sa svojim arcem prosto kosio neprijateljske vojnike i prikivao ih za zemlju u momentu kada su polazili u napad na nae poloaje. Pri tome je djejstvovao i iz stojeeg stava po neprijateljskom streljakom stroju. Komandir voda azim Kunosi je takode pokazivao hrabrost i hladnokrvnost u odbijanju neprijateljskih napada. U ovoj borbi su se posebno istakli efket Kunosi, Ahmet Muratovi i Cvijan Savi. Kada je i trei napad odbijen, izdato je nareenje za povlaenje ete prema Prokosoviima. Borci su se disciplinovano povlaili, ali mitraljezac Rizo i komandir voda azim su i dalje ostajali na poloaju, traei da s e j a kao komandir povuem. Za tu neposlunost su bili kritikovani, ali i pohvaljeni za pokazanu hrabrost. eta se vratila u Lukavac u sastav Bataljona i Odreda oko 14 asova. Saekali su nas komandant i komesar Bataljona i komandant Odreda Mehmedalija Huki na rijeci Sprei. radosni zbog naeg povratka iz neprijateljskog obrua. Tako je ovaj zadatak 2. eta 2. bataljona Tuzlanskog partizanskog odreda izvrila sa uspjehom. Izvrenje ovog zadatka je

296

znailo mnogo i radi toga to nijedan borac nije poginuo. Imali smo samo tri laka ranjenika. Prema oevicima iz ove akcije i kasnijim informacijama, neprijatelj je imao desetine mrtvih i ranjenih vojnika.

297

SEJKULAH IBRISIMOVIC

BORBE 2. BATALJONA NA UREVIKU

U periodu nakon drugog osloboenja Tuzle, septembra 1944. godine, Tuzlanski NOP odred, kojim je tada komandovao Mehmedalija Huki, a na dunosti politikog komesara se nalazio Too Jovanovi, predstavljao je organizovanu vojnu formaciju, spremnu i sposobnu za izvrenje veih borbenih zadataka. Prema zapovijesti taba 3. korpusa njegova operativna djejstva tada su bila vezana za podruje tuzlanskog basena s precizno razraenim zadacima u vezi sa djejstvima u cilju sprjeavanja prodora neprijatelja iz pravca Doboja. Graanice i Ozrena. Istovremeno, velika panja se poklanjala politikoj, agitaciono-propagandnoj aktivnosti kako bi se narod tog kraja organizovao za to spremniju i svestraniju pomo NOB-i i razobliavanju neprijatelja, koji je tada na tom podruju imao dosta jaka uporita. Tadanji podaci kazivali su da je u Graanici i okolnim selima djejstvovalo nekoliko ustakih bojni, legionari i zelenokadrovci ije je brojno stanje iznosilo oko 4.500 vojnika. U Puraiu i okolini nalazili su se legija i zeleni kadar sa oko 400 ljudi. Na Trebavi je bilo preko 2.000 etnika, a na Ozrenu se nalazilo 9 etnikih bataljona sa oko 3.200 ljudi. Aktivnosti na razobliavanju neprijatelja imale su i svoju mobilizacijsku svrhu. Naime, novopridoli iz neprijateljskih redova, naroito legionari i zelenokadrovci, u znatnoj su mjeri popravili brojano stanje Odreda. Uspjeno izvrene akcije ojaale su moral boraca, a treba istai uspjeli napad na neprijatelja u Puraiu, Graanici, odbranu Lukavca od napada jakih ustakih snaga itd. Osim toga, svakodnevne borbe sa neprijateljem, njegovo razoruavanje i mobilizacija u redove Odreda, uinile su da neprijateljske snage budu neutralisane, prisiljene na pasivnost u dolini Spree i ire, ime je Odred imao velikog udjela u omoguavanju izvoenja ofanzivnih akcija jedinica NOV-e na iroj regiji sjeveroistone Bosne. Prodorom etnikih grupacija iz Srbije, Crne Gore i Hercegovine u blizinu Tuzle, decembra 1944. godine, nastala je potpuno nova situacija, s obzirom da im je cilj bio zauzimanje Tuzle i ovladavanje njenim basenom. U okviru izreenih naredbi od strane taba 3. korpusa, u vezi sa angaovanjem 27. i 38. divizije na odbrani grada.

298

Tuzlanski odred je dobio zadatak da akcije u potpunosti usmjeri prema rijeci Sprei, Meau. ivinicama, ureviku, Banoviima, Kladnju i Ozrenu. U skladu sa dobijenim zaduenjima. tab Tuzlanskog odreda naredio je tabu 2. bataljona da zauzme poloaje u ureviku sa zadatkom da onemogui prodor etnika u pravcu ivinica. Drugi bataljon su inile tri ete sa pritapskim - minobacakim vodom, ukupno oko 190 boraca. U tabu Bataljona nalazili su se: Salih Beganovi, komandant, Sabit apo. politiki komesar, Hrusto Beirovi, zamjenik komandanta. Alija alja, zamjenik komesara i Sakib ati, omladinski rukovodilac. Dvadeset i petog decembra tab Bataljona je izvrio dobijeno nareenje, pristupivi rasporedu svojih eta: 1. eta (komandir Ahmet Bei, politiki komesar Selfulah Ibriimovi), locirala se iznad rjeice Oskove - povie urevika; 2. eta (komandir Nuraga Hodi, politiki komesar Omer Isovi) je takoe kao i 3. eta (komandir Memi Dani, politiki komesar Salih Suljetovi), rasporedila svoje borce na kosi desno od Oskove iznad urevika. Minobacaki vod (komandir Nazif Zuki), zauzeo je poloaje izmeu triju eta. Dan kasnije, 26. decembra u popodnevnim asovima, izviaka patrola je blagovremeno primijetila kretanje jedne etnike kolone iz pravca Stupara, dok je druga kolona nastupala od Svojata i Graanice. Od strane Bataljona sve su ete upozorene na pripravnost zbog neminovnosti skore borbe. Namjere etnika su bile poznate, ali u tim trenucima nije se raspolagalo sa podacima o naoruanju i brojanoj premoi neprijatelja. Iekivanje je uvijek bila najneprijatnija faza borbe zbog pojaanosti raznovrsnih osjeaja kojima dominira strah od smrti, ali ovoga puta, valjda zbog mrske i strane pomisli da etniki koljai mogu ovladati Tuzlom, borci su mirno leali, svjesni vanosti predstojeeg okraja. Taj je mir zasigurno uneliko doprinio da etniki estok napad bude uspjeno odbijen. etnici su pretrpjeli znatne gubitke, ali je moda bilo hitnije da je od zarobljenih etnika dobijena informacija da ukupno imaju oko 1.000 ljudi kojima komanduje general Trifunovi, i da e im u toku sutranjeg dana u pomo pritei etnici sa Ozrena. Zarobljenici su uvjeravali starjeine Bataljona da je etniki moral vrlo slab, to se nije slagalo sa prijanjim informacijama o jakom borbenom elanu etnika iz Srbije, a to je potvrivala i estina minule borbe. tab Bataljona izvijestio je tab Odreda o rezultatima borbe i prikupljenim podacima. Dobio je informaciju d a j e 2. bataljon opkoljen, jer je namjera etnika da to prije likvidiraju partizane koji

299

su im se isprijeili na domak ivinica i Tuzle. Prema dobijenim nareenjima taba Odreda, u toku noi 26/27. decembra. tab Bataljona je izvrio novi raspored svojih eta. Prva eta je dobila zadatak da obezbjeduje pravac prema ivinicama. Zadatak 2. ete je izvoenje napada prema Kiseljaku, na etniko lijevo krilo, koje se u meuvremenu povezalo sa ozrenskim etnicima. Trea eta je imala zadatak da vri kontranapade u pravcu sela Stupara i Vrnojevia. Minobacaki vod je dobio nareenje da pomae etama ovisno od estine borbe. Komandi Bataljona je te noi stiglo dodatno nareenje od komandanta Odreda Mehmedalije Hukia, kratka i sadrajna naredba da 2. bataljon. po svaku cijenu, mora zadrati zaposjednute poloaje, istovremeno obavjetavajui da e Bataljonu uskoro pristii pomo. Sa ovim nareenjem upoznati su svi borci 2. bataljona. Za moral boraca bilo je bitno da su se i starjeine nalazile na popritima borbe. Komesar Bataljona se nalazio na poloaju 2. ete, zamjenik komandanta meu borcima 3. ete, a omladinski rukovodilac na liniji borbe 1. ete, svi zajedno sa borcima i starjeinama ete, uestvujui u odbijanju etnikih napada ili organizovanju protunapada. Iako u potpunosti opkoljen, Bataljon je uspjeno odolijevao estim i estokim nasrtajima etnika, koristei se nastalim pogodnostima za uspjene protujurie prilikom kojih su etnicima nanoeni osjetni gubici. Nakon tri dana i dvije noi neprekidnih borbi, stigla je obeana pomo. Borci 20. romanijske brigade probili su obru kod Svojata i Graanice i tako doli na poloaje 2. bataljona, ime su zavrene borbe Bataljona na domak urevika. Imao je 3 - 4 poginula i 15-20 ranjenih boraca, dok su neprijatelju naneseni gubici od preko 100 ubijenih. Veliki broj etnika je zarobljen. Zbog iskazane vjetine i portvovanosti u borbi. tab Odreda je pohvalio borce i starjeine 2. bataljona. Veoma znaajan doprinos u ovim dosta uspjenim borbama 2. bataljona protiv etnika dali su neki pojedinci, starjeine i borci svojom izrazitom hrabrou i portvovanou. Medu njima su: Hrusto Beirovi, Memi Dani, Rizah Mekovi, Cviko Savi, Hamdija Dambi. Nazif Zuki, Sejdalija Mujkanovi. Sakib ati i drugi. Smatramo potrebnim, kako bi se osvijetlio tok nekih borbi, da o tim pojedincima kaemo i neto vie. Hrusto Beirovi, zamjenik komandanta 2. bataljona, vjeto je povezivao djejstva eta u kriznim momentima, smjelo inicirao kontrajurie koji su zbunjivali i tjerali na povlaenje nadmonog

300

neprijatelja. Nakon ovih borbi Hrusto je postavljen za komandanta 3. bataljona. Memi Dani, komandir 3. ete, hladnokrvno je saekivao etniki napad, mirno rasporeivao svoje borce, na taj ih nain hrabrei i smirujui. Prilikom polaska u kontranapad, njegova je omiljena uzreica bila: Za mnom momci! Mitraljezac Rizah Mekovi neobino je brzo mijenjao poloaje iz kojih je pucao iz svog arca, tako da se sticao utisak da djejstvuje vie mitraljeza, a meu prvima je uspijevao skoiti i krenuti u juri. Cviko Savi, etni sekretar SKOJ-a, uspio je da u predasima borbi odri dva sastanka svog Aktiva, zahtijevajui od Skojevaca da se hrabro dre i tako slue kao primjer ostalim borcima. Cviko je kasnije postavljen za rukovodioca SKOJ-a 2. bataljona. U jednom od kriznih momenata air Dadanovi je, rukujui tekim mitraljezom varclozom onemoguavao prodor etnika na desnom krilu 1. ete, hrabrei drugove oko sebe rijeima: Da ih ima jo ovoliko, proi nee! Hamdija Dambi je, i prilikom najeih juria, saekivao da etnici stignu sasvim blizu da bi poeo pucati iz mitraljeza, poveavajui gubitke neprijatelja. Dragocjenu pomo etama i uvijek na vrijeme pruao je pritapsko-minobacaki vod vjetom komandom Nazifa Zukia, a posebnu je spretnost iskazao Sejdalija Mujkanovi, krni momina, koji je iz svoje protutenkovske puke precizno pogaao neprijateljska gnijezda. Dobio je nadimak Tenkovac. U danima okruenosti, Bataljon je bio suoen sa glau, to ipak nije poremetilo moral i borbeni elan kod boraca i starjeina, dijelom je zasluan i Sakib ati, omladinski rukovodilac Bataljona. Osim to je za sve vrijeme borbi rukovao automatom, Sakib je koristio rijetke momente predaha da po etama odri sastanke aktiva SKOJ-a. Pokazao se i vjetim prilikom procjene gdje da borci zauzmu poloaj, a borci su imali snage da esto mijenjaju mjesto, to je zbunjivalo neprijatelja. Nakon zavrenih borbi borci Tuzlanskog odreda su Sakiba birali za svog delegata na sastanak Oblasnog komiteta SKOJ-a da bi odmah potom bio upuen u Vojnu akademiju. Svojim pribranim i smjelim dranjem, koje je kod suboraca ulivalo povjerenje u uspjeh, u borbi su se istakli jo: azim Kunosi, komandir voda (ubrzo postavljen za komandira 1. ete 2. bataljona), Ahmet Muratovi, skojevac, komandir voda, Smajil Kuduzovi, mitraljezac, Safer Kii, borac i drugi. Nakon ovih borbi. 2. bataljon je u sklopu Tuzlanskog odreda angaovan da, u sadjejstvu sa jedinicama 38. divizije, tjera i unitava razbijene etnike grupacije. Vrei ofanzivne akcije Odred je nastupao u pravcu Ozrena. Veoma uspjene ali teke borbe vodene

301

Na savjetovanju komunista tuzlanskog okruga 23. i 24. decembra u Tuzli prisustvovali su i komunisti iz Tuzlanskog odreda

su na Vijencu, rijeci Turiji, u Poljicu. Orahovici, Tretenici, zatim na podruju Ozrena kod Kraljice, Gostilja, Konopljita, Suhog Polja, Kakmua i Boljania. U prvoj polovini januara 1945. godine. Tuzlanski NOP odred je, zajedno sa 20. romanijskom brigadom i Kladanjskim NOP od redom, uestvovao u borbi protiv crnogorskih etnika kod Kladnja. Tih dana kada su osloboeni Kladanj i njegova okolina od etnika, kojima je komandovao zloglasni Pavle urii. od zarobljenih et nika je dobijena informacija da su se upravo pripremali na masovan pokolj stanovnitva toga kraja. Narednih mjeseci bataljon Tuzlanskog odreda su vodili teke i uspjene borbe sa Nijemcima i etnicima na podruju tuzlanskog basena, kao i na podruju Ro manije, u pozadini jedinica 38. divizije, uestvujui tako i u borba ma na oslobaanju Sarajeva, u sadjejstvu sa drugim jedinicama.

302

Tuzlanski odred je imao dobar boraki i starjeinski kadar. Zbog osvjedoenih sposobnosti neobino je bio cijenjen strogi i pravini komandant Mehmedalija Huki. Narod tuzlanskog kraja iskreno ga je potivao i vjerovao mu, zbog ega su i mnogi odluili da postanu borci Odreda. Do odlaska u Tuzlansku bolnicu, jer je obolio od tifusa, Todor Jovanovi Too je s puno volje obavljao ni malo laku dunost politikog komesara. Too je podlegao bolesti poetkom decembra 1944. godine. Uvjerivi se u entuzijazam Mie Vokia, koji je odmah postavljen na dunost komesara Odreda, starjeine i borci su ga brzo prihvatili, cijenei naroito njegov izuzetan nain komuniciranja pri emu je uvaavao linost svakog borca. Nenametljivo ali odluno Mio je razvijao idejno-politiku aktivnost, organizovao kulturno-prosvjetni rad i nalazio naina da se jaa moral i borbena gotovost. Najee je to trebalo initi u pokretu, kratkom predahu ili borbi.

Nakon osloboenja organizovani su demokratski izbori za narodnu vlast. Na slici: ranjenik glasa u prisustvu Dragomira Babica i Mehmedalye Hadiomerovia, lanova Komisije

303

Transformacija Tuzlanskog NOP odreda izvrena je poetkom maja 1945. godine, tako to je veina njegovog ljudstva rasporeena u 2. brigadu 3. divizije KNOJ-a, iji se tab nalazio u Tuzli. Popuna 2. brigade sa starjeinama i borcima upravo iz Tuzlanskog odreda imala je znaaja, s obzirom d a j e pred Brigadom bio zadatak likvidacije ostataka ustakih, etnikih, legionarskih i zelenokadrovskih formacija - bandi. Tuzlanski odred imao je posebnog iskustva u borbama sa kvislinkim formacijama. Osim toga, gotovo svi su poznavali teren predstojeih djejstava 2. brigade. Od poetka maja 1945. godine starjeine i borci Tuzlanskog NOP odreda nastavljaju borbu u redovima 2. brigade KNOJ-a, dajui svoj doprinos u unitenju najokorjelijih ustaa koncentrisanih na regijama Odaka, Dervente i Graanice, gdje je i likvidiran vei broj ustaa i legionara. Na Trebavi i Borju likvidiran je i zarobljen veliki broj etnika, slino kao i na Ozrenu, kojima je komandovao Cvjetin Todi. Brigada je angaovana i u unitenju etnika na Romaniji, pod komandom Save Derikonje. Takoe, uspjeno, Brigada je izvrila zadatak likvidacije i zarobljavanja etnika na Majevici i Zvijezdi. I u ovim posljednjim borbama, vodenim poslije zvaninog svretka rata, vezanim za unitenje ostataka neprijatelja iz redova kvislinkih jedinica, poginuo je znatan broj starjeina i boraca koji su ranije pripadali Tuzlanskom NOP odredu.

304

MUHAREM NUHANOVI

BORBE SA ETNICIMA
Bio sam borac 3. ete 1. bataljona Tuzlanskog NOP odreda. U posebnom sjeanju su mi ostale borbe Odreda na odbrani Tuzle, decembra 1944. godine, od navale etnika grupacije Drae Mihailovia, koja se povlaila iz Srbije. etnici su nadirali iz pravca ekovia prema Meau, gdje ih je zaustavila 18. hrvatska brigada, koja je vodila ogorene borbe, ne dozvolivi etnicima dalje nadiranje prema Tuzli. Tuzlanski NOP odred se tada nalazio u Puraiu, koji je prethodnog dana oslobodio. Negdje oko pola noi nareen je ubrzani pokret prema Lukavcu. Kada smo stigli do bive Puraike eljeznike stanice, ekao nas je voz u koji smo se ukrcali i prebacili do Simin-Hana. Kada smo se iskrcali iz voza i postrojili se, pred nas je stao komandant Odreda Mehmedalija Huki i saoptio nam zadatak: Odred ide u pomo 18. hrvatskoj brigadi, koja vodi borbe sa etnicima u selu Mea. Ve smo i mi uli pucnjavu minobacaa i mitraljeza. Doli smo u selo Tojie, tu se za kratko odmorili i pregledali oruje. Tada dolazi komandant Odreda i obraa se borcima rijeima: Hoemo li drugovi da se oprobamo? Svi su borci u jedan glas odgovorili Hoemo! Odatle krenusmo prema rasporedu. Moja desetina ila je prema meakoj damiji u ijem dvoritu je bio veliki bunker koji su sagradili zelenokadrovci, a tada su ga zaposjeli etnici. Sa nama je iao i Vojin Cvijanovi iz sela Sija. Ja sam tada bio pukomitraljezac. Uspjeli smo, iako je bio dan, da se pribliimo bunkeru iz kojeg su etnici otvorili estoku paljbu, ali smo bili uporni i uspjeli da potisnemo etnike prema selu Jeginov Lug. Na naem desnom krilu bila je 2. eta naeg bataljona, a lijevo od nas bio je 4. bataljon 18. hrvatske brigade. Poto su etnici bili znatno brojniji a nae jedinice su toga dana bile razvuene, poslije podne etnici vre kontranapad i uspijevaju da nas potisnu, ali do sela aklovia gdje smo i prenoili. Sutra je moja eta zauzela poloaj na desnoj strani preko puta poarnike crkve. Tu smo se uporno tukli i odbili napad etnika prema Tuzli. Tada su nas, sa lijeve strane, napadali majeviki etnici.
20* Tuzlanski partizanski odred

305

Meutim, i nama je stiglo pojaanje, mislim jedan bataljon 21. tuzlanske brigade, pa smo uspjeli da etnike potpuno odbacimo. Veliki je moral bio kod boraca Odreda. Bili smo spremni da ginemo, da ne dozvolimo etnicima da zauzmu Tuzlu. Bilo je vie juria. N a j e d n o m brdu etnici su zaposjeli rovove i grevito se branili, ali su nai bataljoni i to savladali. etnici su protjerani prema selu Vukovije i dalje prema ureviku odakle su dalje odstupali prema Ozrenu i Trebavi. Poslije odbijanja etnika Odred je doao u Tuzlu, negdje kod bive eljeznike stanice. Tu nas je saekalo stanovnitvo Tuzle, od najmlaeg do najstarijeg. Donijeli su hranu, razne kolae i drugo, ime su nas astili. Skupa smo se veselili uspjehu naih jedinica. Poslije kraeg zadravanja Odred je krenuo prema ivinicama i dalje prema Ozrenu, vodei danonone borbe sa etnicima Drae Mihailovia. Na Ozren su nam stigle kao pojaanje srbijanske brigade. Zajedno smo gonili etnike preko Ozrena i Graanice. U selu Maleii Odred je ostao, a brigade NOVJ iz Srbije su nastavile potjeru za etnicima prema Trebavi.

306

RIZO SEJDINOVI

SUSRET NA ELJEZNIKOJ STANICI

Osloboenjem Tuzle, u septembru 1944. godine, stvoreni su uslovi da jedinice Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije i narodnooslobodilaki partizanski odredi dre pod kontrolom vei dio slobodne teritorije u tuzlanskom kraju. Oivio je rad narodnooslobodilakih odbora, a u okviru organizacije Narodnooslobodilakog fronta organizovana je drutvena i politika aktivnost u svim naseljima i kvartovima, naroito rad Ujedinjenog saveza antifaistike omladine Jugoslavije i Antifaistikog fronta ena koji su bili okosnica u djelovanju sa narodom. Osim tabova jedinica Narodnooslobodilake vojske djelovale su bolnice, radionice i sluba snabdijevanja. Obnovljena je elektrina centrala, koja je omoguila da se pone sa proizvodnjom uglja i soli. Uspostavljen je eljezniki saobraaj sa ivinicama i Lukavcem. Meu narodom je vladalo opte raspoloenje i elja da se to vie prui pomoi i podrke jedinicama Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije. Meutim, sredinom decembra 1944. godine, Tuzli i njenom stanovnitvu zaprijetila je tada najvea opasnost od najezde etnikih formacija Drae Mihailovia. Pohod etnika na Tuzlu izveden je u drugoj polovini decembra, ali su se najee borbe vodile na prilazima gradu od 24. do 29. decembra. Iako je ova neprijateljska formacija bila brojano jaa, napad etnika je odbijen uz njihove velike gubitke u ljudstvu i naoruanju. Tuzlanski odred je, da bi uestvovao u odbrani Tuzle, prebaen iz Lukavca do Simin-Hana partizanskom eljeznicom. U borbi sa etnicima uestvovali su, pored Odreda, 16. muslimanska, 18. hrvatska i 21. tuzlanska brigada. Ove jedinice, iako omjerom manje od neprijateljskih snaga, sa visokim borbenim moralom i primljenom obavezom da Tuzla ne smije pasti u ruke neprijatelju, ne samo da su presjekle pravac prodora etnikih formacija prema Tuzli, nego su ih primorali na bezglavo povlaenje. Radost pobjede nad etnicima u odbrani Tuzle zajedno su podijelili graani sa borcima proslavljenih partizanskih jedinica, pa i sa borcima Odreda, iji je jedan dio, nakon zavrene bitke, proputovao kroz Tuzlu partizanskom eljeznicom od Simin-Hana do

307

Lukavca. Susret sa graanima na eljeznikoj stanici u Tuzli svakom borcu Odreda je ostao u trajnom sjeanju. Iako je bilo hladno vrijeme, narod je doao na stanicu da doeka svoje borce i da im zahvali i estita na izuzetnoj ratnoj pobjedi. Oduevljenju d a j e Tuzla odbranjena, nije bilo kraja. Uz estitanja, borcima je podijeljena hrana, pie, duhan i odjea. To su, veinom ene, pripadnici Antifaistikog fronta ena Tuzle, pripremale kod svojih kua dok su jo trajale borbe za odbranu Tuzle. Ispleteno je mnotvo arapa i rukavica i saiveno dosta odjee za borce. Sjeam se aktivistkinja: Time Kurevi, Zore Milanovi, Marte krobi, Hane Mekovi i drugih koje su majinskom ljubavlju obilazile i darivale borce, estitali im na pobjedi i bodrili ih da istraju u narednim borbama za osloboenje zemlje. Tu su i majke boraca, koje su iskoristile priliku da se sretnu sa svojim kerima i sinovima. Poslije kraeg zadravanja, voz sa borcima, okien natpisima, Smrt faizmu - sloboda narodu, ivjela Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije, Svi na front - sve za front i drugim parolama, krenuo je prema Lukavcu da bi ga, na usputnim eljeznikim stanicama u Kreki, Bukinju. Bistarcu i Lukavcu, takoe doekalo i ispratilo sa oduevljenjem mnotvo naroda. Nakon ovog nezaboravnog slavlja i kratkog predaha, Tuzlanski NOP odred krenuo je prema Kladnju, Ozrenu i Graanici da sa ostalim jedinicama NOVJ nastavi okraje sa ustaama, zelenokadrovcima, etnicima i Nijemcima i tako obezbijedi prilaz Tuzli od prodora neprijateljskih snaga.

308

VOJIN CVIJANOVI

FORMIRANJE I BORBE OZRENSKOG BATALJONA

Od svog preformiranja septembra 1944. godine Tuzlanski NOP odred je stalno jaao u vojnikom i politikom pogledu. Do kraja godine imaoje tri bataljona boraca, dobro naoruanih, koji su uspjeno izvravali sve borbene zadatke. Tada, nakon uea u borbama za odbranu Tuzle od etnike grupacije Drae Mihailovia, Tuzlanski odred dobija zadatak od taba 3. korpusa da radi na formiranju Ozrenskog bataljona, to je vjerovatno trebalo da poslui kao osnova za formiranje Ozrenskog odreda. Trebalo je u njega okupiti sve one koji su na podruju Ozrena stasali za jedinicu, kao i prihvatiti sve pojedince koji su se pod pritiskom nali u kvislinkim formacijama. Taj zadatak nam je saopten u tabu 3. korpusa. Na osnovu tih opredjeljenja na podruju Ozrena je upuen 3. bataljon Odreda u ijem se sastavu nalazila jedna eta boraca sa Ozrena, koja je trebalo da poslui kao jezgro oko koga e se okupljati borci novog bataljona. Trei bataljon je uspostavio saradnju sa srbijanskim jedinicama koje su se nalazile na ovom podruju, izvodei borbene akcije, a teite aktivnosti mu je bilo na politikom djelovanju na terenu. To je ubrzo dalo dobre rezultate. Ve poetkom februara 1945. godine konstituisan je Ozrenski bataljon. Njegov komandant je u poetku bio Mian Peji, a komesar Velo uput. ete su formirane sukcesivno i u njima su postavljene komande. Tako je za komandira 1. ete postavljen Nikola Pani iz Bosanskog Petrovog Sela. a za komesara Stevo Pavlovi iz Sija. Za komandira 2. ete postavljen je Mirko Zari Mio iz Sija, a za komesara Vaso Pavlovi iz Sija. Za komandira 3. ete postavljenje arko Goganovi iz Sija, a za komesara Vaskrsija Milinovi Kra iz Boljania. Za komandira 4. ete postavljen je Milo Puelji iz Bosanskog Petrovog Sela, a za komesara Savo Momirovi iz Bakotia. Kasnije je dolo do mnogih kadrovskih promjena. Krajem aprila dolo je do formiranja i 5. ete. Najvei broj novih boraca bili su dobrovoljci omladinci, a prilazili su nam i pojedinci iz neprijateljskih formacija. Veina tih omladinaca je prvi put stupila u vojsku. U Ba-

309

taljonu je bilo nekoliko omladinki kao: Milica Ili, Krista i Stana Kulii i Mara Tripunovi, sve iz Sija. te Savka Tani i Grozda Stanii iz Porjeine i druge, a bilo je i pionira. Postavljanjem Micana Pejia za komandanta Odreda, krajem februara 1944. godine, za komandanta Ozrenskog bataljona je odreen Vojin Cvijanovi. Ozrenski bataljon je odigrao vanu ulogu, kako u borbama protiv neprijatelja, tako i na obnavljanju i formiranju narodnooslobodilakih odbora na podruju Ozrena. Posebna panja posveivana je radu sa omladinom. Bataljon je izvodio borbena djejstva na itavom podruju Ozrena: od Puraia do rijeke Bosne. Neke od tih borbi su mi i danas ostale u sjeanju. U borbama voenim na podruju Stupara (Ozren) ranjeni su borci Branko Relji iz Krtove i Milan i Stanko Toi iz Sija. U Tumarama je vodena borba s veom formacijom etnika. Tada je poginuo komandir 2. ete Mio Zari. dok su neki borci ranjeni. Poslije due borbe ova grupacija etnika, meu kojima se nalazio i Cvijetin Todi, bila je poraena. Bataljon je tom prilikom zarobio oko 38 etnika, veu koliinu oruja, municije i druge opreme. Bataljon je takoe vodio borbu na podruju sela Boljania, zatim na Garia kosi kod sela Tekuice. U ovoj borbi poginuo je borac Pani Josip iz Bosanskog Petrovog Sela, a ranjen je Stameni Obrad iz Krtove. U dolini rijeke Bosne Bataljon je vodio borbe protiv etnikih jedinica koje su se probijale ka centralnoj Bosni, protiv njemake vojske, ustakih formacija i ostalih neprijatelja koji su se povlaili dolinom Bosne. Zahvaljujui borbenosti boraca, dobrom naoruanju, visokom moralu i brojnosti. Bataljon je mogao uspjeno da se nosi i sa jaim i bolje naoruanim neprijateljskim formacijama. Poetkom aprila 1945. godine Bataljon je imao preko 550 boraca, to znai da je svaka eta brojala po 100 i vie boraca. Imao je preko 45 pukonntraljeza, nekoliko protivtenkovskih puaka, veliki broj automata i drugo. Uspjesima Bataljona doprinijelo je dobro poznavanje ukupne situacije i terena na kojem se operisalo. Stanovnitvo nam je prualo podrku i pomo u svakom pogledu. estog maja 1945. godine Bataljon je. prema dobijenom nareenju. napustio podruje Ozrena i uputio se prema Tuzli. Osmog maja 1945. godine u Simin-Hanu Bataljon je rasformiran. Najvei broj boraca uao je u sastav 2. a manji broj u sastav 4. brigade KNOJ -a, a preostali dio Bataljona je upuen u Dopunski centar Brko.

310

ZLATAN TUFEKIC BRACO

U VARE PO RANJENIKE*
Poslije dolaska brigada NOVJ iz Srbije na podruje Ozrena, i smjene Tuzlanskog odreda, negdje u toku marta 1945. godine, dobili smo odmor u Bosanskom Suhom Polju i Petrovom Selu. Potom smo krenuli prema Lukavcu, ali nam tada stie novo nareenje. Trebalo je da idemo u Vare radi preuzimanja i smjetaja tekih ranjenika od, koliko se sjeam, 11. krajike brigade u bolnice na osloboenoj teritoriji. Vrijeme je bilo lijepo i za to godinje doba prilino toplo. Do Ribnice smo putovali lako. Ali. prelaskom Krivaje poee muke. Penjui se uz Zvijezda planinu, nailazili smo na sve vei snijeg i zimu. Kako je tog dana trebalo stii u selo Duboticu kraj Varea, ilo se bez zastoja. Na elu kolone bili su najjai, kreui put kroz snijeg. Tako se nekako guralo dok nije pala no, mada je i po danu bilo klizanja i padanja, zbog ega smo morali ostaviti i nekoliko konja, a njihov teret rasporediti medu sobom. No je bila mnogo tea. Ne sjeam se da sam napravio nekoliko koraka a da nisam pao u snijeg. Situacija je jo pogorana time to smo se tada sputali sa planine, a skoro sav teret je bio na leima boraca. Konji ga vie nisu mogli ni nositi. Bilo je planirano da taj put traje oko 8 - 1 0 sati, ali se on oduio punih 20 sati, jer smo na odredite stigli tek iza ponoi. Tu se nalazilo nekoliko kuica u koje su ve bili smjeteni borci 11. krajike brigade. Kako je ko ulazio u kuu, tako se prevalio od umora preko onih koji su leali, ne gledajui ima li mjesta, a na hranu niko nije mislio. Ali. jo nije ni svanulo, ve smo bili na nogama. Na brzinu neto smo pojeli i krenusmo nazad. Trebalo je istim putem nazad, ali na nau sreu izmijeni se marruta. Ili smo do Careve uprije kanjonom neke rjeice, gdje je na nekim mjestima bilo mogue da se provue jedva jedan ovjek, a mi smo morali voditi rauna o nekoliko desetina nosila sa tekim i lakim ranjenicima na konjima, a pored svega i o pedesetak
*) Iz neobjavljenog rukopisa Zlatana Tufekia Brace koji se nalazi u posjedu Ek rema Nuhia.

311

Nijemaca, domobrana i jo nekih, koje su ranije zarobile nae jedinice prilikom prelaza Bosne. Oni su, uglavnom, nosili ranjenike na smjenu sa nama. Kako smo dogurali do Careve uprije, ni sada mi nije jasno. Odatle je ve bilo lake, jer je postojao put. mada lo. ali je ipak bio put. Tu je bilo i nekoliko vagoneta, te su se, na jednom dijelu puta, mogli ranjenici voziti na njima. Na nesreu pruga je bila na vie mjesta pokidana, tako da vagone nismo mogli mnogo koristiti. Tim putem su najbolje proli oni koji su bili u obezbjedenju kolone, mada su ili van puta i po brdima, jer nisu morali nita nositi. Ve poslije podne malo k o j e mogao ita drati due od desetak koraka. Na ramenima iskoili su uljevi. Na tom putu intendanta bataljona je, u jednom selu, prilikom sakupljanja hrane, zarobila ustaka milicija. Odveli su ga u Vare, ali je on uspio da pobjegne i nakon nekoliko dana opet je bio s nama. Kolona se otegla u nedogled. jer ni zarobljenici, nakon viednevnog noenja, nisu mogli vie da idu. Srea to u blizini nije bilo neprijateljskih jedinica, jer bi. vjerujem, to bilo katastrofalno za nas. Kasnije smo doznali da su nam oni pripremili zasjedu na vrhu Zvijezde, jer su vjerovali da emo se tuda vratiti. Otuda i naa srea to smo poli zaobilazno, jer smo zbog boljeg puta stigli bre. Ipak. sve je dobro prolo i kad smo ugledali svjetla u Ribnici, veselju nije bilo kraja. Poto smo prenoili, krenusmo dalje prema Lukavcu. Neki su poli naprijed da u Tretenici pripreme saonice za ranjenike, jer smo ih do tog mjesta nosili na leima. Jedva smo ekali da ugledamo Tretenicu. Kad smo stigli, svi smo odahnuli. ini mi se da su najvie odahnuli zarobljenici, jer su oni najvie nosili. Pored toga, bili su slabo obueni, jer im je, prije nego to smo ih mi preuzeli, zamijenjena njihova odjea i obua naom slabijom. Ubrzo smo krenuli dalje preko Poljica ka Mod racu. Doli smo u Lukavac. Tu se nalazio tab 14. korpusa. Predali smo ranjenike. koji su potom prebaeni u bolnicu 3. korpusa u Tuzli. U toku narednih nekoliko dana dobro smo se odmorili, ogrijali, najeli, naspavati rijeili se vaki koje su nam bile veliki teret. Spremali smo se za nove pokrete i borbe.

312

SAKIB ATI

KREKIN RUDAR - KOMANDANT PARTIZANSKOG BATALJONA

Jugoslovenska narodnooslobodilaka borba i revolucija je po mnogo emu specifina. Ona je zadivila sav progresivni svijet. Primjeri junatva, umjenosti u organizovanju otpora okupatoru i u isto vrijeme stvaranje novog socijalistikog sistema su pouke za sve progresivne snage i pokrete. Jedna od osobenosti nae borbe i revolucije svakako je i injenica da su radnici i zemljoradnici postajali vrsni vojnici, a nerijetko i vrsni komandanti partizanskih jedinica, koji su u mnogim borbama nadmudrivali kolovane komandante neprijateljskih formacija. Jedan od takvih primjera je i Hrusto Beirovi, komandant 3. bataljona Tuzlanskog partizanskog odreda. Roenje 1919. godine u Planama, kao tree od estoro djece, oca Salke Beirovia, zvanog Brada i majke Patirne. Otac Salko, krna ljudina, bio je vrlo siromanog imovnog stanja. Zato je morao da nadnii kako bi prehranio porodicu, jer neto posne sopstvene zemlje nije bilo dovoljno za prehranjivanje brojne familije. Tako je Brada, uz pomo tihe i plemenite ene Patirne, jedva sastavljao kraj s krajem. Vremenom su i sinovi porasli i stasali za nadniarske poslove. Potom su, okusivi gorinu najamnog rada, poeli da se zapoljavaju kao rudari u Kreki: najprije najstariji Suljo, zatim Mujo, a u SVOJOJ sedamnaestoj godini i Hrusto. Radei kao jamski radnik - ablaufer, Hrusto je osjetio, kao i ostali rudari, surovu eksploataciju radnika. Sazrijevao je i kalio se uz starije rudare, sindikalne aktiviste i komuniste u pravog proleterskog borca, uostalom kao i njegova braa. Jer, etvorica od est sinova Salkinih su kasnije postali borci NOVJ. Dvojica su poginuli kao borci 6. proleterske brigade i Tuzlanskog odreda (Beirovi Osman i Halil). Krajem 1939. godine, Hrusto je upuen u vojsku na granino podruje Slovenije. Rat g a j e zatekao u Gornjoj Vlasi kod Triglava. Ozbiljno je shvatio vojniki poziv. Marljivo je uio vojnu vjetinu, a naroito rukovanje brdskim topovima i tekim mitraljezi-

313

ma. Njegovo patriotsko raspoloenje da brani zemlju od njemakog okupatora i njegovih saveznika, dolo je do punog izraaja u aprilskom ratu. Njegov divizion je pruio otpor neprijatelju. Prvi put je tada Hrusto djejstvovao sa tekim mitraljezom. Meutim, uzaludni su bili svi ti pokuaji njegove jedinice, kao i mnogih drugih, jer su dravno-vojni vrhovi izdali narod i domovinu. Hrusto je. izbjegavajui zarobljavanje, uspio da dode kui u Plane. Odmah se povezuje sa rudarima i napredno orijentisanim drugovima. Sa aktivistima ati Ismetom i Husejnom, Mustaevi Malagom, Beirovi Redom, Stankovi Brankom, Ramo Andrijom i drugima kontaktira i saraduje za stvar NOP-a. Aktivno se ukljuuje u razobliavanje okupatora i njegovih saradnika. U tom vremenu dobiva poziv, kao i mnogi drugi, da se javi ustakim vlastima, radi odlaska u vojsku. Odaziva se pozivu po dogovoru sa drugovima aktivistima, koji uspijevaju da ga vrlo brzo povuku u Rudnik Bukinje. Tu nastavlja izvravanje direktiva partijskog rukovodstva na organizovanju otpora okupatoru i njegovim saradnicima. Sabotirao je proizvodnju i bio aktivni propagandista NOP-a. Radio je na prikpljanju oruja i drugog ratnog materijala. U proljee 1942. godine, po dogovoru sa Ismetom atiem. sijee gume na ustakim biciklima i otvara vatru na njih iz svoje kuse puke (koju je donio iz vojske i skratio joj kundak), nagonei ih u panian bijeg. Poto je njegova aktivnost bila zapaena, postojala je opasnost od hapenja, pa je partijskom vezom sa jednom grupom drugova upuen u 6. istonobosansku brigadu. Zbog pokazane hrabrosti i umjenosti u ratovanju ubrzo postaje desetar, zatim komandir voda i zamjenik komandira ete. Pokazao je izrazitu hrabrost u prvom napadu na Tuzlu, kada je preko Piskavice kao bomba napadao neprijateljske bunkere, a zatim sa ostalim drugovima progonio neprijatelja ka Zapadnom vojnom logoru. U tim borbama poginulo je mnogo boraca, a njega je posebno pogodila smrt njegovog bliskog druga Ramoa Ante. sa kojim je otiao u 6. brigadu. I Hrusto je bio ranjen. Nakon ozdravljenja Hrusto se ukljuuje u 3. bataljon Tuzlanskog partizanskog odreda i postaje komandir njegove 3. ete. Vrlo brzo se prouo sa svojom etom. U jednoj od znaajnih borbi koje je Odred vodio sa ustaama i zelenim kadrom na puraikoj stanici. Hrusto je sa svojom etom samoinicijativno, bez nareenja. zaobiao utvrene poloaje Pjaninih ustaa i sa boka u umi Hrastnik razbio ih. Zahvaljujui tome. Odred je uspjeno izvrio ovu akciju u kojoj je poginuo i zamjenik komandanta zelenog kadra zlikovac Bekti. Ovaj uspjeh njegove ete je zapazio komandant

314

Odreda Mehemdalija Huki, pa je pohvalio 3. etu i njenog komandira.Ubrzo poslije toga Hrusto je postavljen za zamjenika komandanta 2. bataljona Tuzlanskog odreda. U borbi na Siju, forsirajui rijeku Spreu kod Dobonice. pomou kanata (vrljike za ogradu), je pod njegovom komandom razbijena vea grupacija etnika i protjerana preko Trepala prema Ozrenu. U borbama na Trepalama i Ciganskom brdu Hrustoje u ulozi zamjenika komandanta Bataljona pokazao kako hrabrost tako i umjenost u komandovanju. U jednoj od znaajnih bitaka 2. bataljona Tuzlanskog odreda na ureviku. kada je Bataljon bio u neprijateljskom uskom obruu tri dana i tri noi. Hrustina hladnokrvnost, hrabrost i umjenost u voenju borbe je dola do punog izraaja. Bio je stalno u kontaktu sa komandirima eta. sa njima odbijao napade neprijatelja koji je bio brojano i po naoruanju mnogo jai. Prebacivao se sa jednog poloaja na drugi, od jedne do druge ete u presudnom momentu i svojim ueem pomagao etama da zadre poloaje. Zadatak Bataljona je upravo i bio da se neprijatelj to vie zadri, kako bi ostale jedinice mogle da odbrane Tuzlu od najezde ogromne mase etnika Drae Mihailovia koji su se povlaili ispred naih jedinica iz Srbije. Ginuli su borci, a mnogi i ranjavani, ali poloaj je odran do spajanja Bataljona sa ostalim partizanskim jedinicama. Ubrzo poslije ove borbe, Hrusto postaje komandant 3. bataljona Odreda. Sa 3. bataljonom dobija zadatak da oisti put Stupari - Kladanj od etnikih korpusa Drae Mihailovia. Bataljon se uspjeno borio, manevriui na tom prostoru. U tim borbama se Hrusto susreo sa njemu dobro poznatim partizanskim junakom i komandantom Mitrom Miniem. Dogovorili su se da Hrusto sa etom automatiara. koju m u j e dao Mini, ue u Kladanj i rastjera etniku grupaciju. Ovaj zadatak je Hrusto munjevito izvrio nakon ega mu je komandant Mini estitao i zahvalio. Nakon odbijanja neprijatelja iz neposredne okoline Tuzle, Tuzlanski partizanski odreci je, u sadjejstvu sa ostalim jedinicama koje su progonile neprijatelja prema zapadu, nastavio borbu za konano osloboenje ireg tuzlanskog podruja. U jednom od tih okraja na Kraljici (Ozren) jaka etnika grupacija je zaustavila napredovanje srbijannsnskih partizanskih jedinica. Pozvan je u pomo i Tuzlanski odred. Ocijenivi situaciju na poloaju, komandant Odreda Mehmedalija Huki je pozvao Hrustu i upitao ga: Jesi li se zaelio juria? Hrusto mu je odgovorio: Spreman sam da izvrim svako nareenje! Tada je dobio zadatak da likvidira etniko uporite na Kraljici. Za nepun sat Hrustoje pripremio Bataljon za napad. Borba je bila kratka, ali veoma uspjena. Trei bataljon je

315

zauzeo Kraljicu na juri. U ovom juriu poginuo je zamjenik komandanta Bataljona Memi Dani, poznati partizanski junak. Komandant te srbijanske brigade (Damjanovi) je estitao komandantu 3. bataljona Tuzlanskog odreda na pokazanoj hrabrosti i umjenosti i tom prilikom mu poklonio svoga konja kao znak zahvalnosti za izvreni zadatak. Tuzlanski odred je nastavio borbe do konanog osloboenja zemlje. U njemu je 3. bataljon, pod komandom hrabrog komandanta Hruste Beirovia, bio primjerna jedinica. Iz Odreda je Hrusto, kao hrabar i odvaan rukovodilac, prekomandovan u 2. brigadu KNOJ-a. U njoj je bio na mnogim odgovornim funkcijama. Osnovni zadatak je bio likvidacija odmetnika - ostataka snaga kontrarevolucije. U tim borbama je, decembra 1946. godine, u Donjoj aavici Hrusto ranjen. Metak m u j e proao kroz usnu upljinu. Hrusto je prebolio rane, ali je na njegovom licu ostao trajan oiljak. Odmttnici su se bojali hrabrog komandanta i spremali mu podmukle zasjede. Meutim, u tome nisu uspjeli. Dva dana kasnije od istih odmetnika poginuo je uveni husinski rudar i borac Mijo Keroevi Guja, kasnije proglaen za narodnog heroja. Poznavali su se Guja i Hrusto i kao komarati i kao estobrigadiri. Svima je bilo ao druga Guje, a Hrustoje posebno alio svog ratnog druga sa kojim je uspjeno saradivao, istei teren od ostataka odmetnikih bandi. Nakon likvidacije oruanih grupa kontrarevolucije Hrusto je, na svoj zahtjev, napustio vojnu slubu i vratio se rudarima Kreke. Nuena su mu razna rukovodea mjesta u Rudniku i drugdje. Hrustoje to odbio, elei da ostane radnik - rudar i da na taj nain nastavi svoju ivotnu misiju. Postao je kandidat KPJ 1942. godine, a lan KPJ 1943. godine. Kao borac, komandir i vrsni komandant ispunio je asno svoj proleterski dug prema svojoj domovini. Hrabrost ga je posebno krasila. Pisac ovih redova je u borbama protiv etnika u ureviku imao zadatak da vodi rauna o Hrustinom ivotu, kako ga prevelika hrabrost ne bi kotala ivota. Eto, takav je bio hrabri rudar, komandant partizanskog bataljona, Hrusto Beirovi.

316

MICAN PEJI

KOMANDOVAO SAM ODREDOM

U Tuzlanski partizanski odred doao sam poetkom oktobra 1944. godine sa odredenim iskustvom partizanskog ratovanja. Postavljen sam za politikog komesara 3. bataljona. iji je komandant bio Safet ehaji iz Lukavca. To je za mene bio zadatak od posebne vanosti, jer u mojoj dotadanjoj partizanskoj aktivnosti nisam imao priliku da se bavim konkretnim politikim radom. U to vrijeme politiki komesar je bio i rukovodilac partijske organizacije u jedinici. Poto nije bilo zamjenika, onda je na mene pao sav partijsko-politiki rad. To je bilo vrijeme kada je u Odred pristupalo sve vie novih boraca sa kojima je trebalo politiki raditi kako bi svjesno i disciplinovano izvravali sve borbene zadatke. Osim idejno-politikog djelovanja, dunost politikog komesara je bila da zajedno sa komandnim kadrom rjeava i sva druga vojnika pitanja u jedinici: od borbenog poretka boraca pa do uspostavljanja veza sa drugim jedinicama, staranja za ishranu i odijevanje, smjetaj, kulturno-prosvjetni rad i uspostavljanje saradnje sa narodnooslobodilakim odborima kao organima narodne vlasti na terenu. Najvaniji zadatak je bio uvanje ljudstva u Bataljonu na emu je trebalo angaovati sve etne partijske i skojevske rukovodioce. Borba za ljude imala je izuzetnu vanost u ukupnom politikom i vojnikom djelovanju. U stvari, 3. bataljon Odreda je bila novoformirana jedinica, sa preteno novim borcima i svi ovi zadaci morali su se ubrzano rjeavati kako bi se Bataljon izgradio u borbeno zrelu jedinicu. Ve poetkom novembra 3. bataljon je, zajedno sa 1. i 2. bataljonom, uestvovao u napadu na neprijateljska uporita na liniji Prokosovii - Bikode - Modrac - Purai - Devetak. Akcija je bila usmjerena na unitenje formacija Zelenog kadra na ovom podruju. Kada je neprijatelj bio pred unitenjem, u pomo m u j e priskoilo oko 300 etnika sa Ozrena. I pored toga neprijatelj je pretrpio osjetne gubitke u ljudstvu i materijalu. U takvoj situaciji Odred se, bez gubitaka, povukao na polazne poloaje. Trei bataljon je 18. novembra 1944. godine vodio uspjenu borbu sa etnicima, ustaama i zelenokadrovcima u selu Siju, kod kua Cvijanovia, u kojoj se posebno istakao Hrusto Beirevi, zamjenik komandanta

317

Bataljona. Zarobljen je jedan broj neprijateljskih vojnika. Jedan broj zarobljenika pristupio je Odredu. Sjeam se mladia Ismeta, koji je molio da ga primimo u jedinicu, kasnije je poginuo kao hrabar borac. Inae, cilj ovog napada je bio da se obezbijedimo od napada neprijatelja sa lijeve strane rijeke Spree u vrijeme izvoenja napada naih jedinica na Graanicu u kojem je uestvovao i Odred. Borbene aktivnsti Odreda su se odvijale skoro svakog dana. Istovremeno, vodilo se rauna o vojnoj i politikoj obuci boraca. Dnevni izvjetaji o stanju na ostalim frontovima u zemlji i svijetu, o uspjesima jedinica NOVJ i saveznika stizali su redovno do svih boraca. Odred je vojniki i politiki jaao, uporedo sa jaanjem i razgaranjem narodnooslobodilake borbe. Ojaane su sve slube u njemu: sanitetska, izviaka, obavjetajna. Obavjetajna sluba je bila razvijena i u bataljonima. Obavjetajac u 3. bataljonu je bio Gradaevi, a obavjetajci i drugi kadrovi su nam dolazili sa kurseva koji su organizovani u slobodnoj Tuzli. Odravani su zborovi, konferencije i priredbe po selima na kojima su tumaeni ciljevi i karakter narodnooslobodilake borbe. Kao politiki komesar 3. bataljona i partijski rukovodilac prisustvovao sam Savjetovanju komunista tuzlanskog okruga, koje je odrano u Tuzli 23. i 24. decembra 1944. godine. U toku drugog dana Savjetovanja stigla je vijest da su etnike formacije Drae Mihailovia na prilazima Tuzli, da je slobodna Tuzla ugroena i da se svi uesnici Savjetovanja odmah ukljue u svoje jedinice. Hitno sam. u toku toga dana, uspostavio vezu sa svojim bataljonom kojim su, umjesto Safeta ehajia, komandovali Memi Dani i zamjenik politikog komesara Milan Gavrilovi. U danononim borbama. na podruju Poarnice, Tojia i Jeginovog Luga, koje su trajale do 29. decembra, borci Odreda, zajedno sa drugim jedinicama NOVJ, odbili su napad neprijatelja i odbranili Tuzlu i okolinu. U tim borbama etnici su pretrpjeli ogromne gubitke kako u ljudstvu tako i u ratnom materijalu. Nakon poraza etnika pred Tuzlom, Odred je, i u narednom periodu, orijentisan prema etnikim snagama koje su se povlaile preko Ozrena. Nakon odbijanja etnika od Tuzle, negdje krajem decembra ili poetkom januara 1945. godine, postavljen sam za komandanta Ozrenskog bataljona u formiranju. Njegovo formiranje i konsolidovanje teklo je neto vie od mjesec dana. U pripremama za formiranje ovog bataljona nareeno mi je da sa 3. bataljonom krenem na Ozren i da se tamo poveem sa, koliko se sjeam, 23. sprskom brigadom. U sastavu 3. bataljona bila je i j e d n a eta Ozrenaca, koja je inila jezgro budueg bataljona. Radi uspjenijeg izvrenja ovog

318

zadatka sa nama je krenuo prvoborac Dejan Vujasinovi. Zadatak je uspjeno zavren, tako d a j e formiranje Ozrenskog bataljona Odreda zavreno 4. februara 1945. godine u jeku borbi sa etnikim snagama Pavia uriia, koji su na Ozren stigli iz Crne Gore. U sjeanju mi je ostala borba koju smo zajedno sa borcima, koliko se sjeam, 24. srpske brigade vodili 10. februara u rejonu sela Katanii i brda Lipova glava, kada smo na juri likvidirali etnika uporita. Tom prilikom poginuo je zamjenik komandanta 3. bataljona Memi Dani. To je bio veliki gubitak za Odred, jer je Memi bio dobar drug i starjeina, ije je prisustvo ulijevalo povjerenje svim borcima. Veliki gubitak za Odred bila je smrt politikog komesara Odreda Toe Jovanovia, koji je sredinom februara umro od tifusa u tuzlanskoj bolnici. Too je bio izuzetan kao ovjek, partijski i politiki radnik. Koncem februara 1945. godine, na osnovu naredbe taba 3. korpusa, postavljen sam za komandanta Odreda, jer je dotadanji komandant Mehmedalija Huki, usljed bolesti, hitno upuen u tuzlansku bolnicu na lijeenje. Dunost komandanta bataljona predao sam Voji Cvijanoviu, koji je do tada bio moj zamjenik. U martu mjesecu vodili smo neprekidne borbe sa etnicima na podruju Ozrena prema rijeci Bosni. Imali smo jednu teku borbu na ahin kamenu, gdje se posebno istakao rudar Hrusto Beirevi. komandant 3. bataljona. koji je sa svojom jedinicom zauzeo to uporite. Posmatraosam zajedno sa Milanom Stojanoviem, zamjenikom komandanta 24. srpske brigade, sa komandnog poloaja, kako Hrusto, po svim vojnikim borbenim pravilima, osvaja pedalj po pedalj tog uporita. Za taj podvig komandant 24. brigade poklonio je Hrusti jahaeg konja. U to vrijeme etnici su poeli da mijenjaju taktiku tako da su nas i nou napadali. Meutim, mi smo imajui bogata iskustva u partizanskom ratovanju prihvatili i razvijali takvu borbu i pri tom im nanosili teke gubitke. Sa 24. brigadom i njenim komandantom Milanom Stojanoviem, koji je po prirodi bio veseljak, ostvarili smo uspjenu vojniku i drugu saradnju. Milan je takav odnos i saradnju razvijao i sa stanovnitvom terena na kojem je Brigada boravila. Marta 1945. godine kada je Odred bio u pokretu prema Lukavcu primili smo depeu vie komande da se odmah izvri mar u Vare (selo Dubotica) i prihvati oko 30 tekih ranjenika i oko 50 zarobljenih njemakih vojnika i neto domobrana. Ranjenici su bili prikupljeni iz raznih jedinica NOVJ i trebalo ih je smjestiti u bolnicu 3. korpusa u Tuzli. Za ovu akciju trebalo je obezbijediti prenos i kretanje preuzetih ranjenika, jer je na tom pravcu jo uvi-

319

jek bilo neprijateljskih posada, naroito na prostoru lijeve obale rijeke Krivaje i planine Zvijezda. Tako smo u pokretu vodili borbu sa Matinim ustaama u selu Vijaka. Na odreditu sam se susreo sa Milanom Staniem, koji je bio komandant grupe od tri bataljona te krajike jedinice koja je obezbjedivala ranjenike i zarobljenike. Potom smo se uputili nazad. Put je bio veoma naporan. Zarobljenike smo koristili za prenos ranjenika, a nakon toga smo ih predali u zarobljeniki logor u Tuzli. Ranjenici su smjeteni u bolnicu. Ova akcija je znaajna po tome to je pokret izvren po tekom terenu i loim vremenskim uslovima, po dubokom snijegu i bespuu, pa je iscrpljujue djelovao kako na ranjenike i borce tako i na zarobljenike od kojih je jedan odbio da nosi ranjenike, uzvikujui faistike parole. U povratku smo zaobili selo Vijaku. jer smo pretpostavljali da nas u zasjedi ekaju Matine ustae. Kada smo se ve pribliili Lukavcu, borci su ivnuli, oraspoloili se i zapjevali sretni to su i ovaj zadatak uspjeno izvrili. Tih dana je umjesto Mie Vokia, koji je rasporeen na novu dunost, za politikog komesara Odreda postavljen Savo ivkovi iz abara. Sredinom marta 1945. godine stiglo je nareenje vie komande da se Odred stavi pod Komandu 38. NOU divizije i da preko Kladnja i Olova izvri pokret prema Sokolcu i postavi se na liniju Rakova Noga - Rijea - Imamovii sa zadatkom da obezbjeduje intendanturu Divizije i da zajedno sa ostalim njenim jedinicama zatvara pravce od Olova i Varea, to znai da je Odred kao samostalna i vojniki sposobna jedinica dobio konkretne borbene zadatke u operacijama za osloboenje Sarajeva. Na putu prema odreditu zadrali smo se nekoliko dana u Olovu, oekujui dalja nareenja, tako da smo, poetkom aprila, stigli na poloaje. Odred je vodio stalne borbe sa etnicima Save Derikonje i Borke Radovia, kao i sa ustaama poznatog ustakog komandanta Mate. Najee borbe Odred je vodio, poetkom aprila 1945. godine, protiv 14. puka 7. SS Princ Eugen divizije, koji se uputio iz Varea prema Podromaniji i Sokolcu sa ciljem da deblokira njemaku posadu na tom prostoru. Cijeli dan je Odred vodio borbu sa esesovcima, uglavnom na prostoru sela Medojevii. Neprijatelj je uspio da prode prema Sokolcu. gdje su se, kako se sjeam, nalazili poloaji 21. tuzlanske brigade. Uspjelo mu je da deblokira svoje snage, koje su se potom povukle prema Sarajevu. Kada su se nae jedinice uputile u samo Sarajevo, Odred je dobio zadatak da ide na Sokolac radi obezbjeenja pozadine naih jedinica sa tog pravca. Tako smo i uradili. Tamo sam zatekao Peru Kosoria, komandanta 3. korpusa, kome sam dao konja na kojem se, sa jo nekim lano-

320

vinia taba uputio u Sarajevo koje su u to vrijeme oslobaale nae jedinice. Od Kosoria sam primio blia nareenja za akcije Odreda i u skladu sa tim izvren je i raspored bataljona. Inae, sve borbene zadatke i nareenja u sarajevskoj operaciji primao sam od Franje Herljevia, komandanta 38. divizije.

Savezniki avion nad Sokocem marta 1945. godine

Nakon izvrenja zadatka u sarajevskoj operaciji i potom izvoenja akcije na ienju terena na podruju Romanije, Odred se, preko ivinica i Tuzle, prebacio na podruje Majevice. Naredbom Generaltaba Jugoslovenske armije od 23. aprila 1945. svi NOP odredi uli su u sastav Korpusa narodne odbrane. Tako je, poetkom maja 1945. godine, rasformiran Tuzlanski NOP odred. Tada su, takoe. rasformirani Kladanjski. Srebreniki. Majeviki i Posavskotrebavski partizanski odredi koji su uli u sastav jedinica Korpusa narodne odbrane. Veina boraca Tuzlanskog NOP odreda pripala je 2. brigadi KNOJ-a. njenom 4. bataljonu, ija je smotra izvrena u Simin-Hanu. dok je jedna eta boraca Odreda upuena u sarajevsku brigadu KNOJ-a. Nakon toga. 2. brigada KNOJ-a zadrala se due vrijeme na prostoru sjeveroistone Bosne sa zadatkom ienja terena i unitenja ostataka ustakih, etnikih i zelenokadrov skih formacija.
21* Tuzlanski partizanski odred

321

Tuzlanski odred je. u posljednjim mjesecima svog postojanja. postao razvijena borbena jedinica koja je bila spremna da izvri sve vojnike zadatke, ne samo da prihvata borbu, nego da je i taktiki razrauje i vri uspjene napade i djejstva na neprijatelja. Odred je pod vojnikom kontrolom drao prostor koji je obuhvatao ire podruje Tuzle. Lukavca, ivinica. Graanice. Srebrenika preteno brdsko-planinsko podruje. Odred je. na takav nain dao svoj doprinos u zavrnim borbama za osloboenje zemlje.

322

IV SPISAK BORACA

SPISAK BORACA TUZLANSKOG NOP ODREDA

ABDULAHOVI Mehmedov REID, borac, 1921. Srebren i k. U Odredu od oktobra 1943.

ABDULAHOVI Ibrahimov OSMO, mitraljezac, 1924. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do kraja 1944.

ABDULAHOVI Aganov MEHO, borac, 1913. Srebrenik. U Odredu od j a n u a r a 1944. do 15. 5. 1945.

AHMETAEVI Nazifov BEGO, borac, 1921. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944.

AHMETOVI Sulejmanov PAAGA. borac, 1925. Gornja Tuzla, Tuzla. U Odredu od 11. 8. 1944. do osloboenja.

AJI

Ibrin IBRAHIM, odjeljenja, Plane, Tuzla. redu od 1. 9.

miner 1926. U Od1944.

AKELJI OSMAN, kurir, Cveno Brdo, Lukavac. Poginuo u Smoluoj 1944.

ALETI Bajrin RAGIB. borac, 1924. Cage, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do m a r t a 1944.

ALIBALI Zejnilov MEHMED, referent saniteta bataljona, 1921. Tuzla. U Odredu od 1. 9. 1944. do m a r t a 1945.

ALI Sinanov KASIM, borac, 1921. Dubrave, ivinice. U Odredu od 10. 1. 1945

ALIC Mustafin RAMO, borac, 1912. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

ALII Bege HALIL, borac, 1928. Tuzla. U Odredu od m a j a 1943. do septembra 1944.

ALIHODI Omerov ILJAZ. borac, 1923. Lukavac. U Odredu od oktobra 1943, poginuo oktobra 1944, Raljani, Graanica.

ALIHODI Omerov VEHID, kurir, 1928. Lukavac. U Odredu od 13. 9. 1944.

ALIJAGI ALIJA, komandant bataljona, Derventa. U Odredu od oktobra 1943.

ALTUMBABIC Mujin SADIK, borac, 1923. Tuzla. U Odredu od 1. 9. 1944.

ALTUMBABIC Alijin MUSTAFA, borac, 1908, Tuzla. U Odredu od avgusta 1944.

ALJUKIC ulagin MEHO, borac, 1921. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

ALJUKI Jusin HAMID, borac. 1918. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 9. 11. 1944.

ALJUKIC Meanov HASAN, borac, 1921. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

326

ALJUKIC Salkin HIMZO, borac, 1927. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944 do 1945.

ALJUKIC Meanov IBRAHIM, borac, 1926. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 9. 1944.

ANTUNOVI Peje BOO, borac, 1924. Ljepunice, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

ARAPCI Ibre EDHEM, intendant bataljona, 1920. Bokavii, Lukavac. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. maja 1945.

ARAPCI Mujin AGO, borac, 1925. Bokavii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 5. 1. 1945.

ARAPCI Haima HASAN, borac, 1925. Bokavii, Lukavac. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

ARAPI Ahmetov SMAIL, borac, 1926. Bokavii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

ARAPI Ahmetov EREF, borac, 1928. Bokavii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

ARAPCI Eminov ISMET, borac, 1925. Bokavii. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944.

ARAPI Mehmedov MIDHAT. borac. 1922. Bokavii, Lukavac. U Odredu od 17. 9. 1944. do 31. 12. 1944.

327

ARIFOVI Agin ALIJA, borac, 1926. ikulje. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. Poginuo 2. 10. 1944.

ARNAUTOVI Hakijin KADRIJA, borac, 1920. Bilea, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 28. 12. 1943.

ARNAUTOVI Hasanov UKRIJA, borac. 1902. Bilea. U Odredu od oktobra 1943.

ATI Ibrin SALKO, borac. 1930. Bistarac, Lukavac. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

ATI Dautov IBRAHIM, borac, 1921. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943, poginuo 1944.

ATI Mehmedov OSMAN, politiki komesar bataljona, 1917. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

ATI Derviev RIFAT, komandir odjeljenja, 1923. Gornji Bistarac, Lukavac. U Odredu od 25. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

ATI Hamdijin KADRAGA, obavjetajni oficir, 1925. Lukavac. U Odredu od 25. 9. 1944. do 7. 5. 1945.

AVDAGI Mujin IBRAHIM, borac, 1911. Pasci, Tuzla U Odredu od 1944.

AVDI Bajrin FEHIM, borac, 1924. Dobonica, Lukavac. U Odredu od 1. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

328

AVDI Mujin MUHAREM. borac, 1926. ehaje, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do 25. m a j a 1944.

AVDIBAI HAMDIJA, borac, 1926. Tinja, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943.

AVDI Osmanov OSMAN, borac. 1924. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

AVDIC Omerov DEMAL, borac, 1926. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od septembra 1944. do 15. 5. 1945.

AVDIHODI Mustafin ABAN, borac, 1918. Priluk. ivinice. U Odredu od oktobra 1943.

AZAPAGIC Mustafin OMER, vodnik voda. 1923. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do decembra 1943.

AZAPAGI SULEJMAN, ljekar u Odredu, 1917. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

AZAPAGIC Hasibov ADEM, borac, 1913. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

AZAPAGI Muharemov FERHAT, intendant Odreda. U Odredu od oktobra 1943.

BABI MOMO, borac, 1921. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

329

BBABUNOVI Savin LAZAR, borac, 1924. Smolua. Lukavac. U Odredu od 25. 12. 1944.

BAI Mehin MUJAGA. borac, 1926. Prokosovii. Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

VI

BAJRAKTAREBAJRAMOVI Arifov FEJZO, borac 1923. Pasci, Tuzla. U Odredu od 7. 6. 1944.

Jusufov AVDO, borac. 1916. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do m a j a 1944.

BAJRAMOVI Junuzov ADEM. borac, 1926. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

BAJRAMOVI Junuzov KASIM, komandir ete, 1912. Bilea. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo aprila 1944. Piperi, Lopare.

BAJRAMOVI Muharemov MEHO, borac, 1926. Pasci, Tuzla. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

BAJRAMOVI Zaimov ALIJA, komandir voda, 1929. Tuzla. U Odredu od 25. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

BAJRAMOVI Ramin M EH MED, borac, 1921. Bilea. U Odredu od 1. 7. 1944.

BAJRAMOVI Arslanov ZAJIM, intendant, 1898. Bilea. U Odredu od oktobra 1944. J a n u a r a 1945. umro u bolnici.

330

BAJRI Ahmetov HAZIM, borac, 1927. Mramor, Tuzla. U Odredu od 10. 9. 1944.

BAJRI Osmanov MUSTAFA, borac, 1922. Mramor, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

BAJRI Osmanov JUSUF, kurir borac, 1924. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 9. 4. 1944. do 9. 5. 1945.

BAJRI Husin AGO. borac, 1921. Lipnica. Tuzla. U Odredu od oktobra 1944.

BAJRI Husin ZEJIR, borac, 1927. U Odredu od 15. 2. 1945.

BAJRI Ahmetov SALKO, borac, 1919. Donji Bistarac, Lukavac. U Odredu od 20. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

BAKALOVI Muharemov RAMO, vodnik voda, 1924. Tuzla. U Odredu od 6. 6. 1944.

BAKALOVI Hasanov JAKUB, borac, 1926. Tuzla. U Odredu od februara 1945.

BALTIC Hasibov SAKIB. borac. 1924, Tuzla.

ATTIru

CAK-IN

lg92

BANKER Leopoldov IMO,

Italija o d r e d u

od

oktobra

1943. Poginuo 22. 12. 1943, Buik.

331

BANIEVI Vladin EDOMIR, vodnik. 1917. Zenica. U Odredu od 1943. do 1944.

BARARON Davidova LUNA, referent saniteta Odreda, 1923. Vlasenica. U NOB od 1941. u Odredu od septembra 1944.

BARAKOVI Ramin RAID, komandir ete, 1910. Lastva. U Odredu od 17. 9. 1944.

BARAKOVI Zulfina MEJRA. borac, 1927. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

BAREA Jozin ANTO, miner, 1893. ibenik. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 11.11. 1943. Tuzla.

BAI Sinanov OSMAN, vodnik. 1919. pionica. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do aprila 1944.

BAI Mehin FADIL, borac, 1923. Mihatovii, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo januara 1944. Omazii, Konjuh.

BATALO KOVILJKA, borac, 1924. Lukavac. U Odredu od 10. 7. 1944. do 15. 5. 1945.

BEI Mehmedov SULEJMAN, borac, 1925. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

BEI Haimov BEGO, borac, 1924. Mramor, Tuzla. U Odredu od 15. 1. 1944.

332

BEI Salihov HAIM. borac. 1924. Brezik, Srebrenik. U Odredu od 12. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

BEI Osmanov ABAN, borac. 1919. Gnojnica, Lukavac. U Odredu od 19. 9. 1944. do 20. 3. 1945.

BEI Salihov HAIM, borac, 1924. Brezik. Srebrenik. U Odredu od 1943. do januara 1944.

BEI Mehin SULJO. borac, 1925. Tuzla. U Od redu od oktobra 1943.

BEI Hasanov AHMET, kurir, 1928. Mramor, Tuzla. U Odredu od 15. 8. 1944.

BEIROVI Mehmedov KASIM, politiki komesar ete, 1921. Plane, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

BEIROVI Salkin HALIL, borac, 1922. Plane, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo.

BEIROVI Salkin HRUSTO, komandant bataljona, 1919. Plane, Tuzla. U Odredu od 20. 10. 1944.

BEIROVI Salkin MUJO, borac, 1915. Plane, Tuzla. U Odredu od 1944.

BEIROVI Rein MUHAREM, borac, 1922. Tuzla, Lukavac. U Odredu od 25. 9. 1943. do 15. 5. 1945.

333

BEIROVI KASIM, borac, 1920. Plane. Tuzla. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

BEGANOVI Ibrin SALIH, komandir ete, Dobrnja, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

BEGANOVI Ahmetov AUL, borac, 1926. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

BEGANOVI Mehmedov ISMET, vodnik kurir, 1926. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 22. 10. 1944. do 15. 4. 1945.

BEGANOVI Ibrahimov HAMDIJA, komandir ete, 1922. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 9. 7. 1944. do 15. 5. 1945.

BEGI Husin HASAN, borac, 1908. Huskii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

BEGIC Avdin MUJO, borac, 1916. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. Poginuo decembra 1944. Kladanj.

BEGI Haimov DERVI, borac, 1926. Huskii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

BEGI Ramin VAHID, borac. 1928. Lukavac. U Odredu od 24. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

BEGI Ibrin FADIL, borac, 1925. Crveno Brdo, Lukavac. U Odredu od 1. 1. 1944. do 15. 5. 1945.

334

BEGI Omerov HAMID, borac, 1926. Hrvati, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

BEGI Begin HASAN, borac, 1927. Hrvati, Lukavac. U Odredu d 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

BEGI Avdin PAAN, borac, 1919. Hrvati, Lukavac. U Odredu od 19. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

BEGI Zaimov VEHID, komandant bataljona, 1913. Koraj, Lopare. U Odredu od oktobra 1943.

BEGI NAIL, politiki radnik, Tuzla. U Odredu od 1943.

BEGOVI Mehin ALIJA, borac kurir, 1922. Dobonica, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

BEGOVI RAMO, bolniar, Lukavac. U Odredu od 1944.

BEKIC Ibrahimov ABDULAH, borac, 1927. Tuzla. U Odredu od 2. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

BEKTI Husejnov FEH IM, borac, 1927. Plane, Tuzla. U Odredu od 28. 9. 1944.

BEKTIC Osmanov AMIL, 1915. Plane, U Odredu od ra 1944. do 1945.

borac, Tuzla. oktob15. 5.

335

BEKTI Alijin OSMO, borac, 1928. Devetak, Lukavac. U Odredu od septembra 1944. Poginuo decembra 1944. Prokosovii, Lukavac.

BEI Husin OSMAN, borac, 1920. Huskii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

BEI Mahmutov FEHIM. borac, 1926. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

BEI Salkin AHMET, komandir ete, 1924. Huskii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. Poginuo decembra 1945. na Ozrenu.

BIJESOVI AIR borac 1918 Tuzla U Odredu od oktobra 1943. do 15. 5. 1945.
B00 borac, 1925. Pasci, Tuzla. U Odredu od 5 12 ' " 1944 BILETI

BJEGOVI NIKOLA, borac. Divoselo, Lika. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 22. 12. 1943. Buik.

BIJELI AHMET. zamjenik komandira ete, Zavidovii, U Odredu od 1944. Poginuo 1945. Poarnica.

BJELI Salihov MEHMED, borac, 1923. erii, ivinice. U Odredu od decembra 1944.

BJELOBRVI Latifov MEHO, borac, 1926. ikulje, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

336

BLAEVI Stjepanov RUDO, borac, 1924. Husino, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

BLAEVI ILIJA, borac, zamjenik komandanta bataljona. U Odredu od oktobra 1943.

BLEKOVI Sulejmanov JUSUF, borac, 1920. Babice, Lukavac. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo novembra 1943. Mea, Kalesija.

BOJKI Mujin RAHMAN. borac, 1927. Lukavac. U Odredu od 11. 10. 1944. do 15. 4. 1945.

BORI Mehin HAZIM, borac, 1921. Ljenobud, Srebrenik. U Odredu od 15. 1. 1944. do m a r t a 1944.

BOROGOVAC Mustafin FEHIM, borac, 1919. Rainci, Kalesija. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

BRANJI Uzejrov JUSO, borac, 1919. Tinja, Srebrenik. U Odredu od 7. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

BRANJI Mehmedov MUHAREM, borac, 1926. Tinja, Srebrenik. U Odredu od 20. 11. 1943. do 15. 5. 1945.

BRANINOVI FEHIM, komandir ete, ivinice. U Odredu od 1944.

BRKI Osmanov MURADIF, zamjenik komandira ete, 1924. Plane, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo decembra 1944. ivinice.

2z* Tuzlanski partizanski odred

337

BRKI Mustafin DERVI, desetar, 1920. Plane. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo septembra 1944. Srnice. Gradaac.

BRKI Muharemov IZET. borac. 1927. Plane. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

BRKOVI Mehmedov FADIL, obuar borac, 1908. Purai. U Odredu od 10. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

BRKI Hrustin FERID, borac, 1928. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 12. 12. 1943. Graanica. ivinice.

BRKI J u s u f a MEHO. borac, 1908. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

BRKI Jusin MUJO, borac, 1899. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

BRKI Osmanov MEHMED, borac 1928. Plane, Tuzla. U Odredu od 22. 9. 1944.

BUJAKOVI Jove SVETOZAR. zamjenik politikog komesara, 1912. Kladanj. U Odredu od oktobra 1943.

BULJUBAI Husin HASIB, borac, 1919. Rapatnica, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do aprila 1944.

BULJUBAI Mehmedov NEZIR, borac, 1921. Rapatnica, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do aprila 1944.

338

BULJUBAI Ibrahimov OMER, borac, 1919. Rapatnica, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do m a j a 1945.

BULJUBAI Osmanov BEGO, borac, 1916. Rapatnica, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo decembra 1944. Bikode, Lukavac.

BULJUBAI Mujin EMIN, borac, 1922. Rapatnica, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do m a j a 1944.

BUNDI Mehmedov IBRO. borac, 1925. Pasci, Tuzla. U Odredu od 5. 12. 1944.

BURGI abanov OMER, borac, 1926. Turija, Lukavac. U Odredu od 5. 5. 1945. do 15. 5. 1945.

BURGI Mustafin VELIJA. borac, 1925. Turija, Lukavac. U Odredu od 5. 5. 1945. do 15. 5. 1945.

CIBRI Eminov AVDO, borac, 1922. Dobonica, Lukavac. U Odredu od oktobra 1944. Poginuo 20. 3. 1945. Rakova Noga.

CVIJANOVI Pavlov BRANKO, borac, 1926. Sije, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

CVIJANOVI Jovin MIRKO, borac, 1926. Sije, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

CVIJANOVI Vasin CVIJETIN, borac, 1921. Krtova, Lukavac. U Odredu od 10. 4. 1945.

339

CVIJANOVI Stojanov VOJO, komandant bataljona, 1916. Sije, Lukavac. U Odredu od oktobra 1944.

CVIJANOVI Stevin IGNJATIJE, borac, 1926. Gornji Lukavac. U Odredu od 3. 6. 1944.

CVIJANOVI Nikolin LJUBAN, borac. 1926. Krtova, Lukavac. U Odredu od 20. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

CVIJETINOVI Gavrin STEVO, borac, 1923. Smolua, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

CVIJETINOVI Milovanov DIMITRIJE, borac, 1926. Smolua, Lukavac. U Odredu od 21. 10. 1944

ATI Muharemov SAKIB. komandir ete, 1926. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

EHAJI Omerov OSMAN, borac, 1922. Plane, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo decembra 1943. Mea, Kalesija.

EHAJI Salkin AVDO, borac, 1925. Plane, T u z l a . U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

EHAJI Omerov REDO. borac, 1926. Plane, Tuzla. U Odredu od oktobra 1944. do maja 1945.

EHAJI Mahmutov SAFET, komandant bataljona, 1900. Maglaj. U Odredu od oktobra 1943.

340

EHAJI f; 1929. Lukavac. U Odredu od oktobra 1943. u

bora

ERIMOVI Zulfin RAMO. borac. 1918. U Odredu od 30. 9. 1944.

do 15 5 1945

ESAREVI Dimitrijin JOVO, borac, 1899. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 22. 12. 1943, Buik.

ESAREVI MILICA, rukovodilac kulturne ekipe Odreda. U Odredu od oktobra 1943.

ILIMKOVI Muratov DEM AL, obavjetajni oficir, 1916. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 30. 12. 1943.

ORI Selimov MUSTAFA, borac, 1925. Marina Glava. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

OSI Osmin MEHMED, borac. 1923. Babice, Lukavac. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo novembra 1943. Mea, Kalesija.

OSIKI Hasanov DEMAL. borac, 1924. Lukavac. U Odredu od 20. 10. 1944.

OSI Beirov BEGO, komandir ete,-1908. Tuzla U Odredu od oktobra 1943. do 15. 5. 1945.

OSI Salihov MUSTAFA, borac, 1925. Marina Glava, Tuzla. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 4. 1945.

341

URI MUHAMED. rukovodilac SKOJ-a, 1924. Mostar. U Odredu od oktobra 1943.

AKOV Ibrin MEHMED, borac, 1922. Tuzla. U Odredu od 1944

AJI Rein RASIM, borac. 1927. Bokavii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

CAJI Omerov DERVI, zamjenik komandira ete, 1924. Bokavii, Lukavac. U Odredu od 3. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

ALAKOVI Markov NIKOLA, borac, 1909. Sije, Lukavac. U Odredu od j a n u a r a 1945. Poginuo maja 1945.

ALAKOVI Petrov LJUBOMIR, borac, 1927. Krtova, Lukavac. U Odredu od 17. 3. 1945. do 15. 5. 1945.

ALAKOVI Gavrin JAKOV, borac, 1923. Krtova, Lukavac. U Odredu od 10. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

AMDI Jusufov RIFAT, borac, 1929. Purai, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

ELIKOVI Omerov MEHO, desetar, 1922. Tinja, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do aprila 1944.

ELIKOVI Alijin OSMAN, borac, 1926. Dubotica. Lukavac. U Odredu od 11. 3. 1944. do 15. 5. 1945.

342

ERI Selimov MUSTAFA, borac, 1925. Mramor. Tuzla. U Odredu od oktobra 1944.

IVIDI Ibrin ODOBAA, borac, 1928. Repuevac, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 15. 5. 1945.

COMIC
IZMI Haimov MEHMED, borac, 1919. Donja Obodnica, Tuzla. U Odredu od 15. 7. 1944.

Mehmedov TIFAGA, borac, 1921. Gornja Tuzla. U Odredu od 12. 11. 1943. do 12. 12. 1943.

OKI Mustafin FADIL, intendant, 1911. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

OKI Mustafin HALID, politiki komesar ete, 1919. Tuzla. U Odreu avgusta 1944.

UJI Jovanov DUAN. borac, 1917. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

CVOMI Jovanov STEVAN, borac, 1928. Dunojevii, ivinice. U Odredu od oktobra 1943.

DADANOVI aira ZEJIR, 1914. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

DADANOVI Salkin AIR, borac, 1922. Lipnica. Tuzla. U Odredu od 25. 9. 1944.

343

DAJDI Haimov HAIM, borac, 1924. Hrvati, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

DAJDI Omerov EMIN, borac, 1927. Hrvati, Lukavac. U Odredu od 17. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

DAJDI Hamzin HUSEIN, borac, 1919. Plane, Tuzla. U Odredu od decembra 1944.

DAUTOVI Salihov MUJAGA. borac. 1925. Lukavac.

DEDAJI Bajrin RIZO, politiki komesar ete, 1923. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

DEDI Mehin BEKTO, komandir odjeljenja. 1926. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

DELIBEGOVI Kasimov MEHMED, borac, 1928. Gornja Tuzla. U Odredu od 25. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

DEDIC Mehmedov MULAGA, borac. 1925. Marina Glava, Tuzla. U Odredu od 4. 1. 1945. do 4. 2. 1945.

DELI Mujin AZIM, borac. 1920. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

DELIC Ramin SULJO, borac, 1919. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 1944.

344

DELI Ramin SALIH, borac, 1922. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1944.

DELI Mehmedov EDHEM, borac, 1927. Kalajevo, Lukavac. U Odredu od 19. 10. 1944. Poginuo decembra 1944. Purai.

DELI erifov FERHAT, desetar, 1927. Marina Glava, Tuzla. U Odredu od 1. 1. 1945. do 15. 4. 1945.

DELI KASIM, politiki komesar ete, Lukavac. U Odredu od 1944.

DELI Rudijin IBRAHIM, desetar, 1927. Marina Gla-

DELI Omerov SALIH, borac, 1920. Tuzla. U Odredu od 18. 9. 1944 do decembra 1944.

DELI Main MAHMUT, borac. 1926. Lipnica, Tuzla. U Odredu od 8. 9. 1944.

DELI erifov EFKIJA. desetar, 1924. Marina Glava, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 17. 9. 1944.

DELI Hasanov MEHMED, omladinski rukovodilac, 1925. Marina Glava, Tuzla. U Odredu od 3. 9. 1944. Poginuo 15. 4. 1945. Fojnica.

345

DELIC Hasanov AHMET, vodnik, 1914. Marina Glava, Tuzla. U Odredu od 10. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

DELMANOVIC Muharemov JUNUZ, borac. 1921. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

DERVIEVI Dulagin HUSNIJA, desetar, 1919. Plane, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 1. 9. 1944.

DESPOTOVI Markov NEDELJKO, borac. 1921. Sije, Lukavac. U Odredu od 3. 3. 1945. do 15. 5. 1945.

DIVANEFENDIC Smajlov SMAJL, borac, 1928. ivinice. U Odredu od 12. 9. 1944.

DJEDOVI Sulejmanov AHBAZ, borac, 1920. Lukavac. U Odredu od 15. 12. 1944. do 15. 5. 1945.

DJEDOVI Ibrahimov BECIR, borac, 1907. Tuzla. U Odredu od oktobra 1944.

DJEDOVI MEHMED, borac, Bistarac, Lukavac. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

DERVIEVI Dulagin MUHAMED. komandir ete, 1917. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo juna 1945. aavica.

DORI Suljin ABAN, borac. 1904. Breke. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

346

DORN Karlov DRAGO, borac, 1910. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 11. 11. 1943. Vukovije.

DRAGI Pavlov SLAVKO, borac. 1921. U Odredu od 15. 3. 1945. do 15. 5. 1945.

DRAGI M. JOVO, obavjetajni oficir Odreda, Kakanj. U Odredu od novembra 1944. do 15. 5. 1945.

DRAGIEVI Nedeljkov DRAGO. borac, 1929 Milino Selo, Lukavac. U Odredu od 7. 4. 1945. do 15. 5. 1945.

DUBRAVI Agin MEHMED, borac, 1920. Turija. Lukavac. U Odredu od 14. 4. 1945. do 15. 5. 1945.

DUJKOVI Nedeljkov SAVO. borac, 1923. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. Poginuo marta 1945. Turija, Lukavac.

DUJKOVI Sai lov STOJ AN, borac, 1927. Tumare. Lukavac. U Od redu od 20. 4. 1945. do 15. 5. 1945.

DULI Hasin OMER, borac, 1923. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

DL'RAKOVI Mahmutov SERIF, bolniar, 1905. Trebinje. U Odredu od oktobra 1943.

DUSINOVI MUHAMED, referent saniteta Odreda, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

347

DUVNJAKOVI Meanov HASAN, borac, 1908. Zagorje, Lukavac. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo novembra 1943. ivinice.

APO Salkin HUSO, borac, 1909. Bilea. U Odredu od oktobra 1943. do 6. 5. 1944. kada je zarobljen.

APO Avdijin FEHIM. zvani Mujo, politiki komesar ete, 1925. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do decembra 1944.

APO SA BIT, zamjenik komandanta bataljona, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

ERZIC Avdijin MEHMED, borac, 1927. Via, ivinice. U Odredu od 6 9. 1944.

ILAS ILIJA, radio telegrafista. U Odredu od maja do septembra 1944.

UREK Antin ZDRAVKO, borac, 1928. Tuzla. U Odredu od 24. 10. 1943. Poginuo maja 1944 Srebrenik.

URI Blagojin LJUBO, borac, 1897. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. poginuo 22. 12. 1943. Buik.

URIC MIRKO, borac, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 22. 12. 1943. Buik.

URANOVI Ninin SAVO. borac, 1925. Krtova. Lukavac. U Odredu od 1. 2. 1945. do 15. 5. 1945.

348

URANOVI Stjepanov MILORAD, komandir ete, 1920. Krtova, Lukavac. U Odredu od 8. 2. 1945. do 15. 5. 1945.

DAFI Eminov HAMID, borac, 1920. Obodnica, Tuzla. U Odreddudu od 15. 5. 1944.

DAFI Agin IBRAHIM, borac. 1923. Lipnica, Tuzla. U Odredu od septembra 1944. Poginuo decembra 1944.

DAMBIC Alijin HAMDIJA, borac, 1922. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 20. 1. 1944. do 15. 5. 1945.

DAMBI Zahirov MEHO. borac. 1928. Lukavac. U Odredu od 2. 10. 1944.

DAMBIC Ahmetov SALIH, borac. 1925. Dobrnja, Tuzla.

DAMBIC Osmana MEHMED, borac. 1916. Mihatovii, Tuzla. U Odredu od 4. 11. 1944.

DAMBI Ahmetov MEHMEDALIJA. borac, 1922. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

DANI MEMI, komandir ete, Srebrenik. U Odredu od 1944. poginuo 1945.

DIBRI Begin OSMAN. borac. 1927. Purai, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

349

DIBRI Eminov HASO, borac. 1923. Purai, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

DINI Salkin ALOSMAN, borac, 1928. Tuzla. U Odredu od 13. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

DINI Omerov FADIL borac, 1926. Tuzla. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

DINI Paanov ALJO, borac. 1922. Plane. Tuzla. U Odredu od oktobra 1944.

DINI Suljin AHBAZ. borac, 1923. Plane, Tuzla. U Odredu od 4. 9. 1944.

DIVII Ibrin ODOBAA, borac, 1928. Breke, Tuzla. U Odredu od 5. 8. 1944.

DUKANOVI Andrijin MILAN, borac, 1928. Krtova. Lukavac. U Odredu od 4. 4. 1945. do 15. 5. 1945.

DUKANOVI Simin EDO, borac. Krtova, Lukavac. U Odredu od 15. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

DUKANOVI Spasojin MILAN, borac, 1924. Krtova, Lukavac. U Odredu od 10. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

DUKANOVI Ristin PERO, borac. 1923. Krtova, Lukavac. U Odredu od 26. 2. 1945. do 15. 5. 1945.

350

DUKANOVI Nedin DRAGO, borac, 1925. Krtova, Lukavac. U Odredu od 8. 12. 1944. do 15. 5. 1945.

DUKANOVI Nedeljkov BOKO, borac, 1922. Krtova, Lukavac. U Odredu od 20. 2. do 15. 5. 1945.

DUU Zahirov MEHO, borac, 1928. Lukavac. U Odredu od 2. 10. 1944.

DULOVI MUJKO, politiki komesar bataljona, Pasci, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

DURANOVI Petrov JOVO, borac, 1924. Krtova, Lukavac. U Odredu od 13. 2. 1945. do 15. 5. 1945.

DURANOVI Lukin DRAGO, borac, 1924. Krtova. Lukavac. U Odredu od 14. 2. 1945. do 15. 5. 1945.

DURI Nedin IVKO, borac. 1925. Stupari. U Odredu od 5. 4. 1945. do 15. 5. 1945.

DUZI Ragibov MEHMED. borac, 1920. Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

EMKI RASIM, komandir ete. Pasci, Tuzla. U Odredu od 1944.

ERAKOVI Simin PERO, politiki komesar Odreda, 1913. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

351

FAJI Salkin MUHAMED, borac. Poljice, Lukavac. U Odredu od 5. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

FAJI Haimov HUSEJN, borac, 1910. Poljice, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

FASLI Mujin JUSUF, borac, 1922. Lipnica, Tuzla. U Odredu od septembra 1944. Poginuo novembra 1944. Purai.

FASLI Paanov ZA JIM, borac, 1926. Breke, Tuzla. U Odredu od 17. 9. 1944.

FASLI Omerov IBRAHIM, borac, 1926. Lipnica, Tuzla. U Odredu od 24. 10. 1943. Poginuo novembra 1943. Kalesija.

FATUI Ibrahimov AZIM, borac. Purai, Lukavac. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

FATUI Mehmedov EKREM, borac, 1926. Purai, Lukavac. U Od redu od oktobra 1943.

FATUI Husin SMAIL, borac, 1915. Purai, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

FAZLI Nazifov HAJRO. borac. 1926. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do marta 1944.

FAZLI Mustafin AGAN, borac, 1921. Ljenobud, Srebrenik. U Odredu od 15. 1. 1944. do kraja marta 1944.

352

FAZLI Omerov BEGAN, borac, 1924. ahmeri, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do marta 1944.

FEJZI Zejirov SALKO, pomonik mitraljesca, 1924. Tinja, Srebrenik. U Odredu od 15. 9. 1944. do konca 1944.

FIDAHI Hilmijin AVDO. borac, Zvornik. U Odredu od j u n a do septembra 1944.

FRLJANOVI Osmanov SEJFO, borac. ikulje, Lukavac. U Odredu od 20. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

GAGI Mujin SEJFO, komandir voda, 1910. U Odredu od oktobra 1943. do 20. 2. 1944.

GAGI MUHAMED, komandant bataljona, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

GAJI Vojislavov MILORAD, borac, 1926. Sije, Lukavac. U Odredu od 22. 2. 1945. do 15. 5. 1945.

GALI DARINKA. borac, 1927. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

GAVRILOVI MILAN, zamjenik politikog komesara ete, Beograd. U Odredu od 1943.

GAVRILOVI Duana SRPKO, borac kurir. Crno Blato, Tuzla. U Odredu od 17. 9. 1944.

23" Tuzlanski partizanski odred

353

GLOTIC Halilov MUJO, borac, 1922. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do marta 1944.

GLUHI-MADO Alijina EMSA, politiki radnik na terenu, 1925. Mostar. U Odredu od decembra 1943. do 22. 9. 1944.

GLUHIC-MARTINOVIC Boina DANA, borac, 1922. Titograd. U Odredu od oktobra 1943.

GLUHIC-IBRAHIMOVI efkijina ZEJNA, borac. 1913. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

GLUHI efkijin SULJO, borac, 1917. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

GLUHI efkijin OMER, komandant Odreda, 1912. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 20. 9. 1944.

GOGANOVI Simin BRANKO, borac, 1912. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. Poginuo maja 1945. Odak.

GOGANOVI Cvjetkov SLAVKO, borac, 1910. Sije, Lukavac. U Odredu od 9. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

GOGANOVI Blagojin ARKO, komandir ete, 1908. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

GOGANOVI Lukin KRSTO. borac, 1924. Sije, Lukavac. U Odredu od 15. 2. 1945.

354

GRAHI Mujin HUSEIN, borac, 1907. Purai, Lukavac. U Odredu od 22. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

GRADAEVI azimov MEHMED. obavjetajni oficir bataljona, 1909. Gradaac. U Odredu od septembra 1944.

GRBAC MIRJANA, borac, 1925. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginula 22. 12. 1943. Buik.

GRBI Hasanov EMIN, borac, 1900. Tuzla. U Odredu od oktobra 1944.

GRBI Omerov MUSTAFA, borac, 1917. evar. Tuzla. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

GRBI Omerov IBRAHIM, borac, 1922. evar, Tuzla. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5.1945.

GRIN urin JANKO, borac, 1928. Tuzla. U Odredu od 25. 12. 1944.

GUI Petrov SAVO, borac, 1922. Tuzla. U Odredu od 15. 3. 1944.

HABIBOVI-MUHAREMAGI MUKELEFA. bolniarka, 1923. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 17. 9. 1944.

HADAJLIJA ALIJA, zamjenik komandira ete. Konjic. U Odredu od 1944.

355

HADI Uzejrov SALKO, borac, 1902. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

HADI Ibrahimov ABDURAHMAN. borac. 1923. Tuzla. U Odredu od 28. 11. 1944.

HADI Salkin HUSEJN, borac, 1915. Bilea. U Odredu od avgusta 1944. do decembra 1944.

HADIMUSTAFI Saliha MUJO, borac, 1920. Marina Glava, Tuzla. U Odredu od 5. 8. 1944. do 15. 5. 1945.

HADIMUSTAFI Hasanov OSMAN. kuhar. 1919. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do decembra 1943.

HADIMUSTAFI Hasin JUSUF, borac 1921. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 15. 10. 1944.

HADIMUSTAFI Hasin BAJRO. borac, 1916. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. Poginuo decembra 1944. Prokosovii, Lukavac.

HAMUSTAFI Hasin PAAN, borac, 1918. Prokosovii. Lukavac. U Odredu od 11. 11. 1944.

HAMUSTAFI Omerov IBRAHIM, borac, 1927. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

HALILOVIC Nazifov NURAGA. borac, 1927. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

356

HALILOVI Sejfn JUSUF, borac, 1925. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

HALILOVI Omerov MUHAMED, borac, 1927. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

HALILOVI Osmanov ULAGA, borac, 1922. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

HALILOVI Sejfin DZEMO, borac, 1927. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

HALILOVI Omerov MUJO, borac, 1915. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 1. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

HALILOVI Jusin MEHO, borac, 1921. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 1. 10. 1944 do 15. 5. 1945.

HALILOVI Hasanov HASO, borac, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

HALILOVI Mujin ALOSMAN, mitraljezac, 1923. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

HALILOVI SALKOVborac - kuhar, 1919. Mileii, Lukavac. U Odredu od 15. 10. 1944. "ALIL .. ^ borac, 1913 Huskii Lukarac U Od r e d u o d 15 9 - - 1 9 4 4 d o 15- 5 - 1 9 4 5

357

HALILOVI MEHMED, Lukavac, omladinski rukovodilac. U Odredu od 1944.

HALILOVI RAHMAN, bolniar, Lukavac. U Odredu od septembra 1944.

HALILOVI erifov DERVI, borac, 1925. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

HALILOVI Alagin DERVI, vodnik voda, 1927. Lukavac. U Odredu od 19. 9. 1944. do aprila 1945.

HALILOVI Hrustin AGO, borac, 1922. Mileii, Tuzla. U Odredu od 15. 9. 1944.

HALILEVI Begin SALIH, borac, 1923. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

HALILOVI Mustafin NEDIB, borac, 1926. Osoje, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

HALILOVI Jusin REO. borac, 1914. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 11. 10. 1944.

HAMZI abanov IBRO, borac, 1919. Dubotica, Lukavac. U Odredu od 15. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

HAMZI Salkin KADRO, borac, 1922. Dubotica, Lukavac. U Odredu od 20. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

358

HANDANOVI Atifov JUSUF. borac, 1923. Purai, Lukavac. U Odredu od 1944. Poginuo 1944.

HASANAGI Husejnov SAFET, borac, 1924. Tuzla. U Odredu od aprila 1944.

HASANAGI Ibrahimov SAKIB. borac, 1923. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 22. 12. 1943. Buik.

HASANEVI Suljin SULEJMAN, komandir ete, 1914. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo j a n u a r a 1944. Konjuh.

HASANEVI Mustafin PAAGA, borac, 1920. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 17. 1. 1944. Moluhe.

HASANBAI Uzejrov MEHMED, borac, 1921. evar, Tuzla. U Odredu od 5. 5. 1944. do 15. 5.1945.

HASANBAI abanov OSMAN. pukomitraljezac, Sevari. Tuzla. U Odredu od 11. 10. 1944. do 5. 5. 1945.

HASANBAI Mujin PAAGA, borac, 1927. Tuzla. U Odredu od 10. 8. 1944.

HASANBAI Suljin RASIM, borac, 1925. Tuzla. U Odredu od 3. 9. 1944.

HASANBAI Mehin RAMO, borac, 1919. Tuzla. U Odredu od 7. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

359

HASANBAI abanov BAJRO, borac, 1923. evar, Tuzla. U Odredu od 7. 9. 1944.

HASANBAI Jusin MUHAREM, borac. 1924. evar, Tuzla. U Odredu od 8. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

HASI Ibrahimov FEHIM, borac, 1929. Obodnica, Tuzla. U Odredu od 17. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

HASI Salihov EVALIJA, borac, 1924. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do marta 1944.

HASANOVI Sabitov SALIH, borac desetar. 1920. Liplje, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do m a r t a 1944.

HASANOVI Ibrahimov MUSTAFA, komandir ete, 1916. Liplje, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do marta 1944.

HATI Latifov SALIH, borac. 1913. Huskii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

HAVALI Ahmetov MEHMEDALIJA, borac, 1927. Tuzla. U Odredu od 17. 9. 1944.

HAVALI Ahmetov ABDULAH, borac. 1923. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

HENJEL ANTONIJA, polit, radnik, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

360

HERLJEVI Franjin NIKOLA PICO, borac, 1928. Tuzla. U Odredu od juna do septembra 1944.

HIDANOVI Muharemov MEHO, borac, 1911. Breke, Tuzla. U Odredu od 17. 10. 1944.

HIRKI Muharemov FADIL, borac, 1920. ikulje, Lukavac. U Odredu od oktobra 1944.

HODI Ramin NURAGA, borac. 1922. Hrvati, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

HODI Jusin ALOSMAN, borac, 1927. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

HODI Alijin HASAN, borac, 1915. Hrvati, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

HODI Emina HASO, borac, 1918. Bokavii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

HODI Ibrin HAMID, borac, 1925. Bokavii, Lukavac. U Odredu od 1. 9. 1944. Poginuo decembra 1944. aklovii.

HODI Ibrahimov FEHIM, borac, 1927. Huskii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

HODI Jusin MUJO, borac. 1911. Huskii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

361

HODI Salkin PAAN. pukomitraljezac, 1925. Tinja, Srebrenik. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

HODI Suljin IBRAHIM, borac, 1911. Tinja, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1944. do 15. 5. 1945.

HODI Muanov EMIN, borac, 1918. Tuzla. U Odredu od 7. 12. 1944. do 15. 5. 1945.

HODI Muanov NURAGA, komandir ete, 1914. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 15. 5. 1945.

HODI Haimov OSMAN, borac, 1924. Huskii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

HODIC-BESI Jusina ZUBEJDA, bolniarka, 1927. Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

HODI Redin IDRIZ, borac, 1892. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 11. 11. 1943. Vukovije.

HODI DAFER, komandir ete, 1917. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 17. 1. 1944. Moluhe.

HODI Abdulahov OSMAN, komandir ete, 1919. Podoraje, Srebrenik. U Odredu od 2. 7. 1944. do 15. 5. 1945.

HODI Alagin SULJO, borac, 1910. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

362

HODI Osmanov ALAGA, borac, 1924. Tuzla. U Odredu od 5. 8. 1944. do 15. 4. 1945.

HODI Paagin ABDURAHMAN, kurir, 1932. Tuzla. U Odredu od 1. 5. 1944.

HODI Mehin JUSUF, borac, 1920. Dubotica, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

HRNI Omerov HAZIM, borac. 1927. Mramor, Tuzla. U Odredu od 10. 10. 1944.

HRNI Ibrahimov RAKO, borac, 1927. Mramor, Tuzla. U Odredu od 10. 10. 1944.

HRNI Osmanov HAIM. borac. 1927. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 15. 8. 1944.

HRUSTI Salihov NEDIB, borac, 1922. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 12. 12. 1943. Graanica, ivinice.

HRUSTIC Ahmin EMIN, borac, 1924. D. Obodnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 22. 12. 1943. Buik.

HRUSTIC Salihov HASAN, borac, 1925. Tuzla. U Odredu od 6. 3. 1944. do 6. 6. 1944.

HRUSTI Osmanov ZIHNIJA, borac, 1913. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 10.1.1944.

363

HRVATOVI Salkin FADIL, borac, 1923. Hrvati, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

HUKI Osmanov DERVI, politiki komesar bataljona, 1915. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

HUKI Jusufov HUSEJN, borac, 1927. Tuzla. U Odredu od 1. 11. 1944

HUKI Osmanov SALKO. borac, 1910. Tuzla. U Odredu od 17. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

HUKI Hasanov MEHMEDALIJA, komandant Odreda, 1914. Tuzla. U Odredu od 19. 9. 1944. do kraja rata.

HUKI Begin MUMIN, zvani Enver, borac, 1923. Tuzla. U Odredu od 1. 10. 1944.

HUREMOVI Alijin Mehmed, borac, 1927. Obodnica, Tuzla. U Odredu od 3. 3. 1944.

HUREMOVI Hamdijin MUAN, borac, 1925. Obodnica, Tuzla. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

HUREMOVI Muanov SALKO, borac, 1918. Obodnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

HUREMOVI Osmanov FEHIM, borac, 1919. Obodnica, Tuzla. U Odredu od 15. 11. 1944.

364

HUREMOVI Mehin RAID, borac, 1918. Breke, Tuzla. U Odredu od 15. 9. 1944.

HUREMOVI Muanov MEHMEDALIJA, borac. 1916. Breke. Tuzla. U Odredu od 1. 9. 1944.

HUREMOVI Muanov KADRO, borac, 1910. Breke, Tuzla. U Odredu od 10. 2. 1945.

HURI Hamidov NEDIB, borac, 1922. Tuzla. U Odredu od 19. 8. 1944.

HUSAGI Ramin RAHMAN, borac, 1919. Lipnica, Tuzla. U Odredu od 8. 8. 1944.

HUSARI Osmanov ALIJA. borac. 1920. rebrenik. U Odreuu od oktobra 1943. do konca 1944.

HUSETOVI Hasanov HALIL, borac, 1925. Rapatnica, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do aprila 1944.

HUSKI Mehmedov HUSEJN, borac, 1927. Dubotica, Lukavac. U Odredu od 19. 12. 1944. do 15. 5. 1945.

HUSKI Mehmedov MEHMEDALIJA, borac, 1913. Gnojnica, Lukavac. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 28. 11. 1943. Vis, Kalesija.

IBELJI Jusin HAMID, borac, 1927. Bokavii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

365

IBRAHIMOVI Mehin MEHMED, borac. 1919. Smolua, Lukavac. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

IBRAHIMOVI Muradifov HAZIM. borac, 1914. Smolua, Lukavac, U Odredu od 10. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

IBRAHIMAGIC Omerov AHMET, politiki komesar ete, 1924. Smolua Lukavac. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 1. 2. 1945. Zvornik.

IBRAHIMOVI Omerov AZIM, politiki komesar ete, 1917. Smolua Lukavac. U Odredu od 1. 8. 1944. do 5. 5. 1945.

IBRAHIMOVI Ademov MUSTAFA. obavjetajni oficir, 1920. ikulje, Lukavac. U Odredu od 13. 6. 1944.

IBRIIMOVI Sakibov SAKIB, borac, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 1944.

IBRAHIMOVI Osmanov HAZIM, borac, 1920. Dubotica. Lukavac. U Odredu od 12. 9. 1944 do 15. 5. 1945.

ALIJA, borac kuhar, 1921. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do marta 1944.

Jasarov

IBRAHIMOVI

IBRAHIMOVI Mujin OSMAN, borac, 1926. Lukavac. U Odredu od oktobra 1943.

IBRI Mustafin BEGO, borac, 1925. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943.

366

IBRI amilov AHBAZ. borac, 1922. Huskii, Lukavac. U Odredu od 12. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

IBRI Osmanov ALAGA, borac, 1920. Huskii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

IBRI Alijin VELIJA, borac, 1915. Huskii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

IBRAHIMOVI A. OSMAN, obavjetajni oficir, 1913. Lukavac. U Odredu od oktobra 1943. do septembra 1944

IBRIIMOVI Muhamedov MEHMED, borac. 1922. Slavinovii, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 1943.

IBRIEVI O. AVDO, borac, 1919. Breke, Tuzla. U Odredu od 11. 12. 1943.

IBRIIMOVI Sejfin SEJFULAH, politiki komesar ete, 1923. Tuzla. U Odredu od avgusta 1944. do 15. 5. 1945.

IBRIIMOVI Eminov TA IB, borac, 1923. Zahirovii, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do m a r t a 1944.

IGNJATOVI Sekulin MILO, borac, 1925. Tumare, Lukavac. U Odredu od 1. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

IKOVI VOJO. politiki komesar. U Odredu od juna do septembra 1944.

367

ILI Markova MILICA. borac, 1920. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

ILI Markov DANKO, borac, 1926. Sije, Lukavac. U Odredu od 2. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

ILI Perin JOVAN, borac, 1920. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945.

ILI SVETOZAR, referent saniteta Odreda. 1917. Tuzla. U Odredu od 1944.

ILINSKI Nikolin JURKO, borac, 1917. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo maja 1944. Srebrenik.

ILJAZOVI Jusin ALAGA GALIB, delegat ete, 1924. Crveno Brdo, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

ILJI Isailov RADE, borac 1923 Smolua Lukavac U Odredu od 15. 10. 1944. do 1. 4. 1945.

IMAMOVI Ragibov MEHMED. 'ntendant, 1923. Lukavac. U Odredu 00 15 9 1 9 4 4 do 15 - 5- 1 9 4 5 -

IMAMOVI Mehin I SMET, borac, 1926. Lukavac. U Odredu od 17. 9. 1944. do 2. 10. 1944

IMAMOVI Jusin HAZIM. borac, 1925. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944.

368

IMAMOVI Begin BEGAN, borac. 1920. Lukavac. U Odredu od 16. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

IMAMOVI Mujin EVAL, borac, 1922. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944.

IMAMOVI Jusin MEHMED, borac, 1925. Lukavac. U Odredu od 1. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

IMAMOVI Osmin ALAGA, borac, 1924. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944.

IMAMOVI Mahmutov REO, borac, 1925. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944.

IMAMOVI Suljin AMIL, borac. 1927. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944.

IMAMOVI Iljazov IZ ET, borac, 1928. Lukavac. U Odredu od 18. 10. 1944. do 1. 1. 1945.

IMAMOVI airov ALAGA, borac, 1915. Mihatovii, Tuzla. U Odredu od oktobra 1944. Poginuo januara 1945. Petrovo Selo. Ozren.

ISABEGOVI Hamdijin HASAN, borac, 1927. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

ISOVI Mujin OMER, zamjenik politikog komesara. 1907. Bilea. U Odredu od oktobra 1943.

24' Tuzlanski partizanski odred

369

JAGANJAC Halilov MUSTAFA, borac, 1913. Stolac. U Odredu od 28. 7. 1944. do 15. 5. 1945.

J A G A N J A C Fazlijin UKRIJA. borac, 1914. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

J A G A N J A C Salkin VELIJA, komandir ete, 1923. Bilea. U Odredu od oktobra 1943.

JAHI Ramin JAAR. borac, 1917. Tuzla. U Odredu od septembra 1944. Poginuo decembra 1944. urdevik. ivinice.

JAHI Mujin JUSUF, borac. 1911. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 24. 12. 1943.

JAHI Raidov DEMA L, borac, 1926. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

JANKOVI Dimitrijin SVETOZAR, borac. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 22. 12. 1943. Buik.

JARAMOVI Eminov OMER, borac kurir, 1927. Poljice, Lukavac. U Odredu od 1. 4. 1944.

JAAREVI Muhamedov MEHMED, borac. 1921. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do aprila 1944.

JAAREVI Alijin SULJAGA, borac, 1921. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do aprila 1944

370

JELENA D., rukovodilac Odredske bolnice u Lukavcu.

JOGUNI Mehin RASIM, komandant bataljona, 1911. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

JOGUNI Smajina HANUMICA. borac, 1920. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

JOLDI Ismetov SALIH, borac, 1930. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 15. 5. 1944.

JOLDI airov AHBAZ. kurir, 1921. Obodnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

JOLUNI Boin STJEPAN, borac. 1919. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo koncem 1944.

JOI Ivin RATKO. borac. 1925. Mramor. Tuzla. U Odredu od 15. 10. 1944.

JOI Mijin BOO. borac, 1925. Mramor, Tuzla. U Odredu od 15. 10. 1944.

JOILOVI SLOBODAN Bodo, politiki radnik, 1920. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

JUKI Mikin TOMA, borac, 1926. Breke, Tuzla. U Odredu od 15. 9. 1944.

371

JURII Ratkov BOO, borac, 1926. Dokanj, Tuzla. U Odredu od 9. 9. 1944.

JUROEVI Zarijin JANKO. borac, 1922. urdevik, ivinice. U Odredu od 10. 10. 1944.

JOVANOVI Jovin TODOR TOO, politiki komesar Odreda, 1922. Tuzla. U Odredu od 1944. Umro od tifusa 4. 12. 1944. u Tuzli.

JOVANOVI Jovin DRAGO, borac. 1900. Priboj. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 11. 11. 1943. Vukovije.

JOVANOVI-GVOZDI okina LJEPOSAVA, borac, 1898. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginula 12. 12. 1943. Graanica, ivinice.

JOVANOVI MIRA, komandir pratee ete Odreda, 1922. Modrac, Lukavac. U Odredu od 1. 8. 1944. do 15. 5. 1945.

JOVANOVI SEKA, borac, 1927. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

JOVII Pantelijin ORE, borac, 1923. Smolua, Lukavac. U Odredu od 20. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

KADI Ibrin VAHID, borac, 1929. Prline. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 3. 1. 1945.

KADI Muharemov ABAN, borac, 1920. Priluk, ivinice. U Odredu od 20. 10. 1944

372

KAHRI Hasanov SALKO, komandir voda, 1920. Crveno Brdo, Lukavac. U Odredu od 16. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

KAHRI Osmin OMER, borac, 1922. Crveno Brdo, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

KALAJLI Ahmin SALKO, borac mitraljezac, 1920. Breke, Tuzla. U Odredu od 16. 10. 1944.

KAMENI Suljin RAMO, borac, 1928. Kalajevo, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

KAMERI Sulejmanov IBRAHIM, borac, 1910. Sanski Most. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo decembra 1943. Kalesija.

KAMETOVI Ibrahimov REDO. borac, 1920. Priluk, ivinice. U Odredu od oktobra 1943.

KANI Muharemov EMSO, borac. 1925. Kladanj. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 11. 11. 1943. Vukovije.

KANTI Omerov AZIM, kurir, 1928. Plane, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo decembra 1944. Ozren.

KAPETANOVI Suljin MUSTAFA, borac, 1924. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 11. 11. 1943. Vukovije-

KAPIDI Hasanov Hasan, komandir ete, 1920. Bilea. U Odredu od oktobra 1943. do 11. 5. 1945.

373

KARAAHMETO-

VI

Ibrin RAID, borac, 1919. U Odredu od 9. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

Ibrin AGO, borac, 1924. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5.1945.

VI

KARAAHMETO-

KARAAHMETOVI Omerov JUSO, borac, 1914 Crveno Brodo, Lukavac. U Odredu od 18. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

KARAAHMETOVI Alijin OMER, borac, 1910. Crveno Brdo, Lukavac. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 1944. Priluk.

KARAMEHMEDOVI Jusin BAJRO. borac, 1905. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

KARI Ramin OSMAN, borac, 1905. Zagorje, Lukavac. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo novembra 1943. ivinice.

KARI Begin ALIJA, borac, 1923. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

KARI Halilov AVDIJA, borac, 1924. Rapatnica, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do maja 1944.

KARI Husejnov MUHAREM HARIR a p a t n k a Srebre nik U Odredu o d oktobra 1943. do m a j a 1944.

KARI Omerov MULAGA, J ^ j/ff d u o d 15 "

Q 10

'

1944

U Odre-

374

KARI Suljin MUHAREM, borac, 1927. Tuzla. U Odredu od 20. 9. 1944. do 9. 5. 1945.

KARI Mehmedov RIFAT MOI, rukovodilac SKOJ-a, 1925. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

KASUMOVIC Sulejmanov ASIM. borac, 1923. Poljice, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

KASUMOVI Ibrahimov FADIL, borac 1927. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

KASUMOVIC Osmanov MUSTAFA, kuhar. Huskii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

KASUMOVI Omerov IBRO. borac, 1924. Tuzla. U Odredu od oktobra 1944.

KASUMOVIC Muhamedov SAKIB, komandir voda. U Odredu od 19. 9. 1944. d o l i . 5. 1945.

KATIC Trifkov RISTO, borac, 1906. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 12. 12. 1943. Graanica, ivinice.

KAVAZOVI Osmanov DEMA L borac, 1914. Podoraje, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo novembra 1943. ivinice.

KAVAZOVI Ahmetov BEGO, borac, 1920. Podoraje, Srebrenik. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

375

KAVGI Dulagin BEGO, borac. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od ok tobra 1943.

KEHONJI Agin JUSO, borac, 1927. Hrvati, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 9. 1945.

KENOVI Mustafe AZEM, borac. 1919. Rapatnica, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do maja 1944.

KEREC-VILOVI NEDA, referent saniteta. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

KEETOVI MUHAMED. borac. Seona, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943.

KEETOVI Salkin SULEJMAN, oorac, 1922. Rapatnica, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do maja 1944.

KEVI Haimov ESAD, obavjetajni oficir, 1903. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo aprila 1944. Srebrenik.

KIKANOVI Suljin PASAN, borac, 1928. Cerik, Tuzla. U Odredu od 27. 9. 1944. do 15. 5.1945.

KIKI Garin STJEPAN, borac, 1919. Smolua, Lukavac. U Odredu od oktobra 1943.

KII Ibrahimov ISMET, borac. 1926. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 6. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

376

KII Nailov SAFER, komandir ete, 1922. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 10. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

KII Halilov OSMAN, borac, 1926. Mramor, Tuzla. U Odredu od 16. 3. 1944.

KII Osmanov READ, borac, 1920. Brko. U Odredu od 3. 12. 1944.

KII Hrustin RIFAT. borac. 1926. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 15. 12. 1943. do 15. 5. 1945.

KII Kasimov ISMET. borac, 1926. Mramor, Tuzla. U Odredu od 10. 10. 1944.

KII Halilov BEIR. ekonom, 1912. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 6. 8. 1944. do 10. 2. 1945.

KII Nailov HUSNIJA. borac, 1924. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 15. 12. 1943. umro u bolnici od tifusa m a r t a 1945.

KII Kasimov AZIM, vodnik, Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 9. 8. 1944. do 15. 5. 1945.

KLJUI Hasanov OSMAN, borac, 1926. Podoraje, Srebrenik. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 1. 1945.

K L J U J I Perin MILAN, borac, 1928. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 22. 12. 1943. Buik.

377

KNEEVI BRANKO, pomonik komandira ete.

KOJIC-JOVANOVI Jovanova MIRA. bolniarka, 1929. Jeginov Lug, Kalesija. U Odredu od 17. 9. 1944. do prelaska u 21. brigadu.

KOLAKOVI ZDRAVKO, borac, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 22. 12. 1943. Buik.

KOPRI Mehmedov SEJFUDIN, ekonom, 1920. Rapatnica, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo poetkom 1945. Vikalo, Kladanj

KORLATOVI Mehin MURADIF, borac, 1925. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

KORLATOVI Mehmedov VELO, borac. 1924. Huskii, Lukavac. U Odredu od 5. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

KORLATOVI Mehmedov ALJO. borac, 1925. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

KORLATOVI Mehmedov ALJO, borac. 1919. Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

KORLATOVI Mujina ZLATA, borac, 1922. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

KOVA AIR, borac, Lukavac, U Odredu od 1944.

378

KOVAEVI Zejirov DEMAL, borac, 1928. Obodnica. Tuzla. U Odredu od 1. 8. 1944

KOVAEVI Mehin AHBAZ, borac, 1914. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 22. 12. 1943. Graanica, ivinice.

KOVAEVI Zeirov AGAN, borac, 1917. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1944. Poginuo decembra 1944. Lukavac.

KOVAEVI Mujin MEHMED, borac, 1925. Lipnica, Tuzla. U Odredu od 24. 11. 1944.

KOVAEVI Ibrin IBRAHIM, borac, 1920. Miriina, Graanica. U Odredu od 20. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

KOVAEVI Rasidov OSMAN. borac, 1921. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 11. 1944

KOVAEVI Begin SULJO, borac, 1923. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

KOVAEVI Ibrahimov NEZIR. pomonik komandanta, 1915. Kruevica. Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944

KOVAL Aleksandrov NIKOLA, borac, 1928. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

KRDALI Ibrin ULAGA, borac, 1914. Lipnica. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

379

KRDALIC Mehmedov SULEJMAN, vodnik voda, 1918. Lipnica. Tuzla. U Odredu od 10. 10. 1944. do aprila 1945.

KRDALI Ibrin DAFER, borac, 1916. Lipnica. Tuzla. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

KRDALI Ibrin SELIM, borac, 1926. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 15. 5. 1945.

KRESO M a h m u t a ESAD, borac, 1914 Bilea. U Odredu od oktobra 1944.

KRECO Dimitrijin KRSTO, borac, 1900. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 12. 12. 1943. Buik.

KRNJI Redin OSMAN. borac. 1922. ikulje, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

KUANOVI-SALKI SAFIJA. bolniarka, 1923. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 1944

KUDUZOVIC Himzin OSMAN. borac, 1916. Lukavac. U Odredu od 17. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

KUDUZOVI Himzin MEHMEDALIJA, borac, 1915. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944.

KUDUZOVIC Derviov S M A I L borac, 1920. Bistarac, Lukavac. U Odredu od oktobra 1944. Poginuo decembra 1944 Stupari, Kladanj.

380

KUDUZOVI Smailov IBRAHIM, borac, 1919. Graanica. U Odredu od 11. 12. 1944. Poginuo 11. 12. 1944. Srnice.

KUDUZOVI Ademov BEGO, borac, 1914. Brgule, Lukavac. U Odredu od 16. 10. 1944. do 15. 5.1945.

KUDUZOVI Mustafin REUF, borac. 1925. Brgule, Tuzla. U Odredu od oktobra 1944. do 15.4. 1945.

KUDUZOVI Paanov AZIM, borac, 1918. Tuzla. U Odredu od 17. 9. 1944. do 1. 12. 1944.

KUDUZOVI Derviov SMAIL, borac. 1920. Brgule, Lukavac. U Odredu od oktobra 1944. Poginuo j a n u a r a 1945. Kladanj.

KULII Stojanov MILAN, borac, 1924. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

KULII Nedeljkov VELIMIR, borac, 1927. Sije, Lukavac. U Odredu od 6. 4. 1945. do 15. 5. 1945.

KULII Perin GAVRILO, borac. 1929. Sije, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

KULII Perin NEDELJKO, borac, 1909. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

KULII Nedin VASO, intendant bataljona, 1912. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

381

KULII okin MILAN, borac, 1915. Sije, Lukavac. U Odredu od 14. 3. 1945. do 15. 5. 1945.

KULII Pavlov SPASOJE. borac, 1910. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

KULII Dankov DANILO, borac, 1929. Sije, Lukavac. U Odredu od 25. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

KULII Pavlov BOKO, borac, 1911. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945.

KULII Ljubojev SAVO. borac, 1922. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

KULII Nikolina KRSTA. zvana GINA, bolniarka, 1929. Sije, Lukavac. U Odredu od 1. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

KUNOSI Suljin CAZIM. komandir voda, 1926. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

KUNOSI Mustafin GALIB, borac, 1924. Dobrnja. Tuzla. U Odredu od 28. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

KUNOSI Muharemov AZIM, komandir ete, 1925. Tuzla. U Odredu od 22. 8. 1944.

KUNOSI Hasanov EFKET, borac. 1927. Tuzla. U Od redu od oktobra 1943.

382

KUNOSI Ibrahimov DEMAL, borac. 1910. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

KURBAI Alijin ERIF, kurir, 1921. Tuzla. U Odredu od 5. 6. 1944.

KURT Muhamedov ENVER, borac, 1914. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 12. 12. 1943. Graanica, ivinice.

KURTI Omerov VELIJA, borac, 1910. Lukavac. U Odredu od oktobra 1943.

KURTI Mustafin SALIH, borac, 1918. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1944. do 15. 5. 1945.

KURTI Begin ABDULKADIR, vodnik, 1923. Zahirovii, Srebrenik. U Odredu od novembra 1944. do 15. 5. 1945.

KURTI Dulagin ALIJA, borac, 1927. Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

KURTI Suljin MULAFER, borac, 1925. Lukavac. U Odredu od 3. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

KURTI Hasanov RAID, borac, 1915. Lukavac. U Odredu od 3. 2. 1945.

KURTI Beirov ZAHIR, borac, 1922. Zagorje, Lukavac. U Odredu od 20. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

383

KURTI Beirov OSMAN, borac, 1925. Lukavac. U Odredu od 15 9. 1944. do 15. 5. 1945.

KUSTURICA Daferov AMIL borac, 1914. Bilea. U Odredu od oktobra 1943.

KULJUGI Hasanov RIZVAN, borac. 1914. Tuzla. U Odredu od 1. 10. 1944. do 12. 4. 1945.

LAZI Mirkov LJUBAN. borac, 1919. Krtova, Lukavac. U Odredu od 17. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

LIGI Himzina ZINETA, bolniarka, 1926. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

LOLI Mujin MUHAREM, borac, 1907. Pasci, Tuzla. U Odredu od 27. 9. 1944.

LOVRI Blakov MARKO, borac, 1927. Mramor, Tuzla. U Odredu od 1. 3. 1945.

LOVRI Ilijin BOO, borac, 1919. Mramor, Tuzla. U Odredu od septembra 1944. do 15. 5. 1945.

LUKI Petrov CVIJETIN, borac, 1916. Krtova, Lukavac. U Odredu od 14. 3. 1945. do 15. 5. 1945.

LUKI Mihajlov IGNJAT, borac, 1920. Krtova, Lukavac. U Odredu od 4. 3. 1945. do 15. 5. 1945.

384

LUKI-POGRMI VESELINKA, rukovodilac SKOJ-a, 1925. Adaevci, id. U Odredu od oktobra 1943.

MAHMUTOVI OMER, borac, 1920. Srebrenik. U Odredu od 15. 9. 1944. do 28. 1. 1945.

MAHMUTOVI Ahmetov SALIH, borac, 1917. Tuzla. U Odredu od 8. 8. 1944. do 15. 5. 1945.

MAHMUTOVI Nazifov REO, borac, 1912. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

MAHOVKI Ibrahimov J U S U F , borac, 1927. Turija, Lukavac. U Odredu od 20. 4. 1945. do 15. 5. 1945.

MAHOVKI Muratov MUJO, borac, 1921. Lukavac. L' Odredu od 13. 3. 1945. do 15. 5. 1945.

MALKIC Beirov IBRAHIM, borac, 1928. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 15. 10. 1944. Poginuo 15. 12. 1944. urdevik.

MALKI Begin SALKO, borac, 1925. Tinja. Srebrenik. U Odredu od 1. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

MALKI Salihov MUAN. borac, 1921. Lisovii, Srebrenik U Odredu od 4. 8. 1944. do decembra 1944.

MALKIC Osmanov AHMET, voda bacakog odjeljenja. 1925. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

25* Tuzlanski partizanski odrtti

385

MALKI Begin HASAN, borac, 1918. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

MALKI Begin RAMO. borac. 1922. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

MALKOEVI Me hin ALJO, borac, 1926. Tuzla. U Odredu od 17. 9. 1944.

MAKSIMOVI Milanov ORE, borac, 1923. Smolua, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944 do 15. 5. 1945.

MAKSIMOVI Danilov RATKO, borac, 1928. Vrnojevii. U Odredu od 5. 11 1944.

MANDI Ivanova IVANKA, politiki radnik. U Odredu od oktobra 1943. Poginula U. 11. 1943. Vukovije.

MANDIC AGO. borac, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

MANDIC Osmanova EA. politiki radnik, 1911. Tuzla. U Odredu od februara 1944. do maja 1944

MANDUKI Haimov IBRAHIM, kurir u Odredu, 1928. Gornja Tuzla. U Odredu od 10. 10. 1944. do 1. 1. 1945.

MANGER Josipov FRANJO, borac. 1917. Tuzla. U Odredu od oktob ra 1943. Poginuo 1944.

386

MARI Matin NIKOLA, vodnik, 1927. Tuzla. U Odredu od 22. 11. 1944. do aprila 1945.

MARICEVI Blakina KATICA, borac, 1924. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

MARJANOVI Bonin BOO, intendant, 1907. Husino, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

MARKOVI Jovin MILAN, borac, 1918. Sije, Lukavac. U Odredu od 25. 1. 1945.

MAI Osmanov HAMZALIJA, borac, 1922. Rapatnica, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do oktobra 1944.

MAI Ahmetov MUHAREM, borac, 1914. Brdo, Srebrenik. U Odredu od 1945.

MAI Husin ALJO, borac, 1915. Rapatnica, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943.

MAI Ahmetov ZAIM, borac. 1925. Rapatnica, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do aprila 1944.

MEHI Osmanov EEF, borac, 1925. Crveno Brdo, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

MEHI Hasanov OMER, borac, 1914. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 1. 10. 1944.

387

MEHI Mujin NURAGA, borac, 1927. Lukavac. U Odredu od 26. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

MEHI Osmanov RASIM. borac, 1923. Crveno Brdo, Lukavac. U Odredu od 20. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

MEHIKI Begin MUHO, komandir odjeljenja, 1918. Tuzla. U Odredu od oktobra 1944.

MEHMEDAGI Mehmedov HUSEJN, politiki komesar ete, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo januara 1945.

MEHMED1N0VI Smajlov RAMO, borac, 1922. Sevar, Tuzla. U Odredu od 2. 3. 1944.

MEHMEDINOVI Dulagin SALKAN, borac, 1922. evar, Tuzla. U Odredu od 17. 9. 1944.

MEHMEDINOVI Himzin MEHMED. borac, 1916. evar, Tuzla. U Odredu od 8. 8. 1944. do 15. 5. 1945.

MEHMEDINOVI Sejfin ADEM, borac, 1923. erar, Tuzla U Odredu od 3. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

MEHMEDINOVI Sejfin HUSO, borac, 1925. evar. Tuzla. U Odredu od 30. 10. 1944.

MEHMEDINOVI uajbov PAAN, borac, 1927. evar, Tuzla. U Odredu od septembra 1944.

388

MEHMEDINOVI Ibrahimov MEHMED. borac, 1922. evar, Tuzla. U Odredu od 8. 8. 1944. do 15. 5. 1945.

MEHMEDOVI Avdin HASO, borac, 1925. Lipnica, Tuzla. U Odredu od 17. 9. 1944.

MEHMEDOVI Ibrin NURAGA. borac, 1921. Lipnica. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

Osmanov IBRAHIM, borac, 1925. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

MEMI

MEMI Jusufov SULJO, borac, 1927. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

MEMI Ibrahimov HAIM. borac, 1921. Prokosovii, Lukavrc. U Odredu od 10. 10. 1944.

MEMI Mehin JUSUF, borac, 1918. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

MEMI Mujin DULAGA, borac, 1927. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

MEMI Osmanov SAKIB. zamjenik komandira ete. Lukavac. Poginuo januara 1945

MEMI Osmanov SALIH, borac, 1914. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 11. 1944. Poginuo 1945. Pribitkovii.

389

MEMI Hasanov ABAN, borac, 1923. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 11. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

MEMI Dulagin MURSEL, borac, 1926. Dubotica. Lukavac. U Odredu od 16. 4. 1945. do 15. 5. 1945.

MEMIEVI Idrizova REFIJA, bolniarka, 1923. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943, aprila 1944. zarobljena i bila u logoru do osloboenja.

MEANOVI Osmin HAMZA, borac, 1892. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 1944.

MEI Derviev ISMET, borac, 1924. Tuzla U Odredu od oktobra 1943. Poginuo decembra 1944. Poarnica.

MEI Tursunov HASAN, borac. 1923. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od septembra 1944.

MEI Mujin SALIH. borac, 1927. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

MEI Ahmetov VAHID, borac, 1922. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

MEI Ahmetov JUSUF, borac, 1925. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

MEI Mujin MUNIB. borac, 1930. Lukavac. U Odredu od 1. 9. 1944.

390

MEKOVI Redin IBRAHIM Brajko, politiki komesar pratee ete Odreda. Tuzla.

MEKOVI RIZO, mitraljezac, poginuo 1945. Kraljica.

MEKOVI Rede MAHMUT, politiki radnik. 1929. Tuzla. U Odredu od 11. 11. 1943. do 17. septembra 1944.

MII Markov VESELIN, komandir ete, 1906. Stupari. U Odredu od oktobra 1943. do 15. 5. 1945.

MIHAJLOVI Simin JOVO, komandir ete, 1918. Smolua. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

MIHAJLOVI Simin VOJIN. borac, 1923. Smolua, Lukavac. U Odredu od 12. 9. 1944 do 15. 5. 1945.

MIJATOVI Ilijin MATO, borac, 1925. Gornji Bistarac. Lukavac. U Odredu od 12. 10. 1944. do 15. 5.1945.

MILANOVIC Rajkov MILUTIN, politiki komesar bataljona. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo decembra 1944. Mea.

MILANOVI Kostin RAJKO, borac, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 22. 12. 1943. Buik.

MILII-MILJANOVI MIRJANA, referent saniteta, 1917. Tuzla. U Odredu od 24. 10. 1943. Poginula decembra 1943. Konjuh.

391

MILINOVI VASKRSIJE, politiki komesar ete, Boljani, Graanica.

MILU LJUBICA, borac. U Odredu od 1943.

MIROSAVLJEVI Lukin SIMO, borac, 1926. Smolua, Lukavac. U Odredu od 15. 11. 1944.

MII Savina RADOJKA. borac. 1917. Sokovac. U Odredu od 1944.

MIKOVI Davidov VASO, borac, 1918. Krtova, Lukavac. U Odredu od 6. 3. 1945. do 15. 5. 1945.

MIKOVI Savin MILAN, borac, 1924. Sije, Lukavac. U Odredu od 20. 2. 1945. do 15. 5. 1945.

MIKOVI Savin VLADO, borac, 1926. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

MITROVI Dorev DAVID, borac, 1922. Smolua, Lukavac. U Odredu od 14. 9. 1944.

MITROVI Perin STEVAN, borac, 1925. Smolua. Lukavac. U Odredu od 10. 11. 1944.

MOMIROVI SAVO. politiki komesar ete.

392

MORANKI Mehmedov RIZO, intendant, 1911. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

MORANKI Ahmetov AZEM, borac vodnik, 1914. Huskii, Lukavac. U Odredu od 12. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

MORANJAKI Hasin MEHO, borac, 1919. Huskii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

MORANJAKI Ahmetov IBRAHIM, borac, 1921. Huskii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

MRKONJI Dankov MILAN, borac, 1928. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

MUFTI Enesov EKBER, komandir ete, 1918. Sarajevo. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo m a j a 1944. Srebrenik.

MUHAREMAGI Osmanov RASIM, borac. 1926. Tuzla. U Odredu od oktob ra 1943.

MUHAREMAGI Nezirov MUSTAFA. borac, 1915. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do maja 1944.

MUHAREMAGI Demalov TASIM, borac, 1916. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

MUJAGI Mujin KASIM, desetar, 1916. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 1. 9. 1944. do. 15. 5. 1945.

393

MUJAGI Omerov MUSTAFA, borac, 1889. Bijeljina. U Odredu od oktobra 1943.

MUJAKI Zajimov MEHO, borac, 1922. ikulje, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. Poginuo 1. 1. 1945. iki Brod, Tuzla.

MUJAKIC Mehin CAMIL, borac, 1921. ikulje, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

MUJAKI Beirov MEHO. borac, 1914. ikulje, Lukavac. U Odredu od 12. 8. 1944. do 15. 5. 1945.

MUJBEGOVI ZAGA, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

MUJBEGOVI Mustafina VERA, politiki radnik, 1927. Zagreb. U Odredu od oktobra 1943.

MUJINOVI Mujin EVAL, rukovodilac SKOJ-a, 1926. Lukavac. U Odredu od 17. 9. 1944.

MUJINOVI Osmin MUHAMED, borac, 1928. Lukavac. U Odredu od 20. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

MUJEZINOVI Paanov RAIF, politiki radnik, 1922. Tuzla. U NOB od 1941. U Odredu od oktobra 1943.

MUJEZINOVI Osmin ALAGA, borac, 1923. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

394

MUJEZINOVI Paagin ABDULAH Kadija, komandant bataljona, 1906. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

MUJEZINOVI Alosmanov SABRIJA, borac, 1909. Tuzla. U Odredu od 1944.

MUJIC Ibrahimov MEHO, borac, 1914. Purai, Lukavac. U Odredu od 15. 11. 1944 do 15. 5. 1945.

MUJI Mujin MUJAGA, borac, 1927. Lukavac. U Odredu od 21. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

MUJI Mustafin SALIH. borac. 1926. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944.

MUJIC Avdin SMAIL, borac, 1922. Lukavac. U odredu od 11. 11. 1943. Poginuo 12. 12. 1943. Tulovici.

MUJKANOVIC Mustafin MURADIF, borac, 1924. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do marta 1944.

M U J K A N O VI Omerov SEJDALIJA, borac, 1923. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od oktobra 1944. Poginuo aprila 1945. Olovo.

MUJKANO VI Omerov SEJDO. borac, 1922. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od septembra 1944. Poginuo marta 1945. Olovo.

MUJKI Omerov OSMAN, borac. 1922. Cage, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do m a r t a 1944.

395

MUJKI Paanov EEF, borac, 1929. Mihatovii, Tuzla. U Odredu od 7. 8. 1944. do 15. 5. 1945.

MUJKI Sinanov MUJO. borac, 1923. Osoje, Tuzla. U Odredu od 1. 10. 1944.

MUJKI Mehin MEHMED, borac, 1924 Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 11. 10. 1944.

MUJKI Ibrahimov JUNUZ, borac. 1922. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 15. 10. 1944.

MUJKI Omerov OSMAN, borac. 1927. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 16. 9. 1944 do 15. 5. 1945.

MUKIC Arifov JUSUF, borac, 1918. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

MUMINHODI ulagin SAKIB, borac, 1929. Tuzla. U Odredu od oktobra 1944.

MUMINOVI Salkin HADIB, borac. 1923. Osoje. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do maja 1945.

MUMINOVI Rein JUSUF, borac, 1914. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 9. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

MUMINOVI Mehmedov MEHO, borac, 1927. Purai, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944 do 15. 5. 1945.

396

MUMINOVI Mehmedov MUHAMED, borac, 1921. Purai. Lukavac. U Odredu od 10. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

MUKI J U S U F ZORULE. borac, Tuzla. U Odredu od juna do septembra 1944.

MURATOVI Hasin AHMET, komandir voda. 1926. Podoraje, Srebrenik. U Odredu od septembra 1944.

MURIC Hamze ALOSMAN, borac, 1917. Tuzla. U Odredu od 19. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

MURIC Mustafin MEHMED, borac, 1914. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

MURI Omerov HASIB, borac, 1925. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo decembra 1943. Graanica, ivinice.

MURI Mustafin BELAGA, borac. 1924. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo decembra 1944. Petrovo Selo.

MURI Salkin HAMDIJA, borac, 1925. Tuzla. U Odredu od 1. 1. 1945.

MURI Arifov IBRAHIM. borac, 1918. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 1944.

MUSI Eminov NAZIL, borac, 1925. KKruevica, Lukavac. U Odredu od 15. 11. 1944.

397

MUSI IVANKA, bolniarka, Tuzla. U Odredu od formiranja. Poginula 17. 1. 1944. Moluhe, Tuzla.

MUSI Ahmetov HALIL, borac, 1927. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

MUI MUSTAFA, komandir ete, poginuo 1944. Brezik.

MUSI Beirov NAZIF, ekonom, 1924. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do 15. 5. 1945.

MUSTAEVI Malagin MUHAREM. borac, 1919. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 25. 11. 1943.

MUSTAFI Suljin REDO, borac. 1924. Dobotica, Lukavac. U Odredu od oktobra 1944. Poginuo de cembra 1944. Majevica.

MUSTAEVI Uzejrov OSMAN, borac, 1921. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

MUSTAEVI Salihov ABDULAH, borac, 1920. Dubrave, Tuzla. U Odredu od 1. 11. 1944.

MUSTAFI Salihov ABDULAH. borac, 1920. Dubrave. U Odredu od 1. 9. 1944.

NAKI JELENA, borac. 1923. Sarajevo. U NOB od 1941 U Odredu od j u n a do septembra 1944 Poginula 2. 2. 1945. kao referent sani teta 21. brigade Zvornik.

398

NALI Muhamedov SAKIB, borac, 1927. Tuzla. U Odredu od 1. 9. 1944.

NALI Muhamedov OMER, borac, 1925. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 1944. Srebrenik.

NATAA, rukovodilac odredske partizanske apoteke. Lukavac, 1944/45.

NEDI Milanov NEDELJKO, 1913. Miijevii. Lukavac. U Odredu od 15. 4. 1945.

NEDI Petrov ORE, borac, 1920. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

NEDI Radenkov RATKO, borac, 1920. Miijevii, Lukavac. U Odredu od 10. 3. 1945.

NENADOVI Nedin STOJ AN, borac, 1922. Sije, Lukavac. U Odredu od 15. 1. 1945.

NENADOVI Vasin DUAN, borac, 1906. Sije, Lukavac. U Odredu od j a n u a r a 1945. Poginuo aprila 1945.

NEKOVI Krstin PANTELIJA, borac, 1925. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

NEKOVI Krstina RUA, borac, 1927. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

399

NIKI Jovin STOJAN, zamjenik komandira ete, 1921. Smolua, Lukavac. U Odredu od 15. 5. 1944.

NIKI Ljubojev RADOVAN, borac, 1925. Smolua, Lukavac. U Odredu od 2. 2. 1945.

NIKI Dordev VOJISLAV, komandir odjeljenja, 1912. Miijevii, Lukavac. U Odredu od 1. 4. 1945.

NIKOLI Josipova JOZEFA, bolniarka, 1921. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

NIKOLI Perin NEDO, borac, 1927. Smolua, Lukavac. U Odredu od 5. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

NINKOVI-HODOVSKI DAGMARA, bolniarka. U Odredu od oktobra 1943.

NINKOVI Mirkov DUAN, borac, 1921. Krtova, Lukavac. U Odredu od 2. 4. 1945. do 15. 5. 1945.

NINKOVI Mirkov SAVO, borac, 1926. Krtova, Lukavac. U Odredu od 15. 2. 1945. do 15. 5 1945.

NOGI Ademov SMAIL borac. 1904. Purai, Lukavac. U Odredu od oktobra 1943.

NOVAKOVI Milanov BOO, borac kurir, 1930. Via, ivinice. U Odredu od oktobra 1943.

400

NUHANOVI Salkin MUHAREM, pukomitraljezac, 1925. Huskii, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

NUHANOVI Husejnov PAAN, borac, 1924. ojluk, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do 15. 5. 1945.

NUHANOVI Begin VELO, bolniar, 1915. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944.

NUHI Mehmedov MUSTAFA, zvani MUJO, borac, 1924. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944.

NUHI Mehmedov ESAD, borac, 1924. Lukavac. U Odredu od 1. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

NUHI Eminov MAHMUT, borac. 1920. Lukavac. U Odredu od 1. 9. 1944. do 15. 5.1945.

NUHI Mehmedov ZIJAD, borac, 1927. Lukavac. U Odredu krajem 1944.

NUKI Ademov ABAN, borac, 1924. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 17. 1. 1944. Moluhe.

NURKI IBRAHIM, komandir voda, Tuzla. U odredu od formiranja.

NURKI Mehin JUSUF, borac, 1906. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 1. 1. 1944. Omazii.

26' Tuzlanski partizanski odred

401

ODOBAI ^anov AVDO, borac 1923. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do marta 1944.

ODOBASI HASAN. bo 19Q3 TuzJa ^ o d r e d u ^ 1 q4o

oktob

OKA NO VI Sulejmanov MEHMED, borac, 1924. Tuzla. U Odredu od 17. 9. 1944.

OKANOVI Ibrahimov RASIM, borac, 1925. Poljice, Lukavac. U Odredu od 1944.

OKANOVI Eminov RASIM, borac, 1924. Prijedor. U Odredu od 28. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

OKII Ahmetov MUJO. 1913. Hrvati, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

OKII Mehmedov FEHIM, borac, 1927. Hrvati, Lukavac. U Odredu od 12. 12. 1944. do 15. 5. 1945.

OKII Mehmedov ALIJA, borac, 1917. Hrvati, Lukavac. U Odredu od 20. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

OMAZI Latifov HADAGA, vodnik, 1923. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

402

OMAZI Dautov HASAN, borac, 1920. Tuzla. U Odredu od 20. 9. 1944.

OMERAGI Raidov ALAGA, desetar, 1925. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do jula 1944.

OMEAREVI Ibrin MEHMED. stariji vodnik, 1920. Tuzla. U Odredu od osnivanja.

OMERBEGOVI Mehmedov DEMA L, borac, 1925. Tuzla. U Odredu od 5. 11. 1944.

OMERDI Vejsilov RASIM. borac, 1927. Crveno Brdo, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

OMERDI Jusin JUSO, borac, 1913. Crveno Brdo. Lukavac. U Odredu od 3. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

OMERDI Ibrahimov ESAD, borac, 1925. Crveno Brdo, Lukavac. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

OMERDI ASIM, Lukavac. U Odredu od oktobra 1943.

OMERKI aci rov ADEM, borac, 1922. Poljice, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944.

OMERKI Ramin MUHAREM, borac, 1924. Milino Selo, Lukavac. U Odredu od 15. 12. 1944.

403

OMERKI Omerov MUSTAFA, borac, 1919. Priluk. Lukavac. U Odredu od decembra 1944. Poginuo 1945. Kladanj.

OMEROV Ibrahimov ADEM. borac, 1922. Dubotica. Lukavac. U Odredu od 1. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

OSMANBEGOVI AHMET, zamj. kom. ete. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 1944.

OSMANBEGOVI Salihov FERID. komandir ete, 1925. Graanica. U Odredu od oktobra 1943. do 5. 11. 1943.

OSMANBEGOVI Mustafin ADEM, politiki komesar ete, 1923. Graanica. U Odredu od decembra 1944.

OSMANOVI Mustafin MEHMEDALIJA, borac, 1925. Tuzla. U Odredu od 2. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

OSMANOVI erifov OSMAN, borac, 1922. Tuzla. U Odredu od 8. 11. 1944. do 9. 12. 1944.

OSMANOVI Dulagin BEIR. borac, 1925. Bikode, Lukavac. U Odredu od 20. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

OSMANOVI Adulov MUSTAFA, borac, 1924. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

OSMANOVI Husejnov JUSUF, borac, 1924. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od 10. 11. 1944.

404

OSMANOVI Ibrin PAAGA, borac, 1924. Purai, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

OSMANOVI ulagin EMIN, borac, 1924 Bikode. Lukavac. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

OSMANOVI Omerov MURSEL, borac, 1924. Bikode, Lukavac. U Odredu od 15. 10. 1944 do 15. 5. 1945.

OSMANOVI Mehin HASAN, mitraljezac. 1916. Tinja, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1944. do 15. 5. 1945.

OSMANOVI Ibrahima ABAN, borac. 1917. Lipje. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do m a r t a 1944

OSMANOVI Briim JUSO, zamjenik komand. ete. 1919. Cage. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943.

OSMANOVI Mujin RAMO, borac. 1924. Tabaci, Lukavac. U Odredu od 12. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

OSMANOVI Hasanov ISMET. borac. 1925. Purai. Lukavac. U odredu od 15. 9. 1944 do 15. 5. 1945.

OSMANOVI Bajrin JUSUF. borac. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943 Poginuo 1944.

OSMANOVI Begin RAMO, bolniar. Tuzla. U Odredu od 1944.

405

OSMANOVI Omerov MUSTAFA, borac, 1924. Bikode, Lukavac. U Odredu od 6. 4. 1945. do 15. 5. 1945.

OSMANOVI Begin AHMET, komandir ete, 1923. Prokosovii, Lukavac. U Odredu od januara 1944. do 17. 9. 1944.

OSMI Eminov MUAN, borac, 1923. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. Poginuo oktobra 1944. Purai.

OSMI Muratov SALIH, borac, ekonom, 1926. Lukavac. U Odredu od 20. 8. 1944. do 15. 5. 1945.

OSMI Muratov BEGO, borac, 1923. Lukavac. U Odredu od 14. 9. 1944. Poginuo oktobra 1944. Purai.

OSMI Ragibov SALKO, borac, 1923. Lukavac. U Odredu od 12. 9. 1944. Poginuo 1944 Snagovo.

OSMI Ahmetov RAID. borac. 1924. Lukavac. U Odredu od 12. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

OSMI Mehin NURAGA, borac, 1917. Lukavac. U Odredu od 10. 9. 1944.

OVINA Hajdarov ASIM. borac, 1910. Bilea. U Odredu od oktobra 1943.

OVINA Hajdarov OSMAN, borac, 1913. Trebinje. U Odredu od oktobra 1943.

406

PALAVRI Husin HRUSTO. borac, 1924. Husino. Tuzla. U Odredu od 7. 1. 1944.

PALAVRI Begin HASAN. borac, mitraljezac. 1914. U Odredu od 15. 10. 1944 do 15. 5. 1945.

PALAVRI Salkina RAZIJA. borac. 1926. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

PANI NIKOLA. Komandir ete. B. Petrovo Selo. U Odredu od septembra 1944. Poginuo februara 1945. Ozren.

PAVASOVI-KOMSI Andrijina VERA. zvana LELA. borac. 1927. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 23. 12. 1943

PAVLOVI Nikolin VASO, politiki komesar ete, 1922. Sije. Lukavac. U Odredu od decembra 1944.

PAVLOVI Perin RATKO, borac, 1927. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

PAVLOVI Pavlov STEVO, borac. 1926. Sije, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

PAVLOVI Pavlov VELJKO. borac, 1929. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

PAVLOVI Jurin STJEPAN, komandir ete, 1918. Husino. Tuzla. U Odredu od 12. 11. 1944.

407

PAOI Beirov AHBAZ, borac, Tuzla. U Odredu od 15. 9. 1944.

PEJI MIAN, politiki komesar bataljona i komandant Odreda, Petrovo Selo. U Odredu od 1944.

PEJI Tunjin IVAN, borac, 1910. Mramor, Tuzla. U Odredu od novembra 1944.

PEJI Marijanov JOZO, borac. 1921. Mramor, Tuzla. U Odredu od novembra 1944. do januara 1945.

PEKARI Osmanov HASAN, borac, 1923. Lukavac. U Odredu od 7. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

PELE RADE. borac, 1898. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 12. 12. 1943. Graanica, ivinice.

PELE ANKA, borac, 1893. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginula 12. 12. 1943. Graanica, ivinice.

PERI Vidov RADOMIR RADE, zamj. politikog komesara Odreda, Krikovac, Laktai. U NOB od 1941. U Odredu od oktobra 1943. do septembra 1944.

PERI Stevin VOJIN, borac 1922. Marici, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

PERI Vidova RADOJKA, borac, 1925. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginula 22. 12. 1943. Buik.

408

PERI Perin LAZAR. borac 1922. Marici, Tuzla. U Odredu od 1944.

PERKOVI Todorov PERO. borac, 1896. J a n j a . U Odredu od oktobra 1943.

PETI Antin FRANJO, borac 1911. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do m a j a 1944.

PETAKOVI VIDA, borac, 1897. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginula 12. 12. 1943. Graanica, ivinice.

PETROVI Davidov MILAN, borac, 1925. Smolua, Lukavac. U Odredu od 12. 9. 1944.

PETROVI Mihajlov TATOMIR, borac, 1922. Krtova, Lukavac. U Odredu od 14. 2. 1945. do 15. 5. 1945.

PETROVI Davidov STEVO, rukovodi lac obuarske radio nice, 1922. Smolu a. Lukavac. U Od redu od 1. 9. 1944 do 15. 5. 1945.

PETROVI MILOJE, intendant Odreda, Petrovo Selo. U Odredu od oktobra 1943.

PEZI Salkin AHMET, borac, 1926. Mileii, Tuzla. U Odredu od 1. 8. 1944.

PIKOLOTI Ivanov DANIJEL, borac, 1920. Osijek. U Odredu od 15. 7. 1944.

409

PIRI Fejzin HAKIJA, borac, 1906. Lastva, Trebinje. U Odredu od oktobra 1943.

PIRI Hajdarov MEHMED, borac, 1927. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 20. 11. 1943.

PIRIC Muharemov BAJRO, borac 1898. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943

PJEVIC Ibrahimov AMIL. borac, 1923. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. d o m a j a 1944

PLANINEVI ZAGA. referent saniteta bataljona. Graanica. U Odredu od 1943.

POL-J AKOVI Fehimov HUSO, borac. 1908. G. Tinja. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1944. do 15. 5. 1945.

POPOVI BOKO POPAC. zamjenik komandanta Odreda. Tuzla. U NOB od 1941. U Odredu od oktobra 1943.

PRANJI MIJO. komandant bataljona. Pasci, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943

PRANJI Mijin IVO. borac. 1927. Pasci. Tuzla. U Odredu od 19. 8. 1944

PRCI Nuragin OSMAN, borac. 1918. Tuzla. U Od redu od oktobra 1943.

410

PRIMORAC Josipov ZVONKO, borac, 1921. Mostar. U Odredu od oktobra 1943. poginuo 1945. kao pripadnik VII vojvoanske brigade.

PRILUKI Ibrahimov PAAN, borac. 1926. Dubotica. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

PROTI Brankov DUAN. borac. 1921. U Odredu od 10. 1. 1945.

PROTI Brankov KONSTANTIN, borac. 1928. U Odredu od 15. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

PUELJI MILO, komandir ete, B. Petrovo Selo.

PUKARI SLAVICA. borac. 1928. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

RADI Perkov PERKO. borac, 1875. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Umro decembra 1943. na Konjuhu.

RADI Perkov DORE. borac 1921. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 22. 12. 1943. Buik.

RADI Pavlov MILAN, borac, 1922. Krtova. Lukavac. U Odredu od 28. 12. 1944. do 15. 5. 1945.

RADI Milin PERO, borac, 1926. Krtova, Lukavac. U Odredu od 19. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

411

RADI Stnkov MARKO, borac, 1925. Krtova, Lukavac. U Odredu od 1. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

RADI Gojkov RANKO. borac. 1921. Krtova, Lukavac. U Odre du od 12. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

RADI Nedin NEDELJKO. borac, 1922. Krtova. Lukavac. U Odredu od 17. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

RADI Nedin NIKOLA, borac. 1925. Krtova. Lukavac. U Odredu od 15. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

RADI Miin DUAN, borac, 1924. Smolua, Lukavac. U Odredu od septembra 1944.

RADI Lukin STOJAN. borac, Krtova, Lukavac. U Odredu od 1. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

RADI Lukin NENAD, borac, 1926. Krtova, Lukavac. U Odredu od 10. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

RADI Lukin EDO. borac. 1928. Krtova. Lukavac. U Odredu od 6. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

RAHMANOVIC Mehin SAKIB. kurir, 1928. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

RAJI-KNEEVIC ROSANDA, borac, 1910. Rudo. U Odredu od oktobra 1943. do 15. 5. 1945.

412

RANJAKOVI-KORJENI Ibrahimova AJKA, borac, 1926. Vukovije, Kalesija. U Od redu od oktobra 1943.

REKI Eminov RAS1M. borac, 1923. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 11. 11. 1943. Vukovije.

RELJI Nikin BRANKO, borac, 1924. Krtova, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

RIBI Mustafin MUJO, borac, 1924. Dubotica, Lukavac. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo decembra 1943. Vukovije.

RIBI Osmanov DEMAL. borac, 1927. ikulje, Lukavac. U Odredu od 30. 4. 1945. do 15. 5. 1945.

RIBI Hasin NAZIL. borac. 1928. Prline. Lukavac. U Odredu od 30. 4 1945. do 15. 5. 1945.

RIBI Osmanov Z E J N I L borac, 1927. Prline, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

RIBI Avdin MEHO. borac. 1922. ikulje, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. Poginuo januara 1945. iki Brod.

RISTI Maksimov SPASOJE. borac, 1927. Smolua, Lukavac. U Odredu od oktobra 1944. Poginuo. Moranjani. Srebrenik.

RISTI Mirkov MARKO. borac. 1928. Miijevii. Lukavac. U Odredu od 3. 4. 1945. do 15. 5. 1945.

413

RIOVSKI IVO. politiki komesar Odreda, Lukavac. U Odredu od oktobra 1943. do 13. 9. 1944.

RONJAKOVIC HASAN, CAR. komandir ete, Tuzla. U Odredu od 1944.

RUSS ANDREAS. borac. Njemaka. U Odredu od avgusta 1944.

SADIKOVIC Hamzin BECIR. borac, 1916. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

SADIKOVI Eminov BEKTO. borac, 1914. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

SADIKOVI Main AGO. borac. 1920. Lipnica. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

SADIKOVI Hamzin FEHIM, borac. 1925. U Odredu od 15. 10. 1944.

SADIKOVI Mehmedov RAHMAN, borac. 1921. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo decembra 1943. Graanica. ivinice.

SALAHOVI Mehin MEHMED, veterinar, bolniar. 1925. Obodnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 1. 9. 1944.

SALAHOVI Avdin MEHMED, borac, 1918. Trebinje. U Odredu od juna do septembra 1944.

414

SAKI abanov MEHO, borac, 1917. Kruevica, Lukavac. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo novembra 1943. Tuzla.

SAKI Hasanov OMER, borac, 1924. Crveno Brdo, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

SAKI Mujin MEHMED, komandir ete. 1920. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 17. 1. 1944. Moluhe.

SALAMOVI Mehin MUSTAFA, borac, 1910. Breke. Tuzla. U Odredu od 1943.

SALAMOVI Mehin ISMET, borac, 1927. Donja Obodnica, Tuzla. U Odredu od osnivanja. Poginuo 1944.

SALAMOVI Mehin SALE, borac 1915. Breke, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

SALETOVI Muratov HAMZA, borac, 1911. Breke, Tuzla. U Odredu od 21. 9. 1944.

SALETOVI Dulagin BEGO, borac, 1926. Bokavii, Lukavac. U Odredu od 10. 8. 1944. do 15. 5. 1945.

SALIHBAI Abdulahov HUSEJN, borac, 1919. Dobonica, Lukavac. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 1944. Purai.

SALIHBAI abanov MUJO. borac, 1924. Dobonica. Lukavac. U Odredu od 7. 9. 1943.

415

SALIHOVI Osmanov DAFER. 1924. Modrac. Lukavac. U Odredu od 10. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

SALIHOVI Avdin OMER, borac, 1915. D. Jaruke, Lukavac. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 20. 11. 1943. Meai.

SALIHOVI Omerov SAKIB. mitraljezac, 1923. Modrac. Lukavac. U Odredu od 20. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

SALKANOVI Agin IBRAHIM, borac, 1925. Tuzla. U Odredu od 6. 10. 1944.

SALKI Mujin MEHMED, borac, 1920. Tuzla. U Odredu od 24. 10. 1943 Poginuo 1944. Srebrenik.

SALKII Ibrahimov HAMID, borac 1924. Pasci. Tuzla. U Odredu od 15. 8. 1944.

SALKI Osmanov AIR. borac, 1923. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

SALKI Osmanov AVDO, borac, 1927. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

SALKI Mujin MULAGA. borac. 1924. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

SALKI Suljin HUSEJN, borac. 1923. Lukavac. U Odredu od 28. 11. 1944.

416

SALKI Ibrahimov NURAGA. borac, 1922. Lukavac. U Odredu od 2. 9. 1944.

SARAFIJANOVI Kostin JAKOV. borac 1923. Vasiljevii, Lukavac. U Odredu od 20. 4. 1945. do 15. 5. 1945.

SARAFIJANOVI Brankov CVIJETIN, kurir, 1929. Sije, Lukavac. U Odredu od 15. 1. 1945.

SARAJLI Atifov TAIB, borac, Graanica. U Odredu od juna do septembra 1944.

SARIHODI Hasin AHMO, borac, 1906. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo novembra 1943. Poarnica.

SA VI CVIKO, rukovodilac SKOJ-a u eti, 1926. Smolua, Lukavac. U Odredu od oktobra 1944.

SEJDINOVI Jusufov RIZAH. borac, 1926. Tuzla. U Odredu od 9. 10. 1944. do 26. 12. 1944.

SEJDINOVI Begin MEHMED. komandir voda, 1925. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1944. do 15. 5. 1945.

SEJMENOVI Vasin NENAD, borac, 1929. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo decembra 1944. Krivaja.

SEJDINOVI Haimov OMER, borac, 1922. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

27* Tuzlanski partizanski odred

417

SELESKOVI Muanov MUSTAFA, borac, 1905. Trebinje. U Odredu od oktobra 1943.

SELIMOVI Hasanov GALIB. borac, 1930. Dobrnja. Tuzla. U Odredu od 6. 5. 1944.

SELIMOVI Alijin MUHAMED, borac, 1917. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

SELIMOVI Alijin MEHMED MEA, politiki komesar Odreda, 1910. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

SELIMOVI Alijina FADILA, bolniarka. 1919. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

SELIMOVI Kasimov GALIB. borac, 1928. Seona. Srebrenik. U Odredu od 14. 5. 1944. do 15. 5. 1945.

SELIMOVI Ibrahimov HAZIM. zamjenik komandira ete. U Odredu od 23. 4. 1944. do 15. 5.1945.

SELIMOVI Ibrahimov BEIR. borac. 1918. Dobrnja. Tuzla. U Odredu od 10. 10. do 15. 4. 1945.

SELIMOVI Dedin MUJO. borac. 1924. Marina Glava, Tuzla. U Odredu od 15. 10. 1944. do aprila 1945.

SEKULI Pajin DUAN, borac, 1924. Smolua, Lukavac. U Odredu od oktobra 1943.

418

SEPE Ivanov ANKO, borac, 1908. Zagorje. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 17. 1. 1944. Moluhe. Tuzla.

SILAJDI amilov GALIB. borac. 1923. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 22. 12. 1943. Buik.

SIMI Gojkov VOJIN, borac, 1919. Vasiljevii, Lukavac. U Odredu od 23. 4. 1945. do 15. 5. 1945.

SIOI Muharemov MURADIF, mitra ljezac, 1927. Lisovi i, Srebrenik. U Od redu od 10. 10 1944. do 15. 5. 1945

SIOI Muharemov MEHO, borac, 1924. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 5. 4. 1945. do 15. 5. 1945.

SIOI emse HABEG, borac, 1922. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 25. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

SLIJEPEVI Mujkin MEHO, intendant bataljona, 1914. Lastva, Trebinje. U Odredu od oktobra 1943.

SMAILOVI Suljin NAIL, borac. 1924. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do marta 1944.

SMAILOVI Hasanov ALIJA, borac, 1926. Srebrenik. U Odredu od 17. 1. 1944. do 17. marta 1944.

SMAILOVI Mujagin HALIL, komandir ete, 1913. Lika, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo novembra 1943. Graanica, ivinice.

419

SMAILOVI Beganov HAMZA, borac, mitraljezac, 1921. Caparde. U Odredu od 6. 4. 1944. do 15. 5. 1945.

SMAILOVI Salihov DEMA L. borac, 1919. ehaje, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do 15. 5. 1945.

SMAILOVI Hasanov HAZIM, desetar, 1926. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do jula 1944.

SMAJI Omerov MEAN, borac, 1917. Pasci, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

SMOLEJ Franjina JOZEFINA, borac, 1927. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

SMOLEJ Franjina ELEONORA, borac, 1925. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

SMOLEJ Franjin ZDRAVKO, borac, 1930. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

SOFTI MUHAREM, borac 1925. Lipnica, Tuzla. U Odredu od 24. 9. 1944.

SOFRI Perin SAVO. borac, 1920. Sije. Lukavac. U Odredu od 1. 2. 1945. do 15. 5. 1945.

SOUEK Alojzov BOGOSAV, borac, 1911. Lukavac. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 15. 12. 1943. ivinice.

420

SPAHI Mehmedov IBRAHIM, borac, 1912. ikulje. U Odredu od 9. 1944. do 15. 5. 1945.

SPAHI Nazifov MEHMED. borac, 1912. Lipnica. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

SPAHI Begin MUJAGA. borac, 1914. ikulje, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

SPAHI Alijin VELO, borac, 1920. ikulje, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

SPAHI Mujin IBRAHIM, borac, 1909. Tuzla. U Odredu od 25. 5. 1944. do 15. 5. 1945.

SPASOJEVI NEBOJA, politiki radnik. U Odredu od juna do septembra 1944.

SRABOVI Selimov OMER, borac, 1926. Tuzla. U Odredu od 3. 8. 1944.

STAMENIC Obradov PERO, borac, 1925. Krtova, Lukavac. U Odredu od 10. 12. 1944. do 15. 5. 1945.

STEVI Stevin PERO, borac, 1922. Marici, Tuzla. U Odredu od 20. 6. 1944. do 15. 5. 1945.

STEVI Perin PERO. borac, 1922. Mramor. Tuzla. U Odredu od 20. 9. 1944.

421

STEVIC Sailov DANILO, borac. 1929. Vasiljevii, Lukavac. U Odredu od 20. 2. 1945.

STJEPIC Pejin MARKO, borac. 1923. Breke. Tuzla. U Odredu od 28. 12. 1944. do 15. 5. 1945.

SUBAI Sejfin HAMDIJA, intendant bataljona. 1925. Tuzla. U Odredu od 10. 7. 1944.

SUBAI Ohranov ABAN, borac, 1908. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 22. 12. 1943. Buik.

SULJAGIC Mujin AHMO, borac. 1919. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

SULJAGIC Kadragin FADIL borac, 1921. Lukavac. U Odredu od oktobra 1943.

SULJAGI Mehin SAKIB, borac, 1927. ikulje. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944 do 15. 5. 1945.

SULJENDI Osmanov AZIM, desetar, borac. 1921. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 20. 2. 1944. do 15. 5. 1945.

SULJENDI Bektin HAZIM. borac. 1926. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 22. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

SULJETOVI Hasanov SALIH. politiki komesar ete, 1925. Tuzla. U Odredu od 15. 4. 1944.

422

SULJETOVIC Eminov MUSTAFA, borac. 1927. Tuzla. U Odredu od 10. 9 1944.

SULJETOVI Ibrin MUHAREM. borac, 1908. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

SULJIC Mujin HALIL, borac, 1926. Kladanj. U Odredu od decembra 1944.

SULJI erifov MEHMEDALIJA, borac. 1929. Kuge. Srebrenik. U Odredu od 1. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

SULJI Eminov FADIL. borac, 1921. ie, Tuzla. U Odredu od 10. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

SULJI Husejnov HUSNIJA. borac, 1925. U Odredu od 12. 2. 1944. do 15. 5. 1945.

SULJIC Husejnov MEHMED. borac. 1926. ie. Tuzla. U Odredu od 10. 10. 1944.

SULJI Sulejmanov AVDO, borac, 1928. ie. Tuzla. U Odredu od 10. 10. 1944.

SULJI Suljin IDRIZ, komandir ete, 1915. Mramor, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

SULJKANOVI Jusufov IBRAHIM. borac 1923. Srebrenik. U Odredu od 10. 1. 1944.

423

SUNARI IVO, Travnik, politiki radnik. U Odredu od oktobra 1943.

ABANOVI Abdulahov SULEJMAN, borac, 1925. Breke. Tuzla. U Odredu od 16. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

ABANOVI-TINJI Sulejmanova IZETA, bolniarka, 1925. Purai, Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

ABANOVI Ibrahimov HAMID, borac. 1926. Breke. Tuzla. U Odredu od 15. 9. 1944.

ALJA ALIJA, zamjenik komandanta bataljona.

EHI Agin MUSTAFA, borac, 1909. Tuzla. U Odredu od aprila 1944.

EHI Mehmedov HAZIM, borac, 1926. Dobrnja, Tuzla. U Odredu od 15. 5. 1944. do 15. 5. 1945.

EHI Salihov SULEJMAN, borac, 1923. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 1945.

EHOVI Ahmetov ALIJA, borac, 1904. Trebinje. U Odredu od oktobra 1943.

ETKA Mitrov ARSEN, borac, 1901. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 11. 11. 1943. Vukovije.

424

ILJI Mustafin AHMET KADIJA, politiki komesar bataljona, 1910. Doboj. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 10. maja 1944. Raljani.

IRANOVI Mehin ISMET. borac, 1926. Podoraje, Srebrenik. U Odredu od 15. aprila 1944. do 15. 12. 1944.

IRANOVI Mehin DEMAL. borac, 1923. Podoraje, Srebrenik. U Odredu od 1. 8. 1944. do 15. 5. 1945.

KVARICA GOJKO, politiki radnik, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

MIT FRANJO, borac. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 11. 11. 1943. Vukovije.

OKEVI Nikolin MILAN, borac. 1923. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Umro od posljedica ranjavanja koncem 1944.

UMAN Mihajlova LJUBICA, borac, 1921. Zvornik. .U Odredu od oktobra 1943.

UHA Vaclavov VACLAV, borac, 1928. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

UPUT Danilov LJUBO, borac. 1914. Lopare. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 12. 12. 1943. Graanica, ivinice.

UPUT VELIMIR, politiki komesar bataljona.

425

TABUI Jusin RAGIB, borac, 1907. G. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

TADI DIKO, politiki komesar ete, J a n j a . U Odredu od 1944.

TALETOVI Begin OSMAN, borac, 1914. Podoraje, Srebrenik. U Odredu od 15. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

TALETOVI Mehin MURADIF, intendant bataljona, 1926. Podoraje, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1944.

TALETOVI Mujin NOVALIJA, borac, 1926. Podoraje, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do 15. 5. 1945

TERZI Haimov MUSTAFA, borac, 1921. Gornja Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 15. 1. 1944.

TEI ILIJA, politiki komesar ete.

TINJI Alijin BEGO, komandir ete, 1927. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

TODOROVI Kostin BRANKO, borac, 1923. Smolua, Lukavac. U Odredu od 1. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

TOKI Eminov JAKUB, borac, 1927. Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

426

TOKI Ibrahimov IMIR, borac, 1923 Purai, Lukavac. U Odredu od 1. 2. 1945. do 15. 5. 1945.

TOKI Mustafm MEHO, borac, 1925. Bokavii, Lukavac. U Odredu od 16. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

TOKI Mustafm IBRAHIM, borac, 1928. Bokavii, Lukavac. U Odredu od 26. 9.1944. do 15. 5. 1945.

TOMIEVI Stjepin ILIJA, borac, 1906. Fojnica. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 11. 11. 1943. Vukovije.

TOPAGI Rifatov AZIM, borac, 1920. Vukovije, Kalesija. U Odredu od oktobra 1943.

TOI Stankov MILAN, borac, 1927. Sije, Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

TOI Nedin RATKO, borac, 1926. Sije, Lukavac. U Odredu od 28. 1. 1945.

TOI Mirkov ILIJA, politiki komesar ete, 1918. Sije. Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

TOI Mirkov MILAN, borac, 1926. Sije, Lukavac. U Odredu od 10. 1944. do 15. 5. 1945.

TOI Mihajlov CVIJETIN, borac, 1911. Sije, Lukavac. U Odredu od 7. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

427

TRIFKOVI Maksin DANILO, borac. 1924. Smolua, Lukavac. U Odredu od 15. 8. 1944.

TRIFKOVI Vasilijev STOJAN, borac, 1926. Smolua, Lukavac. U Odredu od 10. 9. 1944.

TRIPUNOVI Tripunov SAVO. borac, 1923. Sije, Lukavac. U Odredu od 10. 1. 1945.

TRIPUNOVI Gavrin MILAN, borac, 1921. Krtova. Lukavac. U Odredu od 12. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

TRNOVLJAKOVI Mustafin MUHAMED. borac, 1918. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 12. 12. 1943. Graanica, ivinice.

TROBEG DESA. borac. 1927. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

TUBIC Mehin JUSO, politiki komesar ete, 1917. Lukavac. U Odredu od 2. 8. 1944.

TUBI Ibrahimov AHBAZ, borac. 1922. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. Poginuo decembra 1944. urdevik. ivinice.

TUBI Ibrahimov MUHAMED, borac, 1918. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

TUBI Begin AVDO, borac. 1926. Lukavac. U Odredu od 2. 9. 1944.

428

TUBI Hasin AHMET, borac, 1922. Lukavac. U Odredu od 15. 9. 1944.

TUBI HAIM, intendant bataljona, Lukavac. U Odredu od poetka 1944.

TUI HALIL, borac. U Odredu od 1944. Poginuo 1945.

TUI Paanov DAFER, 1924. Solina U Odredu od ra 1943. do 1944.

borac, Tuzla. oktobkonca

TUFEKI Osmanov MUJO, borac, 1927. G. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

TUFEKI Ibrahimov NURAGA, borac, 1924. Gnojnica, Lukavac. U Odredu od 15. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

TUFEKI Meanov ABAN. borac, 1924. Purai, Lukavac. U Odredu od 3.12. 1944. do 15. 5. 1945.

TUFEKI Mehin MUHAREM. borac, 1924. Bikode. Lukavac. U Odredu od 1. 2. 1945. do 15. 5. 1945.

TUFEKI Mehin HAIM, borac. 1923. Bikode, Lukavac. U Odredu od 15. 10. 1944.

TUFEKI Mujin LUTVO, borac, vodnik, 1915. Lukavac. U Odredu od 15. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

429

TUFEKI Osmanov ZLATAN BRACO, borac. 1929. Lukavac. U Odredu od 10. 10. 1944.

TULUMOVIC RAGIB. borac, Turija, Lukavac. U Odredu od 1944. Poginuo 1945. Omazii.

TURSUNOVI Ademov AHMET. borac, 1925. Tinja, Srebrenik. U Odredu od 12.7. 1944. do 15. 5. 1945.

TURSUNOVI Mustafin MURADIF. borac, 1917. Tinja. Srebrenik. U Odredu od 20. 11. 1943. do 15. 5. 1945.

VASI ordev MIHAJLO, borac, 1896. Gradaac. U Odredu od oktobra 1943. Umro decembra 1943. Ribnica.

VASILJEVI Stevin MILIVOJ, borac, 1904. Purai. U Odredu od oktobra 1943. Umro j a n u a r a 1944. Kon j uh.

VASILJEVI Milivojev VLADO, omladinski rukovodilac, 1927. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

VASILJEVI Petrova VERA, borac, 1926. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginula 11. 11. 1943. Vukovije.

VEHABOVI Mehmedova MEJRA, bolniarka, 1925. Graanica, ivinice, U Odredu od 1943.

VEHABOVI Mehin HASAN, ekonom, 1912. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do 15. 5. 1945.

430

VEJZOVI Ramin MEHMED, borac, 1926. Tinja, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do decembra 1944.

VIDAKOVI Gojkov VASO, borac, 1922. Krtova, Lukavac. U Odredu od 1. 1. 1945. do 15. 5. 1945.

VILI Ibrahimov AHMET. borac, 1920. Tinja, Srebrenik. U Odredu od oktobra 1944. do 15. 5. 1945.

VILI Beirov MUJKAN, borac, 1908. Tinja. Srebrenik. U Odredu od j a n u a r a 1945. do 15. 5. 1945.

VILI Zejirov BEIR, pomonik mitraljesca, 1925. Tinja. Srebrenik. U Odredu od oktobra 1943. do 15. 5. 1945.

VILOVI Osmanov MUSTAFA, pol. radnik, 1915. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

VODENIK Ivanov KARLO, borac, 1896. Maribor. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 11. 11. 1943. Vukovije.

VODENIK Karlova MILOJKA. borac, 1924. Mostar. U Odredu od oktobra 1943.

VOKI Milanov ALEKSANDAR ACO, politiki komesar bataljona, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. U maju 1944. teko ranjen, pada u ruke etnicima, koji ga predaju Nijemcima, a oni ga strijeljaju u Osijeku.

VOKI Milanov SLOBODAN BODO, borac, 1918. epe. U Odredu od oktobra 1943.

431

VOKI Milanov MIO, politiki komesar Odreda, 1925. Zenica. U Odredu od osnivanja.

VOLAVKA Leopoldova MARIJA, borac, 1927. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginula 22. 12. 1943. Buik.

VRABAC Sulejmanov ALIJA, borac. 1914. Tuzla. U Odredu od 10. 10. 1944.

VRABAC Salkin EFKIJA, kurir u tabu Odreda, 1928. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

VRAEVI Pavlov RADOMIR, borac. 1924. Lukavac. U Odredu od 1. 4. 1945.

VUKOMANOVIC Pavlov LJUBAN, borac, 1920. Lukavac. U Odredu od 16. 2. 1945.

VUKOTI ordina MILENA. borac, 1927. U Odredu od oktobra 1943.

VUKOTI orin OKO, borac. U Odredu od juna do septembra 1944.

VUKOVI Osmanov AVDO, borac, 1921. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. do 10. f2. 1943.

ZAIMOVI Tosumov MURATBEG, vijenik ZAVNOBiH-a, Tuzla, 1886. U Odredu od oktobra 1943.

432

ZAIMOVI Mehmedov BEGO, borac, 1914. Tuzla. U Odredu od juna do septembra 1944.

ZAHIROVI Muharemov OSMO, borac, 1927. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo koncem 1943.

ZAHIROVI Zahirov MUHAREM, borac, 1900. Lipnica. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 11. 11. 1943. Vukovije.

ZAHIROVI Hasibov MULAGA, borac, 1926. Lipnica, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo novembra 1943. Poarnica, Busija.

ZAHIROVI Mehmedov MUJAGA, borac, Ljenobud, Srebrenik. U Odredu od 15. 1. 1944. do marta 1944.

ZARI M. MIO, komandir ete, 1911. Sije, Lukavac. U Odredu od 6. 1. 1945. Poginuo aprila 1945. Tumare.

ZARI Ilijin NEDELJKO, borac. 1926. Sije, Lukavac. U Odredu od 4. 2. 1945.

ZONI Suljin IBRAHIM, borac. 1924. Poljana, Tuzla. U Odredu od 28. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

ZOLETI HASAN, komandir ete, Tuzla. U Odredu od

1944

ZOLETI Ahmetov RAMO, borac, 1926. G. ivinice. U Odredu od 1. 7. 1944.

2M- Tuzlanski partizanski odred

433

ZOLETI Husejnov SAFET, borac, kurir, 1912. Tuzla. U Odredu od jula 1944.

ZONI Mujin OMER, borac, 1917. B. Poljana, Tuzla. U Odredu od 8. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

ZONI Salihov FEHIM, komandir ete, 1913. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

ZUKIC Suljin AHMET, borac, 1925. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 10. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

ZUKI Muanov MEHO, borac, 1925. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 15. 8. 1944. do 15. 5. 1945.

ZUKI Omerov MUJO, borac, 1927. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

ZUKI Ibrahimov OMER, borac, 1923. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 1. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

ZUKI Omerov NAZIL, komandir ete, 1921. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 15. 10. 1944. do 15. 5. 1945.

ZUKI Ahmetov ISMET, borac, 1927. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 26. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

ZUKIC airov MUHAREM, borac, 1925. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 15. 11. 1944. do 15. 5. 1945.

434

ZUKIC Himzin BEGO, borac, 1927. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 1. 6. 1944. do 15. 5. 1945.

ZUKI Halilov ULAGA, borac, 1924. Lisovii, Srebrenik. U Odredu od 15. 9. 1944. do 15. 5. 1945.

UPAN Marinov PAVLE, borac, 1907. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Poginuo 11. 11. 1943. Vukovije.

ZUPEVI Salkin EFIK, borac, brija, 1905. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

ZUPANCI E M I L politiki komesar ete, Graanica. U Odredu od 1944. Poginuo 1945.

IGI Ibrahimov HUSO, borac, 1919. Bistarac, Lukavac. U Odredu od 20. 11. 1945. do 15. 5. 1945.

IGI Sinanov MUJO. borac, 1913. Bistarac, Lukavac. U Odredu od 15. 12. 1944. do 15. 5. 1945.

IGI Alijin ALJO, borac, 1920. Bistarac, Lukavac. U Odredu od 15. 12. 1944. do 15. 5. 1945.

IGI Zihnijin ABDURAHMAN, borac, 1911. Pasci, Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

IGI Alosmanov MUSTAFA, borac, 1923. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943. Umro u zarobljenitvu u Njemakoj 1944.

435

ILI-ARSENOVI MARA, polit, radnik, 1919. Bijeljina. U Odredu od 1944

ILI Sadikov SALIH, politiki radnik, 1919. Tuzla. U Odredu od oktobra 1943.

IVKOVI Jordanov MILAN, borac, 1924. Graanica. U Odredu od 1943. Poginuo 7. 4. 1943. Boljani.

436

REGISTAR LINIH IMENA A Abdihodi Ahmet Omerin, 164 Agi Sabira, 237 Ahmedbai Paan, 207 Ahmedbai Salih, 206, 212 Ahmedi Ahmet, 202, 222 Ahmedi Alija Ago, 214 Ahmedi Hamdija, 222 Ahmedi Hanifa, 212 Ahmedi Latif, 212 Ahmedi Mehmed Meho, 211, 212, 222, 223 Ahmedi Mnjo, 222 Ahmedi Refija, 222 Akelji Osman, 235 Alagi uitelj, 139 Alibali Mehmed, 84, 280 Alii Halil, 212 Alii Mujesira, 212 Alii Paan, 207 Alihodi Omer, 233 Alijagi Alija, 39 Aljuki Nazif, 233 Arnaut Nisa, 148 Avdibegovi Hazim, 233 Avdihodi Huso Omerin, 269 Azabagi Ferhat 39, 72, 133, 219 Azabagi Fikret, 233 Azapagi Adem, 39, 63, 196 Azapagi Mustafa, 165 Azapagi Suljo, 171, 198 B Babai Ana, 157 Babai ivka, 157 Babai Dragomir, 303 Babi Momo, 44, 52, 150, 152 Bahti Sait, 87. 89, 269, 294 Bajri Ahmet, 225, 227 Bajri Huso, 233 Bakalovi Hasan, 214 Bakalovi Ramo, 222 Ban Mihovil, 236 Banker Simo, 52, 151, 152 Barakovi Zulfo, 223, 225, 227 Bararon Luna, 82, 280, 281 Bai Boo, 233 Bai Fad il. 285 Batalo Kova, 236 Bauer, ef policije, 165 Beirovi Fatima, 313 Beirovi Halil, 313 Beirovi Hrusto, 84 , 87, 294, 295, 296, 299, 300, 301, 313, 315, 316, 317, 319 Beirovi Osman, 313 Beirovi Redo, 314 Beganovi Ramo, 280 Beganovi Salih, 84, 268, 294, 299 Begi Fadil-Belaja, 283 Begi Haim, 235 Begi Jure, 37 Begi Nail, 189, 193 Begi Vehid, 39, 62, 63, 71, 77, 180, 189, 219, 245, 249, 252, 257, 260, 262 Begovi Nail, 144 Bekti, zlikovac, 314 Bekti Avdo, 273 Bekti Mujaga, 269 Bei Ahmet Ahmo, 85, 283, 299 Belagi Ismet, 168 Belagi Salih, 225, 227 Belagi Zejnil, 71, 168, 173, 210 Beve Leopold, 168 Bijedi Demal, 122, 208 Bijeli Ahmet, 86 Bijeljinac Aljo, 167 Bikovi Brajko, 233 Bjegovi Nikola, 52, 139

439

Bjeli Akif, 285 Blagojevi Ivan, 233 Borisavljevi Vera, 168 Boskovi Angelina, 168 Brajkovi Bogomir, 37 Branji Mujo, 207, 225 Branji Salko, 225 Brki Ferid, 50 Broz Josip Tito, 24, 30, 101, 126, 260 Bujakovi Svetozar, 39, 63, 64, 173, 175, 196, 205

D Dadanovi air, 301 Dadanovi Zeir, 206, 207, 225 Dautovi Raif, 173 Delibegovi Ahmet, 159 Delibegovi Vehid Roki, 39, 237 Deli Ahmet, 85 Deli Demal, 168 Deli Edhem, 264 Deli Kasim, 84, 236 Deli Mehmed, 65, 87, 97, 235 Derikonja Savo, 125, 304, 321 Dobanovaki Borka, 233 Dorn Drago, 43, 157, 205 Dragi Jovo, 289 Drolac Stanko, 72, 236 Duplani Atilije Mato, 246 Durakovi Ibrahim, 288 Dusinovi Muhamed, 39, 133, 189 D Dambi Hajro, 227 Dambi Hamdija, 300, 302 Dambi Raid, 207, 225 Dani Memi, 84, 220, 245, 248, 260 262, 278, 283, 299, 300, 301, 316 318, 319 Danki Emin, 227 Dini Aljo, 227 apo Sabit, 84. 269. 280, 299 Di las Ilija, 71, 72, 200, 220, 239, 243 249, 259, 260 onlagi Ahmet, 22, 28, 30, 41, 57, 58, 59, 68, 69, 74, 80, 92, 100. 104,

C
Cakeli Velinka, 237 Cekeli Veselinka, 173 Center, sudija, 152, Ceri Salem, 36, 264 Cesarevi Jovo, 44, 52, 319 Cibri Avdo, 283 Cibri Mujaga, 72 Cibri Nuraga, 237 Cvijanovi Vojin, 108, 305, 309, 310

aji Forkapa iga, 270, 283

ati Husein, 314 ati Ismet, 314 ati Muharem, 207 ati Sakib, 84. 85, 294, 300, 302 313 ehaji Safet, 87, 233, 237, 269, 279, 317, 318 erimagi Hasnija, 174, 236 erimagi Ibro, 72, 233, 236 erimovi Ramo, 270 Cesare vi Jovo, 139, 150, 152 esarevi Milica, 133, 139 ilimkovi Demal, 160 ori Ivan, 233 uk Sinia, 233 uri Jagoda, 168 uri Marko, 52 ustovi Dervi, 225, 227

111

onlagi Esma, 50. 140 uji Mika, 168 uri Ljubo, 52 uri Mirko, 139 Durii Pavle, 107, 266, 285, 302, 31S E Ejubovi Hasan, 164 El Husein, 74 Erakovi Pero, 39, 71, 132, 143, 173 196, 198

440

F Falaut Vojo, 153 Fatui Adem, 233 Fatui Smajl, 233, 236 Fejzi Ibrahim, 202 Filipovi Mirko, 37 Fizovi Muharem, 167 G Gagi Muhamed, 37, 39, 41, 62, 63, 146, 189, 202, 203, 208, 233, 257 Gali Darinka, 44, 52, 149, 151, 152 Gani Osman, 210 Gavrani, drugarica, 157 Gavrilovi Duan, 225 Gavrilovi Milan, 87, 262, 289, 318 Gavrilovi Srpko, 219, 228 Gluhi Omer, 37, 39, 42, 60, 71, 131, 132, 139, 154, 160, 168, 176, 184, 186, 189, 194, 196, 200, 215, 219, 220, 229, 236, 239, 241, 245, 246, 249, 250, 251, 255, 258, 259 Gluhi Suljo, 233 Goganovi arko, 108, 309 Gradaevi Nezir, 168 Grbac Mira, 44, 52, 142, 149, 152, 161 Gregori Vinko, 187 Gvozdi Ljeposava, 42, 51, 139, 150 H Habibovi Sadik, 168 Hadajlija Alija, 87 Hadi Nuraga, 85 Hadi evajlija, 260 Hadihasanovi Rasim, 189, 233 Hadiomerovi Mehmedalija, 303 Hadiomerovi Sakib, 168 Halilevi Osman orko, 165 Hanifi Adem, 233 Halilovi Mujo, 233 Halilovi Rahman, 280 Halilovi Tale, 235 Hamustafi Emin, 223 Hanji Cvijeta, 72 Hasanagi Sakib, 52, 142, 151 Hasanevi Paaga, 60 Heamovi Alija, 224

Heamovi Mea, 224 Henjel Antonija, 70, 71, 167, 171, 173, 189, 194 Herljevi Albin, 202 Herljevi Franjo, 36, 37, 76, 240, 274, 321 Herljevi Nikola, 222, 224 Hinji Cvijeta, 236 Hodovski Dagmara, 168 Hodi Dafer, 60, 158, 190, 191, 205, 206, 214 Hodi Ferhat, 207, 213, 214, 215 Hodi Idriz, 43, 212 Hodi Mujo, 44, 233 Hodi Mustafa, 168 Hodi Nuraga, 220, 299 Hodi Osman, 89 Horozi Alosman, 204 Horozi Esad, 212 Horozi Fad il, 235 Horozi S., 72 Hrusti Emin, 52 Hrusti Nedib, 50 Huki Dervi, 84, 268, 280, 281, 282, 288 Huki Jakub, 211 Huki Merja, 282 Huki Mehmedalija, 82, 84, 103, 116, 201, 230, 234, 236, 265, 268, 283, 296, 298, 300, 303, 305, 317, 319 Humo En ver, 221210 Huri Ibrahim, 206, 212, 225, 226 Huski Huso, 72

I
Ibrahimagi Ahmet 201 Ibrahimagi azim, 166 Ibrahimovi Hasan, 90 Ibrahimovi Mustafa, 192, 207, 208, 213, 220 Ibrahimovi Osman, 72, 237 Ibri Salkan, 72, 237 Ibri Velo, 285 Ibriimovi Sejfulah, 85, 103, 298, 299 Iki Martin, 133 Ikovi Vojo, 82 Ili Milica, 310 Iljazovi Alaga, 84, 268, 280, 281

441

Imamovi Salko, 206, 207, 209, 222 Isabegovi Hasan, 45, 168 Isovi Omer, 85, 147, 225, 294, 299

J
Jahi Fad il panac, 214 Jahi Suljo, 206, 212 Jajanin Bogoljub, 42, 133 Jaki Rade, 37 Jaki Radojka, 173 Jaki Todor, 42, 133 Jakubovi Mustafa, 32 Jankovi Dimitrije, 37 Jankovi Pero, 167, 228 Jankovi Slavka, 228 Jankovi Svetislava, 50 Jerinovi, 133 Joguni Hanumica, 142 Joguni Muhamed, 167, 220 Joguni Rasim, 71, 84, 200, 213, 220, 239, 245, 268, 280 Joki-Babi Mirjana, 148 Joki Branko, 52, 152 Joki Radojka, 71 Joldi Jakub, 199, 210 Joldi Mehmed, 199 Joluni Stjepan, 156, 159 Joilovi Slobodan Bodo, 40, 189, 191, 220, 245, 246 Jovanovi Desa, 152 Jovanovi Drago, 43, 149 Jovanovi Mica, 85 Jovanovi Mira, 142, 268 Jovanovi Seka, 152, 153 Jovanovi Todor Toso, 82, 84. 265, 276, 279, 280, 298, 303, Jurinc dr Ljudevit, 72, 236 K Kaki Zagorka, 233 Kamenjaevi Ante, 37 Kani Hamid, 204 Kani emso, 43, 212 Kapetanovi Abdurahman, 294 Kapetanovi Mustafa, 43 Kapidi Hasan, 280 Kapidi Husein, 84, 291 Kari, porodica, 148

210,

Kari Fadila, 204 Kari K r i s t i n a 148 Kari Rifat Moi, 137 Kasumovi Sakib, 87 Katani Safet, 285 Kati Jovo, 138 Kati Risto, 44, 51, 150, 152 Kerec Neda, 35, 65, 71, 85, 173, 194, 237 Kerec Vlado, 225, 228 Keroevi Juro, 204 Keroevi Mijo Guja, 273, 318 Kerovi Radivoje, 40, 155 Keserovi Dragutin, 101 Keetovi Muhamed, 210, 237, 240 Kevi Esad, 63, 192 Kii Ahmet Omeraga, 207 Kii Omer, 85 Kii Safer, 302 Klinar Tone, 224 Kljuju Milan 53, 143 Kneevi Vojo, 202 Kolakovi Zdravko, 44, 50, 143, 150, 151, 152 Komi Vera, 52, 152, 161, 162, 163, 164, 165 Korjeni Habera, 222 Kosori Pero, 123, 321 Kostelji Ljubo, 204 Kovaevi Sahbaz, 50 Koar Azem, 101 Kren O l g a 72 Kreco Krsto, 52 Krikovi Igor, 168 Krneta-Pavlovi Duanka 51, 149 Krsek Manja, 236 Krsek Marija, 72, 236 Kuduzovi Ibrahim, 236 Kuduzovi Smajl, 285, 302 Kulii Ivan, 269 Kulii Krista, 310 Kulii Stana. 310 Kulovi Mumin, 209 Kunosi Abdulah. 133 Kunosi azim, 85. 295, 296, 302 Kunosi Demal Miko, 188, 205 Kunosi Eref Eo, 187, 188, 197 Kunosi Hajrudin Pita, 225, 227 Kunosi efket, 239, 245. 246, 296 Kupus Hikmeta Hika, 138

167.

108, 319

442

Kurbai azim, 212 Kurbai Hasiba, 212 Kurbai Mehmed, 204 Kurbai Senija, 212 Kurbai efket, 222 Kurbai erif. 222 Kurevi Tima, 218, 225, 228, 308 Kurt Enver, 51, 139, 143 Kurt Muftija, 143 Kurt Muhamed efket Muftija, 37 Kurtagi Mujo, 168 Kurtovi Hazim, 72, 237 Kuljugi Eefa, 207, 212 L Laufer Frida, 138, 202 Lazai Jovanka, 20 Lazare vi ore, 42, 56, 63, 70, 71, 75 Leki Danilo, 36, 59, 214 Liki Ivan, 233 Lindeman Aleksej, 233 Lisica Milan, 200 Lii Sadik, 160 Lokvenca Marko, 72 Lopandi Sreten, 200 Luki Branko, 233 Luki Veljko Kurjak, 36, 37 Luki Zlatomir, 8, 22, 27 M Mado emsa, 168, 210 Maksimovi Duka, 264 Maksimovi Jovo, 264 Maksimovi Milan, 264 Maksimovi Mitar, 235 Malkoevi, 206 Mandi Gligo, 35, 36, 45, 46, 47, 50. 59, 64, 205 Mandi Jovanka, 43, 149, 157 Mandi Ago, 189 Mandi Mujo, 211, 227 Mandi Paaga, 35 Marievi Blako, 225 Markovi Milja, 200, 235, 239, 246, 249, 250, 251, 260, 264 Markovi Miljo, 71 Markovi Olga, 143 Masi Ivanka. 214

Matovinovi Jozo, 143 Mazalovi Hamid, 257 Maar Drago, 244 Mehmedagi Atif, 259 Mehmedagi Huso, 277, 284, 285 Mehmedovi Husein, 87 Meki Be go Begaa, 212 Memi Salih, 286 Mesing Fidrih, 72, 175, 180, 258, 260, 261 Mei Uzeir Ago, 211, 213, 215, 225, 226 Mei Vahid, 236 Mekovi Ibro, 204. 247 Mekovi Hana, 204, 207, 215, 216, 224, 308 Mekovi Hasan, 207, 216, 221 Mekovi Husein, 206, 212 Mekovi Kaduma, 207, 218 Mekovi Mahmut Maan, 72, 85, 202, 207, 212, 241 Mekovi Ramo Uzeir, 204 Mekovi Rizo, 85, 295, 296, 300, 301 Mekovi Salko, 75, 191, 203, 204, 206, 207, 208, 209, 211, 212, 214, 215, 220, 222, 224, 225, 227, 228, 229 Mii Dimitrije, 236 Mii Slava, 237 Mii Slavica, 71, 173 Mii Stevo, 220 Mii Veselin, 71 Mijatovi Cvijetin, 36, 186, 196 Mihailovi Drao, 8, 87, 94, 100, 101, 104, 116, 266. 274, 276, 284, 285, 293, 305, 306, 307, 309, 315, 318 Mihajlovi Jovo, 87 Milakovi Vaskrsije Kikan, 71, 239 Milanovi Milutin Mile, 39 Milanovi Radomir, 186 Milanovi Rajko, 52, 187 Milanovi Veljo, 157 Milanovi Zora, 308 Mileti Milica, 146 Mileti Risto, 133, 147 Milinovi Vaskrsije Kra. 110, 309 Miloevi Nedo, 233 Mini Mitar, 317 Miinovi Dobrosav Braco, 233 Momirovi Savo, 110, 309

443

Moranki Rizo, 158, 199 Mot Rafo, 71, 173, 194 Mrkai Jovanka, 168 Mufti Ekber, 44, 186, 187, 192 Muharemagi Mustafa, 159, 210, 213 Muhlisije Suljo, 225, 227 Mujagi Salko, 236 Mujanovi Muradif, 228 Mujanovi Selim, 225 Mujbegovi Mustafa, 42, 133 Mujbegovi Vera, 44, 51, 52. 65. 136, 149, 162 Mujbegovi Zaga, 42, 133, 147 Mujinovi Osman, 233 Mujedinovi Mehmedalija, 202, 207, 208, 210 Mujezinovi Abdulah Kadija 39, 63, 137, 154, 159, 167, 176, 177, 189, 215, 219, 239, 245, 260 Mujezinovi Atlaga, 210, 213 Mujezinovi Avdo, 188 Mujezinovi Muradija, 191 Mujezinovi Raif, 60, 63, 70, 183, 186 Mujkanovi Sejdalija, 300, 302 Muki Jusuf Zorule, 71, 200, 220, 239, 241, 245, 248 Muminhodi ulaga, 280 Muminovi Dervi, 207, 208 Muminovi Mujo, 207, 208, 225 Muratagi Emin, 42 Muratbegovi ahza, 168 Muratovi Ahmet, 296, 302 Muri Hasib, 50 Musi, bolniarka, 259 Musi Ivanka, 60 Mustaevi Bego, 270, 275 Mustaevi Malaga, 314 Mustaevi Mustafa, 173 Mustafi Mela, 169 Mutuevi Alija, 42, 133 N Nad Kota, 30 Naki Nasto. 143 Nali Omer, 168 Nedeljkovi Duan, 146 Nekovi Panto, 65, 69, 71, 72, 75, 167, 168, 199 Nekovi Rua 44. 52, 149, 151, 152, 153

Niki Stojan, 87, 262 Nikoli Milja, 173 Nikoli Stanoje, 8, 20, 27 Nuhanovi Muharem, 305 Nuhi Ekrem, 72, 231, 233, 236, 255 Nuki aban, 62 Numanovi Velija, 84 Nuraga, 199 Nurki Ibrahim Riro, 160, 161, 162, 163, 164, 203

O
Odobai Hasan, 70, 171, 219, 253 Omazi Rifat, 42, 133, 134 Omerdi Asim, 189, 191 Omerki Adem, 87 Omi Meho, 162, 163, 164 Omi Raid, 164 Omi aban, 162, 163, 164 Osmanbegovi Adem, 39, 63, 71, 72, 189, 220, 239, 245, 257, 262, 262 Osmanbegovi Asim, 72, 86, 262 Osmanovi Ahmet, 86 Osmanovi Redo, 235 P Panda Hafiza, 171 Panda Muhamed, 197, 258 Pani Josip, 310 Pani Nikola. 108, 309 Paoi Faruk, 138 Paoi Mehmed, 138 Paoi Serafina, 138 Paoi Teufik, 138 Pai F a t a 216 Pai Hanumica, 212 Pai Rizah, 212 Pavievi Slobodan, 167 Pavlovi Duanka, 44, 149 Pavlovi Nenad, 150 Pavlovi Stevo, 108, 309 Pavlovi Vaso, 108, 309 Pedi Mujo, 171 Pejanovi Milutin, 37 Peji Mian, 87, 108, 115, 262, 265, 269, 309, 310, 317 Pele Anka, 51, 139, 150 Pele Rade, 37, 42, 50, 64, 70, 133, 139, 140, 143, 150, 157, 160, 258

444

Peranovi Boo, 207, 225 Peri Jeremija, 70, 81, 102, 124 Peri Rade, 39, 65, 71, 132, 140, 171, 189, 192, 196, 215, 219, 241, 242 Peri Radojka, 52, 141, 152 Peri Ratko, 36 Petali Franjo, 60, 156 Petakovi Vida, 51, 150 Petrovi Drago, 287 Petrovi Miloje, 82, 262 Piri Bajro, 87 Piri Ismet, 227 Pjani Ibrahim, 294 Planievi Zaga, 87 Plazai Anelka, 168 Plazai Grozda, 168 Plazai Jovanka, 168 Plazai Petko, 168 Plesti imo, 233, 236 Popovi Boko Popac, 39, 70, 71, 73, 76. 77, 189, 198, 200, 201, 219, 220, 229, 230, 245, 247, 249, 264 Popovi Boo, 233 Popovi Duanka, 52 Popovi Vlado, 30, 44, 55, 236 Prci Eref, 42, 133 Preka Aleksandar, 37, 138 Preka Nevenka Seja, 138 Primorac Zvonko, 43, 146, 219, 239 Puelji Milo, 108, 309 Pukari Emica, 138 Pukari Emilija, 138 Pukari Franjo, 138 Pukari Margita, 138 Pukari-eleznik Slavica, 138, 140

Raznjetovi Muhamed Car, 84 Reki Ra Rasi m, 43 Relji Branko, 310 Ribi Hasan, 204 Ribi Mehmed, 212 Riovski Ivan, 200, 235 Roli Slavko, 123 Rolinger Braco, 159 Rolovi Vladimir, 66 Romac Pako, 143, 144 Ronjakovi Ajka, 163, 164 Rus Andreas, 75, 184, 222, 214, 241, 262 S Sadikovi Mujo, 204 Sadikovi Rahman, 50 Saki Mehmed. 60, 158, 167, 168 Salahovi Mehmed Bonjak, 241 Saletovi Suljo, 227 Salihovi Murat, 236 Salihspahi Esad, 203 Salki Brajko, 236 Salki Nuraga, 85 Salja Alija, 85 Sarajli Taib, 71, 220, 239, 245 Savi Cvijan. 71, 296, 300, 301 Savi Velizar, 168 Sejdinovi Izet, 212 Sejdinovi Rizah, 212, 307 Sejmenovi Neno, 142 Sejmenovi Zora, 147 Sejrani Suljo, 225, 227 Selimovi Fadila Sirena, 141 Selimovi Mea, 37, 39, 55, 160, 198, 215, 258 Selimovi Muhamed Bobi, 219 Sepe anko, 60, 158, 191 Smai Ferid, 212 Smai Jusuf, 212 Smajlovi Hazim, 210 Softi Demo, 206, 207 Softi Fehim, 212 Softi Huso, 72, 237 Softi Ibro, 233 Softi Mehmed, 212 Souek Bogosav, 233 Souek Franjo, 39, 157 Spahi Ahmet, 71

R
Radi Do re, 52. 187 Radi Mira, 52 Radi Perko, 50, 187, 199 Radoji Mitar, 233 Radovanovi Jovan Jova, 167 Radovi Borka, 125, 321 Rahmanovi Mehmed, 207 Raki Mio, 44, 200, 240 Ramo Andrija, 314 Ramo Anto, 314 Rapovi Amir, 227 Raid iz Vukovije, 138 Razi Mehmed, 72, 237

Selimovi Sefkija, 187

445

Spaii, zubar, 220 Spasojevi Neboja, 44, 63, 65, 71, 200, 212, 219, 229, 245, 246, 249, 259, 260, 262 Stameni Obrad, 310 Stani Dragan, 36 Stani Milan, 320 Stanii Grozda, 310 Stankovi Branko, 72, 147, 314 Stojanovi Milan, 319 Straevi Muhamed, 207 Subai aban, 52 Suljagi Fad il, 235 Suljetovi Ferhat, 212 Suljetovi Huso, 185 Suljetovi Memo, 202 Suljetovi Mujo, 217, 224 Suljetovi Salih, 299 Suljetovi Zineta, 212 Sulji Ibrahim, 223, 227, 268, 269 Suljkanovi Nazif, 72, 236 Sunari Ivo, 189, 194 Sabi Mustafa, 198 alja Alija, 269, 299 ehi Haim, 207 Sehi Suljo, 44, 150 Setka Arsen, 43, 157 iljak Enver, 202 ilji Ahmet Kadija, 39, 64. 157, 176, 177, 189, 192, 199, 214, 219, 239, 245, 246, 257, 259 krobi Marta, 148, 308 Skvarica Gojko, 189, 191 mit Ferdinand, 72, 200, 258 mit Franjo, 43, 157, 261 Subai Ivan, 101, 260 uput Ljubo, 50 Suput Velo, 18 uster Pepi, 156 kvarcneker, general, 58

Tihi Esad, 22, 30, 43, 51, 62, 66, 67, 77, 80, 87. 89, 93, 94, 101, 105, 112, 113, 121, 122, 124 Tinji Sulejman, 233 Todi Cvijetin, 310 Todi Nikifor, 42 Tomievi Ilija, 43, 157 Topagi Fadil, 225 Topi Neet, 40 Topi Anelka, 287 Toi Ilija, 84, 108 Toi Milan, 310 Toi Stanko, 310 Trifunovi, general, 299 Trifunovi Miroslav, 101 Trifunovi Mitar Uo, 202 Trnovljakovi, 157 Trnovljakovi Muhamed, 44 Trobeg Desa, 152 Tubi Haim, 84 Tubi Jusuf, 87, 230, 269 Tubi Meho, 233 Tuco Boidar, 167 Tufegdi Osman, 72, 236 Tufeki Zlatan Braco, 311 V Vasi Duka, 233 Vasi Mihailo, 52 Vasiljevi Blaan, 233 Vasiljevi Bojo, 225 Vasiljevi Mile, 225 Vasiljevi Vera, 63, 157 Vavrikov uro, 236 Veseli Soka, 237 Vidakovi Anto, 319 Vidakovi Dobrila, 20 Viki Rudolf, 202 Vilovi Mustafa, 71, 173, 175, 189, 194 Vodenik Karlo, 43, 149, 157 Vodenik Milojka, 50, 152 Voki Aleksandar Aco, 39, 44, 70, 189 Voki Mio, 17, 36, 37, 65, 75, 78, 82, 97, 108, 115, 119, 200. 240 241 265, 268, 280, 303, 320 Voki Slobodan. 44, 139. 150, 219 239, 245

T
Tabakovi Duuanka, 72, 236 Tani Savka, 310ovi Arif, 168 Ta8ovac edomir, 167 Telalbai Esad, 42, 133

446

Volovka Marija, 52 Vrabac efkija, 40, 44, 150, 154 Vrhovec Dragutin, 148, 225 Vroblevski Ivan Hans, 233 Vujasinovi Todor, 30, 232 Vujica Stjepan Stipe, 239, 255 Vujovi Ratko, 36 Vukanovi Radovan, 125 Vukoti oko, 262 Vukoti Jovo, 30 Vukoti Milena, 151 Vuleta Slavko, 166 Z Zahirovi Zahirovi Zahirovi Zaimovi Zaimovi Zaimovi Fata, 215 Muharem, 43, 210 Osman, 210 Bego Tasim, 160 Mehmedbeg, 131 Muratbeegeg, 37, 42, 124

Zamolu Adolf, 224 Zari Mio, 210, 310 Zeevi Fadil, 233, 236 Zeki Milo, 28, 29, 32, 35, 36, 37. 66, 198, 244 Zoni Bego, 217, 225 Zoni Sena. 217, 225 Zuki Nazif. 300, 302 upan Pavle, 43, 157 Zupani Emil, 273 Zabi Hasan, 216 abi Rasim, 212, 224 igi Abdurahman, 162 igi Mujo, 168 ili Osman. 158 ili Salih, 62. 189, 210 ivkovi Savo, 117, 320 uni Ibrahimm.m, 167

447

PRILOZI (fotografije - faksimili)

Strana Josip Broz Tito 5 Zastava jedinice teritorijalne odbrane koja nastavlja tradiciju Tuzlansko NOI' odreda 13 Faksimil prve i posljednje stranice Izvjetaja koji politiki komesar Tuzlansko odreda Mea Selimovi alje Vladi Popoviu, politikom komesaru 3. korpusa NOVJ 54 Grupa boraca pred zidinama starog Srebrenika, poetkom 1944. godine 61 Tuzlanski partizanski odred u Smolui juna 1944. godine 73 Faksimil jednog od prvih izvjetaja preformiranog Tuzlanskog odreda tabu 3. korpusa NOVJ 83 Borci Tuzlanskog NOP odreda oktobra 1944. godine pred Gimnazijom u Tuzli, s lijeva: Neda Kerec, Mica Jovanovi i A h m e t Deli 85 Faksimil izvjetaja taba Odreda Stabu 3. korpusa o stanju i aktivnostima neprijatelja polovinom oktobra 1944. godine HM Faksimil Izvjetaja o aktivnostima Tuzlanskog odreda u prvoj polovini novembra 1944. godine 90 Kulturno-prosvjetna ekipa Tuzlanskog odreda 1944. godine 96 Faksimil Petnaestodnevnog izvjetaja koji politiki komesar Odreda alje tabu 3. korpusa 98 Faksimil Izvjetaja 3. korpusa podinjnim jedinicama o situaciji na sektorima . 106 Faksimil Izvjetaja politikog komesara Odreda, Mise Vokia, o stanju i aktivnostima Odreda u drugoj polovini februara 1945. godine 114 Faksimil Izvjetaja iz operacijskog dnevnika taba Tuzlanskog odreda kojeg je uredno vodio novoimenovani komandant Mian Peji 118 Borci Odreda na obezbjedenju intendature 38. divizije u irem rejonu Sarajeva, marta 1945. godine 124 Po slamanju spoljne odbrane neprijatelja jedinice JA su se uputile prema Sarajevu, Podromanija, aprila 1945. godine 125 Borci Odreda sa aktivistima i terenskim radnicima, u Smolui juna 1944. godine ... 228 tab 1. bataljona Tuzlanskog odreda krajem 1944. u Lukavcu; s lijeva: Rasim Joguni. Dervi Huki, Neda Kerec, Stevo (Sremac) 266 0 izvrenju postavljenih zadataka tab Odreda je redovno izvjetavao tab 3. korpusa 270 Osoblje bolnice 3. korpusa NOVJ u Tuzli, maja 1945. godine, s lijeva: Mehmed Alibali. referent saniteta bataljona Tuzlanskog odreda i Sujedin Petrovi Drago, bolniar, pozadi Anelka Popri, bolniarka 287 Uvjerenje za druga Proji M. Jovu koji je pohaao Vojno-obavjetajni kurs . . . 290 Fkasimil dopisa kojim tab Odreda trai od taba 2. bataljona da uputi odgovarajue skojevce za obavljanje kurirsih zadataka na relaciji Tuzla - Beograd 292

448

Na savjetovanju komunista tuzlanskog okruga 23. i 24. decembra u Tuzli prisustvovali su i komunisti iz Tuzlanskog odreda Nakon oslobaanja organizovani su demokratski izbori za narodnu vlast. Na slici: ranjenik glasa u prisustvu Dragomira Babia i Mehmedalije Hadiomerovia. lanova Komisije Savezniki avion nad Sokocem. marta 1945. godine

302

303 321

29" Tuzlaiuki partizanski odred

449

SADRAJ
Strana 7 I UVOD Miso Voki Umjesto predgovora 17

Rije Redakcije

II
BORBENI PUT ODREDA Zlatko Luki, Sta noj e Nikoli Borbeni put Tuzlanskog narodnooslobodilakog partizanskog odreda Ili SJEANJA BORACA Omer Gluhi Odred se odrao Dr Vera Mujbegovi Zapis o Tuzlanskom odredu Milica Mileti-Milidragovi U estoj ofanzivi Duanka Pavlovi-Krneta Od Tuzle do Buika efkija Vrabac Na prvim borbenim zadacima Franjo Peti Sjeanja iz borbe Demal Cilimkovi Ranjenici su zarobljeni Pantelija Nekovi Bio sam borac Tuzlanskog odreda Svetozar Bujakovi Sjeanja na Tuzlanski odred Raif Mujezinovi Tekoe nas nisu naputale Rade Peri U Odredu izmeu prvog i konanog osloboenja Tuzle 131 136 146 149 154 156 160 167 175 1H6 196 27

Mah/nut Mekovi Maan Moluhe su okolinom i 'l'u/.lanski odred Ektvni Nuhi Veze Tuzlanskog odreda sa snagama NOP-a u Lukavcu i okolini tozidar Popovi Popac Smoluki period Ilija Di las Na obavjetajnim zadacima Ve hut tegi Postavljeni zadaci su izvreni Aderii Osmanbegovi Kroz estu i sedmu ofanzivu Stojan Niki Tuzlanski odred - Vojnika i politika snaga Mehrnedalija Huki Borbene akcije Odreda poslije konanog osloboenja Tuzle Mehmed Alibali Iz rada sanitetske slube Jovo Dragi Obavjetajna sluba u Odredu Sakib ati Borba na Ciganskom brdu Sejf'ulah Ibriimovi Borbe 2. bataljona na ureviku Muharem Nuhanovi Borbe sa etnicima Rao Sejdinovi Susret na eljeznikoj stanici Vojin Cvijanovi Formiranje i borbe Ozrenskog bataljona Zlatan Tufeki Braco U Vare po ranjenike Sakib ati Krekin rudar - komandant partizanskog bataljona Mian Peji Komandovao sam Odredom

202 231 23M 243 252 257 262 26H 2HO 289 294 298 305 307 309

313 317

SPISAK BORACA Spisak boraca Tuzlanskog NOP odreda

* *

IV

325 439 44H

Registar linih imena Prilozi (fotografije - faksimili)

TUZLANSKI NARODNOOSLOBODILAKI PARTIZANSKI ODRED

Likovno rjeenje naslovne strane: BRANKA ARNAUT Skica: NEBOJA MIRJANI Crtei: ISMET MUJEZINOVI Fotografije koritene iz Muzeja istone Bosne Regionalnog istorijskog arhiva i linih zbirki pojedinih boraca, a crtei iz Galerije jugoslovenskog portreta Tuzla Tehniki urednici: Mr AZEM KOAR EMIR SRKALOVI Grafiki urednik: RAHIMA HADIOMERAGI Izdava: IGTRO Univerzal. Tuzla - OOUR Izdavaka djelatnost Tuzla Za izdavaa: CVIJAN RADOVANOVI tampa: IGTRO Univerzal, Tuzla - OOUR Grafiar Tuzla Za tampariju. MURIS DAMPO Tira: 3 500 tampanje zavreno: oktobra 1988.

YU ISBN 86-7155-030-3