Sie sind auf Seite 1von 51

Anota co es sobre Sequ encias

Rodrigo Carlos Silva de Lima

Universidade Federal Fluminense - UFF-RJ


rodrigo.u.math@gmail.com

Sum ario
1 Sequ encias 1.1 1.2 1.3 Deni c ao e propriedades b asicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opera c oes com sequ encias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.1 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.4 1.4.1 1.4.2 1.4.3 1.4.4 1.4.5 1.4.6 1.4.7 1.5 1.5.1 1.5.2 1.5.3 1.5.4 1.5.5 1.6 Deni c ao de subsequ encia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 4 5 8

Limites de sequ encias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Caracteriza c ao de sequ encias por meio de abertos . . . . . . . . . . 13 Deni c ao de sequ encia peri odica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Valores de ader encia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Toda sequ encia mon otona limitada e convergente . . . . . . . . . . 19 a + a + a + Ra zes encaixadas . . . . . . . . . . . . . . . 20 lim bn = 0, |an | < c lim an bn = 0. . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 1 A sequ encia (1 + )n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 n x x x x . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Limite do m odulo de uma sequ encia. . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Estudo da sequ encia (an ). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Limite da soma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Limite do produto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Limite do quociente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 lim p (xn ). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 p Se N = Nk e lim xn = a ent ao lim xn = a. . . . . . . . . . . . . 36
k=1 nNk

Sequ encias mon otonas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Propriedades aritm eticas dos limites . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

C alculo de limites por meio de subsequ encias . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 2

SUMARIO

1.6.1 1.6.2 1.7

lim a n = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 lim n n = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 . . . . . . . . . . . . . . 39 . . . . . . . . . . . . . . 41 . . . . . . . . . . . . . . 41 . . . . . . . . . . . . . . 42 . . . . . . . . . . . . . . 42 . . . . . . . . . . . . . . 43 . . . . . . . . . . . . . . 46 . . . . . . . . . . . . . . 46 . . . . . . . . . . . . . . 48
1

1.8

1.9

Limites innitos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.7.1 lim n = . . . . . . . . . . . . . . . . . |xn+1 | 1.7.2 Se lim = L ent ao lim n |xn | = L. . . |xn | n 1 1.7.3 lim = . . . . . . . . . . . . . n + k k=1 Opera c oes com limites innitos . . . . . . . . . . 1 1.8.1 lim = lim n + 1 n = 0 n+1+ n 1.8.2 lim ln(n + 1) ln(n) = 0 . . . . . . . . . . ln(n + 1) 1.8.3 lim = 1. . . . . . . . . . . . . . . ln(n) Limites e desigualdades . . . . . . . . . . . . . . . 1.9.1

O limite preserva desigualdades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Cap tulo 1 Sequ encias


1.1 Deni c ao e propriedades b asicas

Deni c ao 1 (Sequ encia nita ou n-upla). Uma sequ encia nita e uma fun ca o x : In B , onde In = {1, . . . n} e B e um conjunto qualquer, podemos denotar a sequ encia como (xk )n 1. uma sequ Deni c ao 2 (Sequ encia vazia). E encia sem elementos denotada por () que consideraremos tamb em como uma sequ encia nita. Deni c ao 3 (Sequ encia). Come caremos com uma sequ encia em um corpo qualquer e depois trataremos de sequ encias onde o corpo e o corpo dos n umeros reais. Uma sequ encia com elementos em um corpo K e uma fun ca o X : N K . xn e chamado n- esimo termo da sequ encia e escrevemos os termos da sequ encia como upla (x1 , . . . , xn , . . . ) = (xn )nN = (xn ) = {xn }. Tal deni ca o pode ser feita tomando um conjunto qualquer B no lugar do corpo K , nesse caso podemos ter sequ encia de elementos arbitr arios. Neste texto escolhemos come car a sequ encia de x1 pois associamos a ele normalmente o primeiro termo. Usaremos a nota ca o x(N ) = {x1 , . . . , xn , . . . } = {xn |n N1 } para simbolizar o con preciso tomar cuidado para n junto dos termos da sequ encia. E ao confundir o conjunto de 4

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

termos da sequ encia com a representa ca o da sequ encias atrav es da upla. Se a sequ encia for injetiva, isto e, xm = xn implicar n = m, diremos que e uma sequ encia de termos dois a dois distintos. Em (xn ) n e chamado de ndice da sequ encia. Dizemos tamb em que em (xn ), xn e o termo de ordem n ou xn e o n- esimo termo da sequ encia. Deni c ao 4 (Sucessores e antecessores). Dado o termo xs em uma sequ encia (xn ), os termos xp tais que p > s s ao ditos sucessores de xs na sequ encia (xn ) se s > 1 ent ao os termos xp tal que p < s s ao ditos antecessores de xs na sequ encia (xn ).

1.2

Opera co es com sequ encias

Deni c ao 5 (Igualdade de sequ encias). Duas sequ encias (ak ) e (bk ) s ao iguais, quando ak = bk para todo k N (ak ) = (bk ) , isto e duas sequ encias s ao iguais quando seus termos de ndices iguais, s ao iguais. Deni c ao 6 (Adi c ao de sequ encias). Sejam sequ encias (an ) e (bn ), denimos a adi ca o como uma outra sequ encia (cn ) (an ) + (bn ) = (cn ) onde o termo cn e dado pela adi ca o de an e bn , cn = an + bn . Deni c ao 7 (Produto de sequ encias). Sejam sequ encias (an ) e (bn ), denimos o produto, como

(an )(bn ) = (cn ) onde o termo cn e dado pelo produto dos termos bn e an , cn = an bn . Propriedades da adi c ao Sejam (an ), (bn ), (cn ) sequ encias quaisquer no corpo K , a adi ca o e o produto de sequ encias gozam das seguintes propriedades

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

Propriedade 1 (Elemento neutro). O elemento neutro da adi ca o de sequ encias e a sequ encia onde todos termos s ao nulos (cn ) = (0) onde cn = 0 n N1 . E temos a propriedade, sendo (an ) uma sequ encia qualquer, temos a propriedade (an ) + (0) = (an + 0) = (an ). Pois o corpo k possui elemento neutro da adi ca o. Temos um elemento neutro do produto que e (1) a sequ encia constante formada pelo n umero 1, e temos a propriedade (an )(1) = (an .1) = (an ). Pois 1 e o elemento neutro do produto no corpo K Propriedade 2 (Comutatividade). Temos as propriedades (cn ) + (bn ) = (cn + bn ) = (bn + cn ) = (bn ) + (cn ) (cn )(bn ) = (cn .bn ) = (bn .cn ) = (bn )(cn ) pela propriedade da adi ca o e o produto serem comutativos no corpo k . Propriedade 3 (Associatividade). [(cn ) + (bn )] + (an ) = (cn + bn ) + (an ) = (cn + bn + an ) = (cn ) + [(bn + an )] [(cn ).(bn )].(an ) = (cn .bn ).(an ) = (cn .bn .an ) = (cn ).[(bn .an )] pela associatividade no corpo K . Propriedade 4 (Exist encia de inverso). Para a sequ encia (an ) existe a sequ encia (an ), tal que (an ) + (an ) = (an an ) = (0)
1 a soma das sequ encias e a sequ encia nula. Se an = 0 para todo n, existe a n e temos a 1 sequ encia dos inversos (a n ) onde temos a propriedade 1 1 (an ).(a n ) = (an .an ) = (1).

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

Propriedade 5 (Exist encia de divisores de zero). Dadas duas sequ encias n ao nulas (xn ) e (yn ) seu produto pode ser uma sequ encia nula. Demonstra c ao. Considere (xn ) dada por xn = 0 se n par e xn = 1 se n mpar, (yn ) tal que yn = 0 se n mpar yn = 1 se n par, ent ao (xn )(yn ) = (0) e nenhuma delas ea sequ encia nula. Corol ario 1. Com isso conclu mos que o conjunto das sequ encias munido da adi ca o e multiplica c ao que denimos , n ao e um corpo, pois em corpos n ao existem divisores de zero. Propriedade 6 (Distributividade). (an )[(cn ) + (bn )] = (an )(cn + bn ) = (an cn + an bn ) = (an cn ) + (an bn ) = (an )(cn ) + (an )(bn ) pela distributividade no corpo K . Deni c ao 8 (Produto por elemento de um corpo). Sejam uma sequ encia (an ) e um elemento r do corpo K , denimos o produto da sequ encia por r como uma outra sequ encia (cn ) r(an ) = (cn ) onde o termo cn e dado pelo produto do termo an e r, cn = an .r. Propriedade 7 (Distributividade). Sendo r e p k , temos (r + p)(an ) = (ran + pan ) = (ran ) + (pan ) = r(an ) + p(an ). r[(an ) + (bn )] = r(an + bn ) = (ran + rbn ) = r(an ) + r(bn ). Propriedade 8 (Multiplica ca o por 1). 1.(an ) = (1.an ) = (an ). Propriedade 9. c e d no corpo K temos c[d.(an )] = c(d.an ) = (c.d.an ) = (c.d).(an )

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

Com as propriedades de adi ca o e produto por escalar (que no caso s ao elementos do corpo K ), as sequ encias em um corpo k , formam um espa co vetorial. Este espa co vetorial de sequ encias ser a simbolizado por K , em especial se o corpo for o corpo dos n umeros reais R, teremos o espa co vetorial R que s ao sequ encias de n umeros reais. Propriedade 10. Seja, s um n umero natural maior que 1 , as sequ encias (xn ) com xn = 0 para n s e outros termos livres em K formam um subespa co vetorial de K . Em termos ( ) ( ) 1 1 de upla escrevemos xk |s = xk |s = (x1 , . . . , xs1 , 0, . . . ). 1 , xk |s 1 , 0|s Demonstra c ao. A sequ encia (0) pertence a sequ encia (xn ), pois basta tomar xn = 0 para n < s, pela deni c ao da sequ encia (xn ) vamos ter xn = 0 para n s. Escrevendo ( ) ( s1 ( ) ) para que seja a = xk , xk abrindo, temos xk com nota ca o de upla xk sequ encia zera basta tomar xk = 0 para k de 1 at e s 1, pois a partir de s, todos s ao zero. Sejam agora duas sequ encias (an ) e (bn ) com as propriedades da hip otese, vamos demonstrar a soma continua tendo as propriedades que queremos. Escrevendo como upla, temos ( (an ) + (bn ) = ak logo a adi ca o e fechada. Agora seja a um elemento do corpo K e uma sequ encia (xn ) com as propriedades da hip otese, vamos mostrar que o produto continua sendo uma sequ encia com a propriedade que queremos ( a ak
s1 ) s1 ) 1 1 1 s

( + bk

s1

,0
1 s

,0
1 s

( = ak + bk

s1

,0
1 s

,0
1 s

( = a.ak

s1

,0
1 s

que e do tipo que desejamos. Assim demonstrada essas tr es propriedades temos que tais sequ encias s ao subespa co de K .

1.2.1

Deni c ao de subsequ encia

Deni c ao 9 (Subsequ encia). Uma subsequ encia num corpo k e a restri c ao da sequ encia a um subconjunto innito N de N1 . Vamos analisar agora o caso onde o corpo k e o corpo dos n umeros reais.

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

Deni c ao 10 (Sequ encia limitada). Uma sequ encia (xn ) e limitada quando existem a e b reais tais que xn [a, b] n N1 , isto e, sempre vale a xn b . Todo intervalo [a, b] est a contido num intervalo do tipo [c, c], com c > 0 (intervalo sim etrico). Para ver isto, basta tomar c = max{|a|, |b|}, assim os termos da sequ encia satisfazem c xn c, (xn ) [c, c] que usando m odulo podemos escrever |xn | c, assim podemos ver que uma sequ encia X e limitada sse existe c > 0 real, tal que |xn | c para todo n N1 , Da resulta que (xn ) e limita sse (|xn |) e limitada. Propriedade 11. A soma nita de sequ encias limitada e uma sequ encia limitada. Demonstra c ao. Usaremos nota ca o xp (k ) para simbolizar o k - esimo termo da p esima sequ encia, como cada uma das n sequ encias e limitada ent ao para cada p existe uma constante Mp > 0, tal que |xp (k )| Mp para todo k N. Somando sobre p tem-se |
n p=1 n p=1 n p=1

xp (k )|

|xp (k )|

Mp

logo a sequ encia dada pela soma e limitada. Propriedade 12. O produto de sequ encias limitadas e uma sequ encia limitada. Demonstra c ao. Usaremos a mesma nota ca o da propriedade anterior. Vale |xp (k )| Mp da podemos tomar o produto com p variando
n p=1 n p=1 n p=1

|xp (k )| = |

xp (k )|

Mp

de onde segue o resultado. Deni c ao 11 (Sequ encia ilimitada). Quando uma sequ encia n ao e limitada, diz-se que ela e ilimitada. Deni c ao 12 (Sequ encia limitada superiormente). Uma sequ encia (xn ) e limitada superiormente, quando existe b R, tal que xn b para todo n N1 , isto e, todos elementos pertencem ao intervalo (, b]. Deni c ao 13 (Sequ encia limitada inferiormente). Uma sequ encia (xn ) e limitada inferiormente, quando existe b R , tal que b xn para todo n N1 , isto e, todos termos da sequ encia pertencem ao intervalo [b, ).

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

10

Corol ario 2. Uma sequ encia e limitada sse e limitada superiormente e inferiormente. Se a sequ encia for limitada ent ao todos seus termos pertencem a um intervalo fechado [a, b], logo temos sempre a xn b, de onde segue que xn b logo e limitada superiormente e a xn logo limitada inferiormente. Agora se ela e limitada inferiormente e superiormente temos a, b tais que a xn e xn b logo xn [a, b] para todo n. Corol ario 3. Toda subsequ encia de uma sequ encia limitada e limitada. Se a sequ encia e limitada ent ao temos que xn [a, b]n N1 em especial temos tamb em que xn [a, b]n N pois N e um subconjunto de N . Deni c ao 14 (Sequ encias crescentes e n ao-decrescentes). Uma sequ encia (xn ) e crescente, quando temos xn+1 > xn , para todo n N1 . Podemos escrever da seguinte forma xn+1 xn > 0, usando o operador delta, xn > 0, logo uma sequ encia e crescente, quando xn > 0 para todo n. Uma sequ encia (xn ) e n ao-decrescente, quando temos xn+1 xn para todo n N1 , que podemos escrever xn 0. As sequ encias crescentes s ao sequ encias n ao-decrescentes, pois satisfazem xn 0 mas as n ao-decrescentes em geral n ao s ao crescentes. Deni c ao 15 (Sequ encias decrescentes e n ao-crescentes). Uma sequ encia (xn ) e decrescente quando temos xn > xn+1 para todo n N1 , que pode ser escrito como 0 > xn+1 xn e usando novamente o operador delta, 0 > xn ou xn < 0. Uma sequ encia (xn ) e n ao-crescente, quando temos xn+1 xn para todo n N1 , e usando o operador, escrevemos xn 0. Da mesma maneira que nas sequ encias crescentes, as sequ encias decrescentes s ao sequ encias n ao-crescentes pois satisfazem xn 0, por em as sequ encias n ao-crescentes n ao s ao necessariamente decrescentes. Propriedade 13. Toda sequ encia n ao-decrescente e limitada inferiormente e toda n aocrescente e limitada inferiormente. Demonstra c ao. Temos que vale xk 0 para todo k N1 vamos mostrar que a sequ encia n ao-decrescente e limitada inferiormente pelo seu primeiro termo x1 , para isso

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

11

temos que mostrar que xn x1 para qualquer n N1 , como temos que vale xk 0 para todo k N1 , tomamos o somat orio com k em [1, n 1]
n1 k=1 n

xk = xk
1

= xn x1 0

pois e uma soma de n umeros n ao negativos, logo vale xn x1 . O mesmo argumento para uma sequ encia crescente, nela vale xk > 0 aplicando a soma em [0.n 1] temos
n1 k=1

xk = xn x1 > 0

pois e soma de termos maiores que zero, implicando xn > x1 para n > 1. Agora toda sequ encia n ao-crescente e limitada superiormente pelo seu primeiro termo, pois temos xk 0 e aplicando a soma em [1, n 1] temos
n1 k=1

xk = xn x1 0

logo xn x1 sendo o mesmo v alido para sequ encias decrescentes xk < 0


n1 k=1

xk = xn x1 < 0

logo xn < x1 . Deni c ao 16 (Sequ encias mon otonas). Sequ encias mon otonas s ao sequ encias que t em uma das propriedades: Crescentes, decrescentes, n ao-crescentes ou n ao-decrescentes. Como as sequ encias crescentes s ao tamb em n ao-decrescentes e as decrescentes s ao n ao-crescentes podemos demonstrar algumas propriedades para n ao-crescentes e n ao-decrescentes sendo v alida para outras sequ encias mon otonas tamb em. Propriedade 14. N ao existe sequ encia decrescente de n umero naturais. Demonstra c ao. Suponha que exista uma sequ encia (xn ) decrescente, considere o conjunto dos termos da sequ encia A = {xn | n N }, por ser um conjunto de n umeros naturais o P BO garante que existe o menor elemento de A, da existe m N tal que xm e m nimo, por em como a sequ encia e decrescente ent ao xm > xm+1 , absurdo. Propriedade 15. N ao existe sequ encia crescente limitada de n umeros naturais.

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

12

Demonstra c ao. Supondo que exista uma sequ encia (xn ) crescente o conjunto de seus termos A tem um maior elemento, digamos xm , por em como ela e crescente temos xm+1 > xm o que e absurdo. Propriedade 16. Toda sequ encia n ao-decrescente limitada de n umeros naturais e constante a partir de certo termo. Demonstra c ao. Dado o conjunto dos termos da sequ encia, existe um elemento m aximo, digamos xm , vale xm+1 xm , como n ao pode valer xm+1 > xm ent ao vale xm+1 = xm , o mesmo deve valer para todo outro p > m, xp = xm , pois n ao pode valer xp > xm . Propriedade 17. Se uma sequ encia (xk ) de n umeros naturais e crescente, ent ao vale xk k para todo k N. Demonstra c ao. Por indu ca o sobre n, para n = 1, vale x1 1, pois x1 sendo natural n ao pode ser menor que 1. Suponha que xn n, vamos mostrar que xn+1 n + 1, vale que xn+1 > xn = n, da xn+1 > n, o que implica xn+1 n + 1, pois xn+1 n ao pode estar em (n, n + 1) pelo fato de ser natural. Deni c ao 17. Uma sequ encia (xn ) e dita estar eventualmente num conjunto A se existe n0 N tal que n > n0 implica an A, isto e, todos termos de ndices sucientemente grandes pertencem ao conjunto A. Deni c ao 18. Uma sequ encia (xn ) e dita estar frequentemente num conjunto A se para todo n0 N existe n1 > n0 tal que an1 A, isto e, para todo ndice n0 podemos achar outro ndice maior n1 tal que an1 A. Nesse caso dizemos que a sequ encia (xn ) est a frequentemente no conjunto A.

1.3

Limites de sequ encias

Usaremos a nota ca o B (a, ) para o conjunto B (a, ) = {x R | |x a| < }. Tal conjunto e chamado de bola de centro a e raio .

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

13

Deni c ao 19 (Limite de sequ encia.). Dizemos que lim xn = a para qualquer > 0 dado, conseguimos encontrar um n umero natural n0 tal que para n maior que n0 tenha-se |xn a| < , nesse caso dizemos que a sequ encia e convergente e seu limite e a, caso n ao exista a tal que a sequ encia satisfa ca essa propriedade dizemos que a sequ encia diverge. Em s mbolos tem-se a deni c ao lim xn = a > 0 n0 N |n > n0 |xn a| < . L e-se lim xn = a como : limite de xn e igual ` a a. De maneira equivalente podemos escrever1 lim xn = a > 0 n0 N |n > n0 xn B (a, ). Tamb em denotamos lim xn = a por xn a e lim xn = lim xn .
n

. Quando n ao vale lim xn = a, negamos a deni c ao, ent ao ca > 0, n0 N, n > n0 tal que |xn a| . Nesse caso existem innitos valores fora do intervalo (a , a + ).

1.3.1

Caracteriza c ao de sequ encias por meio de abertos

Propriedade 18 (Caracteriza ca o de sequ encias por meio de abertos). lim xn = a aberto A com a A existe n0 N tal que n > n0 implica xn A. Demonstra c ao. ). Seja A um aberto com a A, ent ao existe > 0 tal que (a , a + ) A e por lim xn = a existe n0 N | n > n0 tem-se xn (a , a + ), logo xn A. ). Supondo que aberto A com a A existe n0 N tal que n > n0 implica xn A, ent ao em especial para todo > 0 podemos tomar o aberto A = (a , a + ) e tem-se lim xn = a pela deni ca o de limite.
1

Dada um sequ encia xn a, existe n0 tal que uma vez que a sequ encia entra na bola B (a, ) ela

nunca mais sa

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

14

Propriedade 19 (Unicidade do limite de sequ encias). Se lim xn = a e lim xn = b ent ao a = b. Dado um a qualquer quando lim xn = a dizemos que a sequ encia (xn ) converge para a ou tende para a e tem limite. As sequ encias que t em limite chamamos de convergentes e as que n ao chamamos de divergentes. |b a| , > 0 temos 2 que os intervalos (a , a + ) e (b , b + ) s ao disjuntos, pois se houvesse x tal que Demonstra c ao. Seja lim xn = a e b = a vamos tomar = |a x| < e |x b| < somando as desigualdades ter amos |a x| + |x b| < 2 = |b a| e pela desigualdade triangular |b a| |a x| + |x b| < |b a| o que e absurdo, temos ent ao que os intervalos s ao disjuntos. Como lim xn = a temos que existe n0 tal que para n > n0 vale xn (a , a + ) e xn / (b , b + ), logo lim xn = b. Propriedade 20 (Limite de constante). Se f (n) = a ent ao lim f (n) = a. Vamos usar a deni c ao de limite. Temos que > 0 e para todo n vale |f (n) a| = |a a| = 0 < logo lim f (n) = a. Propriedade 21. Se f (n) = 1 ent ao lim f (n) = 0. Por propriedade arquimediana dos n 1 1 naturais temos que para todo > 0 existe n0 N tal que n0 > logo > , al em disso n0 1 f (n) e decrescente pois f (n) = < 0 assim para todo > 0 e n > n0 vale n(n + 1) 1 1 1 < < , isso implica pela deni ca o de limite que lim = 0. n n0 n

Propriedade 22. Sejam lim xn = a e > 0, ent ao apenas um n umero nito de termos n ao pertence ao intervalo (a , a + ). Demonstra c ao. Como lim xn = a tem-se > 0 n0 N tal que n > n0 (n N ) implica |xn a| < isso signica que para n > n0 tem-se xn (a , a + ) logo os u nicos termos da sequ encia que poderiam estar fora do intervalo s ao os termo xk com k [1, n0 ]N sendo no m aximo n0 elementos, tem-se ent ao um n umero nito de termos fora do intervalo. O n umero de elementos fora do intervalo (a , a + ) pode ser 0, por exemplo caso xn = 0 o intervalo e (, ) que cont em todos termos da sequ encia. Propriedade 23. Se para qualquer > 0 xado vale que fora do intervalo (a , a + ) h a apenas um n umero nito de valores de xn ent ao lim xn = a.

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

15

Demonstra c ao. Se para qualquer > 0 xado tem-se que fora do intervalo I = (a , a + ) h a apenas um n umero nito de valores de xn ent ao teremos no m aximo os valores xk de 1 at e um certo n0 tal que xk / I para todos valores de k (pode ser que para alguns valores de k se tenha xk I ) assim para n > n0 teremos xn I logo |xn a| < , isto e para todo > 0 existe n0 tal que n > n0 implica |xn a| < . Propriedade 24. Se lim xn = a ent ao toda subsequ encia de (xn ) converge para a. Demonstra c ao.Para todo > 0 apenas um n umero nito de termos de (xn ) n ao pertence ao intervalo I = (a , a + ) assim apenas um n umero nito de termos da subsequ encia podem estar fora do intervalo I o que implica que a subsequ encia converge para a, pois I ir a conter todos termos da subsequ encia (a menos de uma quantidade nita) para qualquer > 0. Corol ario 4. Se duas subsequ encias de (xn ) possuem limites distintos ent ao (xn ) diverge. Pois se lim xn = a ent ao toda subsequ encia de (xn ) converge para a. Propriedade 25. Se lim(xn+p ) = a para algum p natural ent ao lim xn = a. Demonstra c ao. Existe n0 N tal que para n > n0 tem-se |xn+p a| < , logo a partir de xn0 + p + 1 vale a desigualdade anterior, ent ao para n > n0 + p vale |xn a| < que signica que lim xn = a. lim E p xn = a lim xn = a. Corol ario 5. Uma sequ encia (xn ) converge para a todas suas subsequ encias convergem para a. A ida j a mostramos . Agora se todas subsequ encias de (xn ) convergem para a, ela pr opria converge para a, pois ela e subsequ encia dela mesma. Se toda subsequ encia pr opria de (xn ) converge para a, ainda assim lim xn = a, pois podemos tomar a subsequ encia (xn+1 e como vimos na propriedade anterior se lim xn+1 = a ent ao lim xa .

1.3.2

Deni c ao de sequ encia peri odica

Deni c ao 20 (Sequ encia peri odica). Uma sequ encia (xn ) e dita peri odica sse existe p N tal que xn+p = x para todo n N. O menor dos valores p e chamado de per odo da sequ encia.

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

16

Corol ario 6. A sequ encia constante e peri odica pois satisfaz xn = x( n + p) para qualquer p, sendo o menor desses valores 1, ent ao ela possui per odo 1. Propriedade 26. Uma sequ encia possui per odo p = 1 sse e uma sequ encia constante. Demonstra c ao. Se uma sequ encia possui per odo 1, ent ao vale para todo k N , n1 xk = xk+1 da xk = 0, aplicando a soma tem-se
k=1

xn x1 = 0 da xn = x1 para todo n, sendo assim ela e constante. No exemplo anterior vimos que a sequ encia constante possui per odo 1, ent ao a propriedade est a demonstrada. Propriedade 27. Se (xn ) possui per odo p, ent ao para todo n, q N , tem-se x(n) = x(qp + n). Demonstra c ao. Por indu c ao sobre q , para q = 1 vem da deni c ao. Supondo para q , xn = xqp+n , vamos provar que x(q + 1)p + n = xn . Tem-se x(q + 1)p + n = xqp+n+p = xqp+n = xn . Ent ao est a demonstrado. Propriedade 28. Uma sequ encia peri odica e convergente sse e constante. Demonstra c ao.[1] Considere as subsequ encias da sequ encia (xk ) que possui per odo p (x1 , x1+p , x1+2p , ) = (x1+kp )kN (x2 , x2+p , x2+2p , ) = (x2+kp )kN . . . (xp1 , xp1+p , xp1+2p , ) = (xp1+kp )kN cada sequ encia dessas e constante e possui valor sempre igual ao seu primeiro termo pelo fato da sequ encia ser peri odica de per odo p, xn+p = xn . Se (xk ) converge ent ao todas suas subsequ encias devem convergir para o mesmo valor, ent ao deve valer x1 = x2 = = xp1 e cada termo da sequ encia (xk ) deve pertencer a uma dessas subsequ encias, disso segue que (xk ) e constante.

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

17

Demonstra c ao.[2] Se a sequ encia xn e peri odica ent ao existe um per odo p, se esse per odo e 1 ent ao ela e constante, considere ent ao que seja p > 1. Tome a divis ao euclidiana de n por p ent ao n = qp + s ou n = qp onde 0 < s < p, da temos xn = xs no primeiro caso e no segundo xqp = xp , considere as subsequ encias denidas como zs (q ) = x((q 1)p+s) = xs e z0 (q ) = x(qp) = x(p) com q N , cada uma dessas subsequ encias e constante e como a sequ encia e convergente ent ao todas essas subsequ encias devem assumir o mesmo valor t = xs = xp , ent ao no caso de n = qp + s tem-se xqp+s = xs = t e no caso n = qp tem-se xqp = xp = t, logo a sequ encia e constante. Exemplo 1. f (n) = (1)n diverge pois a subsequ encia de ndices pares f (2n) = (1)2n = 1 e a de ndices mpares f (2n + 1) = (1)2n+1 = 1 s ao constantes logo os limites das subsequ encias s ao 1 e 1, sendo diferentes a sequ encia diverge. Corol ario 7. Se (xn ) converge e o limite de uma subsequ encia for a ent ao lim xn = a , pois a subsequ encia deve convergir para o mesmo limite da sequ encia. Corol ario 8. Se lim xn = a ent ao lim xn+p = a para qualquer p natural. Segue da propriedade anterior pois (xn+p ) e uma subsequ encia de (xn ). Assim o limite de uma sequ encia n ao se altera quando omitimos um n umero nito de termos dela. Propriedade 29. Toda sequ encia convergente e limitada. Demonstra c ao. Se lim xn = a ent ao para todo > 0 temos que existe n0 tal que para n > n0 implica xn (a , a + ), ent ao tomando = 1 tomamos o conjunto {x1 , . . . , xn0 , a 1, a + 1} seu m aximo sendo c e m nimo d e temos todos elementos da sequ encia contidos no intervalo [d, c]. Corol ario 9. Se uma sequ encia n ao e limitada ela n ao e convergente. n n Exemplo 2. Mostre que a sequ encia (xn ) dada por xn = diverge. Vale k n, n+k k=1 1 n da n + k 2 n, , aplicando a soma tem-se 2 n+k n n 1 n 2 n+k k=1 k=1 n n 2 n+k k=1
n

logo a sequ encia diverge.

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

18

1.3.3

Valores de ader encia

Deni c ao 21 (Valor de ader encia). Um n umero real a e dito valor de ader encia de uma sequ encia (xn ), quando existe uma subsequ encia de (xn ) que converge para a. Simbolizaremos o conjunto dos valores de ader encia de uma sequ encia por A[xn ]. Corol ario 10. Se uma sequ encia e convergente ent ao todas subsequ encias convergem para o mesmo limite que e o limite da sequ encia, ent ao se uma sequ encia e convergente ela possui apenas um valor de ader encia, isto e, se lim xn = a ent ao A[xn ] = {a} = {lim xn }. Exemplo 3. Os racionais s ao densos na reta e s ao enumer aveis, ent ao podemos tomar uma sequ encia (xn ) que enumera os racionais, logo pra essa sequ encia vale A[xn ] = R. Em especial os racionais em [0, 1] s ao enumer aveis e densos logo tomando uma enumera c ao (xn ) dos racionais nesse conjunto temos A[xn ] = [0, 1]. Exemplo 4. A sequ encia (1, 2, 3, 1, 2, 3, 1, 2, 3, ) que satisfaz x1 = 1, x2 = 2, x3 = 3 sendo peri odica de per odo 3, xn+3 = xn , tem A[xn ] = {1, 2, 3}. Exemplo 5. Dar o exemplo de uma sequ encia (xn ) que possua A[xn ] = N. Para que isso aconte ca e necess ario que cada n umero natural apare ca innitas vezes na sequ encia.
k Denimos a sequ encia (xn ) como xn = k se n e da forma p e o k - esimo primo e k , onde pk

k N , da existem innitos valores de n tais que xn = k com isso geramos subsequ encias que convergem para um k qualquer dado, denimos tamb em xn = 1 caso n n ao seja da
k forma p c ao da sequ encia. k , apenas para completar a deni

Propriedade 30. a A[xn ] > 0, k N exista n > k tal que |xn a| < . Um ponto a e de ader encia se existem innito termos da sequ encia arbitrariamente pr oximos de a. Demonstra c ao. . Se a e valor de ader encia de (xn ), ent ao ela possui uma subsequ encia que converge para a, logo para qualquer > 0 e k N xo, existe n ndice da subsequ encia tal que n > k e |xn a| < . . Supondo que > 0, k N exista n > k tal que |xn a| < .

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

19

No primeiro passo tomamos = 1 e k = 1 da existe n1 > 1 tal que xn1 (a 1, a + 1). 1 1 1 Podemos tomar agora = e k = n1 ent ao existe n2 > n1 tal que xn2 (a , a + ), 2 2 2 1 na t + 1- esima etapa tomamos = e k = nt da existe nt+1 > nt tal que xnt+1 t+1 1 1 (a ,a + ), logo constru mos uma subsequ encia (xnt ) tal que lim xnt = a. t+1 t+1 Corol ario 11. Negamos a proposi ca o anterior. a / A[xn ] > 0, k N tal que para todo n > k implique |xn a| . Exemplo 6. Quais s ao os valores de ader encia da sequ encia (xn ) denida como x2n1 = n 1 e x2n = ? Para que um ponto seja de ader encia e necess ario que existam innitos n termos arbitrariamente pr oximos de tal ponto, no caso de tal sequ encia o u nico n umero que satisfaz tal propriedade e o 0, al em disso tal sequ encia n ao e convergente pois n ao e limitada. Propriedade 31. O conjunto A dos valores de ader encia de uma sequ encia (xn ) e fechado. Demonstra c ao. Temos que mostrar que A = A.J a sabemos que vale A A, falta mostrar que A A . Se a A ent ao a A, vamos usar a contrapositiva que e se a /A ent ao a / A. Se a / A ent ao existe > 0 tal que (a , a + n ao possui elementos de (xn ) da n ao pode valer a A. Propriedade 32. Se uma sequ encia (xn ) for limitada ent ao seu conjunto de pontos de ader encia e compacto. Demonstra c ao. J a vimos que A e fechado, agora se (xn ) for limitada ent ao A e limitado, sendo limitado e fechado e compacto. Nessas condi c oes A possui elemento m nimo e elemento m aximo. o M nimo de A e denotado como lim inf xn e o elemento m aximo de A e denotado como lim sup xn .

1.4
1.4.1

Sequ encias mon otonas


Toda sequ encia mon otona limitada e convergente

Teorema 1. Toda sequ encia mon otona limitada e convergente.

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

20

Demonstra c ao. Sejam (xn ) uma sequ encia n ao-decrescente limitada, a = sup{xn |n N }, vamos mostrar que limxn = a. Para qualquer > 0 temos a > a como a eo supremo (menor das cotas superiores) temos que a n ao e cota superior, ent ao n0 tal que xn0 > a e como a sequ encia e n ao-decrescente temos para n > n0 que xn xn0 logo xn > a e a < xn < a + implicando lim xn = a. Sejam (xn ) uma sequ encia n ao-crescente limitada, a = inf {xn |n N }, vamos mostrar que limxn = a. Para qualquer > 0 temos a + > a como a e nmo temos que a + n ao e cota inferior, ent ao existe n0 tal que xn0 < a + e como a sequ encia e n ao-crescente temos para n > n0 , xn xn0 e a < xn < a + implicando lim xn = a. O argumento vale tamb em para sequ encias crescentes (pois s ao n ao-decrescentes) e para sequ encias decrescentes (pois s ao n ao-crescentes.) Propriedade 33. Toda sequ encia crescente limitada tem todos seus termos menores que seu limite. Demonstra c ao. Seja (xn ) a sequ encia e lim xn = a, vamos mostrar que sempre vale xn < a. Se fosse xn a para n > n0 ent ao xn+1 > xn a, da xn+1 > a e a n ao seria o supremo do conjunto dos elementos da sequ encia.

1.4.2

a + a + a + Ra zes encaixadas
xn + b, onde x2 1 <

Exemplo 7. Seja a sequ encia (xn ) denida como x1 = a e xn+1 = x1 + b, isto e , a2 < a + b, a e b positivos , calcular lim xn .

Vamos mostrar primeiro que a sequ encia e crescente. Por indu c ao sobre n, temos x2 = a + b e a < a + b pois a2 < a + b. Supondo para n, xn < xn+1 vamos mostrar que vale para n + 1, xn+1 < xn+2 . Da hip otese tem-se que xn + b < xn+1 + b da xn + b < xn+1 + b implicando xn+1 < xn+2 . Vamos mostrar agora que a sequ encia e limitada superiormente. Existe t > 0 R tal que t2 > a + b e t2 b > t. Da a sequ encia e limitada superiormente por t2 b pois, por indu ca o x1 = a < t2 b e supondo xn < t2 b segue xn + b < t2 tomando a raiz segue xn+1 < t < t2 b. Ela e limitada superiormente e crescente logo e convergente.

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

21

2 Tomando limite em ambos ca o do segundo lados de xn+1 = xn + b resolvendo a equa 1 + 1 + 4b grau encontramos L = . 2 Podemos tomar x1 = 0 e b = a da 0 < a, logo converge e temos o corol ario

1 + 1 + 4a a + a + a + = . 2 1+ 5 1 + 1 + 1 + = 2

Exemplo 8.

converge para a raz ao aurea. Exemplo 9. 2 + 2 + 2 + = 2.

Seja f (0) = 0 e f (n) =

2 + f (n) ent ao vale 2 f (n + 1) 1 > . 2 f (n) 4

Como 2 f (n) > 0 para todo n tem-se que essa desigualdade e equivalente ` a 4f (n + 1) f (n) < 6 4 2 + f (n) f (n) < 6

tomando f (n) = x, simplicando ap os elevar ao quadrado, chegamos numa inequa c ao de segundo grau, satisfeita para qualquer x, logo se verica a inequa c ao . Propriedade 34. Se uma sequ encia mon otona possui subsequ encia limitada, ent ao a sequ encia e limitada. Demonstra c ao. Suponha que (xn ) seja n ao-decrescente e possua uma subsequ encia limitada, vamos mostrar que para todo n natural vale xn < M para algum M . Como a subsequ encia de (xn ) e limitada, ent ao para todo n N existe n0 N tal que n0 > n e n0 e ndice da subsequ encia limitada de (xn ) com isso tem-se xn xn0 e como a subsequ encia e limitada, existe M tal que xn0 < M , da por transitividade xn < M , isso implica que (xn ) e limitada superiormente e como a sequ encia n ao-decrescente e limitada inferiormente ent ao ela e limitada.

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

22

Corol ario 12. Se uma sequ encia mon otona possui subsequ encia limitada ent ao ela e convergente, pois a sequ encia mon otona ser a limitada e toda sequ encia mon otona limitada e convergente. Corol ario 13. Em especial se uma sequ encia mon otona possui subsequ encia convergente, ent ao essa subsequ encia e limitada e da a sequ encia mon otona e convergente.

1.4.3

lim bn = 0, |an | < c lim an bn = 0.

Propriedade 35. Se lim bn = 0 e (an ) e uma sequ encia limitada, ent ao lim an bn = 0. Demonstra c ao. Como an e limitada existe c > 0 tal que |an | < c para todo n natural, e como lim bn = 0 temos > 0 n0 tal que n > n0 implica |bn | < , temos que mostrar que 1 > 0 n0 tal que n > n0 implica |an bn | = |an ||bn | < 1 . Como lim bn = 0 podemos 1 1 escolher = para qualquer 1 > 0 logo para n > n0 segue |bn | < e como |an | < c c c tem-se |an ||bn | < 1 . Corol ario 14. Em especial se (xn ) e convergente e lim yn = 0 ent ao lim xn .yn = 0. Exemplo 10. (xn ) convergente e yn = 1 xn ent ao lim = 0. n yn

Exemplo 11. Calcular o limite da sequ encia cos( n ) 4 . n Temos que an = cos( para zero. Exemplo 12. A sequ encia f (n) = (1)n 1 tem limite 0 pois (1)n e limitada e lim = 0. n n n 1 ) e limitada e bn = tem limite 0, logo a sequ encia converge 4 n

Propriedade 36. Sejam (an ) e (bn ) sequ encias limitada tais que an + bn = 1 n N , (zn ) e (tn ) com o mesmo limite a, ent ao lim an .zn + bn .tn = a. Demonstra c ao. Escrevemos an .zn + bn .tn = an .zn a.an + a. an +bn .tn = an (zn a) + a(1 bn ) + bn .tn =
=1bn

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

23

= an (zn a) + a a.bn + bn .tn = an (zn a) + a + bn (tn a) da lim an (zn a) + a + bn (tn a) = a = lim an .zn + bn .tn pois an e bn s ao limitadas e zn a, tn a tendem a zero. Propriedade 37. Se lim zk (n) = a k e cada (xk (n)) e limitada com
n p k=1

xk (n) = vn b

ent ao lim

p k=1

xk (n)zk (n) = a.b.


p k=2 p k=1

Demonstra c ao. Vale x1 (n) = vn

xk (n).
p k=2

xk (n)zk (n) = x1 (n)z1 (n) +


p k=2

xk (n)zk (n) =

= z1 (n)vn

xk (n)z1 (n) +

p k=2

xk (n)zk (n) =

= z1 (n)vn +
a.b

p k=2

xk (n) (zk (n) z1 (n)) a.b.


0

1.4.4

1 A sequ encia (1 + )n . n

Exemplo 13. Vamos analisar a sequ encia denida por f (n) = (1 + 1 n ) n

. Primeiro vamos mostrar que ela e crescente, usaremos que a m edia aritm etica e maior ou igual a m edia geom etrica, na sequ encia de n + 1 n umeros com n n umeros iguais ` a 1 (1 + ) e um deles sendo a unidade 1, com isso temos n 1+ (
n 1 (1 + n ) n
1 1 n+1 )) n

k=1

n+1

)(

(1 +

k=1

1 n+1+1 1 1 1 n+1 1 )=1+ ((1 + )n ) n+1 (1 + ) (1 + )n . n+1 n+1 n n+1 n

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

24

Vamos mostrar agora que a sequ encia e limitada superiormente expandindo pelo teorema binomial
k 1 k 1 s ( ) ) ( n s ) (1 n n n n 1 n n 1 s=0 s=0 (1 + ) = = = k k n n k ! n k! k k=0 k=0 k=0

s s 1 1 1 1=1 n n s=0 s=0


k1 k1

dividindo por k ! e aplicando a soma

n k=0

em ambos lados, segue


n

1 1 (1 + )n n k! k=0 e da desigualdade (para k 1) 2k+1


n k=1 n n n +1 k=2 n1 n n1

2 = 2n

(k + 1) =

k = (n + 1)!

k=1 n1

1 1 1 1 1 1 logo temos 2 (n + 1)! k (k + 1)! 2 (k + 1)! 2k (k )! 2k k=1 k=1 k=2 k=1


n n n 1 n1 1 1 1 1 2+ = 2+ =1+ k (k )! k=0 (k )! 2 2k k=2 k=1 k=0

logo (1 +
1 = 2 temos k 2 k=0

n 1 1 1 n ) 1+ n 2k k=0

e como

(1 +

1 n ) 1+2<3 n

como a sequ encia e crescente e limitada superiormente en ao ela e convergente, sendo limitada pelo seu primeiro termo (1 + 1) = 2 , temos ent ao 2 (1 + portanto a sequ encia de termo (1 + 1 n ) <3 n

1 n ) e convergente. n

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

25

Observa c ao 1. Podemos Demonstrar que (1 +

1 n ) e crescente sem usar a desigualdade n k 1 s (1 n ) n 1 n s=0 das m edias, como se segue: De (1 + ) = temos n k! k=0 n + 1 > n,
k 1 s=0

1 1 1 1 s s s s > , < , , 1 1 n n+1 n n+1 n n+1 n n+1 1


k 1 n k 1 n k1 s s s s 1 , 1 1 n s=0 n + 1 k=0 s=0 n n+1 k=0 s=0

que dividindo por k ! temos ) n ( n ( ) n+1 1 n 1 k (n + 1)k k n k k=0 k=0 somando o termo 1 temos (n + 1)n+1

) ) n ( ) n ( n+1 ( n 1 n+1 1 n+1 1 1 < + = k nk k (n + 1)k (n + 1)n+1 k (n + 1)k k=0 k=0 k=0 assim ) n+1 ( n+1
k=0 n ( ) n 1 1 > k (n + 1) k nk k=0

k (1 +

1 n+1 1 ) > (1 + )n . n+1 n

Deni c ao 22 (N umero e). Simbolizamos por e o n umero para o qual a sequ encia de 1 termo (1 + )n converge. n 1 lim(1 + )n = e. n Exemplo 14. Usando que a m edia aritm etica e maior ou igual a m edia geom etrica, na t sequ encia de n + 1 n umeros com n n umeros iguais ` a (1 + ) e um deles sendo a unidade n 1, com isso temos n t 1+ (1 + n ) n 1 t k=1 ( ) ( (1 + )) n+1 n+1 n k=1 (
1 n+1+t t t t n+1 t )=1+ ((1 + )n ) n+1 (1 + ) (1 + )n n+1 n+1 n n+1 n

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

26

com t 1 real. Em especial a sequ encia de termo xn = (1 n = 2 temos x2 = da xn 1 para n > 1. 4 1 4

1 n ) e crescente e para n

Exemplo 15. Vale que lim(1 da lim(1 1 n ) = e1 . n 1 n 1 ) (1 + )n = lim 1n = 1 n n

1.4.5

x x x x

Exemplo 16. Seja a sequ encia denida como f (n + 1) = com condi ca o inicial f (1) = xf (n)

x, x > 1, mostrar que existe o limite lim f (n).

Vamos mostrar que a sequ encia e crescente e limitada superiormente. Primeiro por indu c ao sobre n vamos mostrar que ela e crescente,isto e, f (n + 1) > f (n). Temos pela recorr encia que f (2) = xf (1) = x x e temos f (2) > f (1) essa u ltima vale pois x > 1 implica x x> xx x>x

x > 1 que implica x x > x. agora supondo

f (n + 1) > f (n) vamos mostrar que f (n + 2) > f (n + 1) f (n + 1) > f (n) f (n + 1) > 2f (n) como f (n + 2) = xf (n + 1) e f (n + 1) = xf (n + 1) > xf (n)

xf (n) segue

f (n + 2) > f (n + 1)

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

27

logo ca provado por indu ca o que a sequ encia e crescente. Vamos mostrar agora que seus termos s ao menores que x, por indu ca o tamb em, para f (1) x> x x2 > x

que vale pois x > 1 implica x2 > x. Supondo que x > f (n) temos que mostrar que x > xf (n) = f (n + 1) x > f (n) x2 > xf (n) x > xf (n) = f (n + 1)

logo est a provada que a sequ encia e limitada superiormente e crescente, logo e convergente. Tomando o limite em ambos lados de f (n + 1) = xf (n) segue que L = 2L, logo L2 = xL como L n ao e nulo segue L = x. Podemos perceber tamb em que 1 k x x x x = xk=1 2 = x1 = x pois a s erie converge para 1. Exemplo 17 (IME-1964). Calcule lim x x x x .

x2

Como sabemos que x x x x = x ent ao lim x x x x = lim x = 2.


x 2

x2

Exemplo 18. Mostrar que x y x y = 3 x2 y. Escrevemos a express ao em termo do produto de dois n umeros elevados a s eries

x 2 y 4 x 8 y 16

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

28

k=0

1 22k+1

k=0

1 22k+2

calculamos as s eries por meio de s erie geom etrica


k=0

1 22k+1

1 1 1 1 = = k 2 k=0 4 21

1 4

14 2 = 23 3

da a s erie que resulta no expoente de y converge para

1 da segue o resultado. 3

Deni c ao 23 (Termo destacado). Um termo xs de uma sequ encia (xn ) e dito termo destacado quando vale xs xp , p s, isto e , o termo xs e maior ou igual a seus sucessores na sequ encia. Propriedade 38. Em uma sequ encia n ao-crescente, todos termos s ao destacados. Demonstra c ao. Tomando xs (xn ), vamos mostrar que xs e destacado. Vale s+p segue xs xs+1 e da xk 0 tomando a soma
k =s

(xs+p+1 xs ) 0 e da xs xs+p+1 = xn com n s. Propriedade 39. Se uma sequ encia n ao-decrescente possui termo destacado ent ao ela e constante a partir de certo termo. Demonstra c ao. Suponha que exista xs destacado em (xn ) ent ao vale xs xp para p s, mas como a sequ encia e n ao-decrescente, ent ao vale tamb em xp xs de onde segue xp = xs para todo p s, ent ao para n s vale xn = xs , sendo ela constante a partir desse termo. Deni c ao 24 (Termo apagado). Um termo xs e dito apagado quando para todo p s vale xp xs , isto e o termo xs e menor ou igual a seus sucessores.

1.4.6

Limite do m odulo de uma sequ encia.

Propriedade 40. Se lim xn = a ent ao lim |xn | = |a|.

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

29

Demonstra c ao. Se lim xn = a ent ao > 0, n0 N | n > n0 |xn a| < por em temos a desigualdade ||xn | |a|| |xn a| logo ||xn | |a|| < e lim |xn | = |a|. Exemplo 19. lim |xn | pode existir por em lim xn pode n ao existir, por exemplo tomamos xn = (1)n , ela n ao converge por em |(1)n | = 1 e constante logo convergente.

1.4.7

Estudo da sequ encia (an ).

Exemplo 20. Vamos analisar a sequ encia dada por f (n) = an . 1. Se a = 0 a sequ encia e constante f (n) = 0 logo seu limite e 0. 2. Se a = 1 temos a sequ encia constante, f (n) = 1 cujo limite e 1. 3. Se a > 1 multiplicando por an segue an+1 > an , an > 0 logo a sequ encia e crescente. Vamos mostrar agora que ela e ilimitada superiormente, escrevemos a = 1 + h e vale 1 + h > 1, h > 0 (pela suposi ca o inicial de a) pela desigualdade de bernoulli segue (1 + h)n 1 + nh, se quisermos 1 + nh > b (b sendo um n umero real qualquer) b1 assim podemos achar n tal que (1 + h)n seja maior que basta nh > b 1, n > h qualquer n umero real b logo seu limite e . 4. Se 0 < a < 1 segue de a < 1 multiplicando por an em ambos lados que an+1 < an , an+1 an = an < 0 logo f (n) e decrescente logo limitada superiormente pelo seu primeiro termo a , temos que ela e limitada inferiormente tamb em pois 0 < a implica 0 < an , sendo limitada inferiormente e decrescente ela e convergente. 5. Se a = (1) temos a sequ encia alternada (1)n que para n para vale 1 e n mpar vale 1, essa sequ encia n ao converge pois tais subsequ encias n ao convergem para o mesmo limite. 6. Se 1 < a < 0 ent ao 0 < a < 1 e temos lim(a)n = 0 e da lim(1)n (a)n = 0 pois (1)n e limitada por em tal limite e lim an = 0.

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

30

1.5
1.5.1

Propriedades aritm eticas dos limites


Limite da soma

Propriedade 41 (Limite da soma). Se lim an = a e lim bn = b ent ao lim(an + bn ) = lim an + lim bn = a + b. Demonstra c ao. Como lim an = a e lim bn = n existem n0 N e n1 N tal que quaisquer 1 > 0, 2 > 0 vale n > n0 implica |an a| < 1 e n > n1 implica |bn b| < 2 . Temos que mostrar que para qualquer > 0 existe n2 N tal que n > n2 implica |an + bn (a + b)| < . Escolhemos ent ao 1 e 2 tais que 1 + 2 = ( com 1 > 0, 2 > 0 ) tomando n2 = max{n0 , n1 } temos que para n > n2 vale |bn b| < 2 e |an a| < 1 somando as duas desigualdades termo a termo segue |an + bn (a + b)| |bn b| + |an a| < 1 + 2 = Corol ario 15. Se lim yn = b ent ao lim(yn b) = 0. Como lim yn existe e lim b = b (pela propriedade do limite da sequ encia constante) ent ao pelo limite da soma temos lim(yn b) = lim yn + lim b = lim yn b = b b = 0. Corol ario 16. Se lim xn = a e b uma constante real ent ao lim b(xn a) = 0 pois a sequ encia yn = b e limitada e o limite lim(xn a) = 0. Propriedade 42. Se lim(xn a) = 0 ent ao lim xn = a. Demonstra c ao. Se lim xn a = 0 temos que > 0 n0 N tal que para n > n0 segue |xn a| < mas isso e equivalente a deni c ao de lim xn = a, logo lim xn = a. Corol ario 17. Se lim xn existe e lim yn = b ent ao lim xn (yn b) = 0. Pelo lim xn existir xn e limitada e por lim yn = b segue lim yn b = 0 logo lim xn (yn b) = 0 por ser o produto de uma sequ encia limitada e por uma que tende a zero implica lim xn (yn b) = 0. .

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

31

1.5.2

Limite do produto

Propriedade 43 (Limite do produto). Se lim xn = a e lim yn = b ent ao lim xn yn = lim xn . lim yn = a.b. Demonstra c ao. |an .bn ab| = |an bn abn + abn ab| |an .bn abn | + |abn ab| = |bn ||an a| + |a||bn b|. Demonstra c ao.[2] Podemos escrever xn yn ab = xn yn xn b + xn b ab = xn (yn b) + b(xn a) temos que lim xn (yn b) = 0, lim b(xn a) = 0 pois xn e limitada por ser convergente e yn b tende a zero (por yn b), da mesma maneira b e limitada e xn a tende a zero (por xn a) logo lim(xn (yn b) + b(xn a)) = lim xn (yn b) + lim b(xn a) = 0 = lim xn yn ab como lim xn yn ab = 0 lim xn yn = ab.

Corol ario 18. Se a e constante e yn b ent ao lim ayn = a.b. Tomamos xn = a e usamos a propriedade do produto lim xn yn = lim xn lim yn = a.b. Corol ario 19 (Linearidade). Se lim yn e lim xn existem, a e b sendo constantes ent ao lim ayn + bxn = a lim yn + b lim xn . Usamos a propriedade da soma e do produto respectivamente lim ayn + bxn = lim ayn + lim bxn = a lim yn + b lim xn . Corol ario 20. Se lim xn = a e lim xn yn = 0 ent ao lim yn = a pois lim yn xn = 0 e pelo limite da soma lim yn xn + xn = lim yn xn + lim xn = 0 + a = a = lim yn .

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

32

1.5.3

Limite do quociente

Propriedade 44 (Limite do inverso). Se lim yn = b = 0 ent ao lim 1 1 = . yn b

Demonstra c ao. Temos o limite lim yn b = b2 assim para todo > 0, n0 N tal que b2 b2 3b2 para n > n0 implica yn b (b2 , b2 + ), tomando = temos yn b ( , ) assim 2 2 2 b2 2 1 yn b > e e positivo, segue disso que para n > n0 temos 2 > , sendo positivo e 2 b yn b limitado superiormente (yn b) e uma sequ encia limitada, consideramos ent ao o limite lim 1 1 b yn = lim yn b yn b

no numerador temos um limite que e zero e no denominador uma sequ encia limitada, ent ao tal limite e zero, logo lim 1 1 1 1 = 0, lim = . yn b yn b

Corol ario 21. Sendo lim xn = a e lim yn = b = 0 ent ao lim pois lim xn 1 a = lim xn lim = . yn yn b xn a yn 1 = b = 0 ent ao lim yn = , pois lim = e da yn b xn b yn a = lim yn = . xn b xn a = yn b

Corol ario 22. Se lim xn = a e lim por limite do produto

lim xn

yn Corol ario 23. Seja a = 0. Se lim = 1 ent ao lim yn = a, pois usando linearidade do a 1 yn = lim yn = 1 portanto lim yn = a. limite lim a a b Corol ario 24. Se lim xn = a = 0 e lim xn yn = b ent ao lim yn = . a 1 1 1 b Vale que lim = a, da lim xn yn lim = lim xn yn = lim yn = . xn xn xn a Propriedade 45 (Limite do somat orio). Escrever.

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

33

Exemplo 21. Exemplo de uma sequ encia onde lim |xn | existe e lim xn n ao existe. Consin ( 1) 1 1 dere xn = (1)n + temos em m odulo |xn | = 1+ com limite lim |xn | = lim 1+ = 1 n n n 1 1 e temos x2n = 1 + com limite 1 e x2n+1 = 1 como limite 1, assim temos 2n 2n + 1 subsequ encias com limites diferentes logo a sequ encia n ao tem limite por em o m odulo dela possui. Propriedade 46. Sejam a 0, b 0 ent ao |a n b n | |a b| n Demonstra c ao. Supondo a b , denindo c = a n e d = b n , ent ao c d 0 por expans ao binomial tem-se
n ( ) n c = ((c d) + d) = (c d)k dnk dn + (c d)n 0 k k=0 n n
1 1 1 1 1

da cn dn (c d)n 0 implicando |a b| |a n b n |n e da | a n b n | | a b| n . Exemplo 22. N ao vale a propriedade |an bn | |a b|n para perceber isso tome a = 2, b = 1, da ter amos |2n 1| 1 o que e falso . Na verdade a propriedade acima implica que |x y |n |xn y n |.
1 1 1 1 1

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

34

1.5.4

lim

p (xn ).
1 1

Propriedade 47. Se xn 0 e lim xn = a ent ao lim(xn ) p = a p Demonstra c ao. Como lim xn = a ent ao > 0 conseguimos n0 N tal que para n > n0 tem-se |xn a| < p e da |xn a| p < , da desigualdade anterior temos que
p |xn a p | |xn a| p < 1 1 1 1 1 1

e da lim(xn ) p = a p . Propriedade 48. Seja m racional e (xn ) de termos positivos. Se lim xn = a ent ao lim xn = am . Demonstra c ao. p Escrevemos m = , da q
1 q lim xn = aq 1

usando propriedade do produto segue


p q lim xn = aq . p

Deni c ao 25. Diremos que duas sequ encias (xn ) e (yn ) diferem por um n umero nito de pontos quando existe n0 N tal que para n > n0 implica xn = yn . Escreveremos essa rela c ao como (xn ) (yn ). Propriedade 49. Diferir por um n umero nito de pontos e uma rela c ao de equival encia. Demonstra c ao. Reexividade (xn ) (xn ) pois existe n0 tal que para n > n0 xn = xn , no caso qualquer n0 vale. Simetria, Se (xn ) (yn ) ent ao (yn ) (xn ), se a primeira vale temos xn = yn para n > n0 logo yn = xn implicando2 (yn ) (xn ). Transitividade, Se (xn ) (yn ) e (yn ) (zn ) ent ao (xn ) (zn ), pois existe n0 tal que para n > n0 vale xn = yn e existe n1 tal que para n > n1 vale yn = zn , logo tomando n2 = max{n0 , n1 } vale para n > n2 vale xn = yn e yn = zn ent ao xn = zn logo (xn ) (zn ). Propriedade 50. Se lim xn = a e (yn ) (xn ) ent ao lim yn = a.
2

Propriedade trivial na verdade, n ao acham?

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

35

Demonstra c ao. Se lim xn = a ent ao > 0 n0 N tal que n > n0 implica |xn a| < e (yn ) (xn ) implica existir n1 tal que para n > n1 temos yn = xn , tomando n2 = max{n0 , n1 } temos que para n > n2 vale xn = yn e > 0 n2 N tal que n > n2 implica |yn a| < logo lim yn = a. Propriedade 51. Se lim xn = a, a > 0, ent ao (xn ) (|xn |). Demonstra c ao. Se lim xn = a e a > 0 ent ao para qualquer > 0 existe n0 tal que para n > n0 temos xn (a , a + ), no caso podemos tomar um tal que a > 0, por a exemplo = , logo para n > n0 os termos s ao positivos, logo temos xn = |xn | implicando 2 (xn ) (|xn |) e implicando lim |xn | = a. Propriedade 52. Se lim xn = a, a < 0, ent ao (xn ) (|xn |). Demonstra c ao. Se lim xn = a ent ao lim xn = a com a < 0 ent ao para qualquer > 0 existe n0 tal que para n > n0 temos xn (a , a + ), no caso podemos a tomar um tal que a > 0, por exemplo = , logo para n > n0 os termos s ao 2 positivos, logo temos xn = |xn | implicando (xn ) (|xn |) e implicando lim |xn | = a. Propriedade 53. Se lim xn = 0 ent ao lim |xn | = 0. Demonstra c ao. Se lim xn = 0 temos que para todo > 0 n0 N tal que para n > n0 temos |xn | < mas como ||xn || = |xn | temos tamb em ||xn || < implicando que lim |xn | = 0 Corol ario 25. Juntando as u ltimas propriedades segue que se lim xn = a ent ao lim |xn | = |a|. Propriedade 54. Sejam duas sequ encias (xn ) e (yn ) tais que lim xn = lim yn = a ent ao para todo > 0 existe n0 N tal que para n > n0 xn e yn pertencem ao intervalo (a , a + ). Demonstra c ao. Se lim xn = a ent ao para todo > 0 existe n1 N tal que para n > n1 xn (a , a + ) e se lim yn = a ent ao para todo > 0 existe n2 N tal que para n > n2 yn (a , a + ) logo tomando o m aximo de n1 , n2 como n0 , tem-se para n > n0 que xn , yn (a , a + ).

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

36

Propriedade 55. Seja lim xn = 0. Para cada n N denimos yn = min{|xk |, k In |} . Temos ent ao lim yn = 0. Demonstra c ao. Como lim xn = 0 temos que > 0 n0 N tal que para n > n0 segue |xn | < e temos tamb em yn |xn | < e como |yn | = yn por yn ser sempre n ao negativo segue |yn | < logo lim yn = 0. Propriedade 56. Se lim x2n = a e lim x2n1 = a ent ao lim xn = a. Demonstra c ao. Sejam yn = x2n e zn = x2n1 como temos lim yn = lim zn = a, para qualquer > 0 existem n0 e n1 tais que para n > n0 vale yn (a , a + ) e n > n1 vale zn (a , a + ), escolhendo n2 > max{n0 , n1 } temos para n n2 simultaneamente zn , yn (a , a + ), x2n1 , x2n (a , a + ), ent ao para n > 2n2 1 temos xn (a , a + ) logo vale lim xn = a. Propriedade 57. Se as subsequ encias (x2n ) , (x2n1 ) e (xtn ) s ao convergentes, onde t e mpar, ent ao (xn ) e convergente. Demonstra c ao. Seja a = lim x2n , b = lim x2n1 , c = lim xtn , a subsequ encia (x2t , x22 t , x23 t , , x2s t , ) converge para t por ser subsequ encia de (xtn ), por em ela tamb em e subsequ encia de (x2n ), logo ela converge para a, disso segue a = c. a subsequ encia (x3t , x32 t , x33 t , , x3s t , ) e subsequ encia de (xtn ), logo converge para a, ela tamb em e subsequ encia de (x2n1 ), pois como t e mpar 3s t tamb em e mpar, logo tal subsequ encia converge para b, disso segue que a = b, lim x2n = lim x2n1 = a, por isso lim xn = a, pelo resultado anterior.
p k =1

1.5.5

Se N =

Nk e lim xn = a ent ao lim xn = a.


nNk
p k=1

Propriedade 58. Se N =

Nk e lim xn = a ent ao lim xn = a.


nNk

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

37

Demonstra c ao. Dado > 0 xo e arbitr ario existe nk Nk tal que n > nk , n Nk vale xn (a , a + ) pelo fato de lim xn = a. Tomamos n0 = max{n1 , , np }, da vale para n > n0 , xn (a , a + ) para todo n Nk com todo k , com isso uniformizamos o valor do ndice para o qual os termos da sequ encia est ao no mesmo intervalo (a , a + ). Como todo n N pertence a algum Nk ent ao para n N sucientemente grande vale xn em (a , a + ) . Vamos tentar deixar mais clara a u ltima proposi ca o. e n ao vazio logo Seja n0 = min{n > n0 |xn (a , a + ) n Nk , k }, tal conjunto possui m nimo. Para todo n N , n > n0 vale xn (a , a + ), pois dado n > n0 > n0 xn pertence ` a algum Nk e nas condi c oes colocadas na constru ca o do conjunto para Nk vale xn (a , a + ). Exemplo 23. Pode valer N =
k=1 nNk

Nk com lim xn = a e lim xn = a.


nNk

2 n Como por exemplo, denimos N2 = {2, 22 , 23 , , 2n , } em geral Nk+1 = {p1 k , pk , , pk , } Nk em N . Deonde pk e o k - esimo primo, denindo N1 como o complemento de k=2

nimos em N2 , x2 = 2, xn = 0 para os outros valores, da mesma forma em Nk+1 denimos xpk = pk e xn = 0 para os outros valores. Em N1 denimos xn = 0 para todo n. A sequ encia xn n ao converge possui uma subsequ encia que tende a innito. x2 = 2, x3 = 3, x5 = 5, , xpk = pk , a subsequ encia dos primos. Propriedade 59. Se lim xn = a e lim(xn yn ) = 0 ent ao lim yn = a. Demonstra c ao. Temos lim xn = a somando com o limite lim(xn + yn ) = 0 segue lim xn + xn + yn = a = lim yn . Propriedade 60. Sejam a = 0 e lim yn = 1 ent ao lim yn = a. a

yn Demonstra c ao. Tomando o produto dos limites lim a = a e lim = 1 segue a yn lim a = lim yn = a. a

1.6
1.6.1

C alculo de limites por meio de subsequ encias


lim a n = 1
1

Propriedade 61. Seja a > 0 ent ao lim a n = 1.

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

38

Demonstra c ao. A sequ encia e decrescente se a > 1, pois de 1 < a multiplicando por a ambos lados segue an < an+1 , a n+1 < a n e tamb em e limitada inferiormente, por 1 por 1 1 exemplo, pois de 1 < a elevando a de ambos lados temos 1 < a n . n+1 Se 0 < a < 1 a sequ encia e crescente pois a < 1 multiplicando por an em ambos lados 1 1 1 an+1 < an , a n < a n+1 al em disso e limitada superiormente pois de a < 1 elevando a n 1 n temos a < 1. Em qualquer dos casos temos que a sequ encia e convergente por ser mon otona e limitada. Logo existe o limite l = lim a n . Qualquer subsequ encia deve convergir ao mesmo limite, consideramos ent ao o limite da subsequ encia l = lim a logo l = 1. Demonstra c ao.[2] Considere a > 1 escrevemos a n = 1 + h da h>0e a = (1 + h)n 1 + nh que implica a1 a1 h e 1+ 1 + h 1, ent ao tem-se a desigualdade n n 1
an
1 1 (n)(n+1) 1

= lim

a (n) a
1 n+1

l =1 l

1+

1 a1 an 1 n 1

por teorema do sandu che segue que lim a n = 1.


1

1.6.2

lim n n = 1

Propriedade 62. lim n n = 1. Demonstra c ao. Vamos provar que a sequ encia (xn ) com termo dado por xn = n n e decrescente a partir do seu terceiro termo. Tomamos a fun ca o f (x) = x x = e x lnx , 1 1 derivando f (x) = 2 (1 lnx)x x , 1 lnx < 0, 1 < lnx para x > e, pois segue lnx > x lne = 1, lnx e fun ca o crescente cont nua. Ent ao a sequ encia e decrescente a partir do terceiro termo 3 > e. Outra maneira de demonstrar que a sequ encia e decrescente a partir 1 n do primeiro termo segue de (1 + ) < n para n 3 da (n + 1)n < nn+1 que implica n 1 1 (n + 1) n+1 < n n .
1 1 1 1

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

39

Ela tamb em e limitada inferiormente por 1, pois n 1 n n 1 n = 1. Portanto ela converge para o nmo do conjunto dos termos da sequ encia e todas suas subsequ encias devem convergir para o mesmo limite, digamos l, tem-se que l 1 pela propriedade da sequ encia, ent ao l = 0. Tomamos a subsequ encia de termos (2n) 2n , segue l2 = (lim(2n) 2n )2 = lim(2n) n = lim 2 n lim n n = l logo l2 = l que implica l = 1, pois n ao pode ser l = 0. Exemplo 24. Se 0 < a < 1 ent ao lim an = 0, pois an e decrescente limitada inferiormente logo e convergente. lim an+1 = L = a. lim an = aL, se L = 0 ent ao a = 1, absurdo, logo L = 0.
1 1 1 1 1

1.7

Limites innitos

Deni c ao 26 (Limite +innito). Seja uma sequ encia (xn ) . Ent ao lim xn = se acontece A > 0 n0 N | n > n0 xn > A nesse caso dizemos que xn tende a innito. Negar que lim(xn ) = signica que A > 0 n0 N | n > n0 tal que xn < A isto e, sempre haver a uma innidade de termos menores que um certo n umero A. Deni c ao 27 (Limite innito). Dizemos que lim xn = lim xn = . Corol ario 26. Se limxn = ent ao por deni ca o (xn ) n ao e limitada superiormente, da mesma maneira se lim xn = ent ao xn n ao e limitada inferiormente . Deni c ao 28 (Sequ encia Oscilante). Uma sequ encia (xn ) e dita oscilante se ela n ao e convergente, nem vale lim xn = ou lim xn = . Propriedade 63. Seja (xn ) tal que lim xn = a ent ao lim(1)n xn existe sse a = 0.

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

40

Demonstra c ao. Seja ent ao lim xn = a considere a sequ encia (zn ) de termo dado por zn = (1)n xn temos a subsequ encia de termos pares (z2n ) = (x2n ) com limite lim z2n = lim x2n = a e a subsequ encia de termos mpares (z2n1 ) = (x2n1 ) com limite lim z2n1 = lim x2n1 = a para que o limite exista e necess ario e suciente que a = a logo 2a = 0, a = 0. Propriedade 64. Se lim xn = a = 0 ent ao ((1)n xn ) e oscilante. Demonstra c ao. (xn ) e limitada logo n ao pode valer lim(1)n xn innito ou menos innito, como (xn ) converge para um valor n ao nulo, ent ao a sequ encia e oscilante. Propriedade 65. Se lim xn = ent ao ((1)n xn ) e oscilante . Demonstra c ao. Para n > n0 vale xn > A > 0 logo para n par (1)n xn e positivo e para n mpar tal termo e negativo ent ao a sequ encia n ao pode tender a innito, tamb em n ao pode ser convergente pois n ao e limitada. Propriedade 66. lim n = . Demonstra c ao. Temos que mostrar que para todo A > 0 podemos encontrar n0 N tal que n > n0 implica n > A, isso vale pois os naturais n ao s ao limitados superiormente nos reais. Propriedade 67. Se a > 1 ent ao lim an = . Demonstra c ao. Podemos escrever an = (1 + h)n com 1 + h > 1 logo h > 0 e vale a desigualdade de Bernoulli an = (1+ h)n > 1+ nh podemos conseguir assim que 1+ nh > A, A tomando n0 > 1 e como a > 1 implica an+1 > an temos uma sequ encia crescente logo h n > n0 implica an > A logo lim an = . Propriedade 68. Dada uma sequ encia (xn ) n ao-decrescente ilimitada temos que lim xn = . Demonstra c ao. Se (xn ) e uma sequ encia ilimitada n ao-decrescente ela e limitada inferiormente pelo seu primeiro termo ent ao ela deve ser ilimitada superiormente, logo podemos tomar A > 0 e vai existir n0 N tal que xn0 > A e como ela e n ao-decrescente temos que n > n0 implica xn xn0 > A logo temos lim xn = .

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

41

1.7.1

lim

n = .

Exemplo 25. lim n = . Temos que n e crescente e n ao e limitada superiormente, pois A2 = A. n 1 ( n) n ao e limitada por em lim = lim = 0. n n Propriedade 69. Se lim xn+p = para algum p natural ent ao lim xn = . Demonstra c ao. Para qualquer A > 0 existe n0 n tal que n > n0 implica xn+p > A, a partir de xn0 +1+p vale essa desigualdade, ent ao existe n1 = n0 + p tal que para n > n1 vale xn > A o que implica lim xn = . Propriedade 70. Se lim xn = ent ao x n e limitada inferiormente. Demonstra c ao. Se lim xn = , ent ao A > 0 existe n0 N tal que n > n0 vale xn > A, tomando A = 1 tem-se que para n > n0 , xn > 1, como existe um n umero nito de termos possivelmente menores que 1 ent ao a sequ encia e limitada inferiormente.

1.7.2

|xn+1 | Se lim = L ent ao lim n |xn | = L. |xn |

|xn+1 | Propriedade 71. Seja (xn ) uma sequ encia de termos n ao nulos, se lim = L ent ao | x | n lim n |xn | = L. Demonstra c ao. Seja L > 0, ent ao existe n0 N tal que para k > n0 vale 0 < L < t1 <
n k=n0 +1

|xk+1 | < t2 < L + |xk |

aplicando

em ambos lados e usando produto telesc opico tem-se |xn0 +1 |(t1 )nn0 < |xn+1 | < |xn0 +1 |(t2 )nn0

tomando a raiz n- esima |xn0 +1 | n (t1 )1 n < |xn+1 | n < |xn0 +1 | n (t2 )1 n
1 1 1 n0 n0

para n grande tem-se L < |xn+1 | n < L +


1

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

42

da segue que lim |xn+1 | n = L. Se L = 0, temos argumento similar, existe n0 N tal que para k > n0 vale 0<
n k=n0 +1

|xk+1 | < t2 < < 1 |xk |

aplicando

em ambos lados e usando produto telesc opico tem-se 0 < |xn+1 | < |xn0 +1 |(t2 )nn0

tomando a raiz n- esima 0 < |xn+1 | n < |xn0 +1 | n (t2 )1 n


1 1 n0

para n grande tem-se 0 < |xn+1 | n < da segue que lim |xn+1 | n = 0.
n k =1
1 1

1.7.3

lim

1 = . n+k
n k=1

Exemplo 26. lim Vale

1 = . n+k 1 1 2n k+n 2n

k n k + n 2n somando de 1 at e n segue

k+n

n n 1 lim 2 n+k k=1

logo por compara c ao lim

n k=1

1 = . n+k

1.8

Opera co es com limites innitos

Propriedade 72 (Crit erio do inverso). Seja xn > 0 para todo n N ent ao lim xn = 0 1 = . lim xn

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

43

Demonstra c ao. Se lim xn = 0 temos que para todo > 0 existe n0 N tal que para 1 1 1 1 1 n > n0 implica |xn | < , xn < , < tomando A = segue > A logo lim = . xn xn xn 1 Considerando agora lim = temos que para todo A > 0 existe n0 N tal que xn 1 1 > xn tomando = A temos xn < , |xn | < logo para n > n0 vale > A logo xn A lim xn = 0. 1 Exemplo 27. lim = 0 pois lim n = e n > 0. n

1.8.1

lim

1 = lim n+1 n=0 n+1+ n

1 Exemplo 28. lim n = 0 pois n + 1 n = . n+1+ n Exemplo 29. Mostrar que n+t 1 lim = 2 n+1+ n para t 0. Tem-se n+t 1 1 1 1 lim = lim = lim = . = lim 1 n+1 n+1 2 n+1+ n 1+ n 1 + nn + nn n+t +t n+t +t + 1+ t 1+ t
n n

Propriedade 73 (Crit erio de compara c ao). Sejam duas sequ encias (xn ) e (yn ) e um n umero natural n0 tal que se para n > n0 vale xn yn e lim yn = ent ao lim xn = . Demonstra c ao. Se lim yn = ent ao para qualquer A > 0 existe n1 N tal que para n > n1 vale yn > A e temos tamb em que para n > n0 vale xn yn , tomando n2 = max{n1 , n0 } para n > n2 vale xn yn e yn > A logo xn > A o que implica lim xn = . Propriedade 74. Se lim xn = e (yn ) e limitada inferiormente ent ao lim xn + yn = . Demonstra c ao. Com (yn ) limitada inferiormente tem-se B R tal que yn > B e como temos lim xn = vale para todo A > 0 existe n0 N tal que n > n0 xn > A logo de yn > B somando xn tem-se xn + yn > B + xn e de xn > A somando B segue xn + B > A + B logo xn + yn > A + B para todo C > 0 podemos tomar A + B = C assim lim xn + yn = .

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

44

Corol ario 27. Se lim yn = e lim xn = ent ao lim xn + yn = , pois yn e limitada inferiormente. Corol ario 28. lim pois 1 +n= n

1 e limitada inferiormente e n . n

Corol ario 29. Se (yn ) e uma sequ encia convergente e lim xn = ent ao lim xn + yn = , pois (yn ) sendo convergente, ela e limitada logo limitada inferiormente. Propriedade 75. Se lim xn = e existe c > 0 tal que yn > c para todo n N ent ao lim xn yn = . Demonstra c ao. Se lim xn = ent ao A > 0 n0 N tal que n > n0 xn > A e se existe c > 0 tal que yn > c para todo n natural ent ao para n > n0 , xn > 0 logo B yn .xn > c.xn e de xn > A segue xn .c > Ac assim xn yn > Ac podemos tomar ent ao A = c com B > 0 arbitr ario donde segue xn yn > B logo lim xn yn = . Corol ario 30. Se lim xn = e lim yn = ent ao lim xn .yn = . Corol ario 31. Se lim xn = e b > 0 uma constante ent ao lim bxn = . Podemos tomar yn = b para todo n na propriedade anterior e como b > 0 existe 0 < c < b da a propriedade segue. Propriedade 76. Seja b > 0 real, se lim xn = ent ao lim(xn )b = . Demonstra c ao. Se lim xn = ent ao B > 0 n0 N | n > n0 xn > B tomando B = A b , ent ao xn > A b da (xn )b > A com A arbitr ario, logo a sequ encia tende a innito. Propriedade 77. Se lim an = e an > 0 n N ent ao lim
n ak k=1
1 1

= .

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

45

Demonstra c ao. A > 0 n0 n n0 implica > n N tal que para n > n0 tem-se an > 2A ent ao para n > 2n0 ( que 1 ) vale 2
n k=1

ak

n k=n0 +1

2A = 2A
n

n logo

n n0 2A =A n 2

ak = .

lim

k=1

Corol ario 32. Se lim xn = e n ao vale xn > 0 n N ent ao a propriedade tamb em vale pois existe n0 N tal que para n > n0 tem-se xn > 0 , da
n k=1

ak =

n0 k=1

ak +

n k=n0 +1

ak =

n0 k=1

ak +

n n0 k=1

xk

ak+n0 n

assim se dene uma nova sequ encia (xn ) que satisfaz as propriedades do resultado anterior . Propriedade 78. Se (xn yn ) e limitada e lim yn = ent ao lim xn = 1. yn

Demonstra c ao. Existem t1 , t2 R e n0 tal que para n > n0 vale t1 < xn yn < t2 , t1 + yn < xn < t2 + yn com yn > 0 dividimos por esse valor t1 xn t2 +1< < +1 yn yn yn tomando o limite em ambos lados tem-se por sandu che 1 lim lim lim xn 1 yn

xn = 1. yn

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

46

1.8.2

lim ln(n + 1) ln(n) = 0

Propriedade 79. Vale que lim ln(n + 1) ln(n) = 0. Demonstra c ao. 0 < ln(n + 1) ln(n) = ln( como lim(1 + lim
1 1 n 1 n n ln(1 + n ) ln(1 + n ) (1 + n ) n+1 1 ) = ln(1 + ) = = n n n n n

1 n (1 + n ) = 0, da por sandu che tem-se n

1 n 1 ) = e ent ao tal sequ encia e limitada e com lim = 0 segue que n n

lim ln(n + 1) ln(n) = 0.

1.8.3

lim

ln(n + 1) = 1. ln(n)

ln(n + 1) = 1 pois lim ln(n + 1) ln(n) = 0 e lim ln(n) = . ln(n) Poder amos argumentar apenas que (lim ln(n + 1) ln(n)) e limitada sem mostrar que 1 1 converge da seguinte maneira:(ln(n +1) ln(n)) e limitada pois vale 0 < ln(1+ ) < 1+ n n 1 com 1 + limitada. n Outra maneira e considerar Corol ario 33. lim
1 ln(1 + n ) ln(n + 1) ln(n + 1) ln(n) 1= = ln(n) ln(n) ln(n)

como o numerador e limitado e o denominador tende ao innito o limite e nulo lim ln(n + 1) ln(n + 1) 1 = 0 lim = 1. ln(n) ln(n) xn = 1, tome por yn

Exemplo 30. O limite lim(xn yn ) pode existir, por em n ao vale lim exemplo xn = 1 1 2 , yn = , vale lim(xn yn ) = lim = 0 e n n n lim xn 2 = lim n = 2. yn n

Exemplo 31. Se (xn ) e limitada e lim yn = n ao podemos concluir nada sobre lim xn .yn , pode ser innito xn = 1, pode ser innito, com xn = 1, o limite pode existir como 1 ao existir com xn = (1)n . xn = e yn = n, ou pode n n

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

47

Exemplo 32. Se (xk ) e limitada ent ao (xk ) (C, 1) e convergente? Propriedade 80. Se lim xn = e a > 0 ent ao lim ln(xn + a ln(xn = 0. Demonstra c ao. ln(xn + a) ln(xn ) ln(xn = ln(xn + a + ln(xn a a o denominador ln(1 + ) < 1+ 1 logo o numerador e limitado e o numerador xn xn tende ao innito, ent ao o limite e nulo. ln(xn + a Propriedade 81. Seja f : N N injetora ent ao lim f (n) = . Demonstra c ao. Vamos mostrar que n0 N n1 N | n > n1 f (n) > n0 . Seja An0 = {n N | f (n) n0 } tal conjunto tem no m aximo n0 elementos, pois se tivesse mais de n0 ent ao f n ao seria injetiva , pois ter amos n1 , , nn0 tais que f (n1 ) = 1 , f (n2 ) = 2, , f (nn0 ) = n0 se houvesse mais algum nt com f (nt ) igual a algum desses valores acima, ter amos f (nt ) = f (ns ) com nt = ns e da a fun c ao n ao seria injetora, observe que os valores de An0 s o podem ser 1, 2, , n0 . Se An0 e vazio tomamos n1 = 1, da para n > 1 vale f (n) > n0 , se n ao for vazio, tomamos n1 = max{An0 }, que pode ser tomado, pois todo conjunto nito tem um m aximo, da para n > n1 tem-se f (n) > n0 , pois se existisse n2 > n1 tal que f (n2 ) n0 entraria em contradi ca o com o fato de n1 ser o m aximo desses valores, da segue que lim f (n) = . Exemplo 33. Se f : N N e sobrejetora ent ao pode n ao valer lim f (n) = , como por exemplo a sequ encia (1, 2, 1, 3, 1, 4, ) em que se tem subsequ encia de termo yn = n e xn = 1 alternadas. Propriedade 82. Se lim xn = a ent ao lim xf (n) = a onde f : N N e injetora. Demonstra c ao. Como lim xn = a ent ao para todo > 0 existe n1 N tal que n > n1 implica |xn a| < . Pelo fato de f (n) , existe n2 N tal que n > n2 + n1 implica f (n) > n1 da |xf (n) a| < .

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

48

1.9

Limites e desigualdades

Propriedade 83 (Perman encia de sinal I). Se lim xn = b com b > 0 ent ao no m aximo uma quantidade nita de termos dessa sequ encia pode n ao ser positiva, isto e, existe n0 N tal que para n > n0 vale xn > 0. Demonstra c ao. Como lim xn = b para todo > 0 existe n0 tal que para n > n0 b b 2b b b temos |xn b| < , xn (b , b + ) tomando = temos b = b = = 2 2 2 2 b 3b b 3b e b+ = b+ = logo existe n0 tal que para n > n0 tem-se xn ( , ) logo xn e 2 2 2 2 positivo. Propriedade 84 (Perman encia de sinal II). Se lim xn = b com b < 0 ent ao no m aximo uma quantidade nita de termos dessa sequ encia pode n ao ser negativa, isto e, existe n0 N tal que para n > n0 vale xn < 0. Demonstra c ao. Como lim xn = b para todo > 0 existe n0 tal que para n > n0 b temos |xn b| < , xn (b , b + ) tomando = existe n0 tal que para n > n0 tem-se 2 b 3b xn ( , ) logo xn e negativo. 2 2 Corol ario 34. Seja (xn ) uma sequ encia com limxn = a e b R tal que a > b ent ao existe n0 N tal que xn > b para qualquer n > n0 . Consideramos a sequ encia (xn b) ela tem limite lim(xn b) = lim xn b = a b > 0 pela perman encia de sinal existe n0 tal que para n > n0 vale xn b > 0 logo xn > b. Corol ario 35. Se lim xn < b ent ao xn < b para n sucientemente grande. Sendo lim xn = a < b ent ao lim xn b = a b < 0, da por perman encia de sinal segue que para n sucientemente grande tem-se xn b < 0, xn < b. Outra demonstra ca o pode ser feita assim: Se lim xn = a < b, ent ao 0 < b a, tomando < b a segue que n0 N | n > n0 xn (a , a + ) por em a + < b, da xn < a + < b.

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

49

Corol ario 36. Sejam (xn ), (yn ) duas sequ encias com lim xn = a e lim yn = b. Se b > a ent ao existe n0 N tal que yn > xn para qualquer n > n0 . Considerando a sequ encia (xn yn ) ela tem limite lim xn yn = b a > 0 logo pela perman encia de sinal existe n0 N tal que para n > n0 vale xn yn > 0, xn > yn .

Propriedade 85. Se lim xn = 0 e existe t N tal que xt > 0 , ent ao {xn } possui m aximo. Demonstra c ao. Vale xt > 0, da tomamos > 0 tal que < xt , ent ao para n > n0 > t vale xn (, ), o conjunto A = {xn , n n0 }, possui m aximo por ser nito e o m aximo xs dele satisfaz xs xn para n n0 por constru c ao e xs xn para n > n0 , pois xs xt > > xn nessas condi c oes. Generalizando a propriedade anterior Propriedade 86. Se lim xn = a e existe t N tal que xt > a , ent ao {xn } possui m aximo. Demonstra c ao. Vale xt > a, da tomamos > 0 tal que < xt a, ent ao para n > n0 > t vale xn (a , a + ), o conjunto A = {xn , n n0 }, possui m aximo por ser nito e o m aximo xs dele satisfaz xs xn para n n0 por constru c ao e xs xn para n > n0 , pois xs xt > a + > xn nessas condi co es. Propriedade 87. Se lim xn = a e existe t N tal que xt < a , ent ao {xn } possui m nimo. Demonstra c ao. Tomamos > 0 tal que < a xt da existe n0 N tal que para n > n0 > t vale xn (a , a + ) dai tomamos xs = min{xn | n n0 }, vale xn xs para todo n, pois para n n0 isso vale por deni c ao e para n > n0 tem-se xs xt xn . Corol ario 37. Se uma sequ encia e convergente e possui um ponto ` a direita do seu limite ent ao ela possui m aximo, se ela possui um ponto a esquerda do seu limite ent ao ela possui um m nimo. Se ela for constante ela possui m aximo e m nimo. Ent ao em qualquer caso uma sequ encia convergente possui m aximo ou m nimo. Corol ario 38. Se uma sequ encia n ao possui m aximo ou m nimo ela e divergente. Propriedade 88. Se existe n0 N tal que para n > n0 temos xn 0 e lim xn = a ent ao a 0. Esta propriedade diz que se a sequ encia tem no m aximo um n umero nito

CAP ITULO 1. SEQUENCIAS

50

de termos negativos (esse n umero podendo ser zero) ent ao seu limite quando existe n ao pode ser negativo. a > 0 tal que 2 para n > n1 temos xn (a , a + ) , nesse caso temos xn < 0 mas por hip otese temos Demonstra c ao. Suponha que a < 0 ent ao existir ao n1 N e = que para n > n0 , xn 0 o que contradiz a hip otese, pois podemos tomar n2 > n1 , n0 e ter amos xn2 0 (pela hip otese ) e xn2 < 0 (pela condi c ao de a < 0) o que e um absurdo logo temos que a 0. Corol ario 39. Um sequ encia de n umeros n ao-negativos n ao pode ter limite negativo. No caso de uma sequ encia de n umeros n ao-negativos temos xn 0 para todo n.

1.9.1

O limite preserva desigualdades

Propriedade 89 (Limite preserva desigualdade). Se (xn ) e (yn ) s ao convergentes e satisfazem yn xn para todo n > n0 ent ao lim yn lim xn . Demonstra c ao. Tomamos zn = yn zn , vale para n > n0 que zn 0, (zn ) e convergente por ser subtra ca o de sequ encias convergentes logo lim zn = lim yn lim xn 0 e da lim yn lim xn . Propriedade 90. Se lim xn = a, lim yn = b e |xn yn | para todo n, ent ao |a b| . Demonstra c ao. Suponha por absurdo que |a b| < e |yn xn | . Podemos tomar n > n0 tal que |yn b| < 2 e |xn a| < 3 onde 1 + 2 + 3 < , que pode ser feito, pois basta tomar 2 + 3 < 1 logo
>0 =1

|yn xn | |yn b| + |b a| + |xn a| < 1 + 2 + 3 = que contradiz |yn xn | . Propriedade 91. Se g : A R e limitada numa vizinhan ca de a e lim xn = a (com xn A ) ent ao a sequ encia (g (xn )) e limitada. Demonstra c ao. Como g e limitada numa vizinhan ca de a ent ao existe > 0 tal que para x (a , a + ) A vale |g (x)| M. Por termos lim xn = a, ent ao existe n0 N tal que n > n0 implica xn (a , a + ), logo vale |g (xn )| M.

Das könnte Ihnen auch gefallen