Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
(Gkr-gfjbk)
pkDh ftobT[ thuko;h i/ eT[ r[ow[fy j'fJ
e-mail : sdkajitsingh@yahoo.co.in
www : gurmatvichar.info
www : gurmatvichar.org
b/ o NkJhg ;?fNzr L
eZeV ezfgT{No, gfNnkbk
98150-30588
gqek e
fgq No L
v?c'fvb fgq No , c?eNoh J/ohnk, gfNnkbk
sseok
1a r[o{ wkfBU rqzE
2a pkDh r[o{ r[o{ j? pkDh
3a w/ok o{g rqzE dh ikB
4a r[o{ dk ;oho ns/ nkswk
5a ykb;k w/o' o{g j? yk;
6a r[owfs ;/XK
7a ikr[ o/ wB ikrBjko/
8a pZpo /o pkpk
9a j? e'T{ n?;' jwok whs[
10a ehosB fBw'be[ jhok
11a okw igj[ ih n?;/ n?;/
12a eos{fs g;{ eh wkB; ikfs
13a eT{nk e{eo ykjh
14a n s/ ;fsr[o[ p'fbnk
15a ikDj[ i'fs B g{Sj[ iksh
16a y;w[ S'fv d{i? br/
17a pkp/ dh c[Zb feogk
18a gqG{ fgnkfonK d/ puB
19a ;ot-fgq: f;Zy Xow
20a g[sh rzY[ gt? ;z;kfo
21a pkpk j'o[ g?BD[ y[;h y[nko[
22a r[o{ rqzE ns/ r[o{ g E
23a ;qh wkB ;zs nso f;zx ih (w;s{nkDk) d/ nBw'b puB
24a T{ms p?ms ;'ts Bkw
25a Grs g{oB f;zx ih (fg rbtkVk) d/ nBw'b puB
26a p?b[ fpokB/ j'Jh j?
27a Bkw dko{
28a r[owfs Bkw[
29a ;qh r[o{ rqzE ;kfjp gd S/d fe bVhtko <
1
15
26
34
43
54
62
69
78
86
94
102
110
118
130
138
146
156
164
175
182
187
196
208
215
223
232
240
251
d' p d
1999 ftu ykb;k g E d/ ;kiBk fdt; ;pzfXs sh;oh skpdh
g Ee s"o s/ ;z;ko gZXo s/ wBkJh rJh . T[; t/b/ e/Ado ftu Gkosh iBsk
gkoNh ns/ T[; dhnK GkJhtkb iE/pzdhnK oki;Zsk ftu ;B . nekbh
db Bkb ;KMhtkbsk j'D eoe/ e/Ado ;oeko B/ Gh u'yk :'rdkB fJ;
ftu gkfJnk . fjzd{, fjzdh ns/ fjzd';skB dh thukoXkok B{z ;wofgs
phai/agha dhnK iVQK nkoan?;an?;a ftu j'D eoe/ fJ; d/ fJe ftzr,
ok Noh f;Zy ;zrs B/ Gh nkgD/ n dk ftu, yk; T[d/ fjs fJ; skpdh
B{z wBkT[D bJh ;kb Go gq'rokw ubkJ/ .
fJ; ;pzX ftu ok Noh f;Zy ;zrs dk nkyoh gq'rokw gfNnkb/ e'b
pjkdorVQ dh nBki w vh ftu j'fJnk . fJE/ i' ;N/i s'A p'fbnk frnk ns/
;kfjs tzfvnk frnk, T[; s'A fJBQK d/ T[d/ dk n;bh fujok fdZ; fgnk .
fJBQK d/ f;Zy fto'Xh e{V gquko fto[ZX dk; B/ gfjbK ok Noh f;Zy
;zrs M{m dk g[bzdk fco nkoan?;an?;a M{m dk g[bzdk d/ Bkw j/m d; d;
j ko Nq?eN Sgtk e/ ;zrsK ftu G/Nk ofjs tzv/ . fi; s'A ;zrsK dk nEkj
fgnko dk; B{z gokgs j'fJnk . fJ; fgS'A r[o f;wo wBkJh ekfbek < ns/
ikrj[ ikrj[ ;[fsj' d/ Nq?eN s'A fJbktk g E fto'Xh skesK d/ r[gs J/
izvk Gh ekh frDsh ftu ;zrsK ftu tzfvnk .
fJ; fpX nrzwh j[ew n do dk; B{z fJzihBhno s'A ;kfjse y/so
ftu gqt/ j'D dk okj y[ZbQ frnk. r[o{ ;kfjp dh pyf ns/ r[ow[y
fgnkfonK dh gq/oDk ;dek fJj ezw fBozso ub fojk j? . jo wjhB/ r[owfs
d/ tZy tZy ftf nK, r[opkDh, f;Zyh f;XKs, fJfsjk; ns/ ofjs s'A fJbktk
g E fto'Xh skesK d/ e{V gouko B{z mZbQ gkT[D bJh j[D se seohpB
100 Nq?eN fby/ ik u[Ze/ jB .
nZi eZbQ dh w;o{chns tkbh f zddrh ftu, fiE/ tZvh feskp
gVQB dk fe;/ e'b ;wK BjhA iK nkoEe ;woZEk fpj{D ns/ f;Zy irs
ftu ;kfjse o[uh xZN j'D eoe/, nk;kB Gk k ftu fby/ fJj S'N/ S'N/
Nq?eN ekch ;koEe f;ZX j' oj/ jB . d/ d/ e'B/ e'B/ s'A ns/ ftd/ s'A
N?bhc{B ns/ fuZmhnK okjhA dk; B{z r[o y[ hnK dh n;h; fwbdh ofjzdh j? .
pj[s ;kohnK ;z;EktK ns/ ftnesh o{g ftu eJh r[ow[y fgnko/ fJBQK
N?qeNK B{z tZvh frDsh ftu w rtk e/ Xkowe ;wkrwK ftu tzvd/ ofjzd/
jB . ;zrsK dh b'V B{z w[Zy oZy e/ eJh Nq?eN tko tko SgtkJ/ rJ/ jB .
eJh r[ow[y fgnkfonK B/ vke okjhA w rtk e/ fJBQK Nq?eNK dh ckJhb pDk
e/ ;KG oZy/ jB .
fJj Nq?eN bzp/ ;w/A sZe ;zGkb e/ oZy/ ik ;eD bJh eJh r[o{ e/
fgnkfonK B/ fJBQK Nq?eNK B{z feskph o{g d/D dk ;[Mk fdZsk ;h . fJ; bJh
j[D fJBQK N?qeNK B{z ft / nB[;ko uko GkrK ftu tzv e/ r[owfs ftuko
;z;Ek tb'A gqekf s eoB dk c?;bk fbnk frnk j? . pj[s ;ko/ Nq?eN
fJjBK ;soK d/ b/ye tZb'A fby/ rJ/ jBl eJh Nq?eN j'o b/yeK d/ jB ns/
eJh Nq?eN tZy-tZy feskpK ftu'A bJ/ rJ/ jB . n;hA g{oh JhwkBdkoh Bkb
jo irQk fJ; dk toBD ehsk j? ns/ fiE/ b'V gJh b/ye dk BkT[A fbfynk
j? . ;ko/ Nq?eNK B{z j/mb/ eqw nB[;ko tzfvnk frnk j/ .
(1)
r[o{, r[opkDh ns/ ftnkfynk .
(2)
r[o{ fJfsjk;, g Ee fJfsjk;
(3)
f;Zyh ofjs .
(4)
g E fto'Xh skesK d/ e{V gquko dk T[Zso
fJj gfjbk Gkr ;zrsK ftu g/ eoB dk wkD jk;b eo oj/ jK.
nr/ fi; soQK r[o{ wjkoki feogk eoBr/ pkeh fszB/ Gkr th ibdh b? e/
jk o j' t Kr/ .
r[o{ T[gd/ d/ w{b Gkt s/ e/Adfos j' e/ fiE/ b'V gJh soe dk Gh
nk;ok fbZsk frnk j? . go wjZssk fJ; rZb B{z fdZsh rJh j? fe gkmeK
n do r[o{ fgnko, oXk ns/ ft tk g?dk j't/, Bkb jh wkfJnk d/ gqGkt
j/m ns/ g E fto'Xh skesK d/ e{V gouko nXhB iB ;kXkoB ftu i'
f;Zyh bJh T[dk;hBsk nk ojh j? T[; B{z d{o eo e/ gkme B{z f;Zy j'D s/
wkD wfj;{; j't/ .
dk; e'b Bk e'Jh ftdtsk j? Bk e'Jh j'o :'rsk j? j[D sZe dh
f zdrh ftu ;zrsK d/ i'V/ MkV e/ i' f;Zyh dk ;pe f;Zfynk j? e/tb T[jh
;pe pdK d/ o{g ftu ;zrs B{z g/ ehsk j? . fJ; ftu nB/eK G[ZbK,
so[ZNhnK ns/ rbshnK j'DrhnK, ;w{j ;zrs B{z p/Bsh j? fe uzrh rZb
rqfjD eoe/ n;h; d/Dk ih, sK i' ofjzdh ;/tk ;[uko{ o{g ftu j' ;e/ . fJ;
feskp dh ;[XkJh bJh dk; ;a Bkjo f;zx (oDihs ftjko, ;ojzd o'v,
gfNnkbk) dk yk; foDh j? . GkJh gqhsw f;zx ns/ ekek i;ihs B/ Gh i'
fJ; ekoi ftu ;jkfJsk gkJh j? ns/ j'o r[ow[y fgnkfonK dk, fiBQK ;w/
A ;w/A :'r nrtkJh ehsh, dk; ;G dk XzBtkdh j? .
dk; GkJh dhdko f;zx ih r[owfs gquko ;Gk, e'bK tkbk N'Gk,
gfNnkbk dk th nfs XzBtkdh j? fiBQK B/ fJ; ekoi d/ nkozG ftZu :'r
nrtkJh fdZsh .
eztonihs f;zx
r[owfs ;/XK - 2
torh ;h . jZE, w{ j, BZe, ezB ;kv/ tor/ ;h . T[BKQ dk ihtB Yzr, ykD, ghD, gfotkfoe
;zpX
z , wksk-fgsk, gsBh ns/ GkJhukok ;kv/ tork jh ;h . ;G s'A ;/q m ns/ ftbZyDsk tkbh
rZb i/ e'Jh ;h sK T[j ;h T[BKQ d/ n do gow/ o dk fgnko ns/ oZph frnkB dk Gzvko . fJ;
oZph frnkB ns/ T[BKQ d/ ndo tZ; ojh fBozekoh i'fs dk ibtk i' T[BKQ d/ B{okBh fujo/ s'A gqrN
j[d
z k ;h, ekoB jh T[BKQ B{zfBozekoh i'fs ikD, b[ekJh ;fseko eodh ;h . BjhA sK f;nkfDnK
nB[;ko fJj ;oho fJZe fwZNh dh Y/oh j? . fJ; r[ZMh ow B{z ;wMkT[D bJh jh r[o{ ;kfjp B/
;koh T[wo ;zxo ehsk .
i/ r[o{ ;kfjp ;koh T[wo u[g-ukg ofjzd/ fe;/ Bkb p'bd/ Bk, e'Jh
T[gd/ Bk eod/ ns/ Bk pkDh oud/ sK kfJd d[BhnK j[D sZe ed dh
T[BQK B{z G[Zb rJh j[zdh . fJ; bJh ;oho B{z r[o{ w BDk fJZe tZvh rbsh j?
:EkoE dh rZb j? i' oZph gqek dk Mbekok T[BQK nkgDh pkDh okjhA gqrN
ehsk ns/ i' ihtB iKu dZ;h T[jh n;b r[o{ j'D dh jZedko j? .
fJ;/ bJh id r[o{ ;kfjp s/ f;ZXK B/ gq B ehsk fe L
s/ok etD[ r[o{ fi; ek s{ u/bk .. (nr 942
942)
sK r[o{ ;kfjp dk T[Zso ;h,
;pd[ r[o{ ;[ofs X[fB u/bk .. (nr 943
943)
r[o{ ;kfjp d/ fJ;/ nk / B{z ;qh r[o{ nwodk; wjkoki ih B/ nZr/ ik
e/ ;gZ N ehsk j? .
;fsr[o B' ;G[ e' t/ydk i/sk irs[ ;z;ko[ ..
fvm? w[efs B j'tJh fiuo[ ;pfd B eo/ thuko[ .. (nr 594
594)
fe w/o/ ;oho B{z sK ;kok ;z;ko jh d/ydk j? e/tb ;oho B{z d/yD Bkb eZ[M
BjhA pDdk go w/ok T[gd/ i' pkDh ftZu doi j?, jh n;b r[o{ j? . pkDh
B{z r[o{ w B e/ wB Bkb thukfonK jh fB;skok j'Dk j? . (;pd[ r[o{ ;[ofs
X[fB u/bk)
fJ;/ bJh ;qh r[o{ nwodk; ih B/ tko tko fgnko Bkb T[gd/ fdZsk j? Lnktj[ f;y ;fsr[o{ e/ fgnkfoj' rktj[ ;uh pkDh ..
pkDh s rktj[ r[o{ e/oh pkDhnk f;fo pkDh .. (nr 920
920)
fJ;/ rZb dh gq'VQsk ;qh r[o{ okwdk; wjkoki B/ ehsh j? .
r[o n fwqs fGzBh d/j[oh n fwqs[ p[oe/ okw oki/ ..
fiBk r[opkDh wfB GkJhnk n fwqfs[ Sfe Se/ .. (nr 448
448)
fe r[o{ d/ ;oho s'A gow/ o d/ Bkw o{g n fwqs dhnK c[jkoK g? ojhnK jB go
fiBQK B{z r[o{ dh pkDh GkJh j?, uzrh bZrh j?, Gkt r[opkDh Bkb fgnko
r[owfs ;/XK - 3
r[owfs ;/XK - 4
;' f;ZX j'fJnk fe Bk ;oho f;Zy j? ns/ Bk jh ;oho r[o,{ T[gd/ wB bJh j? ns/ fJj
T[gd/ r[o{ d/ frnkB d[nkok fwbDk j? . fJ;/ bJh d;w/ fgsk B/ fejk j? L
o/ wB n?;' eo ;zfBnk;k ..
pB ;/ ;dB ;p? eo ;wMj[ wB jh wkfj T[dk;k ..
1.. ojkT[ ..
..1
is eh iNk i'r e' wiB[ B/e e/ ByB pYkU ..
frnkB r[o{ nksw T[gd/;j[ Bkw fpG{s brkU ..
(okwebh gkfs kjh 10 - d;w rqzE)
;qh r[o{ rqzE ;kfjp B{z r[osk rZdh d/D d/ gqwkD r[o{ ekb t/b/ s'A
jh fwbD/ [o{ j' iKd/ jB .
;qh r[o{ r'fpzd f;zx d/ ;wekbh f;Zy GkJh gqfjbkd f;zx ih B/
nkgD/ fby/ ofjsBkw/ ftu fJ; soQK fbfynk j? L
nekb g[oy e/ puB f;T[A gqrN ubkfJT[ g E ..
;G f;yB e' j[ew fJj r[o{ wkfBU rqzE .. 1
d;w/ fgsk ih d/ nkgD/ nfBB f;y GkJh Bzd bkb ih okjhA fJj puB
r[o{ f;ZyK bJh ej/ jB L
i' f;y r[ o do B eh ukfj . do B eo/ rq z E ih nkfj ..
i' ww ;kE uj/ efo pks . rqzE ih gV?Q phukofj ;kE ..
w/ok o{g rqzE ih ikB . fJ; w/A G/d B ozue wkB ..
rq z E ;kfjp ih r[ o { eo ikB? .. nkfrnk ;q h r[ o { rq z E ;kfjp ih
wkB? ..
(sBykjBkwk GkJh Bzd bkb)
Jh;N fJzvhnk ezgBh dk g[fbNheb J/izN fw;No n?bfczB;NB,
co[y;hno d/ dopko ftZu ;h . T[; B/ pkpk pzdk pjkdo dh jhdh dk ;kok
jkb ebeZs/ j?Zve[nkNo B{z fby e/ G/fink ;h . fJ; ftZu fwL n?bfczB;NB
;k fbydk j? fe r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp s'A fgZS'A e'Jh d/jXkoh r[o{ f;ZyK
ftZu BjhA j'fJnk pbfe nkgDh irQk rqzE B{z d/ rJ/ . 2
r[o{;kfjp d/ i'sh i'fs ;wkT[D d/ 43 ;kb fgZSA' GkJh wBh f;zx okjhA fbykfJnk ns/
e"o f;zx ebkb d/ r[ofpbk; gks kjh d;thA ftZu fJ; soQK toBD ehsk j? L
do;B r[o ek j? ;ktXkB . ;qh rqzE ih ;kfjp wkB .
sp g[fB nkg T[m/ ;G ;zrk . g?;/ g u BbhJ/o ;[ n rk .
1a
2a
r[owfs ;/XK - 5
r[owfs ;/XK - 6
dbhb fdZsh iKdh j? fe i' feskp gVQ e/ ;wMkT[Adk j? T[j jh r[o{j? . ;e{bK ekbiK
ftZu feskpK pZfunK bJh brdhnK jB T[E/nfXnkge pZfunK B{zfeskp gVQkT[Ad/jB . go
nfXnkge ed/ T[; feskp dk b/ye BjhA nytk ;edk . ;' r[opkDh d/ noE p'X eoB tkb/
frnkBh,eEktkueiKj'oe[ZMnytk;ed/jB,T[jed/Ghr[o{gdthd/wkbeBjhApD;ed/
.
w/ok fJe fwZso i' jo o' fJ; ft / s/ pfj; eodk ofjzdk ;h . fJe
fdB fJe feskp gVQd/ gVQd/ efjD bZrk fe d/y' ! rKXh ih eh nky oj/
jB . w?A T[Zso fdZsk fe rKXh ih B{z ;z;ko s'A frnK ekh ;wK j' frnk j?
j[D wo e/ fe; soQK p'b gJ/ . T[j efjD bZrk w?A fJj rKXh ih dh feskp
gVQ e/ dZ; fojk jK . fJj rKXh ih d/ puB jB . w?A jZ; e/ T[Zso fdZsk fe
w?A Gh jw/ K fJj' efjzdk jK fe pkDh okjhA r[o{ ;kfjp p'b oj/ jB go s{z
w BD bJh fsnko BjhA . T[; B{z e'Jh T[Zso Bk nkfJnk .
i/ d/jXkoh r[o{ dh fbk;h B{z w B bJhJ/ sK fJZe ;oho nkgD/
bZyK f;Zy ;/teK Bkb fJZe' t/b/ fet/A rZb eo ;edk j? < fet/A ;G dh p/
Bsh ;[D e/ T[BQK d/ T[Zso d/ ;edk j? < fJ;/ bJh d/jXkoh r[o{nK d/ ;/te
woD/-goD/ s/ nkgD/ r[o{nK B{z SZv e/ fco pkDh o{gh r[o{ dh oB ftZu p?m
e/ pkDh jh gVQd/ jB .
fJ;/ bJh r[o{ noiB ;kfjp dk r[o{ rqzE ;kfjp pko/ [owkB wjK
eth ;zs'y f;zx ih B/ fJ; soQK doi ehsk j? .
;qh r[o{ e/o ;oho i'T{, ;G EkB ;w/A ;G Bk do;/ j?A .
rqzE, fodk, r[o{ e' fJj ikB', T[sw j?, ;G ekb oj/ j?A .
w/o/ ;o{g s/ :k s/ j? dhox, ;kfjp ikD ndkfJp eo? j?A .
Gkt L- r[o{ dk ;oho i' j? T[j jw/ K jo irQk e'Jh d/y BjhA ;edk . rqzE
;kfjp B{z r[o{ dk fjodk ikB'A, i' T[Zsw j? ns/ jo ekb, jo irQk ofj
;edk j? . w/o/ ;oho s'A tZvk ns/ ;kfjp ikD e/ fJ; dk ;fseko eo'. (fJj
rqE
z 1843 ftZu fbfynk frnk j?) .
e/tb fejk jh BjhA pbfe id rqE
z ;kfjp dk gqek jfow do ;kfjp ftu ehsk
sK r[o{noiB d/t ih rqE
z ;kfjp B{zghVQ/s/ gqek eoe/ nkg f;Zy ;zrs Bkb G[i
z / p?md/ oj/ ns/
oks B{zgbzx s/ rqE
z ;kfjp fpokiwkB eo e/ nkgD/ ft okw tk;s/ Xosh s/ ukdo ftSkT[Dk
nozG ehsk .
nkw p'b ukb ftZu ns/ fjzdh p'bh nB[;ko sK e'Jh Gh fe;/ B{ze'Jh ezw, fijk fe
soykDk, b[jkok, ebk iK ftZfdnk f;ykT[D tkb/ Bz{r[o{nkfynk iKdk j? . go id r[owfs dh
3a
pz;ktbh Bkwk d;K gks kjhnK ek feqs e/;o f;zx fSZpV, ;zgkde vka osB f;zx iZrh, gqek e g ikph :{Bhtof;Nh,
gfNnkbk .
r[owfs ;/XK - 7
r[owfs ;/XK - 8
rZb j[d
z h j? sK i' ftnesh fe;/ d/ fjod/ ftu frnkB dk gqek eoe/ ;b ihtB fiT{D dh
iku f;ykt/ T[j r[o{efjbkT[Adk j? .
pfbjkoh r[o nkgD/ fdT[jkVh ;d tko ..
fifB wkD; s/ d/ts/ ehJ/ eofs B bkrh tko ..
1.. wjbk 2..
..1
i/ ;T[ uzdk T[rtfj ;{oi uVfj jiko ..
J/s/ ukBD j'fdnK r[o fpB[ x'o n Xko .. (n r 462-463)
nfXnksfwe y/so ftu i/ B o wkohJ/, fgSb/ ;fwnK ftu e'Jh
y[dk dk g[Zso, e'Jh g? zpo ns/ e'Jh nkgD/ nkg B{z gowkswk efjbkT[D
tkbk nkfJnk . r[o{ gd r[o{ BkBe ;kfjp s'A fJbktk e/tb r[o{ r'oy BkE
ns/ zeokukohnk ih Bkb brkfJnk fwbdk j? .
i/ fJBQK wjK g[o K d/ b;/ s/ ihtB B{z tkuhJ/ sK r'oy BkE B/
sK gow/ o d/ n;{b s'A T[bN T[gd/ fdZsk fe kdh BjhA eotkDh,
fJ;soh dk ;zr BjhA eoBk, d[BhnK s'A T[gokw ofjDk j? . i/ ;koh d[BhnK
fJj n;{b ngDkn bt/ sK d' g[ sK ftZu wB[Zysk sw j' ikt/rh .
zeokukohnk ih, gow/ o dh pDkJh wkfJnk dh jh ;jh gqhGk k
dZ;D s'A n;woE oj/ ns/ Jhoyk dt?y ftZu c; e/ p'XhnK dk esb/nkw
eotk e/ p[ZX wZs dk fJ; d/ ftu'A ;ckfJnk eo fdZsk . sK s/ nfXnksfwe
y/so ftZu e/tb r[o{ BkBe d/t wjkoki jh r[o{ gdth d/ jZedko jB .
r[o{ ;kfjp s'A fgZS'A nZi sZe e'Jh Gh r[owfs s'A nZSh ihtB iku d/D
tkbk gqrN BjhA j'fJnk . j[D tkb/ ;ko/ ny"sh r[o{ r[owfs dh Beb eoe/
jh nkgDk vzr Ngk oj/ jB .
jT[w? d/ ozr ftZu ozrh ;Zsk (oki ;Zsk) ns/ wB[Zysk d/ fgnko
ftZu bpo/ ;fs (Xow) dk ed/ nkg;h w/b BjhA j'fJnk .
Grsk s? ;?;kohnk i'V[ ed/ B nkfJnk .. (n r 145
145)
fJ; bJh ;fs d/ nkr{nK B{z ;bhp s/ bNeDk fgnk, n rkoK s/
ubDk fgnk, sZsh sth s/ p?m e/ ;h; ftZu o/sk g[nkT[Dk fgnk . feq B
wjkoki B{z oEtkB pDBk fgnk ns/ j os w[jzwd ;kfjp ih B{z sbtko
u[ZeDh gJh . J/wBkpkd ftZu pkpo dh esb/nkw fto[ZX r[o{ BkBe d/t
wjkoki B/ T[; B{z ikpo efj e/ tzrkfonk . n"ozr /p dh [bwh sbtko dh
fgnk; r[o{ s/ pjkdo ;kfjp B/ p[MkJh ns/ d;w/ fgsk B/ nkgDk
;opz; tko e/ w b{w dh oZfynk ehsh . T[; fgS'A uko g[ sK r[o{ e/ kb;/
B/ n;fj s/ nefj e N ;jko e/ [bw ns/ kbw dk Bk ehsk .
fJ; e;tZNh s/ i/ nZi d/ Xow d/ nkr{nK ns/ ny"sh d/j Xkoh r[on
{ K B{zi/ goyhJ/ sK
x'o fBok k gZb/ g?Adh j? . fJzdok rKXh dh n?woi?A;h t/b/ wB[Zyh nfXekoK dk xkD j'fJnk,
fgSb/ 20 ;kbK s'A wB[Zysk dk esb/nkw j' fojk j? pZu/:shw j' rJ/, nDfrDs ;[jkrDK d/
;[jkr s/ gs b[ZNh rJh . feZE/ B/ fJj d/jXkoh irs r[o{ < eh feodko j? fJBQK dk< e'Jh j?
i' pkp/ tKr pkpo B{z ikpo efj e/ tzrko/ ns/ esb/nkw pzd eokt/ <
f;ZyhG/;Xkoe/nkgD/fJeZmKftZur[o{pkDhgVQe/,nkwf;Zy;zrsB{zGowkT[DbJh
f;Zyh n;{bK ns/ wfonkdk dh BebK bk e/ kb;k g E dhnK iVQK ftZu s/b d/D tkb/ fJBQK
ny"sh g{oB wjK g[o K, g{oB pqjw frnkBhnK ns/ ny"sh d/j Xkoh r[on
{ K dh eh wikb j? fe
nkgD/ wkbeK d/ pof bk e'Jh nktk eZYD .
;qh r[o{ rqzE ;kfjp p'bd/ jB L
nkofEe, gqwkofEe, ;wkfie, okiBhfse, ;ohfoe nfijk fejVk
w;bk j? fi; pko/ ;/X ;qh r[o{ rqzE ;kfjp s'A BjhA fwbdh . nZi i' G[b/y/
ihtB iku bJh ;kv/ wBK ftZu gJ/ j'J/ jB . r[o{ ;kfjp d/ t/b/ Gh nkw
f;ZyK ftZu ;h . T[j ;ko/, nkgDh wkBf;e d k nB[;ko r[o{ ;kfjp e'b
sebhK oyd/ oj/ ns/ r[o{ ;kfjp T[BQK dk T[Zso fdzd/ oj/ . i' r[o{ ;kfjp B/
pkDh ftZu doi ehs/ jB . fes/ fes/ pj[s ft;sko Bkb w;b/ jZb ehs/
jB ns/ fes/ f;ZX/ ;[nkb i[nkp d/ o{g ftZu ;kohnK rZbK dk fBoDk
ehsk j? . fijk fe L
;tkb L c/fo fe nr? oyhn? fis[ fd;? dopko[ ..
w[j" fe p'bD[ p'bhn? fis[ ;[fD Xo/ fgnko[ .. (ig[ ih gT[Vh 4 )
T[ZsoL n fwqs t/bk ;u[ BkT[ tfvnkJh thuko[ .. (ig[ ih gT[Vh 4)
;tkb L etB ;zi'r fwbT[ gqG ngB/ ..
T[Zso L gb[ gb[ fBwy ;dk jfo igB/ .. (n r 806
806)
;tkb L fet ;funkok j'Jhn? fet e{V? s[N? gkfb .. (ig[ ih gT[Vh 1 )
T[Zso L j[efw oikJh ubDk BkBe fbfynk Bkfb .. ((ig[ ih gT[Vh 1 )
;tkb L etD[ ;[ nyo[ etD[ r[D[ etD[ ;[ wDhnk w s[ ..
etD[ ;[ t/;' jT[ eoh fis[ tf; nkt? ezs[ .. (n r 1384
1384)
T[Zso L fBtD[ ;[ nyo[ ytD[ r[D[ fijpk wDhnk w s[ ..
J/ sq? G?D/ t/; efo sK tf; nkth ezs[ .. (n r 1384
1384)
nkgD/ ;e/ gZ[soK s'A tZX fgnko, r[o{, pkDh okjhA nkgD/ f;ZyK B{z eodk j?
ns/ rZbK eo e/ ;wMkT[Adk j? .
nkfJ fwb[ r[of;y nkfJ fwb[ s{ w/o/ r[o{ e/ fgnko/ ..
r[owfs ;/XK - 10
r[owfs ;/XK - 9
r[o{ sK nkgD/ r[of;Zy g[Zso Bkb fdB oks rZbK eoB bJh fsnko j? e'Jh
eoB tkbk sK j't/ . e'Jh r[o{ B{z jk o ikD r[o{ dh r'd ftu p?m e/ pkDh
gVQB tkbk sK j't/ <
nkfd ekb s'A r[o{ e/ f;Zy r[o{ Bkb rZbK eod/ nkJ/ jB. rZbK
ehshnK jB pkpk Bzd f;zx ih B/, ;zs Jh o f;zx ih, pkpk joBkw f;zx ih
okwg[o y/V/ tkfbnK B/, ;zs nso f;zx ih B/ GkJh tho f;zx ns/ GkJh
oDXho f;zx ;ko/ rZbK eo eo e/ r[o{ dk o{g j' rJ/ .
go jK, ;kvh eZNh B{z w'e bZrh j? pkpk ih eh dJhJ/ < ;kvh wZM
joh BjhA j[zdh, n?seh ihoh phihJ/ iK fJZy iK fJ; tko t'N fe; B{z gkJhJ/
, nfijhnK rZbK eoB dh Bk r[o{ B{z Bk b'V j? ns/ B jh r[o{ e'b ftjb
j? . nfijhnK rZbK d/jXkoh pkfpnK B{z 'GdhnK jB .
;qh r[o{ rqzE ;kfjp d/ rZbK eoB d/ fJfsjkf;e gqwkD Lpzd/ pjkdo dh jhdh fgS'A id pzdJh kb;/ ns/ sZs kb;/ dk
py/Vk g? frnk, GkJh wBh f;zx ns/ j'o f;nkfDnK B/ d'jK fXoK dhnK
gouhnK jfow do ;kfjp jfo eh gT[Vh s/ gk e/ nodk; ehsh ;u/ gks kj
nkgDk ?;bk dZ;' ih . gfjbK d'B'A gouhnK v[Zp rJhnK. fco sZs
kb;/ tkbh gouh T[Zgo nkJh. r[o{ wjkoki B/ fBoDk ehsk fe gfjbK
d'B'A xkN/ ftZu ofjDr/ e[M ;w/A fgS'A sZs kb;k pbh j' e/ gqrN/rk . (g E
gqek feqs osB f;zx Gzr{)4
{ ko/ t/b/ id seohpB ukbh j ko f;Zy jhd j' rJ/ . kw
1762 ftZu tZv/ xZbx
z bJh
B{zpoBkb/ fJeZm/j' e/ ;' do[ d/ dhtkB ftZu g E B/ nodk; ehsh j/ ebrhnK tkfbnk rqE
z bJh g E oZy b?
/ k fJ; bJh rqE
z e"D gVQr
g E pDkfJnk ;h . i/ g E jh BjhA oj/rk sK rqE
.
z e ew/Nh, n fwqs;o .
;qh r[o{ g E gqek feqs osB f; x Gzr{ gqek e a'q gqpX
r[owfs ;/XK - 11
r[owfs ;/XK - 12
frnk . ;
? bk j'fJnk fe ;qh r[o{ rqE
z ;kfjp dk j[ew fbnk ikt/rk . T[; s/ jh ;
? bk j't/
rk . r[o{ wjkoki B/ p ehsh [owkB ;hl
Bhu ikfs jfo igfsnk T[sw gdth gkfJ ..
g{Sj[ fpdo dk;h ;[s? fe;B[ T[sfonk xfo fi;[ ikfJ ..
(n r 733
733)
g[ikoh dopko ;kfjp kbh eo rJ/ ns/ fJ; soQK jfow do ;kfjp dh ;/tk
;zGkb f;zxK jZE nkJh .
1984 ftu pfbT{ ;Nko T[go/ B fgZS'A id gfjbk gqek ;qh r[o{
rqzE ;kfjp dk j'fJnk sK w[y tke ;h L
Grsk dh ;dk s{ oydk jfo ihT[
X[fo s{ oydk nkfJnk ..
gqfjbkd iB s[X[ okfy bJ/ jfo ihT[ joDky;[ wkfo gukfJnk..
r[ow[yk B' goshfs j? jfo ihT[ wBw[y Gofw G[bkfJnk .. 1..
jfo ih J/j s/oh tfvnkJh ..
Grsk eh g?i oy[ s{ ;[nkwh Grs s/oh ;oDkJh ..
(n r 637-38
637-38)
wjK tke ;[D e/ r[o{ d/ oXktkB f;ZyK B{z :ehB nk frnk fe
j[D joDky Dh dk n s nk frnk j? . S/ wjhB/ ftZu jh joDky Dh BoeK
B{z ubh rJh . ibdh jh T[; dk ioB?b ubk frnk .
fJZe ;Zuh tkosk L
1955-56 ftZu gfNnkb/ bhbQk GtB e'b jo o' dhtkB ;id/ ;B ns/ ;zs Jh o
f;zx ih okVk ;kfjp tkb/ jo o' ehosB eod/ j[d
z / ;B. ;odko dbhg f;zx ih ShBk i' g?g;{
u'A nkJhaiha g[fb; foNkfJo j'J/;B, 22 Bzpo ckNe s/ eoBb oxpho f;zx dh e'mh d/ Bkb jh
T[BKQ dh e'mh ;h, w/o/fgsk ih Bkb ;oft; ftZu fJeZm/ofjD eoe/ ;kv/ xo tor/ ;zpX
z ;B ns/
gfjbK ;zsK e'b nkT[Ad/iKd/ ofjzd/;B. fJZe fdB w?A T[BKQ B{zfejk fe ;zs pj[s nZSk ehosB
eod/ jB s[;hA Gh uZb'. efjD bZr/ekek s{zikfJnk eo w/ok fJZE/jh ;o iKdk j? .
sh;o/ fdB w?A fco ik e/ ;zsK dk ehosB ;[DB bJh fejk . T[BKQ B/ fco T[Zso fdZsk
ekek s{zik e/ ;[D b? w?A tZv/;zsK dh ;zrs eodk jK. w?Bz {rZb ;wM Bk nkJh . rZb ;gZ N eoB
bJh T[BKQ u[pko/ tZb fJ kok ehsk ns/ fejk ;G s'A tZv/ ;zs (;qh r[o{ rqE
z ;kfjp) T[E/ jB . w/
ok fJZE/ jh ;o iKdk j? . j'o rZb ;gZ N eoB bJh T[BKQ j/m fbyh jZv phsh ;[DkJh.
fJe fdB w?A ;qh r[o{ rqE
z ;kfjp s'A gkm eo fojk ;h fe e[ZM pd n?;/ nkJ/ fi; s'A
wB ftu Gow g?dk j't/fe d/jXkoh r[o{dh b'V j? . wB dk Gow d{o eoB bJh w?A r[o{wjkoki
s/ o[wkbk d/ e/ nodk; ehsh ns/ w[V gkm eoB bZr fgnk .
E'VhQ d/o fgS'A w/o/f;o ftZu dod o[ { j' frnk ns/ tXdk frnk go pkDh dk nBzd
Gh tXdk frnk. fJZe t/o fJ; soQK bZrk fe dod Bkb f;o cZN ikt/rk . go pkDh d/ o; ekoB
w?A gkm Gh SZv Bk ;eK .
fco E'Vh d/o fgZS'A w?A wfj;{; ehsk fe fi; soQK ;bkfJfvzr ftzv'
s'A gVdk jNkJhdk j? fe;/ B/ w/o/ wZE/ nZfrU nfijk eo fdZsk . T[; fgS'A
w?B{z d{o fJZe o' Bh B o nkJh i' dhtko d/ ftZu dh w?B{z B o nk ojh ;h.
j"bh j"bh T[j o' Bh w/o/ B/V/ nkT[Adh rJh . n s B{z w?A d/fynk fe
T[j o' Bh ;qh r[o{ rqzE ;kfjp j? ns/ ;o{g u[pko/ ftZu nk frnk . e'Jh
nkdwh Bkb BjhA go nkgD/ nkg u"o T[; Bt/A nkJ/ ;o{g s/ j' fojk ;h .
n?;h gow/ o dh y/v tosh fe w/ok ;oho gfjb/ s'A fpokiwkB ;o{g d/
sknp/ j? ns/ {y w ;oho Bkb w?A BthA nkJh ;tkoh B{z Bw;eko ehsh ns/
sfj p[bkJh, nodk; ehsh ns/ j[ewBkwk fbnk . (i' T[j w/o/ e'b'A S[gk
rJ/) fJ; fgS'A w?B{z g{ok :ehB nk frnk fe ;qh r[o{ rqzE ;kfjp d/ s[b e'Jh
;zs BjhA . ;' w?A j[D ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh N/e geVh j? . j[D j'o fes/ ikD
dh fJZSk jh BjhA T[gidh .
fJ;/ soQK pkpk joBkw f;zx ih okwg[o y/V/tkfbnK d/ ihtB, i' ;/ feB/fjnk feskp
ftu doi j?, gVQB s'A gsk ubdk j? fe id Gh e'Jh w;bk yVQk j'fJnk pkpk ih B/ ;qh r[o{rqE
z
;kfjp wjkoki d/ ewo/ ftZu ik e/ nodk; ehsh ns/ kjok s"o s/ r[o{;kfjp Bkb rZbK eoe/
fB k g{oh ehsh .
id GkJh oDXho f;zx ih nkgDh i/bQ:ksok g{oh eoB fgS'A fojk j' fe fg v Bkozr
tkb gj[u
z / fg v tkfbnK B/ nB/e soQK Bkb [ hnK wBkJhnK . ny v gkm dh ;wkgsh fgS'A
dhtkB dh ;wkgsh s/ nodk; ehsh ns/ j[ewBkwk fbnk frnk . r[o{;kfjp B/ gqsZy j' e/ n;h;
fdZsh.
6
fifB s[w G/i/ fsBfj p[bkJ/ ;[y ;ji ;/sh xfo nkT[ ..
nBd w rb r[B rkT[ ;ji X[fB fBjub oki[ ewkT[ ..
1..
..1
s[w xfo nktj[ w/o/ whs ..
s[wo/ d'yh jfo nkfg fBtko/ ngdk GJh fpshs .. ojkT[ ..
gqrN ehB/ gqG eoB/jko/ Bk;B GkiB Eke/ ..
xfo w rb tkifj fBs tki/ ng[B? y;fw fBtki/ ..
2 ..
..2
n;fEo ojj[ v'bj[ ws epj{ r[o e? pufB nXkfo ..
5a
r[owfs ;/XK - 13
r[owfs ;/XK - 14
6a
i/bQ fuZmhnK ;zgkde frnkBh Bkjo f; x, gqek e GkJh oDXho f; x Nq;N b[fXnkDk .
tkfjr[ o { ih ek kb;k ..
tkfjr[ o { ih eh f sj ...
r[owfs ;/XK - 16
w?A
p [or
L
L
w?A
p [or
w?A
p [or
w?A
L
L
p [or
r[owfs ;/XK - 17
w?A
r[owfs ;/XK - 18
L r[o{pkDh dhnK j/mbhnK s[eK s/ j'o nB/eKo[ wkB do;k oj/ jB ;fsr[o puB puB j? ;fsr[o
gkXo[ w[efs iBkt?r' ..
5 .. n r 1309 ..
..5
p [or
w?A
p [or
w?A
p [or
w?A
p [or
w?A
L
L
p [or
w?A
p [or
w?A
1a
r[owfs ;/XK - 19
p [or
w?A
p [or
w?A
L f;Zyr[on
{ KB/fejVknkgD/gZfbUAe'JhBthArZbehshj?,T[BKQ B/GheZM[ fJ;bkw
ftu'A b?, eZM[ fjzd{Xow ftu'A b? e/ jh sK nkgDk BtK Xow yVk eo fbnk j? .
L j[D/j[D/s[;hA pj[s oXk Bkb r[o{;kfjp dk BkT[A b? oj/ ;h, go fJZe-dw s[jkvh
p'bh sb fe; soQK j' rJh < o? ! s[;hA nkgDh jo rZb dk T[Zso b? ;ed/ j'
.
f;Zy r[o{ ;kfjpkB B/ Bk fe;/ dh u'oh ehsh s/ Bk jh fe;/ e'b'A
w r e/ iK T[Xko b? e/ f;XKs fdZsk j? . T[BQK B/ jo uh ;z;ko
B{z Bt/A Yzr ftu g/ ehsh, go jo nZSh s/ ;jh rZb dk
;fseko ehsk.
r[o{ ;kfjp dh p h j'Jh kb;Jh ofjs pfjs, kb;Jh pkDk,
fB kB ;kfjp dk ozr s/ f;rBhnk, ;so s/ k;so dk ;[w/b,
;zrs s/ g rs, bzro dh wo:kdk, kb;kJh p'bk, kb;/ dk
r[ow sq, r[o{d[nko/ ns/ ;o'to (;qh n fwqs;o ih), ehosB s/ eEk, r[o{pkDh
dh ekft ebk, b
? h, pd-i'V, okr-pZX ;zebB, r[ow[yh fbgh, okr nk;k s/
j'o eJh okr, pd rkfJB dh ftXh (fijk fe gVskb), r[ow sq fdqVkQ T[D dk
Yzr (n fwqs ;zuko), ns/ eVkj gq kfd, ;G ftbZyD jB . fJ;/ soQK r[o{;kfjp
dk b
;k fJ;bkw iK fjzd{ Xow, fe;/ fJe iK d'jK dh Beb BjhA j?, pbfe
d'jK Bkb fwbdk i[bdk j'fJnk Gh ;z;ko B{z BthA ;/X d/ fojk j? .
fJj s[jkv/ pkfpnK dh jh y/v j? fe b?euoK ftZu ed/ r[o{pkDh dhnK s[eK ;[Dk
fdZshnK, ed/ rhsk dk b'el ns/ nkgD/ nkg B{zr[o{pDk fbnk .
nkfg B d/fj u[o{ Go gkBh ..
2 .. n r 332 ..
fsB fBzdfj fij rzrk nkBh ..
..2
w?A
p [or
w?A
p [or
w?A
w?A
p [or
r[owfs ;/XK - 20
p [or
w?A
p [or
w?A
p [or
w?A
p [or
w?A
r[owfs ;/XK - 21
p [or
w?A
p [or
L
L
w?A
p [or
w?A
r[owfs ;/XK - 22
r[owfs ;/XK - 23
r[owfs ;/XK - 24
;kb dh nkwdB nk ikt/ s/ pkeh ;kok ;kb nkokw Bkb wk;, okp s/ j'o wB-GkT[AdhnK uh K
G'r ;eD . feT[Afe pkfpnK d/ T[gd/ nB[;ko fJBQK uh K dk wB Bkb e'Jh ;zpX
z BjhA j?.
gkme ih! fJj j? nkswe frnkB dh ;hwk Bebh fBozekoh pkfpnK d/ fJZe ekBg[o
tor/ tZv/ fjo d/ gqwy
[ gqukoe dh . fJ; s'A Gbh GKs jh s[;hA pkfpnK d/ frnkB dk n dk k
brk ;ed/ j' . id'A w[ bhnk je{ws ftZu f;ZyK d/ f;oK d/ w[Zb bJho[ wkB ikoh j'J,/ gZsk gZsk
f;ZyK dk t?oh ;h, nkgD/ nkg B{zf;Zy nytkDk w"s B{z;Zdk d/Dk ;h, T[dA' e'Jh r[o{gqrN BjhA
j'fJnk . Bkdo s/ npdkbh dhnK s/rK e/tb r[o{ rqE
z g E B/ jh MZbhnK . go nZi id ;[y
nokw dk ;wK nkfJnk j?, J/no ezvh Bv ekoK T[gbZpX jB, sK Gkd'A dhnK y[ pK tKr jo EK
r[o,{ pkp/ s/ ;zs gqrN j' rJ/ jB .
wjkokik oDihs f;zx d/ oki fgZSA,' d/ dh nk kdh d/ ;zrokw t/b/Bk e'Jh r[o{nZr/
j'fJnk s/ Bk jh d/jXkoh r[on
{ K dk e'Jh u/bk . cK;hnK B{z u[w
z D tkb/, r'bhnK ykD tkb/ s/
T[wo-e?dK eZND tkb/ ;qh r[o{rqE
z ;kfjp B{zw BD tkb/ ebrhXo wjkoki d/ kb;/ jh goy
ftu g{o/ T[so/ .
oki dk B k s/ i[nkBh dk B k jw/ K jh pzd/ B{z nkgD/ n;{bK s'A v/r fdzdk j? .
fJ; bJh ;z;ko ftZu ed/ Gh Xkowe nkr{ dh fe;/ d/ dh oki;h skes BjhA pDh . nBfrDs
Xowh-g[o fJ;/ bJh oki;h skes dh eqg
' h dk f eko j'J,/ go nkgD/ fB:w s/ nkswe ;/X s/
nNZb oj/ .
id'A jkew d/ gqfse{b fJZe nZyo jh sbtko dh Xko uyk ;eD
bJh ekh ;h, T[;/ t/b/ ;qh r[o{ BkBe d/t ih pZpo /o tKr roi/, pkpo
s{z ikpo . go id po dk p'b-pkbk ;h s/ rohp iBsk wB[Zyh nfXekoK
s'A tKMh j' rJh ;h, fJBQK d/j-Xkoh r[o{nK u'A fe;/ fJZe dh e[;eD se dh
fjzws BjhA gJh. 19 wjhB/ d/ e/tb n?woiz;h d/ n?bkB B/ jh ;G gky vh
r[o{nK d/ goyu/ T[Vk fdZs/ ;B, sK T[; t/b/ Gh g{o/ Gkos to ftZu'A e/tb
r[o{ ek kb;k jh fBZsfonk . Gkt/A fJ; dk Gkoh w[Zb 1984 t/b/ f;ZyK B{z
GoBk fgnk .
;oekoh g?;/ s/ gbD tkb/ s/ ;oekoh w hBoh dk gq:'r eo e/
nkgDhnK rZdhnK ekfJw oZyD tkb/ ;kX ;zs iK pkp/ Gbk ed'A nkgfDnK
gqfsgkbeK d/ f bk eZ[M efj ;ed/ jB.
r[o{ BkBe ;Zu/ gks kj dh fJZe Gpeko, s/ nksfwe T[gd/ B/
jh pkpo B{z nZr/ s'A nkw iBsk s/ esb/nkw s'A s"pk eoB bJh w p{o eo
fdZsk . s/ i/ G[Zb e/ fco ehsh Gh sK ;Zu/ gks kj d/ e/tb fJe' f;Zy GkJh
skok g'gN B/ pkpo B{z s"pk :kd eotk e/ bkj"o fjo B{z pkpo d/ eq'g s'A
puk fbnk .
go fgSb/ seohpB fszB djkfenK s'A nDfrDs wktK d/ bkb
e'j e'j e/ wko/ rJ/ . pjZso j ko p/ e;{o pzd/ Nkvk d/ eB{zB j/mK i/bQK
ftZu ;Vd/ oj/ . xZN frDshnK d/ pzfdnK dk esb/nkw j'fJnk . (sk k fw;kb r[ioks dh ;G
d/ ;kjwD/ j?) . fe;/ ny"sh pqjw frnkBh, ;zs iK gky vh r[o{ B{z d:k BjhA nkJh. fe;/ B/
ftXtk d/ f;o s/ u[B
z h BjhA fdZsh Bk jh fe;/ B/ nBkE wk;{w pZu/dh pKj cVh .
fgnko/ gkme ih nZi i' irQk irQk fJj gky v dhnK d[ekBK uZb ojhnK jB ;kvh
nkgDh ew o' h eoe/ j? . feT[Afe n;hA r[opkDh ns/ nkgD/ ;[Bfjoh r"otwJh fJfsjk; s'A NZN[
u[e/ jK .
nZi ;?AeV/ BjhA, j koK dh frDsh ftZu Gkos ftu gky vh r[o{
j'D d/ pkti{d th, Gkos dh iBsk id p/o[ rkoh, ohph, ehwsK ftZu
tkX/, Bf nK dh tXheh, ns/ fszBK o'rK d/ jZE'A ;ohfoe s/ wkBf;e ghVk
Bkb eokj ojh j?, sK fJj Bebh fBozekoh pkpk ih rK s/ ;{o dk wk; s/
okp d/ B / ftZu w w{o j'D dk gquko eo e/ ykU, ghU s/ oZi e/ G'r G'r'
dk gquko eo e/ iBsk dh nkuoD gZy'A sqNh u"V eo oj/ jB .
fJj gy vhnK s/ BebhnK dh T[gi ;kvh nDrfjbh s/ nt/;b/gD dk jh Bshik j? . j[D b'V j? nkgD/ co B{z gfjukBD dh s/ sZsgo
j' e/ fBGkT[D dh . nkU ! nkgD/ go;go MrV/ G[bk e/, u"Xo dh GktBk
dk fsnkr eo e/ kb;/ dh uVQdh ebk bJh T[gokbk eohJ/ ! i/ j[D th
Bk ikr/ sK n do'A n do'A bZrk fJj x[D e"w B{z yk ikJ/rk s/ n;hA r[o{ e/ d/
Ddko w[iow frD/ iktKr/ .
B'N L- fJj Nq?eN 1978 ftZu ;{ok wk;e gZso tZb'A SgtkfJnk frnk ;h.
fJ; ftu E'VQk tkXk xkNk eoe/ ;zrsK ftZu g/ ehsk ik fojk j? .
!!!
r[owfs ;/XK - 25
r[owfs ;/XK - 27
r[owfs ;/XK - 28
G[i
z / ;"Ad/ oj/ jB .
nekb g[oy B/ ;z;koh ihtK d/ T[Xko bJh, nkgDh i'fs ;fsr[o{
BkBe d/t wjkoki d/ o{g ftZu gqrN ehsh . fJ;/ bJh r[opkDh dk [owkB
j? L
i'fs o{fg jfo nkfg r[o{ BkBe[ ejk:T[ . (n r 1408
1408)
fJjh rZb ;qh r[o{ BkBe d/t wjkoki B/ nk;k dh tko ftZu ejh j?
;fsr[o ftfu nkg[ ofyUB[ efo gorN[ nkfy ;[DkfJnk ..
(n r 466
466)
gow/ o fBo neko j? pkDh Gh fBo neko j? . ebi[rh ihtK d/
Gb/ bJh ;fsr[o{ ih B/ dfJnk Xko e/ fBor[D ;o{g pkDh B{z r[ow[yh fbgh
okjhA ;or[D o{g p fdZsk . fJ; s'A nZr/ ;qh r[o{ okwdk; ih dZ; oj/ jB
fe fJj pkDh ;kvh BjhA fJj gow/ o dh pkDh j? ns/ T[j nkg ;kv/ w{ j'A
eYk fojk j? fJ; bJh fJ; s/ fezs{ gq s{ Bk eo' ns/ fJ; B{z ;fs ;fs eo e/
w B' .
;fsr[o eh pkDh ;fs ;fs efo ikDj[ r[of;yj[
jfo eosk nkfg w[jj[ eYkJ/ .. (n r 308
308)
sK s/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dk ;fseko d;K gks kjhnK d/ ;fseko
s[Zb j? . ;fsr[o{ ih d/ fjod/ ftZu gqrN j' e/ gftZso w[yko fpzd s'A fBebh
gow/ o dh pkDh dk ;fseko gow/ o dk ;fseko j? feT[A i' pkDh ftZu
nkg gow/ o tZ; fojk j? .
r[o{ nk / nB[;ko, r[opkDh s'A ;/X b? e/ kb;k g E d/ tv/fonK B/
;qh r[o{ rqzE ;kfjp wjkoki d/ ;fseko dhnK n?;hnK gozgoktK ;Ekgs
ehshnK jB fi; Bkb jo fJe r[of;Zy d/ n do G? GktBh tkbh oXk ns/
fgnko t;dk oj/ .
n fwqs SekT[D T[gozs jo fJZe wkJh GkJh B{z g iK fgnkfonK dk
j[ew j[zdk j? fe ;qh r[o{ rqzE ;kfjp wjkoki B{z wZEk N/e e/ sfj p[bkU .
fJ;/ bJh nZi s'A e'Jh thj shj ;kb gfjbK id'A Gh r[og[opK s/ dhtkB
;idk ;h, ;G r[of;Zy wZEk N/e e/ sfj p[bkT[Ad/ ;B . eJh tkoh sK id
e'Jh fBjzr f;zx eEk ehosB j'D t/b/ rZi e/ sfj p[bKdk ;h sK ;N/i
;?eNoh B{z efjDk g?Adk ;h fe f;zx ih n sow[yh sfj p[bkU sK i' eEk
ehosB d/ gqtkj ftZu ftxB Bk gt/ .
;fsr[o{ ih d/ gqek eoB t/b/ fJj nodk; eoBh fe ;Zu/ gks kj
r[owfs ;/XK - 29
r[owfs ;/XK - 30
y[Zb/Q do B dhdko p ' ns/ gftZso j[ewBkwk p ' iK ;[y nk;D t/b/ nodk; eoBh fe
;Zu/ gks kj ;[y nk;D fsnko j? fpokiwkB j't/ n fwqs t/b/ fco dhdko p D/, fJ;/
;fseko dk fJZe n r j? .
fi; soQK e'Jh ;fseko :'r ftnesh, id rZb eo fojk j't/ iK
e'Jh T[gd/ ns/ j[ew ;[Dk fojk j't/ sK ftZu'A T[Zm e/ ikDk ;fseko :'r
ftnesh dh fJZe fe;w dh p/fJZ sh ;wMh iKdh j? . fJ;/ bJh ofjsBkfwnK
ftZu fbfynk j'fJnk j? fe id ;zrs ftZu gkm iK ehosB j' fojk j't/ sK
pd dh ;wkgsh s/ f;o fBtk e/ jh T[mDk ukjhdk j? .
pd G' r B fBtkt? ;h; . sK e' fwb? Bk gow irdh .
(sBykjBkwk Gka Bzd bkb ih)
;fsr[o{ ih tk;s/, u"o, ukBDh, gbzx rd?b/ ns/ o[wkb/ ;ikT[D
dh gozgok fJj e'Jh fe;/ ftnesh ft / iK fe;/ k; ;zgodk tZb'A ubkJh
j'Jh BjhA pbfe r[o{ ekb s'A ubdh nk ojh j? fJfsjk; fJ; dh rtkjh
Godk j? .
t?;/ Gh id d;w/ fgsk B/ nkgDh irQk ;qh r[o{ rqzE ;kfjp
wjkoki B{z ;Ekgs eo e/ wZEk N/e fdZsk ns/ r[fonkJh d/ fdZsh sK fco
fi; soQK dk ;fseko, f;Zy d;w/ ih dk eod/ ;B T[j ;G e[ZM ;qh r[o{
rqzE ;kfjp tk;s/ eoBk bk wh j' frnk . fJ; pko/ fezs{ gq s{ eoBk fBoh
w{oysk j? .
fi; soQK xo ftZu e'Jh ;fseko :'r p [or j't/ ns/ gotko dk
e'Jh ihn, p [or dk ;fseko sK p/-jZd eo/ go T[; dk j[ew Bk w B/, ed/
Gh ;fseko :'r p [orK dh [ h gqkgs BjhA eo ;edk . fJ;/ soQK gotko
dk d{;ok ihn p [or dk j[ew sK pj[s w B/ go T[;dh p'b pkDh yoth j't/
ns/ ;fseko Bk eodk j't/ T[j Gh p [or dh [ h jk;b BjhA eo ;edk .
fpbe[b fJ;/ soQK ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih dk e/tb ;fseko eoB
tkbk ftnesh iK e/tb j[ew w BD tkbk ftnesh e'Jh Gh r[o{ do
gqtkB BjhA j' ;edk . fi; fi; r[ow[y fgnko/ B/, ;qh r[o{ n rd d/t
wjkoki iK r[o{ nwodk; wjkoki tKr j[ew w fBnk, ;/tk ehsh Bkb jh
G? GtkBh Bkb ;fseko Gh ehsk T[BQK B{z tfvnkJhnK gqkgs j'JhnK jB.
fgSbh ;dh ftZu sB, wB, XB nogD eo e/ r[of;Zyh ewkT[D
tkb/ GkJh oDXho f;zx ih, fJZe tkoh nkgDh B"eoh t/b/ n ro/ n;o
Bkb x'V/ s/ uVQ/ ik oj/ jB fe nukBe nZr'A ;qh r[o{ rqzE ;kfjp wjkoki
r[owfs ;/XK - 31
r[owfs ;/XK - 32
nkgDk sB, wB, XB tko e/ ;/tk ehsh T[E/Bkb jh nkg fJZe T[Zu/doi/ d/ ;kfjseko Gh ;B .
fi; soQK wjkBe' d/ oukfJsk j'D eoe/ GkJh ekBQ f;zx BkGk B{z g E jw/ K :kd
eo/rk T[E/nekbh ih d/ fby/ s[e sseo/ p o? fe;/ f;Zy ftdtkB dh bkfJpqo/ h nX{oh jh oj/rh
.s[jkB{zr[opkDhdhe'JhfJZes[e:kdj?sKfJ;s[esseo/dh;jkfJskBkbbZfGnkik;edk
j? fe fJj s[e ;qh r[o{ rqE
z ;kfjp d/ fezB/ n r s/ j? ns/ fe; r[o{ dk T[ukfonk pd j? .
nekbh ih d/ ihtB pko/ g{oh ikDekoh sK g ikph :{Bhtof;Nh tZbA' Sgh T[BKQ dh
ihtBh s'A fwb ;edh j? . n;hA f;o fJj dZ;D bJh fe r[o{e/ f;ZyK d/ fjod/ ftu ;qh r[o{rqE
z
;kfjp pko/ ;fseko feZdK dk j[d
z k j?, T[BKQ d/ ihtB dhnK xNBktK dk toDB eod/ jK, i' T[BKQ
dh ihtB fpqsKs dh g[;se ftZu fJzM doi j? .
fJe t/o nkg nk ow d/ ezwK ekoK u' k o j' e/ oks B{z ;"A rJ/ sK nZXh oks
nukBe ikr T[m,/ s/ rqE
z h GkJh dbhg f;zx B{zik irkfJnk s/ fejk T[m'f;zx ;kfjp ;ktXkB
j' ikT[ ! fJ BkB eo' s/ wjkoki dk gqek eo' .
f;zx ;kfjp dbhg f;zx B/ fejk, ni/ sK ih pj[s oks ofjzdh j? nZi fJsBh ibdh
eh b'V gJh j? wjkoki dk gqek eoB dh <
nekbh ih B/ fejk puB w B' s/ gqek eo' . GkJh ;kfjp B/ w p{o
j' e/ gqek ehsk sK eh t/yd/ jB fe wjkoki dk fJZe g Bk d'jok j' frnk
;h, nkg B/ g Bk f;ZXk eotk fdZsk s/ fejk fe f;zx ;kfjp nZr/ s'A
fXnkB oZfynk eo' .
1934-35 ftZu fJZe fdB e[ZM ;ZiD r[od[nkok pkp/ dh p/o ;kfjp
f;nkb e'N nk;k dh tko dk ehosB ;[DB bJh n fwqs t/b/ jh gZ[i rJ/ .
r[od[nko/ ftZu GkJh fBoziB f;zx ih okrh ehosB efonk eod/ ;B .
e[ZM d/o fgZS'A i'Vh tikT[D tkbk ehosBhnk ;k b? nkfJnk .
i'Vh y'bQ e/ fJeZfbnK jh nk;k dh tko d/ ;b'e gVQB bZr gJ/ . g i d;
fw N fgS'A GkJh fBoziB f;zx ih Gh nk rJ/ . T[BQK B/ tkik y'bQ e/ ;ob
sohe/ Bkb pkDh dk T[ukoB [o{ eo fdZsk .
;q'fsnK ftZu'A fJZe B/ p/Bsh ehsh fe GkJh ;kfjp pd dk okr
ftZu T[ukoB eo' . okrh f;zx B/ fyZM e/ i[nkp fdZsk ekjbh ekjdh j?
;zrs s/ nk ikD fdT[ . d' uko fw N fJ;/ soQK phs rJ/ ns/ x[;w[;/ftu r[o[ d[nkok ;kfjp d/
e'B/ u'A fJZe pohe fijh nktk nkJh GkJh fBoziB f;zx ih ;Zuk gks kj (;qh r[o{rqE
z ;kfjp
ih) jk o Bk o ;kjwD/ p?mk j?. ehosB T[BKQ B{z ;[DkT[ . ;fsr[o{ fwjo eo/rk .
puBwBe/GkJhfBoziBf;zxihB/tidftZunke/ehosBehskns/tksktoD
o; Gfonk j' frnk. pknd ftu gsk bZrk fe T[j o;fGzBh ntk nekbh e"o f;zx ih dh ;h
.1
3a
n ro/ h oki t/b/ GkJh p;kyk f;zx ih (fBtk;h fg v joBkbk
sfj;hb w Xok, f bQk oktbfg vh B{z, T[BQK d/ f;Zyh gq/w, r[opkDh ns/ r[o
fJfsjk; d/ o;hJ/ j'D ekoB 14 f;Zy o?iw?AN ftu rqzEh dh ;/tk bJh oZy
fbnk frnk .
d;zpo 1907 ftZu fJj gbNB ;ehw nXhB o'gV gj[zu rJh . jw/
K tKr ;koh ;?fBe-;zrs dhtkB dh ;wkgsh T[gozs s[o rJh . go rqzEh
f;zx GkJh p;kyk f;zx ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh, skfpnk p?m pd d/ gkm
ns/ thuko ftZu wrB j' rJ/ . fJzB/ B{z pkjo'A n ro/ n;o w/io i'jB B/
, nodbh G/i e/ rzqEh f;zx B{z p[bkfJnk . rqzEh f;zx B/ fJ; p/-w"e/ d/ p[bkt/
s/ j?okBh gqrN eo e/ T[Zso G/fink fe pd dh ;wkgsh T[gozs jk o
j'tKrk feT[Afe ftukb/ SZv e/ nkT[D Bkb r[o{ wjkoki dh p/ ndph j[zdh
j? .
n ro/ w/io B/ nkgD/ nXhB fJZe f;gkjh d/ nfij/ T[Zso s'A
nkgDh j/mh ;wMh ns/ fJ; ;G ek;/ B{z j[ew nd{bh dk Bkw d/ e/ fJZe
dw rqzEh f;zx B{z B"eoh s'A po k;s eo fdZsk . fJokd/ d/ gZe/ ns/ r[o{ rqzE
;kfjp dh j {oh dh wjkBsk B{z nB[Gt eoB tkb/ fJ; f;zx B/ fpBK fe;/
jhb j[is ns/ ukoki'Jh d/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp d/ ;o{g ;w/s BkG/ fjo nk
v/o/ bkJ/ .
rqzEh f;zx Bkb j'Jh nfijh tXheh B{z t/y e/ o?iw?AN ftZu r[Z;/ dh
bfjo ?b rJh . wjkokik jhok f;zx BkGk B/ fJ; p/-tiQk po k;srh B{z
tkfJ;okfJ she gj[zukfJnk fi; ekoB tZv/ g?wkB/ T[go g[ZS gVskb
ikoh j' rJh .
fJXo'A ;ko/ f;zxK B/ fJ; xNBk B{z rzGhosk Bkb fbnk fi; ekoB
fJ; gq B T[Zgo r[owfs wo:kdk B{z g/ eoB bJh nekbh e"o f;zx ih dh okfJ bJh rJh .
nekbh ih dk T[Zso fJ; soQK ;h .
rqzEh f;zx r[o{ dk t ho j[zdk j? . fJ; B{z skfpnK p?fmnK ;G/ jh
nfXeko i' f;Zy-Xow, r[o{ fw B d/ nB[;koh jB, ;zg{oD gqkgs jB . fJj
T[BQK dh tos'A eo ;edk j? . r[opkDh gkm, r[opkDh thuko eod/ ;w/A i/
fJ; B{z e'Jh rZbK eoB bkt/l fJ; e'b'A e'Jh ezw b?Dk ukj/ sK fJj n:'r j?
1a
nekbh e"o f; x b/ye vka fjzws f; x ;'Yh, gqek e g ikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk-g Bk 35a
r[owfs ;/XK - 33
. fJj ;i/ dhtkB iK pkDh gVQB ;w/A fe;/ Bkb rZbK BjhA eo ;edk . ;i/ dhtkB ;w/,A fpBK fe;/
B{zfpmkJ/ skfpnK ftZuA' T[m e/ pkjo BjhA ik ;edk . ;' w/io i'jB ;kfjp f;Zy Xow d/ n;{bK s'A
nBikD j'D eo e/ G[Zb eo rJ/ jB, GkJh ;kfjp ih ;ukJh s/ ;B . fJ; B{zj[ew nd{bh efjDk,
T[fus BjhA . n;b ftu w/io ;kfjp G[Zb w BD d/ nfXekoh jB.
nekbh ih dh gqphB okfJ ;[D e/ ;ko/ f;zx-;odko rqzEh f;zx
Bkb j'Jh tXheh s'A Bkok j' rJ/ . tkfJ;okfJ B/ w;bk tbkfJs G/i
fdZsk . T[E/ siopkeko ns/ ohNkfJo j'J/ T[BQK "ih n;oK dk fJeZm
ehsk frnk i' f;Zy gbNDk d/ feodko s'A ikD{ ;B . fJ; fJeZm dh okfJ
e[ZM fJ; gqeko ;h .
nkfd ;qh r[o{ rqzE ;kfjp f;Zy Xow d/ d; r[o{ ;kfjpkB d/ d/j
;o{g jB . fJj ;XkoB g[;se iK rqzE BjhA, fJBQK dh ;tkoh ns/ gqek
;w/A skfpnK p?m/, gkm-g{ik s/ thuko eod/ rqzEh nEtk GkJh ;kfjp B{z w/
io i'jB sK eh tZvh s'A tZvh j;sh tZvh wbek (fJzrb?Av dh okDh)
w[nk wk Gh BjhA T[mk ;ed/ .
2
fJ; ?;b/ T[gozs w/io i'jB B{z fJ; p/b'Vh joes TZ[go ofw drh
ns/ G[Zb w BDh gJh .
fJ;/ bJh d;w/ fgsk c[owk oj/ jB
w/ok o{g rqzE ih ikB, fJ; w?A G/d Bkfj e[S wkB ..
tkfjr[ o { ih ek kb;k..
tkfjr[ o { ih eh s fj ..
2a
ihtB fpqsKs nekbh e"o f;zx b/ye vka fjzws f;zx ;'Yh gqek e g ikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk- g Bk 35, 36
r[owfs ;/XK - 35
r[owfs ;/XK - 36
r[owfs ;/XK - 37
r[owfs ;/XK - 38
o[ wkB ehsk j? Ljfo ig/ jfo wzdo[ ;kfink ;zs Grs r[D rktfj okw
ns/ fJ; soQK ;qh r[o{ BkBe d/t wjkoki dk pdh s/ sfj gkT[D
bJh, wB Bz{ ekp{ eo e/ gow/ o Bkb nG/d j'D dk T[gd/ LBkT[ gqGks? ;pfd fXnkJhn? S'vj[ d[Bh gohsk
gqDtfs BkBe dk;fB dk;k ifr jkfonk fsfB ihsk
(n r 1330
1330)
;keko ehsk j? ;qh r[o{ noiB d/t wjkoki B/.
;fsr[oK dk ofunk fJj jfowzdo i' ;koh wB[Zysk tk;s/ nzfwqs
dk ;'wk j?, fiE'A jfo d/ , Xow ozr B;b iks dk gqkDh c? :kp j[zdk j?,
ftZu e'Jh j'o rZb BjhA j' ;edh e'Jh pkjobh eftsk BjhA gVQh ik ;edh,
e'Jh j'o uouk BjhA j' ;edh e'Jh ftfynkB ik eEk BjhA j' ;edh j?. fJ;/
bJh jfowzdo ;kfjp nzdo oki eo/rk ykb;k, nkeh ojfj B e'fJ@ dk
d'jok Gh gfVQnk BjhA ik ;edk.
d[BhnK d/ ni{p/ ski wfjb iK j'o n;EkB fiZE/ fgnk;/ dh
fgnk; Gh g?;/ d/ e/ p[Mdh j? fJ; jfowzdo ;kjwD/ eh uh jB< fJ; d/
do B fJ BkB Bkb sB wB ;hsb j[zdk j? nzfwqs wJh ehosB o{j dh
[oke fwbdh j? ns/ bzro Bkb ;ohfoe G[Zy fwNdh j? . fJ; d/ ouB
jkfonK B/ ;z;ko Bz{ dZf;nk j? Lfvm/ ;G/ Ekt Bjh s[X[ i/fjnk ..
pXj[ g[ofy fpXks/ sK s{ ;'fjnk .. (n r 1362
1362)
nB/eK gow/ o d/ fgnkfonK, fBowb ns/ fpp/e pZ[Xh d/ wkbeK B/
fJZE/ d/ fJbkjh ibt/ sZe e/ nksfwe nBzd gqkgs ehsk j?. Gkt/A Bk T[j
fJZE/ d/ t;Bhe ;B iK fco T[j fJE/ dh Gk k Gh BjhA ikDd/ ;B. fJ;
n;EkB dh wfjwk T[; w[;bwkB ekohro Bz{ g[ZS' fi; B/ B" wD 14 ;/o
uzdB dh bZeVh d/ pohe o/ / Bz{ eZN e/ u"o pDkfJnk ns/ ;ko/ d/ ftZu x[zw
e/ fJ; irQK Bz{ T[Zsw ikD e/ G/N eo e/ frnk. id k; g[opK s/ ib"
brdk j? s/ T[j u"o r[o{ wjkoki T[Zgo j[zdk j? sK ;kok tksktoB uzdB
dh ;[rzX Bkb wfje T[mdk j?. (u"o dh g{oh ikDekoh b/y d/ n ho ftZu
gVQ')
1984 s'A gfjbk coK; dk fJZe ckJhB nkoN; d/ wk;No B/ id
fJ; n;EkB d/ do B ehs/ sK ft;wkdh ozr ftZu nk frnk ns/ ofi;No
r[owfs ;/XK - 39
r[owfs ;/XK - 40
ih B/ nekb s s s'A gzi fB kB ;kfjp gzi/iE/dkoK Bz{fdZs./ Btkp eg{o f;zx Bz{Btkph d/D
dk ;
? bk fJE/ jh j'fJnk. e;{o dh bVkJh t/b/ th kb;/ dh uVQkJh dk ;
? bk th fJZE/ jh
j'fJnk.
ofjs wo:kdk s'A p/ w[y j'D ekoD wjkokik oDihs f;zx Bz{
sBykj fJE'A jh brkJh rJh . id wjkokik oDihs f;zx dh kjh "i c/
bQ j' rJh sK nekb s s d/ iZE/dko dh ewKv j/m nekbh c"i B/ jh
w[bskB dk febQk fsj ehsk ns/ B[ fjo/ dh bVkJh fiZs e/ ;oeko
kb;k Bz{ fdZsh. fJ;/ bJh fJ; ;dh d/ f;nk;h w'ou/ ns/ r[oXkwK dh
n kdh bJh w'ou/ nekb s s ;kfjp s'A jh [o{ j[zd/ oj/ jB.
go kb;/ dh gqG{;Zsk d/ bykfJe nekb sys B/ jw/ K ;fseko
jfowzdo ;kfjp dk ehsk j?. nk;k dh tko dh u"eh gfjbK jfowzdo ;kfjp
[o{ j[zdh j? fgS'A sys ;kfjp s/ fJ;/ soQK ;' do[ dk gkm gfjbK jfowzdo
;kfjp [o{ j[zdk j? ns/ fgS'A sys ;kfjp s/ [o{ j[zdk j?. fJ;/ eoe/ jfowzdo
;kfjp ykso nekb sys B/ (ykb;k gzE) nDfrDs e[opkBhnK fdZshnK
ns/ jw/ K nekb sys d/ iE/dko jfowzdo ;kfjp nZr/ M[e/ ofjzd/ jB.
s s ;kfjp s/ j'J/ r[owfsnK bJh nodk; Gh jfowzdo ;kfjp
j[zdh j?. pkpk r[opy f;zx B/ jhdh rkBk sys ;kfjp s/ pBQk e/ f;Zyh
f;de fBGD dh nodk; jfowzdo ;kfjp jh ehsh ns/ jhdh gkJh. id
pzdk pjkdo fgZS/ sys d/ tko;K ftZu MrVk tX frnk sK ?;bk jfowzdo
dh jfo eh gT[Vh s/ gouhnK gk e/ j'fJnk s/ ;ko/ gzE B/ gqtkB ehsk.
r[o{ ;kfjpkB ns/ jhd f;zx ;{ofwnK d/ so sys ;kfjp dh
'Gk tXk oj/ jB ns/ fJBQK d/ jo o' eokJ/ iKd/ do B ip nkt eh
nT[X fBXkB pD? nfs jh oD w? sp i{M woT[@ dh gq/oDk s s d/ tko;K Bz{
p d/ jB ns/ fpBQK ; so e/;z fdt' B dhdko/@ d/ j[ew dh gqgZesk jo
r[of;Zy Bz{ p d/ jB.
sys d/ tko; oki ;Zsk d/ B / ftu fes/ nkgD/ fB kB/ s'A GNe
BK ikD, fJ; bJh jfowzdo ftZu gqekf s r[o{ dh nkswk o{g rqzE ;kfjp
s'A jo o' gq/oDk s/ fusktBh nkT[Adh ofjzdh j?.
syfs okik ;' pj? fi sys? bkfJe j'Jh ..
fiBQh ;u[ gSkfDnk ;u[ oki/ ;/Jh .. (n r 1088
1088)
oki/ u[bh fBnkt eh gfVnk ;u[ fXnkB[ .. (n r 1240
1240)
r[owfs ;/XK - 41
r[owfs ;/XK - 42
T[go'es r[oo[ wkB d/ ;zXoG ftZu sZfenK nZiebQ d/ Bhbh grVh pzBD
Q tkb/ ny"sh
iE/dko i' fBZs nekb s s d/ fJeZm/ofjD bJh ;[rX
z K yk e/ sys ;kfjp Bz{fgZm fdzd/jB,
f;ZyK ns/ f;Zyh d/ eksbK (eKro; gkoNh) Bkb ;KM gkT[Ad/jB g[Zso w'j tZ; ;ko/ gzE dh nkB
kB o'bd/ jB iK fco nekb s s Bz{wzBD s'A jh fJBekoh j' e/ nkgD/ v/o/ ns/ pkp/ Bz{gqXkBsk
fdzd/jB, edKfus s s ;kfjp d/ tko; ns/ ebrhXo d/ pDkJ/ gzE dk nzr BjhA pD ;ed/./
ebrhXo wjkoki dk c[owkB j? fe fi; B/ w/o/ ;ohfoe do B eoB/ jB
gzE o{gh ;zrs d/ do B eo/ ns/ fi; B/ w/o/ Bkb rZbK eoBhnK jB T[j w/oh
nkswk o{gh rzE
q ;kfjp dh pkDh gVQ./ ;' r[o{ ;kfjp dh nkswk o{gh jfowzdo ns/
;ohfoe o{gh sys ;kfjp dk ;[wb
/ dk jh gqshe j? ;w{j dopko ;kfjp ezgb?e;.
fpp/ejhD ns/ r[owfs s'A e'o/ny"sh f;Zy p[ZXhFihth, f;Zyh pkD/ tkb/ ekwo/v ns/
okiBhfse pzd/jh soQK soQK dhnK B[esK uhBhnK ns/ soe ykb;k gzE dhnK gqg
z oktK s/ wkod/
jB. ebrhXo wjkoki dk c[owkB fJBQK Bz { gVQBk ukjhdk j?.
nkgB'g' ;qh ykb;/, dhBk d[sh:k o{g ;fsr[o{ rzqEk..
r[BkBtkd g[fB f;cfs ;bkjfB, T[mfs p?mfs ;?B eozEk..
gktB gz E ykb;k gq r fN:' , uko poB nk ow [ G gz E k..
fJB e' do; ;fsr[ o { e' do B, p' b B r[ o { pd r[ o { rz q E k..
d`kd; o{g ;fsr[o{ J/ ejh:s, d`kdf; GkB gqrfN jo izsk..
gqs:y ebk gkopqjw XDhS?, rzqE gzE ykb;k toszsk..
dk; r'fpzd cfsj ;fsr[o e' yk; rzqE r[o{ o{g pzdsk ..
(;op b'j rzqE)
nkg jk o j' e/ GkJh jhok f;zx okrh dh jZEhA fdB d/ 2 ti/ G/Nk ehsk. dopko ;kfjp tb'A
jkih ;kfjp Bz{101 ;'B/dh w[joK ns/ 160 o[gJ/ d/ w[Zb dk X[Z;k, fJZe pBko;h o/ wh d[ZgNk fJZe
yZdo dk ghbk goBk f;o'gk tk;s/ p j'Jh . n;;
' dh rZb j? fe fJj u"o jfow do
;kfjp dh do Bh fvT[Yh T[go s' y/ kB/ ftZu j'o tvw[ZbhnK t;sK Bkb 1984 d/ pfbT{ ;Nko
T[go/ B t/b/ B N j' frnk .
!!!
r[owfs ;/XK - 44
gq'rokw B{z nZr/ s'ofdnK f;Zy irs bJh, Bt/A Xow bJh, BthB Xkofwe
e/Ado ns/ ;o'to bJh uZe okwdk;g[ok dh f;oiDk ehsh i' j[D ;qh
nzfwqs;o d/ BkT[A Bkb gqf;ZX j? .
;qh r[o{ noiB d/t wjkoki B/ fJ; ;o'to ftueko fpbe[b fBnkoh
fe;w dk uko dotkf nK tkb/ nokXBk ;EkB ;qh jfowzdo ;kfjp dh
ouBk ehsh . fJ; wzdo dh BhAj r[o{ ;kfjp B/ j os ;KJh whnK who, fJZe
w[;fbw ;{ch eho d/ jZEhA Xok e/ ;z;ko ftZu n;uoisk tkbk ezw eo
fdykfJnk ns/ ;G wfj i'fs i'fs j? ;'fJ nkfd r[o{ d/ T[gd/ s/ w[jo
brk fdZsh .
fJ; s'A fJbktk ;qh r[o{ BkBe d/t wjkoki d/ ubkJ/ fJ; kb;k gzE
B{z nzsod/;h gzE pDkT[D bJh ns/ wB[Zysk d/ efbnkD bJh i' wjkB
goT[geko ehsk, T[j ;h, ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh ;zgkdBk eoe/ fJ; jfo
wzdo ftZu gqek eoBk . ;op ;KMhtkbsk, ;op Xow ;zw/bB o{gh fJ;
rqzE ftZu, tZy tZy XowK d/ wjKg[o K d/ thukoK B{z, fJZe ;{s ftZu gq' e/,
fi; soQK r[o{ ;kfjp B/ fJj gqsZy eokwks ehsh j?, Bk fe;/ B/ gfjbK
ehsh ns/ Bk jh fgZS'A e'Jh eo ;fenk j? .
fw; goba n?;a pZe torhnK B'pb gqkJh fti/sk ; hnsK ns/
;z;ko gZXo d/ dko fBeK nB[;ko, ni'e/ ftfrnkB B/ id ;z;ko d/ j'o
XowK B{z u[zfXnk fdZsk j? sK ;qh r[o{ rqzE ;kfjp d[BhnK B{z pj[s e[ZM d/D
bJh ;woZE jB . nzs ftu f;ZyK B{z nkgD/ n;{bK s/ gogZe ofjD dk
T[ g d/ d/ D bJh jkds dh gqzgok ubk e/ kb;k gzE d/ gfjb/ jhd j'J/ .
;qh r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih B/ gfjb/ r[o{nK d/ T[gd/ , Bkw, dkB,
fJ BkB ns/ ;zrs gzrs B{z ikoh oZyfdnK iE/pzdh B{z w p{s eoB bJh ;qh
nekb sys dh ouBk eoe/ whoh ghoh dk BtK ;zebg gqdkB ehsk ns/
so Xkoh j'D dk fB:w pDkfJnk .
;qh r[o{ jfo okfJ ;kfjp ih B/ ;G ftZu fJZe i'fs d/yfdnK nkgD/
fgsk d/ t?oh, kjijK d/ g[Zso bJh nkgD/ s' /ykB/ ftZu'A d[obG t;sK
d/, ikB puk e/ nkgD/ f;ZyK B{z Bk e' p?oh Bjh fprkBk dk ;pe
f;ykfJnk . nkgD/ gfjb/ r[o{nK d/ T[gd/ K s/ fdqVsk Bkb gfjok d/D
bJh, nkgD/ gZ[so pkpk okwokfJ B{z nkfd r[o{ dh pkDh pdbD bJh,
fsnkr e/ fJe fw;kb ekfJw ehsh .
r[owfs ;/XK - 45
r[owfs ;/XK - 46
fJ;/ soQK ;qh r[o{ jfofeq B ih B/ p o? fe;/ Xow, iks, B;b, ozr ns/ fbzr d/ ftseo/
d/, fJ; nzsod/ h Xow d/ b
;/ nB[;ko fdZbh ftZu phwkoh g?D s/ o'rhnK dh ;/tk eoB dh
iKu dZ;h.
B"t/A r[o{, s/r pjkdo ;kfjp wjkoki B/ G? ekj{ eT[ d/s Bfj Bfj G?
wkBs nkB (ihU ns/ ihT{D fdU) dk ;pe f;ykfJnk . gow/ oh r[D,
dhB gqtoh B{z w[Zy oZyfdnK, nkgDk gokfJnk Bk ftukofdnK, dhB w b{w
dh oZfynk bJh e[opkB j'D dk gkm gVQkfJnk . fi; B{z j[D ;zehoB ;'u
tkb/ eZNV gzEh fjzd{UA eh oy k e/ bhJ/ pbhdkB nky oj/ jB .
fJ; ekoi ;dek jh, ;z;ko dh ;ot T[Zu ;z;Ek B/, ;ko/ ;z;ko dhnK
Xkofwe j;shnK ftu'A e/tb ;qh r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih dk 300 ;kbk
jhdh fdB :{an?BaUa gZXo dk wBkfJnk j? .
fi; wfjb dh BhAj ;qh r[o{ BkBe d/t wjkoki B/ oZyh, nrb/ nZm r[o{
;kfjpkB B/ T[;kfonk, fsnkoh eoe/ ;ztkfonk, ekdo/ joeko, p/ e;K ok
:ko, i[wbk c?f B{o, ykb;' p/ ehBk, ;kfjp ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ fJ;
B{z jo gZy'A ;zg{oBsk d/ e/ BkT[A oZfynk - ykb;k gzE . gfjukD bJh
p f nk e/ ; oh fB kB ;kfjp ns/ pkjo' A oytkbh bJh ofjs dh tkV
fB:s ehsh .
wB[Zysk dh GbkJh tkb/ ;ko/ d?th r[D dfJnk, Xow, fjzws, ;fs
;zs'y, fBoG?sk, fBot?osk ns/ ;kfjph dh fB kBh feqgkB Bkb ;ik e/
ebrhXo wjkoki B/ fco T[Zuh nktk ftZu fejk,
ykb;k nekb g[oy eh c"i ..
gqrNU ykb;k gqwksw eh w"i ..
(;op b'j rqzE)
;qh r[o{ BkBe d/t wjkoki dk p f nk Bkw, dkB, fJ BkB dk ;pe
fdqVQk e/, r[o{ nwodk; wjkoki dk ;zrs ns/ gzrs dk XkoBh pDk e/,
ebrhXo fgsk B/, ;qh r[o{ okw dk; wjkoki d/ ;EkB s/ ;qh r[o{ noiB
d/t wjkoki tb'A gqekf s ;qh r[o{ rqzE ;kfjp d/ bV kb;/ B{z brk e/,
jw/ K bJh d/jXkoh r[o{ d/ ;zebg dk G'r gk fdZsk .
fJ;/ soQK ;qh r[o{ jfo r'fpzd f;zx dh ;'u nB[;ko soXkoh j'Dk
bk wh eoe/, eSfjok ns/ eVk nkgD/ tZb'A p e/, tkfjr[o{ ih eh
s
fj ns/ p'b/ ;' fBjkb ;fs ;qh nekb dk i? ekok d/, nekb g[o dh i
" B{z ;qh r[o{ rqE
z
r[owfs ;/XK - 47
r[owfs ;/XK - 48
r[owfs ;/XK - 49
r[owfs ;/XK - 50
(4)
(5)
(6)
(7)
r[owfs ;/XK - 51
gfjoktk L
pkpk j'o[ g?BD[ y[;h y[nko[..
fis g?X? sB[ ghVhn?
wB wfj ubfj fteko .. (n r 16-17
16-17)
n?;h gZr pzBQD dk e'Jh kfJdk BjhA i' r[odopko wZEk N/eD ftZu
nfVZek pD/ . n?;h ihB gfjBD dk e'Jh kfJdk BjhA i' r[o dopko ftu
u"AeVh wko e/ p?mD Bk d/t/, n?;/ GVehb/ ozr dh g[ ke dk e'Jh kfJdk
BjhA i' ;oho d/ nzrK dk gqdo B eo e/ fe;/ dk fuZs v[bkt/ .
fgSb oksh
;BkB[ fdVkJ/ ..
okshAA ikrDk Bkw[ dkB[ fJ
fJ;
fwmk p'bD[ fBt ubD[ jEj[ d/ e
e?? Gbk wBkJ
wBkJ// ..
E'Vk ;tDk yktDk E'Vk p'bB[ r[owfs gkJ/ ..
xkfb ykfJ ;[feqs[ eo? tvk j'fJ B nkg[ r
DkJ/ ..
rD
15
(GkJha r[L tko 28
28$15
15)
feos Lxkfb ykfJ feS[ jEj[ d/fJ ..
BkBe okj[ gSkDfj ;/fJ .. (n r 1245
1245)
;KMhtkbsk L(1) irs[ ibzdk ofy b? nkgDh feogk Xk
Xkff o ..
fis[ d[nko? T[po? fss? b?j[ T[pkfo.. (n r 853
853)
[ hnk ;zfBnk;h
(2) e'T{ GfJU wzv
e'T{ i'rh GfJU
e'T{ pqjwukoh e'T{ ish nB[wkBp' ..
fjzd{ s[oe e'T{ okcih fJwkw ;kch
wkB; eh iks ;p? J/e? gfjukBp' ..
eosk eohw ;'Jh okie ojhw UJh
d{;o' B G/d e'Jh G{b Gqw wkBp' ..
J/e jh eh ;/t ;G jh e' r[od/t J/e
J/e jh ;o{g ;p? J/e? i's ikBp' ..85..
(nekb T[;ss)
ns/
d/jok w;hs ;'Jh g{ik n" fBtki UJh
r[owfs ;/XK - 52
r[owfs ;/XK - 53
!!!
r[owfs ;/XK - 55
r[owfs ;/XK
efb skoe, irs-r[o,{ r[o{BkBe d/t wjkoki nkgDh g{op dh T[dk;h t/b/wjkB
ne
' dh okiXkBh gkNbhg[Zso ns/ nZieZbQd/ gNB/ fjo d/ pkjo rzrk d/ ezY/nkgD/ ozr ftZu
p?m/;B . E'VhQ d/o fgZSA' GkJh wodkBk B/ p/Bsh ehsh, wjkoki ! G[Zy bZrh j?, nkfrnk eo' .
;fsr[o{ih B/ fJ kok eo e/ fejk T[j rhNk u[Ze, pk ko ftZu t/u e/ nkg yk nk ns/ w/o/bJh
b? nkT[Dk .
j[ew w B GkJh wodkBk ih B/ po/sh u'A T[j rhNk u[Zfenk ns/
p ko tZb s[o fgnk . gfjbK jbtkJh dh d[ekB s/ ik e/ jbtkJh Bz{
rhNk fdZsk go jbtkJh B/ rhNk t/y e/ e[ZM Gh d/D s'A fJBeko eo fdZsk.
fco d{;oh d[ekB s/ frnk . d[ekBdko efjD bZrk fJj rhNk fe;/ ezw dk
BjhA ns/ f;o fJZe w{bh d/D bJh jh ok h j'fJnk . fJ;/ soQK GkJh
wodkBk ih B/ fJ; ft tk; Bkb, fe i/ r[o{ BkBe ;Zu/ gks kj B/ j[ew
ehsk j? fe rhNk t/u e/ gq kd yk bthA sK o{o jh fJj fJB/ w[Zb dk j't/
rk, ;kok p ko rkj wkfonk go fes'A Gh ykD bJh e[ZM Bk fwfbnk .
pbfe soQK soQK dhnK rZbK ;[D e/ ow;ko j'Dk fgnk .
n ho EZe e/ GkJh wodkBk ih fJZe T[Zuh d[ekB d/ j/mK p?m
rJ/ . E'Vh d/o fgZS'A d[ekB ftZu'A fJZe Gb/ g[o B/ nk e/ g[ZfSnk, GkJh s{z
e"D j?A, feE'A nkfJnk j?A ns/ fJE/ feT[A p?mk j?A< GkJh wodkBk ih B/ p/Bsh
ehsh fe G[Zy bZrh ;h . w/o/ wkbe B/ fJe S'Nk fijk rhNk d/ e/ nkfynk fe
fJ; B{z t/u e/ nkg yk bthA ns/ w/o/ tk;s/ b? nkJhA . go w?A ;kok p ko fco
jfNnk e'Jh fJ; Bz{ b?D B{z fsnko jh BjhA . EZe e/ fJZE/ xVh nokw eoB
pfj frnk .
Gb/ g[o B/ T[j rhNk fbZsk ns/ n do ik e/ nkgD/ wkbe B{z
;koh tkosk dZ;h . fJj fJZe jho/ itkjoks dh d[ekB ;h ns/ ;kfb; okfJ
i"joh fJ; dk wkbe ;h .
;kfb; okfJ B/ id T[j rhNk d/fynk sK j?okB j' frnk ns/
nkgD/ B"eo, nXZoe/ B{z efjD bZrk fe f zdrh ftZu gfjbh tkoh fJBK
;k, p ?o fe;/ Xkoh s'A fJzBh uwe tkbk n?vk jhok d/fynk j? . ;kv/
p [or fejk eod/ ;B fe nfijh e'Jh uh fwb gt/ sK ;" o[fgnk (nZieZbQ d/ kfJd fJZe bZy o[gJ/) e/tb fJ; dh do B G/N j? . fJ; soQK
goshs j[zdk j? fe d{;o/ d/ dk e'Jh i"joh ;kv/ fjo d/ i"johnK B{z goyD
nkfJnk j?, fe fJE/ d/ pzfdnK B{z fezBh e[ n;bh uh dh gfjukD j? .
GkJh wodkBk ih B{z ;kfb; okfJ B/ pV/ ;fseko Bkb n do p[bk
e/ fpmkfJnk . ;" o[gJ/ d/ e/ efjD bZrk n;hA s[jkB{z gfjukD BjhA ;e/,
bsh dh f wk w rdk jK, fJj e/tb fJ; jho/ dh do B G/Nk j? s[;hA
nkgD/ wkbe B{z d/ d/t' pkeh wZ[b fco eoKr/ .
GkJh wodkBk ih efjD bZr/, GkJh ! w?A fJj ;" o[fgnk eh eoBk
j?, w?B{z sK w/o/ r[o{ dk j[ew j? fe fJj t/u e/ nkg e[ZM yk bthA ns/ w/o/ bJh
b? nkthA . fJ; bJh g?;/ s[;hA oZy' w?B{z e/tb go kdk ukjhdk j? nkgD/ bJh
ns/ w/o/ wkbe bJh .
GkJh wodkBk ih dh ;ob ns/ ;gZ N rZb ;[D e/ ;kfb; okfJ
jZek pZek j' frnk ns/ ;wM Bk ;fenk fe nk o fJj eh wkiok j? .
;kfb; okfJ nkg y[d Grsh Gkt tkbk fJB;kB ;h ns/ id GkJh wodkBk
ih s'A j'o ikDekoh r[o{ ;kfjp pko/ fbsh sK n;bh G/d ;wM frnk .
;kfb; okfJ B/ MN nkgD/ B"eo nXoZe/ B{z fejk fe xo ik e/
gq kdk fsnko eok e/ r[o{ ;kfjp tZb ub' w?A nkg s[jkv/ fgZS/ nk fojk jK
. nXoZe/ B/ ;kfb; okfJ d/ xo'A gq kdk fsnko eo e/ GkJh wodkBk ih B{z
Bkb b?, r[o{ ;kfjp tZb uZb gJ/ .
XzB r[o{ BkBe d/t wjkoki ;wkXh ftZu p?m/ ;B fe GkJh wodkBk
ih Bkb nXoZek gj[zu e/ E'VQh ftZE s/ p?m rJ/ . ;Zu/ gks kj ;ktXkB j'J/
, nXoZe/ B/ gq kd/ dk Ekb nZr/ oZy e/ id r[o{ uoBK s/ f;o Xo e/ wZEk N/
fenk, sK T[; d/ egkN yZ[bQ rJ/ . b{z b{z ftZu Bkw dh okT[ ub gJh ns/
;wkXh ;fEs j' frnk . r[o{ ;kfjp sK gfjbK jh Bkw ftZu bhB ;h .
nXoZe/ dh ;wkXh d/y e/ GkJh wodkBk ih Gh T[;/ ozr ftZu ozr/ rJ/ . G[Zy
fwN rJh ns/ nkgD/ nkg ftZu bhB j' rJ/ .
E'VQh d/o fgZS'A ;kfb; okfJ nkfJnk . d/fynk gq kdk T[;/ soQK
fgnk j? ns/ fszB/ ;oho fpbe[b nfjb nv'b ;wkXh dh jkbs ftu p?m/
jB . nXoZe/ d/ fujo/ tZb d/fynk j'o jh ozr ftZu j? . fco id r[o{ pkp/ dh
nkGk s/ B o rJh sK T[j Gh nkgD/ nkg ftZu y' frnk .
r[owfs ;/XK - 56
r[owfs ;/XK - 57
e[ZM d/o fgZSA' id ;[os B/ gbNk ykXk, r[o{;kfjp B{z;ktXkBsk ftZu d/fynk . ;kfb;
okfJ B/ g?f;nK dh E?bh r[o{uoBK ftZu oZy e/ wZEk N/fenk < ns/ gokdk SZeD bJh p/Bsh ehsh
. gq kdk SZe e/ wjkoki B/ fJe fwjo dh B o Bkb ;kfb; okfJ tZb sZfenk, ebk tosh ns/
T[j'e[ZM j'fJnk fi; pko/ r[opkDh ftu dZf;nk j? Lip r[o[ d/y? ;[G fd;fN Bkw[ eosk w[fy w/tk .. (n r 1395
1395)
noE L- id r[o{ fe;/ s/ feogk dh B o gkT[Adk j? sK T[; d/ w{ j ftZu
eosk g[oy tkfjr[o{ dk Bkw o{gh w/tk gk fdzdk j? Gkt fe T[; B{z Bkw
uzrk brdk j? ns/ T[j Bkw iZgD bZr iKdk j? ns/
ihn dkB[ d/ Grsh bkfJfB
jfo f;T[ b?fB fwbkJ/ .. (n r749
749
749)
r[o{ ;kfjp B/ nkd/ fdZsk, ;kfb; okfJ xo ftZu Xow;kb pDkT[
d' t/b/ ;fs;zr eo' Bkb jh fejk ;fs ;zrs dk nkr{ nXoZek j't/rk
feT[Afe T[j nksfwe nt;Ek ftZu nZr/ j? s[;K fJ; Bkb fwb e/ ubDk
j?. ;kfb; okfJ B/ xo uoB gkT[D dh p/Bsh ehsh . r[o{ ;kfjp B/ T[Zso
fdZsk . ni/ ;wK BjhA nkfJnk id ;wK nkJ/rk, gotko ;fjs ns/ ;zrs
;w/s ojKr/ . fJ; soQK efbi[r d/ skoe irs r[o{, r[o{ pkpk ih ;kfb;
okfJ ns/ nXoZe/ B{z wkfJnk dhnK bfjoK dk sko{ pDk e/ ns/ j'oBK B{z
skoB d/ ;woZE pDk e/ nZr/ s[o gJ/ .
;wK nkT[D s/ ;qh r[o{ s/r pjkdo ;kfjp gotko ;w/s ns/ ;zrs
;w/s ;kfb; okfJ d/ tz;iK e'b ;kfb; okfJ dh jt/bh ftZu oj/ . fJE/ jh
d;w/ ih dk nkrwB j'fJnk . fi; B{z nZi s s ;qh gNBk ;kfjp eo e/
ikfDnk iKdk j? . ;qh r[o{ s/r pjkdo ;kfjp wjkoki ih dh p h j'Jh ;qh
;kfjp ni/ Gh ;kfb; okfJ; okfJ dh tz e'b dZ;h iKdh j? .
;kyh ftZu'A gqkgs ;/XK
GkJh r[odk; ih tko 1 dh gT[Vh 16 ftu fbyd/ jB L
bj/ ewkDk J/s i[fr fgSbh i[rhA eoh ewkJh .
fgSb/ i[Zr dh ewkJh tkb/ fiZE/ fiZE/ Gh e'Jh nksfwe T[Bsh
ftZu yV's tkb/, nNekoK tkb/, nkgD/ o;s/ s'A GNfenk j'fJnk iK
g{opb/ eowK d/ r/V ftZu frfonk j'fJnk ;h, r[o{ pkpk ih nkg T[BQK e'b
rJ/. frfonK B{zu[Zfenk, nNekoK tkfbnK dh nVuBK d{o ehshnK, GNfenK B{zihtB ;/X
p h ns/ gow/ o d/ o;s/ d/ gKXhnK B{z w b sZe gj[u
z kfJnk .
fJ; soQK d[BhnK dhnK nykDK pdb e/ oZy fdZshnK . d[BhnK dh nykD j? fgnk;/ B{z
y{j e'b ikDk g?Adk j? go fJZE/ y{j fgnk;/ e'b ik fojk j? . fi; pko/ r[opkDh dZ; ojh j? .
j'foAU rzr tjkJhn? d[fBnkJh nky? fe feUB[ .. (n r 967
967)
Gkt r[o{ pkp/ B/ j'o gk;/ jh rzrk tjk fdZsh ns/ d[BhnK j?okB j'
e/ efjzdh j? fe pkp/ B/ fJj eh eo fdZsk j? . fJ; e;tZNh s/ nZieZbQ d/
ny"sh r[o{nK B{z i/ gofynk ikt/ sK eh fBoDk bZG/rk gkme nkg jh
n dk k bk ;ed/ jB .
f;Zy Xow B{z ;kfJzN/fce Xow efjD tkb/ soetkdh tho ;woZE
r[o{ dh ;woZEk tkbhnK rZbK B{z Ze dh fBrQk Bkb d/y e/, r[o{ ;kfjp dh
;woZEk s/ ft tk; eoB tkfbnK B{z n X ft tk;h efj e/ Gzvd/ jB .
;fsr[o{ ih d/ ihtB dh fJ; xNBk dk i/ ft b/ D ehsk ikt/
sK ;fji/ jh gsk bZr ikt/rk fe r[o{ ;kfjp dh fJ; :ksok t/b/ e'Jh n?;h
xNBk gqkgs BjhA j[zdh fi; s'A fJj gsk uZb/ fe r[o{ ;kfjp B{z fe;/ B/ fJzBk
tvw[Zbk jhok G/N ehsk j't/rk .
sK fco ;tkb g?dk j[zdk j? fe fJj jhok feZE'A gqkgs j'fJnk <
r[opkDh B{z thukfonK ;fji/ jh gsk bZr iKdk j? fe ;qh r[o{ BkBe d/t
wjkoki ;kv/ tor/ nkw fJB;kB BjhA pbfe gow/ o dk ;or[D o{g ;h .
i'fs o{fg jfo nkfg r[o{ BkBe[ ejk:T[ .. (n r 1408
1408)
r[owfs ;/XK - 58
r[owfs ;/XK - 59
r[owfs ;/XK - 60
r[owfs ;/XK - 61
r[owfs ;/XK - 63
ikr[ o/ wB ikrBjko/
;[Zs/pzd/B{zgsk BjhA j[d
z k fe w?A e"D jK, feZE/jK ns/ w?Bz {eh eoBk ukjhdk j? . Bk jh
;[Zs/pzd/B{znkgD/ ihtB be ns/ B/B[e;kB dk gsk j[d
z k j? . ;[Zsk pzdk nkgD/ ;[gfBnK d/
d/ ftZu ftuodk j'fJnk dZy[ ;[Zy G'rdk j? go id'A BhAd y[Zbd
Q h j? sK gsk bZrdk j? fe T[j ;G
;[gBzso d/ dh ebgBk ;h i' fe n;bhns BjhA ;h .
r[opkDh dk ;jh sohe/ Bkb ftuko ehfsnK fJj gsk bZrdk j?
fe fiT{Adk ikrdk wB[Zy Gh nfrnkBsk dh BhAd ekoB wkBf;e s"o s/
;[Zsk j'fJnk ;[gfBnK d/ d/ ftZu jh GNe fojk j? . fJ; B{z r[o{ ;kfjp fJzi
fpnkB eod/ jB L
;[gB/ ;/sh fus[ w{ofy bkfJnk ..
nkoik rJh ftjkfJ XzX? XkfJnk .. (n r 707
707)
fwZNh d/ g[sb/ o{gh ;oho ftZu fJ; wB B{z;w'fJnk j? . giK sZsK, jtk, gkDh, fwZNh, nrBh ns/
nkek o{gh sZsK dk fJj ;oho o{gh g[sbk j? ns/ g i jh fteko ekw, eqX
' , b'G, w'j, njzeko
fJ; wB B{z wkfJnk d/ bZr/ j'J/ jB .
fJj[ ;oho[ wkfJnk ek g[sbk
ftfu jT[w? d[;Nh gkJh .. (n r 31
31)
g{opb/ eowK nB[;ko d[Zy-;[Zy G'rD bJhl ;zi'r nB[;ko fJ; Bz{
;ke ;BpzXh wksk fgsk, GkJh, G?D, g[Zso, Xh ns/ fJ;soh nkfd fwb/ jB
.
wks fgsk pfBsk ;[s pzXg fJ;N whs no[ GkJh ..
g{op iBw e/ fwb/ ;zi'rh n sfj e' B ;jkJh .. (n r 700
700)
i'fs ;o{gh wB wkfJnk dh BhAd ftZu c; e/ nkgD/ ;oho o{gh xo
B{z jh nkgDk nkg ;wM fojk j? ns/ fJ; ;oho d/ ;[Zy bJh pDkJ/ fwZNh,
fJZNK d/ xo B{z ;ztkoB ftZu jh rbskB j? . id fe r[opkDh j'ek d/ ojh
j? L
i' xo[ Sfv rtktDk ;' brk wB wkfj ..
fiE? ikfJ s[X[ tosDk fs; eh fuzsk Bkfj .. (n r 43
43)
r[owfs ;/XK - 64
go fJj iht wkfJnk d/ o; e; ftZu fJzBK w;s j? fe fJ; ;[gB/ s'A pkjo fBebdk jh
BjhA . pzd/dh nfijh jkbs B{zr[opkDh ftZu fJ; soQK fpnkB ehsk j? L
B?Bj[ Bhd go fdq;fN fteko .. ;qtD ;'J/ ;[fD fBzd thuko ..
o;Bk ;'Jh b'fG whm? ;kfd .. wB[ ;'fJnk wkfJnk fp;wkfd ..
1..
..1
fJ;[ frqfj wfj e'Jh ikrs[ oj? .. ;kps[ t;s[ Uj[ ngBh bj?
..
1 .. ojkT[ .. (n r 182
182)
..1
wB, gokJ/ o{g B{z ftekoK tkbh B o Bkb d/yD eoe/ nZyK ti'A
;[Zsk gfJnk j? . gokJh fBzdk ;[DB eo e/ wB ezBK ti'A ;"A fojk j? . ihG
wB g;zd d/ fwZm/ G'iB ykD eoe/ ihG tb'A ;[Zsk fgnk j?.
ykDk ghDk j;Dk ;T[Dk ft;fo rfJnk j? woDk ..
y;w[ ft;kfo y[nkoh ehBh fXqr[ ihtD[ Bjh ojDk ..
(n r 1254
1254)
i/ e'Jh fJ; ;[gB/ s'A ikr ikt/ sK T[j nkgDh t;s{ (i' b'e
gob'e ftZu ezw nkT[Dh j?) ;kps oZy ;edk j? . nZr/ wjkoki dZ; oj/ jB
.
;rb ;j/bh ngB? of; wksh .. frqj ng[B/ eh ypfo B iksh..
(n r
182
182)
fJeZbk fJZe nZXk wB[Zy BjhA pbfe ;kok ;z;ko jh nkgD/ wB d/
o;K e;K ftZu w;s j? ns/ nkgD/ n;b/ xo dh fJ; B{z po jh BjhA j? .
w[;Bjko g u pNtko/ .. ;{B/ Brfo go/ mrjko/.. (n r 182
182)
fi; soQK ;[zBk xo d/y e/ u'o mZr xo b[ZND bZr iKd/ jB,
wjkoki dZ; oj/ jB fe wB B{z o;K e;K dh BhAd ftZu ;[Zsk d/y, ekw,
eq'X, b'G, w'j ns/ njzeko o{g mZrK B/ fJ; B{z ;zBQ bk fbnk Gkt wB ftZu
gqt/ eo rJ/ .
T[B s/ oky? pkg[ B wkJh .. T[B s/ oky? whs[ B GkJh ..
dofp f;nkDg B UfJ ojs/ .. ;kX;zfr UfJ d[;N tf; j's/ ..
(n r 182
182)
fJBQK mZrK s'A Bk ;z;koh fgsk puk ;edk j? ns/ Bk jh wK puk ;edh j? . Bk jh e'Jh
g?;k X/bk d/ e/ Gkt fo ts d/ e/ iK j'o fe;/ f;nkDg Bkb pzdk fJBQK s'A pu ;edk j? . e/tb
fJe' jh T[gkU j? fe ;kX ;zrs ftZu fJBQK s'A pukU j' ;edk j? .
r[owfs ;/XK - 65
r[owfs ;/XK - 66
.
3a e'Jh g{opb/ Gkr ikr g?D sK g{o/ r[o{ Bkb fbt bZr ikt/ sK
r[opkDh Bkb ;EkJh rzY g? iKdh j? .
fJe' ;fsr[o[ ikrsk j'o[ ir[ ;{sk w'fj fgnkf; ..
;fsr[o[ ;/tfB ikrzfB ;/ i' os/ ;fu Bkfw r[Dskf; ..
(n r 592-593
592-593)
e/tb fJZe ;fsr[o{ jh ikr fojk j? pkeh ;kok ;z;ko wkfJnk w'j
dh fgnk; ftZu ;[Zsk fgnk j?. (:k) i' ikrd/ r[o{ B{z ;/Atd/ jB Gkt g{o/
r[o{ d/ j[ew nB[;ko ihtB pshs eod/ jB, T[j ikrd/ jB ns/ T[j r[DK
d/ kB/ tkb/ gqG{ d/ ;Zu/ Bkw d/ ozr ftZu ozr/ ofjzd/ jB .
;fsr[o{ nkg ikrdk j? ns/ nkgDh pkDh okjhA j'ek d/ e/ ;[ZfsnK
B{z irk fojk j? .
;fsr[o[ ngBk ;d ;dk ;w~ko/
k o/ ..
r[o e/ uoB e/; ;zfr Mko/ ..
ikr[ o/ wB ikrBjko/ ..
fpB[ jfo nto[ B nktf; ekwk
M{mk w'j[ fwfEnk g;ko/ .. (n r 387
387)
r[owfs ;/XK - 67
r[o{ BkBe dh B"thA i'fs XzB r[o{ s/r pjkdo ;kfjp (j/ GkJh) gow/ o d/
r[D rk b? (i' s/o/ b'e gob'e ftu ezw nkt/rk) fJj ;z;koh ihtB fJZe
;[gB/ d/ ;wkB j? .
oXk GktBk ns/ fgnko Bkb fJj pkDh wB brk e/ gVQ e/ j"bh
j"bh wB ikr g?Adk j? . u/szB gqG{ B{z pko pko :kd eoB ns/ Bkw dk ikg
wB B{z irk fdzdk j? L
f;wfo f;wfo f;wfo r[o[ ngBk ;'fJnk wB[ ikrkJh ..
(n r 758
758)
nmkothA ;dh dk ;[Bfjoh fJfsjk; T[BQK r[o{ e/ fgnkfonK dk jh
f;ofink j'fJnk j? fiBQK dk wB, Bkw, pkDh Bkb ikr fgnk . T[BQK fco
;z;koh ihtB dk ;[gBk ;wM e/ fsnkr ehsk ns/ ;Zu o{gh Bkw gZb/ pzBQ
e/ w"s B{z rbteVhnK gkJhnK ns/ ihtB ;bk eo rJ/ .
r[ow[fy ikfr oj/ fdB oksh ..
;ku/ eh fbt r[owfs iksh ..
wBw[y ;'fJ oj/ ;/ b{N/
r[ow[fy ;kps[ GkJh j/ .. (n r 1024
1024)
r[owfs ;/XK - 68
pZpo /o pkpk
;qh r[o{BkBe d/t wkjkoki dhnK gqwZ[y pkDhnK ftu'A pkDh j? tko nk;k . fJ; B{z
nkw s"o s/ nk;k dh tko fejk iKdk j? . fJ; pkDh dh ft / sk fJZe sK fJj j? fe r[o{ ekb
s'A jh fJ; pkDh dk ehosB jo o' nzfwqs t/b/ j'Dk o[ { j' frnk ;h . i' nZi Gh, fBozso ;ko/
fJfsjkf;e ns/ j'o tZv/r[od[nkfonK ftZu ikoh j? .
d{;oh ft/sk fJj j? fe fJ; pkDh ftu, nkofEe, gqwkofEe, ;wkfie, okiBhfse,
nZv nZv XowK d/ s[bBksfwe f;XKsK s/ r{VhQ uouk eo e/ r[o{;kfjp B/ nkgD/ ;koEe thuko
;g N o{g ftZu gorN ehs/ jB .
fJ;s'AfJbktk;w/Ad/gqufbs,eoweKvK,fttk;KXkofwens/;wkfiee[ohshnK,
Xkofwe nkr{nK d/ gkyv ns/ ihtB d/ jo gZy B{zT[xkV e/ wBZy[ B{zg{oBsk tZb fbikD dh ;/
X fJ; pkDh okjhA p h j? . fJ;/ bJh f;nkfDnK B/ fJ; B{z;op nk;k g{oB tkbh pkDh Bkb
tfvnkfJnk j?.
fJ; pkDh dk ;'btK ;b'e j? L
;b'e wL 1
rT{ fpokjwD eT[ eo[ bktj[ r'pfo soD[ B ikJh ..
X'sh fNek s? ig[wkbh XkB[ wb/SK ykJh ..
n sfo g{ik gVfj es/pk ;ziw[ s[oek GkJh ..
S'vhb/ gky vk .. Bkfw bfJn? ikfj sozdk .. (n r 471
471)
;w/A d/ jkew w[;bwkB ejkT[Ad/ ;h fiBQK B/ fjzd{nK d/ shoE
n;EkBK s/ :ksok bJh i hnk (eo) brkfJnk j'fJnk ;h . nZr/ T[; eo
dh t;{bh bJh pj[s/ eowukoh fjzd{ jh ;h, i' bkbu tZ; j' e/ pzfdnK s'A
fJbktk i' rT{ nkfd g { T[j d[ZX bJh Bkb fbiKd/ ;h T[BQK T[Zgo Gh
N?e; bkT[Ad/ ;B.
;' r[od/t ih c[owk oj/ jB, id s[;hA pqkjwD ns/ rT{ s/ N?e;
t;{b eod/ j' sK fco T[; rT{ d/ r'po Bkb u"Aek fbg e/ ;Z[uk eoB Bkb
fe; soQK so ikUr/ < X'sh gfjB e/ fNZek bKd/ j' ns/ rb ftZu wkbk gkT[Ad/j' Bkb jh wb/S
efjD tkb/ jkewK d/ nXhB B"eoh eo e/ T[BKQ dk fdZsk nzB yKd/ j'. xo nzdo pfj e/ w{oshnK
dh g{ik eod/ j' pkjo ik e/ s[oe jkewK B{z [ eoB tkbh fefonk (;bkw nkfd) eod/ j' .
r[owfs ;/XK - 70
r[owfs ;/XK - 71
r[o{;kfjp skVBk eod/ jB fe SZv fdT[ fJj gkyzv eoB/ . fJZe fBoGT[ gow/o dk
Bkw ig', fi; Bkb ;ko/ vo d{o j' ikDr/ ns/ o? s tkbk ihtB gqkgs j'tr
/ k s/ so ikUr/ .
nrb/ ;b'e ftu ;fsr[o{ ih B/ d/ tk;hnK, k; eo Xkofwe nkr{ ns/ ;oeko/
dopko/T[ZugdthnKs/fpokiwkBftneshnKdkftnzrwJhsohe/BkbBekfyZue/T[BKQ dh
who B{z tzrkfonk j? .
wL 1
wkD; ykD/ eofj fBtki .. S[oh trkfJfB fsB rfb skr ..
fsB xfo pqjwD g{ofj Bkd .. T[Bk~ fG nktfj UJh ;kd ..
e{Vh okf; e{Vk tkgko[ .. e{V[ p'fb eofj nkjko[ ..
;ow Xow ek v/ok d{fo .. BkBe e{V[ ofjnk Gog{fo ..
wE? fNek s/fV X'sh eykJh .. jfE S[oh irs ek;kJh ..
Bhb t;sq gfjfo j'tfj gotkD[ .. wb/S XkB[ b/ g{ifj g[okD[..
nGkfynk ek e[mk peok ykDk .. uT[e/ T[gfo fe;/? B ikDk..
d/ e
T[ek eYh eko .. T[gfo nkfJ p?m/ e{fVnko ..
e?? u
uT[
ws[ fGN? t/ ws[ fGN? .. fJj[ nzB[ n;kvk fcN? ..
sB fcN? c/V eo/fB .. wfB i{m? u[bh Go/fB ..
ej[ BkBe ;u[ fXnkJhn? .. ;[fu j't? sk ;u[ gkJhn? ..
(n r 471-472
471-472)
r[o{ ;kfjp efj oj/ jB fe b'eK s/ [bw eoe/ bj{ ghD tkb/
jkew fBwk K gVQd/ jB . T[BQK d/ nXhB fjzd{ eowukoh i' b'eK d/ rbK s/
[bw dh S[oh ubkT[Ad/ jB, T[BQK d/ rbK ftu iB/T{ gkJ/ j'J/ jB (fi;
soQK 1984 s'A fgS'A f;Zyh eb tkb/ g[fb; eowukohnK B/ soZehnK ns/
fJBkw b?D bJh b'eK d/ BkikfJ uZv/ gkV/ ns/ x'ND/ bkJ/ nkfd)
T[BQK d/ xoK ftZu ik e/ pqkjwD ;zy g{od/ jB ns/ j'o Xkofwe
fefonk eo e/ G'iB eod/ jB. T[BQK B{z Gh nfijk jh ;[nkd nkT[Adk j?.
Gkt wB dh fposh t?;h jh pDdh j?.
M{m dk jh wkb j?, M{m dk jh tgko j? . M{m p'b e/ jh ykDk yKd/ jB . Gkt b
[ wh
pzfdnK dhnK M{mhnK f;csK eo e/ (s[;hA pV/ Xowh ns/ g[B
z h j', bzro bkT[Ad/j') ykDk yKd/ jB
.
(j[D fijV/ ny"sh wjKg[o , g{oB pqjw frnkBh BkikfJ uZv/
gkVB tkb/ g[bh; n;oK d/ xo ik e/ ny v gkm eo e/ G'iB yKd/ jB
r[owfs;/XK-72
r[owfs ;/XK - 73
fiZE/fJZe gk;/ ihtB ftZu d/ dhnK uko/ fd ktK ftu r[o{pkp/ B/ bzp/g X wko e/
xo xo ik e/ d/ tk;hnK dh ;[Zsh gJh who B{z MziV
' e/ irkfJnk, T[E/ d{;o/ gk;/ kbw
jkewK Bkb f;ZXh NZeo bJh .
T[dk;h d/ gfjb/ gVk s/ GkJh bkb' dh Xow dh feos Bkb ewk
e/ pDkJh e'Xo/ dh o'Nh gqtkB ehsh ns/ wbe Gkr' d/ getkB B{z
m[eokfJnk jh BjhA pbfe T[; B{z bsh dk fJj;k; eok e/ nr/ tk;s/
f;ZX/ o;s/ ubD dk T[gd/ fdZsk .
fJ; fgZS'A id pkpo B/ J/wBkpkd ftZu gmkD jkewK B{z jok e/
fjoh t;'A s/ ipo Ykfjnk sK y[d T[E/ ik e/ pzdh pD/. pkpo dh ;[sh who
B{z irkfJnk . T[; B/ nZr/ s'A nfijh bsh eoB s'A s'pk ehsh . i/ d[pkok
bsh eo e/ bkj"o fjo ftZu nZr bkJh, r[o{ pkp/ d/ f;Zy GkJh skok
g'gN B/ db/oh Bkb pkpo B{z s'pk dh :kd fdbk e/ bkj"o fjo puk fbnk
.
:kd oj/ fJj T[j wkBk ;h id pkd kj dh [pkB s'A e/tb d'
pd rodB B fBebD Bkb jh pzd/ dh rodB ;oho Bkb'A tZy eo
fdZsh iKdh ;h.
nZi id, iB rDszso dk oki j?, tZv/ s'A tZv/ [ow bJh Gh,
gfjbK j/mbh ndkbs ftZu e/; ubdk j?, ; k j'D s/ T[gobh ndkbs
ftu'A nghb koi j'D s/, ;[gohw e'oN d/ c?;b/ fgZS'A jh e'Jh ; k fwbdh
j? . esb d/ e/; ftu Gh ; k j'D bJh ;kbK pZXh ;wk bZr iKdk j?.
nfij/ jkbks ftZu fgSb/ thj ;kbK s'A, g ikp, fdZbh, e who,
nk;kw ns/ j[D sk k, r[ioks ftZu fBod' pzfdnK d/ esb/nkw j'J/ jB,
nDfrDs wktK d/ pZu/ e'j e'j e/ wko/ rJ/, Bkpkb pZuhnK d/ pbkseko
j'J/ jB .
fe;/ ny"sh r[o{, irs r[o{, g{oB pqjw frnkBh pkp/ dh i[oZns
BjhA gJh fe nkgDh, pqjw frnkB dh yVr tos e/ kbw jkewK B{z
tzrko ;e/ . ep{so iK w[orh, e'Jh fJBQK ;kjwD/ wko d/t/sK fJBQK ny"sh d:ktkB r[on
{ K dk
fdb gzxo iKdk j? nZyK ftu'A jzM{tfj s[od/ jB . go id fJBQK dhnK nZyK ;kjwD/ j'J/esb/
nkw B{zn pkoK ns/ tZy tZy Nhatha u?BbK tkfbnK B/ fdykfJnk sK fJj Bkw dh y[wkoh ftZu
nkokw Bkb x[okV/ wkod/ oj/ . Bk e'Jh s/otK iK u"XtK r[o{(BkwXkoh) w?dkB ftZu nkfJnk Bk
jh e'Jh nBjd Bkd dhnK nktk K ;[DB tkbk ns/ ezBK ftu c{eK wkoB tkbk (okXk ;[nkwh)
fBZsfonk ns/ Bk jh ;Zuk ;"dk eoe/ b'eK s'A XzB XzB ;fsr[o s/ok jh nk;ok ejkT[D tkb/ dh
nkswk ikrh .
j'o sK j'o fBwkfDnK, ohpK d/ w;hjk ejkT[D tkb/ bkb Mzv/tkb/ fe;/ ekwo/v
nkr{ dh th fjzws BjhA gJh fe u[oe ikt/ . ;G eZM[ nZyK Bkb d/y e/ id fJZe bZy d/ eohp pzd/
nkgD/ d/ ftZu jh oBkoEh pD e/ e?AgK ftZu fpmk fdZs/rJ/ sK f;o n pko ftZu fpnkB d/
D sZe jh ;hfws oj/. o/ d/ w{jz ftZu e"D jZE gkt/ < gzikp ftu sK fJBQK B/ nkgDh ;?Bk pDk
e/ykVe{nKs/uVQkfdZsh(;oekos'AfJBkwb?DbJh)go;oekohykVe{nKpko/fJBQKB{zfpZbh;[x
z
rJh <
fJBQK ekwo/vK Bkb'A sK wB[Zyh nfXeko s/ ghgbi cko f;tb
fbpoNh torhnK ;z;EktK d/ pjkdo :'X/ (i;N; ;heoh ns/ fwa skoe[zv/
nkfd) jh uzr/ oj/ fiBQK B/ toQdh nZr ftu ik e/ nZyhA fvZm/ jkb fby e/
feskpK okjhA d' h e'B d[BhnK ftu ;Zu dk gqrNktk ehsk .
fJj pZpo /o pkpk jh j? fe uNkB tor/ firo/ Bkb e[zG d/ w/b/ s/
bZyK dh GhV ftu j koK ;kbK dhnK nzXft tk;h gJhnK fgosK nZr/
vN ;edk j? . iK nkgDh iBw G{wh s'A j koK whb d{o, gokJ/ d/ ftZu,
p ?o fe;/ jfEnko ns/ ;?Bk s'A nkgD/ f;zx Bkd ftZu efj ;edk j? y[dk
uko/ gk;/ j? fe;/ fJZe fd k ftZu BjhA p?mk . nZi d/ fe;/ ny"sh soe hb
dh fjzws j? sK eo e/ tykt/l i/ T[; dhnK jZvhnK Gh fwb ikD sK efjDk
.
pZpo /o pkp/ B/ roi e/ e/tb kbwK B{z vokfJnk jh BjhA, xo
xo ik e/ G[Zb/ GNfenK B{z ihtB dk ;jh wkor d; e/ ihtB ftZu o;
Gfonk, BkwdkB p e/ gow/ o Bkb i'fVnk, Xow dh feos tkbk ukj/
GkJh bkb' soykD ;h iK jkew okfJp[bko ns/ Btkp d"bs kB ns/
;zrbkdhg dk okik f tBkG ;G B{zrb/ brkfJnk . ihtB d/ n ho ftZu nmkoK ;kb jZEhA
jb tkj e/ nzB g?dk eo e/ bzro bk e/ G[ZfynK d/ fYZv Go/ ns/ BzfrnK d/ sB Ye/, e'VhQ nK d/
o'r d{o ehs/ .
go nZi eZbQ d/ ny"sh r[o{nK ns/ pqjw frnkBh ;zsK tKr n pkoK
ns/ Nhatha okjhA nkgDh gpbhf;Nh bJh iK ;oeko dh ;ogq;sh gqkgs
eoB bJh BjhA, pbfe J/e[ fgsk J/e; e/ jw pkfoe d/ n;{b s/, ;G B{z
gow/ o d/ pZu/ ns/ nkgD/ GkJh ;wM e/ ehsk .
fJ;/ bJh fiZE/ izrb d/ pZpo /o dh roi ;[D e/ fBwkD/ fBskD/
r[owfs ;/XK - 74
ikBto GZi iKd/ jB T[E/pkp/ dh roi ;[D e/ jkbks d/ fbskV/ fBwkD/ b'e, gow/o fgnko d/
ftzBQ /j'J/iK gow/ o dh fgnko rbteVh d/ ukjtkB pkp/ d/ d[nkb/ x/ok gk b?Ad/jB .
izrb d/ pZpo o/ ns/ nekb g[oy o{g pZpo o/ d/ nB/eK ;[Gk nZv nZv jB, p;
! fJe' rZb ;KMh fwbdh j? fe Gpeko d'jK dh ;KMh j? . fJ;/ bJh GkJh r[odk; ih B/ fbfynk
j? .
p[fenk f;zx T[ikV ftfu
;G fworktfb GzBh ikJh .. (tko 1$34
34)
r[o{ ;kfjp d/ ;w/A Gh ny"sh ;zsK, wjKg[o K, ghoK ns/ d[ZX g[Zs d/
D tkb/ ;kXK dh e'Jh xkN BjhA ;h, go e'Jh Gh i[r gbNkT{ ezw BjhA eo
;fenk . fJ;/ bJh GkJh r[odk; ih d; oj/ jB .
Ezw/ e'fJ B ;kX
;kX[[ fpB[
;kX[ B fd;? ir ftu e'nk .. (tko 1$22
22)
r[owfs ;/XK - 75
.
fJ;/ soQK id Bebh fBozekoh pkpk r[opuB f;zx B/ pZpo /o pkp/
dh Beb eo e/, 1978 ftZu Bebh roi wkoh. Gkt nkgD/ u/fbnK s'A
ib{; eYk e/ ib{; ftZu fJj n?bkB ehsk r[o{ r'fpzd f;zx B{z
nfXnksfwetkd dk eh gsk ;h, T[j sK ;koh T[wo iK f eko y/bdk fojk
iK bVkJhnK eodk fojk. T[; B/ gzi fgnko/ ;ki/ ;B . w?A ;Zs ;sko/
pDkJ/ jB fJfs nkfd . i' j o T[; dk j'fJnk T[j ;G B{z gsk jh j? .
nekb o{g pkp/ dk r[og[op wBkT[D tkb/ pkp/ d/ ny"sh tko;' !
pkpk nZi th pkDh okjhA efj fojk j? .
GkJh o/ r[o fpB[ frnkB[ B j'fJ ..
g{Sj[ pqjw/ Bkod? p/d fpnk;? e'fJ .. ((nr 59
59))
eh s[;hA nzfwqs SZe e/ r[o{ tkb/ pD rJ/ j' < iK eh s[;hA fJ; wz b s/
gj[zuD dh fsnkoh bJh ;kps ;{ofs d;sko f;ok B{z r[o{ j[ew wzB e/
dkVQh e/; oZy/ jB <
fiBQK B/ r[o{ d/ j[ew wzB e/ nzfwqs Sfenk j?, eh s[;hA r[o{ pkp/ d/
j[ew
BkT[ gqGks? ;pfd fXnkJhn? S'vj[ d[Bh gohsk..
gqDtfs BkBe dk;fB dk;k ifr jkfonk fsfB ihsk ..
(n r 1330
1330)
nB[;ko nzfwqs t/b/T[Zm Bkw pkDh dh ewkJh eod/ j' < eh s[;hA nzfwqs SZeD t/b/r[o{
Bkb ehs/ tkfJd/ nB[;ko wkBf;e ns/ ;ohfoe (gi eekoh ofjs) oZyD bJh ssgo j' < eh
s[;hA r[o{ nk / nB[;ko
xkfb ykfJ feS[ jEj[ d/fJ ..
BkBe okj[ gSkDfj ;/fJ .. (n r 1245
1245)
d/ XkoBh pD e/ wB[Zysk ns/ Xow ekoiK bJh nkgDk o gSkD e/,
fJ; gk;/ uZbD dk T[gokbk eod/ j' <
;kB{z ;kfonK B{z nkgDh ;`? gVu'b eo e/ fJZe edw nrkjK g[ZND
Bkb r[o{ dh [ h gqkgs eoe/ jh r[og[op wBkT[Dk ;b j' ;edk j? . BjhA
sK r[o{ pkpk fbjk fe;/ dh BjhA eodk ns/ efj fdzdk j?L
fJfe ngD? ;[nkfJ nkfJ pjfj r[o nkr?
fiT[ pr[b ;wkfX brkJhn? ..
r[owfs ;/XK - 76
r[owfs ;/XK - 77
r[owfs ;/XK - 79
noE L- (j/ GkJh ! fijVk w?B{z wkfJnk d/) pzXBK s'A S[vk d/t/ ns/
gowkswk Bkb w/b eotk d/t/, fJj wB i' fJZXo T[ZXo GNedk ofjzdk
j?, fJ; B{z nuZb eo d/t/ sK i' w[V fJj (ed/) GZi/ d"V/ Bk . nfijk e'Jh j?
1 ..
< ..1
j/ GkJh n?;k e'Jh ;kvk fwZso j? < i/ j?, sK w?A xo dh ;koh
;wZroh (wkb, XB, ;wkB) T[; B{z nogD eo fdnK ns/ nkgDk fuZs th
1 ..
T[; B{z ;"Ag d/tK ..1
j/ gqG{ gokfJnk ;oho (go fJ;sqh$g[o ) gokfJnk XB, gokJh
fBzdk, fJBQK Bkb w/oh gqhs Bk bZr/ . w?A ;zsK dk ;zr, ;zsK Bkb r' N
(rZbpks) eoK ns/ joh d/ ehosB ftZu w/ok wB ikrdk oj/ . Gkt u/szB
oj/ .
j/ r[DK d/ y kB/ . j/ dfJnk eoB tkb/ ! j/ ;op ftnkge ! j/
gqG{ ! j/ ;ko/ ;[yK d/ p eoB tkb/ fdnkb{! j/ fgqEth d/ wkbe! fit/A
pZuk (nkgDh) wK gk;'A G'iB wzrdk j?, fst/A BkBe s/o/ gk;'A Bkw dkB
wzrdk j? ?o gkt' ih .
pd thuko L
gfjb/ pzd ftZu wjkoki B/ pzXB s'VB ns/ gqG{ fwbkg dh rZb
ehsh j? . pzXB eh jB< T[j ;ko/ eow i' gqG{ fwbkg ftZu nNekoK gkT[Ad/
jB, r[opkDh nB[;ko pzXB jB .
;qh r[o{ BkBe d/t wjkoki B/ ;z;koh pzXBK dk ft;sko fJzM ehsk
j? .
pzXB wks fgsk ;z;kfo ..
pzXB ;[s ezfBnk no[ Bkfo ..
2..
..2
pzXB eow Xow jT[ ehnk ..
3..
pzXB g[s[ ebs[ wfB phnk ..
..3
pzXB feoyh eofj feo;kB ..
jT[w? vzB[ ;j? okik wzr? dkB ..
4 ..
..4
pzXB ;T[dk nDthukoh ..
fsgfs Bkjh wkfJnk w'j g;koh ..
5..
..5
pzXB ;kj ;zufj XB[ ikfJ ..
fpB[ jfo Grfs B gtJh EkfJ ..
6..
..6
r[owfs ;/XK - 80
r[owfs ;/XK - 81
r[owfs ;/XK - 82
r[owfs ;/XK - 83
tb nkgD/ wkbe gqG{dh T[;ss eo' Gkt Bkw ig', gkm eo' iK ehosB ;[D'. Gow d/ god/ gkV
e/ gow/ o B{z jk o Bk o ikD' ns/ fjod/ ftZu nekbh i'fs B{z t;kU . jo gqeko d/ dZy
[ K bJh
gow/ o dk nzfwqs o{gh Bkw, n;bh dtkJh j?, fJ; dko{ dh tos'A eo' . d[y ;[y B{z ;wkB ikD
e/ GkDk fwZmk eo e/ wzB.' J/j ;ziw d/ XkoBh pD' fi; Bkb gow/ o dk ;Zuk fgnko gqkgs j't/
.efjzd/jBr[o{;kfjpfei/fJj rZbwzBr
' /sKfJ;b'eftZuGh;Zy[ gqkgsj'tr
/ k nZr/gob'e ftZu
Gh gow/ o dh [ h jk;b j't/rh .
wjkoki gq B eod/ jB fe e'Jh nfijk j? i' w?Bz {T[go dZ;h wZs d/t,/ T[jh w/ok fwZso
j? . i/ o" Bkb d/fynk ikt/ sK r[opkDh gVQB s'A fJj ;wM nkt/rh fe gq B ftZu jh T[Zso j?
. r[opkDh jh ;kvk whs j? i' ;kB{z fJ; wkor s/ uZbD dh ;/X fdzdh j? .
go nfrnkBsk tZ; n;hA nfij/ fwZso Bz{pkjo'A GkbD dh e'f eod/ jK . ed/ fe;/
v/o/iKd/ jK ns/ ed/ fe;/ v/o/. i/ fJE/ ezw Bk pD/ sK fco d/th d/tfsnK e'b wzrD s[o g?Ad/jK
. fJE'A sZe fe wVQhnK, epoK, g{iD'A Gh r[o/ BjhA eod/ iK fco d/jXkoh r[o{d/ uZeo ftZu g? iKd/
jK i' fe nkg wkfJnk d/ pzXBK ftZu c;/ j'J/jB.
i/ rj[ Bkb thuko eohJ/, n;hA ;qh r[o{rqE
z ;kfjp wjkoki B{zT[gob/ wB' jh r[o{ikD
e/wZEkN/ed/jK.gon;bhnsfJjj?fe;kv/wBftZud[fBnkthfwZsofizBhGhGktBknkgD/
r[o{ bJh BjhA j? .
d[Bhnkth fwZso d/ ej/ s/ n;hA okp gh b?Ad/ jK . dkVQh e/;
eNtk fdzd/ jK, fbw d/yD iKd/ jK fi; Bkb ;kvk g?;k ou j[zdk j?,
;wK ftnoE iKdk j?, wB ftu fteko g?dk j[zd/ jB ns/ j'o bs ezw
eoB Bkb, ;wki ftZu ;kvk wkD ;fseko xNdk j? .
go r[o{ d/ efjD s/ n;hA pkDh BjhA gVQ ;ed/ Bkw BjhA igd/
nzfwqs t/b/ BjhA T[md/ s/ ofjs BjhA oZyd/ fi; s/ ;kvk e'Jh g?;k you BjhA
j[zdk, sB wB fBjkb j[zdk j? ns/ ;wki ftZu f;o T[Zuk j[zdk j? .
r[o{ ;kfjp dZ; oj/ jB fe w?A nfij/ fwZso s'A nkgDk ;G e[M, g?;k
X/bk, sB ns/ wB e[opkB eo d/tK i' w?B{z nfijh ihtB iku fdqV eotk
d/t/ . ;qh r[o{ rqzE ;kfjp wjkoki dh gftZso nzfwqswJh pkDh i' fJj eoB
d/ ;woZE j?, B{z Bk gVQB bJh n;hA eJh pjkB/ bZG/j'J/jB . gotko dh gkbDk eoBh j?, pZu/
gkbD/ jB, B"eoh s/ ikDk j?, pZu/;e{b SZv e/ nkT[AD/jB, ih ftjb jh BjhA, fejV/ t/b/gkm
eohJ/ .
r[o{ ;kfjp efjzd/ jB GkJh nzfwqs t/b/ T[Zm nkg/ ;wK fwb ikt/
rk . go id d/o oks sZe Nhatha d/yDk j? sK nzfwqs t/b/ fet/A T[ZmhJ/.
r[owfs ;/XK - 84
r[owfs ;/XK - 85
!!!
r[owfs ;/XK - 87
;Zs/pbtzv d/ Bkok j' e/ ub/ ikD s/ ;zrs ftu p?m/r[of;yK Bkb ob e/ gzuw fgsk
B/ nkg ehosB ehsk . T[BKQ r[of;yK ftZuA' fJZe kBdkB okrhnK dk eoe/ w j{o j'fJnk .
T[; kBdkB ftu'A ;B pkpk kw f;zx ih i' fgSbh ;dh d/ gfjb/ nZX ftZu fJZe g{iBhe
ftnesh j'J/jB . fJBQK dk nkgDk v/ok Gh nkNk wzvh ftZu j? .
fJj wjKg[o jo o' ehosB dh u"eh dopko ;kfjp nk e/ eod/ ;B ns/ ehosB
Gh ;ozd/Bkb eod/ ;h . n hobh nt;Ek ftZu fJj ubD' fcoB' ofj rJ/ . ;/te efjD bZr/
pkpk ih, j[D ;oho nkfrnk BjhA fdzdk fJ; bJh dopko ;kfjp dh u"Aeh ofjD fdU . pkpk ih
B/ T[Zso fdZsk GkJh fJBQK jZvK ftu r[o{okwdk; wjkoki dk b{D ofunk j'fJnk j? ns/ n;hA
Bwe jokw fet/A pDhJ/ < fJ; s/ fJBQK d/ ;/te jo o' pfjzrh ftZu fpmk e/ fbnkT[Ad/;h ns/
n ho dw sZe dopko ;kfjp ehosB dh u"Aeh God/ oj/ .
fJZe tkoh pzrkb d/ B'pb g[o;eko fti/sk okfpzdo BkE N?ro' ih ;qh nzfwqs;o ih nkJ/
. fJj nkg wjkB ;zrhseko ;h. dopko ;kfjp ftu eo oj/ iZE/dk ehosB ;[D e/ wzs-q w[rX
j' rJ/ . ehosB dh ;wkgsh s/ fJBQK B/ iZE/B{zp/Bsh ehsh fe s[;hA w/o/Bkb ebeZs/ Ksh fBe/
sB uZb'ns/ ehosB eo'. fJE/ Bkb'A d[ZrDh sBykj d/tKrk . go iZE/B/ ;k itkp d/ fdZsk .
id N?ro' ih B/ ekoD gZf[ Snk sK T[BKQ T[Zso fdZsk r[o{okwdk; wjkoki ;Zu/ gkskj dk do
SZv e/ s[jkv/ Bkb e"D ikt/ <
GkJh oDXho f;zx ih d/ ehosB tko/ e"D BjhA ikDdk < id f;Zy
xokfDnK ftu rkT[Dk tikT[Dk wok;hnK dk ezw ;wfMnk iKdk ;h,
GkJh ;kfjp gfjb/ r[o{ e/ bkb ;B fiBQK B/ wkbt/ d/ fJbke/ ftZu xo xo
ehosB dhnK r{zikoK gk fdZshnK . fJBQK B/ sK i/bQ :ksok ;w/A i/bQ dhnK
ekb e'mVhnK B{z Gh Xow;kb dk o{g d/ fdZsk . brksko 60-70 xzN/ fJZe
u"AeV/ s/ fJBQK gkm s/ ehosB ;[fDnk ns/ nkg efonk j? .
f;zx ;Gk bfjo ;w/A GkJh jhok f;zx ih okrh gzE d/ wjkB ehosBhJ/ j'J/jB, fiBQK
d/ ehosB ;dek nB/eK r[of;Zy ns/ nBwshJ/ nzfwqs SZe e/ r[o{tkb/ pD/ . T[BKQ d/ ihtB dh
fJZexNBkr[owfsgquko;GktZbA'Skghg[;se nyhAt/fynks/ezBh ;[fDnkGkJh;kfjpjhok
f;zx ih okrh d/ gzBk 57 s/ fJ; soQK doi j? .
fJZe tkoh rowhnK ftZu id GkJh jhok f;zx ih e'j woh
(gkfe;skB ;fEs gjkVh dk BkT[A) rJ/ j'J/ ;B sK e[oh r[od[nkok ;kfjp
d/ gqXkB ;odko kw f;zx ih B/ fJ; soQK dZf;nk fJZe oks w/oh ik
yZ[bQh sK gjkV ftZu'A o; fGzBh ehosB dh X[fB nkJh do;B[ dhi? y'fb
fetko w/ok wB fyZfunk frnk s/ w?A T[Zm e/ pd dh ;/X s/ s[o fgnk, ik
r[owfs ;/XK - 88
r[owfs ;/XK - 89
e/ eh d/fynk fe fBoiB fJeKs ftu GkJh jhok f;zx ih fJeZb/ehosB dk o; wkD oj/ jB .
fJ;/ soQK GkJh ;kfjp pko/ ;zs fB;ub f;zx ih irkXoh tkfbnK B/ fJ; soQK dZf;nk
j? .
1924 dhnK rowhnk ftZu n;hA e[ZM fdBK bJh e'j woh d/
gjkV s/ ub/ rJ/ . r[od[nko/ g[ZiD go gsk bZrk fe eJh fdBK s'A GkJh
jhok f;zx ih T[ZE/ nkJ/ j'J/ jB . ;t/o d/ dhtkB dh ;wkgsh j' u[Zeh ;h,
n;hA ;'funk, ub' T[BQK d/ v/o/ ik fwbhJ/ . T[E/ g[Zi e/ d/fynk fe GkJh
;kfjp d/ iZE/ d/ ;ZiD sK p?m/ jB go nkg, GkJh ;kfjp T[E/ BjhA ;B .
T[BQK ftZu'A e'Jh dZ; Bk ;fenk fe T[j feZE/ rJ/ jB . ;' n;hA E'VQh ;?o
eoB d/ nk / Bkb pkjo uZb gJ/ . e[M d{o ik e/ ;kB{z j/mK yZv ftZu'A pd
dh ntk ezBh gJh . fXnkB T[Xo jh bZr frnk . fiZXo'A ntk nk ojh
;h, n;hA T[Xo uZb gJ/ . yZv ftZu T[sofdnK UVe r'fonK d/ epfo;skB
ik g[Zi/ . t/fynk sK GkJh jhok f;zx ih S'Nk tkik b? e/ ehosB ftZu
w;s jB . pd gVQ oj/ ;B .
w[ekw[ efo xfo p?;Dk fBs ubD? eh X'y ..
n r 64
w[ekw[ sk go[ ikDhn? ik oj? fBjub[ b'e.. ((n
64)
n;hA T[BQK d/ fgSb/ gkf;UA nkJ/ ;K, fJ; bJh T[BQK B/ ;kB{z e'Jh
Bk fvZmk s/ n;hA uZ[g ughs/ p?m rJ/ . fJj pd dk G'r gk e/ nkg B/ d'
pd j'o rkfJB ehs/ .
fi;[ nk;fD jw p?m/ e/s/ p?f; rfJnk.. (nzr 488
88)
;kfjp[ ;w~kbfj
kbfj gzE[ fBjkbfj n;k Gh UE? ikDk.. (nr 579)
e'Jh xzNk e[ ehosB eoB fgZSA' GkJh jhok f;zx ih kw' j' rJ/ ns/ e[ZM fuo nv'b
p?m/oj/ . id T[BKQ dh fposh yZb
[ hQ sK n;K ;kjwD/ j' e/f sj p[bkJh s/ gZf[ Snk GkJh ;kfjp
nkg fJZE/fJeZb/p?m e/ ehosB dk nBzd wkD oj/ j' < T[BKQ B/ T[Zso fdZsk w/ok r[o{BkBe w/o/
Bkb j? w?A T[; B{z ehosB ;[Dk fojk ;h .
nfij/ ehosB bJh jh r[o{;kfjp B/ fejk j? Li' i' eE? ;[B? jfo ehosB[ sk eh d[owfs Bk; ..
;rb wB'oE gkt? BkBe g{oB j't? nk; .. (nzr 1300
1300)
r[owfs ;/XK - 90
r[owfs ;/XK - 91
b'eK B{z ;[DkT[D bJh ns/ g?;/ pN'oB bJh jh j' fojk j? . fco fJBQK ftZu'A
ftob/ jh jB i' nkgD/ e;p Bkb fJB;k eod/ jB, BjhA sK ;ob skbK
Bkb okr ftZfdnk s'A e'o/ e/tb gow/ o dh p h uzrh ntk s'A jh ezw
;kod/ jB .
GkJh ;w[zd f;zx, GkJh ;zsk f;zx ns/ GkJh pbpho f;zx ih tor/
okr ebk ftu fBg[zB g{ok skD bk e/ r[opkDh dh ;{M p{M nB[;ko ehosB
eoB tkb/ j[D NKt/A NKt/ fwbd/ jB . fgSbh ;dh d/ nozG ftZu ?o f;ZyK
dk nB[Gt ;h fe jfowzdo ;kfjp ftZu f;Zy n?;k ;[zdo ehosB eod/ jB
fe T[Zvd/ gzSh Gh w'fjs j' iKd/ ;h .
g[okDhnK Ne;kbh pzd K ns/ pdK d/ Gkt nB[e{b fpyVhnK
skbK, fi; ftZu r[opkDh dk nZyo nZyo fByko e/ oZfynk ikt/ ns/
;q'fsnK d/ ;wM nkt/, ;[o skb, okr pZX ehosB j[D nb'g j[zdk ik fojk
j? . gVskb dhnK i' ohsK fgSb/ j'o okrh ns/ GkJh py h f;zx ih
ekBV/ okr ftZu ;[Dk rJ/ j[D feZE/ ;[DB B{z fwbdhnK jB .
;q'fsnK dk jkb Gh fJj' fijk jh j? . pj[sh ;zrs e/tb tki/ dh
fNT{B ns/ ;[ohbh ntk d/ ezB o; sZe jh ;hfws j? . r[opkDh d/ gkm
ns/ pd d/ Gkt s'A ftj{Dh ;zrs B{z Ne;kbh ehosB ftu nBzd BjhA
fwbdk . fJ; bJh r[DtkB, ebk fBg[zB okrh f;zxK dh edo xN rJh .
GkJh jofizdo f;zx ih ;qh Bro tkfbnK dk rkfJnk pd
i'rhnk wstko' o/ s/ seohpB ;koh ;zrs M{w T[Zmdh j? go pd d/
Gkt
ukfo g[ekofj Bk s{z wkBfj ..
yN[ Gh J/ek pks tykBfj ..
d; n;Nh fwfb J/e' efjnk ..
sk Gh i'rh G/d[ B bfjnk ..
feze[oh nB{g tki? ..
i'rhnk wstko' o/ .. (nzr 886
886))
dk Gkt ;zrs ftZu'A ftofbnK B{z jh gsk j't/rk . fJ; bJh ezB
o; eo e/ M{wd/ jB ns/ r[opkDh dk n;o Gh ezB sZe jh ofjzdk j? fjod/
sZe BjhA gj[zudk ns/ ihtB ftZu pdbkn BjhA nkT[Adk .
;zrhswJh okr dh so fJZe wkfXnw j? wB B{z fJekro eoB
bJh sK i' fJekro wB s/ j'Jh pd dh u'N Bkb pd dk Gkt wB ftZu
r[owfs ;/XK - 92
r[owfs ;/XK - 93
X; ikt/ ns/ ihtB ftZu pdbkn nk e/ ihtB ;b j' ;e/ . BjhA sK fJj ;G e[ZM fJ; soQK j't/
rk fe f eko eoB bJh pzde
{ sK j? fB kBk Gh ;kfXnk go ekos{; ftZu SoQ/ BjhA ns/ c'ek
k fJo j? . pzde
{ uZbD dh ntk sK nkt/rh go f eko BjhA wo/rk .
r[opkDh dk ;fji gkm, thuko e/ eoB Bkb jh r[opkDh d/ r[ZM/Gkt, gow/ o d/
fgnko wJh tbtb/ ns/ nkgD/ nzdo Mksh wkoB dh ;wM nkT[Adh j? . r[o{feogk ;dek fJ;
soQK dh ;wM tkb/ ;o's/jh ehosB dk g{okk fJdk T[mk ;ed/ jB ns/ fJ; soQK d/ ;qs
' / jh fJj
wfj;{; eod/ jB .
r[opkDh ;[Bs w/ok wB dqftnk ..
wB[ GhBk fBi xfo nkt?r' .. (nzr 1308
1308)
go fJj ;G ;Zu/ fdb'A r[o{ nZr/ ehshnK nodk;K ;dek jh j'
;edk j? . r[o{ wjkoki feogk eoB ;kB{z r[owfs nB[;ko ehosB eoB
ns/ ;[DB dh iku nk ikt/ .
;[fD p/Bzsh ;[nkwh ng[B/ BkBe[ fJj[ ;[y wkr? ..
ij ehosB[ s/ok ;kX{ rktfj sj w/ok wB[ bkr?..
(nzr
610
610)
tkfjr[o{ ih ek kb;k
..
kb;k..
tkfjr[o{ ih eh sfj ..
ehosB
1a
2a
3a
4a
5a
6a
!!!
r[owfs ;/XK - 95
nBzd Bkb w/bk d/ydk j? . T[Arb S[ZNh BjhA fe w/b/ ftu r[nku iKdk j?
ns/ dZ[y gkT[Adk j? .
nB/eK r[o{ e/ fgnkfonK r[of;ZyK B/ r[opkDh d/ ;w[zdo ftu u[ZG/
wko e/, nkgDh ftZs nB[;ko, ;{M gqkgs eo e/ ns/ nwb ftZu fbnk e/,
nksfwe T[ZBsh dhnK p[bd
z hnK s/ gj[u
z e/ nksfwe y/Vk ns/ nBzd gqkgs
ehsk j?. Bkb jh nkgDh ;fjukoh ;zrs B{z fe;/ B/ [pkBh ns/ fe;/ B/ fbysh
o{g ftu nkgDk siopk gorN ehsk j? sK i' j'o nB/eK ifrnk;{ bkG
gqkgs eo ;eD.
fgSbh ;dh d/ r[o{ gzE d/ nfBzB ;/te, ;zs eth, gdw G{ B,
GkJh ;kfjp vkeNo GkJh tho f;zx ih B/ fBZih siop/ d/ nkXko s/,
nkgDh g[;se wjK ekft okDk ;{os d/ nzs d/ ftZu d' ukoN r[opkDh
gkm ns/ Bkw igD dh ftXh d/ fby/ jB . n;hA fJBQK dk ft;sko ;ob
Gk k ftu ;zrsK B{z g/ eo oj/ jK sK i' nkw ifrnk;{ fJ; B{z ;wM e/ ns/
fJ; s/ uZb e/ r[o [ hnK dh n;h; d/ gkso pDB dk ;[Gkr gqkgs eo
;eD .
nzfsek gfjbh
f; s h ;u ;w/ T [ L
1a
f;s pkDh d`kok j[zdh j?, r[o{ eh pkDh ;Zuh j?, j'o pkDh eZuh j?.
nktj[ f;y ;fsr[o{ e/ fgnkfoj' rktj[ ;uh pkDh ..
pkDh s rktj[ r[o{ e/oh pkDhnk f;fo pkDh .. nzr 920 ..
fBZs pkDh L- T[j pkDh, i' f;Zy B/ jo o' B/w Bkb gVQBh j?
2a
ig[ih, ikg, ;tZ:?, ofjok;, ;'fjbk.
fJBQK pkDhnK d/ gkm eoB dk j[ew, nzfwqs SeD t/b/, gziK
fgnkfonK tZb'A jo fJZe f;Zy B{z j[zdk j? . fJj pkDhnK jo o' fpBK Bkrk
f;Zy B/ gVQBhnK jB . ;q'ar[agqa ew/Nh tb'A gqek s f;Zy ofjs wo:kdk
ftZu fJjh pkDhnK doi jB . eJh ;z;EktK, nzfwqs t/b/ d/ fBZsB/w ftZu
ig[ih ;kfjp, ikg ;kfjp, ;tZ:?, u'gJh ns/ g{ok nBzd ;kfjp gVQB bJh
Gh efjzdhnK jB . eJh r[of;Zy fBZih s"o s/ j'o pkDhnK dk gkm Gh
fBZsB/w Bkb eod/ jB .
;kXB L fuZs fJekro eo e/ r[o{ B{z jk o ikD j o{ h ftZu gVQBh, ftuko e/ gVQBh, c[oB/
o'eD/ ns/ ;ktXkB ofjDk.
r[owfs ;/XK - 96
r[owfs ;/XK - 97
cb L
r[opkDh Bkb fgnko g?Dk, Bkw igD bJh T[s kj g?dk j'Dk .
BfwZs pkDh Li' fe;/ gq:'iB bJh gVQh ikt/ .
J/ekrosk bJh L- ig[ih ;kfjp d/ fJZe iK tXhe gkm eoB/ L
(1)
;kXB L- (T) fizB/ ;oho ;jko/ s/ eo e/ [ h j't/ EekB sZe BjhA ikDk
(n) j {oh ftZu gkm eoBk
(J) c[oB/ o'eD/ s/ ;ktXkB ofjDk
ftt/e bJh L- nk;k dh tko nkfd .
(2)
;kXB L- thuko e/ gVQBh, ehosB ftZu ;[DBh ;t/o ;ko .
fi; pko/ GkJh r[odk; ih B/ fbfynk j? L
r[ow[fy iBw[ ;ekoEk r[opkDh gfVQ ;wfM ;[D/jh .... (tko1
1$3
3)
cb L [G nkuoD s/ gowkoE dk ftt/e j' ikDk .
t?okr bJh L(3)
;kXB L- pkDh BKtk wjZbk nkfd gkm wB brk e/ eoBk . rkT[Dh
rkthAdh ;[DBh .
cb L- t?okr B/ v/o/ iwQk b?D/ .
gq/w bJh L(4)
;kXB L- SZe/ ns/ j'o u'Dt/A gq/w wJh pd gVQB/, rktD/ iK rkthAd/
;[DB/ .
cb L- gq/w gqkgsh .
nksfwe o; bJh L- ;[ywBh ;kfjp dh nzsbh n Ngdh ftZu
(5)
nksw o; dh wfjwk j? .
;kXB L- nBzd, ;[ywBh nkfd pkDh B{z ojk Bkb gVQBk, ;[DBk iK
rkT[Dk.
cb L- o; dh [ p' dk bfjok nkT[D bZr ikDk .
(6)
id wB ;z;koh j't/, sd e N fBftos bJh ns/ (2) [ h bJh Gh
gkm ehsk iKdk j? LwKrT[ okw s/ ;fG E'e ..
wkB[y eT[ ikus ;qw[ gkJhn?
gqG e? f;wofB w'y .. nzr 682 ..
go id Go';k pZM ikt/ ns/ wB Bkw ftZu i[V ikt/ sd Bkw
r[owfs;/XK-98
r[owfs;/XK-99
nodk; eodk j? .
fgSbhnK fJfsjkf;e xNBktK B{z i/ SZv Gh d/JhJ/ sK nZi ;G
e[ZM r[opkDh nB[;ko ftnkg fojk j? . eZ[M e[ T[dkjoDK j/m fdZshnK
iKdhnK jB .
(1)
;odko jofdnkb f;zx ih, foNkfJov nkJhaJ/a n?;a n;o, gfNnkb/
fvgNh efw Bo bZr/ j'J/ ;B . T[BQK dk fdb tX frnk jo gqeko
dk fJbki eokfJnk go e'Jh nokw Bk nkfJnk . ozr ekbk g?
frnk, ykDk ghDk pzd j' frnk. soZeh j'D s/ f;js ;eZso pD
rJ/ . ghaihankJha d/ ;ko/ vkeNo 'o brk e/ EZe rJ/ . A.I.M.S.
fdZbh s'A Gh e'Jh nokw Bk nkfJnk . fJZe fdB e'mh d/ bknB
ftZu p?fmnK xo tkbh B/ ;[ywBh ;kfjp dk gkm ehsk wB B{z eZ[M
Ksh fwbh .
wB B/ pkDh dk n;o ep{fbnk ns/ Bkw dh wfjwk dk gsk bZrk.
fdqV fJokd/ Bkb Bkw igD s/ ns/ pkDh gVQB Bkb p ?o fe;/
dtkJh s'A fpbe[b szdo[;s j' rJ/ . ohNkfJow?AN fgZS'A nieZbQ
;op o'r ek nT[yX Bkw dk fw B ubk oj/ jB. d/ ftd/ K
ftZu e?Ag brk e/ pdK d/ gkm eok e/ ns/ ftXh nB[;ko Bkw
igD Bkb nB/eK n;kX o'rh mhe j' oj/ jB .
(2)
1965 ftZu pkpk eQkbk f;zx fBjzr, nzpkb/ dh i/bQ ftZu T[wo
e?dh ;h . fojkn j'D s'A gfjbK nXozr j' frnk . wk:{;h dh
jkbs ftu nodk; ehsh, d;w/ fgsk B/ gqsZy jk o j' e/ fejk
xpokn Bk, ;qh nzfwqs;o d/ ;o'to ftZu fJ BkB eo ns/ nodk;
eo ;G mhe j't/rk j[ew wzB fojkJh fgS'A fe;/ soQK ;qh nzfwqs;o
ik e/ fJ BkB ehsk, fJZe' N[ZGh bkJh ;oho B"-po-B" j' frnk .
(3)
;a XzBk f;zx ih gfNnkb/, o?tfBT[ efw Bo bZr/ j'J/ ;B . T[BQK
dh gsBh B{z n;kX o'r ;h . ;G fJbki eotkJ/ e'Jh oe Bk
fgnk . n ho ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih dk ;zg{oB nyzv gkm ;[fDnk
ns/ fpbe[b mhe j' rJh . ;odko ;kfjp B/ fco r[opkDh dk v{zxk
nfXn?Behskns/1966 Jha ftZu r[opkDh Z[ X T[ukoBpko/feskpfbyhi'feGrs
g{oBf;zxih fgzrbtkV/ d/ ;NkbK s'A G/Nk ofjs fwbdh j?. T[BKQ dh jZv phsh tkosk
fJ; feskp d/ o[ { ftu T[BKQ nkg dZ;h j?.
(4)
sk k xNBk r[ioks d/ ;kfJz;dkB ;qh tk;{ Gkodtki dh j? i' fe jZvhnK d/ e?A;o s'A
ghVs ;h, ;G fJbki eotkJ/ go nokw Bk nkfJnk . 2003 ftu ;qh nzfwqs;o fty/
;zgo{ B nyzv gkm ;[DB Bkb fpbe[b mhe j' frnk . nZieZbQy[d Nhatha s/ nk e/
nkgDh jZv phsh dZ; fojk j? . fco Gh i/ e'Jh :ehB Bk eo/ fco T[; dk oZp jh okyk
j? .
tkfjr[ o { ih ek kb;k ..
tkfjr[ o { ih eh s fj ..
!!!
dkrh eodk j?, iZi fo ts b? e/ ;Zu/ B{z cK;h bkT[Adk j? ns/ eksb B{z poh eodk j?. ;G dk
wB'oE fJZe jh j? fe g?;k ewk e/ w?A ;[yh j'tK ns/ w/ok gotko ;[yh t;/ .
nkw pzd/Bkb i/ fwb e/ jkb ukb g[ZShJ/ sK d[fBnkth gZyA' ;b wB[Zy fJjh ej/rk
gowkswk dk e
[ o j? e'mh pD rJh, fJzB/ feZb/ whB pDk bJh, n?E/ n?E/ gbkN ohd bJ/ .
bVek nZSh B"eoh s/ bZrk j'fJnk j?, nZSk ewkT[d
A k j?, bVeh nZS/xo ftZu ftnkj fdZsh ;ko/
o g{o/ j' rJ/ . d{;o/ b K ftZu w?A w"i eo fojk jK ns/ w/ok gotko ;[yh j? .
nksfweT[ZBshiKefbnkDbJhGhi'rhnKf;ZXKns/;fBnk;hnKdkxopkoSZv
e/gjkVhnKdhnKezdoKns/r[cktKftZu;wkXhbkT[DfgZS/wB'oE nkgDhfBZihnksfwesoZeh
dh bkb;k jh ;h . fJ;/ bJh r[o{ BkBe ;Zu/ gks kj B/ fJ; B{z gotkB BjhA ehsk . ;[wo/
gops T[Zs/id f;ZXK B/ r[o{;kfjp B{zg[ZfSnk fe d/ dk eh jkb j? sK r[o{;kfjp B/ ftn rwJh
bfj / ftZu T[Zso fdZsk ;h,
f;X Sfg p?m/ gopsh eT[D[ irfs e
T[ gk
eT[
gkffo T[skok.
28
(Gka r[a tko 1 $28
28)
r[o{ BkBe ;Zu/ gks kj B/ id eoskog[o (gkfe;skB) ftZu
;z;koh ihtB fpskT[Dk [o{ ehsk sK i'rh GzroBkE B/ r[o{ ;kfjp s/ u'N
ehsh ;h L
g[S/ i'rh GzroBkE[, s[fj d[X ft
ftffu feT[ eKih gkJh
fcfNnk ukNk d[X dk foVfenk wyD
wyD[[ jfE B nkJh.
G/y T[skfo T[dkf; dk
dk,, tfs feT[ ;z;koh ohfs ubkJh
ubkJhAA <
40
(Gka r[a tko 1 $40
40)
Gkt j/ BkBe s{z gfjbK xo pko SZv e/ T[dk;h pD frnk ;h go j[D
s{z ;z;koh ihtB XkoB eo fbnk j? . fJ; soQK d[ZX ftZu eKih gk fdZsh .
frnkB o{gh d[ZX cN frnk j[D foVeD Bkb eZ[M BjhA fwb/rk . Gkt s/ok
efbnkD BjhA j't/rk .
r[o{pkpk ih B/ T[Zso fdZsk L
BkBe nky/, GzrfoBkE ! s/oh wkT[ e[uih nkjh .
GKvk X'fJ B ikfsUfB GkfJ e[ui/ c[b[ ;VkJh.
j' f J nshs
nshs[[ frq j ;fs sfi fcfo T[ Bj[ e/ xfo w r
rffD ikJh.
fpB[ fds/ eS[ jfE B nkJh ..40..
40
(Gka r[a tka 1 $40
40)
j/ GzroBkE s/oh wK (r'oyBkE) e[uZih ;h fi; B/ s?B{z ;jh neb
BjhA fdZsh, T[; B/ fJj Gh BjhA d/fynk frnkB d/D bJh wB o{gh GKvk ;k j? iK BjhA fJ;
bJh Bk ;wMh Bkb y/v ftrV rJh . ;' xo pko SZv e/ p?okrh pD rJ/ go fco id G[Zy bZrh
sK frq;shnK d/ w rD s[o gJ/ . gow/ o dksk j?, Grs Gh dksk j'Dk ukjhd/ . dksk fposh
SZv e/ w rD tkbh fposh Bkb e'Jh nksfwe soZeh BjhA j'tr
/ h.
b'e nykD, iB ;XkoB dh wkBf;esk dh ;jh s;tho g/ eo ojhnK j[d
z hnK jB
ns/ d/ dh b'e nykD ;h L
G'iB GiB XB no Bkoh .
uko'A god/ e/ nfXekoh .
i/ "o Bkb fJ; d/ noE d/y/ ikD sK ;wM gJ/rh fe fJj Gh fBi
Bkb ;zpzfXs ;h ns/ fJ; soQK ;wki fBZih fJekJhnK ftZu tzfvnk j'fJnk
;h . go r[o{ BkBe ;Zu/ gks kj B/ iB;w{j ns/ frq;shnK bJh Xow
pDkfJnk ;h fJ; bJh b'e nykD dhnK uko/ rZbK Beko e/ BthA ;/X
fdZsh .
G' i B L fiZE/ gfjbK god/ ftZu b[e e/ ykD dh fgos ;h r[o{
;kfjp B/ ;zrsh o{g ftZu g rs ftu p?m e/ ykD dh ohs ubkJh . e'Jh ;wK
;h r[od[nkfonK ftu bzro pDB fgZS'A nodk; eo e/ Brkok yVekfJnk
iKdk ;h ns/ T[Zuh nktk ftZu fejk iKdk ;h bzro fsnko j? ;G wkJh
GkJh SZeD bJh nkT[ . eJh fBjzr f;zx iE/pzdhnK ftZu nZi Gh fJj
ohs d/yh ik ;edh j? . d/ h ik ftd/ h jwbktoK ns/ ;?bkBhnK B/ kb;/
dh fJ; g qgok dh oZi e/ gq;z;k ehsh j? .
GiB L
j'fJ fJesq fwbj[ w/o/ GkJh d[fpXk d{fo eoj[ fbt bkfJ ..
jfo Bkw? e/ j'tj[ i'Vh r[ow[fy p?;j[ ;ck ftSkfJ ..
(n r 1185 )
XB L
yktfj youfj ofb fwfb GkJh ..
s'fN B nkt? tXd' ikJh .. (n r 186
186))
(B;hjsBkwk,iBw;kyh)
Bkoh L
fiE/ r[o{ BkBe d/t wjkoki B/ Bkoh d/ jZe ftZu fejk ;' feT[
w dk nkyhn? fis[ izwfj okikB T[E/ ;qh r[o{ nwodk; wjkoki B/ j[ew
fdZsk fe e'Jh Gh fJ;soh r[o dopko ftZu x[ v eZY e/ BjhA nkt/rh . d;w/
fgsk B/ y vk gj[b p e/ fJ;soh B{z g[o d/ ;wkB eo fdZsk .
fJ; soQK fJZe Bt/A ;wki dh f;oiDk j'Jh fi; B/ d/ dh ;z;feqsh
ns/ fJfsjk; ftZu fJBebkp b? nKdk .
Bk fe;/ g { dk e'Jh Xow j[zdk j? Bk jh g { gow/ o B{z :kd eod/
jB . ;[Zs/ T[ZmD fgZS'A ;G g { g/N GoB d/ nkjo ftZu bZr iKd/ jB . ;'
id e'Jh wBwZ[y pzdk ;"A e/ T[ZmD;ko ukj dh fgnkbh Bkb iK g/N GoB
fgZS'A nkjko bJh g?;k ewkT[D tZb s[o g?Adk j? sK r[o{ ;kfjp efj fdzd/
jB L
eos{fs g;{ eh wkB; ikfs .. (n r 267
267)
n?;/ kBdko b
;/ dk wkbe kb;k g E, nZi r[opkDh B{z fgZm d/ e/ n"MVhA g?
frnk ikgdk j? . f;nk;h ftzr fBZih w[ckd, e[o;h bJh ns/ g[Zso w'j ftZu c; e/ g E Bkb
Zdkoh eo fojk j?. Xkofwe nkr{ fBZih v/o/dh uVQs bJh rk fojk j? iBw ;b i/ eoB? ;zsK
d/ g?o cV b? , ohp dk w{ j r[o{ dh r'be B{z G[Zb e/ r[od[nkfonK B{z gZEoK ns/ ;'B/Bkb
fr
z koB ftZu c; frnk ikgdk j? . soK dk fsnkr eo e/ fe;/ dh gZs pukT[D dh EK nZi
nkgDh gZr pukT[Dh n"yh j' ojh j? . fjoh tor, e'mh, eko ns/ p?Ae p?bA;
? d/ uZeo ftu j?.
g/Av{tor jZEhA feos eoBh SZv e/ GJhnK s/ fBoGo j' frnk ns/ Bf nK B/ yk fbnk j?.
fgnko/ gkme ih p{d
z p{d
z Bkb ;kro pDdk j? . fJ; bJh gfjbK nkgD/ nkg s'A o[ {
eohJ/ fco nKY-r[nKY rbh, w[jZb,/ fjo, r[o T[gd/ dk j'ek d/JhJ/ . fJ; soQK fJZe gk;/
r[o{ dk p f nK b'e gqbe
' dhnK [ hnK dk kBk j? d{;o/ gk;/
eos{fs g;{ eh wkB; ikfs .. (n r 267)
tkbh r[o{ dh fcNeko . u'D s/o/ jZE j? . ;ktXkB j' ns/ ;jh u'D eo e/
iBw ; b k eo b? .
!!!
pfxnkV dh i{B ftZu fszB fdB dk G[Zyk p?mk j?, s{znkg ik e/ d/y ;edk j?A .
r[o{wjkoki dh dZ;h fd k nB[;ko id d[Bh uzd okth gko izrb ftZu frnk sK T[E/
, pfxnkV p?mk fdfynk . r[o{ ;kfjp B/ nkgDh nksfwe ebk Bkb id d[Bh uzd dhnK
pfxnkV Bkb rZbK eotk fdZshnK sK d[Bh uzd B{z:ehB nk frnk ns/ tkg; nk e/ T[j r[o{
uoBK s/ Yfj fgnk.
pj[s ;ko/ ftdtkBK dk ft tk; j? fe tko nk;k ftZu ;qh r[o{BkBe d/t wjkoki dk
T[ukoB ehsk j/mbk ;b'e fJ; xNBk tko/ jh j? i' fe G'bh Gkbh iBsk dh, us[okJh Bkb,
pqkjwD dh ehsh fJ; b[ZN dk w ke T[vkT[Adh j? .
i/ w'jkek xo[ w[j? xo[ w[fj fgsoh d/fJ ..
nr? t;s[ f;RkDhn? fgsoh u'o[ eo/fJ ..
tYhnfj jE dbkb e/ w[;ch J/j eo/fJ ..
..
BkBe nr? ;' fwb? fi yN/ xkb/ d/fJ.. nzr 472
472..
noE L- i/ e'Jh w'jkek (u'o) fe;/ d/ xo B{z ;zBQ bk e/ wkb u'oh
eo bt/, fco T[; g?;/ Bkb pqkjwD okjhA G'iB ns/ j'o ;wkB nkgD/
fgZsoK B{z gj[zukt/ (nZr/ fi; d/ xo B{z ;zBQ bkJ/ g?;/ Bkb fJj ;wkB G/
fink frnk j?) T[; d/ fgZso Gh T[E/ j'tD ns/ T[j efjD fe ;kv/ xo dk
wkb j? jZedko n;hA jK . fi; dh Bfws ;okX ehsk frnk j? T[j ej/ fe
fJj ;kv/ tko;K B/ G/fink j?, ;kvk j? . MrVk tXD s/ fJB;k bJh d'B'
gkoNhnK w[B; (iZi e'b) ikD sK u'oh dk wkb fi; dbkb (pqkjwD) okjhA nZr/ frnk j?,
fJB;k efjzdk j? fe dbkb d/ jZE eZN fdZs/ ikD (T[; wkB/ ftu fJjh fJB;k j[d
z k ;h fe
u'o d/ jZE eZN/ ikD) .
fJ; ftnzrwJh u'N fgS'A r[o{ ;kfjp nkgDk fBoDk dZ;d/ jB fe
pqkjwD iK j'o fe;/ okjhA G/fink e[ZM th nZr/ BjhA iKdk pbfe, nkgD/
ihtB ekb ftZu nkgDh xkb ewkJh Bkb, d;K B"AjK dh ehsh ewkJh
ftZu'A fe;/ dh wZdd ehs/ dk cb jh nZr/ ;jkJh j[zdk j? .
wkM eh tko ftZu r[o{ gks kj B/ wB[Zy dh f zdrh B{z d; GkrK
ftZu tzfvnk j?gfjb? fgnkfo brk ED d[fX ..
d{i? wkfJ pkg eh ;[fX ..
shi? G:k GkGh p/p ..
uT[E? fgnkfo T[g Bh y/v ..
(3)
(4)
(5)
noE L(1) gob'e d/ bzw/ gzX s/, fijVk fezB/ e'jK dk j?, BjhA frD/ ik ;ed/,
T[; bJh jfo dk Bkw n;bh kBk j? .
(2) gob'e d/ o;s/ ftZu fiZE/ nBQ/o x[Zg j? T[E/ bJh Bkw dht/ dk ezw
eodk j? .
(3) gob'e d/ fi; o;s/ s/ s/ok e'Jh f;nkD{ (fwZso BjhA) T[E/ gow/ o
dk Bkw s/ok ;jkfJe j? .
(4) i' irQk pj[s vokT[Dh j?, sg j? ns/ j[zw; tkbh j? T[E/ tkfjr[o{ d/
Bkw dh SZsoh jh s/o/ bJh ;hsbsk tkbh SK d/t/rh .
(5) fiZE/ dh fgnk; s?B{z sVgkT[Adh j? T[E/ (efjzd/ jB g uw fgsk)
tkfjr[o{ d/ Bkw dh nzfwqs toyk s/o/ ;jkJh j't/rh.
Gkt,pqkjwD B{z ytkfJnknzBiKj'ogdkoE e[ZM Gh s?Bz {BjhA fwb/rk e/tb gow/ o dh
gqw
/ k Grsh Bkb ifgnk Bkw jh s/ok ;jkJh pD/rk .
;qh r[o{ nwodk; ih d/ nzs ;w/A d/ nZyhA fvZm/ jkb pkpk ;[d
z o ih (r[o{ ;kfjp d/
gVg's)/ dh ouBk ;d[ okwebh okr ftu ;qh r[o{rqE
z ;kfjp ftZu doi j? . r[o{;kfjp dk
nzsw T[gd/ fJj ;h .
nzs/ ;fsr[o p'fbnk
w? fgS
nj[ fBopkD
fgS?? ehosB
ehosB[[ efo
efonj[
fBopkD[[ ihT[.. nz e 923..
Gkt, nzsw ;w/A r[o{ ;kfjp B/ f;ZyK B{z T[gd/ fdZsk fe w/o/ gob'e
rwB fgZS'A e/tb r[opkDh dk ehosB eoBk j? j'o e'Jh fefonk BjhA
eoBh) .
fJfsjk; rtkj fe r[o{ ekb ftZu r[o{ ;kfjpK d/ i'sh i'fs
;wkT[D s/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dk ;fji gkm ns/ ehosB T[gozs nodk;
fgZS'A ;op ;zrs bJh bzro toskfJnk iKdk ;h. fe;/ ft / iksh (pqkjwD,
;'Yh, p/dh nkfd) d/ pzfdnK B{zy[nkT[D dk ftXkB r[o{xo ftZu gqtkB BjhA j? .
w
'q Dh r[od[nkok gqpX
z e ew/Nh tZbA' gqekf s f;Zy ofjs wo:kdk ftZu fwose
;z;eko d/ Gkr j ftZu doi j? L(;;eko eoB fgZS'A) xo nk e/ iK bkr/ d/ r[od[nko/ ftZu gqkDh
Bfws ;qh r[o{ rzqE ;kfjp dk gkm oZfynk ikt/ s/ nBzd[ ;kfjp (S/ gT[VhnK)
dk gkm eo e/ nodk;k d;t/A fdB j't/ . i/ d;t/A fdB Bk j' ;e/ sK j'o
e'Jh fdB ;BpzXhnK dh ;"y B{z w[Zy oZy e/ fB:s ehsk ikt/ . fJ; gkm d/
eoB ftu, xo tkb/ ;zpzXh ob e/ fjZ;k b?D . i/ j' ;e/ sK jo o' oks B{z
ehosB Gh j't/ . d[;fjo/ fgZS'A ubkD/ dh e'Jh o;w pkeh BjhA ofjzdh .
(e)
fwose gqkDh dk nzrhmk mzYk j'D s/ ;koh d/j dh G;w n;EhnK
;w/s ib ftZu gqtkj eo fdZsh ikt/ . iK T[E/ jh dZp e/ f whA pokpo eo
fdZdh ikt/ . ;;eko n;EkB s/ fwose gqkDh dh :kdrko pDkT[Dh wBQk
j? .
(y)
nZX wkor, f;nkgk, c{jVh, dhtk, fg v, fefonk, ;qkX, p[ZYk
woBk nkfd eoBk wBwZfs j?. nzrhm/ ftZu'A cZ[b u[r e/ rzrk, gskbg[oh,
eoskog[o ;kfjp nkfd EktK s/ gkT[D/ wBwZs j? .
;w/A dh ukb pdbD Bkb, j[D ;qkX dk o{g Gh pdb frnk j? . r[owfs s'A nDikD
G'b/ QGkbQ/f;Zy iB/T{tkb/ pqkjwD B{zsK ;qkX BjhA y[nkT[Ad/go feogkB Xkoh pqkjwD d/tsk
(r[od[nko/ dk GkJh) B{zpVh oXk Bkb ;qkX y[nkT[Ad/jB ns/ eJh tko j'o e[S egVk nkfd Gh
fdzd/ jB fe nZr/ fgZsoK B{z fwb ikt/rk . kfJd ro[V g[okB d/ gqGkt j/m jh fwose gqkDh
Bfws w ik fp;sok, posB nkfd Gh r[o{xo G/Nk eod/ jB .
r[o{ dk t ho j'D d/ Bks/, fJBQK dk o sK pDdk j? fe f;Zy ;zrsK B{z r[owfs dh
;jh ikDekoh d/ e/ fJBQK rZbK s'A jNkT[D, go fJj G[Zy g/N{yho eVkj ykD d/ bkbu ftu ;r'A
j'o Gow ;zrsK ftu c?bkn oj/ jB . fJ; ;zpX
z ftZu j/mbh tkosk s'A f;yh feodko dh Mkeh
gkmeK B{z fwb/rh .
fJZe tkoh BkG/ fjo d/ e[ZM pqkjwD, BkGk gfs wjkokik jhok f;zx ih B{zefjD bZr/
fe s[jkB{znkgD/ fgsk BfwZs pqkjwDK B{z okX y[nkT[Dk ukjhdk j? .
wjkoki ;kfjp efjD bZr/fe w?A r[o{dk f;Zy jK ;kvk ;qkXK Bkb eh s[nbZe j? < go
pqkjwD tko tko ejh ikD fe k soK ftZu nfijk fbfynk j? fJ; bJh s[;hA Gh eokT[ .
wjkoki ;kfjp efjD bZr/fe w?Bz dZ
{ ;'fe feT[A eoB/ ukjhd/ jB < gfvs efjD bZr/fe s[jkvk
y[nkfJnk G'iB nkfd nZr/s[jkv/ p o[ rK B{zfwb/rk ns/ T[j fsqgs j' e/ s[jkB{zn;h;K d/Dr/
ns/ s[jkvk i; tX/rk . wjkoki ;kfjp B/ T[Zso fdZsk fe w?A rZb ;wM frnk, Bkb/ w?A ouk eoK
ns/ Bkb/ nkgD/ p o[ rK s'A BbkfJe ejktK fJ; bJh w?A s[jkB{z;qkX BjhA ybktKrk .
pqkjwDK s/ ftnzrwJh Ne'o eod/ j'J/wjkoki ;kfjp efjD bZr/ fe w/o/p o[ r wk;
yKd/ oj/ ns/ okp ghAd/ oj/. s[jkvk ykXk yho g{Vh s/ eVkj id T[BKQ B{z fwb/rk p o[ r
efjDr/ fe ;kvk pZuk e?;k BbkfJe j?, ;kvk ykik j? wk; ns/ okp ns/ pqkjwD okjhA ;kB{zG/
i fojk j? yho g{Vh. fJ; bJh i/ s[;hA wk; ykDk j? ns/ okp ghDh j? sK dZ;' . BjhA fco w/
o/ fgZsoK B{znkgD/ eow s/ SZv d/t'.
e?;h nihp rZb j? fiT[Ad/p o[ rK dh e'Jh;koBjhAb?d
A kgowfonKfgZSA'nkgD/nkg
B[z;gZs
[ o do;kT[D bJh ns/ nkgDh tfvnkJh eotkT[D bJh, nzsw ;z;eko t/b/p/sjk k
ou eod/ jB ns/ ;qkX ehsk iKdk j? .
GkJh r[odk; ih dh j/mbh tko ;G bJh fJZe ukBD w[Bkok j? .
wK fgT[ gojfo ;[D? t/d[ G/d[ B ikD? eEk ejkDh..
wK fgT[ gojfo eo? sg[ t
Dyzfv G[bk fco? fppkDh..
tD
wK fgT[ gojfo eo? g{i[ d/th d/t B ;/t ewkDh..
wK fgT[ gojfo B
BQQ ktDk
DtkDh...
ktDk nm;fm shoE x[zwDtkDh.
wK fgT[ gojfo eo? dkB p/JhwkB nfrnkB gokDh..
wK fgT[ gojfo tos efo wfo wfo izw? Go
Goffw G[bkDh..
r[o{ gow/;o[ ;ko[ B ikDh .. (tko 37 $ 13
13))
GkJh r[odk; ih dZ; oj/ jB fiT[Ad/ wK fgU B{z fsnkr e/ t/d dk
gkm ;[DBk, izrbK ftZu ik e/ sg eoB/, d/th d/ts/ g{iD/, nmkjm
shoEK dk fJ BkB ;G ftnoE j? . wK fgU B{z fsnkr e/ dkB eoB tkbk
p/JhwkB ns/ nfrnkBh g[o j?. wK fgU s'A p/w[Zy j' e/ tos oZyD tkbk
Gow ftZu cf;nk j'fJnk ns/ izwD woB d/ uZeo ftZu cf;nk oj/rk .
nfijk pzdk r[o{ gow/ o dk G/d BjhA ikD ;edk.
epho ;kfjp fJ; tko/ fJzi T[gd/ d/ oj/ jB Lokr[ rT[Vh p?okrfD epho ih
1> ;fsr[o gq;kfd ..
fiT{AfdnK ih tv/ tv/fonK B{zsK e'Jh wzBdk BjhA go woB fgZSA' T[BKQ d/ BkT[A dk ;qkX
eod/ jB . dZ;'fgZso ftuko/ (;qkX tkbk G'iB) fet/A yk ;ed/ jB . n;bhns fJj j? fe eK ns/
e[Zs/nkfd ikBto jh yKd/ jB .
r[o{;kfjpK B/ ;ko/ Gow ikb s'V e/, g{otiK d/ efbnkD bJh r[o{e/ fgnkfonK okjhA
r[opkDh dkgkmsEkehosBeoe/;zrsho{gftZunodk;eoBdkjhftXkBpDkfJnkj?i'fe
fJZe :EkoE tkbh rZb j?. r[opkDh dko[ wkB j? L
;' f;y[ ;yk pzXg[ j? GkJh fi r[o e/ GkD/ ftfu nkt? ..
nkgD? GkD? i' ub? GkJh ftS[fV u'Nk ykt? .. nzr 601 ..
;' r[o{ d/ GkD/, o k ns/ j[ew nzdo ihtB pshs eoB ftZu jh
;kvk Gbk j? . r[o{ T[gd/ s'A pkjo ik e/ ehwsh ;wK g?;k ns/ skes
popkd eoB s'A f;tkfJ e[ZM gZb/ BjhA gt/rk, Bk jh r[o{ dh [ h gqkgs j't/
rh .
tkfjr[ o { ih ek kb;k ..
tkfjr[ o { ih eh s fj ..
!!!
n s/ ;fsr[o[ p'fbnk
n s/ ;fsr[o[ p'fbnk w? fgS? ehosB[ efonj[ fBopkD[ ihT[ ..
fJj s[e okwebh okr ftZu pkDh ;d d/ f;ob/y j/m ;qh r[o{ rqzE
;kfjp ih d/ n r 923 s/ doi j? . fJj pkDh f;Zyh f;XKs, g qgok ns/
wo:kdk dk fJe nfijk fJfsjkf;e yoVk j? fi; TZ[go f;Zy irs fizBk
wkD eo/ xZN j? . fJ; ftZu ;qh r[o{ nwodk; wjkoki d/ n sw ;w/A d/ nZyhA
fvZm/ jkbks r[o{ ;kfjp d/ gVg's/ pkpk ;[zdo ih B/ ebw pzd ehs/ jB
ns/ g uw gks kj ;qh r[o{ noiB d/t ih B/ fJ; B{z gqtkBsk d/ e/ ;qh r[o{
rqzE ;kfjp ftZu doi ehsk j? sK fe ;dht ekb bJh f;Zy irs fJ; s'A
;/X b? ;e/ .
fJ; pkDh s'A gsk brdk j? fe ;qh r[o{ nodk; ih B{z pr?o fe;/
phwkoh s'A, nkgDh ;z;koh y/v dh ;wkgsh dk gfjbK gsk bZr frnk ns/
r'fJzdtkb ;kfjp, ;w{j ;zrs dh jk oh ftZu ;zrs ns/ gotko Bkb
rZbK eod/, nkgD/ n sw ;;eko dhnK fjdkfJsK d/ e/, ;qh r[o{ okw dk;
wjkoki B{z nkgDh irQk ;Ekgs eoe/ [ h [ h gqb'e rwB ehsk .
id fe nZieZbQ w?vheb ;kfJz; d/ fJsBk fte;s j'D d/ pkti{d
e'Jh vkeNo f;jsw d wBZ[y pko/ BjhA dZ; ;edk fe ed woBk j? . eJh
tkoh sK rzGho phwkoh d/ woh pko/ th vkeNo dZ;D s'A n;woE j' iKd/
jB . :'r';bkthnk d/ woj{w ok Nogsh wko b NhN' 6 wjhB/ w"s d/ nk oh
gVkn sZe i{Md/ oj/ . e'Jh vkeNo n s pko/ BjhA dZ; ;fenk sK i' d{;ok
ok Nogsh ;Ekfgs j' ;e/ .
nZieZbQ d/ nkg{ pD/ r[o{nK ns/ v/o/dko ny"sh pqjw frnkBhnK
bJh fJj fJZe u[D"sh dh rZb j? . fJBQK B/ nkgDhnK t;hnsK fby e/ p?Ae
d/ bkeoK ftZu oZyhnK j'JhnK jB sK i' woB T[gozs eZY e/ toshnK ik
;eD, go nrkT{A e'Jh nZi sZe dZ; BjhA ;fenk .
fJ; d/ ftgohs ;ko/ r[o{ ;fjpK B/ nkgDh ihtB :ksok ;wkgs
j'D s'A gfjbK nkgD/ T[Zso nfXekohnK B{z nkgD/ j[zfdnK ;Ekgs ehsk
ns/ ;qh jfofeq B ;kfjp wjkoki s'A f;tkJ/ ( k; ekoD eoe/) e'Jh r[o{
eoB tkbk j? .
;fsr[o{ eh p/Bsh gkJh jfo gqfG ;[Dh nodkf; ihT[ ..
;fsr[o{ (r[o{ nwodk;) ih dh fJj ehsh nodk; o{g p/Bsh joh B/ ;[D bJh
ns/ gqtkB eo bJh .
jfo Xkfo feogk ;fsr[o[ fwbkfJnk XB[ XB[ ej? ;kpkf; ihT[ ..
2..
..2
gow/ o B/ feogk Xko e/ ;fsr[o{ (r[o{ nwodk;) ih B{z nkgD/ Bkb fwbk
fbnk ns/ fejk nwodk; s{z XzB j?, s{z XzB j?A, kpk s?B{z .
w/o/ f;y ;[Dj[ g[s GkJhj' w/o? jfo GkDk nkT[ w? gkf; ihT[ ..
(gfjbh dZ;h tkoskbkg fgZS'A r[o{ nwodk; wjkoki e'b i' ;zrs p?mh ;h
B{z ;zp'XB j' e/ efj oj/ jB) j/ w/o/ f;Zy', g[Zs', GkJhU gow/ o dk GkDk
tosD bZrk j? fJ; bJh w/o/ gk; fJeZm/ j' ikt' .
jfo GkDk r[o GkfJnk w/ok jfo gqG[ eo/ ;kpkf; ihT[ ..
jfo dk GkDk w?B{z uzrk brdk j? ns/ gow/ o ih w?B{z kpk p oj/ jB.
Grs[ ;fsr[o[ g[oy[ ;'Jh fi;[ jfo gqG[ GkDk GktJ/ ..
(feT[Afe) T[jh ;Zuk Grs j? ns/ T[jh ;fsr[o{ j? fi; B{z jfo dk GkDk uzrk
brdk j? .
nkBzd nBjd tifj tki/ jfo nkfg rfb w/bktJ/ ..
n?;/ g[o B{z jw/ K nBzd ns/ [ hnK d/ tki/ fJe o; tid/ ofjzd/ jB ns/
gow/ o nkg [ h j' e/ nkgD/ rb bkT[Adk j? .
s[;h g[s GkJh gotko[ w/ok wfB t/yj[ efo fBoikf; ihT[ ..
j/ w/oh ;zrs o{gh gotko d/ g[Zs', Gokt' ! s[;hA wB ftZu fBoDk eo d/ d/
y bt' .
X[fo fbfynk gotkDk fco? Bkjh r[o[ ikfJ jfo gqG gkf; ihT[ ..
3..
..3
X[o dorkj s'A gow/ o dk nkfJnk j'fJnk j[ew ed/ Nb BjhA ;edk (fJ;
bJh r[o{ j[D) nekb g[o e'b ikD bJh fsnko j? .
;fsr[fo GkD? nkgD? pfj gotko[ ;dkfJnk ..
;fsr[o{ (r[o{ nwodk; ih B/) nkgDh wo h nB[;ko nkgD/ ;ke ;BpzXhnK
ns/ gotko d/ ihnK B{z xo'A p[bk fbnk .
ws w? fgS? e'Jh o't;h ;' w? w{fb B GkfJnk ..
(gotko p[bk e/ ;G B{z fJ; soQK fejk) podko ! i/ w/o/ fgZS'A e'Jh o'fJnk
ns/ i' Gh e'Jh o'J/rk w?B{z fpbe[b uzrk BjhA bZr/rk .
okwdk; ih B{zr[o{rZdh dk fsbe brk e/ nkgDh nksfwe r[D ns/ gow/ o d/ Bkw o{gh pd
dk ;Zuk Bh;kD r[o{okwdk; wjkoki ftZu fNek fdZsk .
;fsr[o[ g[oy[ fi p'fbnk r[of;yk w fB bJh oikfJ ihT[ ..
i' ;fsr[o{ (nwodk; ih B/) j[ew ehsk ;koh ;zrs d/ f;ZyK fJ; j[ew B{z
w B fbnk .
w'joh g[s[ ;Bw[y[ j'fJnk okwdk;? g?oh gkfJ ihT[ ..
;G s'A gfjbK ;qh r[o{ nwodk; ih d/ tZv/ ;gZ[so w'joh ih B/ T[Zm e/ ;qh r[o{
okwdk; ih d/ uoBK s/ wZEk N/fenk .
;G gt? g?oh ;fsr[o{ e/oh fiE? r[o{ nkg[ ofynk ..
T[; fgS'A ;koh ;zrs B/ ;qh r[o{ okwdk; ih B{z fiZE/ ;qh r[o{ nwodk; ih B/
nkgDh i's fNek fdZsh, wZEk N/fenk .
e'Jh efo pyhbh fBt? Bkjh fcfo ;fsr[o{ nkfD fBtkfJnk ..
i' e'Jh fe;/ fe;w dh Jhoyk ekoB r[o{ okwdk; ih nZr/ Bk fBftnk sK
r[o{ nwo dk; ih B/ nkg T[; B{z (;zrs ftZu'A T[mk e/) r[o{ okw dk; ih B{z
wZEk fNekfJnk .
jfo r[ofj GkDk dhJh tfvnkJh X[fo fbfynk b/y[ oikfJ ihT[ ..
fi; gow/ o B/ X[o'A dorkj'A ;qh r[o{ okwdk; wjkoki d/ wZE/ s/ b/y (r[o{
pDB d/) fby/ ;B T[;/ GkD/ nB[;ko (;qh r[o{ nwodk; ih B/) r[o{ gdth dh
tfvnkJh r[o{ okwdk; ih B{z fdZsh j? .
ej? ;[zdo[ ;[Dj[ ;zsj[ ;G[ irs[ g?oh gkfJ ihT[ ..
6 ..
1..
..6
..1
;qh r[o{ nwodk; ih d/ gVg's/ pkpk ;z[do ih efj oj/ jB fe fJ; soQK g{o/
;z;ko B/ ;qh r[o{ okwdk; ih B{z r[o{ w B e/ g?ohA gkT[Dk ehsk .
;d[ pkDh d/ g it/A Gkr (n s/ ;fsr[o p'fbnk) ftZu pkDh dhnK
s[eK e/;' r'gkb g fvs ;fdnj[ pko/ nkohnk ;wki, ;BksBh fjzd{nK,
nkoan?;an?;a ns/ phai/agha dh BthA yVQh ehsh ok Noh f;Zy ;zrs pj[s
G[b/yk gkT{, e{V gquko eo ojh j? . fJBQK nB[;ko r[o{ nwodk; wjkoki ih
B/ e/;' r'gkb Bkwh g fvs okjhA n sw ;;eko eoB bJh nkd/ fdZsk j? .
r[opkDh ftnkeoD (fi; fB:w nB[;ko ;koh pkDh fbyh rJh j?)
nB[;ko g fvs pj[ tuBh BKt dk bykfJe j? Bk fe fe;/ ftnesh ft /
fJZe tuB dk . i/ fJj fJZe tuB j[zdk sK fJ; dk ;o{g g fvs[ sZs/ B{z
n"AeV Bkb j[d
z k . T[dkjoD bJh j/m fbyhnK s[eK r"o eoB tkbhnK jB L
j/ GkJh, fJBQK p/eko ezwK ftZu wZs gt' . fi; soQK bZyK wD bZeVK dk Y/o j't/sK fJZe
wkw{bh nZr dh uzfrnkoh T[; Y/o B{z;[nkj eo fdzdh j?, fJ;/ soQK p/n s gkg eow fJZe fyB
wkso Bkw igD Bkb ;V iKd/ jB .
w/o/bJh fg v, gZsb dkB eoBk ns/ j'o fefonk eoBk fJZe e/;'o{gh eosko dk
Bkw jh j? i' fe b'e gob'e ftZu w/ok nkXko j? .
rzrk ns/ pBko; dk fJ BkB fjzd{nK bJh j? w/o/ bJh gow/ o ih
s[jkvh f;s jh ;G e[ZM j? ns/ fdB oks s/o/ gq/w ftZu wrB j'D Bkb jh
;Zuk BtQkT[D j[zdk j?, id'A nkswk gq/w ozr ftZu j[zdh j?.
g fvs fJZe g/Vk d/tfsnK B{z nogD eodk j? fJZe b'eK d/ fgZsoK
bJh oZydk j? i' fe fJZe tko fdZfsnK w[Ze iKd/ jB . r[o{ BkBe ;kfjp
c[owk oj/ jB fe nekb o{g dh p o{gh fg v ed/ Bk sw j'D tkbk g/
Vk j? .
fJj ed/ j' BjhA ;edk fe i' T[gd/ ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/
fdZsk j't/ ns/ ;qh r[o{ n rd d/t wjkoki B/ T[; s/ nwb ehsk j't/, ;qh r[o{
nwodk; ih T[; d/ T[bN ezw eoB. sK s/ r[o{ BkBe ;kfjp d/ T[gd /
nB[;ko jh ;qh r[o{ nwodk; ih B/ nkgD/ n sw ;;eko eoB dh fjdkfJs
ehsh . fJ; s'A fJbktk e/ ' r'gkb Bkw tkbk pqkjwD ;qh r[o{ ih d/ ihtB
fJfsjk; ftZu e'Jh fwbdk jh BjhA . i/ r[o{ ;kfjp B/ fe;/ pqkjwD B{z e'Jh
wkBsk fdZsh j[zdh sK pkT[bh dk ezw [o{ eoB s'A gfjbK iK j'o ezw eoB
s'A gfjbK Gh T[; B{z gZ[fSnk j[zdk, go fJfsjk; ftZu n?;h e'Jh rZb BjhA
fwbdh .
fco r[o{ ;kfjp B/ fes/ th ro[V g[okD dh eEk (i' fjzd{ wZs
nB[;ko g fvs eod/ jB) eoB dk e'Jh j[ew BjhA ehsk pbfe r[owfs
nB[;ko jfo jfo o{gh g[okD Gkt r[opkDh dk gkm ns/ Bkw igD dk nkd/
fdZsk j? .
;BksB Xow nB[;ko woB s'A gfjbK gqkDh B{z w i/ s'A T[sko e/
Xosh s/ fbNk fdZsk iKdk j? . woB fgZS'A dhtk pkbQ e/ gqkDh d/, jZE s/
oZfynk iKdk j? . i' fe nZr/ gob'e ftZu gqkDh B{z ukBD fdzdk j? . i"A d/
nkN/ d/ fg v pDk e/ pqkjwD wD;dk j? i' gqkDh d/ nZr/ ykD bJh ezw nkT[Adk j? .
fco cZN/s/ fbNk e/ w;kDk tZb fwose ;oho B{zfbikfJnk iKdk j?, nXtkN/ Xosh s/
oZy e/ gkDh tkbk fwZNh dk GKvk GzfBnk iKdk j? sK i' fwose gqkDh dh nkswk B{zgsk br/ fe s/
(1)
(2)
(3)
ok gkDh fJ; ;z;ko s'A w[Ze frnk j? . g fvs d/ t/d w so T[ukoB fgZSA' fusk B{znZr brkJh
iKdh j? s/ gqkDh dk tZvk bVek, fusk ibD s'A E'VhQ d/o fgZSA' fwose gqkDh dh y'gVh ftu ;'Nh
wkodk j? (egkb fefonk). T[; fgS'A gqkDh d/ bVe/ w[ vB eokT[Ad/ jB .
sh;o/ fdB gqkDh d/ cZb
[ u[r/iKd/ jB ns/ jfod[nko gj[u
z kJ/ iKd/ jB . fi; Bkb
fwose d/ gkg Bk j' e/ w[esh gqkgs ;wMh iKdh j? . fJj ;wfMnk iKdk j? fe woB s'A 13 fdB
sZe fwose gqs
/ i'B ftZu xo d/ nk; gk; x[ wdk ofjzdk j? . fJj s/oK fdB g fvs ih nkw s"o
s/ nkgD/ xo jh ro[V g[okD dh eEk gqkDh bJh eod/ jB . 13t/AfdB fefonk ehsh iKdh j? fi;
Bkb iht nkswk gqs
/ i{B s'A w[es j' e/ gob'e B{ziKdk j? . fiE/ ikD bJh 360 fdB brd/ jB
ns/ o;s/ ftu ezw nkT[D bJh fp;sok, wik, posB nkfd gfvs ih B{zfdZs/iKd/ jB . fJe
;kb jo o' dhtk irkfJnk iKdk j? ns/ jo o' pqkjwD B{z G'iB SekfJnk iKdk j? .
;qh r[o{nwodk; ih dk T[gd/ i' pkDh ;d[ ftZu doi j?, T[Zgo dZ;hnK ;kohnK
rZbK B{z b
{ ;wM e/ e/tb r[opkDh dk gkm ns/ ;zrsh ehosB eo e/ nodk; eoBk jh doi
j? . fJ;/ bJh w
' q Dh ew/Nh tZbA' Skgh rJh ofjs wo:kdk ftu fJBQK rZbK dk fes/ f eo BjhA
j? . i/ fco th n;hA fJj rZbK eo oj/ jK sK fco ;kB{zfjzd{ejkT[D s'A feT[A fuV brdh j? <
;'uD tkbh rZb j? fe tZv/xZbx
{ ko/ t/b/id'A ;t/o/6 ti/ s'A b? e/ d[gfjo 2 ti/ sZe
seohpB ukbh j ko f;zx jhd j' rJ/ T[BKQ d/ c[Zb fe; B/ ns/ feZE/ gkJ/ < iK fco eh T[j
ntrs oj/ < b/ye d/ gVdkdk ih B/ ns t/b/gotko d/ ihnK B{zj[ew fdZsk fe w/o/c[ZbK B{zuZeh
EkJhA ghj e/ pkohe eoe/ dopko ;kfjp i' gfjbh pd u"e
A h fBebdh j? ;zrs d/ uoBK ftu f;ZN/
ikD . Gkt/A fJj e'Jh wo:kdk BjhA go f;o gotko d/ ihnK B{zdZ;D bJh Bk c[Zb jfod[nko
g[nkJ/ Bk ehosg[o ;kfjp .
go n;hA r[o{ d/ j[ewK s'A p/wy
[ j' e/ ;G ezw eod/ jK . o e f;o b?No pe; dk
fgnk j?, fuZmh T[jh j? . iB/T{tkb/ pqkjwD dh irQk n;hA feogkB tkb/ pqkjwD B{z;G dkB fdzd/
jK, ns/ T[j b? e/ [ j[zd/ jB .
r[opkDh ns/ r[ofJfsjk; d/ ukBD ftZu, q'wDh r[od[nkok gqpzXe
ew/Nh tZb'A gqek s f;Zy ofjs wo:kdk d/ g Bk 25$26 nB[;ko, r[of;ZyK
bJh fwose ;z;eko eoB dh fjdkfJs fJ; soQK j?.
fwose ;z;eko
1a
gqkDh B{z woB t/b/ i/ w i/ s/ j't/ sK j/m BjhA T[skoBk, dhtktZNh, rT{ wD;kT[Dk iK j'o e'Jh wBws ;z;eko BjhA eoBk . e/tb
r[opkDh dk gkm eoBk iK tkfjr[o{ tkfjr[o{ eoBk .
2a
gqkDh dh d/j fsnkrD s/ Xkj BjhA wkoBh, fgZNDk, iK f;nkgk
BjhA eoBk, wB B{ztkfjr[o{dh o k ftZu fbnkT[D bJh r[opkDh dk gkm iK tkfjr[o{dk ikg
eoh ikDk uzrk j? .
3a
gqkDh Gkt/A S'Nh s'A S'Nh T[wo dk j't/, ;' Gh ;;ekoBk ukjhJ/ .
fiE/ ;;eko dk gqpzX Bk j' ;e/ T[E/ ib gqtkj iK j'o sohek tosD s'A
zek BjhA eoBh .
4a
;;eko bJh fdB iK oks dk Gow BjhA eoBk .
5a
fwose ;oho B{z fJ BkB eok e/ ;[tZS p;so gkJ/ ikD/ s/ eeko
tZy Bk ehs/ ikD . fco s s T[Zs/ gk e/ ubkD/ dk nodk;k ;'fXnk
ikt/. fco noEh B{z u[Ze e/ w kB G{wh tZb fbikfJnk ikt/ . Bkb
t?okrwJh pdK dk T[ukoB ehsk ikt/ . ;;eko dh EK s/ gj[zu e/ fuyk
ouh ikt/ . fco ;oho B{z nrBh G/Nk eoB bJh nodk;k ;'fXnk ikt/ . fco
gqkDh B{z n rhm/ T[s/ oZy e/ g[Zso iK e'Jh j'o ;zpzXh iK fjs{ nkfd nrBh d/
t/ . ;zrs e[ZM ftZE s/ pfj e/ ehosB eo/ iK t?okrwJh pd gVQ/ . id
n rhmk g{oh soQK pb T[m/ sK (egkb fefonk nkfd eoBk wBws j?),
ehosB ;'fjb/ dk gkm eo e/ nodk;k ;'X e/ ;zrs w[V nkt/ . xo nk e/
iK bkr/ d/ r[od[nko/ ftZu gqkDh Bfws ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih dk gkm
oZfynk ikt/ s/ nBzd[ ;kfjp (S/ gT[VhnK) dk gkm eo e/ nodk;k d;t/A
fdB j't/ . i/ d;t/A fdB Bk j' ;e/ sK j'o e'Jh fdB ;zpzXhnK d/ ;"y B{z w[Zy
oZy e/ fB:s ehsk ikt/ . fJ; gkm d/ eoB ftZu xo tkb/ s/ ;zpzXh ob e/
fjZ;k b?D . i/ j' ;e/ sK jo o' oks B{z ehosB Gh j't/ . d[;fjo/ d/ fgZS'A
ubkD/ dh e'Jh o;w pkeh BjhA ofjzdh .
(e)
fwose gqkDh dk nrhmk mzvk j'D s/ ;koh d/j dh G;w n;EhnK ;w/s T[mk e/ ib
ftZu gqtkj eo fdZsh ikt/, iK T[E/jh dZp e/ fiwhA pokpo eo fdZsh ikt/ . ;;eko n;EkB s/
fwose gqkDh dk :kdrko pDkT[Dh wBQK j? .
(y)
nX wor, f;nkgk, c{jVh, dhtk, fg v, fefonk, ;qkX, p[Yk woBk nkfd eoBk
wBws j? . n rhm/ ftZuA' c[Zb u[r e/ rzrk, gskbg[oh, eoskog[o ;kfjp nkfd EktK ftZu ik e/
gkT[Dk wBws j? .
fgSb/ 15-20 ;kbK s'A fJZe BthA ohs n;hA s'oh j?, n sw nodk;
t/b/ oXKibh d/D dh . fJj j[D fJzBh G/v ukb j' rJh j? fe n sw nodk;
dk ehosB fJe x Nk j[zdk j? ns/ oXKibh d' iK fszB x N/ . oXKibh eh
j? ! tes/ okjhA r[o{ ;kfjp B{z fJj dZf;nk iKdk j? fe wjkoki w?A rtkjh
f;zx ji{oh okrh r[L ;h; rzi wiQph f;zx iK frnkBhfdZsf;zxtor/ BhthA iks d/ pzfdnKB{z
r[of;Zy;zrsKB/ jw/ K jh :'r nkdo wkD fdZsk, j? . g[ikohnKL;'Yh ns/ p/dh pkfpnK dk Gkt/
A e?;k jh fttjko fojk j't/ .
w"id
{ k ;w/A n do d/ dh nk kdh fgZSA' id Gkos ;oeko B/ fjzd{nS{sK s'A f;tkfJ
j'o ;G nS{sK bJh ;oekoh fonkfJsK d/ dotk/ pzd eo fdZs/;h sK 1950 ftu jh wk;No skok
f;zx ih dh nrtkJh j/m nekbh db B/ pod;s o'; w[ kjo/ eoe/ nS{sK s/ dfbs f;ZyK B{z
;kohnK ;j{bsK fdtkJhnK idfe w[;bwkB ns/ fJ;kJh tor d/ b'e ni/ Gh fJBQK ;j{bsK B{z
so; oj/ jB .b
;o{g nB/eK f;Zy fJBQK ikshnK ftZuA' tZv/n;o pD rJ/ ns/ j'o t;hfbnK
Bkb nkofEe soZeh tZb tZX oj/ jB.
Gkt/A, fJj fuZNk ;Zu j? fe r[owfs nB[;ko fJBQK B{zni/ Gh g{ok nkdo, ft / eo e/
fg vK ftZu BjhA fwb fojk go fJj Gh e'Jh M{m BjhA fe kb;kJh p'b pkb/ j'D ekoB pkeh d/
Bkb'A g ikp ftZu fJBQK dh jkbs pj[s nZSh j? . ;tortk;h ;kpek e/Adoh fvc?AB; wfB;No
pkp{irihtBokwihidfJZetkohpBko;dhfjzd{:{Bhtof;Nhd/wdoftZuub/rJ/sKT[BKQ
d/ ikD fgZSA' ;Zs fdB, pqkjwD, w do B{z rzrk ib Bkb X' e/ Z[X eod/ oj/ . eh g ikp ftZu
ed/ fJ; soQK j'fJnk j? <
fg vK pko/ i' o"bk j[D fJBQK Bkb ftseo/ dk g? fojk j?, nkw iZNK
dh pqkjwDh ;'u s'A fJbktk fJZe ekoB b'eK dk nkofEe ftseok Gh j?,
fi; tZb fe;/ B/ fXnkB d/D dh y/ub BjhA ehsh . b?Av ;hfbzr j'D eoe/
, gotkoK ftZu tkX/ j'D ekoB ns/ bVehnK dk wkfgnK dh ikfJdkd
ftu fjZ;/dkoh j'D ekoB fdB' fdB nkw fe;kB dk whB dk oepk xZN
fojk j? . fi; Bkb wkbh jkbs ftrV ojh j? . b;o{g nksw jZfsnk
eoB s/ w p{o j' oj/ jB . nkw e'N/ ftZu bVfenK B{z B"eoh fwbdh BjhA s/
id dfbsK d/ e'N/ftZuA' fe;/ dfbs d/ w[ v/ B{zB"eoh fwb e/ pokpoh dk gqrNktk eo/ sK d{;oh
fXo d/ wB i' phs/rh, ;G ikD ;ed/ jB .
fJ; s'A fJbktk iZN dk f;ZXk tkj ;hoh oZyD d/ s"o fJBQK Bkb
g?Adk j? . id dfbs gotko dk ;hoh u'yh sBykj jo wjhB/ sfj eoe/
j koK o[gJ/ nrkT{A fpB ftnki/ g?;/ b?Adk j? ns/ d' uko wjhB/ ezw eoe/
nkgD/ e"b s'A fco e/ xo p?m ikt/ iK fe;/ j'o Bkb ob ikt/, iZN eh eo/
rk < p[ok Gbk efjD s/ fco ;hoh phavhaUa iK j'o ;oekoh n;o B{z uVQk
fbnkT[Adk j? s/ e'Jh Gh dfbs, iZN d/ jZe ftZu jkn dk Bknok Bk
wko/ fco gkme nkg jh ;'uD fe ;wkBsk feZE/ oj/rh .
Bhu j?. go ;fsr[o{dh oB gJ/ fpBK fJBQK pzXBK s'A bk;h BjhA fwbdh Gkt T{u Bhu d/ Gow
BjhA fwNd/ .
r[o{ BkBe ;Zu/ gks kj T[gd/ fdzd/ jB L
ikDj[ i'fs B g{Sj[ iksh nkr? ikfs B j/ .. (n r 349
349)
j/ GkJh fe;/ dh iks Bk d/yU pbfe ;G ftZu tos ojh nekb g[oy dh
fJe i's B{z gSkD' feT[Afe dorkj ftZu fe;/ dh iks BjhA (pbfe eow d/
y/ iKd/ jB) .
i/ fg vK dh G'bh Gkbh f;Zy ;zrsK B{z dZf;nk ikt/ fe fJfsjk;
nB[;ko r[o{ ;kfjp B/ Xow dh feos eoB tkb/ gow/ o d/ fgnko/ GkJh
bkb' nkfd B{z rb brkfJnk ns/ T[Zuh e[b tkb/ kbw oki/ wjkoki/ iK
pqkjwD B{z d[oeko fdZsk . fdZbh s'A r[o{ s/r pjkdo ;kfjp dk ;h;
fbnkT[D tkbk GkJh i?sk BhthA e[b ftu'A ;h, d;w/ fgsk d/ g i fgnko/
Gh BhthA iksK ftZu'A ;B, uwe"o dh rVQh s'A pkjo nkT[D t/b/ d;w/ fgsk
B/ nkgDh ebrh ns/ p;so Gh fJZe BhthA iks tkb/ {do f;Zy B{z gfjBk
e/ rVQh u'A fBeb/ ;B .
;kp' eh sbtzvh d;w/ fgsk dh pzd{e dk fB kBk goyD bJh
SkshnK skDB tkb/ pkpk Xho f;zx ns/ pho f;zx Gh dfbs f;zxK ftZu'A jh
;B . f;Zy oki dh BhAj oZyD tkb/ jhd pkpk p'sk f;zx ns/ roik f;zx
Gh BhthnK iksK ftZu'A ;B ns/ j'o fJ; soQK dhnK fJfsjkf;e ;kyhnK dk
i/ gquko fg vK ftZu ehsk ikt/ sK ekh jZd sZe ;[Xko j' ;edk j? . go e"D eo/, e"D fg vK
ftZu ikt/ < fJ; gZyA' f;Zy fw Boh ekbi dk ;kfjs ns/ gquko Yzr bkxk:'r j? .
e?;h j?okBh dh rZb j? n fwqs ;zuko t/b/ ;G B{z fJZe' pkN/ ftZuA' n fwqs SekfJnk
iKdk j? fco pkeh pfunk n fwqs ;G B{zfJZe'pkN/ okjhA w{ j Bkb SekfJnk iKdk j? . n fwqs
SekT[D fgZSA' ;G B{zf;Zfynk fdZsh iKdh j? fe nZi s'A s[jkvh fgSbh e[Zb Bk , Xow Bk , iks
Bk ns/ eow Bk j[D s'A s[jkvk iBw r[o{ d/ xo dk j? . kb;/ dk fgsk r[o{ r'fpzd f;zx,
wksk ;kfjp e"o ns/ s[;hA ;ko/ tk;h nBzdg[o d/ j', s[;hA ;ko/ f;zx ebrhnK tkb/ d/ g[Zso j' ns/
fJ;sohnK ;kohnK g[ZsohnK jB ns/ nZi s'A ;G B/ ;qh r[o{rqEz ;kfjp dh f;fynk nB[;ko ihtB
pshs eoBk j?. nZi s'A s[;hA ;ko/ ykb;k g E d/ n r j' ns/ nZi s'A s[jkv/ f;o, r[o{g E dh
nwkBs jB id'A g E B{zb'V gt/ s[;K ;kfonK B/ g E B{znogB eoB/ jB . nfij/ ;gZ N nkd/
j[fz dnK i/ e'Jh w{oy nkgDh fgSbh iks dk jzeko eoe/ d{;fonK Bkb ftseok eo/ sK T[; B{z
g Ee otkfJs nB[;ko sBykj brkT[Dh ukjhdh j? i/ fco Gh Bk w B/ g E ftZuA' S/e d/Dk jh
mhe j? .
fJZe j'o rZb Gh pVh ftuko d/D :'r j? . eh fJBQK ;kohnK dfbs
ikshnK ftZu nkg;h nkuko thuko dh ;wkBsk j? < eh oftdk;hnK dk
pkbwhehnK ns/ ;?Aj;hnK Bkb ;wkBsk tkbk ;b{e j? < iK eh fJj
nkgDh pokdoh s'A pkjo ik e/ fo s/ Bks/ eod/ jB < eh fp;t/dko
;odkoK s'A ipoh whB dZpD tkfbnK dfbsK dk nkgD/ B"eoK Bkb
;wkBsk tkbk ftT[jko j? iK eh oftdk;hJ/ fe;/ j'o Grs dk fdjkVk
tZv/ gZXo s/ wBkT[Ad/ jB < pbfe fJ; soQK eoB Bkb g E ftu j'o so/VK
g? ojhnK jB . kfJd fJ; fgZS/ Gh g E fto'Xh skesK dh rfjoh ;k ;
ezw eo ojh j? fi; dk b nkT[D tkb/ ;w/A ftZu G[rsDk gt/rk .
nZi-eZbQ ;oekoh dsoK ftZu Gh fJBQK B/ :{BhnBK pDk oZyhnK
jB ns/ Nq/v :{BhnB tKr nkgfDnK pzfdnK dh wZdd eod/ jB. nkgDh
ekb'Bh d/ r[od[nkok ew/Nh dk gqXkB j'D d/ Bks/ fJBQK ny"sh dfbsK dh
Nq/v :{BhnB dk ;dek fi; soQK brksko eJh ;kb ndkbsK s/ EkfDnK
dh gq/v eoBh gJh fJj b/ye jh ikDdk j? . (fJBQK ftu n fwqsXkoh r[o
f;Zyh ofjDh tkb/ dfbs xZN ;B)
n fwqsXkoh dfbsK dh nkgDh w p{oh ns/ nkgDh ;'u j? r[od[nko/ n do fJj
jo uh dk pokpo jZe w rd/ jB, s/ ebrhXo d/ f;zx efjbkT[Ad/ jB go B"eoh b?D bJh
ns/ j'o ;oekoh ;j{bsK bJh fJj oftdk;hJ/ iK j'o e[ZM efjbkT[Ad/jB . r[od[nkok ew/NhnK
s/ j'o f;Zy ndkfonK ftu Gh nkgDk fo ot e'Nk w rd/ jB . eh r[o{ ;kfjp B/ e'N/ tkbk
gE pDkfJnk ;h < fJ; soQK j[D tkbk w' q Dh r[a gqa ew/Nh ftZu fJ;sohnK bJh fBoXkfos e'Nk
fpbe[b f;Zy b
;/ d/ ;wkBsk tkb/ n;{b d/ T[bN j? .
i/ e'Jh ebrhXo wjkoki dh w[jo (dkVQh, e/;, feogkB nkfd)
XkoB eoe/ nkg jh ej/ fe w?A oftdk;hnk f;Zy jK sK fco T[; dh ;'u B{z
s[;hA eh ej'r/ < f;Zyh f;XKs d/ T[bN dfbsK Bkb ftsefonK Gfonk
toskU jh f;o;k tor/ gy vh v/fonK B{z iBw fdzdk j? . fJ; B{z o'eD bJh
r[opkDh ns/ f;Zy fJfsjk; dk fg vK ftZu gquko jh ekoro f;ZX j' ;edk
j? .
!!!
w koK fgZS/fejVh esh ezw eodh j? e"D bzph epo pDkT[Adk j?, joh ukdo feE'A nkT[Adh j?
ns/ fJE/ dk uVQktk feZE/iKdk fJj fJZe r[ZMk G/d j? . id fe j os w[jw
z d ;kfjp dh pDkJh
oQk nB[;ko fJZe y[dk nZr/ M[eD s'A p o? fe;/ j'o p[Zs iK pzd/dh nkgDh pDkJh uh B{zg{iDk
x'o gkg j? .
;qh r[o{ BkBe d/t wjkoki s'A b? e/ d;w/ fgsk sZe brGr 239
;kb r[o{ ;kfjp B/ d[BhnK B{z e/tb fBozeko dk gZbk cVQB dk T[gd/
fdZsk. feT[Afe wBZ[y wkso B{z ngj[zu gow/ o Bkb wkBf;e ;KM gkT[D
dk r[ZMk G/d nkgD/ nkg BjhA nk ;edk . fJ; bJh r[o{ s/ oXk
ft tk; fbnk e/, r[o{ B{z gow/ o dk o{g ikD e/ ns/ r[o{ d/ dZ;/ wkor
nB[;ko gow/ o B{z, fXnkT[D, i; rkfJD eoBk ns/ Xow dh feos eoB
Bkb fJj ekoi ;fji/ f;ZX j' iKdk j? .
ig[ih ;kfjp d/ nozG ftu ;qh r[o{ BkBe d/t wjkoki d/ p / w{b
w sq 1> ;fsBkw[ eosk g[oy[ fBoGT[, fBot?o[ nekb w{ofs ni{Bh ;?Gz r[o
gq;kfd B{z, i/ rj[ Bkb thuko fbnk ikt/ sK fe;/ fe;w d/ Gow G[b/y/
dh r[zikfJ BjhA ofj iKdh .
;qh r[o{ nwodk; wjkoki dk j/mbk gftZso T[gd/
d[fpXk B gVT[ jfo fpB[ j'o[ B g{iT[ wV? w;kfD B ikJh ..
fsq;Bk okfu B go xfo[ iktk fsq;Bk Bkfw p[ M kJh ..
n r 634 ..
noE Lw?A fe;/ d[fpXk ftZu BjhA g?Adk fJZe gow/ o dh g{ik s'A p ?o fe;/
wVQh w;kD s/ BjhA iKdk . nfrnkBsk tZ; fe;/ fe;w dh wkfJnkth
fsq Bk ftZu ou e/, (wkfJe gdkoEK dh fsq Bk, fi; bJh b'e d/th d/
tfsnK wVQhnK w;kDK s/ iKd/ jB), w?A fJe gow/ o B{z SZv e/ fe;/ gokJ/
xo ik do s/ BjhA iKdk . feT[Afe w/ohnK ;kohnK wkfJe gdkoEK dh
fsq Bk fBozeko dk Bkw f;woB eo e/ w[Ze rJh j? .
;qh r[o{okwdk; wjkoki dk fBwBfbys T[gd/ f;Zy irs bJh ukBD w[Bkok j? .
w/o/ wB nk;k efo irdh; r[;kJh ..
i' fpB[ jfo nk; nto ekj{ eh ehi?
;k fBjcb nk; ;G fpoEh ikJh .. n r 859 ..
fJ; pko/ g uw fgsk dk f;ZyK bJh gftZso T[gd/ fJj j? .
d/thd/tfsnKpko/GrsBkwd/UihdhgftZsopkDhi';qhr[o{rqEz ;kfjpftZudoi
j?, fJj T[gd/ d/ ojh j? .
G?oT[ G{s ;hsbk Xkt? ..
yo pkjB[ T[j[ Sko[ T[vkt? ..
jT[ sT[ J/e[ owJhnk b?jT[ ..
1.. ojkT[ ..
nkB d/t pdbktfB d?jT[ ..
..1
f;t f;t eos/ i' Bo[ fXnkt? ..
pod uY/ vT[o{ Ywekt? ..
wjk wkJh eh g{ik eo? ..
Bo ;? Bkfo j'fJ nT[so? .. n r 874 ..
noE Li' wB[Zy G?o'A dh nokXBk g{ik eodk j? (T[j G?oT[ tork) G{s
pDdk j? ns/ i' ;hsbk d/th dh g{ik tZb d"Vdk j? (T[j wkB ;hsbk
tKr) y's/ dh ;tkoh eodk j? (noEks y's/ d/ Bkb) ;tkj jh T[vkT[Adk j?.
(j/ GkJh !) w?A sK fJZe okw dk Bkw btKrk . j'o ;ko/ d/ts/ fJ;
Bkw d/ pdb/ ftZu d/ fdnKrk. Gkt w?AB{z fe;/ d/th d/ts/ dh b'V BjhA .
i' wB[Zy f t f t eodk f t ih B{z jh fXnkT[Adk j? T[j pbd
T[Zgo uVQ e/ f tih tKr e/tb vwo{ jh tikt/rk .
i' wB[Zy wjK wkJh (gkopsh iK ekbh d/th) dh g{ik eodk j?, T[j
wBZ[y nrb/ iBw ftZu wB[Zy s'A fJ;soh pD e/ ;z;ko ftZu nkt/rk .
fJfsjkf;e gZy'A d/fynK gsk uZbdk j? fe ;qh r[o{ n rd d/t
wjkoki gfjbK d/th g{i ;h . jo ;kb nkgD/ fg v s'A iZEk b? e/ d/th d/
do B eoB iKd/ ;h . id fBozekoh i's ;qh r[o{BkBe d/t wjkoki Bkb G/N j'Jh sK r[o{;kfjp
e'b jh ofj gJ/ . n fwqs t/b/ d/fynk fe fJZe fJ;soh r[o{ ;kfjp d/ xo ftZu MkV{ d/ ojh j?
. GkJh bfjDk ih d/ g[ZSD s/ T[Zso fdsk fe w?A T[j jK fi; d/ do B bJh s{z ik fojk ;h .
w?A ;G dksK fJE'A gqkgs eo e/ jh nZr/tzvdh jK . fJ; soQK GkJh bfjDk d/th dk fgZSk SZv e/
r[o{ xo d/ jh j' rJ/ .
d;w/ fgsk dk ;G bJh fJZe ;zd/ j? LfpB eosko, Bk feqsw wkBT[
nkfd, ni' f B ni? nfpBk;h fsj gq w / o ikBT[ ..
fJe eosko B{z SZv e/ T[; dh ehsh j'Jh feqs (d/th d/ts/ iK g {
T[Zgo pkjK fpBK u'bh gkJh j'Jh ;h . fi; Bkb nZXk fYZv Bzrk j[d
z k ;h ns/ Bk jh f;o YZeD
B{ze[ZM e'b ;h . dk; dh id B o ;[Gkfte jh bVeh s/ gJh sK ;ji/ jh w{ j'A fBeb frnk
fe p/Nk ! ;oe; d/yD nkJhA j? iK r[od[nkok ;kfjp .
bVeh dh wK efjD bZrh ;odko ih n;hA fes/ fe;/ j'o gk;/ rJ/ ;h tkg;h s/
r[od[nkok ;kfjp e'b dh fBebD bZr/sK wB ftZu nkfJnk fe r[od[nkok ;kfjp Gh wZEk N/e
uZbhJ/ .
rZb sw j' rJh, w?A fco Nq?eN tzvD bZr fgnk . E'VQh d/o fgS'A
bVeh dk fgsk pV/ r[Z;/ ftZu nk e/ efjD bZrk s[;hA bVeh B{z eh efj
fdZsk, T[j o[Z;h p?mh j? fe w?A BjhA n do ikDk .
w?A fBwosk ;fjs fejk fe w/o/ efjD dk Gkt sK fJj ;h fe nro
r[o{ xo nkJ/ j' sK fbpk; Gh Xkofwe n;EkB s/ ikD tkbk ukjhdk j?.
w?A r[owfs nB[;ko jh rZb ejh j? pkeh, pZuh s[jkvh j? Gkt/A uZvh g[nk e/ fbnkU w?Bz eh
{ fJsok
j? . go w/oh rZb :kd oZyDk i/ s[jkvh pZuh dh fJjh ukb Ykb ojh T[j fdB d{o BjhA id fJj
s[jkv/ f;o ftZu ;tkj g[nkt/rh .
;ZiD ih ;Zuh rZb ;[D e/ j'o row j' rJ/ ns/ efjD bZr/. ;kB{z;G gsk j?, w?A Gh
f;Zy jK, n;hA iZN j[d
z / jK, w?A fofbiB dh n?waJ/a gk; jK, w?Bz {;G gsk j? n;hA s[jkv/ tKr{ G/yh
BjhA ;kv/ n do f;Zyh j? .
w?A fco efjD s/ w p{o j' frnk fe tho ih i/ w{bh e'Jh ykJ/rk w{ j
s'A w{bh dh rzX nkt/rh, S'Nh fJbkfJuh ykXh ikt/ sK T[; dh [ p{ fwbdh
j? . s[jkvh n do i' f;Zyh j? T[j GbhGKs s[jkv/ do BK s'A gorN j' ojh j?
. pkeh n do ;oho gkV e/ d/y' n do ;G d/ bj{ fwZM, jZvhnK, uoph ns/
rzd jh j? .
fJZe fdB fJeKs ftZu p?mk ;K ;koh xNBk nZyK nZr'A fBeb
rJh, r[o{ wjkoki dh feogk ;dek j/mbhnK bkJhBK fjod/ ftZu gorN j'
rJhnK .
r[od[nkok n;hA pDktKr/, gZEo Gh b[nktKr/.
eVkj Gh eoktKr/, bzro Gh ubKtKr/ .
;G e[ZM n;hA eoKr/, go pkDh s/oh BjhA gVQBh .
n;hA f;Zy jK s/o/, rZb s/oh BjhA w BDh .
;qkX Gh eoktKr/, r[Zrk Gh wBktKr/ .
j'o ;G dh w BKr/, s/oh rZb BjhA w BDh .
nkgD/ fi; gotko dhnK wkfJe b'VK ns/ gdkofEe ;[ZyK dh g{osh bJh n;hA fdB
oks yfus j' e/ r[o{tb fgZm eoh p?m/jK r[o{;kfjp c[owk oj/ jB.
J/j[ e[Nzp[ s{ fi d/ydk ub? Bkjh s/o? Bkb/..
;kfE s/o? ub? Bkjh fs;[ Bkfb feT[ fus[ bkJhn?..
n?;k ezw[ w{b/ B ehu? fis[ nzfs gS'skJhn?..
(nBzd[ gT[Vh 11
11)
i/ fgSKj Mks wko e/ d/yhJ/, ;qh r[o{ BkBe d/t wjkoki d/ ;z;ko
ftZu nkT[D s'A gfjbK d[BhnK ;G e[ZM T[j' eo ojh ;h i' nZi n;hA eo oj/
jK. frq;s XkoB eoBk, gqtkfoe b'VK g{ohnK eoB bJh gVQkJh, d[ekBdkoh,
B"eoh, y/sh, ;"dkroh ns/ j'o rZbK ;G T[j' ;B i' nZi jB. uh K d/ e/
tb o{g pdb/ jB. gfjbK b'e ;tkoh bJh x'V/ jkEh oZyd/ ;B nZieZbQ
eko, j?bhegNo ns/ ijk , gfjb'A u{B/ ru rhohnK tkb/ wjbK dh d"V
;h nZieZbQ gZEo NkJhb iK j'o f zrkog[D/ dh. fgSb/ ;w/A ftZu gfjBD
bJh o/ w, yhB ykg ns/ gN dh bkb;k ;h nZieZbQ j'o fe;w d/ ehwsh
egfVnK dh fJfs nkfd.
wB't/r d/ nXhB j' e/ gfjbK wB[Zy b'VK g{ohnK ftZu bZr iKdk
j?, fJ; s'A nZr/ wkfJnk dh uwe ftZu c;e/ fsq Bk ns/ bkbu dk f eko
j' iKdk j? nzs ftZu ihtB d/ n;bh wB'oE Bz{ G[Zb e/ g{oB s"o s/
gdkoEtkdh ;'u dk wkbe pD iKdk j? ns/ be dh gqkgsh bJh ;G eZ[M
T[j eodk j? i' T[; d/ bJh, ;wki bJh jkBhekoe j[zdk j?. pzd/ dh nfijh
d k d/y e/ r[opkDh dZ;dh j? L
ykDk ghDk j;Dk ;T[Dk ft;fo frnk j? woDk..
y;w[ ft;kfo y[nkoh ehBh fXqr[ ihtD[ Bjh ojDk..
(n r 1254)
nto[ eS{ w/o? ;zfr B ukb? fwb? feqgk r[D rkw.. (n r 713)
6H
nkgDh ftZs nB[;ko b'Vtzd dh b'V g{oh eo ns/ ;G Bz{ fJZe
gow/ to d/ g[Zso ;wM e/ ;/tk eo'.
ftfu d[Bhnk ;/t ewkJhn?.. sk dorj p?;D[ gkJhn?.
(n r 26)
r[o{ ;kfjp B/ f;Zy Xow, frq;shnK dk Xow pDkfJnk j?. fJ; bJh
T[BQK fJj BjhA fejk fe ihtB d/ o g{o/ Bk eo' Bk jh fe;/ Bz{ ezw eoB
s'A jNkfJnk j? pbfe T[gd/ fdZsk j? L
T[dw[ eo/fdnk ihT[ sz{ ewktfdnk ;[y Gz[u[..
fXnkfJfdnk sz{ gqG{ fwb[ BkBe T[soh fuzs.. (n r 522
522))
Bk jh fe;/ feZs/ Bz{ TZ[sw iK Bhu fejk j? go fJj fejk j? fe Xow dh
feos eo'.
i/ feo;kBh eoBh j? sK gokJh tZN Ykj e/ nkgD/ Bkb Bk
fwbk ns/ gokJ/ p'jb dh Mke Bk eo. i/ d[ekBdko j?A M{m Bk p'b,
xZN Bk s'b, jbdh ftZu fbZd Bk fwbk, ekbhnK fwouK ftZu gghs/
d/ ph Bk obk fJfs nkfd. i/ B" e oh eodk j? A sK sB d/ j h Bkb B" e oh
eo. i/ e[ o ;h fwbh j? sK fJB;k eo, fo ts b? e/ ns/ nkgDh
e[o;h dk d[oT[g:'r eo e/ fe;/ dk jZe Bk wko.
n?;h ihtB iku ngDkT[D tkb/ pzd/ bJh r[o{ ;kfjp efj oj/ jB
L
fsB ek ykXk g?Xk wkfJnk ;G[ gfts[ jfj i' Bkfw jfo oks/..
fsB e/ xo wzdo wjb ;okJh ;G gfts
gfts[[ jfj
fiBh r[ow[fy ;/te f;y nfGnkrs ikJ/ to;ks/..
fsB e/ s[o/ ihB y[orho ;G gfts[ jfj
fiBh r[ow[fy f;y ;zs ;kX ufV iks/..
fsB e/ eow Xow ekoi ;G gfts[ jfj..
i' p'bfj jfo jfo Bkw[ jfo ;ks/..
(n r 648
648))
j[D thuko dh rZb j? fe pzd/ Bz{ nfijh ;'Mh fet/A nkt/< gdkoEtkd
d/ fuZeV tkb/ N'J/ftZu frfonk pzdk pkjo fet/A fBeb/< ns/ ihtB wB'oE dh bs u'D dk
fJj;k;fet/Ankt/<
;kfonK ;[nkbK dk fJZe' itkp j? r[o{ feogk. r[o{ gow/ o dh
feogk d[nkok jh n?;k ;kXB pDdk j? fe pzd/ dk M[ekn fco pkDh tZb j[d
z k j?. r[o{ dh oB
ftZu nk e/ fco id pzdk r[o{dh wZs nB[;ko pkDh gVQdk j? sK ;'Mh nkT[Adh j? L
fpB[ jfo ekfw B nkts j/..
ik f;T[ okfu wkfu s[w~ bkr/ Uj w'jBh w'jkts j/..
(gzBk 821)
fco id'A r[o{ ;kfjp dh j'o feogk j[zdh j? sK pkDh Bkb fgnko
tXdk j? ns/ pkDh gVQB Bkb fJZe ;[nkd nkT[Adk j?. fiT[A fiT[A fgnko
s/ ;[nkd Bkb pkDh gVQdk j? sK t?okr g?dk j[zdk j?. fiT[A fiT[A t?okr
g?dk j[zdk j? fsT[A fsT[A ;z;koh wkfJe pzXB fYZb/ g?d/ iKd/ jB ns/ wB dk
fsnkr g?dk j[zdk j? ns/ nzs ftZu pkp/ dh c[Zb feogk j[zdh j? sK wBZ[y dh
wkBf;e nt;Ek j[zdh j? Li' Bo[ d[y w? d[y[ Bjh wkB? ..
;[y ;B/j[ no
no[[ G? Bjh ik e/ ezuB wkNh wkB? ..I.. ojkT[..
Bj fBzfdnk Bj T[;sfs ik e? b'G[ w'j[ nfGwkBk..
joy ;'r s/ oj? fBnkoT[ Bkfj wkB ngwkBk ..I..
nk;k wB;k ;rb fsnkr? ir s/ oj? fBok;k..
ekw[ eqX
' [ fij go;? BkfjB fsj xfN pqjw
w[[ fBtk;k ..2 ..
r[o feogk fij Bo eT[ ehBh fsj fJj i[rfs gSkBh ..
BkBe bhB GfJU r'fpzd f;T[ fiT[ gkBh ;zfr gkBh .. 3..
(n r 633-634)
f zdrh ftZu ugVk;h s'A b? e/ ;eZso nj[dk ns/ f;gkjh s'A
ioB?b sZe nB/eK T[BQK pzfdnK Bkb tkj fgnk j? fiBQK s/ r[o{ wjkoki
dh feogk j'Jh j?. d/fynk frnk j? nfij/ pzfdnK d/ wB Ks fujo/ j;z{ j;z{
eod/, wB s/ wz{j s'A [eo [eo eod/ w[;hpsK ftZu nv'b ns/ ;G Bkb
Goksoh Gkt tkbk fgnko ns/ ;G Bz{ ;[Zy gj[zukT[D bJh T[sktb/ ofjzd/
jB.
Bjh gqtkj eod/ je{ws d/ vo dh, efj fdzd/ jB Lskfj ejk gotkj ekj{ eh ik e? p;hf; XfoU r[fo jE[.. (n r 1405
1405))
id'A e'Jh wkfJnk dk bkbu fdzdk j? sK GkJh oDXho f;zx ih (id tkndk w[nk
rtkj pDB bJh fejk frnk) tKr efj fdzd/jB.
fiB ;oXk okw Bkfw fbt brh
(n r 167
167))
jK ih\ r[o{ id [ j' e/ f;Zy s/ feogk eod/ jB sK nkgD/ f;Zy Bz{
wkfJnk d/ fuZeV ftZu c;kT[Ad/ BjhA, pbfe wkfJnk d/ pzXB eZN e/ ft /
ftekoK s'A pukT[Ad/ jB. Bkw XB p e/ f;Zy dk b'e gob'e ;tkod/ jB.
;fsr[o[ f;y e/ pzXB ekN?..
r[o ek f;y[ fpeko s/ jkN?..
;fsr[o[ f;y eT[ Bkw XB[ d/fJ..
r[o ek f;y[ tvGkrh j/..
;fsr[o[ f;y ek jbs[ gbs[ ;tko?..
(n r 286
BkBe ;fsr[o[ f;y eT[ ihn Bkfb ;wko?..
286))
j[D nrbk ;[nkb fJj g?dk j[zdk j? fe r[o{ dh feogk gqkgs fet/
A j't/ sK i' fJj ;koh y/v dk nBzd n;hA Gh wkD ;ehJ/. r[opkDh d/
nfXn?B s'A ns/ feogk d/ gkso pD e/ ;b ihtB fiT{D tkb/ r[of;ZyK
d/ dZ;D nB[;ko, fJZe' fJZe sohek f;Zy bJh j? nodk;. nodk; eoBh j?
ns/ fe; soQK eoBh j?, fJj XzB r[o{ okwdk; wjkoki n r 167 s/ nkg eo
e/ dZ;d/ jB fe GkJh fJ; soQK r[o{ ns/ gow/ o nZr/ fJj jw/ K fBozso
eod/ oj'.
ezuB Bkoh wfj ihT[ b[Gs[ j? w'j[ whmk wkfJnk..
j/ gow/ o ih w/ok wB ;'B/ ns/ fJ;soh ftZu y[fGnk j'fJnk j? ns/
wkfJnk d/ w'j Bz{ fwZmk ikD e/ fJ; ftZu cf;nk j'fJnk j?.
xo wzdo x'V/ y[;h wB[ nB of; bkfJnk..
w/o/ wB Bz{ wfjb, x'V/ (nZieZbQ ekoK) gk e/ [ h j[zdh j? iK nkgD/
wB Bz{ j'o ihG d/ ;[nkdK ftZu bkfJnk j'fJnk j?.
jfo gqG[ fufs B nktJh feT[ S{Nk w/o/ jfo okfJnk..
1..
okfJnk..1
w?Bz{ gow/ o dh :kd fpbe[b BjhA nkT[Adh sK w?A fJ; wkfJnk dh
e?d ftZu'A fet/A S[N ;edk jK.
w//o/ okw fJj Bhu eow jfo w/o/..
j/ tkfjr[o{ih fJj w/o/Bhu eow jB.
r[Dtzsk jfo jfo dfJnkb[ efo feogk pyf; ntrD ;fG w/o/.. ojkT[..
j/ gow/ o ih s[;hA r[DK d/ Gzvko j' ns/ fdnkb{ ;[Gk tkb/ j'. w/
o/ s/ feogk eoe/ w/o/ ;ko/ ntr[D p d/t' ih.
10a
5a
6a
7a
8a
9a
12a
13a
14a
15a
16a
.
fJ; d[ZyK-eb/ K s/ n"fynkJhnK Go/ ihtB ftZu fJZe B/eh jh n?;h
uh j? i' ;kB{z ;dhth [ h d/ ;edh j? . go gsk BjhA wB[Zy dk wB
fco th pdh tZb feT[A M[edk j? ns/ B/eh tZb'A jNdk j? <
Bkw igDk ns/ B/eh eoBh fJj d' uZg{ s/oh fe sh B{z T[; ezY/
sZe gj[zuk ;ed/ jB fiZE'A s?B{z ;dhth ;[Zy s/ w[esh fwb/ .
fijVk wB[Zy ;[;sh d/ ekoB Bkw igD ns/ B/eh d/ ezwK B{z jZE'A
rtk d/Adk j? T[j T[; nDikD tKr j? i' dfonk d/ ezY/ s/ p?m e/ th
nkgDh fgnk; BjhA p[Mk ;edk, go';/ j'J/ Ekb B{z nZr/ oZy e/ th
G[Zy d{o BjhA eo ;edk .
fi; B{z fJj BjhA gsk fe B/eh eh uh j?, ;wM' T[j nkgD/ p [orK
dk ;fseko jh BjhA eodk . T[; B{z d{finK Bkb fttjko eoBk th
BjhA nkT[Adk . T[j sK g {nK tKr g/N GoB bJh izfwnk j? .
;/tk-T[geko s/ oZp dh Grsh T[;/ t/b/ jh j' ;edh j? fi; t/b/
;oho no'r j't/ . id ;oho o'rh j' ikJ/, skes Bk oj/ ns/ p[Y/
gk nk ikJ/ sK ;/tk-T[geko, Grsh fe; soQK j' ;edh j? < fJ;
eoe/ r[o{ wjkoki efjzd/ jB Lip br[ iok1 o' r [2 Bjh nkfJnk ..
ip br[ ekfb3 rq;h Bjh ekfJnk4 ..
ip br[ fpeb5 GJh Bjh pkBh6 ..
Gfi b/fj o/ wB ;kforgkBh7 ..
np B Gif; Gif; ep GkJh .. (n r 1159
1159))
1a p[Y/gk 2a phwkoh 3a w"s 4a ;oho 5a fEVeD 6a p'b
7a gqG{
vZv{, ehfVnK d/ cVB bJh T[Sbdk-e[Zddk j? . p/fceoh Bkb
Ng{;hnK wkodk fcodk j? go fJ; rZb B{z G[Zb frnk j[zdk j? fe
T[; B{z fBrbD bJh w{zj nZvh ;Zg p?mk j? . wB[Zy ft / ftekoK
d/ nXhB j' e/ jo ;w/A b[ZN-y;[ZN eoB, ns/ d{finK B{z d[Zy d/
D u bZrk j'fJnk BjhA ikDdk fe w"s d/ w {j u g? e/ w?A th nkgDk
BK fB kB rtk b?Dk j? .
fdb dh ;kJh-;ukJh s/ B/e Bhsh Bkb GbkJh dk ehsk fBZek
17a
18a
19a
20a
21a
22a
23a
24a
25a
26a
27a
28a
fijk ezw, ihtB Go fdykt/ bJh ehs/ B/eh d/ ezwK Bkb'A j koK r[DK uzrk j[d
z k j? .
tk Bk ofjs B/eh s/ T[geko dk E'VkQ fijk ezw th nDw[Zbk ezw j?.
fe;/ dk p[ok iK Gbk nkyD s/ fBok; iK [ Bk j', BjhA sK nkgD/
nkdo B{z gqkgs BjhA eo ;e/Ark.
[ kwdhnK dhnK rZbK ;[De/ jzeko Bk eo, BjhA sK i' e[M s/o/ jZE
ftZu j? T[; B{z rtk p?Am/rk .
;[fjodsk, ;ZfGnsk, d{o-do sk, ;ziw, db/oh, bZfink ns/
gftZso fdb tkbk j'Dk, T[Zu/ kBdkB tkb/ b'eK d/ r[D wzB/
rJ/ jB .
nkgD/ fdb B{z T[; gk;/ BKj bkU fi; s'A wzd/ fynkb fdb ftZu
T[sg B j'D . nkgD/ fdb B{z jw/ K B/eh s/ GbkJh d/ ezwK ftZu
bkU . ;G s'A tZvh B/eh Bkw j? . fJ; bJh ;dk Bkw ftu, f;woB
ftZu bZrD dh e' eo' .
T[j b'e gq;z;k :'r jB i' wB eoe/, puBK (p'bK) eoe/ ns/ eowK
(ezwK) eoe/ p[ok BjhA eod/ iK p[ok BjhA fustd/ .
T[j b'e gq;z;k :'r jB fiBQK B/ wzdhnK tk Bk s/ fsq Bk s'A
S[Nekok gk fbnk j? .
T[j b'e th gq;z;k :'r jB fiBQK B/ LwB ng[B/ s/ p[ok fwNkBk ..
g/y? ;rb f;q;fN ;kiBk .. (n r 266)
dh XkoBk pDk bJh j? .
;G s'A uzrk rfjDk uzrk ;[GkU j? .
feokJ/ d/ wekB s/ b'eh b'V s'A tZX fXnkB BjhA fdzd/ s/ BKj jh
b'V s'A tZX T[; T[s/ ou eod/ jB.. ;kvk ;oho o{j d/ mfjoD
bJh E'VQ/ fuo bJh fNekDk (wekB j?) . fBok fJ;/ dk jh fXnkB
eod/ ofjDk iK fJ;d/ pDkU f zrko ftZu jh br/ ofjDk e'Jh
f;nkDg BjhA .
;oho, fdb ns/ ihG fszBK s'A j'D tkb/ bs ezw s'A wB[Zy B{z nkg
jh sebh T[mkT[Dh g?Adh j? . i/ fJBK B{z ekp{ ftZu oZy bt/ sK
;z;ko B{z th sebh s'A puk ;edk j? .
wkb-XBdkfgnko,;zpXz hnKdkw'js/tfvnkJhdhukjBk,gowkoEd/okjftZufJj
29a
30a
31a
32a
33a
34a
35a
36a
37a
38a
39a
40a
41a
42a
43a
3a
4a
5a
6a
7a
8a
ikt/ ns/ pkjo nkt/ sK r[o{ Bkb nkt/ . pkjfo Ghsfo J/e'ikBj[ fJj[ r[o frnkB[
pskJh - (n r 684
684)
fJ; soQK igfdnK igfdnK ns[ZN nfGnk; d/ wro'A ;[Zs/ ;fji jh
u"Eh nt;Ek nk iKdh j? fi; ftZu ;[os pd fJZe j' iKd/ jB .
fBZsB/w jo o' eoBk ukjhdk j? . fBZsB/w f;Zyh dh g{zih j?, d"bs
ns/ ikfJdkd j? .
nksw gd foZXh f;ZXh s'A pj[s nZr/ j? .
;/tk s'A p ?o wB ftZu fBwosk BjhA nkT[Adh .
;pd[ r[o{ ;[ofs X[fB u/bk T[uko e/ ;g N efonk eod/ ;B fe
nkfd s'A nzs sZe pd jh r[o{ j?. d/j (;oho) Bk ed/ r[o{ j'Jh Bk
ed/ j't/rh fJ; bJh d/j dh g{ik eoBk mhe BjhA .
fe;/ d/ p'b e[p'b ;jkoBk sgK f;o sg j? .
Ksh Ud'A j't/rh id'A jo gqkDh nzfwqs t/b/ T[Zm e/ fJ BkB eo/ ns/
Bkw-pkDh ns/ ehosB ftZu i[V./
dod Goh i'dVh
;G B{z gsk j? fe 1984 d/ ;kek Bhbk skok t/b/ jfowzdo ;kfjp dh
f;Zy o? o ? A ; bkfJpq / o h dk nBw' b kBk Gkosh " i u[ e e/ b? rJh
i' fe ni/ sZe tkg; BjhA ehsk .
d{;o/ gk;/ r[o{ ;kfjp Bkb ;zpzfXs, n;EkBK dhnK seohpB ;kohnK
fJfsjkf;e fB kBhnK, eko ;/tk tkb/ pkfpnK B/, r[od[nkfonK
dh Bt T[;koh t/b/ fwNk fdZshnK jB . fi; B{z f;Zy ;zrsK w{edo e
pD e/ io ojhnK jB .
j[D fJZe j'o rfjoh ;kfi nXhB, g[okD/ fJfsjkf;e, d[obZG
d;skt/ , jZE fbys g'EhnK, r[Ne/, ;qh r[o{ rqzE ;kfjp wjkoki d/
gktB ;o{gK B{z fpoX x'f s eo e/ ;;eko eoB dh ukb uZbh ik
ojh j? sK fe nkT[D tkbhnK B;bK bJh f;Zy fJfsjk; fjzd{ Xow
dh soQK fJZe fwZE pDk fdZsk ikt/ .
id po'N/ dk doys jh sw eo fdZsk sK e"D w B/rk fe uKdBh
u"Ae ftZu, fiE/ j[D ;h; rzi r[od[nkok j? T[E/po'N/j/mK ;qh r[o{s/r pjkdo ;kfjp B{z
jhd ehsk frnk ;h < uwe"o dh eZuh rVQh dhnK fB kBhnK w/N e/ ;zrwowo dk
r[od[nkok pDkT[D fgZSA'e"D :ehB eo/rk fe fJE/ eZuh rVQh ftZu p?m e/ d;w/ fgsk B/
Bkb fwbd/ i[bd/ jkbK s'A r[o{;kfjp B{zw[;bwkB s/ f;Zy wZs B{zfJ;bkw s'A T[gfink Xow ;kps
eoB dh e' ehsh ;h . fJZe u'b/B{zph N/e pDkfJnk ;h i' r[o{;kfjp ih B{zfgZSA' d/ ;co ftZu
fe;/ B/ g/ ehsk ;h . fJj ;kok e[ZM w jph gqkg/rv
z k (w jph gquko) d/ B[esk fBrQk s'A ;h .
fJ;/ wkB/ d/ bZrgZr jh ik ok nZrA' fgS'A Jh;kJh ;kfjpkB tZbA' ph eJh g?AcfbN
f;Zy Xow d/ s/ Jh;kJh Xow dh ;wsk d/ fBeb/ jB . fco T[jBK dh fJZe g[;se fBebh ;h fi;
dk Bkw joh ufosq ;h. fJ; ;ko/ :sB ftZu d'jK XowK ftu ;wsk d/ B[es/ dZ; e/ fJj ;kps
eoB dh e'f ehsh rJh ;h fe f;Zy Xow Jh;kJh wZs s'A fbnk frnk j? . fJBQK B/ eVkj
gq kd B{z n kJ/ o{pkBh n fwqs B{z pgfs;w/A s'A fbnk frnk dZf;nk ;h . Jh;k ih d/ nB/
eKihtBtkfenksB{zr[opkDhftZuA';kpsehsk;h,w;bB-Jh;kihdk12 kfrodKBkbfwb
e/ o'Nh ykDh Last Supper s/ Jh;k ih dh ;{bh nkfd . fJZEA' skJhA fe Jh;k ih dk Bkw th
d;w r[opkDh ftu'A eZY fdykfJnk ;h, :Ek L
;qh n;e/s irs e/ Jh;k ..
n ihb ftZu nkJ/ pd ;zpzXh fJe f eo B{z r[opkDh d/ pd
Bkb w/fbnk ;h .
i?B wZs d/ fJ; ;w/A d/ T[Zx/ p [or ;qh nkswk okw ih B/ fJZe t/
oh ;qh wkB vkeNo uoB f;zx ih gk; B"thA gks kjh ih d/ ;b'eK ftZu
w[esh d/ fynkbK Bkb nkgD/ ws dh w[esh d/ f nkbK d/ Bkb fwbdh
;wsk toDB ehsh ;h . EhU;kcheb ;[;kfJNh pDB s/ T[jBK dh
fbNo/uo s/ b?euoK ftZu gorN j'J/fnkbK ftZu r[owfs d/ eJh n;{bK dh ;wsk d/y e/ fesB/
f;Zy ;odko s/ ftdtkB T[; ;[;kfJNh tZb gqGkfts j' rJ/ ;Bl go c/o ;qh r[o{rqE
z ;kfjp ih dh
nfXn?B s'A r[owfs dh r"otsk s/ n;bhns fB fus j' rJh ;h .
fJ; gqeko f;Zy w jp dhnK eJh rZbK B{z fe;/ j'o w jp Bkb fwbdk d/y e/ T[;
s'A f;Zy w jp dk pfDnk dZ;Dk mhe BjhA . go n?ATA[ mhe j? fe f;Zy w jp pVk ;q/ m s/
T[Zsw j? no fJ; dhnK BhAjK fBo'b ;Zu s/ oZyhnK rJhnK jB, i' jo w jp dhnK ;q/ m rZbK
fJ; ftu fwb iKdhnK jB . n;K ;[fDnK j? fe E'VkQ jh fuo j'fJnk j? fe e'Jh ;wkrw ;ko/
w jpK T[s/ ftfynkBK dk j'fJnk ;h, T[E/ fe;/ B/ g[ZfSnk ;h fe f;Zy w jp eh j?, sK fJZe ;q/
m g[o B/ (i' f;Zy sK BjhA ;h, go f;Zy Xow s'A tke ;h) J/j ;Zu/ tke ej/ ;B fe jo
w jp dhnK T[Zsw rZbK f;Zy w jp ftZu w"id
{ jB L fJzM w jph T[ZswskJhnK dk ezgAv
? hnw
(;zyg
/ ;koK o{g) j? .
fJ; bJh ;kB{zfe;/ th w jp iK fcbk;ch ftZu, i/ e[M rZbK
f;Zy w jp Bkb e[ZM ;wsk oZydhnK fwb g?D, sd j?okB BjhA j'Dk ukjhdk .
:kd g?Adk j? fe ;fseko i'r vkeNo u"Xoh d
[ k dkd ih (:kd p o? ) B/ fe;/
(Ykvh) BhtK ehosBhnK dZ; e/ tkfjr[o{ih d/ ;Zu/;o{g ftu ;Zd/ikD dk jkb nkg dZ; oj/ jB
fJT[AgT[ V h ..
jT[ YkYh t/eko[ eko? bkfJnk ..
okfs fdj? e? tko X[oj[ c[owkfJnk ..
YkYh ;u? wjfb y;fw p[bkfJnk ..
;uh f;cfs ;kbkj egVk gkfJnk ..
;uk n fwqs Bkw[ G'iB[ nkfJnk ..
r[owsh ykXk ofi fsfB ;[y[ gkfJnk ..
YkYh eo/ g;kT[ ;pd[ tikfJnk ..
BkBe ;u[ ;kbkfj g{ok gkfJnk ..
27
..
..27
27..
(tko wkM wjbk 1 ) (n r 150
150)
noEks - ;fsr[o ih B/ nkgD/ w/b dk jkb dZ;fdnK jT[w? dk
dkT[ BjhA ykXk, nkgD/ nkg B{z tkfjr[o{ dk Ykvh dZ; e/ ftjbk dZ; e/
jT[A nGktsk dZ;h . go fJj rZb T[jBK d/ Bht/A j'D dh no n;wkBh
o{jkBh, oZph t;hekosk s'A ;ZyD/ j'D dh dbhb BjhA j? . T[jBK B/ fJ;
gT[Vh ftZu tkfjr[o{ dh fwjo dh tfvnkJh eofdnK nkgDh o{jkBh
t;hekosk s/ n"i B{z fJ; soQK dZf;nk j? L
YkYh ;u? wjfb y;fw p[bkfJnk ..
T[E/ ;Zuh f;s ;bkj, n fwqs Bkw dks gqkgs j'D dk gsk
fdZsk j? . T[; Bkw dks dk irs ftZu g;kT[ gquko eoBk nkgDk oZph
j[ew dZf;nk s/ n s g{o/ tkfjr[o{ B{z g{oh soQK gqkgs eo b?D, oZph ozr ftu
ozr/ ofjD dk gsk d/ fdZsk j? .
;G s'A g[okDh iBw;kyh ftu th r[o{ ih dk X[o dorkj/ ;Zfdnk
ikDk s/ gow/ o dk j[ew j' e/ Bkw dk fgnkbk fwbDk s/ b'eK B{z igkT[D
dk ekoi ;"Afgnk ikDk ;g N fbfynk j? s/ Bkb fJj to fwbDk ph UE/
fbfynk j? fe gow/ o B/ fejk fe w?A ;dk s/o/ Bkb jK, w/ok Bkw
gkopqjw gow/ o j? s/ s/ok Bkw r[o gow/ o .
fJZe tko dk siopk BjhA ;dk Uj' w/b ikoh fojk j?, i?;k fe
nkg ih dk tke j? L
i?;h w? nkt? y;w eh pkDh
fBnkok j[d
z k j?, ;' fdydk BjhA) .
gq B L T[; dh f;nkD :k bZysk fet/A j't/ <
T[Zso L fifB ;/ftnk fsfB gkfJnk wkB[ .. (n r 2 )
fi; B/ T[;dh ;/tk ehsh T[; B/ T[;dh f;nkD gk bJh .
gq B L ;/tk ehe{z eo/ <
BkBe rkthn? r[Dh fBXkB[ .. (n r 2 )
T[Zso L T[; r[DK d/ ;w[d
z o dh ;/tk r[DkBtkd eoB Bkb j[d
z h j?, efjzd/jB ;qh r[o{BkBe d/t
ih .
Gkt fJj j? fe tkfjr[o{ ;dk fEo j;sh j?, nkgDh iks ftu nkg
;dk fEo ti{d j?, eosk g[oy j?, i' r[o{ ih B{z fwfbnk ik fJT[A ej' fe
T[jBK d/ siop/ ftZu nkfJnk, no rkthn? ;[Dhn? wfB oyhn? GkT[ s/
ft;fo B ikJh d/ sohe/ Bkb ;kB{z th gqkgs j' ;edk j? .
;kvk fJj Gkt BjhA fe r[o{ BkBe d/t ih fe;/ B{z fwb/ BjhA, fe;/
wZs, Xow, fbk;h d/ ikD{ BjhA ;h . T[j wjkB ftnesh tkb/ wjKg[oy,
i' T[; ;w/A dh ;koh d[BhnK ftu fco/, p/- po ehe{z j' ;ed/ jB < nkg ih
gZSw tZb wZe/ wdhB/ sZe rJ/l j' ;edk j? fe ;hohnk s/ fw;o th rJ/ j'D.
nkg p dkd s/ JhokB, ncrkfB;skB ftZu fco/l soQK soQK d/ w jph
nkr{nK B{z fwb/ . T[Zso ftZu e who okjhA fsZps tkbh ;Ve s/ fB kB
fwbd/ jB wkB;o'to sZe ikD d/ . g{op tZb fjzd[;skB, fpjko, pzrkb,
n;kw, wBhg[o, fuNkrKr, ;'Bg[o, XBk;oh d/; (sBk;ow) sZe rJ/ .
dZyD tZb eNe, g[oh, wdok; d/ fJbke/, fJ; s'A nZr/ ;zrbkdhg sZe rJ/
. c/o gZSwh feBko/ fco/ s/ jo EK s/ sghnK s/ XowktbzphnK B{z fwb/,
gowkoE ftu nNe/ yfbnK {jdhnK B{z fwb/, Xkofwe okiXkBhnK shoEK
s/ rJ/, pfj;K ehshnK, ;Zfsnk T[gd/ fdZs/ fBo'b ;Zu tZb gq/fonk,
nkgDh ft;wkdh s/ ;KJh oZp ih ftZu gq/w Goh bhBsk tkbh S[j p h .
T[j wjkB ftnesh ih, fet/A j' ;edk j? fe T[; wkB/ d/ gqftos f nkbK,
XowK sohfenK, fbk;hnK d/ ikD{ Bk j'D < ikD{ sK sq? ekb do;h j'D
eoe/ th ;B s/ T[AM th jo soQK dh tkeh T[jBK d/ nZr/ fgZS/ fcodh ;h
ns/ T[jBK B/ XowK ftZu gJhnK ewhnK s/ jkBhnK th sZehnK . i' d k
w jph XZe/-X'V/ dh tkgoe/ ;ko/ d[Zyh j' oj/ ;B, GkJh r[odk; ih B/ nZyhA
fvZmh fbyh j?, T[j d{o eoe/ ;[bj s/ fgnko r[o{ ih B/ ?bkfJnk .
dh T[Zusk j't/ .
d{ik jtkbk fw;No w?ekbc d/ ou/ f;Zy fobhiB Bkw/ g[;se
ftZu'A j? . nkg ih B/ d; pkoK po; bk e/ f;Zy Xow dk w[skfbnk ehsk,
tZv/ tZv/ frnkBh Bkb bkJ/ ns/ g[;se fsnko ehsk, fi; ftu r[o{
;kfjpK dhnK ihtBhnK s/ r[o{pkDh d/ soiw/ jB . nkg ih fbyd/ jBL
;G XowK d/ g?oe
' koK dk M[ekU u'Dekoh tZb j[d
z k j?. j? Gh fJj e[dosh fB:w, d{i/
XowK d/ n;{bK ftu'A i' T[BKQ B{z:'r gqshs fdzd/jB, T[j rqfjD eo b?Ad/jB, no i' T[BKQ B{zBjhA
iud/, nEtk T[BKQ d/ nB[eb
{ BjhA j[d
z ,/ T[j BjhA b?Ad/. (T[EkBek g Bk shik)
Vie de Jesus (;qh Jh;k w;hj dk ihtB) d/ Bkwto eosk B/ gq B ehsk fe eh
T[Zu/ fBi n;bk w{be f;XKs w[V e/ th gqekwkB j'Dr/ :k d[BhnK T[BKQ gfjnK s/ jh s[oh ikU
i' phs u[Ze/ ;w/A d/ w'joh gk rJ/ jB <
bU n;hA j[D s[jkv/ ;kjwD/ fJe n?;k Xow g/ eod/ jK fi; ftZu ;?wf/ Ne (fJ;bkwh,
:j{dh) nEtk w;hjh XowK dk b/ wkso th n;o BjhA . noEks-;qh r[o{BkBe d/t ih B/ i'
Xow gqukfonk j? T[j fJZe nekb g[oy dh tkjdkBhns (J/es`) s/ fBoGo ;h, no T[jBK fjzd{
Xow dhnK oj[ ohsK SZv e/ n?;/;[ss
z o fJybkeh fwnko no wo:kdk pzBhQ nK i' T[BKQ d/ ;w/A :k
d/ d/ gqufbs nehfdnK d/ fpbe[b T[bN ;B, fijk fe nZr/uZb e/ gsk bZrr
/ k fe fJsBh
fBi-w{be n;bhns tkb/ Xow nEtk n?;/w[ewz b ;dkukfoe n;{bK dh BhAj s/ ou/ rJ/ dk
fwbDk efmB j? . (T[EkBek g Bk uT[Ek)
c/o fJj ftdtkB, fw;No w?ekbc, r[o{BkBe d/t ih pkps fbydk j? L
j[D(;fsr[o{BkBed/tih)j'oBKXkofwenkr{nKdhf;Zfynkdkw[skfbnkeoBdh
EKnkgD/eoskg[oyih,nkgD/nkswk,noekdodhe[dosd/fXnkBftZuwrBofjDbZr
gJ/ . T[j ;ZdV/ i' eJh g?rp
z oK B{z;[DhAd/nkJ/ jB w[V T[; T[ikV ftZu ;[BhD bZr gJ/ no r[o{
ih B{z no h o{jkBh T[vkoh ftZu b? rJ/ .
j[Bkb/ dh rowh, f;nkb/ d/ eZeo, nkek dh ibkbh ;[d
z osk, fg v d/ t;BheK d/
d[ZyK-;[ZyK ftZu r[o{ih B{zeosk g[oy d/ Bkw dk ;[Bj/ k gqsZy fdZ;dk ;h no fi;dk T[jukT[
GfonkT[ukoeoBbZrgJ/.
rZb eh Bkw dk nkokXB, Bkw dk ikg, Bkw dk fXnkB, Bkw
dk T[gd/ T[jBK d/ s'o/ Xow dk w[Zy n r j? .
sh;ok jtkbk ;qh ;[nkwh fBs:kBzd ih T[dk;hB ;o;`sh d/ fbys
r[o-{ r:kB ftZuA' j? . fiBQK dh nk:{ fJ; g[;se ouD t/b/135 po; dh dZ;h rJh ;h . nkg
fbyd/ jB L
(jw ngB/ r[o{;qh ;`kwh pqjwkBzd ih e/ ;kE) ftuos/ shoE :ksok eos/ g ikp w/A
nkJ/, :jK J/e T[dk;hB wjK GkT{ e/ do B j{J/. ftuko uouk w/A fdB phsB/ br/ . T[dk;h ih
ek Bkw ;`kwh ;s:kBzd ih Ek, fJBj"A B/ r[o{xo ohsh n"o Bhsh e[S n?;/Yzr ;/ ;[BkJh fe ;qh
;`kwh pqjwkBzd ih w[rX j' rJ/ . n fwqs;o r[o dopko e/ do B eoe/ T[Beh nkswk go e[S
fJ; soQK e/ gqGkt gV/ fe t'j r[o{ xo e/ jh j' rJ/ . e[S ;wK g ikp w/A ftshs ehnk, fco
johd[tko ub/ rJ/ . tjK J/e fdB nZS/Gb/ p?m/E/, T[Beh nky/A v[pv[pksh d/y eo w?B/g{Sk .
T[Bj'A B/ T[so dhnk fe nk:{ Go o/s SkBk eh, ss` t;s{ r[o{xo w/A Eh, np J/e iBw r[o{xo
w/A b/Bk gV/rk sp eb:kB j'rh , :/j efjs/ T[BA' B/ ;oho S'V dhnk .
w?A Gh r[o{ BkBe d/t e/ xo e/ tkfjr[o{ w so ek ikg eosk j{z,
:'r ;kXB'A :'rkuko: e/ gk; p?m eo ehJ/, n"o ;kbjk ;kb ehJ/, i'
nkBzd n"o Ksh w[M/ np gqkgs j?, tfj gfjb/ eGh BjhA fwbh .
r[o{ ek wkor g{oB j?, tkfjr[o{ pd eh wfjwk ejh BjhA ik
;esh, r[o{ BkBe n"o r[o{ r'fpzd f;zx ih eh f;y:k n fwqs j?, r[o{pkBh ;/
pVQ eo eb:kBekoh e'Jh n"o pkBh BjhA .
:'rh ih B/ nky/A pzd eoB/ ;/ gfjb/ i' ;zd/ w[M/ dhnk, d{;o'A se
gj[zukBk w/ok eost: j? . i' f;ZXh n"o gqkgsh tkfjr[o{ Bkw ig ;/
;fji ;? j' iksh j? t'j n"o emB ;/ emB ;kXB eoB/ ;/ Gh d[ so gqkgs
j'sh j?, f:j ;Zs: j?, gqhfynk ehnk j{nk ;Zs: j?, n"o fBofttkd ;Zs: j?
.
w/oh ntZ;Ek g[;se fbyB/ fbykB/ eh BjhA j? . e[S gq/wh ;iB'A eh
gq/oBk ;/ ngB/ ihtB w/A d/yh Gkbh pks/A G/AN j?A .
(r[o{ r:kB, g Bk naJa;a)
(ykL ;L 23, 30 nr;s 1956)
!!!
w rsk pD e/ (i'rh) frqj;Eh d/ d[nko s/ fGZfynk w rD nkJ/ B{z;[or dk nfXekoh dZ; oj/
jB .
frqj;Eh ihtB bJh g?;k, wekB, gotko ns/ ;wkfie wkD bJh
;G e[M ukjhdk j? . ;' r[o{ ;kfjp B/ f;Zy B{z T[gd/ fdZsk fe gow/ o dk
nk;ok b? e/ r[owfs nB[;ko ihtB ftu fpuo/Ark sK e'Jh xkN BjhA oj/rh
. ;G e[ZM gqkgs j't/rk feT[Afe T[; dh f;s j? LgqkB e/ puZ:k d{X g{s e/ fdtZ:k .
o'r ;'r e/ fwNZ:k feX" wkBh wjk wkB j' .. (nekb T[;ss)
nfuzs ezw eofj gqG fsB e/ fiB jfo ek Bkw[ fgnkok ..
9..
..9
(n r 638
638))
fifB fifB Bkw[ fXnkfJnk fsB e/ eki ;o/ .. (n r 136
136))
Bkb jh T[gd/ fdZsk, i/ e'Jh uh gokbpX tb'A gqkgs BjhA j'Jh
sK s/ok gqw/ o Bkb fgT[ g[Zso tkbk fo sk j?, s{z nkg w r b? .
iB e' gqG[ ;zr/ n;B/j[ ..
;kiB' s{ whs[ w/ok frqfj s/o? ;G[ e/j[ .. ojkT[ ..
wkB[ wKrT[ skB[ wKrT[ XB[ bywh ;[s d/j .. (n r 1307
1307))
ns/ Grfs ih B/ nkgD/ fJ;/ gZ[so j'D d/ wkD ftZu ftn rwJh
n dk ftZu fJj Gh efj fdZsk
G{y/ Grfs B ehi? .. :j wkbk ngBh bhi? ..
fco Bkb jh efj fdZsk LwkX' e?;h pB? s[w ;zr/ .. nkfg B d/j[ s b/tT[ w r/ ..
(n r 656
656))
nfijhnK ;kohnK ihtB ;/XK r[o{ ;kfjp B/ f;Zy B{z p hnK fe
;kohnK dksK dk d/D jko r[o{ j?. do-do BjhA GNeDk, e/tb fJZe
nkgD/ r[o{ s/ nk; oZyDh j?, ihn eh fpoEk j'fJ ;[ r[o gfj nodkf; efo
(n r 519
519) . oXk GktBk Bkb i' w r/Ark ;' r[o{ e'b'A fwb ikJ/rk .
fJfsjk; fJ; rZb dh rtkjh Godk j? . GkJh nkdw ns/ wksk ;[byDh B{zg[Zso dh dks d/Dk,
GkJh wZyD kj b[pkD/ dk ijk ;w[ doh s{k B s'A pkjo eZYDk, fdZbh d/ t ho, t ho yK
dk ;ohfoe o'r d{o j'Dk, fJj ;G r[o{;kfjp dh tfvnkJh d/ gqwkD jB .
id ;[bjh yK uVQ e/ nkfJnk sK r[o{;kfjp B/ nkg nkgDh oZfynk bJh nodk;
ehsh, ;[bjh s/ BkokfJD oky[ (n r 825
825) . id f;ZyK B/ p/Bsh ehsh fe wjkoki ;[bjh yK
B dhe nk gj[fz unk fJ; bJh e'Jh T[gkU eo', e'Jh fuZmh d/ e/ pzdk G/i'iK nZr/b?D ikU .
sK i' T[; dk r[Z;k mzYk j't,/ sK r[o{ ;kfjp B/ fJe' rZb ejh, w?A ;G[ feS[ S'fv gqG[ s[jh
fXnkfJnk (nr 371
371). ;' r[o{ ;kfjp B/ pkDh ftZu doi ehsk Le'Jh g[s[ f;y[ ;/tk eo/ ;fsr[o{ eh fs;[ ekoi ;fG ;tko/ ..
i' fJS? ;' cb[ gkfJ;h g[s[ XB[ bywh yfV w/b/ jfo fB;sko/ ..
;fG fBXkB ;fsr[o{ ftfu fi;[ n dfo jfo T[o Xko/ ..
(n r 307
307))
Bkb jh fJj Gh T[gd/ fdZsk fe ;z;kfoe b'VK o{os nB[;ko
w rD ftZu ow fe; dh, i/ g[Zso fgT[ e'b'A BjhA w r/rk sK fe; e'b ikt/
rk . [ o wkB j? Lpkfoe tKrh jT[ ;G feS[ w rk ..
d/d/ s'N Bkjh gqG ozrk ..
g?oh g? g? pj[s[ wBkJh dhB dfJnkb r'gkbk ihT[ ..
(n r 99
99))
sK fe r[o{ ek f;Zy d[fBnkth uh K ftZu ygs j' e/ nkgD/ fB kB/
s'A GNe Bk ikt/ irQk irQk T[gd/ fdZsk LJ/j[ e[Nzp[ s{ fi d/ydk ub? Bkjh s/o? Bkb/..
;kfE s/o? ub? Bkjh fs;[ Bkfb feT[ fus[ bkJhn? ..
n?;k ezw[ w{b/ B ehu? fis[ n fs gS'skJhn? ..
;fsr[o{ ek T[gd/;[ ;[fD s{ j't? s/o? Bkb/ ..
ej? BkBe[ wB fgnko/ s{ ;dk ;u[ ;wkb/ .. (n r 918
918)
pj[ gqg u efo go XB[ fbnkt? ..
;[s dkok gfj nkfB b[Nkt? ..
wB w/o/ G{b/ egN[ B ehi? ..
n fs fBp/ok s/o/ ihn gfj bhi? ..
1 .. (ojkT[) (n r 656
..1
656))
fco fusktBh Gh fdZsh fe i/ fJBQK uh K ftu jh ihtB r[ ko
fdZsk sK LfSB[ fSB[ sB[ Shi? iok iBkt? ..
sp s/oh Ue e'Jh gkBhU B gkt? .. (n r 656
656))
fJ; soQK fgnko Bkb Gh ;wMkfJnk fe fisB/ Gh s/o/ ;e/ ;zpzXh
jB fJj ;G g{op iBfw e/ fwb/ ;zi'rh n sfj e' Bk ;jkJh . fJ; bJh
fJ; ftZu fbgs j' e/ iBw fpqEk BjhA rtkT[Dk go i' gqkbpX nB[;ko fwb fojk j? T[; B{z e
[ o
e
[ o eoe/ G[u
z .
ekj{ dhB/~ gkN gNzpo ekj{ gbx fBtkok ..
ekj{ roh r'doh Bkjh ekj{ ykB gokok ..
1..
..1
nfjoy tkd[ B ehi? o/ wB ..
;[feqs[ efo efo bhi? o/ wB .. (n r 479
479))
r[o{ ;kfjp B/ nkg frqj;E ftu fBob/g ofj e/, g{oB/ gk e/
r[of;ZyK B{z ihtB ;/X fdZsh . whoh ghoh d/ wkbe ;qh r[o{ jfo r'fpzd ;kfjp
s/ id fJZe ;kX{ B/ soe wkoh fe r[o{ BkBe dk wfs T[dk; tkbk ;h s[;hA
wkfJnk ftZu ygs j' rJ/ j' sK wjkoki dk T[Zso ;h, ;zs ih !
wkfJnk r[ okB, g[ Z so fB kB, n" o s JhwkB
pkp/ BkBe wkfJnk fsnkrh ;h, ;z;ko BjhA fsnkfrnk ;h
ns/ r[of;ZyK B{z T[gd/ fdZsk fe ;z;koh [w/tkohnK fBGkT[Ad/ j'J/
gow/ o B{z :kd oZyDk jh f;Zyh j?.
fsB ek ykXk g?Xk wkfJnk ;G[ gfts[ jfj i' Bkfw jfo oks/ ..
fsB e/ xo w do wjb ;okJh ;fG gfts[ jfj
fiBh r[ow[fy ;/te f;y nfGnkrs ikfJ to;ks/..
fsB e/ s[o/ ihB y[orho ;fG gfts[ jfj
fiBh r[ow[fy f;y ;kX ;zs ufV iks/ ..
fsB e/ eow Xow ekoi ;fG gfts[ jfj
i' p'bfj jfo jfo okw Bkw[ jfo ;ks/ .. (n r 648
648))
;fsr[o{ ih f;Zy dk b'e gob'e ;[nkoB bJh T[gd/ d/ oj/ jB fe
;fsr[o{ r[Dk dk kBk j? i?;h wB k eo e/ ;/tk eo/rk t?;h t;s{ fwb
ikJ/rh go d[fBnkth uh s/o/ Bkb BjhA ikDh, Bkb ikD tkbh ns/
gob'e ftu ;jkJh j'D tkbh fJe' uh j?, T[j j? gqG{ dk Bkw .
;zfr B ukbf; s/o? XBk .. s{z fenk bgNktfj w{oy wBk ..
;[s whs e[Nzp no[ pfBsk .. fJB s/ ejj[ s[w etB ;BkEk ..
oki ozr wkfJnk fp;Eko .. fJB s/ ejj[ etB S[Neko ..
n;[ j;sh oE n;tkoh .. M{mk vzc[ M{m[ gk;koh .. (n r 288
288))
7a
noE L1a
e?jk (eK;h) iK ;[fJB/ iK b'j/ dh i/ e'Jh uh N[ZN ikJ/
sK nZr ftZu gk e/ b[jko i'V fdzdk j? Gkt nZr Bkb N[ZNh rzYh iKdh j?.
2a
i/ fJ;soh ns/ g[oy dh yN gN j' ikJ/ . fJ;soh bV e/
ej/ w?A g/e/ ubh jK ns/ g[oy r[Z;/ Bkb efj d/t/ fe fiE/ iKdh j? ikj, sK,
i/ g[Zso MrV/ B{z d/y e/ o'Adk o'Adk ftZu nk ikJ/ sK g[Zso B{z d/y e/ w'j t;
r[Z;k mzYk j' iKdk j? ns/ fco wB w[Nkt sw j' e/ rzY g? iKdh j? .
3a
oki/ dh feogk T[; T[s/ j[zdh j? i' oki/ dk bkfJnk N?e;
ndk eo/ ns/ G[y/ dh gqhs d/D tkb/ Bkb o'Nh yk e/ g?Adh j? .
4a
ekb g?D Bkb Xosh gkN iKdh j? ns/ BdhnK ;[Ze
iKdhnK jB go whAj g?D Bkb BdhnK ns/ Xosh joh Goh j' iKdh j? ns/
p;sh d/ b'e i' ekb g?D ekoD d/ SZv e/ ub/ iKd/ jB fco tkg;
nkgD/ d/ gos nkT[Ad/ jB . fJ; soQK whAj g?D ekoB fJBQK dh rzY fco
nkgD/ d/ Bkb g? iKdh j? . fJ;/ soQK d[BhnK ftZu fJZe d{i/ Bkb fwZm/
p'bK Bkb gqhs g?Adh j? .
5a
p/dK (Xkofwe rqzEK) dk fgnko ;fseko T[;/ pzd/ B{z T[gidk
j? i' ;Zu p'b/.
6a
;ko/ ;z;ko dk fJe d{i/ Bkb tos ftjko fJBQK rZbK
eoe/ j' fojk j? go w{oy pzdk w{ j s/ ug/V g?D ekoB jh fYZbk g? e/
;fseko eodk j? ns/ fwZsosk pDdh j? .
7a
T[gobhnK S/ T[dkjoBK d/ e/ ;qh r[o{ BkBe d/t wjkoki
c[owkT[Ad/ jB fe GkJh n;bh ns/ ;jh thuko dh rZb fJj j?, fe fJ;/ soQK
gqw/ o Bkb fgnko gkT[D bJh ;G s'A T[Zsw uh T[; dh f;cs ;bkj j?
Gkt gow/o Bkb rzY iK fgnko gkT[D bJh r[opkDh dk gkm, ikg ns/ ehosB jh ;jkJh j[d
z k
j? .
j[D n dk k bkJhJ/ r[o{ ;kfjp f;Zy B{z eh T[gd/ d/ oj/ jB ns/
frnkBjhD ;kv/ gqukfoe ikD/ iK nDikD/ f;Zy ;zrsK B{z eh T[gd/ d/
oj/ jB . d{;o/ gk;/ oXkjhD jT[w/ ftZu ro;/ j'J/ nyT[sh p[ZXhihth r[o{
xo ftZu gqtkfBs g qgoktK Bz{ oZp Bkb ;"d/pk h efj e/ fyZbh T[vk oj/ jB
.
i/ sK e'Jh r[of;Zy w r g{oh j'D s/ r[o{ s'A d{o j' e/ e/tb dks
Bkb jh uwV ikt/ ns/ tko-tko fJ; soQK eo/ fco sK r[o{ Bkb tgko iK
;"d/pk h ejh ik ;edh j? . go i/ e'Jh gqkDh w r g{oh j'D s/ f;detkB
pD ikt/ iK fe;/ f;detkB r[o f;Zy dh ekwBk g{oh j'D T[gozs oXk
tXk e/ r[o{ d/ B/V/ j' ikt/ ns/ nkgDh T[dkjoB dZ; e/ j'oBK bJh gq/oBk
;q's pD ikt/ sK fJ; B{z ;"d/pk h dh ;zr:k d/Dh fpbe[b T[fus BjhA j?.
;fsr[o{ ih ;G dk Gbk eo' ih, ;G B{z p ' ih LBkw dkB, e/; dkB .
f;Zyh f;de, Go';k dkB .
r[owfs dkB, fpp/e dkB .
fBor[Bhnko/ r[B[ Bjh e'Jh
s[w dkB[ d/j[ fwjotkBk ..
tkfjr[ o { ih ek kb;k, tkfjr[ o { ih eh f sj ..
!!!
hdg
A? okw hjB
{ z KBd
' Ksj? hdj[z bEg
[ bET
[ h;iko diy'Zo dk: efj? kshe su
/ ;
[ B
/ p/kpo{r
[ og .
. ?j
)7 1 4 r n( Jfkb [rzo /yo h~Bif /J'j ho?t Jf[d [Bp'i [BX
gkn A'utf Krokw Kj'd . ?j /Dwjk; Knofk; /vk; kek; kd 4891
ef ksZdf oe kBoBf /B Ko[rsf; og . ?j EZj /vkj[s ?j hBoe D'u hd ;ef /B
.. knJfkn B /de [V'i Knhok;?; ?s ksrG
.. knJfkb[G kd ?;ef ?b[G B ?j [b[Gn gfkn ksoe
.. knJfkwe u; 'u; hBif [Bnbf/w /gkn srG
.. knJfky [ypf bf'p bf'p [V{e hBif [BnJfkn[y gfkn hok;?;
)5 4 1 r n(
hJke[b hthihX[p yZ;f hs"yn hdkt okd[T /ybf /QVg /;kg eZJf /EZif
/d Knofkn[do[r /vZt /vZt /;kg /o;{d Bj /dMw; oy uZtf D[Tkg /jko[e z{B
;Jf eofkuqg hj kbotf hJ'e . Bj KnhyZo Nhw KyZn AU;fkg ;Jf /B KeXzpqg
/bkt K;/e hQVkd e/Bn g{o;bc . ?j kdA[Tktbdf BknXf kd Ksrz; /;kg
z{B Dy/d wkn uZtf Knofkn[do[r hyZo /s o;f hg'N A'Sgf DQBzp keNg /v [w
bkB Kbkt /Qb[Zy Bjfg ktkojfg b{esfqg /d sfwo[r KQos /;Jf . Bj /dbwf
ibke b{e; . ?j AhjB e'N e'o hJ'e hG hJb D[Tkn /okn[do[r /d KnheVb
hDgkn hG /w'; ewfokX di /sn AhjB hj V'b hJ'e hd ;Jf Ks z{B Knbfkt
L Bj /dykn ehm hdkpkjkbn open ocf DMw; kB hokt/wz[
. h e o k d o e f / e g k p K w / ; K j e / J k n { p A / w b c s f1
. he okeo; ?j whbks ,kngf kd /pZv X{d
?j hok kp sec ?j knef j't ?j hski hd 'i whbks
. ?j hokeo; sec ?j knef j[t ?j hski hJkby;f ben 'i
. Knhphp dzu hJkn o B 'i kdog /p bZe
. knrf Vr /w BAhw A/w hw"e sfo?r open
. kn{j knef j[t ,kdog ke gkn 'i ,kS{g
. knrf Vg he A'dow /g ben ef ,Ahb'p
!!!
kuZp&bcsf a1
y[Zb/Q gqtkj ;zrsK bJh ubd/ nk oj/ jB . gow/ o d/ j[ew nB[;ko ;qh r[o{ okwdk; wjkoki
ns/ g uw fgsk B/ kfJd jfow do ;kfjp fJ; fynkb Bkb fv kJhB ehsk j? fe Gtib
o{gh ;z;ko ;w[ do (;o'to), Gkt nkgDh ouh wkfJnk d/ n do jh gow/ o fBor[D o{g, joh
w do ftZu fpokiwkB j? .
nkghB? nkfg ;kfiU nkghB?~ ofuU BkT[ ..
d[:h e[dofs ;kihn? efo nk;D[ fvm' ukT[ .. n r 463 ..
fJ; sZe gj[zuD bJh r[o{ o{g g[b dh b'V g?Adh j? L
r[o[ gT[Vh p/Vh r[o{ r[o[ s[bjk jfo BkT[ .. n r 17
..
17..
jfow do ;kfjp ns/ nekb s s ;kfjp d/ ftueko d' fB kB
;kfjp, r[o{ ;kfjp tb'A p f nk f;XKs, whoh ghoh, ;zs f;gkjh ns/
fBor[D-;or[D ;o{g (ihT[ ns/ fg v) d/ gqshe jB. fJ; bJh r[od/t B/
fJ; f;XKs B{z g{ok eoB bJh jfow do d/ ;kjwD/ nekb s s dh [d
nkgD/ jZEK Bkb f;oiBk ehsh. fJE/ jh ;fsr[o{ ih B/ ;so XkoB ehs/
. jfow do o{g ;zs ns/ nekb s s o{g f;gkjh d/ ;[w/b Bkb jh kb;k
g E dh ;zg{oBsk j[zdh j? .
fBor[D o{g ehoh iwkb B{z jfo ehos o{g G'iB ukjhdk j? ns/
;or[D o{g kjh ibkb B{z o'Nh eZgVk, wekB g?;k nkfd ;G e[M ukjhdk
j?, i' fe ;soK d/ nXhB j? fJ; bJh nekb s s ;kfjp s/ ;qh r[o{ rqzE
;kfjp gqek s'A T[u/ r[o{ ;kfjp ns/ j'o jhd f;zxK d/ ;so ;[GkfJwkB
jB . fJBQK d/ do B eoB Bkb r[o{ kb;/ B{z
ip nkt eh nT[X fBXkB pD?
nfs jh oD w? sp i{M woT[A .. d;w rqzE ..
dh g/ q o Dk fwbdh j? ns/ kb;/ dh d/ s/ s fj dk p' b k kb;/ B{ z uVQ d h
ebk tZb fbiKdk j? .
nfXnksfwe r[DK dk y kBk ;qh r[o{ rqzE ;kfjp nksfwe soZeh
bJh frnkB yVr cVe/ ftekoK s/ sfj gkT[D dh gq/oDk d/ fojk j? L
frnkB yVr[ b? wB f;T[ b{M? wB;k wBfj ;wkJh j/ ..
n r 1022
..
1022..
ns/ g Ee iE/pzdh B{z w p{s eoe/ [bw Bkb NZeo b?D bJh
nekb s s (d;w rqzE) T[gd/ eo fojk j? L
nf; feqgkB y v' yVe s[ge spo no sho ..
dh wfjokp d/ ndotko ufosq'gky:kB ftZuA' fJj ;soK fbyhnK j'JhnK ;B i' fe BthA T[;koh
fJwkos ftZuA' rkfJp jB.
;[X ip s/ jw Xoh puB r[o dJ/ jwko/ ..
g{s fJj/ gqD s'fj gqkD ip br xN Eko/ ..
fBZi Bkoh e/ ;kfE B/j[ s[w fBs pYJh:j[ ..
go Bkoh eh ;/i G{fb ;[gB/ j{z B inJh:j[ .. (ufosq 21
21)
d;K jh r[o{ ;kfjp B/ ed/ Gh fe;/ B{z nkgDk Xow fsnkr e/ f;Zy
Xow ngDkT[D bJh BjhA fejk. pbfe ;G B{z fejk fe i/ s{z w[;bwkB j?
sK uzrk w[;bwkB pD, i'rh, ;fBnk;h nkfd B{z oZph r[D ns/ oZph G?
ftZu ofjD dh skehd ehsh . fJjh T[gd/ fjzd{, p'Xh ns/ i?Bh nkfd B{z
fdZsk . pqkjwD B{z T[gd/ fdZsk
;' pqjwD[ i' fpzd? pqjw[ .. n r 1411 ..
fe i/ ;koh goeowk ftu i'V e/ oZy d/JhJ/ sK Gh g{o/BjhA ;wK ;eDr/ . g E B{zr[fonkJh d;w/
ih B/ uwe"o dh rVQh ftZu p h, id g E dk j[ew w B e/ rVQh SZv e/ ub/ rJ/ ns/ rqE
z
B{zr[fonkJh i'sh i'fs ;wkT[D s'A gfjbK BzdV
/ (j o{ ;kfjp) fdZsh ;h . fJ; soQK nkfd r[o{rqE
z
;kfjp ns/ d;w rqE
z d/ ;[wb
/ Bkb pDdk j?, pkDh ns/ pkDk, d/r ns/ s/r, wkbk ns/ Gkbk,
;/tk ns/ f;woD tkb/ ;zs f;gkjhnK dk ;w{j g E kb;k . nfrnkBsk tZ; j[D d;w rqE
z
fto[ZXe[gu
q koeoBtkb/r[o{d/ihT[ns/fgvftukb/dhtkoyVQheoe/gkVkgkT[DbJhssgo
jB .
nkfd ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dk ;dek r[o{ e/ f;Zy, gowkswk d/ Bkw
ftu bhB j' e/ t?okrh, fsnkrh, d:k, Xow, ;s, ;zs'y ns/ j'o oZph r[DK
tkb/ ;zs pD rJ/ . d;w/ fgsk B/ nkgDhnK d;w rqzE dhnK ouBktK
d[nkok fJBQK ;zsK B{z y v/, feqgkBK, sho ewkB ns/ GkfbnK Bkb ;ik e/
, w;s jkEhnK Bkb NZeo b?D tkb/, ;tk bZy Bkb bVB tkb/, d[fBnkth
s sK Bkb NZeo b?D tkb/ fBoGT[ f;zx ( /o) pDk fdZsk.
;kv/ d/ ftu gfjbK fJZe tor ;zsK dk ;h ns/ d{;ok tor
(okig{s) fBo'b f;gkjh ;h . fJeZbk fJeZbk gZy nX{ok ;h . fJ; bJh
[bkwh G[rsDh gJh . r[o{ BkBe, r[o{ r'fpzd f;zx (nkfd ;qh r[o{ rqzE
;kfjp ns/ d;w rqzE) dk ;dek fBnko/ sh;o/ g E tkfbnK B/ i' fJfsjk;
f;ofink T[j d[BhnK ftZu bkfw;kb j? .
nfjwd kj npdkbh Bkb nkJ/ fJfsjk;eko ek h B{o w[jzwd B/
, fJ; fBnko/ kb;/ d/ d'BK gZyK dh ;z;ko ;kjwD/ ;jh s;tho g/ eoe/
oZi e/ skoh ehsh j? .
fJBQK dk n;bh Bkw f;zx j? fi; dk wknBk fjzdh ftZu /o j? .
id fJj w?dkB/ izr ftZu j[zd/ jB sK /o tKr t?oh s/ MgNd/ jB ns/ id
nwB ftZu j[zd/ jB sK fJzB/ fdnkb{ j[zd/ jB fe jksw skJh (JhokB dk
fJZe pkd kj i' pj[s fdnkb{ ;h) B{z wks gk fdzd/ jB .
bzro pDk e/ T[Zuh nktk fdzd/ jB r[o{ ek bzro fsnko j? ;G
Se' . feZvk jh tZvk d[ wD nk e/ g rs ftZu p?m ikt/ fJj ed/ T[mkT[Ad/BjhA .
fiE/ nkfd r[o{ rqE
z ;kfjp fJeZm/ p?m e/ gow/ o d/ r[D rkfJB eoB dk T[gd/
eodk j?L
j'fJ fJesq fwbj[ w/o/ GkJh
d[fpXk d{fo eoj[ fbt bkfJ ..
jB. fiBQK gVQB s'A pknd ewkJh eo e/ nkgDk ihtB ;b pDk ;ed/
jK.
;zs ih 01 cotoh 1927 ;zro{o fty/ nkgDk ;oho fsnkr e/
;Zu yzv rwB eo rJ/.
XzB r[o{ BkBe
1H
fBsB/w jo o' eoBk ukjhdk j? fBsB/w f;Zyh dh g{zih j?, d"bs
ns/ ikfJdkd j?.
2H
Bkw igDk gqkDh wkso dk w[Zy Xow j?.
3H
foXh-f;Xh e'Jh uh BjhA, nksw-gd fJ; s'A pj[s nZr/ j?.
4H
;/tk s'A pr?o wB ftu fBwosk, rohph BjhA nkT[Adh.
5a
pd r[o{ ;[ofs X[fB u/bk (nzr ). fJj s[Ze T[uko e/ ;zrsK
ftu ;g N ehsk fe nkfd s'A nzs sZe pd jh r[o{ j?. d/j (;oho),
Bk r[o{ j'Jh j? ns/ Bk ed/ j't/rh. r[ow[y, pqjw frnkBh, wjKg[o
pd o{g j[zd/ jB, ;oho BjhA j[zd/. fJ; eoe/ d/j dh g{ik eoBh mhe
BjhA j[zdh.
6H
o;Bk Bkb, Bkw f;woB, nekb g[oy dh T[;sfs eoBh ukjhdh j?
ns/ fJ; o;Bk Bkb fe;/ p[ok-Gbk BjhA efjDk ukjhdk iK to;okg BjhA d/Dk ukjhdk.
7H
fe;/ d/ p'b ep'b ;jkoBk, sgK f;o sg j?.
8H
id'A sZe fdq NwkB dk w'j BjhA N[ZNdk, T[d'A sZe fBokeko ftu
fposh BjhA iKdh ns/ nekb g[oy ftu nG/d BjhA j' ;edk.
9H
GkD/ ftu ofjDk ns/ j[ew wzBDk jh r[of;Zyh j?. i' nekb g[oy eo
fojk j?, T[j mhe j?. T[; dh o k ftu jh ;[Zy j?.
10H dhtkB ftu ;qh r[o{ rqE
z ;kfjp dh ji{oh ftu pfj;, w[pkj;k$fyu'skD
BjhA eoBh ukjhdh.
11H id'A bzro ;KMk j' ikt/rk, T[d'A Ksh tZ; ikt/rh ns/ d/ ;[yh tZ;/
rk.
12H fijV/, ;zrsK ftu gquko eod/ jB, jo soQK dh wkVh uzrh ewkJh
dk gq kfd nzrheko eod/ jB, T[; dk fj;kp ;oho ftu jh w[ekT[Dk
g?Adk j?. (nzdobk jhok ;Zuk, pkjobk jhok M{mk)
13H ;oho ;w kB xkN ns/ wB GrtkB d/ xkN s/ b? e/ ikDk j?.
14H
15H
16H
17H
18H
f;woB
Bkw igD dh b'V s/ T[;dk cb ;g N s"o s/ iht wkso bJh
d;d/ jB fe gq/whnK, Bkw fe;/ d/ ;[DktD tk;s/ BjhA ighdk, nzso ikwh
sK s/o/ ftu nZr/ jh p?mk j?. fJj sK s/o/ nzsjeoD dh w?b bkj[D tk;s/
;fsr[o ;u/ gks kj B/ no h ;kpD pyf nk j?. fi; soQK fJe ;[ZxV
;[uZih wkJh nkgD/ pZu/ d/ w{so nkfde Bkb rzd/ j'J/, g'sV/ s/ E'VQ/ E'VQ/
ib gk e/ ;kpD Bkb orVdh j?, id g'sV/ dh w?b T[xV nkT[Adh j? fco
T[; y[ZbQ/ ib ftu jzrkb fdzdh j? ns/ J/; soQK eJh tkoh orV e/ s/
jzrkb e/ g'sV/ B[z fuNk (;c?d) eo b?Adh j?, fJ;/ soQK jh ifrnk;{ B/
nkgD/ wbhB j'J/ nzsfjeoD ;fsr[o{ d/ p ;/ j'J/ Bkw d/ ;kpD Bkb
orVBk j? s/ T[rbh j'Jh w?b r[o{ BkBe ;kfjp d/ uoB cV e/ p/Bsh d/
y[ZbQ/ ib ftu jzrkbDk j?, i/ s{z fjzws eoe/ brk oj/Ark sK fJe fdB s{z
th nkgD/ nzsfj eoD d/ wbhB g'sV/ fuZNk ;c?d eo bJ/Ark.
nzsfjeoD dk w?bk j'Dk L
20H
fJe BthA fuZNh uZdo whAj g?Ad/ ftu fJe nfij/ e'm/ ftu ftSk
fdU, fijVk E'VQk E'VQk u"Adk j?. ukdo s/ gkDh d/ N/g/ g?AfdnK-g?AfdnK
fJe ;wK nkt/rk fe ;koh uZdo fwNh ozrh j' ikt/rh feT[Afe jo fJe u'J/
d/ N/g/ ftu SZs dh fwZNh obh j[zdh j?, fiT[A fiT[A N/g/ g?Ad/ rJ/ fJj fwZNh
ukdo dhnK sZdK ftu xo eodh rJh ns/ ;wK gk e/ ;koh uZdo fwZNh
ozrh j' rJh. fJ;/ soQK jo fJe pzd/ dk nzsfjeoD gfjbK fuNh uZdo
tKrD wb s'A ykbh fpbe[b ;c?d j[zdk j?. fco fijV/ eow iK fdqV ;zebg
ekw, eq'X, b'G, w'j, njzeko d/ nk;o/ iht eodk j?, T[BQK dh w?b u'J/ d/ N/
fgnK tKC{ j"bh j"bh nzsjeoD wbhD eo fdzdh j? ns/ fJe fdB nzsjeoD
T[ek jh fJ; w?bh ozrD ftu ozfrnk iKdk j?, fJ; wb tkfjr[o{ wzsq eN
fdzdk j?. tkfjr[o{ r[o wzsq j? ifg jT[w? y'Jh. (GkJh r[odk; tko) ;qh r[o{
r'fpzd f;zx ih wjkoki ;op b'j rqzE ftu nkgDh ;qh w[ytke pkDh ftu
fbyd/ jB
G:' fAB;sko n;o[B ;/ sko bh:' r[o irs ;G?..
kj r' f pz d f;z x cfsj ;fsr[ o eh
tkj r[o{ tkfjr[o{ ;u wzsq nky:'.
Bkb jh noE ftuko eoe/ fizB/ gow/ o d/ Bkw jB, T[j Jh to dh fe;/
19H
Bk fe;/ f;s d/ tkue jB. okw ;G ftu ofwnk j'fJnk j?. joh gkgK d/
joB tkbk iK wB jfonK eoB tkbk. ;ko/ Bkw fe;/ fJe f;s
igD tkb/ d/ fjod/ ftu t;kT[Ad/ jB. go fi; t/b/ f;y g{o/ gq/w Bkb tkj
pd T[ukodk j? s{z n;uoi, s{z p/nzs j?, J/; d/ fjod/ ftu nk t;dk j?
ns/ fJe yk; ft;wkd ozr ftu ;kohnK f;sK dk gq/wGkT[ o'w-o'w ftu
ow iKdk j?.
;' noE ftuko eo e/ th-tkfjr[o{ r[o wzso ;G s'A nfXe skes
tkbk j?-tkj-s{z p/nzs j?. r[-nfrnkB o{gh nzX/ok. o{-gqek (nfrnkB d/
nzX/o/ d{o eoB tkbk)
fJ; bJh tkfjr[o{ r[o wzsq ;G s'A ;q/ N j?, Jh to d/ ;ko/ r[D fJ;
ftu nk iKd/ jB ns/ i/ g{oh i[rs ns/ fB u/ Bkb ifgnk ikt/ sd
gfjbK sK nzs eoD dh wb d{o j[zdh j? c/o gq/w dh ozrD uVQBh [o{ j'
iKdh j?. ;wK gk e/ gq/w dk B k fJzBk tX iKdk j? fe ;oho (Bkw o{g) dk
nGkt j' iKdk j?, ns/ jo ozr ftu fgnkok jh fgnkok B o nkT[D bZr
g?Adk j?.
Bkw igD ftu ftxB L
20H
id ifrnk;{ Bkw igDk [o{ eodk j? sd fszBftxB J/; d/
;kjwD/ nk yVQ/ j[zd/ jB.
TH
BhAd nkT[Adh j?
nH
u"AeVh wkoB Bkb ;oho EZe iKdk j?.
JH
wB d"VB bZr g?Adk j?,
eJh n?;/ ;zebg ftebg nk gqrN j[zd/ jB fiBQK dk ed/ fuZs-u/
sk jh BjhA j[zdk. BhAd dk w[Ybk fJbki sK mzv/ gkDh Bkb fJ BkB j?, i/
eo c/o th fJj gq/wD szr eo/ sK nZyK ftu mzv/ gkDh d/ fSZN/ wko/ i/ fJ;
soQK th d{o Bk j't/ sd yVQk j' ikt/ s/ E'VQk fco N[o e/ nfGnk; eo/, c/o
p?m ikt/.
d{;o/ ftxB dk fJe jh fJbki j?. ;oho ;kvk x'Vk j? fJ; n;hA
f;o/ uVQkfJnk j'fJnk j?. id fJj d[Zy d/t/ ns/ e[ukbh eo/, sd seV/ j'
e/ fJ; , nkyhJ/, Gfbnk b'ek, pE/ok fuo s{z T[bNk ;kv/ s/ ;tkoh eo
bJh j?, j[D seVk j' ik n;K s/o/ s/ ;tko j'Dk j?. i/ fjzws eoKr/, sd
E'VQ/ fdBK ftu jh fJj p/brkwk NZN{ ekp{ nk ikt/rk.
sh;ok ftxB, pj[s d{o sZe Bkb iKdk j?. [o{ ftu sK pj[s jh fGnkBe
o{g Xkodk j?, c/o j"bh j"bh ;[y w j[zdk iKdk j?. fJ; dk w[Ybk fJbki sK
;fsr[o{ BkBe-r[o{ r'fpzd f;zx ih wjkoki fjod/ ftu t;k, x[N e/
uoB cV e/ p/Bsh eoBk j?, j/! ;Zu/ gks kj, wkV/ jK, uzr/ jK, s/o/ jK,
fwjo eo ;kvk wB nkgD/ uoBK ftu bk b? .
r[o{ s/ pjkdo ;kfjp dh t?okr wJh pkDh, fBs B/w gVQBk ns/
;fsr[o{ d/ T[geko :kd eoe/ nkgDh nfeqs xDsk s/ o'Dk j?. n?;/ t?okr
dk fJe nZEo{ iBwK iBwK dh w?b X' fdzdk j?.
nksfwe ihtB dk ikrDk
21H
i' gq/wh Xow feos eodk j?, tzv Sedk j?, Bkw igdk j? ns/ fJ;
d/ Bkb Bkb fB ekw ;/tk eodk j?, T[; dk wB fyfVnk jfonk pk j'
iKdk j? ns/ nzdo gq/w Goh gqG{ d/ fwbkg dh shpo fyu g?dk j' iKdh j?.
f;woB ns/ ehosB d/ Bkb Bkb j/m fbyhnK uko rZbK wB ftu t;k e/
nwb eoB Bkb ifrnk;{ dk nksfwe ihtB ikr g?Adk j? ns/ jo ozr
ftu ekdo nkgDh e[dos ftu B o nkT[D bZr g?Adk j?.
T)
xkfb ykfJ feS[ jEj[ d/fJ.
(T)
BkBe okj[ gSkDfj ;/fJ.. nzr
(n)
fwZms[ BhthA BkBek r[D uzfrnkJhnK sZs.. nzr 0
(J)
cohdk i/ s{z nefb bshc[ ekb/ fby B b/y.
nkgBV? frohtkB wfj f;o[ BhtK efo d/y[.. nzr
(;)
dfJnk ikD? ihn eh feS g[zB dkB[ eo/fJ.. nzr
22H
nBGT[ gq e k L
tkfjr[o{ fujB, uZeo, poB, iks-gks s'A ofjs j?, T[; dk o{g,
ozr, o/y, G/y e'Jh BjhA efj ;edk. T[j ;dk jh fJe o; tosdk j? ns/
nB[Gt dk ft k j?.
fi; soQK wB[Zy wkso y[ h rwh dh bfjo o'w-o'w ftu gqshs
j[zdh j?, go T[j fJBQK dk e'Jh ;o{g dZ; BjhA ;edk.
J/;/ soQK ifrnk;{ fBsB/w-r[owzso dh nfGnk; eofdnKeofdnK, joh ehosB ftu fjZ;k b?AfdnK iK g{oB gq/w Bkb ;[DfdnK,
fB ekw ;/tk dk bkG T[mkT[AfdnK ns/ nksw-thuko eofdnK, nkgD/
nzdo'A e[dos d/ jo fJe ozr ns/ jo fJe eb ftu tkfjr[o{ Gk;D bZr
g?Adk j?. y'ih g[o jo fJe ;o{g ftu oZp fd;D bZr g?Adk j? ns/ jo
fJe nktk fgnko/ dh nktk Gk;dh j?, T[; gqsZy j' iKdk j? fe ;G
fdq NwkB dk nk;ok ns/ ;ko/ fGzB-fGzB pdK, p'bhnK ns/ nktk K dh
nkXko ;fs-fuZs nBzd gqwkswk d/t j?. fJ; d k ftu ngVB bJh fszB
doi/ nkT[Ad/ jB.
(1) n;sh (3) GKsh (3) gqh:.
n;sh - id'A fJj Gk ikt/ fe fdq NwkB (;oho ns/ neko) j?
BjhA, sd nzdo'A jh ;kyh d[nkok nktk nkT[Adh j? fe fijVk ;ko/ fdq NwkB
fwfEnk gqshs eo fojk j? T[j (nksw-d/t) j?. fJ; nB[Gt dh d k d/
y[ZbQD s'A gfjbK y'ih jo t/b/ ns/ jo gk;/ ;oho ns/ j'o neko gqsZy
t;s{ gqshs j[zd/ ;B, nkswk fJe o[yk fijk jh fynkb j[zdk ;h. j[D
nkswk gqsZy Gk;dh j? ns/ d/j (;ko/ fdq NwkB ;fjs) fwfEnk j' iKdh j?.
;kok ft ;z;ko joh dk nGk B oh nkT[D bZr g?Adk j? ns/ joh gqsZy j'
iKdk j?.
GKsh L fJ; fSB d/ wro'A y'ih j'o ;fs;zr fB ekw ;/tk r[o wzso
dk nfGnk; eoh ikt/. ;wK gk e/ ;fji ;[GkJ/ GKsh doik nk ikt/rk.
N[ofdnK-fcofdnK, T[mfdnK p?mfdnK, gT[D, gkDh, p?;zso nEtk e[dos
d/ jo ozr ns/ feq w/ ftu tkfjr[o{ Gk;dk j?.
gq h : L fJ; soQK fdq NwkB ftu tkfjr[o{ d/ gqshs j'D d/ T[gozs
e[M ;wK j'o ;fs;zr ns/ nfGnk; eoB d/ wro'A, y'ih dh fposh g{oB s"o
s/ nzso w[yh j' iKdh j? ns/ nkgD/ nkg ftu w;s j' iKdk j?. fJ; dk
c[oBk ;ko/ fdq NwkB gdkoEK tb'A w[V iKdk j?, ;kohnK tk BktK B N j'
iKdhnK jB ns/ fJj ;fs-fus nkBzd d/ nEkj ;w[zdo ftu o ko
nkgD/ nkg dk ozr wkDdk j? .
23H f;woB nfGnk; dhnK uko gT[VhnK L
1H
p?yoh L o;Bk d[nkok
2H
wXw L ihG dh Nh;h fjZb/, j'o w{zj Bk fjZb/
3H
g;zsh L ;tk; d[nkok
c/o gok ftu L nfGnk; eofdnK-eofdnK ;[s/ f;X jh ;[os,
4H
pd ftu bhB j' iKdh j?. j {oh dh ;dk b'V ofjzdh j?. f;Zy jo ;w/A
;fsr[o{ jk o-Bk o ;wM e/ nfGnk; eo/ ns/ id fuZs v'b/, p/Bsh
eoB dk j[ew j?. ;zs ih B/ j[ew fdZsk fe GkJh r[o{ rqzE ;kfjp d;K
gks kjhnK dk gosZy ;o{g nekb g[oy dh d/j jB. n;hA wjkoki dh
ji{oh SZv e/ feE/ ikJhJ/ .
;/tk s'A pr?o wB ftu fBwosk, rohph BjhA nkT[Adh L
29H
;zs ih dk c[owkB j? fe GkJh, ;/tk s'A pr?o rohph BjhA nkT[Adh, Gkt/A
gqkDh fezBk jh nfGnk;h feT[A Bk j't/, d/j nfGwkB BjhA N[Ndk ns/
nksw gd dh gqkgsh BjhA j' ;edh.
e/;K dh wjZssk L
30H
fJe fdB wjkoki ih d/ e'b d' gzfvs ;kX{ d/ G/; ftu nkJ/.
wjkoki ih B/ nkfynk fe s[;hA ;kX{ j' e/ e/; eNkT[Ad/ j'. id sZe s[;hA e/
; XkoB dk gqD BjhA eod/ n;hA s[jkvk gq kd BjhA rqfjD eoBk. sK
gzfvsK B/ fejk fe e/; oZyD Bkb w/ohnK nZyK nk iKdhnK jB. d{i/
;kEh B/ fejk fe w/ohnK ikVK d[ydhnK jB. fJj ;[D e/ ;zs ih B/ d[jK
nkgD/ ;kjwD/ fpmk e/ fJe dhnK nZyK s/ d{i/ dh ikVK s/ nkgD/
gftZso jZEK Bkb fSZN/ wko e/ c[owkfJnk fe gq'whT[! nZi s'A e/; oZy bt',
s[jkvhnK nZyK s/ ikVK ed/ BjhA d[yDrhnK. GkrK tkb/ ;kX{nK B/ puB
wzB fbnk ns/ e/; XkoB dk gqD ehsk. T[; s'A pknd T[j d't/A nzfwqsXkoh
f;Zy ;i rJ/. fJBQK dhnK nZyK s/ ikVQK ed/ BjhA d[yhnK.
gzE dh soZeh bJh ;zsK d/ nw'be puB L
31H
;kX-;zrs ih, n;hA ;ko/ fJj' ukj[zd/ jK fe ykb;k gzE dh fdB
d{Dh oks u"rDh soZeh j't/ go gq/whU fJj soZeh T[; fdB jh j't/rh id
nzfwqs t/b/ ;tk gfjo 3 ti/ , fgzv fgzv, Bro-Bro, e;p/-e;p/ s/
fjo- fjo dhnK y{jhnK s/ ;kX-;zrs d/ v'b yVeDr/, ns/ ;fsBkw
dh X[Bh T[Zm/rh.
fi; fdB ;ko/ r[o{ ykb;/ dk fJe' jh y kBk j' ikt/rk ns/ r[o{
dhnK ;zrsK nkgD/ d;tzX ns/ eko G/NK fJ; y kB/ ftu ;kb d/ ;kb
iK wjhB/ d/ wjhB/ iwQK eotkT[DrhnK. fco nk owK s/ gzEe ekoiK bJh
fe;/ wzr ns/ nghb dh b'V BjhA gt/rh. wzr eoB Bkb ykb;/ ih d/
fBoG? ns/ p/gqtkj fjod/ ftu ew 'oh nk iKdh j?.
gzE d/ ;ko/ nzr Bkw igD ns/ joh ehosB w[Zy eko ;wMD
ns/ nkgd/ ;ko/ eko'pko r[ow[yh nZyoK d[nkok ubkT[D. GkJh Bkw
igDk gqkDh wksok dk w[Zy Xow j?, fit/A xVh fJe o; fNe-fNe eodh
ofjzdh j? fJ;/ soQK jo fJe f;Zy nkgDh wB[ fposh ns/ ;tk;K Bkw
Bkb i'Vh oZy/.
dfw dfw ;dk ;wkbdk dw Bk fpoEk ikfJ ((556
556
556))
32H
d/jXkoh r[o{ sK ed/ j'fJnk jh BjhA. id'A r[o{ BkBe d/t ih
wjkoki d/j ftu do B fdzd/ ;B, sd m'eo pd dh jh wkod/ ;B, ;'
r[o{, pd jh j?, d/j BjhA..
r[ o { ebrhnK tkb/ d/ do B jo tes j' oj/ jBL
33H
fJe gq/wh B/ g[ZfSnk fe s[;hA d;t/A gks kj d/ do B j {o ;kfjp
ehs/ ;h feogk eo' dZ;' fe T[j do B fe; soQK d/ ;B sK T[BQK B/ fejk fe
T[BQK d/ do B sK j[D th j' oj/ jB. fJj efj e/ T[; gq/wh d/ dkjV/ s/ d't/
A j;s ewb c/o e/ nkfynk. fJj ;kps ;{os ebrhnK tkb/ dh jh sK j?,
wjkoki ih B/ c[owkfJnk j?, ykb;k w/o' o{g j? yk;, ykb;/ wfj j" eo'A
fBtk;..
efbi[ r ftu nksfwe Ksh dh bfjo ns/ fjz d [ ; skB dk
34H
;[ y h j' D k
fJe fdB fJe gq/wh B/ g[ZfSnk fe ;u/ gks kj fjzd[;skB ed'A ;[yh
j't/rk. GkJh, fi; fdB ;ko/ BroK ns/ fjoK ftu gq/wh nkgDh ewkJh
eoe/ fJe bzro ftu gk d/Dr/ ns/ ;ko/ ftnkj kdh ns/ j'o d[BhnK d/
ftjko bzro d[nkok jh eoBr/, T[; fdB d/ ;[yh t;/rk s/ fi; fdB
T[;so/, r[ZShnK rZvh ftu bZd e/ eokuh ;w[zdo ftu ;[ZN nkT[Dr/, T[;/
fdB ;[yh j' ikt/rk. c/o j; e/ p'b/ GkJh. nkfd powk i[rkd BkJh, bzvh
p[Zuh fgS'A nkJh.. izwdk ;G ykb;k j?, c/o BkJh fe;/ dh ;[zBs eoe/
w[;bwkB pDk fdzdk j? ns/ fe;/ dh p'dh oy e/ fjzd{. fJj c'eN pBktN ;ko/
d[y bVkJh, MrV/ dk ekoB pD iKdh j?.
gz i K ;kfjp jhdh dk ;kek ns/ ;z s K dh nksfwe esh L
35a
;zs nso f;zx ih wjkoki fJe fdB ewo/ ftu p?m/ p?m/ fJe dw nkg fJe
yk; ozr ftu nk rJ/ ns/ ekjbh ekjbh Bkb T[m e/ nkg d/ ;Zi/ jZE dk
gzik i' s/ esh Bkb bk e/ yVQ/ oj/. ;/teK d/ g[ZSD s/ ;zs ih wjkoki
B/ c[owkfJnk fe fJ; dk ekoB eZbQ sZe gsk bZr ikt/rk. fi; s/ h
Bkb rZvh nk ojh ;h ns/ fi; sohe/ Bkb fJ;B/ d' f;zxK dh jhdh
gkT[D s/ rZvh yVQh j' rJh fJj ;zs ih wjkoki B/ nkgDh nksfwe
;Zfsnk Bkb jh f;zxK dh ;jkfJsk ehsh, BjhA sK fJj s/i nk ojh rZvh
EZb/ nk e/ ;?AefVnK dh frDsh ftu o/b s/ p?m/ f;zx jhdhnK gk iKd/.
fJj ;kek gzik ;kfjp dk ;h id'A r[o[ e/ pkr/ d/ ;ke/ d/ e?dh f;zxK o/b
rZvh s/ nzfwqs;o s'A nNe fbikfJnk ik fojk ;h sk o;s/ ftu gzik
;kfjp o/bt/ ;N/ B s/ rZvh o'e e/ f;zxK B/ G[Zy/ e?dh f;zxK bzro
SekT[D dk T[gokbk ehsk ;h. vokJhto gzik ;kfjp ;N/ B s/ rZvh
o'eD dk j[ew BjhA ;h go pjkdo f;zxK B/ fiBQK ftu GkJh eow f;zx s/
gqskg f;zx kwb ;B s/ j'o f;zxK d/ Bkb fwb e/ rZvh dh bkJhB s/ bzw/
g? rJ/. GkJh eow f;zx s/ gqskg f;zx sK rZvh EZb/ nk e/ jhdh gk rJ/
ns/ rZvh o[e rJh. fJ; soQK r[of;ZyK dh ;/tk ;b j'Jh. fJj d'B'A NkJhw
f;zxK dk rZvh nZr/ nodk;K s/ ;zs ih wjkoki dk dhtko Bkb i' Bkb
; sh Bkb yVQ/ ofjDk, fJe jh NkJhw dh rZb ;h.
nz f wq s , okw o;, gq/w-o; ns/ pho o; dk phi j?. fJ; dk ;oho
36H
Bkb e'Jh ;pzX BjhA. fJj sK r[o{ BkBe, r[o{ r'fpzd f;zx dk ijk j? i'
uVQ/rk gko j' ikt/rk.
37H
r[o{, f;Zy dh fe; soQK wdd eodk j? L
i/ f;y, r[o{ dh T[Arb cV bt/ sK r[o{, f;Zy r'dh u[Ze b?Adk j?
s/ jo fe;w dh ;jkfJsk eodk j?.
r[of;Zy dh eh XkoBk j'Dh ukjdh j?<
38H
r[of;Zy tk;s/ fJ; ofjs dh b'V j?, w[Zy Grs, tosB t?okr, fdqV
frnkB, wB' Bk , tk Bk y?. f;Zy r[o{ Bkb fJefwe j' ikt/ fJ; d/ w[Zy'A
XzB r[o{ BkBe fBeb/ ns/ ;fsr[o{ d/ uoBK eztbK dk fBtk; j't/.
ehosB ftu nzso nksw/ i[VBk L
39H
pd ehosB dk n;bh wzst fJj j? fe fdq NwkB s'A fposh d{o j'
e/ nzso nksw/ i[V ikt/. f;Zy dk Xow j? fe Gkt/A r'bh ;oho ftu'A gko
bzx ikt/, pd ehosB s'A fposh Bk T[yV/. fJj ;oho nfBs j?. i/
ehosB eofdnK ;oho S[N ikt/ sK g{oB Gkr. fXqr j? T[j f;Zy fijVk
nkgD/ fe;/ nzr cVeD d/t/ ehosB ;w/A..
:' r -tf N dk ;ko r[ o ;kyh i' f s gq r N j' f J
40H
frnkB uouk eod/-eod/ fJe fdB ;zs ih wjkoki efjD bZr/
Bkb fwbkg jh j?. J/;/ nkeko ofjs (formless) fBozeko d/ gq/w ftu :kd
ftu nk e/, T[; dh fwjo dk gkso pDBk T[; dk fwbkg jh j?. Gkt/A
w[ eb j? go n;hA T[; d/ pd ;o{g (Bkw) ftu got/ eo e/ nkgD/
ihtB dk bkjk yZN ;ed/ jK. fJj nk;kB j?.
Bkw ig', fe;/ ;zs ;kX{ d/ do s/ GNeD dh b'V BjhA. Bkw dh
ewkJh nkgDh jh ehsh ezw nkT[Adh j?. d{;ok fe;/ G'ok Go Gh BjhA d/
;edk. fijVk o'Nh yKdk j? oZi T[;/ jh nkT[Adk j?.
Bkw d/ f;woB Bkb gfjbK wB fBowb j[zdk j?. wB ftu'A g[okD/
;z;eko fBebd/ jB. ;fsr[o{ BkBe dk wkor fJj j? - fe frq;s ftu
ofj e/ Bkw igDk j?. fJ; Bkb gfjbK wB ;kc j[zdk j?, c/o o; Godk j?,
s/ tkfjr[o{ dk fgnko fjod/ ftu nk t;dk j?. fJj j"bh j"bh j[zdk j?
frnks wB (conscious mind) Bkb Bkw ifgnk-fJj nfrnks wB (subconscious mind) ftu f;zio iKdk j?. fJ; bJh Bkw o;Bk Bkb ig' s/
id th tes fwb/ Bkw ig'. fdB ftu eJh ftjb/ tes j[zd/ jB. i' n?t/
A ub iKd/ jB. T[ Bkw ig e/ ;cb eo'. fijVk xZN s'A xZN gzi fwzN
Gh jo o' Bkw ig bt/rk - T[; woB s'A pknd e'Jh n"y BjhA j't/rk.
Bkw igDk ;fsr[o{ dh oD g?Dk j?, T[j ;dk pyf zd j?.
i/ e'Jh d[ekBdko j? co eo', egVk t/udk j? id rkje nkfJnk
T[; egVk d/ fdZsk. id T[j ubk frnk Bkw igD ftu br ikJ/. c'o
e'Jh rkje nkfJnk T[; tDi fbnk. T[j ubk frnk sK c/o Bkw ftu
br rJ/. ed/ fe;/ dk fJzs ko j? sK Bkw igd/ oj'. n?T[A tes dhnK
ftoBk ;zGkbhnK ik ;edhnK jB s/ fJ; soQK s[;hA d/y'r/ fe fdB d/
yksw/ s/ s[jkv/ Bkw igD dk ;wK fwb e/ fJe d' xzN/ o'i j' ikJ/rk. fJj
Bkw tZb ;[os bkJh oZyD dk ;"yk sohek j?. frqj;s ftu ofj e/ soZeh
j"bh j"bh j[zdh j?. xpokDk BjhA ukjhdk.
fijV/ xo pko SZv e/ fJeKs ik p?md/ jB T[j Gkt/A ed/ ibdh
soZeh eo b?Ad jB, go fJ; soQK GkJh ukok uzr/ nkdwhnK s'A ;[zBk j'
iKdk j?. ;fsr[o{ dk wkor frqj;s T[dk; dk j?.
E'VQh d/o dh rZb j? r[of;Zy f;zXhnK dk fJe NZpo gkfe;skB
(f;zX) s'A nk e/ pzpJh nkpkd j' frnk. xo d/ wkfbe f;zXh dk fJe bVkek
;h, i' tb?s ik e/, vkeNoh gVQ e/ T[E/ jh gq?efN; eoB br fgnk ;h.
w?A ihtB s'A fJj wzfBnk j? fe f;woB d/ j[bko/ Bkb tkfjr[o{ w/o/
Bkb Gk;/. i/ ed/ tkfjr[o{ Bk Gk;/ sK fw;oB o{oh ikoh oj/. fdb j'o
ftukoK s'A jfNnk oj/.
f;Zyh ft;wkd dk wkor j? - BkBe Grsk ;dk ftrk;[. n;K
f;wo f;wo e/ gqG[ nkgDk, ;'fJnk wB irT[Dk j?. ;kv/ tkfjr[o{ oZph
r[o{ ;B, T[j nkgDk frnkB, fijVk r[o{ j? s/ oZp ih s'A fwfbnk j?, ;qh
r[o{ rqzE ;kfjp d/ o{g ftu SZv rJ/ jB. f;Zy B/ dhy:k gziK fgnkfonK s'A
b?Dh j?. gziK fgnkfonK ftu nkg gow/ o (ebrhXo ih wjkoki) w"i{d
j[zd/ jB. gziK fgnkfonK d/ fdZs/ Bkw r[ow[y dh ;jkfJsk Bkb gqc[Zbs
eoBk j?. ;fsr[o{ ;T[ bkfJ fus[ s/ r[ow[yh ;T[ efo d';sh. f;woB fdqV
eoe/ f;Zy B/ nkg igDk s/ j'oBK igkT[Dk j?. ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih dh
skbhw gZe/ ftuko (mature thoughts) jB. fJjBK jkb/ sZe ph
;wMDk n"yk j?. j/mb/ wB (sub-conscious) dh j'Ad wb{w eoe/ :{og dh
;kfJz; (western science) B/ j[D/ fij/ fJj Bkw T[jBK B/ j/mb/ wB dk
oZfynk j?, go ;hq r[o{ rqzE ;kfjp ih ftu fJj sbjhns (osk ;fu Bkw
sbjhnb[ ;' r[o{ gowb[ ejhn?) eoe/ gfjbK jh w"i{d j?. j[D sZe sK T[BQK
:{og tkfbnK j/mb/ wB dk gsk jh BjhA ;h.
nZi eZb ;zs b'e e[M eokwks fijh esh jk;b eo b?Ad/ jB. c/
o T[j b'eK s'A wkfJnk mrDh [o{ eo fdzd/ jB, nkyo T[j oZp s'A w[Beo
j' pfjzd/ jB. nkgD/ nkg r[o{ ;dkT[D bZr g?Ad/ jB. ;fsr[o{ ;kv/ ;qh
r[o{ rqzE ;kfjp ih jB. fJj o{jkBh, nwoh (divine) r[o{nK d/ r[o{ jB. dzGh
r[o{ ;k fJ; frnkB d/ ukBD/ s'A ;ZyDk oZyDk ukj[zd/ jB. fijVk
(nkgD/ nkg ikBD tkbk efjzdk j?- fe w?A ikfDnK BjhA) T[j e[ZM
ikDdk j?.
;kv/ nwoh (divine) r[o{ jw/ K nzr ;zr jB fJ; fB u/ i/
fynkb ftu ph gekU sK tes nkt/rk id fJj rb ;Zu gqshs j'D br
ikt/rh s/ ;[Zy d/t/rh.
(;qh wkB gdw G{ B vkeNo GkJh tho f;zx ih ofus g[;se
r[ow[y f;Zfynk ftu'A XzBtkd ;fjs .)
!!!
ekek, s{z o' ehosB ;[DB bJh ;zrs d/ ikD s'A fgS'A pj[s d/o se p?mk
ofjzdk j?A, s{z feE'A nkT[Adk j?A < w?A T[Zso fdZsk fe ih w?A ;/tk eoBh ukj[zdk
jK . wjzs ;kfjp B/ w/oh rZb ;[D e/ nkgD/ tZv/ t ho GkJh jhok f; x B{z
fejk ;h fe GkJh jhok f; x fJ; w[ v/ d/ jZE s/ eVkj gq kd dk v{zBk oZy
d/j, fJ; dk f nkb oZyhA, fJj jZE'A Bk fBeb ikt/ . T[BQK fdBK ftu w?A
nkgDk d;thA iwks d/ fJwfsjkB dk Bshik T[vhe fojk ;K . GkJh
joBkw f;zx ih nkN/ tkb/ B/ w?B{z fJBQK pdK Bkb r[od[nko/ dh ;/tk bJh
gq/fonk ;h fe ekek s{z fJwfsjkB dk Bshik T[vhedk j'fJnk ;kok fdB
xo ftjbk p?mk ofjzdk j?A, s{z r[od[nkok v/jok ;kfjp ufbnk ikfJnk eo.
T[; B/ w?B{z fejk fe fi; pzd/ B/ th ;z;ko ftu e[M gqkgs ehsk j? T[j r[o{
xo dh ;/tk s'A jh gqkgs ehsk j? . w?A fe;/ d[ekB s/ g i o[gJ/ wjhBk s/
nkNk SkfDnk eodk ;K . nZi w?A nwho nkdwh pD u[Zek jK, fJj ;G e[M
w?B{z r[o{ xo s'A gqkgs j'fJnk j?, w?A ig[ih ;kfjp, nkBzd ;kfjp, ;G
pkDhnK dk gkm eodk j[zdk ;K . ;[ywBh ;kfjp tZb w/ok dk fXnkB pj[s
f nkdk ;h . w/oh wK GkJh joBkw f;zx d/ xo GKv/ wKiD dh B"eoh eodh
;h .
w/o/ fJ; ft;wkd B{z g?dk eoB tkb/ T[j dkBh wod, fJ;sohnK s/
pZu/ j[zd/ jB i' d/ d/ e'B/ e'B/ s'A s/ fJzrb?Av, EkJhb?Av, fBT{ hb?Av,
;ekNb?Av, iowBh, wb/ hnk, nop d/ K JhokB i?;/ nB/eK d/ K s'A nkT[Ad/
jB . e'Jh efjzdk j? w?A nkgD/ xo o' ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dk gqek eodk
jK s/ fJj w/o/ xo dk ;kb Go dk ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dk uVQktk j? . e'Jh
phph efjzdh j? fe w/oh B"eoh bZrh j?, w?A vkeNo pDh jK, iK w?A nfXnkge
pDh jK, fJj w/oh gfjbh sB kj j? . eztkohnK e[VhnK id w/o/ gk;
nkgDhnK sB kjK b? e/ nkT[AdhnK jB sK w?A ;'funk eodk jK fe oZpk s{z
w/ohnK fezBhnK e[ XhnK pDkt/Ark <-fezBhnK XhnK dk w?A f nkb oZyKrk <
fJeZbh fJeZbh Xh efjzdh j? pkpk ih w?B{z gVQB bJh feskpu/ fdU. e'Jh
r[of;Zy w?B{z efj fdzdk j? fe w?A xo ftu r'be oZyh j? s/ feb' feb' s/ d'
feb' d/ f;Ze/ b? e/ nk iKdk j? s/ efjzdk j? fe w/ok fJeZbk fJeZbk pZuk
fJ; r'be ftu g ih d;h gqsh fdB gkT[Adk ofjzdk j? . e'Jh efjzdk j? fe
w/oh Xh dk ftnkj j'fJnk j? . e'Jh efjzdk j? w/o/ g[Zs dk ftnkj j'fJnk j? .
e'Jh efjzdk j? fe id'A w?A fpwko fgnk ;K sK w?A ;'funk eodk ;K fe ok h
p hfunK ftu fJeZm/ p?m oj/ jB . T[BQK B{z f;B/wk ns/ N?bhft B sh
sksh tkT[ bZr ojh j? . nkpkdh d/ tkX/ s/ [oke dh xkN B/ i' efjo g?dk
eo d/D/ jB, T[BQK dh uouk fJ; feskpu/ ftu w?A eo fdZsh j? . fJ; bJh
jo e[nko/ w[ v/ e[Vh B{z ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh nk;k dh tko dk j/m
fbfynk pd ;tk; ;tk; :kd oZyDk ukjhdk j? LG? ftfu ;{oi[ G? ftfu uzd[ ..
d[BhnK d/ pzd/ fJj ;'u e/ uZbDr/ fe i/ ;{oi, uzd, sko/ s/ Xosh
oZp s'A vo e/ fe;/ gk;/ nZy g[ZN e/ BjhA t/yd/ pbfe wo:kdk d/ f ezi/ ftu
ieV/ j'J/ jB sK wB[Zy dh eh j;sh j? fe is ;s dh wo:kdk B{z s'Vdk
j'fJnk wB[Zyh ;oho o{gh w do dk ngwkB eo/ .
fe;/ ftdtkB B/ fbfynk j? fe ;kB{z pV/ G?V/ s'A G?V/ jkbks d/
w[ekpb/ bJh fsnko ofjDk ukjhdk j? . pV/ ;zeN wB[Zy d/ nZr/ yVQ/ j' iKd/
jB . G{ukb nk iKdk j?, jVQ nk iKdk j?, izr nk iKdh j?, oki;h GkiVK
d/ ekoD pzfdnK B{z eJh eJh fdB G[Zy eZNDh g?Adh j?, eJh eJh fdB oks
s[oBk g?Adk j?, tZvk Gko u[ZeDk g?Adk j?, j'o BjhA sK S'N/ S'N/ g[ZsoK dk
Gko u[Ze e/ eJh eJh fdB g?db s[oBk g? ;edk j? fit/A w?A b{bQ/ B{z u"dK
;kb fgZm s/ u[Zeh fcodk fojk jK s/ gkfe;skB dh GkiV u'A T[; B{z
eb/i/ Bkb bk e/ fgZm s/ u[Ze e/ Gkos B{z fbnkfJnk ;K . ew 'o pzdk
fJj' fij/ jkbks dk w[ekpbk BjhA eo ;fenk eodk . 20 ;kb se
ewkfJnk j'fJnk pqjwuo: jh wB[Zy d/ ;oho dh pDso dh BhAj j'fJnk
eodk j? . Gkt/A y/sh eoBh j't/, Gkt/A g[bh; iK "i dh B"eoh eoBh j't/,
e[M th eoBk j't/, jo ezw bJh fBZro ;oho dh b'V j[zdh j? . fijVk pZuk
15 ;kb dh T[wo s'A nkgDk tho: B N eoB bZr gt/rk T[j ew 'o j[zdk
ikt/rk s/ S/sh jh fe;/ o'r dk f eko j' e/ wo ikt/rk . ew 'o ;ohoK tkb/
pzfdnK d/ d/ izrK ftu wko ykfJnk eod/ jB s/ kpo jwbktoK d/ g?oK
j/mK e[ub/ ikfJnk eod/ jB .
n?;a okXk feq BB B/ fbfynk j? fe gqwkswk B/ id'A d[BhnK
pDkJh ;h sK T[; B/ fJ; pko/ fJj :'iBk BjhA pDkJh ;h fe fJj o{o
popkd j't/rh . fJ; ftu ;zeN nkT[Dr/ iK fJ; ftu nB/e gqeko d/
ftrkV g?Dr/ . T[jBK fbfynk j? fJj sK d[BhnK d/ b'eK d/ nkgD/ tZ; dh
rZb j? fe T[j fJ; B{z popkd j'D d/D iK uzrh pDk d/D . toswkB ;dh
o"De nk iKdh j? ns/ fBzfdnk iK e"V/ p'b ;[D fujo/ d/ jkt-Gkt pdb
iKd/ jB.
;oho wkfJnk (gqfeqsh) d/ gzi sZsK, jtk, gkDh nrBh fwZNh ns/
nkek s'A pfDnk j?. fJj gzi sZs, fJzihBhno, vkeNo, u'o, ;kX ns/
nwho iK rohp ftu fJe' fij/ gow/ o B/ gkJ/ jB. ;oho dk skgwkB 98H5
ckoBjhN s'A tXD Bkb, ;G p[yko ufVQnk nkyd/ jB ns/ xZN ikD
Bkb, ukj/ e'Jh j't/ ew 'oh j' iKdh j? ns/ nrBh dh nDj'Ad ekoB ;G
dh w"s j' iKdh j?. fJ;/ soQK gkDh dh xkN iK ;kj (jtk Bk fwbD ekoB
w"s j' iKdh j?.)
wB, p[ZX, fus ns/ nzjeko dk ;[w/b iht nkswk dk {y;[w o{g j?
ns/ ekw, eq'X, b'G, w'j, njzeko fJ; d/ nzr jB. gzi frnkB fJzdo/ ns/
gzi eow fJzdfonk okjhA wB ;koh y/v ubk fojk j?. fJe' fij/ gzi sZs
(jtk, gkDh, nrBh, fwZNh ns/ nek ) ;G ftu j'D d/ pkti{d, wB dh
fposh eoe/ e'Jh u'o j? iK ;kX j?. e'Jh vog'e j? ns/ e'Jh pjkdo j?. e'Jh
frnkBh j? iK nfrnkBh j?, e'Jh fwm/ p'b p'bD tkbk ns/ e'Jh d[opuB
p'bdk j?.
pbtkB ;oho tkbk pzdk, wB ew 'o j'D eoe/ jkbks dk ;kjwDk
Bk eo ;eD eoe/ y[de h eo b?Adk j? iK nkgD/ s'A wkV/, nZr/ ;wogB
eo fdzdk j?. id fe wB dk pbtkB, fdqVQ fJokd/ tkbk wB[Zy jkbks
pdb fdzdk j?.
;E{b ;oho d/ gzi sZs pdb/ BjhA ik ;ed/ go r[opkDh ns/
fJfsjk; nB[;ko, ekwh, eq'Xh, b'Gh ns/ nzjekoh g[o ;zs pD ;edk j?.
r[o{ BkBe ;Zu/ gks kj d/ T[gd/ ns/ ;zrs eoe/ G{whnK (u'o), ;ZiD
(mZr) ns/ wbe Gkr' tor/ njzekoh fposh tkb/ Gh ;zs pD rJ/. GkJh
fpXh uzd vke{ s'A goT[gekoh r[o{ dk f;Zy pD frnk ns/ p[ fdb, vog'e
pzfdnK B/ pV/ pV/ ikpo w[rb gmkDK v/r fbnk.
;oho dh ;kXBk Bkb GbtkB pDhdk j? ns/ nykfVnK d/ i/s{
pD e/ fJBkw gkJhdk j? go wB dh ;kXBk Bkb ;ko/ ;z;ko s/ cfsj gk
bJhdh j? .
wB[ ihs? ir[ ihs.. (ig[ih)
ns/ fJ; d/ Bkb jh gob'e ftu gow/ o d/ dopko ftu fJZ s
eowK eoe/ cb G'rD bJh iht nkswk d[pkok ;z;ko s/ nkT[Dk g?Adk
j?L
fifB ofu ofunk g[oy pXks/ Bkb/ jT[w? gkJh..
iBw woD fJ; jh eT[ j? o/ Ujk nkt? ikJh.. nzr
jT[ ftfu nkfJnk jT[ ftu rfJnk..
jT[ ftfu izfwnk jT[ ftfu w[nk..
jT[w? J/jk ikfs j? jT[w? eow ewkfj..
jT[w? J/Jh pzXBk fcfo fco i'Bh gkfj..
jT[w? feE'A T{gi? fes[ ;zifw fJj ikfJ..
jT[w? J/j' j[ew[ j? gfJn? feofs fcokfj..
jT[w? dhox o'r j? dko{ Gh fJ; wkfj..
feogk eo/ i/ nkgDh sK r[o ek ;pd[ ewkfj..
BkBe ej? ;[Dj[ iB' fJs[ ;zifw d[y ikfJ..
tko nk;k nzr 466
T[wo tXD Bkb ;oho d/ nzrK, ny, ezB, jE-g?o, wk;g/ hnK
ns/ gfmnK nkfd dh skes xNdh j? go wB dhnK tk BktK, Jhoyk,
eo'X, bkb;k, jT[w? nkfd fpbe[b BjhA xNd/ ;r'A tZXd/ jB. go r[o{ dh
wZs nB[;ko ihtB pshs eoB tkb/ r[ow[yK d/ Bkw igD, pkDh d/
nfGnk; ns/ goT[geko dh fposh oZyD tkb/ ifrnk;{, T[wo d/ tXD
Bkb nkswe T[Bsh tZb tXd/ jB. T[BQK nzdo'A ;fji/ ;fji/ gdkoE dh
geV ns/ fteko ew 'o j[zd/ iKd/ jB ns/ nzs fJj ysw j' e/ ihtB
w[esh dh gdth gqkgs eod/ jB.
Gkos d/ eJh XowK tKr f;Zy ws Gh wzBdk j? fe woB s'A fgS'A
gob'e ftu iht nkswk ft / ftekoK ftu c;e/ ehs/ gkg eowK dk
fj;kp Xow oki dh eufjoh ftu j[zdk j? ns/ gkghnK ; ktK fwbdhnK
jB.
BkBe ihn T[gkfJe? fbfy Bkt? Xow (Xow oki) pjkfbnk..
UE? ;u/ jh ;fu fBpV? u[fD tfy eY/ iiwkfbnk..
EkT[A B gkfJnB e{fVnko w[j ekb? d'ife ukfbnk..
nz r 463
nzs t/b/ fi; dh ;[os wekB ftu j't/rh T[j gq/s dh i{B
G'r/rk ....
nzs t/b/ fi; dk fXnkB gow/ o ftu j't/rk Grs fsqb'uB ih
nkyd/ jB, T[j gqkDh wkfJnk s'A w[es j' e/ gow/ o ftu bhB j' ikt/rk
feT[Afe T[;d/ fjod/ ftu gow/ o t;dk j?.
gkme ih! r[opkDh rbs T[gd/ d/ ojh j?< BjhA, ;u/ r[o{ dh
pkDh Gh ;Zuh j? ns/ r[o{ ;kfjp c[owk oj/ jB fe GkJh r[o{ dh pkDh ;Zu
ikDj[ feT[Afe fJj pkDh gow/ o nkg ;kv/ w{zj s'A eYtk fojk j? L
;fsr[o eh pkDh ;fs ;fs efo ikDj[ r[of;yj[
jfo eosk nkfg w[jj[ eYkJ/.. nzr 308
sK s/ i/ s/o/ wB ftu fJZSk j? fe woD fgS'A prkBk p?b B pD/,
;z;ko s'A w[es j' e/ ikt/A ns/ dorkj ftu nkdo wkD fwb/ sK T[dw
Xkoe/ ibdh s'A ibdh ;fsr[o BkBe ;u/ gks kj d/ uoB cV b?. Gkt
nzfwqs Se e/ r[o{ tkbk pD ns/ r[o{ dh ofjs XkoB eo. r[opkDh gVQ,
thuko e/ r[opkDh gVQ ns/ r[opkDh nB[;ko ihtB Ykb e/ iBw ;bk
eo b?. ;qh r[o{ rqzE ;kfjp wjkoki dh uko ;" ;kbk r[orZdh fdt; fJj
;Zuh oXKibh ns/ ;b ;/tk j?. e/tb u/sBk wkou ftu ns/ ozr pozr/
bzroK ftu w;s j' e/ ;kok XB ns/ esh popkd Bk eo. ntZb sK ;qh
r[o{ rqzE ;kfjp dk ;zg{oB ;fji gkm eo BjhA sK i/ e/tb ig[ ih ;kfjp
dk gkm jh wB fus bk e/ eoB br ikt/A sK fJj b'e ;yhJ/ gob'e
;[ j / b / . . tkbh r[o y[ hnK dh n;h; dk gkso pD ikt/Ark.
!!!
Bkw dko{
;z;ko d/ f;nkfDnK B/ nkfX, fpnkX ns/ T[gkXh tkb/ fszB gqeko
d/ d[Zy iK o'r wzB/ jB. nkX o'r T[j jB i' n;hA g{opb/ eowK nB[;ko X[o'A
fbyk e/ fbnkJ/ jK iK ;k wksk fgsk e'b'A ftok;s ftu fwb/ jB ns/
fi; nZi eZbQ dh ftfdnk nB[;ko hB o'r nkyd/ jB.
fpnkX o'r T[j jB i' r?o e[dosh nwbK d/ ekoB g?dk j[zd/ jB
fijk fe ykD ghD dk gE goj/ Bk eoBk w";w nB[;ko Bk uZbDk fi;
Bkb ;oho o'rh j' iKdk j? ns/ n;hA d[Zy G'rd/ jK.
fJ;/ soQK fe;/ Bkb bVkJh MrVk j'D ekoB iK fe;/ n?e;hv?AN
ns/ ;ZN c/N ekoB g?dk j'J/ d[ZyK iK o'rK T[gkX o'r fejk iKdk j?.
fJBQK o'rK dhnK nbkwsK ;oho s/ fdydhnK jB go sebh wB
wfj;{; j[zdh j?.
fJ; s'A fJbktk e[M fJe wkBf;e o'r jB i/jk fe pbZv gq? o,
{ro, jkJhgo N?B B, fvgo? B nkfd. r[opkDh ftu wB d/ o'rK dk BkT[A,
ekw, eq'X, b'G w'j ns/ njzeko fbfynk j?. fJj o'r pkjo'A fdyd/ BjhA go
fJBQK dk gqGkt wko{ n;o oZydk j?.
gfjbK gfjb, ftdtkB ns/ vkeNo wB d/ fJBQK wko{ o'rK BjhA
wzBd/ ;h go j[D wzBD bZr gJ/ jB. w?vheb ;kfJz; B/ sZs eZY/ jB fe
nkdwh eq'X nkT[D Bkb pbZv gq? o tXdk j?. f nkdk eq'Xh pzd/ dk
jkiwk yokp ofjzdk j?. fJE'A sZe fe w/nd/ dk nb;o iK o;"bh th j' ;edh
j?. wkBf;e o'r, fuzsk, nB/eK phwkohnK iBw fdzdh j?.
nfXe ekwh g[o T[wo s'A gfjbK p[ZYk j' iKdk j?. wB dk fJ; s/
ezNo'b Bk j'D ekoB nZi eZbQ dh bkfJbki phwkoh J/v dk ekoB
pDdk j? ns/ j'o w{so o'r dhnK phwkohnK g?dk eodk j? iK fco pbksekoh
pD e/ i/bQ dh jtk ykdK j? ns/ ;wki ftu pdBkw j[zdk j?.
w'j, b'G ns/ njzeko th ;hwk s'A tZX ikD ekoB nB/eK wkBf;e
o'rK iBw fdzdk j?. ;wki ftu pdBkwh dk ekoB pDdk j?. fJj gzi/
fteko g {, gzShnK ftu Gh jB go T[j e[dos d/ fB:w nB[;ko ;hwk
g{o/ r[o{ B/ dtkJh d/ Bkb gqj/ Gh fdZsk j? ns/ fi; B/ Gh r[o{ dh wZs
nB[;ko dtkJh yk e/ goj/ oZfynk j? T[; fco e'Jh d[Zy BjhA brdk.
fJ; soQK d/ nB/eK j'o r[o c[owkBK s'A f;ZX j' iKdk j? fe r[opkDh
ns/ Bkw dko{ Bkb ;G o'r ns/ d[Zy ysw j' iKd/ jB. j[D fJ; dh g[ Nh
bJh n;hA gkmeK dh frnks bJh e[M T[dkjoDK d/ oj/ jK sK i' r[o{
;kfjp d/ puBK s/ ft tk; nk ikt/. n;hA T[dkjoD Gh fe;/ ;zs dhnK
BjhA pbfe gqfs N ;z;koh ftneshnK dhnK d/ oj/ jK fiBQK d/ mhe j'D
Bkb b'eK dk r[o{pkDh ftu ft tk; tfXnk j?.
1H GkJh ekbQk f;zx fBjzr rZvh okjhA j {o ;kfjp ik fojk ;h. o;s/
ftu gkDh b?D T[sfonk sK rZvh uZb gJh. ibdh ftu fijVk vZpk
;kjwD/ nkfJnk T[; ftu uVQ frnk. T[; vZp/ ftu d' gmkD ns/ fJe
p[oe/ tkbh n"os p?m/ ;B T[BQK e'b jh f;zx ih p?m rJ/. E'VQh d/o fgS'A ;N/
B nkT[D s/ d't/A gmkD gkDh bJh T[Zso/ sK p[oe/ tkbh n"os B/ nkgDk
g?o f;zx ih d/ g?o Bkb S[jkfJnk. GkJh ekbQk f;zx ;ktXkB j' frnk.
E'VQh d/o fgS'A T[; phph B/ fco nkgDk g?o wkfonk. ekbQk f;zx B/ g?o fgS/
eoe/ T[; ;[u/s j'D bJh fejk. id sh;oh tko T[; B/ g?o wkfonk
ekbQk f;zx e[M rVpV B o nkJh. id T[; B/ T[; n"os dk p[oek
u[Zfenk sK d/fynk fe phph dk w{zj eZgVk s[zB e/ pzd ehsk j'fJnk j? ns/
jZE fgS/ eoe/ pzBQ/ j'J/ jB. w{zj ftu'A eZgVk eZYD s/ T[; phph B/ o' o' e/
dZf;nk fe fet/A fJBQK pdwk K B/ T[; dk ;s Gzr ehsk j? ns/ nrtk
eoe/ fes/ fbik oj/ jB.
fJzB/ d't/A gmkD Gh nk rJ/ ns/ T[BQK B/ nkT[Ad/ jh ekbQk f;zx s/
S[o/ Bkb tko eo fdZsk. ekbQk f;zx B/ tko puk e/ GotK tko ehsk s/
tkoh tkoh d't/A gmkD wko fdZs/. fJzB/ ;N/ B nk frnk ;tkohnk j'o
uVQ rJhnK esb dk o"bk g? frnk ns/ ekbQk f;zx g[fb; d/ jtkb/ j'
frnk.
g[fb; e/; uZfbnk ns/ ekbQk f;zx T[wo e?d j' rJh. pkjo
dhnK i/bQK ftu ofj e/ nyho T[; nzpkb/ i/bQ ftu G/i fdZsk frnk.
1972 ftu gzikph ;{p/ d/ w'ou/ nXhB nZi eZbQ d/ jfonkD/ d/
nekbh bhvo eosko f;zx NZeo ns/ ;[oihs f;zx poBkbk tKr j'o eJh
nekbh bhvo th nzpkb/ i/bQ ftu ;B. fJBQK B/ GkJh ekbQk f;zx dh
;bkj fdZsh fe s[;hA phph ih r[o{;o ;Xko GkJh /o f;zx e'b b? ikU,
T[j pj[s Bkw dh ewkJh tkb/ r[of;Zy jB i/ feqgk j' rJh sK phph ih mhe
j' iDr/.
fJbke/ d/ EkD/dko okjhA GkJh ;kfjp dk gsk eoe/ ioB?b ;kfjp
phph hbk eko ftu fpmk e/ fwbD bJh s[o gJ/. fgzv d/ pkjo tko fJe
feqgkB Xkoh r[of;Zy ;kJheb s/ vzroK tk;s/ gZm/ fbik fojk ;h. T[; s'A
ioB?b ;kfjp B/ GkJh /o d/ xo pko/ g[ZfSnk T[Zso ftu T[; B/ efjnk
w/o/ fgS/ fgS/ s[oh nkt'.
xo gj[zu e/ r[of;Zy B/ ;kJheb s'A gZm/ T[sko e/ ioB?b ;kfjp s'A
g[ZfSnk dZ;'! eh ezw j?< ioB?b ;kfjp B/ fco fejk fe n;hA GkJh /o f;zx
ih fwbDk j?. T[Zso fwfbnk w?A jh /o f;zx jK ezw dZ;'. ;[D e/ ioB?b
;kfjp ;[zB j' rJ/ fe fJj fej' fijk f;Zy j?. T[BQK d/ fynkb ftu e'Jh bzw/
u'b/ r'b gZr tkbk jZE ftu bzwh tkbk e'Jh pkpk x[zw fojk ;h go fJE/
rZb j'o jh j?.
ioB?b ;kfjp B/ nkgDk nkg ;zGkbfdnK nkgD/ nkT[D dk go:'iB
dZf;nk ns/ phph hbk ih dh fpwkoh pko/ p/Bsh ehsh. GkJh ;kfjp B/
T[so fdZsk gfjbK nkgDk ykB gkB mhe eo' fco nkT[Dk. feT[Afe T[;
;w/A ;kok gfotko whN okp dk nkdh ;h.
nkgDh b'V bJh ykDk ghD mhe eo e/ ioB?b ;kfjp fco jk o
j'J/ sK GkJh ;kfjp efjD bZr/ r[o{ BkBe d/ xo ftu ;G' poesK jB,
r[opkDh gVQB ;[DB Bkb ;G d[Zy d{o j[zd/ jB. phph ih ej' gzi
pkDhnK d/ gkm Bkb ;s/ pbtzv dh tko dk gkm ftuko e/ nkg eoB iK
fe;/ s'A ;[DB r[o{ wjkoki o{o feqgk eoBr/.
ioB?b ;kfjp dk ;kok gfotko gzikph e/tb ;wM ;edk ;h pkeh
;G ezw nzro/ h iK fjzdh ftu j[zdk ;h. ;' ioB?b ;kfjp B/ nkgD/ dso
d/ ;/tkdko ;kX{ f;zx g[ZfSnk fe dso ftu e'Jh r[of;Zy j? i' r[opkDh
dk gkm noEK Bkb eo ;edk j't/. ;kX{ f;zx B/ frnkBh jopz; f;zx, i'
T[; t/b/ uzvhrVQ g[fb; d/ wfjew/ ftu nkf; ;[gov?AN ;h dk BkT[A dZ;
fdZsk. gkmeK d/ frnks bJh dZ;Dk o{oh j? fe fJj T[j' frnkBh jopz;
f;zx ih ;B fiBQK B/ ;w[Zu/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dk s[bBksfwe nfXn?B
fBoD? tkbk, u"dK fibdk ftu ;Nhe fsnko ehsk j? ns/ nZi eZbQ
r[owfs Bkw[
Bkw oz r
;z;ko ftu ;[y Ksh toskT[D ns/ wB[ZZy nksfwe T[Bsh
dhnK f;yoK S'jD bJh, gow/ o d/ j[ew nzdo nkJ/ ;ko/ wjKg[o K B/
nkgD/-nkgD/ sohe/ Bkb wB[Zysk B{z ihtB iKu ngBkT[D dk T[gd/
fdZsk.
feq B ih B/ noiB fdZs/ rhsk d/ T[gd/ d[nkok b[ekJh
frnkB wkor ngBkT[D dk T[gd/ fdZsk. fJ; okjhA pzd/ fJj frnkB
fwbdk j? fe w?A eh jK, wB eh j?, nkswk eh j?, gowkswk eh j?, wkfJnk
eh j? fJfsnkfd. fJ; frnkB okjhA noiB B{z GoktK ns/ e[br[o{ Bkb
bVB bJh fsnko ehsk ;h .
wjkswk p[ZX ih B/ nkgD/ gzu hb d/ nkXko s/ eow wkor dk
T[gd/ fdZsk. T[BQK nB[;ko [G eow eoB/, fe;/ dk p[ok Bk eoBk, fe;/
dk fdb Bk d[ykT[D tor/ eow eoB Bkb jh iht dk efbnkD j' ;edk
j? ns/ ;[y ksh gqkgs j' ;edh j? . gowkswk dh j'Ad pko/ p[ZX ih u[Zg jB.
i?B ws d/ ;zukbe wjKtho ih nB[;ko ihtB ftu ;ziw XkoB
eo e/ nfjz;k d/ wkor s/ ubDk jh ;G s'A ;q/ m wkor j?.
i'r ws nB[;ko nkgDhnK wB fposhnK fBo[ZX eB bJh,
Bhsh p;sh, X'sh, gqkDk:kw ns/ :'r nk;DK okjhA jh gow gd dh gqkgsh
j' ;edh j?.
;qh r[o{ BkBe d/t wjkoki B/ ihtB ;cbk eoB bJh wB[Zysk
go/wk Grsh d/ wkor s/ gkfJnk . T[BQK dh ;'u nB[;ko ;ko// [G r[D ns/
;G tfvnkJhnK dk wkbe nkg gow/ o j?. fJ; bJh i' Gh gow/ o ih
Bkb wB' sB' fB ekwsk Bkb fgnko eo/rk, T[; ftu, fBoG?sk, fBot?osk,
e'wbsk, dfJnk ns/ goT[gekosk tkb/ [G r[D ;fji/ jh fjod/ ftu nk
ikDr/. fi; soQK b'j/ dk N[eVk, weBksh; Bkb brd/ ;ko jh u[zpe tkb/
;ko/ r[D XkoB eo b?Adk j?.
nDfd;d/ gow/ o Bkb ;kvk fgnko fe; soQK gt/, fJ; pko/
nkgD/ nkg w[ezwb ;wogD eo fdU. c/o T[j fpbh d/ pb{zrV/ tKC{z
;kvh nkg jh ;zGkb eo/rk.
o" Bh d/yDh :k r[o{ ;kfjpkB dhnK ;{osK ;wkXh bk e/ d/yDhnK
fw;wo/ w :k G{s ftZfdnk eokwksh esh th oZydk j? sK T[; dh e'Jh
ehws BjhA. n;b uh eb/i/ ftu mzY tosDk j?. f;woB Bkb ;[GkT[
pdbdk j?
dh;s wk;[ B ykfJ fpbkJh..
wjk e;kfp S[oh ;fN gkJh..@ (okwebh wjkbk 5-50)
okw B/ fJe nfjZfbnk sg Dh skfonK ;h, i' nkgDh/ gsh
r"sw fo h d/ okg Bkb f;b (gZEo) j' rJh ;h, go okw Bkw B/ nDfrDs
pzfdnK skfonk j?. r[;KJh s[b;h dk; ih efjzd/ jBL
ejT[ ejK br Bkw pvkJh..
okw B ;e? Bkw r[D rkJh.. (s[b;h okwkfJD)
Bkw o;Bk Bkb igDk ukjhdk j?. ;ohoe wzvb ftu oj/ fXnkB
fe;/ ;ohoe feqnk Bkb jh u[ehdk j?. T[j j? ihG Bkb igDk. ihG
Bkb ifgnk fJj c/o nkg/ jh j/mK bfj iKdk j?, c/o gqkDK ftu tZ; iKdk
j?. fit/A fvT{VQh ftu oZy/ dhge Bkb d't/A gk;h ukBDk j[zdk j?, ihG Bkb
Bkw igD Bkb d't/A nzdo pkjo ukBD j' iKd/ jB. thuko s/ f;woB d't/
A o{ o h jB.
f;woB ftu skes j?. i/ eq'Xh eo/rk sK eq'X tXk bt/rk. fJ;
tk;s/ jo c[oB/ s/ jo ezw thukoBk th o{oh j?. f;woB th fts'A tZX
BjhA eoBk. jT[w?A wko e/ r[opkDh dh o" Bh j/m r[ow[y d/ dZ;/ okj s/
uZbD dh b'V j?.
gfjbK f;woB w?b eZNdk j?. c/o fBowb wB ftu f;woB Bkb
tkfjr[o{ dk tk; j[zdk j?. E'Vk E'Vk o' f;woB eoB Bkb fJj brksko
fbt pD iKdh j?. s/ ;Zu ftu b? iKdk j?. ;fsr[oK B/ f;Zy y[v d/ u{j/ BjhA
pDkJ/, i' gjkVK dhnK y[zdoK ftu tV e/ ;wkXhnK bk p?mD. n;K B/
frq;s ftu ofj e/ jZ;d/ y'bd/, yKd/ ghAd/, irs c;"shnK s'A T[go sofdnK
fBob/g ofje/ r[ow[Zy pDBk j?.
bZrk oj/A sK bZrk oj[ jodw edh B v'b.
;fsr[o BkBe ;G s'A tZvk j?. w?A j'oBK Xkowe nkr{nK dh eh
edo eodk jK, go r[o{ Bkbe w/o/ bJh ;G s'A T[ Zuk j?. Jh;k d/ oZp gk;
nwho nkdwh dh gj[zu BjhA, T[j efjzdk j? T[{mk dk ;{Jh d/ BZe/ ftu'A dh
fBeb ikDk w[wehB j? go fJe nwho dk ;KJh bkr/ g[ZiDk Bk w[wfeB j?.
pkp/ BkBe d/ dopko nwho s/ rohp d[jK dh o;kJh j?, fjod/ ftu :kd dh
eDh j't/ ;jh.
id se ;kvk wB d/ ekb BfwZs ftu j?, oZp BjhA ikD
;edk, feT[Afe T[j d/ ekb ftu nk BjhA ;edk. fw;woB ftu ;[os
bk e/ n;K d/ ekb Bfws s'A wB T[go u[ZeDk j?.
r[of;y f;woB Bkb ekb s'A T[ Zs/, fXnkB Bkb tkfjr[o{ ih
f;oiDjko gqshs eoe/ T[; dh o k s/ keo j' e/ ft;wkd ftu g[Zidk j?
s/ wB nr[Dk wB, T[BwB eodk j?. fJ; soQK Bkb d/ ekb Bfws dh
ftE w/N e/ ;KJh fwbkg j' iKdk j?. fJj nwbh sohek j? ;KJh dh gqkgsh
dk.
tkfjr[o{ dk f;woB eofdnK i/ fe;/ ;[zdosk d/ Mbeko/ s'A ed/
fJe fSB nKdh j? sd wB s/ gqshsh fgS/ ofj iKdhnK jB s/ jZd ftu
ofjD tkbh o{j jZd'A gko tkfjr[o{ Bkb ik S'Ajdh j?. fJ; nt;Ek s'A id
n;hA j/m nkT[Ad/ jK ;kv/ w{zj'A tkj tkj fBebdh j?.
nkgDk ezw eko eod/ j'J/ pZfunK gkbd/ j'J/ f;woB ftu bZr/
ofjDk j?. frqj;s ftu ofjzd/ j'J/ irs tb'A T[dk; ofjDk j? s/ Bkw ftu
fbt bkJh oZydh j?.
Bk e' w/ok jT[ fe;[ e/ok..
;kuk mke[o fsqGtfD w/ok.. (wko{ wjkbk n Ngdh )
r[ow[y d/ ;fs;zr, ihT[Ad/ ;fsr;zr dh pVh b'V j?. noiB d/
;tkbK dk iktp feq B B/ fdZsk, s[jkv/ ;tkbK dk iktp d/D tkb/ dh
ph b'V j?. feq B sK j? BjhA.
e'Jh ;kXB j't/ T[; d/ eoB s'A gfjbK fposh dk ;z;/ ofjs j'Dk
o{oh j?. fJ; tks;/ nkswk d/ ifrnk;{ ;fs;zr dh b'V j?. noEks
Bkw igD tkb/ r[ow[yK d/ ihT[Ad/ ;fs;zr dh b'V j?. fJ; d/ pr?o Bkw
fdqV BjhA j[zdk. r[ow[y d/ fwfbnK Bkw fus nkT[Adk j?. Bkw fgnkok s/
fwZmk brdk j?. r[ow[y dh gSkD fJj dZ;dh j? r[opkDh ftu.
;qh dopko ;kfjp d/ ;o'to ftu i/ s[;ha ik e// rzdh w'oh dk gkDh
eoBh j?.
r[ow[y ph j[ew ftu tosdk j?. d[ekB s/ w[Bhw rkjeK dh nkU
Grs eo ;edk j?. T[BQK gkDh dk rbk; ghD tk;s/ fbnk e/ d/
;edk j?/ i/ d[ekB s'a ;'Bk u[Ze e/ d/ d/t/ sK T[; ehws gZfbU GoBh
gt/rh BjhA sK p/JhwkB frfDnk ikt/rk.
BkBe b/y? fJe rb j'o[ jT[w? MyDk Mky .
(tko nk;k wjbk 1-9)
ftnkfynk gfVQnK tk;s/ eoBh g?Adh j?, wsbp dh rZb sK f;oc
fJe' jh j? fe tkfjr[o{ j? fJj ;dk :kd ojt/.
b[fXnkD/ d/ bkr/ jh e'Jh 6-7 whbK dh ftE s/ fJe fgzv j?. e[ZM
po; j'J/ J/E/ fJe iZN f zwhdko r[o{ d/ gq/w ozr d/ gq/w ozr ftu w[ fenk ;h.
T[; dh pVh gqf;ZXh s/ wkBsk ;h. b'e d{ A d{o'A do BK nkT[Ad/ ;B. ;h
T[j nBgVQ. T[; Bkw dh ozCD fJe ows/ ;kX{ s'A bZrh ;h. T[j fJT[A fe
fJe fdB T[j nkgDk y{j r/V fojk ;h. pbd joN ubk oj/ ;B s/ fJj
fgZS/ rkXh s/ p?m fJBQK jZe fojk ;h . rowh d/ fdB ;B fe fJe ;KJh
Bkw oZsk ;kX{ T[jd/ y[j s/ nk fBefbnk, ;kX{ iZN tb w{zj eoe/ efjD
bZrk, GkJh fwZsok gkDh sK fgbk, ;KJh s/ok Gbk eo/, fgnk;k jK .
iZN B/ yV'e/ Bw;eko ehsh, c/o ftukfonk ;kX{ j? fJ; c'ek gkDh eh
fgbktK< y{j s/ rK sk pZMh jh j?l j't/ sK fJ; d[ZX dh bZ;h jh eo d/tK.
fJj ;'u e/ T[; MZp Bkb rK u'Jh, d[ZY eZfYnk s/ fJe fNzv ftu gk
bZ;h pDk e/ ;KJh ceho d/ nZr/ uk Xoh.
ceho gq;z B j' frk, n;h; fdZsh s/ efjD bZrk u"Xoh s? fet/A
gsk ;h fe w?A G[Zyk jK. gkDh wzfrnk ;h, s{z eZuh bZ;h eo e/ fgnk fdZsh.
iZN B/ T[ Zso fdZsk nkg oZp d/ ;KJh ceo j', w/o/ gk; i' ;h jk o eo
fdZsk j?. fJj ;[De/ ceho ft;wkd ozr ftu nk frnk s/ efjD bZrk tkj
tkj, s/o/ gk; i' s{z uzrh uh ;wMh nog fdZsh, ;kv/ gk; i' ;G s'A uzrh
uh j? n;hA s? fdz d / jKL
ej[- tkfjr[o{ ! tkfjr[o{ ! tkfjr[o{
iZN B/ o;Bk Bkb fejk tkfjr[o{ ! tkfjr[o{ ! tkfjr[o{@
cohe B/ fejk, pZ; ejh uZb J/; soQK tkfjr[o{, s/ d/y ozr tkfjr[o{
;KJh d/, fe fJ; tkfjr[o{ tkfjr[o{ eh cb brd/ jB. fJj efje/ ceho
sK ubk frnk s/ fJj iZN tkfjr[o{ tkfjr[o{ eoB br fgnk, T[; j'o
rZbK ft;o rJhnK. fJe tkfjr[o{ Bkw dh oN bk p?mk. fdB oks fJjh
ikg eoh ikt/.
e[ZM ;w/A d/ pknd fgzv tkfbnK B/ d/fynk fe w{zj'A i' efjzdk j? ;Zu
j' iKdk j?. j'o b'e sK y/sK ftu jb tkj[zd/, ;[jkrk fdzd/ s/ BdhDK eZYd/
jB. fJj fJt/A jh wkw{bh i/jk y/s tkj e/ tkfjr[o{ tkfjr[o{ eodk y/sK
ftu phi e/o fdzdk j?. go fJ; dh y/sh j'oBK Bkb' pj[s cbdh s/ nBki
g?dk eodh j?.
fJ; dh ;B/ ;B/ bkr/ d/ fgzvK ftu th uouk j' rJh. b'e fJ;
gk; wB"sK wzBD nkT[D br gJ/, fJj i' ;fji ;[Gk p'b d/t/ j' ikt/.
tke f;ZXh c[o nkJh. nkyo fJj tkfjr[o{ tkfjr[o{ igD ftu J/Bk w;s j'
frnk fe fJ; B/ nkgD/ xo ph ikDk SZv fdZsk. y{j s/ p?mk oj/ s/
tkfjr[o{ tkfjr[o{ dh oZN brkJh oZy/.
fJe fdB fgzv dk Bzpodko nkfJnk s/ T[; efjD bZrkGkJh s{z eh J/E/ eo fojk j?< s/oh xo tkbh B{z sK s/o/ Gok B/ nkgDk xo
gk fbnk j?.@ fJ; B/ ;[fDnk s/ w[;eokfJnk s/ efjD bZrk, GkJh fJ;
pbk s'A sK w/o/ wK ikJ/ Gok B/ jh S[vkDk ;h Bk. fJj T[geko j'o fe; B/
eoBk ;h< fJj ;[D e/ Bzpodko j?okB ofj frnk. iZN sK sqhws tk;s/
esb eo fdzd/ jB s/ fJ; B/ ok ph p[ok BjhA wBkfJnk. ;r'A [eo eo
fojk j?.
nrfB fBtkoh ;fsr[o d/t..
;/te ng[Bh bkfJU ;/t.. (okwebh wjbk 5-50)
id'A dh fJj tkosk j? T[d'A gzvs Jh o f;zx ih pV/ w j{o ftdtkB
j'J/ jB. nkg fBowb/ ;zs ;B s/ uko/ t/dK d/ tesk ;B. r[ow[y ;B. r[o{
xo d/ oXkb{ ;B. Gkos ftu ;ko/ ;kX{ ;z;ko ftu nkg w B/ gqw B/ ;kX{
;B . efjzd/ jB nkg B{z fJe tko wjkokik BkGk-jhok f;zx ih B/ fJe
tko fJe bZy o[fgnk G/AN eoBk ukfjnk. nkg B/ b?D s'A fJBeko eo
fdZsk.
id ;odkoK B/ n;oko ehsk fe ;tkwh ihU. gqtkB eo bt',
fe;/ Xow ekoi ftu br ikJ/rkl wjkokik jhok f;zx tork fJ; ;w/A
w[be ftu e'Jh dkBh BjhA j?. nkg ibkb ftu nk rJ/sK efjD bZr/ sK
Jh o f;zx tork e'Jh ftoes ;kX{ Gh BjhA j?. i/ jodtko s'A BkG/ sZe jh
jhok f;zx n ochnK dh ;Ve ph pDk d/t/ sK T[; tb Jh o f;zx sZe/rk
ph BjhA.
fJBQK gzvs Jh o f;zx j'oK gk; fe;/ B/ T[; iZN dk f eo ehsk,
fe fet/A b[fXnkD/ bkr/ fgzv ftu fJe iZN w[ fenk j?. tkfjr[o{ tkfjr[o{
dh oZN bkJh oZydk j?. pr?o pj[s jb/ tkj/ iK ;[jkrk fdZs/ d/ y/sh pkehnK
Bkb'A uzrh tZY b?Adk j?. s/ i' w{zj'A efjzdk j? ;Zu j' iKdk j?. g fvs Jh o
f;zx ih ;[Dd/ oj/.
id T[; B/ dZf;nk fe fJ; dh xo tkbh fJ; d/ Gok B/ xo gk
bJh s/ id fJ; gsk bZrk sK fJj Gok Bkb bfVnk BjhA, ;r'A efjD
bZrk fJj pbk s'A w/o/ wK iKJ/ Gok B/ jh S[vkDk ;h, j'o fJj T[geko e"D
eodk j?< sK gzvs j'oh n;uoi j' rJ/ s/ T[; fgzv ik e/ T[; d/ do B
eoB dh ;bkj gZeh eo bJh.
nkg nk e/ fwb/ sK i' ;[fDnk ;h mhe ;jh ehsk. nkg T[; iZN
efjD bZr/ fe GkJh s{z tkfjr[o{ tkfjr[o{ feT[A eodk j? < iZN B/ fejk
w/o/ w[of d B/ fJj dZf;nk ;h, ;' eoh iKdk jK. w? eh gsk w?A feT[A eodk
jK.
g fvs ih B/ g[ZfSnk - i/ s{z tkfjr[o{ tkfjr[o{ eoBk SZv d/t/A sK
eh j't/< iZN fpjpb j' e/ efjD bZrk- i/ w?A tkfjr[o{ tkfjr[o{ eoBk SZvK
sK w?A wodk jK.
w/o/ gqhsw jT[ ihtk Bkw[ fXnkfJ..
fpB[ Bkt? ihtD[ Bk Ehn? w/o/ ;fsr[o Bkw[ fdqVkfJ.. (f;oh okr[
wjbk 4-66)
fJj itkp ;[D e/ gzfvs Jh o f;zx ih B/ iZN Bw eko ehsh.
tkfjr[o{ Bkw igD tkb/ dk fJT[A ihtB nkXko pD iKdk j?.
pqjw frnkBh e? Bkw[ nXko[.. (;[ywBh 8-5)
Bkw igB tk;s/ o{ o h jdkfJsK
1H
BhAd g{oh eoBh uKjhJ/. xZN s'A xZN ;s :k nZm xzN/ j'o o' .
2H
y[oke ;[Eoh s/ jbeh eoBh s/ ep BjhA j'D d/Dh ukjhdh.
3H
e/;h fJ BkB jcs/ ftu fJe t/o o{o eoBk ukjhJ/. ;zs'y oyDk,
ns/ i' ndp ebrhXo wjkoki dk eod/ ;h T[jh ;fseko G? GktBh Bkb
;qh r[o{ rqzE ;kfjp wjkoki dk ehsk . r[opkDh B{z gqs:y r[o{ dk j[ew
ikDd/ sB wB XB B[Skto ehsk ns/ r[opkDh dh o" Bh ftu ihtB Ykb
e/ T[j fJfsjk; f;ofink fi; B{z ;[D e/ ns/ gVQ e/ ;kok ;z;ko n;uoi
j[zdk j? .
g[oksB f;ZyK B/ oXk ft tk; ns/ r[o{ j[ew B{z w[Zy oZfynk . nkgD/
nkg B{z f;Zy ikDe/, BK sK r[o{ dh dZ;h ofjs T[go e'Jh fezs{ gq s{ ehsk s/
Bk jh r[o{ ;o{g s/ e'Jh B[eskuhBh ehsh . fco id f;Zy wkfJnk dh bg/N
ftu nk rJ/, r[opkDh Bkb'A N[ZN rJ/, iE/pzdh dh xkN ekoB pqkjwDtkdh
pj[ ;zwsh d/ n;o B{z ep{bD bZr rJ/ ns/ T[dk;h, fBowb/ nkfd ;zsK dk
;dek r[o{ xoK n do r[opkDh s'A T[bN ezw j'D bZr gJ/ sK ;fsr[o{ ih dh
ngko feqgk ;dek f;zx ;Gk bfjo d[nkok g E B{z uVQdhebk gqkgs j'Jh .
f;zx ;Gk bfjo d/ f;zxK B/ Gh B f;Zyh ofjs s/ e'Jh fezs{ B ehsk B jh
nkgD/ r[o{ s/, f;Zyh f;de d/ i' ekoBkw/ fJBQK B/ ehs/, g E B{z fJBQK s/
wkD j?.
nZi d/ f;Zy irs s/ v{zxh B o wko e/ d/yhJ/ sK ;gZ N o{g ftu d' q/
DhnK ftu tzfvnk j'fJnk B o nkT[Adk j? .
1a g/Av{ spek L- i' fe seohpB g{ok jh ;zs ;wki dh ieV ftu j? .
fJBQK nZr/ fpp/e p[ZXh BK dh e'Jh uh BjhA j? . pkpk ih dk j[ew ;otT[Zu
j? .
2a
fjoh spek L- fJj vkeNoK, fcbk;coK, p[XhihthnK s/ fw BohnK
dh geV ftu j? . fJBQK ftu oXk ft kt; Bk dh e'Jh uh BjhA . jo
rZb bJh feT[A, eh, s/ fedK gqXkB j? . fJfsjk; ns/ r[opkDh dh jo rZb
B{z wkfJnkth ;kfJz; nB[;ko nkgDh ;hws p[ZXh Bkb goy e/ g[oksB jo
fJe gq gok s/ XkoBk dk w ke T[vkT[Dk fJBQK dk [rb j?. ;w[Zu/ ;qh r[o{
rqzE ;kfjp ftu e/tb fJe tko fbfynk j'fJnk L
nebh ;kfjpQ ;/thn? nebh gkJhn? wkB[ (n r 1245
1245)
fJBQK B/ x[ZN e/ cfVnk j'fJnk j? ns/ j koK tko dk fdZsk T[gd/ L
wB eh wfs fsnkrj[ jfo iB j[ew[ p{fM ;[y[ gkJhn? o/
(n r 209
209)
fJBQK B{z gqtkB BjhA. f;Zyh ftu ;[Xko eoB bJh ;G s'A gfjbK fJBQK
B/ nkgD/ r[o{ ftu rbshnK eZYe/ T[; B{z ;[XkoB dk phVk u[Zfenk j? .
fJBQK g'EhnK B{z fJeZsq eoe/ fJe fibd e'Jh Bk eokt/, i' e'Jh fJ;
fJ fsjko d/ fto[ZX eo/rk T[j ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih dh p/ndph eoB
tkb ;wfMnk ikt/rk ns/ b'e gob'e ftu ;fsr[o{ dk d/Ddko j't/rk
ns/ T[; B{z ekB{zB "idkoh dhnK eJh J/e dck w{ip ;oeko d/ ;kjwD/ g E
B{z itkp d/Dk gt/rk .
d;sys
;odko wkB f;zx ;kfjp ;hL nkJhaJha ;odko pjkdo
wj/io o;kbdko
n"Bo/oh w?fi;No/N
;opokj r[od[nkfonkB ;qh n fwqs;o
gq? v?AN f;zx ;Gk ;qh n fwqs;o .
fJ; Bkb g E B{z eh ckfJdk j'fJnk eh xkNk j'fJnk iK nZr/ B{z j'
;edk j? fJ; s/ ftuko eoBk fJ; b/y dk w st j? .
gd S/d eoB bJh i' tZv/ ekoB dZ;/ iKd/ jB T[j fJ; soQK jB L
1a
r[o{ ;kfjp t/b/ ;ko/ rqzE fJ;/ ?bh ftu fby/ iKd/ ;h . fJ;
bJh r[o{ ;kfjp B/ fJj ftXh ngDkJh j? fJ; dh e'Jh ft / sk
BjhA .
2a
bVhtko fbyh r[opkDh dk gkm eoBk jo fJe d/ tZ; dh
rZb BjhA e/tb v/o/dko ;zs ns/ T[BQK d/ ;/te jh eo ;ed/
jB .
3a
gd S/d j'D ekoB r[opkDh dk pj[s gquko j'fJnk j? ns/
xo-xo r[o{ wjkoki dk gqek j'D ekoB f;Zyh pj[s tXh j? .
4a
id gVQBk gd S/d eoe/ j? sK fbyD ftu eh jo j? <
nkU mzY/ fuZs Bkb fJBQK rZbK s/ ftuko eohJ/ fJj feE'A sZe mhe
jB .
;G s'A gfjbK sK i/ fe;/ nkw wB[Zy dh feqs ftu jh T[; dh wo h
pr?o tkXk xkNk eoB dk fe;/ dk jZe BjhA sK f;Zy j'D d/ Bks/ ;kvh eh
fjzws g? ;edh j? fe r[o{ ;kfjp dh feqs ftu (fi; B{z r[o{ ;kfjp B/ nkg
nkgDh d/j nky e/ f;ZyK B{z fJ; dk ;fseko eoB bJh fejk j't/) tkXk
xkNk eohJ/ . i/ fJj ;jh w B fbnk ikt/ sK BkwXkohnK d/ gZsok gkm iK
j'o wB wZsK B{z fe; nkXko s/ u?fbzi eoKr/.
id fJj f;Zyh d/ gquko s/ ;[Xkoe rb ftu gZbk gk e/ d't/A jZE
i'V, nZyK whN e/ nodk; eod/ jB sK r[o{ ;kfjp B{z tfvnkT[D bJh
nkyd/ jB, kjok j{ o , jk ok, j { o , pdk ntsko, d;K r[ o K dh
nkswe i'fs i[r' i[r nNZb fJfs nkfd . fco id Bkb jh fdb ftu fJj
nkyd/ j'Dr/ fe wjkoki s[jkv/ n;bh ;o{g Bkb n;hA rZbK BjhA eo
;ed/ fJ; bJh b' V nB[ ; ko nkgDh wo h Bkb s[ j kv/ ;o{ g ftu
pdbh eo fdZsh ik eo oj/ jK, e?;h wkBf;e d k fJBQK dh j[zdh j't/rh!
gkme nkg jh n dk k bk b?D . i/ fJBQK B{z ozue wkso Gh r[o{ dk G? j't/
sK eh fJj fJ; soQK eo ;ed/ jB iK e'Jh f;Zy eo ;edk j? < iK fe;/ B{z
eoB dk jZe j? <
id r[o{ ;kfjp B/ T[; ;w/A dhnK ;kohnK XkoBktK, gq goktK B{z g[D
SkD e/ fpp/e okjhA jo rZb B{z th BthA o{g o/yk fdZsh, eh r[o{ ;kfjp
fbyD ?bh B{z BjhA pdb ;ed/ ;h< i/ BjhA pdbh fJ; fgS/ eh G/d j?,
;wMD dk n;hA ed/ :sB BjhA ehsk .
id fJe tko fJ; soQK wBwo h Bkb xkNk tkXk eoB dh y[bQ fwb
rJh, fJj feE'A sZe tX/rh fJ; dk n dk k brkT[Dk w[ feb j? .
1a gfjbh ;N/i L- bVhtko ;o{g s'A pkDh gVQBh n"yh j? go S/d j'
frnk .
2a nT[y/ gdK d/ noE ;wMD bJh j/mK noE fby d/D/ ukjhd/ jB.
3a T[ukoB ;jh eoB bJh fpzd/, nZXe ns/ noX ft okw brk d/D/
ukjhd/ jB. uzvhrVQ dh fJe ;z;Ek B/ fJj ezw nkozG Gh ehsk ;h. go gsk
BjhA feT[A o[e rJ/ .
4a r[o{ pkDh bVhtko fJe EK ns/ Grs pkDh ;koh fJe EK s/ eo
d/Dh ukjhdh . gfjbK fJj :sB pkp{ s/ik f;zx ih G;"V tZb'A j' u[Zek j? .
5a r[opkDh B{z Bt/A f;o s'A t?okr, frnkB, T[gd/ , Grsh ns/
ojZ; dh soshp Bkb fbfynk ikDk ukjhdk j?.
6a nfbzekos pd d/ Gkt noE ;wMD bJh Gkt noE c[N B'N
ftu d/ d/D/ ukjhd/ jB sK fe gkm eod/, T[m e/ j'o g[;se d/yD dh
y/ub B eoBh gt/ (gd S/d Gh y/ub xNkT[D bJh ehsh j? .) ns/ fJ;
soQK j'o eJh rZbK dh b'V g? ;edh j? sK fco fJ; B{z r[o{ dk doik d/t'r/
fe feskp dk gkme nkg jh n dk k bkT[D .
g[oksB phVK B/ ;w/A nB[;ko fpqX j'Dk jh j? ns/ BthnK SgDhnK
pzd j' rJhnK . fJe fdB nfijk nkJ/rk fe bVhtko ;o{g nb'g j ikDr/
s/ e/tb gd S/d ;o{g jh ofj ikDr/ . fJ; Bkb n;hA i' j[D sZe pV/ wkD
Bkb efjzd/ jK fe f;ZyK e'b r[o{ ;kfjp dk ofunk rqzE fiT[A dk fsT[A j?,
fco fe; w{ j Bkb ejKr/ <
id d[fBnkth jo fJe ftfdnk gVQB bJh [o{ s'A pkb T[gd/ , fco
gfjbh g'Eh ns/ fJ;/ soQK T[u/oh ebk;K dhnK feskpK gVQB fgZS'A jh pzdk
fvroh dh feskp B{z jZE gkT[Adk j? sK fco fJj n;{b r[opkDh dh gVQkJh
bJh i' p [orK B/ pDkfJnk ;h, fe g i rqzEh, dk; rqzEh, Grs pkDh s/
GkJh r[odk; ih dhnK tkoK s/ efps ;tZnJh:/ gVQB fgZS' jh eVkj
gq kfd dh d/r ;ik e/ r[o{ wjkoki d/ skfpnk p?fmnk ikJ/ feT[A s'V fdZsk
frnk < fco fJ; soshp B{z pdbe/ p [orK B/ r[o{ ;kfjp dk ;fseko oZyD
bJh ;?AuhnK s'A gkm f;yD dk ftXkB pDkfJnk ;h . sK i' ;?AuhnK s'A gkm
;ob eoe/ jh r[o{ wjkoki dh skfpnk p?fmnk ikt/ go j[D p[XhihthnK dh
eokwks s/ fw BohnK dh feogk ;G MzMN sw eoe/, fi; B/ g ikph
dhnK nZm ebk;K gVQ bJhnK, f;ZXk jh r[o{ wjkoki s/ skp/ gkm eoB
bJh fpmk fdZsk iKdk j? .
pVk ;"yk ezw j? nkg fwjBs eoB dh pikJ/ r[o{ dh pDkJh
soshp B{z pdb d/t' . fJj ;kvk r[o{ B{z sB wB XB nogB eoB dk
w"vhckJhv Yzr j? .
gd S/d phV s'A Gh e/tb T[BQK gkmhnK dk T[ukoB ;jh d/fynk
frnk j? fiBQK B/ fes'A ;zE:k fbZsh j? . yk; eoe/ T[BQK pdK dk i' g ikph
s'A pkjobhnK Gk ktK d/ jB, dk mhe T[ukoD n;zGt j? . i/ ;zE:k b? e/
jh gkm ;jh j' ;edk j? (i' fw Boh nkg w Bd/ jB) sK fco bVhtko ;o{g
s'A ;zE:k b?D s/ ;zE:k d/D ftu eh sebhc j? . gd S/d ;o{g j'D d/
pkti{d Gh ;jh T[ukoB bJh f;zx ;Gk skpdh ew/Nh B/ rqzEhnK bJh
gkm p'X ;wkrwK dk bkxk:'r T[dw ehsk ;h ns/ j[D e'Jh e'Jh ;z;Ek
eo ojh j? .
bVhtko ;o{g dhnK tfvnkJhnK LL1a
bVhtko ;o[g s'A gkm eoB bJh gkmh B{z ;jh T[ukoB, noE
ft okw fpzd/ ns/ nZXe dh tos'A eoB bJh fJekro fuZs j'Dk o{oh j? .
fJ;/ soQK ;ktXkB fJekro fuZs j' e/ ehsk gkm jh w B B{z N[zp/rk ns/
r[opkDh dh gko; ebk tos e/ ihtB ftu gbNk nkJ/rk . pd ;[ o s
dk w/b jh f;Zyh dk X[ok j? .
2a
gkmh d/ fjod/ ftu fJj G? ofjzdk j? fe gkm n [ZX Bk j't/ .
fJ; Bkb fiE/ fJekrosk tZXdh j? T[E/ wB ftu rohph nkT[Adh j? . fi;
bJh r[of;Zy gkm eoB s'A gfjbK gkm dh [ZXsk bJh nodk; eodk j?
ns/ gkm dh ;wkgsh s/ Gh G[ZbK bJh fywk w rdk j? . fJ; soQK wB ftu G?
GktBh pDh ofjzdh j? ns/ jzeko s'A pudk j? .
go gd S/d phV s'A gkm n [ZX j'D dk e'Jh s"ybk jh BjhA, fJ; bJh
nZiebQ nB/eK gkmh d/y/ rJ/ jB fe j {oh ftu nkJ/ wZEk N/fenk s/ gkm
s/ p?m rJ/ s/ gkm dh ;wkgsh s/ wZEk N/fenk s/ ub/ rJ/ .
3a
id sZe fe;/ f;nkD/, ;{MtkB ns/ r[ow[y fgnko/ e'b p?m e/
gkm Bk f;Zfynk frnk j't/, nkgD/ nkg r[o{ wjkoki d/ ndp ;fseko
eoB dh iKu BjhA nk ;edh . fJ; bJh nkg{ pD/ gkmhnK B{z r[o{ wjkoki
dh j {oh n do p?mD dk gsk jh BjhA j? . fe;/ ftob/ gkmh d/ rb ftu
ji{ohnK B o nkT[Adk j? . i/ fe;/ B/ ofynk Gh j? T[j e/tb c? B bJh s/
f;oc gkmh dh gfjukD bJh . fJ; dh nfjwhns dk gsk Bk j'D eoe/
gkm eofdnK E[ZeK g?D ekoB r[o{ wjkoki dh p/ndph j[zdh j? fi; dk
fJBQK B{z nfj;k; jh BjhA j? . nB/eK tkoh BZe ftu T[ArbK gk e/, T[pk;h
o'eD bJh w{ j nZr/ jZE oZy e/ ns/ g?oK B{z y[oe e/ T[BQK jZEK Bkb jh
gso/ gosd/ d/yhd/ jB . nB/eK gkmh w ih ;kfjp dh pkjh s/ pKj iK
e{jDh oZy e/, fJE'A skJhA r[o{ wjkoki d/ ;o{g T[go jZE dk nk;ok b? e/
gkm eod/ d/yhd/ jB .
4a
bVhtko ;o{g ftu pd i'V d/ nZyoK dk nZr/ fgS/ j'D dk
e'Jh vo BjhA j? . gd S/d dhnK phVK ftu nB/eK EkJh ezg'f zr ftu
bsh j'D ekoB nZyo nZr/ fgZS/ j'D ekoB pd i'V ftu bshnK
jB. fi; dk nfj;k; nkg{z pD/ gkmh B{z BjhA j' ;edk, fJ; bJh nkw
gkmh i?;k fbfynk j? t?;k jh gkm eod/ jB s/ i/ do[;sh bJh ejhJ/ sK
efj fdzd/ jB fe fby/ w[skpe [ZX gkm ehsk j? .
id'A g E d/ gqw[Zy eEk-tkueK ns/ frnkBhnK Bkb fJ; pko/ rZb
ehsh sK fJBQK ftu'A pj[fsnK B/ fJj efj e/ fgZSk S[vk fbsk ih e'Jh j'o
rZb eo' . pkehnK e'b jo rZb dk fJe' xfVnk xVkfJnk T[Zso j? eh
coe g?Adk j?.
u"dk ;' ;kb fJ;bkw B{z j'Ad ftu nkfJnk j' rJ/, nZi sZe fe;/
w[;fbw p[ZXhiht B/ e[okB ohc, fJ;bkwh okj iK j'o otkfJsK s/ fezs{
gq s{ BjhA ehsk . fe;/ d/ d/ w[;bwkB B/ fJj BjhA fejk fe w?A noph ftu
fBwk ndk BjhA eo ;edk . fJj w/oh p'bh ftu j'Dh ukjhdh j? . fJj
;G tfvnkJhnK ni'e/ Bt/A f;Zy p[ZXhihthnK ns/ f;Zy fw BohnK d/ fjZ;/
nkJhnK jB, fe jo fJe fJfsjk;e xNBk, fijk fe pkpk dhg f;zx dh
jhdh, GkJh sko{ f;zx dh y'goh b[jkT[Dk ns/ fJ;/ soQK r[o{ ;kfjp d/
ihtB ;zpzfXs xNBktK B{z ;kfJz; dh e;tZNh s/ bk e/ rbs f;ZX eoB
ftu wkD ;wMd/ jB .
;G s'A tZvh n;uoisk fJj j? fe i' ;zs ;qh r[o{ rqzE ;kfjp B{z gqsZy
r[o{ dh d/j w Bd/ jB, w";w nB[;ko pDkJ/ ewfonK ftu gqek eod/ jB,
mzY/ s/ row p;so G/Nk eod/, Ekb go'; e/ bzro dk G'r b[nkT[Ad/ jB,
T[BQK B/ Gh fJ; rb'A ikD p[ZM e/ nZyK whN bJhnK jB .
p[Y/ i"jV d/ fJeZm ftu wZ;/ ozxV B{z ;'XD tKr, fJj ;ko/ g E B{z
tzrko j? . e'Jh r[o{ dk bkb fBZso/, e'Jh ;z;Ek fBso/ i', r[o{ dh fJ; x'o
p/ndph B{z mZbQ gkJ/ . j? e'Jh <
jZb fJe' j?, fe dodw d tho, ;z;EktK ns/ r[od[nkok ew/NhnK ws/
gk e/ nekb s s ;kfjp d/ iE/dko ;kfjp B{z G/iD . fi; Bkb fJfsjk;e
fJeZm eoe/ nekb s s ;kfjp s'A j[ewBkwk ikoh eotk e/ nZr/ bJh gd
S/d phVK SgDhnK pzd eotkJhnK ikD ns/ jw/ K bJh nfijhnK nkg
j[dohnK rZbK dk G'r gkfJnk ikt/ .
BjhA fco fsnko oj', r[o{ dk ;o{g pdbD fgS'A, fJj p[ZXhihth ns/
fw Boh jfow do ;kfjp d/ ;o{g pdbD bJh fsnko p?m/ jB . ekoB fJj
dZf;nk ikt/rk fe id'A r[o{ ;kfjp B/ fJj pDkfJnk ;h T[d'A f;Zy ;zrs
xZN ;h, fJe g[b Bkb ezw uZb iKdk ;h . go j[D ;zrs pj[s f nkdk
j[zdh j?. fJe g[b Bkb r[ kok BjhA j[zdk fJ; bJh tB t/ Nq?fce eoB bJh
uko/ gk;/ g[b j'D/ ukjhd/ jB .
r[o f;yk e? wfB Gktdh r[o ;fsr[o dh tfvnkJh
1a pkDh r[o{ r[o{ j? pkDh ftfu pkDh n fwqs[ ;ko/ .
r[o pkDh ej? ;/te iB[ wkB? gosfy r[o{ fB;sko/ .. n r 982
2a puB ;qh r[o{ jfo r'fpzd ;kfjp ih e/
ubB ;w/ tv ;[s e/ ;kE, tke pykfB:' ir r[o BkE..
fxqs dhge e' fB;k ioktj[. fBs gqDkw efo ;h; fBtktj[..
;qh BkBe e/ ikw ;wkBk. g{ij[ r[o{ rqzE pj[ BkBk..