DZIEJE LZKA

OZDOBIONE LICZNYMI OBRAZKAMI

NAPISA

DR. FELIX KONECZNY.

BYTOM G.-.
NAKADEM I CZCIONKAMI WYDAWNICTWA KATOLIKA". 1897.

SPIS TRECI

I. Wstp i oglne pouczenie.

W Imi Boe zabieram si do pracy, aeby braciom lzakom opisa przeszo ich ziemi, cieszc si, e ksika ta przejdzie przez tysice rk uczciwych. Wysyam j do pracowitego kraju, gdzie nikt nie wstydzi si cikiej pracy w pocie czoa, gdzie lud niema zwyczaju marnowa dnia, a co kto posiada, to ma z krwawicy swego znoju i rozumnie a oszczdnie tego uywa. To lzk, kochany przez Polakw, szanowany przez uczciwych Niemcw, to lud lzki, ktry ju dawno podajemy za wzr ludowi caej Polski, aby sobie ztd bra przykad, jak wasn prac i zasug mona swj los i kraju polepszy. Wiemy my dobrze, e polski lzk, to jakby wielkie mrowisko pracowitego ludu; przecie w tym kraju niema ani jednego kcika, ktryby nie by sowicie zroszony poczciwym potem i to nie raz, ale setki i tysice razy, od tylu ju wiekw! Ale nie tylko potem, jeszcze czem innem ta ziemia zroszona i to obficie, nieraz a nadto obficie; krwi swych rodakw, serdeczn krwi przodkw, ktrzy sporo jej tu przelali w obronie wiary i mowy ojczystej, dobrowolnie, a drugie tyle wytoczyy im rne zawieruchy wojenne, ktre bez ich woli i bez winy, przeleciay ponad krajem, jak najgorszy wicher i niejedn zrobiy ruin, ktr potem usilna praca naprawia musiaa. Pon nieraz tp kraj un poarw, a rzeki jego miay ju nieraz czerwon od krwi wod! Tak to kada ziemia, gdy na niej przez dugie czasy nard siedzi, ma swoje historyczne wspomnienia, rne, radosne i bolesne, bo jak czowiek, tak te kraj cay, przechodzi przez zmienn dol i niedol. Opisa te dobre i ze losy, pociechy pracy i dopuszczenia Boe, jest zadaniem historyi kraju. Czem bardziej ludno pewnej ziemi garna si do pracy, czem lepiej speniaa swoje obowizki wzgldem Boga, ojczyzny, rodziny i bliniego, tem chwalebniejsze ma taka ziemia wspomnienia historyczne. Spisa history, to tak, jak zrobi rachunek sumienia z caego ycia, od samego pocztku, ale rachunek sumienia za cay kraj, za wszystkie czasy i wszystkich ludzi, ktrzy tu yli, a ktrych my jestemy synami i dziedzicami. Nie powstydzimy si ojcw naszych, zobaczymy, e dzielni to byli ludzie! W gr podnisszy gow, miao, gono i hardo przyznamy si, emy ko z ich koci i krew z ich krwi i pragniemy by godnymi ich nastpcami. Wiemy, e kade przecie pokolenie dwiga musi jaki ciar nieszcz; ale kiedy poznamy, jak przodkom naszym bywao nieraz o duo gorzej, a jednak rk nie opucili, natenczas tem bardziej pokochamy ojczyzn i jej history i tylko chcie bdziemy, ebymy w przeciwnociach umieli bra sobie przykad ze sawnych ojcw naszych. Daj nam Boe w nieszczciach tyle si, co im i tyle wiary, nadziei i mioci - bo tylko w ten sposb bdziemy godni by ich dziedzicami, my, ktrzy dostalimy po nich spucizn ich potu i krwi. Pomnijmy te, e pierwszym naszym obowizkiem jest zostawi te po sobie jaki dorobek naszym nastpcom, potomnemu pokoleniu, aeby kiedy nie narzekano na nas, emy polskie ojczyste dziedzictwo na lzku opucili, emy nie zachowali skarbw po ojcach, skarbw duchowych wiary i jzyka ojczystego. Zaszczepia boa wola ten polski szczep na naszym kochanym lzku, a wic trzeba go pielgnowa; dzisiaj ten szczep w naszym rku, jutro dzieci nasze strzedz go bd i pilnowa, aeby wzrasta. Staramy si robi dobrze, jak umiemy, a postaramy si, aby dzieci nasze umiay t polsk robot jeszcze lepiej od nas. Pki si da pracowa koo tego szczepu, wida taka wola Opatrznoci, eby si pracowao, a oczywicie rzeko i sumiennie; jak bdzie za duo, sam Pan Bg ju to sprawi, eby znowu byo mniej. Ale my nie moemy wiedzie, kiedy roboty tej koniec, bo to nie naley do ludzkiego przejrzenia; my tylko mamy robi i robi wszystko, co w naszej mocy, aeby zostao drzewo polsko-lzkie, nad ktrem nas Bg zrobi ogrodnikami. A poczem bdzie pozna, emy byli ogrodnikami zdatnymi a pracowitymi? Tylko po tem, e drzewo bdzie coraz wysze i coraz bujniejsze! Jeeli za naszych czasw opadnie mu ktra ga, bdzie to znak naszego niedbalstwa, nasza wina przed sumieniem a haba przed 3

history. Chcemy wic pozna, jak tu przed nami pracowali i bronili polskoci, chcemy si dowiedzie, jakiemi to cnotami sprawili, e, chocia seciny byo przeszkd i czasy jak najgorsze, jednak polsko tutaj nie zgina i zostao tu jeszcze dla nas ziemi i chleba. Otwieramy ksig dziejw, bomy ciekawi, dla kogo te najpierw Opatrzno chleb z tej ziemi przeznaczya? Bo nam mwi czsto po niemiecku, e my tutaj przybdy i tylko z aski cierpieni na komornem. Przepraszamy panw Niemcw, e te i my czyta umiemy i zajrzymy sobie sami do historyi. Dawno to ju trzeba byo zrobi, ale lepiej cho pno, ni nigdy; moemy si zreszt jeszcze poprawi i dogoni tych, ktrzy si po niemiecku historyi lzkiej uczyli, a z bo pomoc, moe ich te jeszcze nawet przegonimy. Nie brakuje nam do tego szczerej chci, a zreszt, ta historya lzkiej ziemi taka jest ciekawa, e pouczy si o niej, to miy i atwy obowizek, to tylko p pracy gow, a drugie p przyjemnej zabawy. Zabawi si starzy, a modych tak zawczasu do tej zabawy w czytaniu zaprawi, e za lat kilka nie bdzie ju na lzku ani jednego takiego Polaka, ktryby si Niemca dopiero potrzebowa pyta o history swego kraju. Z przejrzenia boego dzieli si rodzaj ludzki na rasy i szczepy, a szczepy na narody. Chiczyk jest ty, Indyanin amerykaski ma skr koloru brudnej miedzi, a Murzyn cay czarny, bo kady z nich do innej naley rasy. Ale i wrd tej samej rasy jakie rnice! Jakto atwo pozna yda; chocia take biay, a przecie inaczej wyglda; chocia on tej samej rasy, ale innego szczepu; jego szczep semicki, a nasz aryjski. Za czasw Starego jeszcze Testamentu, praojcowie nasi, Aryowie, siedzieli w Azyi. Oni pierwsi zajli si rolnictwem, oni pierwsi oswoili sobie poyteczne zwierzta i zrobili z nich domowe, a co najwaniejsza, oni pierwsi zaprowadzili u siebie porzdek rodzinny, wsplne ycie rodzicw z dziemi i osobny dla kadej rodziny majtek, czyli prawo wasnoci do tego, co wasn prac rodzina sobie zyska. Nie sia ciaa, bo s rasy i szczepy silniejsze, ale sia moralna daa im przewag nad innemi: poszanowanie wasnoci i cze czystoci rodzinnego ogniska; sia moralna wyrobia w nich te przymioty, ktremi najbardziej wzrasta czowiek, wzmacniajc sobie charakter i rozum. Rozumniejsi od innych, zdobyli sobie po wiekach panowanie wiata, rozrsszy si w liczne narody. Cz Aryw przesiedlia si do Europy i tu dziel si oni dzisiaj na trzy dziay; Romanw, Germanw i Sowian. Romaskie narody s te, ktre podbite przez staroytny nard Rzymian, naleay dugo do ich pastwa, od nich nauczyy si zakada miasta, a jeyki swoje pomieszay z ich jzykiem aciskim. S to Wosi, Francuzi, Hiszpanie, Portugalczycy i Woosi czyli Rumunowie. Inne znw narody, mwice jzykami podobnemi troch do niemieckiego, nazywaj si germaskiemi, a s to: Anglicy, Niemcy, Hollendrzy, Duczycy, Szwedzi i Norwejczycy. Nazwy Romanw i Germanw wzite s z jzyka aciskiego; oni sami nie maj dla siebie nazwy w swoich jzykach. Jedni tylko Sowianie sami siebie tak nazwali i posiadaj wasne wsplne nazwisko, z wasnego zaczerpnite jzyka, a nie z aciskiego sownika. Do tych Sowian i my naleymy. Sowo znaczy tyle, co mowa, bo mowa ze sw si skada; podobne do siebie sowiaskie jzyki byy dla naszych przodkw ich wsplnem sowem; ot wszystkich, ktrzy rozumieli to sowo, z ktrymi mona si byo dogada rodzimem sowem, nazywano pomidzy sob od sowa Sowianami. Z tego samego powodu tmaczy si te, dlaczego ssiadw swoich nazwali praojcowie nasi Niemcami. Oto bo oni nie znajc jzyka sowiaskiego, nie mogli si rozmwi z naszymi przodkami i byli dla nich, jakoby niemowy, niemi; dlatego cudzoziemca Niemcem nazwano. Do dzi dnia lud polski w niektrych stronach kadego cudzoziemca nazywa Niemcem, chociaby on ze zupenie innego by narodu; np. mona czasem jeszcze sysze, e w Berlinie s szwabskie Niemcy, a w Paryu francuzkie Niemcy. Jestto zupenie le i bdnie, bo Francuz nie jest Niemcem, a nie wszyscy znowu Niemcy s Szwabami, (bo tylko cz Niemcw tak si nazywa) ale to wysowienie poucza nas, co pierwotnie oznaczao w Sowiaszczynie to sowo: Niemiec, a mianowicie kadego czowieka, ktry by niemy na sowiask mow, t j. 4

nierozumia jej. Sowiaskie narody s: Polacy, uyczanie, Czesi, Rusini, Sowacy, Sowiecy, Kroaci, Serbowie i Bugarowie, tudzie p na p Moskale czyli Rosyanie, ktrzy powstali ze zmieszania krwi ruskiej z tatarsk. Moskale s narodem bardzo modym; w tych czasach, kiedy si poczyna historya polska, czeska lub ruska, nie byo jeszcze ani sychu o istnieniu Moskali czyli Rosyan; do historyi za europejskiej nale oni niespena dopiero od 200 lat. - Sowianie zajmowali pierwotnie tj. za najstarszych pogaskich jeszcze czasw, o duo wicej ziemi, ni dzisiaj. Wszystko koo rzeki aby (Elbe) byo krain sowiask. Ludy te sowiaskie wyginy w walkach z Niemcami, bo Niemcy zwykli byli po kadem prawie zwycistwie urzdza rzezie miejscowej ludnoci, co zreszt sami niemieccy kronikarze opisuj bez wstydu. Ta pierwotna Sowiaszczyzna dzielia si na czci jeszcze o duo wicej, ni dzisiaj. Zamiast narodw znaczniejszych, ktre s dzisiaj, byy tylko drobne ludki, a kady z nich y sobie osobno. Nad kad prawie wiksz rzek siedzia inny ludek, majcy osobnych naczelnikw i odrbne czsto interesy, nie bardzo si stykajc z ssiadami. Na wyywienie czowieka trzeba byo wtenczas ziemi o duo wicej, ni dzisiaj; cae grunta wielkiej, ludnej wsi dzisiejszej, starczyy wwczas ledwie na wyywienie jednej rodziny, przez to, e wicej byo moczarw, ni gleby, a i tej nie umiano uprawia, jak naley, nie umiano sobie radzi. Ludzi byo mao, a jednak raz wraz zdarzay si przeludnienia, tj. e na pewnem miejscu, w pewnej okolicy zebrao si ludzi wicej, ni ich ziemia, br i rzeka mogy wyywi; dziao si to przez sam naturalny przyrost ludnoci; dorosy dzieci, przybyy wnuki, a kiedy pojawiy si prawnuki, byo ich ju tylu, e byle rok gorszy sprowadza gd; nie byo innej rady, jak wyprawi cz modziey w wiat, eby sobie szukali nowych siedzib. W ten sposb dokonaa si kolonizacya lzka z Wielkopolski i to na dwa razy. Polanie, lud osiady w dzisiejszej Wielkopolsce, mieszkali nad redni Wart, w okolicach, gdzie potem stany miasta Gniezno i Pozna, i zajmowali kraj na poudnie od Warty mniej wicej do rzek Orlej i Barycza. Do Barycza wpywa duo rzek mniejszych, a wszystkie pyn z poudnia, tak, e sama przyroda wskazywaa tym dzieciom Polan pochd na poudnie w gr rzek. Cz ich zostaa na prawym brzegu Odry, w dorzeczu Widawy, ale wiksza i znaczniejsza cz przeprawia si na drug stron Odry i osiada nad rzek, ktr nazwali lz, a od ktrej sami potem nazwali si lzanami. - Drugim za razem inna znowu druyna emigracyjna Polan dosza do rzeki, ktrej brzegi odznaczay si obfitoci bobrw; nazwali j przeto Bbr, a sami siebie Bobrzanami. - Tak tedy istniay blisko siebie dwie kolonie z Wielkopolski; ale przez dugie czasy nie miay ze sob stycznoci, oddzielone du puszcz. lzanie rozrodzili si i zajmowali coraz wicej kraju. Powysyali z biegiem czasu osadnikw nad Wystrzyc w jedn stron, a w drug stron nad Oaw i Niss; ci znowu przekroczyli Odr i powysyali nowych kolonistw nad Widaw, gdzie si zetknli po czasie z potomkami braci swych przodkw z nad Warty, nad Stobraw, Brynic i Maapanew. Tak lzanie w cigu kilku pokole zajmowali kraj coraz szerszy i stali si ludem znacznie potniejszym od Bobrzan; to tez kraj cay otrzyma od nich nazw lzka, jako kraj zajty i urzdzony najpierw przez lzan. Rozszerzajc swe siedziby dotarli wreszcie lzanie do granic innych ludkw drobnych i spotkali si z ssiadami. Na wschd ssiadowali z czycanami i z Sieradzanami, a jeszcze pniej z Chrobatami nad Wis, a mianowicie z krakowsk ich czci. Na poudnie mieli Morawiakw i kilka drobnych ludkw czeskich. Na zachodzie stykali si z swymi brami Bobrzanami, a na pnoc z swym wasnym ojczystym ludem Polan. Teraz ju nie byo wolnej ziemi do okoa, ktrby mona byo zajmowa. Odtd byy tylko dwa sposoby, eby unikn klski godowej z przeludnienia. Naleao trzebi lasy bardziej, ni dotychczas i urzdza kolonizacy wewntrzn, w rodku swoich borw i dba o lepsz upraw ziemi; to by jeden sposb. Drugi za polega na tem, eby przemoc zaj kawa kraju, do ktrego ju inny ludek mia prawa. Rozpoczy si tedy walki o posiadanie ziemi. Natenczas wytworzy si odrbny stan wojskowy; co do wojny byo zdatniejszego, i ci, ktrzy woleli wojenk, ni ork, tworzyli potem 5

stra zbrojn swojej ziemi, stra wojskow. Ktry ludek wicej mia czy zdatnoci czy szczcia na tych wojenkach, ten najbardziej rozszerza swoje posiadoci i narzuca ssiadom swoj wol. Tak np. lzanie widocznie wicej mieli szczcia od Bobrzanw i zaczli nad nimi panowa, tak, e ich kraj do swojej doczyli wadzy; tote zagin potem such o Bobrzanach, a ich kraj sta si take czci lzka. Na wojnie potrzeba silnej wadzy, surowego rozkazu i lepego posuszestwa. Tote skoro tylko zaczy si wojny, powstaa te niedugo wadza naczelnika wojskowego, czyli wadza ksica, sprawowana przez ksicia, otoczonego druyn wojenn, wyczekujc kadej chwili jego rozkazw. W czasach ustawicznej niepewnoci i cigych zawieruch, ten lud najwiksze mia powodzenie, ktry najwiksz w sobie wyrobi karno, ktrego ksi najwiksz mia wadz i najpowolniejszy dla siebie znajdowa posuch. W pord tego ludu najwikszy by porzdek i bezpieczestwo, a te ludy, ktre nie umiay czy przez niesforno nie chciay podda si wadzy jednego z rodakw, te ktre chciay y cigle dalej po staremu, bez druyny wojennej i bez ksicia, te musiay z koniecznoci uledz innym. Zmieniy si czasy, nasta nowy okres, trzeba si byo inaczej urzdzi, da sobie spokj z urzdzeniem spoecznem starem, ktre ju byo nieprzydatne, a przyj t now organizacy, czyli nowe urzdzenie porzdku publicznego. Z tych-to przemian miaa powsta po pewnym czasie nasza organizacya pastwowa. Wytworzya si ona najwczeniej w Wielkopolsce, dlatego te tam jest kolebka pastwa polskiego. Wkrtce te spostrzegli nasi praojcowie, e im o duo lepiej jest, skoro wicej ludkw naley do jednego pastwa i nigdy ju wojen o to nie byo; owszem, garnito si koo wadzy ksicej, skupiono si coraz bardziej w gromad, coraz wiksze i wiksze tworzc pastwo. A e Polanie z Wielkopolski najlepsz mieli organizacya pastwow, wkrtce te lzk do ich pastwa si przyczy. By ju spory czas, eby z tych rnych polskich ludkw wytworzya si jaka wiksza cao; gdyby nie to poczenie si w pastwo polskie, pod zwierzchni wadz jednego ksicia polskiego, wsplnego Polanom, lzanom, Sieradzanom, czycanom itd., gdyby nie to, byyby te wszystkie ludy zmarniay w niemieckiej niewoli, tak e nie zostaby z nich ani jeden czowiek, z jzyka ich ani jedno swko, a z ich osad ani jedna chatyna. By ju spory czas! Byoby si stao z temi ludami to samo, co si stao z naszymi brami na Zachodzie za Odr i ab. Jak ze sowiaskich lechickich plemion powstawao powoli pastwo polskie, tak samo, zupenie w ten sam sposb powstawao z germaskich ludkw pastwo niemieckie. Ale u Niemcw zacza si ta organizacya o duo wczeniej, ni u nas, dlatego e znacznie wczeniej zacz im doskwiera gd. Mieli bowiem Niemcy bardzo a bardzo mao ziemi; tyle, co jest pomidzy Renem, Wezer a Menem i to jeszcze nie ze wszystkiem; ziemia to nie taka yzna, jak polska, ale przeciwnie, bardzo jaowa i nieurodzajna. Tem wiksza przez to bya midzy nimi zawi, tem wczeniej zaczy si te graniczne wojny jednego pokolenia z drugiem, ale te za to tem wczeniej urzdzili sobie przez to organizacje pastwow. Zaprowadzony porzdek i ad ten mia skutek, e ludno w spokoju bardzo prdko si pomnaaa i niedugo nastao grone przeludnienie. Dokd teraz si uda? Na wschd, na Sowian, odebra im ich ziemi! I tak si rozpoczo to parcie na wschd (D r a n g n a c h O s t e n), ktre trwa do dzi dnia. Walka bya nierwna. Sowianie nadabscy tj. nad rzek ab (Elbe) nie mieli z pocztku ani ksit, ani druyn wojennych; tego dopiero teraz od Niemcw nauczy si mieli. Ale chocia urzdzali si, jak mogli, i mieli potem ksit i wojownikw, nie starczyo im jednake ju czasu, eby zaoy jakie wiksze pastwo. Kady ludek walczy osobno, a cho bronili bohatersko sowiaskiej ziemi, nic to nie pomogo, bo kady z osobna walczy i gin; zwyciy mona byo tylko walczc wsplnie, pod wsplnym ksiciem, a tego jeszcze nie byo. Najwiksze organizacye pastwowe pomidzy ab i Odr byy na pnocy, blizko morza, pastwa Wilkw, Lutykw i Obodrytw, ale i te byy za sabe na niemieck nawa, a w jedno nie poczyy si nigdy. Te zaginione ludy, po ktrych nie zostao ani 6

nawet najmniejszego ladu, to byli nasi rodzeni bracia, to take byy ludy lechickie. Gdyby o sto lat wczeniej powstao byo pastwo polskie, jzyk polski sigaby moe do dzi dnia za Odr wzdu caego jej biegu; bo caa Odra, od rde a do ujcia, pynie przez kraje pierwotnie lechickie, a zatem polskie. Taki sam los, zupena zagada, czekaa reszt lechickich plemion; ale na szczcie, gdy Niemcy doszli do Odry, byo ju przeciw pastwu niemieckiemu pastwo polskie, dosy due, eby si podj tej walki z pomylnym skutkiem. Lud te polski na lzku, ci potomkowie Polan z Wielkopolski, zawdziczali ocalenie temu, e si jeszcze do wczenie poczyli z Wielkopolsk. Stao si to jeszcze za czasw pogaskich, przed przyjciem wiary witej. Niemcy byli ju wczeniej chrzecijanami. Opowiemy teraz o nawrceniu Niemcw i Polakw na wiar chrzecijask i od tego zaczniemy opowiada history lzka, jak po kolei wypadki po sobie nastpoway.

II. W jaki sposb i jakiemi drogami dotarto do lzka wiato ewangelii w.

Cesarstwo rzymskie.
Europa caa bya niegdy pogask, a dugi ten okres historyi nazywamy staroytnym. Dwa wwczas narody byy cywilizowane: Grecy i Rzymianie. Grecy posiadali cywilizacy wysz od Rzymian, ale nie umieli zaoy pastwa; podzieleni na mnstwo drobnych pastewek, mieli wrd siebie cige wojny i swary, a przez t niezgod popadli w niewol rzymsk. Rzymianie za znali si na sztuce zakadania i utrzymania pastwa tak doskonale, jak aden inny nard ani przedtem, ani potem. Mwi si o nich, e cay wiat podbili. W Europie granice cesarstwa rzymskiego szy a do Renu i Dunaju, a nawet za Dunajem naleay do nich te kraje, gdzie dzisiaj Wgry i Wooszczyzna, czyli Rumunia. Rzym by stolic caego wiata; dla tego te ju pierwszy Naczelnik Kocioa, pierwszy Papie, Piotr w. do Rzymu si przenis. Dzieo rozszerzenia wiary w. byo te uatwione przez to, e cay wiat cywilizowany tworzy jedno pastwo. Nawracanie Europy zaczo si tedy od tych krajw, ktre podlegay beru cesarzw rzymskich; wczeniej miay szczcie sysze ewangieli narody mieszkajce na poudnie Dunaju, ni na pnocy tej rzeki. Polska za od Dunaju daleka i nietylko nie naleaa do pastwa rzymskiego, ale przodkowie nasi owych czasw nie mieli nawet nigdy sposobnoci zetkn si z Rzymianami, ani z jzykiem aciskim. Zobaczmy pokrtce, jak kolej nawracanie doszo od Rzymu do lzka, - ktrdy wioda droga. Cesarstwo rzymskie, jako pastwo powszechne, speniwszy dane mu przez Opatrzno zadanie, runo. Odtd nigdy ju nie dao si zaoy takiego powszechnego pastwa, chocia tego prbowano kilka razy. Ju takie pastwo do postpu ludzkoci niepotrzebne. Na miejsce pogaskiej powszechnoci pastwowej nastaa powszechno inna, wysza, duchowna, w powszechnym Katolickim Kociele. Zmieni si duch wiata, a przez to zmieniy si take wieckie jego potrzeby i po nawrceniu ludw yjcych w staroytnem pastwie rzymskiem niepotrzebne ju s pastwa sprzgajce w jedno jarzmo rne narody. Cesarstwo rzymskie rozpado si na dwie poowy; pastwo zachodnie ze stolic Rzymem i cesarstwo wschodnie ze stolic Konstantynopolem, czyli Byzancyum; dlatego zwane take cesarstwem Byzatyskiem. Pastwo zachodnie, waciwe rzymskie cesarstwo, ulegao coraz bardziej najazdom rnych barbarzyskich ludw z pnocy, a wreszcie w roku 476 przestao cakiem istnie.

Frankowie i Karol Wielki.

Skoro narody te zdoay podbi kraj woski, to tem bardziej a tem atwiej pozajmoway one inne kraje, dawniej Rzymianom podlege i rozbierajc to wielkie pastwo, zakaday tam nowe swoje krlestwa, a mieszajc si z dawn ludnoci z czasw rzymskich, wytworzyy dzisiejsze narody romaskie: woski, hiszpaski i francuski. Ludy te, przybye z pnocy, byy pogaskie, ale wszedszy pomidzy chrzecian, zaczy si po pewnym czasie nawraca, do czego Koci nie szczdzi apostolskich trudw. Z ludw osiadych poza Wochami przystali do katolickiego Kocioa najpierw Irlandczycy, a niedugo potem 8

Frankowie, praojcowie Francuzw. Oni te pierwsi uyczyli opieki swojej stolicy w., zagroonej nieraz przez heretykw. Dopiero okoo r. 600 nawrcone ju byy wszystkie te kraje w Europie, ktre dawniej naleay do cesarstwa rzymskiego, a mino jeszcze dalszych przeszo sto lat, zanim w. Bonifacy pocz nie wiato ewangelii do krajw germaskich poza Renem i Dunajem. Z Anglii przybyo chrzecijastwo do Niemiec; w Anglii byo duo uczonych mnichw, witobliwych zakonnikw, ktrzy paali chci rozkrzewiania wiary w.; od nich te, z Anglii, pochodzi w. Bonifacy. Aposto ten zgin mczesk mierci w roku 754. Zaoy on w Niemczech kilka biskupstw, z ktrych niektre ssiadoway ze Sowianami, ale biskupi tych dyecezyj byli pasterzami bez owczarni i dosy mieli roboty z nawracaniem pogan w granicach swych dyecezyj. Zreszt Sasi burzyli cigle kocioy, a biskupw wypdzali. Jak wiar w. Niemcy z Anglii, tak porzdki pastwowe otrzymali Niemcy z Francyi. W pnocnej czci tego kraju powstao krlestwo Frankw, czyli frankoskie, ktrego krl, imieniem Klodwik, ju w roku 496 nawrci si na chrzecijastwo. Wadza jego rozcigaa si te na ssiednie, dzisiejsze niemieckie kraje, mniej wicej do rzeki Renu, a nastpcy jego znacznie poza Ren j rozszerzyli. Pastwo to frankoskie najwiksze byo za czasw sawnego krla imieniem Karola, z przydomkiem Wielkiego. Ten w kilku cikich wojnach podbi kraj Sasw i mieczem zmusi ich do uznania chrzecijastwa, od czego naprno si bronili kilkoma powstaniami; w kraju ich wyludnionym do poowy wojn i rzezi, zaoy Karol 8 biskupstw, a mianowicie w Osnabrck, Verden, Bremen, Paderborn, Minden, Halberstadt, Hildesheim i Mnster. Z oddalenia tych miast wida, jak rozlegym by kraj wczesnych Sasw i - jak pno wiksza poowa Niemiec staa si przystpn cywilizacyi, nawrcona - m i e c z e m. Karol Wielki sta si najpotniejszym w zachodniej Europie monarch. Pastwo jego tak szybko rozszerzao si na wszystkie strony, e okoo r. 800 by on wadzc wszystkich niemal chrzecijan w zachodniej Europie, a z dawnego cesarstwa zachodnio - rzymskiego nie naleaa do niego tylko Anglia i Hiszpania (posiada jednake i tam czstk.) Zdawao si, e powstanie na nowo powszechne pastwo w Europie, obejmujce rne narody! Papie Leon III. wskrzesi nawet tytu cesarza rzymskiego i ukoronowa na rzymskie cesarstwo Karola Wielkiego. Stao si to w Rzymie, w roku 800. W czternacie lat potem zmar Karol, a wielkie jego pastwo rozpado si zaraz po jego mierci; nastpcy jego nie mieli ani pitej czci jego potgi, w wzajemnych swarach wojennych osabili nawzajem swoje pastwa, a tytu cesarski przypad czasem takiemu pomidzy nimi, ktry ledwie w swojej okolicy jaki taki posuch mg znale. Tytu ten wanym jest bardzo dla historyi lzka i caej Polski, bo przeszed on pniej na krlw niemieckich i mia si przodkom naszym da nieraz we znaki. Pomwimy pniej o tem, czego sobie yczy Koci i Ojciec w., kiedy ten tytu dawa Karolowi W., a zobaczymy, do czego go uyli i jak go zrozumieli niegodni Karola Wielkiego nastpcy. Za czasw tedy Karola W., przez zaoenie biskupstw pomidzy Sasami, chrzeciastwo zbliyo si do Sowian pnocnych i byo coraz bliej Polski. Ale nie byo mowy o pokojowem nawracaniu i ze ssiedztwa z niemieckiem chrzecijastwem wynikny tylko - wojny. Pobiwszy Sasw zapragn Karol W. dalej jeszcze rozszerzy swe panowanie i zmusi te do posuszestwa lud Wilkw, osiady nad rednim biegiem aby, na prawym jej brzegu. Wkrtce potem wojsko jego wtargno do Czech, na szczcie bezskutecznie.

Pastwo Wielkomorawskie.
Rwnoczenie, kiedy u Niemcw powsta porzdek pastwowy, dziki przyczeniu ich do pastwa frankoskiego, w tyme czasie, a nawet wczeniej zaczy si tworzy pastwa sowiaskie. Najstarsze 9

jest pastwo zwane od swego zaoyciela pastwem Samona, obejmujce duy kraj od Brandenburgii dzisiejszej a po rzek Saw na poudniu, daleko w dzisiejszem cesarstwie austryackiem. Frankowie chcieli zniszczy t sowiask potg, ale nie poradzili, przegrawszy wojn; c z tego zwyciztwa, skoro po mierci Samona pastwo to samo si rozpado, przetrwawszy zaledwie lat czterdzieci (622662). Przez przeszo sto lat nastpnych nie byo adnego wikszego sowiaskiego pastwa, a dopiero znowu za czasw Karola W. powstao pastwo zwane wielko - morawskiem, dlatego, e zaczo si na Morawach i ztd rozszerzyo si z jednej strony a za okolice krakowskie, z drugiej objo cae Czechy. Ksi tego pastwa Mojmir, przyj chrzest w. z rk niemieckich kapanw, a niedugo potem czternastu monych Czechw dao si r. 845 ochrzci w Ratyzbonie. Powinnoby-to byo sta si nareszcie pocztkiem trwaego nawrcenia przynajmniej Czechw i Morawian, ale niemieccy apostoowie nie potrafili tego dokaza. Przyczyna tego bya jasna, bo tymczasem samo imi. niemieckie znienawidzone ju byo pomidzy Sowianami, z tego powodu, e gdzie tylko Niemiec nastpi na ziemi sowiask, zaraz nis za sob niewol, chcia rzdzi i panowa. Wielkie frankoskie pastwo Karola W. rozpado si tymczasem na dwie poowy, zachodni, ktra staa si francuzk i wschodni niemieck. W ten sposb powstao krlestwo niemieckie; krlestwo a nie cesarstwo, bo tytu cesarski nie do Niemiec si stosowa, ale do Rzymu i do tytuu tego trzeba bya koronacyi przez papiea, ktry mg na "rzymskiego cesarza" ukoronowa, kogo chcia; z potomkw Karola W. dwch tylko krlw niemieckich byo zarazem cesarzami; zwykle bywali cesarzami inni potomkowie Karola W., dalecy krewni niemieckich krlw, starsi od nich w rodzie, bo pochodzili od najstarszego syna Karolowego, ktrzy te panowali nie w Niemczech, ale we Francyi, w Burgundyi, Lotaryngii i Woszech. Krlestwo niemieckie od samego pocztku wzio sobie za zadanie zawojowa jak najwicej ziem sowiaskich i narody te na wieki ujarzmi. Zaczy si wic wojny take z pastwem wielkomorawskiem. Pierwszy krl niemiecki, Ludwik, wyprawi si na ksicia Mojmira, (ktry by ju chrzecijaninem!) zoy go gwatem z tronu a osadzi na jego miejscu Rocisawa, mylc, e bdzie mia w nim jakoby swojego tylko namiestnika. Co za przyczyna bya tej wojny? Oto adna inna, tylko ta, e krlowi niemieckiemu tak si zdawao: jeeli Sowianie s poganami, trzeba ich zawojowa, eby gwatem nawrci; jeeli za maj ksicia chrzecijaskiego, take ich trzeba zawojowa, chyba e ksi hod zoy i posuszestwo Niemcom przysie. Mojmir za myla sobie, e taki sam on dobry pan nad Morawami, jak tamten nad Niemcami. Kiedy krl niemiecki wraca z tej wyprawy przez Czechy do domu, zada od czeskich panw i drobnych ksit posuszestwa; od pogaskich pewnie dla tego, eby si nawrcili a od owych czternastu ochrzczonych pewnie za to, e si ochrzcili. Czesi jednak nie chcieli by wwczas niemieckimi poddanymi; i chrzecijanie i poganie chwycili razem za bro i przez cztery lata tak krla Ludwika turbowali, e nic na nich nie wskra. Podczas tego opatrzy si Rocisaw, e niegodnie byoby podawa si dobrowolnie w jarzmo i zapewni sobie te najzupeniejsz od krla niemieckiego niepodlego. Jake miaa krzewi si u Sowian wiara w., skoro nie znali oni innych chrzecijan, jak Niemcw, a Niemiec by ich wrogiem i ciemiycielem. Oni nie mogli wiedzie, e chrzecijastwo jest religi powszechn, agodn, sprawiedliw i e surowo zakazuje nawraca mieczem, zostawiajc to wierze tureckiej; oni sdzili wedug tego, co widzieli i myleli, e chrzecianstwo, to wiara niemiecka, a zatem dla wolnoci sowiaskiej niebezpieczna. Dziwili si ksitom swoim, Mojmirowi i Rocisawowi, jak mog namawia kogo na t niemieck wiar, na tak wiar, e od nawrconego da si zaraz jakiego poddastwa.

w. Cyryl i Metody.
Ksie Rocisaw, wadca mdry, poradzi sobie; oto j si okaza ludowi swojego pastwa, e 10

chrzecijastwo nie koniecznie niemieck jest wiar; j si okaza, e chrzecijastwo niema nic a nic wsplnego z niewol niemieck, - bo moe ono by tak samo sowiaskiem, jak niemieckiem. Postara si tedy o sowiaskich apostow. Nie wszyscy bowiem Sowianie byli tak oddaleni od rda prawdziwej wiary, jak Czesi i Polacy; nie wszyscy czeka musieli, a dalekiemi drogami dojdzie do nich wiato. Sowianie poudniowi, mieszkajcy na pwyspie bakaskim, ssiadowali z Konstantynopolem. ktry przecie by stolic niegdy cesarza rzymskiego Konstantyna W. ktry wiar chrzecijask zaprowadzi. Miasto to pozostao stolic cesarstwa rzymskiego wschodniego, ktre cigle istniao, zwane cesarstwem byzantyskiem. Tutaj zamieszkiwa osobny patryarcha katolicki, oczywicie pod zwierzchnictwem rzymskiego papiea; ten patryarcha czyni take, co tylko si dao, aeby ssiednie ludy pogaskie nawrci; tote tamci Sowianie, bliszymi bdc chrzcielnicy, wczeniej te wielu mieli nawrconych. Za czasw wanie ksicia Rocisawa synli dwaj uczeni kapani katoliccy, Cyryl i Metody, ktrzy niedawno nawrcili ksicia bugarskiego. Ich tedy Rocisaw do siebie zaprosi. Czy mg ksi zrobi co lepszego, jak pokaza swemu ludowi kapanw, ktrzy po sowiaski! nawracali, a ktrzy nie cignli za sob adnego cudzoziemskiego panowania? Cyryl, bardzo uczony, wynalaz nawet pismo sowiaskie (zwane od niego cyrylic) i tem pismem przeoy na sowiaski jzyk ksigi liturgiczne, potrzebne do naboestwa, aby msz w. odprawia po sowiasku. Naraz zaczli ludzie patrze na now wiar zupenie innem okiem; zrozumieli, e chrzecijastwo nie jest niemieckie, ale powszechne! Cay kraj nawrci si, a w sawnym grodzie Welehradzie wystawiono katedr, do dzi dnia istniejc.1) Ztamtd-to odbywali sowiascy bracia swoje apostolskie podre i ztamtd wysyali uczniw swoich w dalsze strony - na lzk i do Wielkopolski. Poniewa zatem pierwsze lady chrzecijastwa na lzku zwizane s na wieki z imionami Cyryla i Metodego, godzi si opowiedzie tutaj ycie tych apostow sowiaskich. S oni obaj witymi, kanonizowani przez Koci Katolicki. Obaj wieci bracia urodzili si w miecie cesarstwa byzantyskiego, w Salonice, zwanej po sowiasku Soluniem, gdzie ojciec ich by znakomitym urzdnikiem cesarskim. Cyryl tak si odznacza w naukach, e go ju w modoci zaczto nazywa filozofem; widzc te jego zdolnoci ojciec, odda go na wysze nauki do Konstantynopola, gdzie wkrtce zosta bibliotekarzem biblioteki patryarszej, a potem profesorem filozofii. Tymczasem Metody w innej stronie cesarstwa przebywajc dosuy si wysokiej godnoci namiestnika cesarskiego w jednej prowincyi sowiaskie. Obydwom jednake braciom sprzykrzyo si ycie na wielkim wiecie; najpierw Metody, a potem take Cyryl powicili si ywotowi zakonnemu i mieszkali razem w klasztorze na grze Olimpie; odtd ju nie rozczyli si nigdy. Ale nie dugo im byo uywa klasztornej zaciszy: sawa ich nauki i witobliwoci zbyt bya wielk, eby przy pierwszej sposobnoci nie miano od nich zada czynw, tam, gdzie wanie tych dwch przymiotw razem trzeba byo. W ssiedztwie cesarstwa bizantyskiego, na pnocy Czarnego Morza, pomidzy wielkiemi rzekami Wog a Donem mieszka lud Chazarw, obcy zupenie Sowianom, a ktry-to lud tem si odznacza, e rne wiary wrd niego si szerzyy; wiara mahometaska, a jeszcze bardziej ydowska coraz wicej tam miay wyznawcw, swoj za drog duo byo rozmaitych pogan. Wadca ich wczesny, czyli ich chagan, wolaby by jednak widzie u swego ludu chrzecijastwo, ni tamte bdne wiary. Posya tedy do Konstantynopola, do cesarza i patryarchy, proszc, aby raczy posa im jakiego uczonego ma, ktryby ich prawdziwej wiary katolickiej nauczy. Wybr pad. na Cyryla i Metodego. Wybrali si w podr i stanli po drodze w handlowem miecie Chersoniu, na granicy cesarstwa i chazarskiego pastwa, gdzie ju pomidzy ludnoci mieszkali take Chazarowie; zatrzymali si tutaj umylnie czas duszy, aby si nauczy jzyka chazarskiego; pamitali bowiem dobrze, e sowo boe bardziej przylgnie do najtwardszego nawet serca, gdy mu si je opowiada w ojczystym jzyku. Cherson jest miasto wane w historyi Kocioa w. Tu bowiem przebywa na wygnaniu ucze w. Piotra i nastpca jego na papiestwie, w. Klemens; tutaj te mczesk mier ponis z rozkazu cesarza 11

rzymskiego. w. Klemens bowiem tutaj na swem wygnaniu nie przestawa szerzy sowa boego, ale przeciwnie, tak gorliwie nawraca, e czasem po kilkaset osb naraz wiar w. przyjmowao. Pisze o tem X. Skarga w ywotach witych: "O czem gdy si cesarz dowiedzia, posa starost swego, ktry te wielu chrzecijan pomczy. Ale widzc, e wszyscy z radoci na mier id, zaniecha pospolitych ludzi i samemu Klemensowi kaza czyni bawochwalcze ofiary; gdy za wity papie ofiar pogaskich czyni nie chcia, kaza go tene starosta zawie na morze daleko i utopi z uwizan u szyi kotwic, aby chrzecijanie ciaa jego znale nie mogli. Chrzecijanie modlili si dugo gorco, aby im Bg ukaza ciao mczennika swego; a Bg sprawi i ustpio morze w zad trzy mile; co wierni widzc, nie bojc si wrcenia wody, z wiar wielk szli dnem morskiem i znaleli marmurowy grobowiec zgotowany od aniow, a w nim lece ciao w. Klemensa, a wedle niego kotwic ow, ktra u szyi uwizan bya. Z objawienia boego jednake nakazanem im byo nie rusza ztamtd witego ciaa i przyrzeczonem, e zawsze w rocznic mczestwa, morze tak samo cofa si bdzie. Rzeczywicie trwa ten cud dugie wieki, pki go godni byli mieszkacy tej krainy; ale gdy ustay przeladowania, popsowala si ich pobono, a potem rnych narodw przychodniowie zrobili z Chersonii handlowe miasto, w ktrem nie o w. Klemensie mylano, ale o robieniu pienidzy." Z dawnych czasw zostao tylko proroctwo, e wite relikwie wrc kiedy do Rzymu. Oczywicie, e w. Cyryl i Metody, przybywszy do Chersonu, dowiadywali si o w. Klemensa, ale koci pod jego wezwaniem zastali zaniedbany i spustoszony, a nikt im wskaza nie zdoa, w ktrem miejscu na morzu kryj si mczeskie zwoki. Gdy tedy od ludzi niczego dowiedzie si nie mogli, uciekli si wici bracia do modw, do ktrych uczestnictwa zawezwali te metropolit tego miasta wraz z duchowiestwem i ludem. Po pewnym czasie, gdy raz morze byo spokojne, wsiedli na okrt i pync przybyli do wyspy, na ktrej zdawao im si, e spoczywa ciao witego mczennika. Otoczywszy j zewszd i modlc si coraz gorliwiej, zaczli kopa bardzo skrztnie w miejscu, gdzie im si zdao, e tak wielki skarb zoony. Nagle za Bo moc jedna z koci mczennika, jakoby gwiazda zabysa, a gdy to zjawisko ujrzawszy, wszyscy si mocno uradowali i ziemi gwatownie zaczli rozkopywa, pojawia si i wita gowa. Powoli take znaleli i inne wszystkie czci w. relikwii, a nareszcie take kotwic - dowodem bdc, e si nie pomylili. Tak tedy w cigu wiekw dno morskie podnoszc si w tem miejscu coraz bardziej, coraz wyej, wytworzyo wysepk, ktra bya schronieniem zwok papiea, mczennika, a do przybycia tych, ktrzy mieli by apostoami sowiaskimi. Nasi wici bracia zaraz postanowili, e skoro tylko bdzie mona, wite relikwie odwioz do Rzymu. Tymczasem jednak, wyuczywszy si ju chazarskiego jzyka, musieli ruszy w dalsz podr do tego kraju, gdzie obfite dla wiary zebrawszy niwo, powrcili do Konstantynopola; ale nie dugo tu bawili, powoani przez ksicia Rocisawa do nowej, a jeszcze uciliwszej pracy. Z wielk ochot udali si soluscy bracia na dalek sowiask wypraw i wanie przyjemnie im byo opuci Konstantynopol, bo w tym-to czasie patryarcha tamtejszy Focyusz, zacz schyzm, podczas gdy Cyryl i Metody uznawali zwierzchnictwo rzymskich papiew, z ktrych jednego relikwije Opatrzno opiece ich powierzya. Relikwije te zabrali teraz z sob do Moraw. Przyjci z wielk radoci ksicia Rocisawa i caego ludu poczli gosi mu ewangieli w sowiaskim jzyku, a nadto jedno jeszcze wielkie wywiadczali mu dobrodziejstwo. Oto w. Cyryl wynalaz pismo sowiaskie, zwane od jego imienia cyrylic i zabra si do tumaczenia Pisma w. na sowiaskie i w ojczystym jzyku zacz wraz z bratem ukada ksigi liturgiczne, tj. potrzebne kapanom do odprawiania naboestwa. W ten sposb powstawa w onie powszechnego katolickiego Kocioa nowy obrzdek: rzymsko-sowiaski, ktry od rzymskiego aciskiego nie rni si jednake niczem a niczem innem, jak tylko jzykiem. w. Cyryl i Metody odprawiali bowiem na Morawach naboestwo nie wedug konstantynopolitaskiego, ale wedug rzymskiego ceremoniau.2) Oczywista, e wobec sowiaskich apostow niemieccy ksia byli niepotrzebni; wiemy dobrze, jak ciko Niemcowi nauczy si jako tako mwi po sowiasku tote ci ksia ledwie co potrafili z wiary w. 12

wytumaczy, ale porzdnem kaznodziejstwie, o uwanem a zrozumiaem suchaniu spowiedzi w. nie mogo by mowy, a co najwaniejsza, niemieccy ksia nigdyby nie potrafili sowiaskich, morawskich modziecw przygotowa do stanu kapaskiego; jeeli si bowiem nie umie nawet porzdnie wymwi sw czyjego jzyka, jake go mona uczy tylu nauk! Niemieccy ksia byliby wic bez koca musieli cigle nowych niemieckich sprowadza i kraj nie byby mia nigdy rodowitego duchowiestwa. Nie otworzy si za szczerze serca jzykiem cudzym! Ot wici bracia soluscy zaczli wiczy sowiask modzie w naukach i wyksztacili te cae grono swych uczniw kapanw. To byo niebezpieczne dla niemieckiego biskupa w Passawie, ktry chcia koniecznie, aby Morawy naleay do jego dyecezyi i aby jego tylko ksia niemieccy, mieli tam prawo naucza (chocia nie umieli!) i mie duchowne godnoci! Na stolicy apostolskiej zasiada wtenczas Ojciec w. Mikoaj I, papie taki, e mao ktry z jego nastpcw dorwna mu w mocy charakteru i potdze rozumu. Mia on duo kopotw z niemieckimi biskupami: arcybiskupi Moguncki i Trewirski (Mainz-Trier) nie chcieli mu ulega, a w uporze swym znajdowali pomoc u krla niemieckiego. A wanie biskup passawski, ten, ktry roci sobie prawa do Moraw, by sufraganem mogunckiego arcybiskupa, sprzeciwiajcego si papieowi; wic moguncki arcybiskup zacz woa gono, e Morawy nale do jego metropolii i aden duchowny niema prawa tam dziaa bez jego zezwolenia. Oburzy si na to ksi Rocisaw, aeby jego sowiaski kraj, skoro si chce nawrci, mia nalee zaraz koniecznie do niemieckich biskupw i dziwno mu si zdao, aby biskup mia o niczem innem nie myle, jak tylko o zwikszeniu swej dyecezyi, jakby zdobywca jaki, zawojujcy obce kraje; przecie, czem wicej biskupw, tem lepiej dla Kocioa! A jeeli biskup moe si rozmwi ze swymi dyecezanami we wasnym ich jzyku, to radowa si trzeba, ale nie przeszkadza utwierdzeniu Kocioa w.! Ksi Rocisaw ba si jeszcze przy tem, e zwizek z arcybiskupstwem passawskiem posuy krlom niemieckim za chytry powd, e Morawy s krajem podlegym take ich wieckiej wadzy; tote chcia konieczne, eby Ojciec w. ustanowi raz na zawsze osobne biskupstwo morawskie. Wanie zacz si o to stara, gdy wtem Ojciec w. sam wezwa soluskich braci do siebie, do Rzymu. Byo to skutkiem skargi, zaniesionej do Rzymu przez Niemcw, jakoby apostoowie morawscy opowiadali nie katolickie sowo boe, ale jak herezy! Nie powstydzili si oszczerstwa! Sdzc wedug siebie, myleli pewnie, e nasi wici bd tak oporni wzgldem Rzymu, jak niemieccy arcybiskupi z Moguncyi i Trewiru i e moe nie posuchaj papiezkiego wezwania, e do Rzymu nie pojad i tem papiea na siebie rozgniewaj. Ale si grubo przerachowali; bo kto czyste sumienie, uczciwego sdu si nie boi, a...... kto pod kim doki kopie, sam w nie wpada. w. Cyryl i Metody od razu jednak do Rzymu si wyprawili i to nie tylko sami, ale zabrali ze swoich uczniw tych, ktrych sdzili by godnymi, eby ich Ojciec w. wywici na biskupw. Cieszyli si te, ze bd mieli sposobno wrci Rzymowi relikwije w. papiea Klemensa, ktre wzili ze sob. Wanie kiedy byli w drodze, zmar papie Mikoaj I., a nastpi po nim na stolicy apostolskiej Hadryan II. I c si stao? Oto papie przyj ich bardzo wspaniale, a lud rzymski okazywa wielk rado i wdziczno za przyniesienie w. relikwij, Bg za przez te szcztki swego mczennika dziaa mnogie cuda, a tem samem skania serce papiea i ludu ku soluskim braciom. Ojciec w. Hadryan II. nie tylko adnej w nich nie znalaz winy, ale obydwch na biskupw sam wasn rk wywici. Tak papie da odpowied na niemieckie skargi. w. Cyryl zachorowa w Rzymie. Pan Bg przez osobn wizy objawi mu czas mierci, a on, jak to wtedy bardzo czsto si, zdarzao, pragn umrze jako zakonnik - pokutnik, grubym habitem odziany. Poniewa jednak by biskupem, potrzeba mu na to byo papiezkiego pozwolenia, ktre uzyskawszy, w czterdzieci dni po owej wizyi, do nieba si przenis, upomniawszy brata piknemi sowy: "Oto towarzyszami bylimy sobie, bracie, jedn niw uprawiajc, i ja w pugu padam, skoczywszy dni swoje. Ty bardzo miujesz ycie zakonne i tsknisz za swoim klasztorem na grze Olimpie, ale prosz, nie opuszczaj gwoli gry tej nauczania twego (na Morawach), bo przez to moesz si atwiej zbawi." Z 13

temi sowy odda ducha Bogu dnia 14. Lutego 869 roku, majc lat zaledwie 42. Ciao jego zoono w rzymskim kociele w. Klemensa, a papie kaza mu sprawi pogrzeb taki, jaki tylko samym papieom wyprawiano. Brat Metody chcia zoy jego zwoki, jak sobie tego matka ich yczya, w klasztorze, gdzie obaj przebywali wsplnie i prosi w tym celu papiea, aeby mu wyda ciao, i papie uleg probie, ale skoro duchowiestwo rzymskie i lud dowiedzieli si o tem, przeszkodzili temu, woajc, e "suszna jest, aby m tak rozlegej sawy w najsawniejszem miecie mia swj grb sawny; m, przez ktrego miasto i Koci nasz odzyska tak kosztowny skarb, a ktrego Bg z tak dalekich i obcych krain do nas przywid." I podobaa si ta rada papieowi i rozkaza go zoy w bazylice w. Piotra w swym wasnym grobie.3) Ale Metody wola, eby brata zoono w kociele w. Klemensa, ktrego ciao nie bez trudu przywieli do Rzymu i papie na to pozwoli. Teraz Metody zosta sam; papie zrobi go arcybiskupem Morawsko-panoskim, tj. metropolit nad wszystkimi biskupami, ktrzyby byli ustanowieni w pastwie Wielkomorawskiem, na Morawach i w Sowaczynie; zezwoli te na odprawianie naboestwa w jzyku sowiaskim i w ten sposb znis najzupeniej kocieln zaleno Moraw od metropolij niemieckich. Z takim tryumfem wraca w. Metody do swej dyecezyi. Na Morawach tymczasem le si jednake dziao. Nastaa cika zwada pomidzy ksiciem Rocisawem a synowcem jego Swiatopekiem, ktry do tego stopnia si zapomnia, e przez zemst wyda swego stryja krlowi niemieckiemu Ludwikowi, ktry kaza mu wyupi oczy i zamkn w klasztorze daleko w Niemczech. wiatopek nierozwany sam przez to sta si suk Niemcw, ktrzy zaczli gospodarzy w jego kraju. Na to wanie wrci w. Metody; Niemcy nie dopucili go nawet do sprawowania biskupiej wadzy; nareszcie arcybiskup salcburski pojma go nawet, nie zwaajc na godno biskupi i przez ptrzecia lat wizi, starannie to bezprawie przed stolic papiesk ukrywajc. Nasta tymczasem nowy papie, Jan VIII, ktry niezna Metodego i moe na tem niemieccy biskupi opierali swoje rachuby. Ale gdy Jan VIII. dowiedzia si, co si z arcybiskupem Metodym dzieje, taki posa list do biskupa passawskiego, w ktrego dyecezyi byo wizienie Metodego: "Sdzimy, e na opakanie niegodziwoci Twojej jedynie chyba potok ez proroka Jeremiasza wystarczy moe. Zuchwalstwo twoje przewysza srogo i dziko kadego tyrana. Drczc naszego wspbrata Metodego kani wizienia, zncajc si nad nim przez to, ie go trzyma pod goem niebem, wystawionego na dokuczliw ostro zimy i soty, odrywajc go od rzdzenia Kocioem jemu powierzonym, posune si a do tego szalestwa, e go kazae zawlec przed sd niemieckich biskupw i chosta nawet chciae biczem, gdyby ci inni nie byli od tego powcignli. Czy to, na Boga! S uczynki godne biskupa, ktrego dostojestwo, gdy wykracza, tem ciszym robi wystpek ?" Nareszcie zmusi ich przecie Ojciec w., e w. Metodego pucili na wolno. Ale duchowiestwo niemieckie nie dao za wygran! Korzystajc z tego, e w. Metody pochodzi z Grecyi, gdzie tymczasem schyzma i herezya na dobre si rozpanoszyy, zaczli rzuca na niego podejrzenie, e on te greckim bdom sprzyja, a liturgi po sowiaska dla tego tylko wanie odprawia, aeby go inni ksia (niemieccy) nie mogli zrozumie, e tedy ten sowiaski obrzdek jest niegodnym paszczykiem na pokrycie odszczepiestwa! Papie odpisa na to, e bardzo si tym skargom dziwi, ale wanie dla pewnoci chciaby z wasnych ust Metodego sysze, czy tak wierzy i naucza, jak si wobec Hadryana II. zobowiza. w. Metody, aby okaza posuszestwo gowie Kocioa i prawowierno swoj, znw poraz ju drugi zaraz do Rzymu pojecha i otrzyma tu potwierdzenie tego wszystkiego, na co si ju zgodzi by poprzedni papie Hadryan II. Wrciwszy na Morawy, pracowa Metody gorliwie okoo winnicy paskiej. Niedugo po jego powrocie przyjecha do Swiatopeka ksi czeski Borzywj; udao mu si nawrci go wraz z trzydziestu panami czeskimi, a potem take on jego, Ludmi (ktra pniej nawet wit zostaa.) Uczniw swoich wyprawia nad Wis i tu koo Krakowa, pierwszych w Polsce pozyska chrzecijan; wysya te innych 14

uczniw w drug stron Polski, na lzk, a nie bezowocnie. Sam mieszka na Welehradzie i tu zakoczy swj wity ywot w roku 885. W niedziel Kwietnia, chorym ju bdc, poszed do kocioa, bogosawi ludowi i mwi: Strzecie mnie dzieci do trzeciego dnia. Trzeciego te dnia umar na rku kapanw, swych uczniw, ktrzy po jego mierci odprawili naboestwo po acinie, po grecku, po sowiasku i pochowali go w katedrze welehradzkiej. Nastpc swym ustanowi ucznia swego Godarda; ale niemdry ksi wiatopek odda biskupstwo Wichinowi, Niemcowi, ktry ju za ycia w. Metodego myla, jakby zagarn jego stolice; i bardzo by nieprzyjazny sowiaskiemu obrzdkowi. Ten Wichin wygna kapanw sowiaskich, a Niemcw na nowo sprowadzi. Papie zaprowadzi wprawdzie okoo roku 900 na nowo katolick hierarchi sowiask, ale trwaa ona zaledwie lat kilka. Pozostay tylko sabe lady tego obrzdku, cigle przeladowanego; ale sabe lady przetrway za to dalej na Zachodzie, nad Wis, gdzie dziaali uczniowie w. Metodego i jeszcze za krla Jagiey okoo roku 1400 by w Krakowie klasztor Benedyktynw sowiaskich. 4) Organizacya kocielna w. Cyryla i Metodego nie utrzymaa si tedy z winy ksit Wielkomorawskich, ktrzy sami, niepomni wielkiej myli Rocisawa, wydali j na up Niemcom. Samo pastwo wielkomorawskie nie dugo te ju trwa miao. Synowie wiatopeka prowadzili z sob nawzajem zawzite bratobjcze walki, wzywajc nieraz jeden przeciwko drugiemu pomocy krla niemieckiego. Radowali si Niemcy z upadku nienawistnej dla nich sowiaskiej potgi; aeby j za czemprdzej dobi, sprowadzili z krajw nad dolnym Dunajem dziki pogaski lud Madjarw, przodkw dzisiejszych Wgrw, zachcajc ich do zdobycia Wielkiej Morawii i przyrzekajc pomoc do tego. Sami na siebie przy tem bicz ukrcili, bo Madjarowie podkopali wprawdzie pastwo wielkomorawskie, ale te i Niemcom potnie dali si we znaki, upic ich krainy. Ostatni ksi wielkomorawski, imieniem take Mojmir, poleg w walce z Madjarami w roku 907; znaczn cz jego pastwa przywaszczyli sobie Madjarzy i dzier j do dzi dnia, o reszt i o Morawy waciwe zacz si spr pomidzy nowemi pastwami sowiaskiemi: pomidzy Czechami a Polsk. Urzdzenia kocielne w. Metodego trway tylko 20 lat; doprawdy za mao czasu, aeby je, jak naley, ugruntowa. Jakkolwiek te bracia soluscy wysyali swych uczniw na wszystkie strony do ssiednich krajw sowiaskich i niejednego zapewne nawrcili, nie mieli jednak ani do czasu, ani te spokoju (wszak w. Metodemu cigle przeszkadzano), eby pozakada gminy chrzecijaskie i utrwali zwizek ich ze swojem biskupstwem. A gdy nastpi Niemiec Wichin, ten si nie tylko nie troszczy o tych chrzecijan odprawiajcych naboestwo po sowiasku, ale wola, eby raczej zatonli na nowo w pogastwie. Opuszczeni, nie majc adnej duchownej pieczy nad sob, nic te ci pierwsi chrzecijanie nie zdziaali i tem si tumaczy, e chocia wiemy z wszelk pewnoci, e uczniowie w. Cyryla i Metodego byli i na lzku i nad Wis, e i tu i tam dokonali nawrce, jednakowo nic o tem bliszego powiedzie si nie da, niema tam z tych czasw adnego kocioa, adnego biskupstwa, ani parafii; skoro za za Wichina ustao zupenie dalsze nawracanie, wic te i nad Wis i na lzku wiksza cz narodu pozostaa nadal pogask. Zupene nawrcenie lzka dokonao si skutkiem tego o cae 100 lat pniej, niby si to byo stao, gdyby nie zajado ludzka na w. Metodego i jego dzieo; lzk nawrcony byby za oczywicie szerzy dalej promienie wiary w. ku pnocy, do Wielkopolski i tak byby si lzk sta kolebk chrzecijastwa w Polsce. Zniweczenie dziea w. Metodego przydao lzkowi cae sto lat pogastwa, a po stu latach nawrcenie odbyo si w kierunku przeciwnym, nie z poudnia na pnoc, ale z pnocy na poudnie i nie lzk Wielkopolsk, ale Wielkopolska nawrcia lzk. Aeby wytumaczy, jak si to stao, wypada nam teraz zwrci si z lesistego lzka do bagnistej Wielkopolski i zobaczy, co tam si dziao za czasw w. Cyryla i Metodego.

15

Pocztki pastwa w Wielkopolsce.

Stolic kraju bya Kruszwica, grd nad jeziorem Gopem, a w kraju rzdzia ksica rodzina Popielw. Lud by pogaski, a o tej jego religii dzi nic ju nie wiadomo, jak bya; zdaje si. jednak, e nie wielu czcili bogw, a raczej jednego tylko na prawd mieli za Boga i przypisywali mu, e wszystko moe i wszystko widzi: nazywa si Swiatowit, a posgi jego miay cztery twarze zwrcone w cztery strony wiata. Wit znaczy po starosowiasku tyle, co pan. Boga tego czczono nietylko w Wielkopolsce, ale na caym obszarze Polski, a zatem na lzku te, a take na Pomorzu i na Rusi. 5) O innych bogach pogaskiej Polski nic pewnego nie wiemy; zdaje si, e inne boki byy tylko podrzdnymi duchami sucymi Swiatowitowi. Wierzyli te w niemiertelno duszy. Za czasw ostatniego Popiela byy jakie zaburzenia w okolicy Kruszwicy, skutkiem ktrych rd Popielw przesta panowa i nowa rodzina ksica, czyli nowa dynastya wstpia na tron a mianowicie sawna dynastya Piastowska, ktra panowaa w Polsce od roku mniej wicej 850 a do 1370, a na lzku miaa swoje udziay a do roku 1675, a zatem rd ten trwa przez przeszo 800 lat! Pocztek jego jest taki: Na dworach ksicych w owych czasach najwyszy dygnitarz mia zarazem obowizek pilnowa synw krlewskich, aby byli wychowani godnie do swego przyszego dostojestwa, bo w razie, gdyby krl zmar modo, a dziedzic jego tronu by jeszcze maoletnim, ten j najwyszy dygnitarz by opiekunem dzieci krlewskich i on za nie rzdy sprawowa, a do czasu, kiedy najstarszy syn nieboszczyka doszed lat swoich. Opiekun taki nazywa si w staropolskim jzyku piasi e by niejako piastunem tyci dzieci; ztd te najwyszy ten dygnitarz ksicego dworu i pastwa piastem si nazywa w owe czasy. By tedy i na dworze ostatniego Popiel taki piast, ale czy-to, e ostatni Popiel zmar bezdzietnie, czy te, e nard nie chcia ich ju do tronu dopuci, stao si, e piast ksicy panowanie osign. I ztd nazwa nowej dynastyi, od urzdu jej zaoyciela; jestto wic tytu, a nie imi, bo nazywa siq Chocisaw; pniej dopiero, kiedy urzd piastw dawno ju przesta istnie, sowo to przybrao znaczenie nazwiska caego rodu. Temu Chocisawowi, kiedy jeszcze by na urzdzie piasta przy Popielu, takie przytrafio si zdarzenie: Oto dwch wysannikw w. Metodego, przeszedszy przez lzk, zawitao do Wielkopolski, szuka chtnych do suchania sowa boego. Przybyli te do Kruszwicy jako do stolicy pastwa, prbowa, czy im si nie powiedzie nawrci najwyszych dygnitarzy, a moe i samego ksicia. Ale ksi Popiel bardzo le przyj cudzoziemcw, przeciwko wszelkim prawom gocinnoci, tej wielkiej cnoty naszych przodkw. Nietylko nie pozwoli im rozgoci si i wypocz u siebie, ale sromotnie wyrzuci kaza. Uj si wtenczas za nimi ksicy piast i do siebie zaprosi, co wskazuje, e mia wielk odwag wobec ksicia. Gdy u niego przebywali w gocinie, wypada wanie uroczysto rodzinna u gocinnego Chocisawa; oto synek jego doszed lat siedmiu, wic podug pogaskiego zwyczaju naleao mu urzdzi postrzyyny, ktre odbyy si oczywicie z wielk uroczystoci. Dwaj pierwsi polscy misyonarze byli przy tem obecni i przy nich nadano siedmioletniemu chopcu imi Ziemowita. - Czy kogo w Kruszwicy nawrcili, niewiadomo; Chocisaw pozosta przy pogastwie. Zreszt zdaje si, e ci pierwsi wysannicy w. Metodego krtko tam bawili i nie zajmowali si jeszcze systematycznem nawracaniem, ale chodzio im o to, eby pozna kraj i ludzi, jak maj pogask religi, zwyczaje i obyczaje, jakiego s usposobienia i jakie u nich stosunki i eby o tem wszystkiem zda spraw w. Metodemu; potem dopiero w. Metody mia zarzdzi, co trzeba do nawrcenia kraju, ale wrd cigych przeladowa i kopotw nie zdy ju tego uczyni, majc pen gow cikich przepraw na Morawach. Pami tych odwiedzin pierwszych chrzecijan utrzymaa si jednak w rodzie piastowskim, a kiedy pniej prawnuk Chocisawa piasta, a wnuk Ziemowita, nawrciwszy si przyj chrzest w., wspominano z dum o tem, e pod dachem domu zaoyciela rodu znaleli schronienie pierwsi gosiciele ewangielii. Zdarzenie to, opowiadane i powtarzane, dostao si do ust prostego ludu, a 16

przechodzc tradycy z pokolenia na pokolenie, przeksztacio si wreszcie na bardzo pikn legend. Legenda ludowa, nie wiedzc, co znaczy sowo piast, a wiedzc, e krlewski rd nazywa si Piastowicami, to znaczy potomkami piasta, zrobia z tego sowa imi i opowiada, e gdy ksi Popiel wygna apostow, a nikt z obawy ksicego gniewu nie chcia ich przyj, znaleli schronienie na dalszem przedmieciu, u ubogiego rataja ze suby ksicej, imieniem Piast i trafili u niego na postrzyyny; ale biedny czowiek by w kopocie, czem przyj goci, bo tak mao mia jada i napitku, e ledwie mogo starczy na tych kilku krewnych, ktrych zaprosi; ale nie dbajc o to, bardzo szczerze obcych czstowa i honory im robi. Za t poczciwo owi apostoowie uprosili u Boga cud, eby ani jada, ani napitku, nie ubywao tak, e Piast mg teraz posa po innych goci i zebra ich bardzo wielu na huczn biesiad; tylko po misy i dzbany posa poyczy do ksicego dworu. Imi Ziemowita wymylili synkowi ci wici cudzoziemcy; jestto ksice imi i oznacza tyle, co pana ziemi; przepowiedzieli bowiem, e synek ten bdzie ksiciem - i potem zniknli. W niektrych stronach opowiadaj o Piacie troch inaczej, e by nie ratajem, lecz koodziejem. Jedno i drugie jest bajk, ale wiadczy, e odwiedziny te wysannikw w. Metodego we wdzicznej pamici chowali ksita nasi, a lud mile je wspomina, skoro tak przyozdobi opowie o nich.

Margraf Gero.
Po Ziemowicie nasta syn jego Leszek, potem nastpi wnuk Ziemomys i wreszcie Ziemomysa syn, Mieszko czyli Mieczysaw; ten wstpi na tron polski okoo roku 963, a zatem w 80 lat po mierci w. Metodego. Co si przez tych 80 lat dziao w Polsce, a wic i na lzku? Przodkowie nasi pisa jeszcze wtenczas nie umieli, a obcy nie duo zapisali. Tyle wiemy, e nad rzekami ab i Odr cigle byy wojny z Niemcami. Po upadku pastwa Wielkomorawskiego przyjli sabi ksita czescy zwierzchno krla niemieckiego, a to omielio Niemcw tem bardziej przeciwko innym Sowianom, mieszkajcym pomidzy ab a Odr, ktrzy byli tej samej krwi, co Polacy: nazywali si Wilcy, Lutycy, Obodryci. Aeby te ludy atwiej podbi, ustanowili krlowie niemieccy przeciw nim osobnych swoich zastpcw, ktrych nazywano hrabiami od granicy, czyli margrafami; (Marck == granica); taki margraf mia sobie podleg krain na granicy Niemiec i Sowian, urzdzon zupenie po wojskowemu i wolno mu byo na wasn rk wojowa lub zawiera pokj, kiedy uzna za stosowne, byle tylko Sowian podbi. Najokrutniejszym z nich by margraf Gero, ktry trzydziestu ksit sowiaskich raz zaprosi na uczt i kaza ich wymordowa. Powstaa z tego wielka wojna, straszna i krwawa, ale wcale nie rycerska! Niemcy jakoby przysigli zagad imieniowi sowiaskiemu; gdzie tylko zajli jak okolic, nie poprzestali na tem, e stali si panami kraju, ale mordowali kobiety i dzieci caemi tysicami, eby si Sowianie nie mogli rozmnoy; tego ten by skutek e po kilku takich niemieckich nawiedzinach, ludno sowiaska bya dziesitkowana, a po kilkudziesiciu latach takiej gospodarki chrzecijan w kraju pogaskim - zabrako sowiaskiej ludnoci. Niemcy, przed kilkudziesiciu laty jeszcze tylko gocie (nieproszeni) nad ab, teraz zaczli ju dochodzi do Odry, majc za sob pusty kraj niewolnikw. Rzeczy te nie dotycz wprost historyi lzka, wic si nad niemi nie zatrzymujemy duej, ale s te sprawy bardzo pouczajce. Raz udao si Sowianom tym pobi margrafa Gerona; ale Gero na drug noc przeszed przez rzek, napad na Sowian niespodzianie i zada im cik klsk. By wtenczas ze Sowianami hrabia niemiecki Wichman, ktry pokci si ze swym krlem i z margrabi. Gero si z nim pogodzi, wyjedna mu przebaczenie u krla, ale pod jakim warunkiem? Oto, eby Wichman jeszcze raz zbieg do Sowian nad Odr, a w jakim celu? Aeby tam u nich zrobi ktni z ich ssiadami Polakami i Sowian pnocnych podnieci przeciwko ksiciu wielkopolskiemu Mieczysawowi. W mtnej wodzie dobrze si owi ryby! Wybucha rzeczywicie wojna bratnia; - po krtkim czasie Gero przyby na pomoc Lutykom, co dopiero ich zabija, teraz sta si ich przyjacielem, eby przez t przyja mg posun si jeszcze dalej na zachd, do pastwa Mieczysawa. Nieszczsna niezgoda i ktliwo sowiaskich ludw pomagaa mu wybornie, a on pomaga Lutykom przeciw 17

Wielkopolanom, aeby potem tem lepiej jednych i drugich trzyma w garci. W wojnie tej straci ycie syn Gerona; ale Mieczysaw swoj drog wojn przegra i byo wielkie niebezpieczestwo, e Gero zajmie Wielkopolsk. Te zabjcze wojny przeciw Sowianom jakiem prawem i o co prowadzili Niemcy? Przecie Sowianie adnej a adnej im krzywdy nie wyrzdzili, ani te nie myleli o zajciu niemieckiego kraju. Polacy w tej wojnie po raz pierwszy dopiero z Niemcami si poznali! Oto Niemcy twierdzili, e wojny te prowadz w imi Chrystusowe, aby pogan nawraca! A Chrystus Pan zakaza mieczem nawraca.

Nawrcenie Polski.
Ksi Mieczysaw przyj chrzest w roku 966 wraz z caym swem pastwem. Nie trzeba sdzi, e przyjcie wiary w. przez naszych przodkw stao si nagle, bez przygotowania. Pamitajmy, e w. Metody wysya tu swoich uczniw, ktrzy nawrcili, cho niewielu, przecie tego i owego; a midzy nawrconymi znalaz si niejeden, ktry znw swoich przyjaci nawraca; z ojca na syna w tym i owym rodzie przechodzia wiara w. i tak w cigu omdziesiciu lat od mierci w. Metodego sporo si uzbierao chrzecijan pod panowaniem ksicia Mieczysawa. Ksi dobrze oczywicie wiedzia, co si w pastwie jego dzieje i nie mona nawet pomyle, eby nie wiedzia, co to chrzecijastwo; zreszt w rodzie jego bya przechowana pami o owych gociach przodka Piasta. Ksi nie przeladowa chrzecijan, uywali oni pod jego berem zupenego spokoju; wida i na dworze jego wiara w. nie bya nieznana, skoro Mieczysaw postanowi si ochrzci; rozumie si, e najpierw musiaa mu si religia chrzecijaska spodoba, a wic musia j zna jako tako, a dopiero potem namyli si mg, aeby j przyj wraz z caem swem pastwem. Kto wie, czy Mieczysaw i jego poddani byliby si namylili tak atwo na wiar chrzecijask, gdyby nie wita praca apostolska braci soluskich? Dla Sowian pnocnych, a wic i dla Wielkopolan wiara chrzecijaska bya wiar niemieck, bo chrzecijan znali tylko Niemcw, a wic wrogw swoich, tych, ktrzy ich nietylko zabijali, ale te ich ony i dzieci. Niemieckiej wiary byby polski ksi za nic w wiecie nie przyj; - ale on wiedzia, e nasza w. wiara nie jest dzieraw niemieck, ale jednako niemieck czy polsk, bo mia przykad wanie z historyi w. Cyryla i Metodego. Gdyby nie to, e przedtem byli apostoowie i biskupi sowiascy, byby u nas nikt nie rozumia, e wiara chrzecijaska jest wiar powszechn, przeznaczon na to, eby cay wiat by szczliwy, jeeli wszyscy bd sobie nawzajem wiadczyli tak, jak wymagaj jej przykazania: nie czy bliniemu, co tobie nie mio! Mieczysaw i jego dworzanie powiedzieli sobie: Chocia przyjmiemy chrzest w., nie staniemy si przez to jeszcze niemieckimi poddanymi, i chobymy nawet z pocztku mieli mie biskupa niemieckiego, i tak nie bdziemy Niemcami, bo ta religia, jeeli prawdziwie bdzie wykonana, nie niesie ze sob adnej wieckiej niewoli. Poniewa sam szczerze si nawrci, wic mg te dopilnowa potem szczerze wykonania przepisw religijnych. Te myli i uwagi trzeba dobrze rozway, bo inaczej nie zrozumiaoby si tej na pozr dziwnej rzeczy, e cae pastwo ksicia polskiego Mieczysawa nawrcio si bez gwatu, bez przemocy, nie przelawszy ani kropli krwi! Karol Wielki, cesarz rzymski i krl niemiecki, rzezie urzdza wrd Sasw, eby ich nawrci, a nasz Mieczysaw nie potrzebowa do tego wyda ani jednego srogiego rozkazu! Wszyscy dobrowolnie i ochotnie kruszyli pogaskie bawany i dawali si obmywa wod chrztu witego. Zapamitajmy to sobie dobrze, e Polacy s jedynym na caym wiecie narodem, ktrego nawrcenie obeszo si bez mczennikw; jedyny na caym wiecie nard, ktry przyj wiar w. katolick, nie 18

zamordowawszy przedtem adnego apostoa adnego misyonarza, ktrych dziesitkami mordoway inne narody. Wszystkie, ale to wszystkie bez wyjtku inne narody, przysporzyy najpierw niejednemu witemu korony mczeskiej, nim przez t krew mczesk nawrci si day. Jedni tylko Polacy mczestwa nikomu nie zadali. Wida tedy, e do wiary w. przystpowali nie z rozkazu tylko ksicia, ale z mioci. Tumaczy si to tem take, e pogaska ich religia najagodniejsza bya ze wszystkich. Ksi Mieczysaw sdzi moe, e po nawrceniu Niemcy dadz mu spokj. Moe zna Niemcw na tyle, aby tak nie myle; ale za to pomyla sobie: jeeli po przyjciu chrztu w. jeszcze bd zaczepiali moje pastwo, przynajmniej bdziemy wiedzieli, e nie o religi im chodzi, ale o zabieranie cudzej wasnoci, gdzie si da; a wtenczas i my przecie potrafimy si broni przed - bezprawiem. Jako panowaniem swojem udowodni, e broni si umia i to dzielnie. Zastanowi si tylko trzeba byo, zkd, z ktrej strony przyj chrzecijastwo? Mona to byo tak urzdzi na przykad, eby pojecha na dwr margrafa Gerona, upokorzy si przed nim i z jego porki chrzest w. przyj. Ale Mieczysaw rozumny zrobi inaczej. Przecie byo ju chrzecijastwo u pobratymcw Czechw, czyby nie byo lepiej zczy si z nimi przy tej sposobnoci i wezwa do zgody pokrewnych Sowian? W Czechach chrzecijastwo znanem byo na dworze ksicym ju od trzech pokole. Z Czech tedy postanowi ksi Mieczysaw sprowadzi sobie maonk i z rk kapanw czeskich przyj wiato wiary w. Oeni si roku 965 z Dubrawk, ksiniczk czesk; z ni przyby do Polski kapan imieniem Jordan, ktry ochrzci Mieczysawa w r. 966 i zosta pierwszym biskupem jego pastwa. W r. 968 zaoy Mieczysaw biskupstwo poznaskie. Zdawaoby si, e to rzecz prosta, i w duym kraju, ktry si nawrci, powinno by biskupstwo; ale w rzeczywistoci nie tak byo atwo w wczesnych stosunkach politycznych. Do powiedzie, e Czesi ju od studwudziestu lat mieli wtenczas ksit chrzecijaskich, a biskupa nie dostali, a dopiero w roku 973, a wic o pi lat jeszcze pniej od nas! I czem to wytumaczy? Oto Niemcy nie chcieli pozwoli na zaoenie biskupstw w ziemiach sowiaskich. Dla krlw niemieckich i ich margrafw religia w. bya paszczykiem do celw politycznych. Kogo oni nawrcili, (mieczem ,- bo inaczej jako nie umieli), tego uwaali za swoj wasno, a ziemie sowiaskie przyczali po chrzcie do swoich niemieckich dyecezyj, aeby w ten sposb uatwi sobie wieckie take panowanie nad cudzym zabranym krajem. Biskupi niemieccy owych czasw bywali czsto mami witobliwymi i w subie boej bardzo gorliwymi; ale nic nie mogli przeciwko wadzy wieckiej, ktra chciaa zrobi z nich wygodne dla siebie narzdzia. Pniej powsta o to nawet wielki spr z papieami, ktrym nareszcie si udao oddzieli to, co cesarskiego, od tego, co boskie; ale za czasw Mieczysawa rzeczy to byy bardzo pomieszane z sob. Kiedy pierwsi chrzecijanie czescy chrzcili si w roku 815 w niemieckiem miecie Ratyzbonie (po niemiecku Regensburg), uznali nad sob wadz duchown ratyzboskiego biskupa; ztd Czechy byy podlege temu biskupstwu, zkd pierwsze promienie wiary do kraju si dostay; ale gdy wkrtce cay kraj si ochrzci, naleao mu si susznie osobne biskupstwo, bo byo to rzecz zupenie niemoebn, aby biskup ratyzboski, choby by najgorliwszy, mg uczyni zado obowizkom swojego pasterstwa w dyecezyi tak powikszonej, do ktrej przybywa cay kraj i to taki kraj ktrego jzyka jego ksia nie znali. Ksi czeski sam chrzci si nie w Ratyzbonie, ale u w. Metodego, ktry by arcybiskupem morawskim; Niemcy niechtni byli temu i z wielk zazdroci pilnowali eby si Czechy nie przyczyy do dyecezyi morawskiej i strzegli jak oka w gowie, praw biskupw ratyzboskich. Niedugo upado dzieo w. Metodego; ale Niemcy i tak nie zezwolili na zaoenie dyecezyi czeskiej, a sabi ksita czescy nie mieli odwagi zaoy biskupstwa, bo wiedzieli, e mieliby o to cik wojn z Niemcami. Dopiero za czasw Mieczysawa zmieniy si czasy na lepsze.

19

Sowiaskie biskupstwa.
Na tronie niemieckim zasiad wreszcie wadca szlachetny i mdry, krl Otton I., ktry take cesarzem by, koronowany w Rzymie przez samego papiea. On pokona Madjarw, tak, e odtd nie wayli si ju wyjrze poza. Wgry. On krtko trzyma niemieckich ksit i margrafw i on pierwszy kaza zakada biskupstwa w zajtych ziemiach sowiaskich i sam zaoy trzy u Sowian nad ab: w Braniborze (po niemiecku Brandenburg), w Hawelbergu i w Stargardzie, ktre to miasta byy wtenczas sowiaskie. By-to krl wielkiego serca i susznie historycy nadali mu przydomek Wielkiego, Wadz cesarsk pojmowa tak, eby by wieckim naczelnikiem Europy, pierwszym wrd krlw, ale nie panem nad nimi, alici niejako starszym ich bratem, eby pod jego przewodem pracowali okoo dobra powierzonych sobie ludw, zgodnie, a nie krzywdzc si nawzajem. Niemcy uwaa za jednego czonka chrzecijaskiej rodziny ludw, tak samo jak inne ludy i nie zdao mu si, e na to Pan Bg inne narody stworzy, aby na panowanie niemieckie pracoway. Koci nie by dla niego suk polityki; ale dobrodziejstwem udzielonem od Boga wszystkim ludom jednako, na spk, a siebie samego uwaa za pomocnika Ojca w. Za tego to cesarza przypada nawrcenie si Polski. Mieczysaw, pomny na przykad Czech, zaraz przystpi do zaoenia wasnego, polskiego biskupstwa i ufundowa je r. 968. Cesarz bawi wtenczas we Woszech, nic te z tem wsplnego niemia, ale gdy wrci, nic te niemia przeciwko temu i o biskupstwo poznaskie nigdy adnych sporw nie byo. Sam cesarz zaoy jeszcze dwa biskupstwa dla Sowian, ktrzy jego beru podlegali: w Minii i yczy w Grnych uycach (dzi po niem. Zeitz). Tak tedy byo ju sowiaskich biskupstw, razem z poznaskiem, sze; wszystkie ze sob ssiadoway i mogy tworzy osobn prowincy kocieln. Tak si te stao: cesarz ufundowa metropoli dla nich w miecie Magdeburgu; arcybiskup magdeburski mia by niejako prymasem sowiaskich dyecezyj. (Miasto Magdeburg stoi take na ziemi dawniej sowiaskiej). Niestety, to magdeburskie arcybiskupstwo w co innego si obrcio po mierci Ottona Wielkiego i nie mieli z niego Sowianie adnej pociechy, ale przeciwnie, duo utrapienia; tote Polacy oderwali si od niego i niedugo potem wystarali si o wasne arcybiskupstwo, aby mie metropoli u siebie, jak si to niej opowie. Zachceni przykadem naszego Mieczysawa, zaczli si te Czesi stara o biskupstwo w Pradze. Szczliwie im si zdarzyo, e wanie by biskupem ratyzboskim m wielkiej witobliwoci i sprawiedliwoci, Wolfgang. Ten widzc, e przecie samo dobro chrzecijaskiej sprawy wymaga, eby w Pradze by biskup, nietylko nie przeszkadza, ale nawet pomaga Czechom; chtnie pozwoli odebra Czechy z pod swojej wadzy i tak zaprowadzono roku 973 biskupstwo prazkie. Metropoli Pragi nie by Magdeburg, ale Moguncya (Mainz); bo arcybiskup moguncki pod tym tylko warunkiem zgadza si na ustanowienie w Magdeburgu drugiego arcybiskupstwa, e si mu za ten uszczerbek da gdzieindziej wynagrodzenie, aby niemia metropolii mniejszej, ni przedtem; dosta wic pod swoj zwierzchno dyecezy prazka. Tak si tedy ukaday sprawy kocielne do okoa lzka. Najblisz mu bya stolica biskupia morawska i najblisz apostoka w. Metodego; ju mia zerwa z niej lzk pene owoce, gdy nagle runo wite dzieo. Biskupi morawscy po w. Metodym, Wichman i jego nastpcy, to Niemcy, do ktrych lud niemia zaufania, a nawet si ich ba; widzc, co robili Niemcy ze w. Metodym, nie chcia lud "wiary niemieckiej." Z Czech nie mogli przyby sowiascy kapani, bo w Czechach nie byo biskupa, a zatem niemia te kto kapanw wywica; tote czeskie chrzecijastwo nie wywaro na lzk adnego wpywu. Trzeba byo lzkowi czeka, a sam ksi, nad lzkiem i Wielkopolsk panujcy, przejrzy wiatem wiary witej; a ksi ten by daleko na pnoc, dalej mu byo do chrzecijastwa, ni lzkim jego poddanym. A gdyby ten ksi chrzecijastwo waa by po dawnemu za "niemieck wiar" i upornie trwaby w pogastwie? Szczciem, Mieczysaw zrozumia, e to wiara nie niemiecka, lecz powszechna i nie ba si jej przyj; drugiem szczciem, e zaraz zaoy biskupstwo. W roku 965 przez lzk jechaa Dubrawka z Czech do Wielkopolski; przez lzk bya droga wiatu 20

ewangielii. Lud wiedzia, po co i z czem jedzie ksiniczka do Gniezna. Kapan Jordan nieprnowa zaiste po drodze, i niejednego pewnie lzaka ochrzci wczeniej, ni ksicia Mieczysawa. Z czasw w. Metodego dochowaa si te w niejednym lzkim rodzie tradycya chrzecijaska; z jak rzewnoci, z jak uciech spostrzegaa ksiniczka, e tu ju s chrzecijanie, a chocia jeszcze nieliczni, jednak pewni; skoro ksi pomoe, oni sami namawia bd ssiadw do chrztu w. Tote podobnie, jak Wielkopolska, tak te lzk cay przyj wiar w. po cichu, bez wojny, bez przelania kropli krwi i nikogo nie zrobi mczennikiem. Z jak radoci przekonywa si Jordan o dobrej woli ludu, jak si cieszy, e i w Wielkopolsce tak samo atwo mu pjd sprawy! Bo te do roku nie byo w pastwie Mieczysawa ani jednego bawana, ani jednego bawochwalczego otarza, a miejsce ich zastpiy krzye: w samym Poznaniu za wkrtce zabrano si do stawiania pierwszego kocioa, ktry mia by pierwsz polsk katedr. Nie mona byo zakada od razu wicej biskupstw w dopiero-co nawrconym kraju; tote lzk nalea z pocztku do dyecezyi poznaskiej, a pierwszy biskup lzki-to biskup poznaski. Pierwszy biskup poznaski, - zapamitajmy to, - przez lzk jecha do Poznania; powica po drodze krzye, a pierwszy krzy powici na ziemi lzkiej. Opowiadalimy umylnie dugo i dokadnie history nawrcenia tych naszych stron ojczystych i ssiednich, bo czy moe by co waniejszego i ciekawszego, jak wiedzie, ktrdy i jakim sposobem dotaro tutaj wiato wiary w., co pomagao, a co przeszkadzao nawrceniu naszych przodkw? Jeszcze nad jedn spraw zastanowi si trzeba koniecznie. Wszyscy mili czytelnicy aowali oczywicie, e lzk nie nawrci si od razu za czasw w. Cyryla i Metodego, boby to przecie byo o sto lat wczeniej. Ten za i w pomyla sobie moe przy tem, e szkoda take tego sowiaskiego naboestwa. Ale myli si, kto myli, e to naboestwo monaby rozumie. wici bracia soluscy uoyli ksigi kocielne w jzyku wprawdzie sowiaskim, ale ani nie po polsku, ani nie po czesku, tylko w jzyku starobugarskim. Za owych czasw mona to byo u nas jako tako zrozumie. Ale wiadomo, e jzyki si zmieniaj, bo si ksztac, a wiadomo te, e ksig kocielnych raz spisanych i przez papiea przyjtych nigdy zmienia nie wolno. I ktby dzi zrozumia jzyk starobugarski? Ksia ruscy, ktrzy maj do dzi dnia liturgi sowiask, tak samo si musz osobno uczy jzyka starobugarskiego, czyli cerkiewnego, jak nasi aciny, a lud tam w sam raz tyle rozumie ksidza piewajcego przy otarzu, jak u nas. Bo nawet w Bulgaryi jzyk od tego czasu zupenie si zmieni, a ten, w ktrym pisa by w. Cyryl, jest ju dzi jzykiem martwym, to znaczy, e nikt ju z urodzenia nim nie mwi; tak samo, jak acina. To jedno - ale to drobnostka; jest jeszcze przy tem co drugiego i sto razy waniejszego. Sw. Cyryl i Metody byli w jednoci z Ojcem w., i z katolickim rzymskim Kocioem i s przez ten Koci kanonizowani. Ale ju za ich czasw patryarcha Konstantynopolitaski oderwa si od jednoci kocielnej i wznieci schyzm - ktra trwa dotd; jak dalej zobaczymy, napracowaa si Polska krwawo, eby t schyzm cho w czci nawrci. Ot to przykro si robi czyta, e po w. Metodym nasta niedobry Wichman, zy biskup niemiecki; al si robi, e nie nastpi po nim biskup sowiaski. Ale czy ten sowiaski biskup, podlegy patryarsze w Konstantynopolu, nie mgby by take zym biskupem i usucha gosu zego patryarchy i wtrci nas na cae wieki w schyzm? Piknie-to, obrzdek sowiaski; ale nie kady biskup taki, jak w. Metody; a skoro obrzdek sowiaski w tamtych czasach mia ze sob niebezpieczestwo schyzmy, wic lepiej, e go nie byo, ni eby mia by schyzmatycki. Dziwne s cieki Opatrznoci; dajc Morawom Wichmana, moe je Opatrzno ocalia od biskupa schyzmatyckiego; dajc za nam rne cikie biedy z Niemcami, moe nas za to ocalia take od schyzmy! A skoro tak, bdmy zadowoleni t history i tak, jak nam daa wola Opatrznoci, a starajmy si by godni zawsze jej opieki, o ktr promy dla tej polskiej lzkiej ziemi, na ktrej pierwszy polski biskup pierwszy zatkn krzy. 21

22

III. lzk pod krlami polskimi.

Mieczysaw I.
Ze sprawami kocielnemi zaatwilimy si naprzd, poniewa uwaamy je za waniejsze; eby je zrozumie dobrze, trzeba byo ju w poprzednim rozdziale potrci tu i wdzie o sprawy wczesnej polityki, ale czynimy to o tyle tylko, o ile to byo koniecznem. Teraz dopiero przypatrzymy si temu w porzdku. Ksi Mieczysaw otrzyma po ojcu swym, Ziemomyle, nie due pastwo: skadao si ono tylko z dwch prowincyi: Wielkopolski i lzka; Wielkopolski wiksza cz skadaa si z bagien, a poudniowy lzk by cay prawie jednym wielkim lasem. Nie nalea do pastwa polskiego jeszcze Krakw; prowincya krakowska bya dawniej czci pastwa Wielkomorawskiego, a gdy po jego upadku wzrosy Czechy, ksita czescy zajli Morawy, a nastpnie, okoo roku 950 take Krakw. Nad maem tem pastwem polskiem ciya przewaga krlestwa niemieckiego. Z trwog spogldali Ziemomys i syn jego Mieczysaw na Zachd: tam nad doln Odr i ab coraz dalej posuwali si niemieccy margrafowie; trwoga, miertelna trwoga coraz bardziej zbliaa si do Wielkopolski. Przypomnijmy sobie z poprzedniego rozdziau (str. 34), jak margrabia Gero podstpem chytrze uy przeciw Mieczysawowi Wichmana; byo to w r. 963, to pierwsze orne starcie si Polakw z Niemcami. Poleg wwczas brat Mieczysawa, niewiadomego imienia. Po tej klsce zapragn Mieczysaw czy si w zgodzie z Czechami, aeby przez czno oba narody silniejsze byy wobec wsplnego nieprzyjaciela; wiemy ju, e roku 965 przyjechaa Dubrawka, a na rok 966 przypada nawrcenie caego pastwa Mieczysawowego. Jeeli kiedy, to w tym roku, kiedy Polacy nawracali si, powinni byli mie spokj od Niemcw-chrzecijan! Ale wanie na ten rok postanowi Gero najecha na kraj, i do wody chrztu w. domiesza krwi ludzkiej. Szczciem Mieczysaw przewidywa to i zawczasu zada pomocy od swego tecia, czeskiego ksicia Bolesawa I., ojca Dubrawki; przybyy te dwie roty jazdy. Wichman podburzy na chrzccych si Polakw pogaskich Pomorzan, ale spotka go za to palec boy: sam Wichman poleg we Wrzeniu 966 roku. Po Geronie i Wichmanie nasta w tych stronach margraf Odon; ten w roku 972 uzbroi wielk wypraw na Wielkopolsk, ale Mieczysaw by gotw do obrony i w bitwie nad rzek Cydyn, w ktrej dowodzi drugi brat Mieczysawa, Czcibor, ponieli Niemcy straszn klsk. O wszystkiem tem nic nie wiedzia cesarz Otton I., zwany Wielkim, bo wanie w te lata 966-972 bawi we Woszech. Gdy go dosza wie o porace niemieckiego wojska, dotkna go wielce i wysa natychmiast posw do Odona i Mieczysawa, nakazujc Odonowi, eby si nie way wojny dalej prowadzi, a Mieczysawowi polecajc, eby si te nie mci dalej na Niemcach, ale czeka, a cesarz wrci. Cesarz obiecywa, e te spory sprawiedliwie rozsdzi. Skoro wrci, zaczli go ksita i margrafowie niemieccy podburza na Polsk; cesarz mia jednak podejrzenie, czy mu szczer prawd mwi, a nie chcia krzywdzi ksicia nawrconego. Zwoa tedy zjazd do Kwedlinburga w r. 973, na ktry wezwa margrafa Odona, a zaprosi Mieczysawa; przyjecha te Bolesaw Czeski. Cesarz uzna, e suszno po stronie polskiej, a Mieczysawa ogosi publicznie swoim przyjacielem. Za to Mieczysaw uzna, e koronowany przez papiea cesarz rzymski jest pierwszym monarch chrzecijastwa i na znak, e taka wadza cesarska, jak j Otton I. rozumie, sprawiedliwa i chrzecijaska, nietylko nikomu nie szkodzi, ale nawet poyteczn byaby dla wszystkich narodw, hod cesarzowi zoy. Hod ten nie odnosi si do krlewskiej niemieckiej korony, lecz do cesarskiej rzymskiej. Margrafowie wmawiali w cesarza, e Mieczysawowi nie mona wierzy, e skoro tylko 23

przestanie si trzyma przeciwko niemu osobne wojsko pod osobnym margrafem, on zaraz napadnie na kraje niemieckie: co byo lichym wymysem, bo ksi polski cudzego nie akn, byle mg swoje obroni; eby te upewni wszystkich o swojej dobrej woli, da cesarzowi na zakadnika wasnego swego syna, szecioletniego Bolesawa, zrodzonego z Dubrawki. Na poudniu, udao si Mieczysawowi na samym pocztku swego panowania odzyska Krakw i rozszerzy granice swego panowania a po rzeki Bug i Zbrucz na wschodzie; tutaj uwaa si za bezpiecznego, tu go od Niemcw oddzielay z jednej strony Morawy i Czechy, z ktrymi by w przyjani. Mniej te baczy w cigu swego panowania na poudniow stron; gdy w tem niespodzianie tu wanie zjawi si wrg nowy, nie od zachodu, o ktry cigle si turbowa, ale od wschodu. Oto Rusini napadli na pastwo polskie w r. 981, pod wodz swego ksicia Wodzimierza Wielkiego i zabrali tak zwane grody czerwieskie t. j. wschodni cz tej poudniowej prowincyi, pomidzy Zbruczem a Sanem. Cika to bya dla Polski klska, tem bardziej, e wanie rwnoczenie niemal zaczy si psu stosunki z Czechami. Nie byo rady, Mieczysaw musia by albo zupenie pewny Czech, albo te sam rozszerzy tu swoje panowanie, eby nie utraci jeszcze na nowo Krakowa, na ktry Czesi mieli znowu ochot. W roku 986 zaczyna si wojna z czeskim Bolesawem II., ktra skoczya si zdobyciem Moraw przez Mieczysawa; odtd nale Morawy do pastwa polskiego a do r. 1029. Obydwa wojska, czeskie i polskie, potykay si w tej wojnie na lzku, i to jest pierwsza wojna, na lzkiej prowadzona ziemi. Z pocztku szczcio si Czechom, zdawao si nawet, e lzk zagarn: zaraz 986 roku zaj Bolesaw czeski Niemcze, warowny grd na lzku i trzyma go w swej mocy a do r. 990. W tym-to roku zebra polski ksi wiksze wojsko i nietylko Niemcze odebra, ale ruszy dalej na poudnie i Morawy do pastwa swego przyczy. To zwyciztwo byo ostatnim czynem Mieczysawa, ktry wnet potem umar, ju w r. 992. Przed mierci zapisa pastwo swoje stolicy apostolskiej, to znaczy, e uzna papiea swoim zwierzchnikiem; zrobi to dla tego, eby nastpcy jego nie byli nagabywani przez krlw niemieckich o skadanie hodu i daniny. Mieczysaw nawrci si szczerze i caa rodzina jego odznaczaa si gorliwoci do wiary w. Ta polska dynastya, ledwie sama nawrcona, niosa zaraz dalej wiato ewangelii. Oto w r. 972 wyda Mieczysaw siostr sw, Adelajd, zwan Biaakniahini (t. j. pikna ksina) za pogaskiego krla. Wgier, Giejz. Adelajda Piastwna hya dla Wgier tem, czem dla nas czeska Dubrawka. Pozyskaa ma dla prawdziwej wiary i nowy Kocioowi przysporzya nard. Ona-to jest matk w. Szczepana, krla wgierskiego, ktry by tedy siostrzecem Mieczysawa I., a stryjecznym bratem syna jego i nastpcy, krla polskiego Bolesawa Chrobrego. Piastowska dynastya przeniosa stolic z Kruszwicy do Gniezna jeszcze za czasw pogaskich. Mieczysaw I. przenis j do Poznania, a syn jego, Bolesaw, obra sobie stolic w Maopolsce, w Krakowie, ktry odtd pozosta stolic Polski a do roku 1596, (do czasw krla Zygmunta III, ktry przenis znw stolic gdzieindziej, do Warszawy).

w. Wojciech, krl Bolesaw Chrobry i cesarz Otton III.

Krl Bolesaw by te o rozszerzenie wiary w. niezmiernie dbay. W spadku po ojcu spady na kopoty na pnocy; musia toczy cikie wojny z Pomorzanami, ktrych nareszcie pokona i kraj ich do pastwa polskiego wcieli, rozszerzywszy przez to panowanie swoje a do morza Batyckiego, zjwszy miasta Szczecin i Gdask roku 994. Postpowa Bolesaw w zdobytym kraju zupenie inaczej, ni Niemcy: nie zamyla podda Pomorza dyecezyi poznaskiej, ale umyli zaoy dla Pomorzan osobne biskupstwo w nadmorskiem miecie Koobrzegu. Z Pomorzami ssiadowa na wschd lud Prusakw, ktrzy cakiem nie byli Sowianami, ale obcego nam szczepu otewskiego. Nazwa ta, przywizana 24

dzisiaj do pewnej czci narodu niemieckiego, niemiaa jednak pierwotnie adnej a adnej stycznoci z Niemcami; w dalszym cigu historyi zobaczymy, jak si to stao, e dzi Niemcw nazywa si Prusakami a gwne niemieckie pastwo krlestwem pruskiem. Ot tych pogaskich Prusakw, mieszkajcych na wybrzeu Batyckiego morza pomidzy Gdaskiem a Krlewcem pragn Bolesaw te nawrci i oglda si w tym celu za stosownym apostoem; znalaz go w czcigodnej osobie w. Wojciecha, biskupa prazkiego, a polskiego patrona. wity Wojciech by Czechem, a .pochodzi monego ksicego rodu Sawnikw; wychowa si w uczonym zakonie Benedyktynw w Magdeburgu, w roku 982 zosta biskupem prazkim. Objwszy sw dyecezy spostrzeg zaraz, e duo tu trzeba bdzie wykorzenia bdw i obyczajw przeciwnych chrzeciastwu: do powiedzie, e Czesi nie mogli si przyzwyczai do porzdnego ycia rodzinnego, ale brali i odrzucali ony, jak im si zachciao, miewali nawet po kilka na raz. wity biskup surowo si zabra do wyplenienia kkolu, ale gorliwo jego ten tylko miaa skutek, e mu zupenie odmawiano posuszestwa, a nie byo duchowiestwa, ktreby go poparo. (To by skutek z tego, e Czesi przez sto lat nie mieli swojego biskupa, przez zazdro Niemcw!) w. Wojciech rozalony opuci swoj dyecezy i uda si na pielgrzymk do grobu w. apostow Piotra i Pawa, do Rzymu, aeby tu w modlitwie uprosi sobie ask daru nawracania. W dwch sawnych woskich klasztorach benedyktyskich, w Monte Cassino i w Rzymie na Awentynie spdzi przeszo cztery lata, a go wreszcie dyecezanie sami w roku 993 prosili, eby wrci. Ale biskup nie znalaz u nich poprawy; co gorsza, mony rd Werszowcw, z dawien dawna nieprzyjaciele rodu Sawnikw, podegali lud przeciw niemu: musia powtrnie opuci Prag i uda si na Wgry, gdzie ochrzci syna krla Gejzy, krlewicza Szczepana, ktry pniej w poczet witych zosta wyniesiony. Z.Wgier wybra si drugi raz do Wiecznego Miasta, zamieszka znowu u Benedyktynw na Awentynie i tutaj pozna si z krlem niemieckim i cesarzem, z modziutkim, bo zaledwie 17-letnim Ottonem III. By to modzian wielkiej szlachetnoci, godny nastpca Ottona Wielkiego. Zamierza on wszystkich krlw i ksit chrzecijaskich obj w jeden wielki zgodny zwizek pod przewodnictwem rzymskiego cesarza; marzy o tem, eby si udao wznowi to staroytne rzymskie pastwo, ale nie przemoc ora, lecz dobr wol i wzem mioci chrzecijaskiej. Wszyscy monarchowie mieli sobie by rwni w tym zwizku. Krl niemiecki niemia znaczy wicej od innych krlw, chyba, eby na jego gowie cesarska spocza korona; natenczas miaby by pierwszym pomidzy monarchami, ale nie dlatego, e by krlem niemieckim, lecz tylko dla tego, e rzymskim by cesarzem. w. Wojciech sta si w Rzymie mistrzem modego cesarza, ktry wanie przebywa tu celem obrony papiea przed zbuntowanym ludem rzymskim. Otton III., "przejty natchnieniami w. ma, pragn w wskrzeszonem cesarstwie rzymskiem utwierdzi panowanie Boe na ziemi, u chrzecijan utrzyma poszanowanie praw Boych potg cesarskiego ramienia, u pogan zapali pochodni wiary." w. Wojciech, Sowianin, zwraca oczywicie uwag cesarsk na to, co za obraza boska pynie z niechrzecijaskiego zachowania si Niemcw wzgldem Sowian, a co za zasuga byaby, gdyby cay ten olbrzymi wiat sowiaski pozyska do wsplnej z cesarstwem pracy, jak przybyoby ducha boego historyi Europy, gdyby i Zachd i Wschd, wiat germaski i sowiaski, nie o czynieniu sobie krzywd mylay, ale o urzdzeniu swych pastw po chrzecijasku, oddajc sobie bez zawici nawzajem, co si kademu naley. Na Wschodzie zna w. Wojciech ma, ktry by godzien podj si tej wsplnej z cesarzem pracy, a mia do potgi, eby t Sowiaszczyzn zjednoczy i do rozumu, eby wiedzie jak j urzdzi: mem tym, wybranym przez w. Wojciecha do pomocy Ottonowi III. by ksi Bolesaw Chrobry, ktrego sawa dosza ju do Rzymu, a o ktrym i w. Wojciech i cesarz przedtem ju wiedzieli, e po nim mona si spodziewa wielkich czynw. Postanowiono, e w. Wojciech sam pojedzie do Polski, rozmwi si z Bolesawem. Otton przyj w Rzymie z rk papiezkich cesarsk koron; na koronacyi tej by w. Wojciech, dziao si to w roku 996. Zaraz potem wybrali si obaj na pnoc. w. Wojciechowi wypada droga znowu przez 25

lzk, jak niegdy Jordanowi. Jest podanie, e wtenczas zaoy kocioy w Cieszynie, w Bytomiu i w Opolu; nie da si historycznie sprawdzi ze starych dokumentw i aden z kociow, ktre tam pniej istniay, nie by taki stary, eby by mg pochodzi z tych czasw. Zapewne trzeba rozumie to podanie tak, e w. Wojciecli w tych miastach po drodze wypoczywa, nauki i sakramentw w. udziela i postara si o urzdzenie jakich kaplic na pocztek. Kociow bowiem na lzku jeszcze nie byo; wity Wojciech przejedajc przez lzk, spostrzeg ten brak i postanowi mu zaradzi; jako potem na dworze Bolesawa Chrobrego o tem nie zapomnia. By moe, e najstarsze kocioy w Cieszynie, w Bytomiu i w Opolu powstay z porady w. Wojciecha; ale on sam ich nie zakada, a w kadym razie byy to raczej mae drewniane kaplice, ni kocioy w prawdziwem znaczeniu tego sowa. Bolesaw polski przyj w. Wojciecha z krlewskiemi honorami. Najzupeniejsza jedno zapanowaa pomidzy ksiciem a witobliwym biskupem. Bolesaw pragn jeszcze nawrci lud Prusakw, a w. Wojciech z zapaem podj si tego zadania. Zawezwa brata swego, Radzyna, do pomocy i z kilku uczniami wyprawi si nastpnego roku, 997, pomidzy bagna pruskie; niestety zgin tu mczesk mierci, napadnity przez barbarzyskich Prusakw podczas ofiary mszy w. Bolesaw wielce si zasmuci, i pragn mie przynajmniej ciao mczennika. Prusacy nie chcieli go wyda, a Bolesaw obieca im tyle zota, ileby ciao wayo; wtenczas dopiero Prusacy przysali. Sprowadzono wite zwoki do Gniezna i pochowano w nowozaoonym kociele, gdzie do dzi dnia spoczywaj wsawione cudami. Cesarz Otton musia wkrtce potem wyjecha znowu, do Woch; skoro tylko powrci, postanowi odwiedzi grb swego witego mistrza, a przy tej sposobnoci uoy si z Bolesawem. W r. 1000 wybra si w t podr z wielkim dworem i znw jemu take droga wypada przez lzk: tutaj na granicy Polski oczekiwa na Bolesaw w Ilwie nad rzek Bobr i ztd razem jechali do stolicy, do Gniezna. Stanwszy w Gnienie, zbliy si cesarz bos nog do wityni Bogarodzicy, w ktrej ciao w. Wojciecha spoczywao; zoywszy tam gorce mody, nie mg si Otton nadziwowa bogactwom i wystawnoci kocioa i rzek do otaczajcych go panw, e daleko wicej jeszcze u Bolesawa oglda, ni o nim posysza i e nie godzi si takiego wadc, za ksicia poczytywa, lecz raczej wynie do krlewskiej godnoci. Uzna Bolesawa monarch rwnym wszystkim innym, mianowa go "sprzymierzecem i przyjacielem cesarstwa rzymskiego" i wezwa go, eby si krlewsk koronowa koron, jako pierwszy krl w caej Sowiaszczynie. Na znak, e Polska w niczem nie ma by zalen od Niemiec, zada Bolesaw, eby biskup poznaski nie podlega ju arcybiskupowi magdeburskiemu, ale eby koci polski sam osobn stanowi dla siebie prowincy kocieln. Przysta na to cesarz, a Bolesaw zabra si zaraz do ustanowienia polskiej metropolii. Zaoy w Gnienie arcybiskupstwo, jako najwysz w Polsce wadz i godno duchow; pamitajc za o tem, e brak biskupw le wpywa na poddanych, pozakada te nowe biskupstwa w swojem pastwie: w Krakowie dla Maopolski, w Koobrzegu dla Pomorza i we Wrocawiu dla lzka; wszyscy ci biskupi, wraz z poznaskim podlegali odtd arcybiskupstwu gnienieskiemu. Pokazuje si z tego, jak to Bolesaw zrozumia obowizki chrzecijaskiego monarchy. lzk poleci mu zapewne w. Wojciech, widzc, e niema kociow; Bolesaw te zaraz kaza zacz stawia katedr w Wrocawiu.

Zajcie Czech. Wojny z Niemcami.

Ju drugi raz zdawao si, e Polska bdzie z Niemcami w najlepszej przyjani, ale jak Otton Wielki za Mieczysawa, tak te Otton III. za Bolesawa, wkrtce po ugodzie umar. Gdy w r. 1002 nasta cesarz Henryk II., zmieniy si zupenie czasy! Przeciwko Henrykowi wybuch zaraz na pocztku wielki rokosz saksoskich panw. Bolesaw mia sobie za powinno chrzecijaskiego wadcy dopomdz cesarstwu, 26

ktrego by sprzymierzecem; udaje si ze swemi posikami na wojn, rozgramia rokoszan i zdobywa w tej wojnie wasnemi siami uyce; nie zabiera tego kraju dla siebie, ale e go zdoby na Henrykowych nieprzyjacioach, wic Henrykowi oddaje. Jedzie potem na dwr cesarski do Merseburga i tu z jak spotyka si podzik? Oto daj od niego hodu! Oczywicie odmwi i gniewny z miasta wyjecha. Zaraz za miastem napadli na zabjcy, nastawieni przez Henryka, ktry skrytobjczo chcia si pozby potnego ssiada, eby przeszkodzi rozwojowi Polski. Szczliwie uszed Bolesaw zdradzieckiej zasadzki i zacz teraz inaczej mwi. Wojsko mia gotowe; najecha pogranicze, spali miasto Strel, uprowadzi mnstwo niemieckich jecw a uyce przyczy do polskiego pastwa. Przeciw cesarzowi znalaz sobie sojusznikw w samyche Niemczech i zawar przymierze z ksitami Austryi z rodu Babenbergw. Nastpnego roku zaj Bolesaw Chrobry Czechy. W tym kraju straszne byy zamieszki skutkiem ustawicznych swarw i wani w domu ksicym. Ksi Bolesaw Rudy, wygnany z kraju, schroni si do Polski pod opiek Bolesawa Chrobrego, za ktrego te staraniem i poparciem tron odzyska. Ale wrciwszy do swego kraju, takim si sta okrutnikiem, e znaczna cz narodu na nowo go zrzucia z tronu a do objcia rzdw wezwaa Bolesawa Chrobrego, ktry te wjecha uroczycie do Pragi wrd wielkiej radoci ludu. Czesi jednake nie byli zgodni w swem zdaniu. Byy tam dwa stronnictwa. Jedno pragno pozby si na wzr Polski zwierzchnictwa niemieckiego i w cznoci z Polsk utworzy wielkie sowiaskie mocarstwo, ktreby byo na tyle potne, eby si nigdy nie potrzebowao ba Niemiec. Drugie jednak stronnictwo, zalepione, stao po stronie cesarza. Cesarz Henryk zgadza si, aby Bolesaw Chrobry panowa take w Czechach, ale pod warunkiem, eby mu zoy z Czech hod, jak to czynili dotychczas wszyscy ksita czescy. Bolesaw jednak po to do Czech przyby, aby ten kraj uwolni od niemieckiego poddastwa; wic odmwi. Na to tylko czekao niemieckie stronnictwo w Czechach; wezwali Henryka, a cesarz z wielkiem wojskiem rozpocz wojn. Bolesaw stara si poruszy wszystkich zachodnich Sowian przeciw Niemcom; ale pogascy Lutycy nienawidzili Polski za to, e przyja chrzecijastwo i woleli poczy si z Niemcami przeciw Polsce, a w Czechach nie znalaz Bolesaw dostatecznego poparcia. Roku 1004 musia ustpi z Pragi, a w nastpnym roku, gdy Lutycy poczyli si z Henrykiem, broni musia granic polskich. Wtenczas to w roku 1005, wtargnli Niemcy po raz pierwszy na lazk, pod Krosnem przeszli przez Odr i szli pod Midzyrzec, zkd wpadli dalej do Wielkopolski; nie wiele jednake wskrali, skoro cesarz musia zawrze pokj pod Poznaniem taki, e wczeni kronikarze donosz, i pokj ten wielkim alem go przepeni. Gotowa si te Henryk do nowej wojny. Bolesaw prbowa jeszcze raz poczy narody sowiaskie do wojny z Niemcami, ale Czesi i Lutycy, "sami sobie grb kopic", sami cesarza uwiadomili o zamiarach polskiego wadcy. eby uprzedzi cesarza, ruszy Bolesaw prdko nad ab i Sal, zapdzi a pod Magdeburg, a obsadzi dobrze wojskiem uyce. Henryk dopiero po czterech latach zdoby si na odwet; czeski ksi Jaromir powid niemieckie wojsko na Polsk, ale nie zaszed dalej, jak na lzk, bo lzacy, wyuczeni przez swego monarch, dobrze si Niemcom dali we znaki. Z pod Gogowa musieli si wrci, jak niepyszni. Byo to w r. 1011. Nastpnego roku lzacy po raz drugi dzielnie si spisali i odjli Henrykowi ochot do dalszej wojny. Z kocem 1012 r. kaza cesarz zapyta si, czyby Bolesaw nie przysta na pokj. W samych te Niemczech odzyway si rozmaite gosy. w. Bruno gono cesarza przestrzega, "eby nie nastawa na zgub chrzecijaskiego ksicia, dzielnego pracownika w winnicy Paskiej." Rad te by cesarz, gdy Bolesaw wyprawi do niego na ukady swego syna, Mieczysawa; Henryk przyj go teraz w Merseburgu inaczej, grzeczniej, ni przed 11 laty jego ojca; teraz ju nie urzdza zasadzek, ale naprawd o przyja Bolesawa si stara i na utwierdzenie pokoju skojarzy maestwo krlewicza Mieczysawa z cesarsk ksiniczk Ryks, siostrzenic Ottona III. O uyce si nie tylko nie upomina, ale przyzna je sam Polsce. Dziao si roku 1013. 27

Zaledwie miny dwa lata, trzecia wybuchna wojna. Bolesaw prbuje znowu poczy si z Czechami; nie chce ju sam zaj czeskiego tronu, ale da tylko przymierza przeciw wsplnemu nieprzyjacielowi. Posa z tym planem syna swego Mieczysawa do czeskiego ksicia Ulryka, ale ten ostrzeg Henryka, a krlewicza polskiego wyda mu zdradziecko do niewoli. To przyspieszyo jeszcze wojn, ktra trwaa przeszo trzy lata. Wyprawa Henryka w r. 1015 nie powioda si. Druga niemiecka wyprawa w roku 1017 bya znowu wojn lzk: Henryk ruszy na Gogw, ale da spokj, nie chcc drugi raz prbowa wstydu pod tem dzielnem miastem. Bolesaw czeka na Niemcw w Wrocawiu, ale widzc, e powoli bardzo si ruszaj, ruszy im naprzeciw do Gogowa. Henryk jednak nie chcia si z nim spotka i poszed pod Niemcze, gdzie naprno czas traci, oblegajc nadaremno to miasto, ktre doskonale si te bronio. Z pod Niemczy wrci do domu przez Czechy, ktrych ksicia mia teraz na swoje usugi. Bolesaw gotowa si do nowego najazdu Niemiec i byby znowu opar si a o Sal; cesarz prosi o pokj, Bolesaw nie mia ochoty go zawrze, ale wreszcie przysta, bo tymczasem zaszy wypadki, ktre zmuszay go zwrci si na wschd, ku Rusi, gdzie bardzo wiele byo do czynienia. Zawarli tedy roku 1018 pokj w Budziszynie w uycach: cesarz nietylko przyznawa ten kraj Polsce, ale zrzek si wszelkich praw do zwierzchnictwa nad Polsk, uznajc zupenie jej niezawiso i monarsze stanowisko jej wadcw. Swoj drog czyha cigle na posw Bolesawa wyprawianych do Rzymu, eby mu ztamtd nie przywieli krlewskiej korony. Pokj Budziszynski zakoczy jedn dopiero poow roboty Bolesawowej: na zachodzie Sowiaszczyzny (o ile jej nie psuli Czesi). Pozostawaa Sowiaszczyzna wschodnia.

Zdobycie Kijowa.
Na wschd od Polski bya Ru. Rusini przyjli chrzecijastwo w 22 lat po chrzcie Polski, tj. w roku 988, a przyjli je z Konstantynopola, w obrzdku greckim. Byo to za panowania Wielkiego ksicia ruskiego Wodzimierza. Nastpca jego, witopek, by ziciem naszego Bolesawa; wygnany ze swej stolicy, z Kijowa, przez brata Jarosawa, zwrci si do tecia z prob o pomoc. Bolesaw w zwycizkim pochodzie przeby ca Ru, zdoby Kijw i przebywa tam od Sierpnia 1018 r. przez jedenacie miesicy. Dla pewnoci pozostawi witopekowi swoje zaogi na Rusi; ale skoro tylko do Polski wrci, sam witopek kaza je zdradziecko wyci. Natenczas Chrobry pogodzi si z Jarosawem i jemu tron Kijowski przyzna, odejmujc jednak od jego panowania grody czerwieskie, ktre do polskiego pastwa na nowo przyczy. Kijw by miastem znacznem, o duo wikszem od wszystkich polskich lub niemieckich w owe czasy. Niezmierne tam gromadziy si bogactwa, a to z powodu zyskownego handlu z Konstantynopolem. Europa wschodnia w ogle bya w owe czasy bez porwnania bogatsza, anieli zachodnia; pod tym wzgldem stosunek by zupenie inny, ni za naszych czasw, a miasta nie tylko nasze i niemieckie, ale nawet francuzkie wydaway si ndznemi osadami w porwnaniu z miastami greckiemi i ruskiemi. Na zachodzie nie miano ani nawet pojcia o tych wygodach i zbytkach, o tym przepychu, jakim si panoszyli zamoni mieszkacy wschodu. Bolesawowi towarzyszya do Kijowa druyna niemieckiego rycerstwa, bo od pokoju budziszyskiego by w przymierzu z cesarzem. Tak nasi, jakote Niemcy, nie mogli si nadziwowa wspaniaociom Kijowa; byo im to, jakby wieniakom, gdy nagle z pod ubogiej strzechy dostan si do paacu, na mikkie kobierce, po ktrych stpa nie umiej. Z dumnego Kijowa zabysna potga polskiego ramienia! Rozkaz polskiego monarchy rozlega si od aby do Dniepru! Tron kijowski zawis od jego woli i skinienia! Z wyjtkiem Czech caa pnocna Sowiaszczyzna jednej podlega woli! Teraz by czas pomyle o spenieniu tych wzniosych zamiarw, 28

o ktre starali si w. Wojciech i szlachetny Otton III, eby wytworzy w Sowiaszczyznie wielkie chrzecijaskie krlestwo. Poj dobrze znaczenie tej chwili Bolesaw; z Kijowa wyprawi poselstwa do obydwch cesarzy: do rzymskiego w Niemczech i do byzantyskiego w Konstantynopolu, ogaszajc niejako powstanie sowiaskiego mocarstwa. " Obieca przyja ssiedzk, jeeli jej dozna nawzajem; zagrozi, e potrafi by wrogiem strasznym a niezwycionym." Z Kijowa wyprawia Bolesaw te poselstwa, eby da pozna, e Kijw jest pod jego zwierzchnicz wadz; ale nie myla bynajmniej pozbawi przez to Rusinw ich wasnych ksit. Owszem, gdy Jarosaw okaza ochot do zgody, przywrci go na tron kijowski, bo nie o zdobycz mu chodzio, nie o zabr nieprawny cudzych krajw, ale tylko o to, eby jak najwicej Sowiaszczyzny natchn jedn myl chrzecijask, a zachodnie jej kresy ocali przed niemieckim zalewem zLych cesarzw i ich margrafw. Do tego trzeba byo potgi. Ru lubiaa przeszkadza wojnami od wschodu, wic trzeba j byo trzyma w ulegoci, ale nie w niewoli. Tej Bolesaw Rusi nie narzuca a za tym szlachetnym przykadem posza nastpnie caa historya polska, nie niosc nigdy nikomu niewoli i o tyle tylko or z pochwy wyjmujc, o ile to koniecznem byo dla wasnego bezpieczestwa. O jedno tylko ba si Bolesaw na Rusi. Kiedy ksi kijowski Wodzimierz si ochrzci, czyni to w obrzdku wschodnim, ale w katolickim kociele, bo wczesny patryarcha pozostawa w jednoci z powszechnym Kocioem i z gow jego, Ojcem w. w Rzymie. Ale nad Konstantynopolem zawisa ju schyzma i Bolesaw przewidywa, e moe ona tam si ugruntowa i potem na Ru si przenie; ju dawniej za w. Cyryla i Metodego byy tego pierwsze oznaki. To te wydajc sw crk za wiatopeka, doda jej za kapelana w. Reinborna, gorliwego misyonarza, w tej myli, eby dwr ksicy i ludno nakania na obrzdek rzymski. Z tego samego powodu, z obawy schyzmy, nie popiera w swem wasnem pastwie obrzdku sowiaskiego, gdzie jeszcze jego lady zostay, ale wola liturgi acisk, nie bojc si, eby to miao wie za sob niewol niemieck, bo przecie mia ju polsk metropoli w Gnienie. Polska ludno zrozumiaa intencye mdrego wadcy; staa wiernie i trwale przy Rzymie, a swoj drog hardo przeciw Niemcom. Ale nie zrozumieli tych intencyj Rusini; wity Reinborn przeladowany, skoczy u nich w wizieniu twardy mczeski ywot. Potem jeszcze zobaczymy, co za nieszczsne, opakane skutki sprowadzia schyzma na Ru.

Koronacya.
Wrciwszy do Polski, zacz Bolesaw myle o koronacyi. Sa znowu do papiea i znowu posowie jego jczeli w niemieckich wizieniach. Za daleko byo z Gniezna do Rzymu, eby przewie krlewsk koron bezpiecznie przez szeregi wrogw! Nareszcie w roku 1024 zwoa Bolesaw biskupw polskich, a odbywszy z nimi narad, postanowi si koronowa. By moe, e otrzyma z Rzymu jak tajemn wiadomo, e stolica apostolska wie o jego stosunkach i nic niema przeciw przywdzianiu korony; jako papie aden nigdy tego nie zgani i krlewskiego tytuu nie przeczy. By te moe, e opar si na tem, co z ust w. Wojciecha sysza, tego witego, ktry by mistrzem Ottona III, prawego cesarza, a mia przystp do papiea i zna wol stolicy w. Dzieu za Bolesawa trzeba byo koniecznie korony; ta polska korona staa si widomym znakiem niepodlegoci narodowej i rwnoci zupenej z Niemcami. Odtd nie mogo ju by Europy bez polskiej korony, odtd potrzebn ona bya do spokoju i rozwoju chrzecijaskiej myli w Europie, odtd wszelki zamach na niepodlego Polski by ju nietylko rabunkiem, ale witokradztwem. Dobrze zrobi Bolesaw, e si koronowa; spory ju by na to czas; jakkolwiek mia lat dopiero 58, ale ycie styrane tylu wyprawami i trudami wojennemi, nie mogo mie ju na dugo si, ktre wyczerpyway si po dokonaniu tylu sawnych dzie. Nie min rok cay od wiekopomnej tej koronacyi, 29

a Bolesaw ycie zakoczy, przekazujc stra swego dziea synowi, Mieczysawowi II. Kronikarz owych czasw dodaje, e ludno polska przez rok cay trwaa w aobie po swym wielkim krlu, wstrzymujc si od wszelkich zabaw; skoro tylko wie o zgonie Bolesawa si rozesza, wszdzie, od lzka a po morze, lament by wielki. Bo te ten dzielny krl nie tylko by wielkim wojownikiem i politykiem, ale te ojcem prawdziwym swych poddanych, a zwaszcza prostego ludu, dla ktrego szczeglniejsz mia przyja. Susznie naley si temu krlowi przydomek Wielkiego, bo on piastowa myl wielk, eby ca Sowiaszczyzn zachodni poczy wraz z Rusi w jedno wielkie pastwo. Polskie za pastwo tak utrwali, e klski nastpnego pokolenia nie zdoay ju niem zachwia. Dla wielkiej za dzielnoci swojej zwany jest Chrobrym.

Mieczysaw II.
Syn i nastpca Chrobrego, Mieczysaw II, zacz zaraz od koronacyi, czem wielce na siebie rozgniewa Niemcw; cesarz Konrad II. zaprzysig zgub krlestwu polskiemu, goszc, e Polska niema prawa istnie inaczej, jak tylko w poddastwie narodowi niemieckiemu. Cesarz zawar przeciw Mieczysawowi przymierza z Rusi, z Dani i z Czechami; to mu jeszcze nie wystarczao, wic podburza braci krlewskich, Bezpryma i Ottona, eby domagali si u Mieczysawa podziau wadzy i pastwa. Zapewne wygodnie byoby wrogom Polski, gdyby krl dzieli si pastwem ze swymi brami, bo zamiast jednego potnego krlestwa, byyby trzy sabe pastewka, midzy ktremi wzniecayby si ustawiczne swary, eby si jeszcze bardziej osabia. Tote Mieczysaw ani sysze o tem nie chcia, a przekonawszy si o porozumieniu braci z cesarzem Konradem, wygna ich na Ru a cesarzowi wypowiedzia wojn. W dwch zwycizkich wyprawach najecha na Saksoni, wzi 10,000 Niemcw do niewoli i doczeka si takiego tryumfu nad cesarzem, jakiego ani Bolesaw Chrobry nigdy nie wici. Ale teraz pogarnli si na Polsk sprzymierzecy Konrada: Czesi, Rusini, Duczycy, a nawet Wgrzy. Trudno wojn prowadzi naraz na wszystkich stronach. Wgrom da Mieczysaw Sowaczyzn na odczepnego, pod warunkiem, eby z nim zawarli sojusz przeciw Niemcom. Sojusz ten trwa niedugo, jakby tylko, eby spokojnie mogli zaj Sowaczyzn, a gdy tego dokonali, opucili haniebnie spraw polsk, osobno pokj zawarli z cesarzem i Mieczysawa samego w dalszej wojnie zostawili. Nastay cikie czasy. Czesi zabrali w roku 1029 Morawy, a i na lzk mieli ochot. Wanie gotowa si Mieczysaw do odwetu, gdy w tem wygnani bracia wrcili z Rusi i wszczli straszny bunt. wspierany od zachodu przez wojska niemieckie, a od wschodu przez ruskie. Natenczas Mieczysaw postanowi pilnowa przedewszystkiem lzka i tutaj obra sobie stanowisko, podczas gdy straszna burza wojenna szalaa naok. W Wielkopolsce Bezprym zagarn rzdy, Pomorze zaj krl duski Kanut, Czerwieskie grody zabra Jarosaw ruski i ztd grozi Maopolsce. Na lzku jedynie nie znaleli stronnikw bracia Mieczysawowi, lzk trwa wiernie przy koronie i nierozdzielnoci pastwa. Tyloma stratami zgnbiony, musia Mieczysaw stara si o pokj i odstpowa cesarzowi uyc, byle ten odstpi Bezpryma. Cesarz uyce przyj, a swoj drog dalej Bezpryma wspiera i do tego doprowadzi, e Mieczysaw musia si zgodzi na podzia pastwa, eby mie cho chwilk wytchnienia; zoy nawet hod cesarzowi. Uspokoi si kraj, odeszli nieprzyjaciele, a Mieczysaw po cichu zbiera swoich przyjaci i niespodzianie miaym zamachem poczy znowu pod swojem berem wszystkie trzy dzielnice. Nie mona odmwi Mieczysawowi wielkiego hartu i mztwa w nieszczciu; zapewne byby w dalszym cigu pomyla o odzyskaniu Pomorza, Czerwieskich grodw, Sowaczyzny i Moraw, ale sterany nieszczciami umar w roku 1034. Krl ten gorliwy by bardzo o wiar w., tak, e zagraniczni nawet ksita wielbili go z tego powodu. Zaoy on biskupstwo kujawskie, a przyczywszy do piastowskiego pastwa szczep Mazowszan, zacz tam zaraz stawia kocioy. Mazowszanie jednak nie utwierdzili si dostatecznie w wierze za jego 30

ycia; tote zaraz po jego mierci pogastwo znowu si rozpanoszyo, a na Mazowszu obj rzdy osobny ksi, Masaw, ktry zezwala na pogaskie obrzdy, eby si tylko przy wadzy utrzyma. Nastay jeszcze smutniejsze czasy. Mieczysaw II. mia z Niemk Ryks dwch synw: starszego Bolesawa przeznaczy na swego nastpc, modszego Kazimierza do stanu duchownego i w tym celu odda go do klasztoru, gdy jeszcze mia zaledwie dziesi lat; zrobi tak widocznie dla tego, eby potem nie byo znw ktni o jaki podzia pastwa. eby modszy brat nie przeszkadza starszemu. A tymczasem nieszczcie chciao, e ten starszy zatru wanie ostatnie lata ycia ojcii; by to wyrodek, ktry lubowa si przytem w okruciestwie i srogoci. Na tronie ojcowskim niedugo siedzia, bo tylko dwa lata, ale ten krtki czas jego rzdw wystarczy, eby pogry pastwo w ostatecznym zamcie. Nie wiemy, co si z nim stao: dawne pisma z obrzydzeniem krtkiemi wzmiankami go zbywaj, dodajc tylko, e "le skoczy" i e za kar nie wlicza go adna kronika do pocztu krlw i ksit polskich. Przed okrutnikiem tym schroni si brat Kazimierz na Wgry, a matka Ryksa do Niemiec. Wyjedajc z Polski zabraa ona z sob insygnia koronacyjne, krlewsk koron i bero i ofiarowaa je cesarzowi Konradowi; nie moga mu doprawdy zrobi milszego podarku. Korzystajc z zamtu w Polsce wpad do kraju ksi czeski Brzetysaw, aeby przyczy do swego pastwa Krakw i lzk. Jak huragan przeleciao jego wojsko przez Polsk: a do Gniezna si zapdzi, zupiwszy i zniszczywszy Krakw i Wrocaw. lzanie opierali mu si z caych si, Wrocaw broni si, jak mg, a rozgniewany oporem Czech kaza miasto zdobywszy zburzy; biskup wrocawski musia si odtd tua po kraju, niemajc przez duszy czas staej rezydencyi; najczciej przebywa w Smogorzowie, w okolicy miasta Namysowa i w Rujczynie, koo miasta Brzega. lzk zostawa odtd pod panowaniem czeskiem a do roku 1054, a zatem przez lat 16. Ksi Brzetysaw pragn ca Polsk zatrzyma i stara si nawet u cesarza Henryka III, eby mu przyzna tytu krla polskiego; ale Henryk odpowiedzia na to wojn, bo krlowie niemieccy nie yczyli sobie wzrostu adnej sowiaskiej potgi, ani polskiej, ani czeskiej. Henryk wtargn do Czech, Brzetysawa upokorzy; ksi czeski zrzek si uroszcze do Polski, ale pod warunkiem, e zatrzyma sobie lzk, na co cesarz przysta, nie pytajc si oczywicie lzakw, co sami o tem myl.

Kazimierz Odnowiciel.
Natenczas grono polskich panw postanowio stara si u papiea o dyspens dla krlewicza Kazimierza, eby mu wolno byo wrci do ycia wieckiego i wstpi na tron; inaczej bowiem Polska musiaaby si rozpa i przepadoby dzieo Mieczysawa I i Bolesawa Wielkiego. Przysta na to Kazimierz, ktry bawi na Wgrzech. Dowiedziawszy si o tem Brzetysaw, zada wydania Kazimierza, inaczej grozi Wgrom wojn i spustoszeniem. Wgrzy si przelkli i krlewicza cho nie wydali, wizili jednake, eby si nie narazi Brzetysawowi. Po kilku latach udao si jednak Kazimierzowi uciec i zbiegszy szczliwie, uda si do matki Ryxy w Niemczech. Ta za zdoaa przekona cesarza, e najlepiej zapobiegnie wzrostowi czeskiej potgi, jeeli Kazimierzowi zwrci koron i doda mu druyn rycersk na powrt do Polski. Przysta cesarz na to, ale pod warunkiem, e Kazimierz bdzie jego hodownikiem i uzna zwierzchnictwo Niemiec. Przyrzeka to za niego Ryxa. W roku 1041 wrci Kazimierz do Polski, witany wdzicznie, e znowu porzdek wraca z nim do kraju. Biskup wrocawski wrci do Wrocawia, a Kazimierz swoim kosztem kaza wznie dla niego na odrzaskim ostrowie koci modrzewiowy; pami ta o lzku i o jego katedrze tembardziej zasuguje na uwag, e lzk nalea przez te lata do czeskiego, a nie do polskiego pastwa. Ale czeski ksi 31

kocioy rozwala, a polski je stawia, bo polski by swj. Tote i na lzku rozbrzmiewaa pie uoona na powitanie Kazimierza: "a witaje, witaj, gospodynie miy" i wicej znaczyo na lzku imi Kazimierza, ni Brzetysawa, ktry si panem lzka tytuowa. Serca lzakw tak si garny do prawowitego krla, a Kazimierz tyle od lzakw dowiadcza pomocy, tylu ich poszo na jego dwr i do jego wojska, e cesarz si dziwi i myla, e Kazimierz lada dzie wyruszy na odzyskanie lzka i posa do niego z owiadczeniem, e na to nie pozwoli. Kazimierz nie bardzo serdecznie by z cesarzem, odkd do Polski wrci; a zawsze chodzio o ten hod, o poddastwo, o to, e Niemcom nie mona wybi z gowy, e inne narody s na wiecie nie poto, eby Niemcom suyy, ale eby razem z nimi Boga spokojnie chwaliy.

Umowa o lzk.
Zaraz na drugi rok po powrocie, w roku 1042 wysa Kazimierz grzecznie poselstwo do cesarza, z podzikowaniem i darami; cesarz kaza si zapyta, czy przybyli hod zoy w imieniu polskiego monarchy, a gdy si dowiedzia, e do tego nie maj penomocnictwa i nie po to przybyli, nie dopuci ich nawet przed swe oblicze i zaraz wraca im kaza. Teraz za w r. 1050 nawet wojsko ju na Kazimierza przygotowa, o lzk, eby przy Czechach zosta, a nie przy Polsce. Kazimierz wojny o lzk prowadziby nie mg, bo mia peno roboty z Masawem, ktry nic chcia Mazowsza odda koronie polskiej i czy si z Pomorzanami, z pogaskimi Prusakami i Litwinami. Trwao to przeszo dziesi lat, nim Kazimierz z tem wszystkiem si upora, a potem - ledwie z wielkim trudem wprowadziwszy porzdek, - miae na nowo wojn prowadzi z Czechami, ktrym zaraz na pomoc przybiegliby Niemcy, eby Polsk znowu osabi? Skde kraj mia bra si na tyle wojen? A lzk, choby odzyskany, byby przecie znowu zniszczony przez wojska i zupiony wojn, podczas gdy Kazimierz wanie pokoju i powodzenia yczy jak najbardziej temu krajowi, ktry w cikich chwilach dochowa wiernoci jego ojcu. Dlatego te, cho nie panowa na lzku, mia go we wdzicznej pamici i tak si troszczy o biskupstwo wrocawskie; miae je na nowo naraa na zatrat? Wymyli tedy inny sposb odzyskania lzka. Oto ofiarowa si Czechom, e wemie od nich lzk, jakoby dzieraw, i e bdzie ksitom czeskim paci ze lzka rocznie 500 grzywien srebra i 30 grzywien zota. Przysta na to Brzetysaw, bo widzia, e i tak wczeniej czy pniej lzk musiaby wrci do Polski, skoro lzacy sami tego pragnli. W ten sposb ochroni Kazimierz lzk od nowej wojny i kraj mg si na nowo zagospodarowa. Powoli zagospodarowaa si pod mdremi jego rzdami caa Polska. Kiedy wraca w granice Polski, zasta tylko ruiny i zgliszcza, gd i ndz; do powiedzie, e przecie "w Poznaniu i w Gnienie, w zwaliskach katedr biskupich, lgy si dzikie zwierzta", a miasta stay pustk. Kiedy umiera w r. 1058, Pozna, Gniezno i Wrocaw na nowo byy zamonemi miastami. Tote wdziczny nard da mu szczytny przydomek - Odnowiciela. Przydomek ten naley mu si zwaszcza od lzka, ktremu odnowi biskupstwo.

Bolesaw miay
Zaraz si okaza miao, jak mdr bya polityka Kazimierza Odnowiciela w sprawie lzkiej. Syn i nastpca jego, Bolesaw, zwany niedarmo miaym, postanowi poczyna sobie mielej i wstpiwszy na tron ojcowski mia zaledwie 17 lat, a w tym wieku zdaje si, e wszystko miaoci zaatwi mona. Po dwch latach odmwi lzkiej daniny i miao uderzy na Czechw, sam ich zaczepiajc; zebra wojsko, przekroczy rzek Opp i zabra si do oblegania granicznego grodu Hradca roku 1061; ponis jednake 32

klsk i ledwie sam nie dosta si do niewoli. Potem rne jeszcze mia zatargi z Czechami, ale ani on, ani Czesi nic na sobie nawzajem nie zdobyli i stosunek by po wojnach taki sam, jak przed wojnami. Bolesaw miay kocha si bardzo w wojnach i mia te potem wielkie szczcie wojenne; oprcz tej pierwszej wojny opawskiej wszystkie nastpne wygrywa i wielk zajania std saw. Sta si potnym monarch, ktry trzs ociennemi pastwami, zrzuca z tronu i osadza na panowaniu wedug swego upodobania krlw wgierskich i ksit ruskich; rozkaz jego rozbrzmiewa od Wrocawia do Kijowa, znw tak samo, jak za jego pradziada Bolesawa Chrobrego. Grody czerwieskie odzyska. Koronowa si te z wielk uroczystoci na Boe Narodzenie roku 1076 za zezwoleniem sawnego papiea Grzegorza VII. Rwnoczenie pado wielkie upokorzenie na cesarza niemieckiego Henryka IV., ktry zacz spory z tym wanie papieem o to, kto ma mianowa biskupw i komu biskupi maj by posuszni, cesarzowi, czy papieowi. Grzegorz VII. pragn Koci wyzwoli zupenie od wadzy wieckiej, bo ju si papiee przekonali, e mao ktry cesarz sprawiedliwie sprawuje swoj godno. Cesarz Henryk obarczony kltw, musia pojecha z przeprosinami do Canossy, papiezkiego zamku we Woszech i tam publiczn odby pokut, stojc boso na niegu, w pokutniczej szacie, z mieczem na sznurze uwizanym, na szyji. Taka bya potga papiea Grzegorza VII. Od tego to zdarzenia mwi si: "pj do Kanossy", a znaczy to wojowa z Kocioem i dowojowa si... pokuty. Oczywicie, e podczas gdy tak le byo z cesarstwem, nie mogli Niemcy przeszkodzi wzrostowi pastwa polskiego. Ale przeszkodzia temu lekkomylno samego krla. Oto bdc u szczytu sawy, potny mocarz myla, e mu ju wszystko wolno; zacz si zaniedbywa w rzdach, a za to tem wikszego wymaga posuszestwa; kto mu si sprzeciwi, nie by ycia pewny. Sam zacz y niemoralnie, wic go karci o to witobliwy biskup krakowski, Stanisaw Szczepanowski; krl mci si za to na dobrach kocielnych, zacz si spr z biskupem. Rwnoczenie wybuch jaki bunt, jakie nieporzdki o ktrych jednak nic pewnego nie wiemy. Tyle tylko wiadomo, e byy jakie suszne do buntu przyczyny, skoro wity biskup cigle krla strofowa i nareszcie nawet kltw na niego rzuci. Natenczas miay Bolesaw zrobi co tak zuchwaego, e przez cae ycie gorzko tego potem mia aowa: zabi wasn rk biskupa w krakowskim kociele na Skace! Za ten gwat pozbawi go nard korony i wygna z kraju wraz z synem, ofiarujc rzdy bratu Bolesawa, Wadysawowi Hermanowi. Bolesaw uciek na Wgry, ktre niedawno przedtem podlegay jego woli, bo od niego zaleao, kto mia by krlem wgierskim. Ale teraz nikt go zna nie chcia, nikt nie da pomocy do odzyskania tronu. Spostrzeg wreszcie krl zuchwao swej zbrodni i j si pokutowa; uda si do klasztoru w Ossyaku, w Karyntyi i ten mocarz miay przywdzia tutaj szaty pokornego braciszka klasztornego, speniajc najnisze posugi a do mierci. Brat jego Wadysaw Herman ba si teraz ju by "miaym", ale to tak, e a nadto i zgrzeszy.... niemiaoci. Nie mogo by po sobie dwch wadcw tak do siebie mniej podobnych, jak ci dwaj bracia. Niemia nawet Herman koronowa si, z niemiaoci przed cesarzem; poprzesta na tytule ksicym. Upada wtenczas Polska, podnosi si potga czeska. Grody Czerwieskie zajte przez Rusinw, miay ju teraz trwale przy nich zosta a do czasw Kazimierza Wielkiego; powstao z tego zabranego Polakom kraju osobne ksistwo ruskie z dynasty Rocisawiczw, a grody Czerwieskie zaczto zwa Czerwon Rusi. Tymczasem potny ksi czeski postanowi tronowi swemu przyda krlewskiej godnoci; ksi Wratysaw by tym pierwszym krlem czeskim. Wadysaw Herman sprbowa po mierci Wratysawa nie zapaci daniny lzkiej; ale nastpca jego Brzetysaw II. zaraz si o to upomnia z orem w rku, napad na lzk i spustoszy cay kraj na lewym brzegu Odry od Rujczyna a do Gogowy; kronikarz czeski pisze o tem, e ze wszystkich miast z tej strony Odry jedne tylko Niemcze nie zostay obrcone w perzyn.

33

Wa krlewiczw Zbigniewa i Bolesawa.

Rzdy Wadysawa Hermana zamcone byy wani rodzinn. Krl by sabego zdrowia i niedony; rzdy sprawowa w jego imieniu wojewoda Sieciech, gowa rodu Starw, czowiek wielkiej pychy, ktry podobno sam zamyla o zajciu piastowskiego tronu dla swego rodu. Krl mia dwch synw: Bolesawa, zwanego Krzywoustym, dzielnego modziana i Zbigniewa, ktry z pocztku przeznaczony by do stanu duchownego, ale wice nie przyj i do ycia rycerskiego powrci. Zbigniew skorzysta z tego, e w kraju byo powszechne szemranie na samowol Sieciecha; aeby si odznaczy i znale przyjaci na przyszo, stan na czele niezadowolonych, ktrzy si Sieciecha pozby chcieli i wszcz wojn domow. W mtnej wodzie dobrze ryby owi i Zbigniew, nie przeznaczony do tronu, pragn te uowi dla siebie jak dzielnic. Myla on przedewszystkiem o lzku. Korzystajc z tego, e kasztelan wrocawski, Magnus, by zacitym wrogiem Sieciecha, zmwi si z nim; jako Magnus wyda Wrocaw w moc Zbigniewa. Hermanowi zaleao teraz jak najwicej na czeskim Brzetysawie II.; od tego potnego ssiada lzka duo teraz zawiso. Wyprawi tedy prdko na dwr czeski swego syna, Bolesawa; ten tak si dobrze sprawi ze swego poselstwa, e Brzetysaw nietylko Zbigniewowi nie pomaga, ale nawet odda Bolesawowi w lenno graniczne hrabstwo Kodzkie, niegdy ojcowizn rodu Sawnikw, ktre byo w posiadaniu jeszcze ojca w. Wojciecha, a potem ksitom czeskim si dostao. Kodzko nie byo tedy polskie, ale czeskie i naleay do niego dwie czeskie graniczne ziemie: waciwa kodzka i bystrzycka. Dopiero przez Bolesawa Krzywoustego ziemie te przeszy nastpnie do lzka. Dla Zbigniewa byo to wielkim ciosem, e Bolesaw osiad na Kodzku, bo mg by teraz wzity we dwa ognie. Tak si te stao: Wadysaw Herman ruszy z jednej strony z wojskiem, a Bolesaw z drugiem i pozajmowali kraj do okoa tak, e Zbigniewowi sam tylko Wrocaw zosta; wtedy zaczli go opuszcza przyjaciele i przechodzi do obozu Hermana, a w kocu i Wrocaw si podda. Zbigniew wygnany, uciek do Pomorzan, z ktrymi cigle byy wojny i od pnocy znowu zacz Wielkopolsk i Mazowsze nka. W wojnach tych zapdzili si Pomorzanie a po Kruszwic,. ktr tak zniszczyli, e odtd ju niezdoaa si podwign; zbezczecili te katedr gnieniesk, tak, e musiano j na nowo powica. Zbigniew da dla siebie dzielnicy: ojciec da mu Wielkopolsk. Ale natenczas zada dzielnicy dla siebie te Bolesaw, bo inaczej byby czem gorszem od brata, ktry nie by z pocztku cakiem do rzdw przeznaczony i ojciec wyznaczy mu Maopolsk i lzk. W obydwch jednak dzielnicach, tak u Zbigniewa, jak Bolesawa miay gwne grody podlega nie im, ale samemu ojcu; Krakw wic i Wrocaw zostay pod wadz Wadysawa Hermana. Teraz Sieciech nie mia ju czem rzdzi: Zbigniew go nie cierpia, Bolesaw przewodzi nad sob te nie da. Sieciech postara si, eby ojciec ten ukad odwoa, a jego na nowo rzdc pastwa zrobi; ale z tego tyle tylko wynikno, e obaj bracia podali sobie przeciw Sieciechowi rce i nie spoczli, a ojciec Sieciecha wygna ze swego dworu i z kraju. Mody Bolesaw wrci potem na lzk, ktry by ulubion jego dzielnic. Stara si utrzyma jak najlepsz przyja z Brzetysawem czeskim i takie u niego pozyska zaufanie, e kiedy ksi Berna podnis przeciw Brzetysawowi rokosz, ten pojmanego do Kodzka posa na wizienie, pod dozr Bolesawa. W roku 1099 darowa mu za to trzeci cz lzkiej daniny. Bolesaw przebywa w ogle bardzo duo na dworze Brzetysawa, gdzie wiele mg si nauczy.

Bolesaw Krzywousty. Wojny lzkie.

Modziutki to jeszcze by ksi, a ju wsawiony w bojach. Opowiadaj wspczeni, e od dziecistwa mia natur rycersk, Kiedy pierwszy raz baga ojca, eby mu pozwoli jecha na wojn (wtenczas z Pomorzanami), mia lat dziewi. Kiedy umiera ojciec, mia pod sob Maopolsk i lzk; odebra te od razu pod swoj wadz stolice tych dzielnic, Krakw i Wrocaw; ale brat Zbigniew mia te pod sob 34

Wielkopolsk i chodzio teraz o to, czy te ten brat uzna nad sob krlewsk zwierzchno Bolesawa, czy moe nie bdzie chcia zrobi ze swej dzielnicy osobnego pastwa. Jeeli ju za ycia ojca czy si przeciw Polsce z nieprzyjacimi, eby na swojem postawi, tem bardziej teraz byo trzeba by z nim ostronym. Zaraz na samym pocztku pokazay si ze znaki: Bolesaw eni si z ksiniczk rusk Zbysaw i na wesele brata zaprosi - ale on nie przyj zaproszenia i zamiast na lub brata pojecha, przygotowa mu niegodn niespodziank: oto zwiza si potajemnie z Czechami i napad z nimi na lzk. Ksi czeski Borzywj, nastpca Brzetysawa, najecha kasztelani wrocawsk, a spustoszywszy j, rozoy swe wojska obozem pod Rujczynem, czekajc na posiki Zbigniewa, aeby potem razem uderzy dalej na Maopolsk. Ale Zbigniewowi nie dopisao szczcie; nie udao mu si wojska zebra i zacz si nawet wypiera, jakoby wcale Czechw nie namawia, ani im te nic nie obiecywa. Borzywj nie mogc si posikw doczeka, te cofn si musia, nic nie wskrawszy. Bolesaw oskara publicznie Zbigniewa o zdrad kraju, wszyscy te powszechnie na niego byli oburzeni i zdawao si, e opuszcz niegodnego brata. Kopa doki pod drugim, a sam w nie wpad i ba si teraz musia, czy nie utraci dzielnicy w Wielkopolsce. Jeeliby si okazao, e by w zmowie z Borzywojem, wszystko dla niego byo stracone; ukorzy si nie chcia ani prosi o przebaczenie, wola w zaciekoci swojej zgin, ni ustpi krlewskiemu swemu bratu. Przeczy miao wszystkim oskareniom, i mia t zuchwao, e dla wykazania swej niewinnoci powoa si na tak zwane "sdy boe", a mianowicie zada, aeby oskaryciel jego stan z nim do pojedynku. By w rednich wiekach przesd, e w walce winnego z niewinnym niewinny zawsze zwyciy, jeeli t walk ofiaruje Bogu. Oskarycielem Zbigniewa by kasztelan poniecki, przywdzca grodu w Wielkopolsce. (Poniec, miasto w Wielkopolsce, naley dzi do powiatu krobskiego.) Na miejsce pojedynku wybrano grd lzki Sandowec (dzi wie w gogowskiem pod miastem Gr). Kasztelan pojedynek przegra! Zbigniew tryumfowa! Zaraz jednak nastpnego roku, gdy Bolesaw zajty by Pomorzanami, spali si grd Kole nad Odr; pokazao si, e kto podpali i znw pado podejrzenie, e Zbigniew nowy spisek urzdza i spaleniem grodw bliszych granicy chce Czechom najazd uatwi. Na wie o tem pospieszy Bolesaw z Pomorza na lzk i zaraz kaza grd ten odbudowa. Borzywj, aeby odwrci od siebie podejrzenie, ofiarowa Polsce swj grd graniczny, Kamienic zwany (dzi wie), na samej granicy obydwch pastw. Bolesaw zaraz tam si uda i Zbigniewa do siebie zaprasza; ale ten nie stawi si wcale, tylko uprosi biskupa krakowskiego Baldwina, aeby si za nim wstawi, obiecujc, e spokojnie si ju bdzie zachowywa, jeeli krl zachowa mu udzia na Mazowszu. Przysta Bolesaw na t prb, tem bardziej, e mu spieszno byo wrci na Pomorze. Pod Gogowem kaza si zebra na nowo polskim wojskom i ze lzka nad morze wyruszy. I znowu musia t wojn przerwa, bo Czesi zajli mu tymczasem Racibrz! Wraca co tchu, a w drodze dowiaduje si, e drugie czeskie wojsko cignie na Kole; skoro jednak tylko przyby, zaraz si wszystko zmienio, Czesi pod Kolem pobici, z Raciborza wypdzeni, musieli w ucieczce szuka ocalenia. W roku 1109 raz jeszcze musia Bolesaw walczy o swj lzk. Oto Zbigniew, przekonawszy si, e czeska pomoc nie na wiele si przyda, poszed jeszcze dalej, do cesarza Henryka V i tam, prosto u Niemcw szuka pomocy. Prosi o wojsko, eby Bolesawowi wielk wyda wojn, a jemu odda poow pastwa, za co Zbigniew obiecywa uzna zwierzchnictwo krlw niemieckich, a przeciw Bolesawowi pomaga tak dugo, a on take uzna si poddanym krla niemieckiego. Henrykowi V. tak si ta mowa spodobaa, e nietylko wojsko da Zbigniewowi, ale sam swoj osob stan na jego czele i na zdobycie Polski si wyprawi. Czechom przykaza, eby rwnoczenie, spldrowali lzk; nie trzeba im byo dwa razy tego mwi; oni to zawsze robi lubili. W Czechach rzdzi teraz ksi Swiatopek, ktremu nawet Bolesaw pomg do tronu, zwiedziony obietnic, e skoro tylko panowanie obejmie, zaraz kae poburzy te wszystkie zameczki graniczne, ktre Czesi przeciw lzkowi wystawili; zasiadszy jednak na ksistwie ani myla wykona obietnic i skorzysta z pierwszej zaraz sposobnoci, eby z tych zameczkw wojsko ruszy. Zamiast trzyma si razem z Bolesawem przeciw Niemcom, on 35

wola si wysugiwa Henrykowi V., cieszc si, e po wygranej wojnie oderwie lzk od Polski i z aski niemieckiego krla do Czech go przyczy.

Sawna obrona Gogowa.

Bolesaw bawi znw na Pomorzu, kiedy przybyo do butne poselstwo Henryka V, dajc hodu, daniny, poddastwa i wydania poowy Polski zdrajcy Zbigniewowi. Nigdy, przenigdy! zawoa Bolesaw - powiedcie swojemu krlowi, eby dba o szczcie wasnego pastwa, ale nic o to, eby ssiadom przynosi nieszczcie! Dosy tych uroszcze! Nie bdzie Polak niemieckim suk, a skoro my po nic do was nie chodzimy, zaczepki z wami nie szukamy, krzywdy waszej nie chcemy, jakiem prawem wy rozbija si macie po mojem pastwie i szuka tu tego, czegocie nie zgubili i co nigdy nie byo wasze. Co Bg przeznaczy Polakom w posiadanie, tego broni bd, bo takie jest prawo boskie przyrodzone! Zawrza gniewem krl Henryk po takiej odpowiedzi i rozpocza si sawna wojna z roku 1109. Kiedy Henryk posw do Bolesawa wyprawia, mia ju wojsko gotowe do drogi w uycach; szybkim pochodem ruszy na lzk, zdobywa grody i miasta, podczas gdy wsie byy ju poniszczone upieskim najazdem czeskim. Najpierw stan Henryk pod Lubuszem, a nie przypuszczajc, eby go mg nie zdoby, darowa z gry miasto i wszystkie wsie okoliczne arcybiskupowi magdeburskiemu. atwo cudze darowa! Ale Lubusz zdoby si nie da. Cesarz poszed prbowa szczcia pod Bytom nad Odr na Dolnym lzku; (tutaj nie robi ju adnej darowizny); Bytomianie wiedzc ju od Lubuszan, ze wojsko niemieckie nie takie straszne, wypadli miao z miasta na obz Henryka i tak si dzielnie spisali, e Niemcy poszli sobie zaraz dalej. Przysza teraz kolej na Gogw, ktry by w owe czasy najwaniejszym grodem Dolnego lzka i stanowi niejako klucz do Wrocawia. Henryk zawstydzony pod Lubuszem i Bytomiem, postanowi ztd si ju nie cofa i wyty wszystkie siy, aeby to miasto zaj. Bolesaw by po cikiej wojnie pomorskiej, a chocia zwyciy, mia jednak wojsko zmczone i w wielu bitwach tak umniejszone, e niesposb byo zaczepi cesarza, pkiby wieego wojska nie zebra. Posa tylko z Pomorza do lzakw, eby si bronili do ostatniej kropli krwi, pki sam nie nadejdzie, przedstawiajc im, e od tej wojny caa przyszo zaley, a on si ju postara, eby to ostatnia bya wojna z krlestwem niemieckiem, ostatnia przez naduywanie cesarskiego rzymskiego tytuu do sobkowskich niechrzecijaskich celw. lzacy tedy o swoich wasnych siach przetrzymali ju oblenie Lubuszy i Bytomia i okazali si jak najgodniejszymi zaufania Bolesawa. Teraz Gogowianie postanowili okaza si godnymi rodakami Lubuszan i Bytomian. A bya tu sprawa cika. Bolesaw wojska nowego jeszcze nie mia, dopiero zaczynao si ono formowa. Ale pierwsz zaraz rot, jak zebra, od razu na lzk posa; przybya ona wanie, kiedy cesarz rusza na Gogw i chcia przej z wojskiem przez Odr; polscy onierze chcieli temu przeszkodzi i rozoyli si obozem nad Odr. Chocia to jedna tylko bya rota, woleli Niemcy jej nie zaczepia i poszli w d rzeki; tam dalej udao im si znale brd na rzece, wic Odr przeszli, a kiedy Polacy myleli, e cesarz pod jakie czwarte miasto sobie rusza, on obszed okolic z tyu do okoa i niespodzianie napad na polski obz, ktry otoczony ze wszystkich stron przewaajcemi siami, ani mg myle o wygranej. Co innego, gdyby wojsko cesarskie naprzeciw nich byo przeprawiao si przez Odr; z nieprzyjacielem zajtym przepraw, zajtym falami rzeki, mona si byo rozprawia, choby dziesiciu Niemcw byo na jednego Polaka, bo mona byo zaczepia kady oddzia z osobna, gdy z wody wychodzi, a nie dajc mu wyj na brzeg, powstrzymywa tem samem przepraw nastpnych oddziaw. Ale zupenie co innego teraz; tutaj jeden dziesiciu obroni si nie mg i dobrze o tem wiedzieli, e zgin trzeba, albo ucieka. A jednak bronili si do upadego, eby nie zrobi wstydu Bolesawowi i eby nie powiedzieli 36

lzacy, e rodacy z innych prowincyj polskich ycia za nich auj. Bronili si oni dotd sami - teraz na innych kolej pokaza cesarzowi, jakto caa Polska piersi swoj lzk zasania bdzie. Wygina ta garstka walecznych z wielkim honorem; - Gogowianie postanowili zrobi tak samo, a miasta nie podda, chybaby im sam Bolesaw na to pozwoli. Cesarz zdumia si walecznoci i wiernoci polskiego rycerstwa, ale tem bardziej si rozsierdzi, e nawet drobne garstki nie poddaj mu si, ale z mieczem w rku zgin wol, ni pid polskiej ziemi odda w niemieck niewol. Tem bardziej mu teraz zaleao na zdobyciu Gogowa. Urzdzi wic takie oblenie, e aden czowiek nie mg si dosta do miasta; gdyby Bolesaw nie przyby na czas, Gogowianie musieli by naraeni na gd. eby za prdzej dosta si do miasta, kaza cesarz wystawi kilkanacie machin oblniczych, t. j. rnych ruchomych wie, pomostw, taranw; machiny te suyy do rozbijania murw miejskich. Bya to niejako artylerya owych czasw. Przeciwko takiej sile c mieli Gogowianie? Nie mieli nawet u siebie prawdziwego wojska, sami tylko mieszczanie na prdce na onierzy si przerobili, uzbrajajc si tem, co mieli pod rk: w porwnaniu z potnem wojskiem oblniczem byli oni garstk sabych biedakw; po kilku dniach ledwie ich tylu byo eby mury miejskie jako tako obsadzi. Nie mogli bowiem wszyscy naraz bra udziau w obronie, ale zmienia si musieli z tej przyczyny, e mieli pene rce roboty we dnie i w nocy. Machiny niemieckie psuy co dnia mury, trzeba wic byo na gwat w nocy je naprawia; cay dzie groza wojny, a w nocy jeszcze cika robota - i kobiety musiay przy tej robocie pomaga. Ale machiny silniejsze byy od tych rk, ktre trudem bez ustanku ju si pomczyy; zreszt co dnia wicej szkody w murach, co nocy wicej roboty, a rk coraz mniej, bo wielu gino na murach od strza niemieckich Nareszcie i gd doskwiera zacz; trzeba byo jado dzieli szczuplutkie porcye, wtenczas wanie, kiedy najwicej przydaoby si mie si. W tem utrapieniu spostrzegaj na dobitk, e w miejscu, gdzie najwiksza staa machina, zaczyna si robi wyom w murze. Jeden leszcze dzie roboty wystarczy Niemcom, eby mur do reszty wyama i wej otworem do miasta. Tej nocy tedy nikt w Gogowie nie spa; wszyscy starzy i modzi, mczyni i niewiasty pracuj bez upamitania, aeby t szkod tak jako naprawi, eby Niemcy z rana nie spostrzegli, jak le ju byo z miastem. Do rana naprawili o tyle, e nic wida nie byo; ale to tylko na oko wygldao cao, bo robota naga, nocna, nie moga by dokadna i kilka uderze taranem starczyoby byo, aeby to wszystko na nowo popsu. Postanawiaj tedy wysa do krla Bolesawa, eby si spieszy, bo oni ju duej oblenia wytrzyma nie mog; jeeli za nie mgby im pomc, eby im pozwoli podda miasto, bo inaczej wszyscy godem wygin, a Niemiec i tak miasto wemie. Do Bolesawa nie mona byo si dosta bez wiedzy Niemcw, ktrzy do okoa caego miasta pilnowali kadej cieki. Z rana tedy l Gogowianie posw do obozu Henryka i uczciwie rzecz przedstawiaj; e bez pozwolenia Bolesawa miasta i tak nie poddadz, bo si od niego spodziewaj obrony. Cesarz mia si z ich nadzieji, a do Bolesawa puci nie chcia, bo wiedzia, e Bolesaw podda si nie pozwoli. Owiadczy Gogowianom ostro, e szstego dnia miasto podda si musi, inaczej straszn bdzie jego zemsta. Mieszczanie musieli na ten termin przysta i szstego dnia obiecali da odpowied, ale uparli si przytem, e przedtem pojad szuka Bolesawa, eby si przed swoim ksiciem usprawiedliwi, i duej si nie broni. Pi dni bior sobie do namysu, to znaczy, e ani jednej, ani drugiej stronie przez ten czas nie wolno walczy. Cesarz zada zakadnikw, to znaczy eby mu dali ludzi na zakad, e przez 5 dni adnej zdrady nie bdzie. Gogowianie dorosych dawa nie chcieli, bo im kada para rk do roboty zdatnych bya droga wic dali chopcw mniejszych, synw swoich, ktrzy jeszcze 14 lat nie mieli. Tych cesarz zabrawszy do swego obozu, przysta na zawieszenie broni i posw do Bolesawa wyprawi pozwoli, cho wiedzia, e przez to Bolesaw tylko si jeszcze bardziej pospieszy. Ale teraz by pewny, e szstego dnia Gogw bdzie jego, a to z pomoc - gogowskich dzieci; zobaczymy w jaki sposb. Posowie zastali Bolesawa w drodze, na lzkiej granicy; czeka tylko jeszcze na uzupenienie wojska, co w sam raz miao ju trwa tylko kilka dni. Gogowianom piknie podzikowa za ich obywatelsk 37

cnot, ale zamia si z mowy o poddaniu, mwic, e na to dosy czasu, a on bitw przegra. Skoro Gogowianie tak dugo si trzymali, nieche przy kocu nie bd gorsi i przetrzymaj dwa albo trzy dni po zawieszeniu broni. Posowie widzc u krla dobr otuch, nabrali te serca i tak byli pewni, e Bolesaw miasto obroni, e postanowiono kar mierci na kadego, ktoby mwi o poddaniu. I w Gogowie te tymczasem nie o poddaniu mylano, ale o naprawie murw. Pi dni spokoju - toto dla nich byo zbawienie ! Widzieli to Niemcy, bo teraz Gogowianie bezpieczni pracowali dniem i noc; pozna cesarz o co mieszczanom chodzi, ale nie kopota si, bo mia na nich swj sposb na szsty dzie obmylony. Gdy posowie od Bolesawa wrcili i przynieli odpowied z krlewskiem pozdrowieniem, rado napenia gogowskich zuchw. Koczyo si zawieszenie broni, nazajutrz miao si miasto albo podda, albo na nowo zacz szturmy. Wieczorem ostatniego dnia wyprawiaj tedy dwch mieszczan do obozu Henryka z owiadczeniem, e krl Bolesaw nie pozwoli si podda, wic oni dalej broni si bd i na szturm czekaj, chocia coraz godniejsi. Skoro za przez tych pi dni zachowywali si uczciwie, dotrzymali warunkw umowy i adnej zdrady si nie dopucili, wic naley si odda im zakadnikw, o co uprzejmie upraszaj. Min wieczr, noc nadesza, a posowie z niemieckiego obozu nie wrcili. Dziwi si wszyscy, co si stao, czy ich przygoda jaka spotkaa naga? Pnoc mija, a oni nie wracaj i z gogowskich dzieci ani jednego cesarz nie odsya. Pocieszaj si, e to pewnie do rana si odoyo. Od samego witu stroskani ojcowie stoj na murach, patrzc z biciem serca ku cesarskiemu obozowi; a tu w sam raz mga taka gsta, e o kilkadziesit krokw nic nie wida i tylko w ciszy sycha jakie dudnienie. Suchajc duej, poznali wreszcie, e to dudni machiny oblnicze, ktre cesarz kazuje na nowo posuwa ku miastu. To ich nie zdziwio, tego si spodziewali i wiedzieli, e tak bdzie; zreszt cesarz mia do tego zupene prawo, bo ju szsty dzie. Ale przedtem powinien by odesa ich dzieci. Co si dzieje z ich chopcami, co si z posami stao? Wyszo soce, mga zacza opada, i ju machiny nie tylko sycha, ale wida byo, z pocztku niewyranie, a potem coraz bliej, coraz lepiej, w kocu a zanadto dobrze ujrzeli Gogowianie, e do szczytw machin poprzywizywane byy ich wasne dzieci. To zrobi Henryk V., cesarz chrzecijaski. Znaczyo to tak: jeeli si chcecie broni, strzelajcie z ukw do wasnych dzieci! Mao jest takich przykadw w historyi! Gogowianie prdko odbyli narad, na ktrej stano, e ojczyzna milsza od wasnych dzieci. Celowali staranniej, dokadniej, uwaniej, eby strzay nie szy za wysoko, ale strzelali ze swych ukw gsto. I dobrze si stao - bo nie mino dwch godzin, a krl polski pdem przybieg ze sw konnic. W jednej chwili zaczy si ama szyki niemieckie, a Gogowianie wypadli z bram, eby ich wzi we dwa ognie i rzucili si do machin. Mio ojczyzny poczona z mioci rodzicielsk tak wzmoga ich mztwo, e Bolesaw wydziwi si pniej nie mg, e po tylu trudach oblenia tak si jeszcze dzielnie sprawowali. Niemcw przepdzono, zdobyto ich obz i zajto wszystkie machiny, i tak Bg bogosawi dobrym obywatelom Gogowa, e ani jedno ich dzieci nie zgino, wszystkie wrciy szczliwie do rodzicw. Co one potem dorsszy opowiaday swoim dzieciom i wnukom o Niemcach - to sobie atwo pomyle. Gogowianom za zbudowa Bolesaw wspaniay koci kolegiacki, na pamitk dzielnej obrony ojczyzny. Henryk V. ruszy dalej w stron Wrocawia. Ale jeeli dotychczas z samym ludem lzkim majc do czynienia, nic nie sprawi, to tem gorzej mu si teraz dziao; wojsko Bolesawowe nkao go cigle, nie dajc mu spokoju ni we dnie, ni w nocy. Przypada zawsze w sam raz, kiedy go si najmniej 38

spodziewano, tak, e cesarskie wojsko mili uj nie mogo, eby nie musiao stacza jakiej potyczki, ktra zawsze koczya si klsk. Bolesaw okaza si znakomitym wodzem; uznali to sami onierze niemieccy. wiadek tych czasw pisze, e w obozie niemieckim zaczto piewa pieni na cze Bolesawa, przedrzeniajc wasnych dowdzcw. W takich warunkach nie byo co dalej wojny prowadzi; Henryk nawet nie zaczyna ju z Wrocawiem i ze wstydem wrci sobie do Niemiec; niepotrzebnie chodzi a do Polski. Odtd krlowie niemieccy dali sobie spokj z uroszczeniem do zwierzchnictwa nad Polsk; raz tylko jeszcze mieli sprbowa, kiedy znalaz si ksi polski, ktry im to w dziwnych okolicznociach sam zaproponowa, jak o tem niej rzecz bdzie. Sami od siebie ju si nie omielili da czego podobnego. O Zbigniewie, ktremu cesarz p Polski obieca, mowy teraz nie byo; Henryk ju chcia tylko, kiedy by w drodze pod Wrocaw, eby mu Bolesaw zapaci 300 grzywien srebra na znak swej ulegoci; ale Bolesaw o tem ani sysze nie chcia i odpowiedzia, e nie cierpi ani cienia nawet zalenoci Polski od Niemiec. Cesarz chcia go nastraszy i pogrozi, e ruszy prosto na Krakw; Bolesaw odpar, e on tam te pjdzie, a po tej odpowiedzi woleli Niemcy wrci do domw. Z Niemcami razem wojowali przeciw nam Czesi pod ksiciem wiatopekiem, ktry towarzyszy Henrykowi, jako niemiecki poddany. Niektrych Czechw wstyd o to byo, a gdy wiatopek nie chcia wraca, doczeka si tego, e go zamordowa jeden Czech w cesarskim obozie. Chocia morderstwo to wyszo wtenczas na nasz korzy, musimy jednak potpi t zbrodnicz rk i niecny czyn. Po mierci wiatopeka nastay wielkie wojny domowe o tron czeski, Bolesaw te si w nie wtrca, bo chcia mie tam takiego ksicia, ktryby si nie wysugiwa Niemcom kosztem Polakw. W wojnach tych spalono raz Kodzko (w roku 1114), a zakoczyy si one dziki staraniom Bolesawa, ktry odby w tym celu ze wszystkimi ksitami czeskimi zjazd nad Nis lzk.

Nawrcenie Pomorza.
Wszystkie te wojny niemieckie i czeskie przykre bardzo byy dla Bolesawa, bo go odryway od gwnego dziea jego ycia: zdobycia i nawrcenia Pomorza. Pogastwo cigle jeszcze trwao nad ab i nad doln Odr, a do ujcia Wisy. Pomorzanie, lud najbliej z Polakami spokrewniony, nienawidzili jednak Polski za to, e chrzest w. dobrowolnie przyja. Lud to by o wiele zamoniejszy od Polakw; bogaciy ich morskie wyprawy, a miasta ich, Gdask, Julin, Szczecin, byy po Kijowie najwiksze i najwspanialsze w caej Sowiaszczynie. Krlowie polscy od Mieczysawa I. czasw prbowali zgody z nimi, ale naprno; oni bez ustanku napadali na Wielkopolsk i Mazowsze, majc sobie za najwiksze szczcie, jeeli gdzie koci jaki mogli zdoby. Bolesawowi Chrobremu udao si na krtko zaoy dla nich biskupstwo w Koobrzegu, ale po jego mierci Pomorzanie ani chcieli nawet sysze o chrzecijastwie. Bolesaw Krzywousty postanowi sobie jednak, e dokoczy dzieo przez Bolesawa I. sawnie rozpoczte. Niema tu czasu, opisywa tych licznych walk, ktre tak wsawiy imi Krzywoustego; nareszcie w roku 1113 zaj najwarowniejszy grd pomorski, Nako, a po dalszych dziewiciu latach wypraw wojennych w roku 1122 zdoby stolic Pomorzan, wielkie sowiaskie miasto Szczecin. Teraz mia wolny dostp do morza - ale i morze przepyn i zaj wysp Rugi. Gdy Niemcy kraj jaki zdobyli, kazali zaraz, gwatem ludzi chrzci, a kto nie chcia, gin od ich miecza; tote w krajach przez nich zdobytych ludno bardziej gina, ni si nawracaa. Pomorze leao teraz u ng Bolesawa, ktry gorco pragn wznowi biskupstwo koobrzeskie i lud pokonany pozyska dla wiary witej - ale nie mieczem! Po zdobyciu Szczecina, po zajciu Rugii, schowa Bolesaw miecz do pochwy, a zabra si do pokojowego dziea nawracania; postara si o misyonarzy dla tego kraju, ale tak, eby namow lud skaniali, nikogo nie zmuszajc. Przymus bowiem to tylko sprawia, e ludzie udaj - a 39

udawanie religii najwikszy wstyd przynosioby witemu dzieu Chrystusa Pana. Mia przecie Bolesaw ksiy zaraz na polskiej granicy, mg ich sprowadzi i chrzci gwatem Pomorzan; ale postpi inaczej. Jak Bolesaw Chrobry postara si o w. Reinboma, tak te on szuka witego ma do apostolskiego dziea. A nie kady chcia si odway i z krzyem pomidzy dzikich Pomorzan. Wybra najpierw do tego Bernarda, biskupa rodem a z Hiszpanii. Ale ten nie mia szczcia, bo wybra si w drog ubogo, a bogacze Pomorzanie szydzili tylko z niego. Natenczas pomyla o kim innym, o dawnym swym nauczycielu, Ottonie, ktry by teraz biskupem w niemieckiem miecie Bambergu. witobliwy ten m, policzony potem w poczet witych paskich, by kapelanem na dworze Wadysawa Hermana i przewodnikiem modoci Bolesawowej; przypomnia go krl sobie teraz, a Otton z ca ochot si stawi na wezwanie. I znowu, jak niegdy biskup Jordan, jak potem wity Wojciech, tak teraz znowu w. Otton przez lzk mia drog. Wiadomo, e wstpowa po drodze do Warty, do Niemczy, a dnia 4-go Maja 1124 stan we Wrocawiu i tutaj odpoczywa. przyjmowany wspaniale nietylko przez wrocawskiego biskupa imieniem Heymo, ale, te przez krla Bolesawa, ktry umylnie tu przyjecha na jego przyjcie. Po dwch dniach pojecha dalej do Gniezna, a ztd na Pomorze, odprowadzony przez krla a do pomorskiej granicy: dalej krl nie jecha, eby si Pomorzanom nie zdawao, e ich chce zmusza. Pomny niepowodzenia Hiszpana Bernarda, zaopatrzy jednak Ottona we wspaniay dwr, tak e kady przydany mu do pomocy kapan, jecha jakby ksi jaki. Zaoy tam w. Otton jedenacie kociow, z tych wiksze w miastach Pirzycu, Kamieniu, Julinie, Szczecinie, Gradcu, Lubinie, Dodonie i Koobrzegu. Bolesaw naoy na Pomorze haracz coroczny, kiedy kraj zdoby - w. Otton wstawia si, eby go zniy, a krl przysta na to, ucieszony, e si biskupowi tak dobrze powodzi w witem jego dziele. Pniej zajty by Bolesaw sprawami ruskiemi i wgierskiemi, ktre opuszczamy, jako mniej dla nas wane. Nadmieni tylko trzeba, e podczas wypraw wgierskich, Czesi korzystajc z nieobecnoci Bolesawa znowu lzk najechali. W roku 1133 zburzyl grd Kole i spalili 300 wsi, a nastpnego roku powtrnie cay kraj a po Odr; najsmutniejsze w tem wszystkiem to, e Czesi nie szczdzili kociow, ale wanie palili je i rabowali z szczegln jak zaciekoci. Zapewne byli w tem Czesi znowu narzdziem Niemcw, ktrych zawsze sucha lubili. Gdyby tak cigle trwa miao, lzk musiaby si zamieni chyba w pustyni. wczesny krl niemiecki, cesarz Lotar, nie zaczepia wprawdzie Polski bezporednio tylko wyrcza si Czechami; sam za przeszkadza Bolesawowi na Wgrzech. A przyczyn tego bya zazdro, e Bolesaw rozszerzy swe pastwo na Pomorze, daleko na zachd od ujcia Odry, a Niemcy rocili sobie prawa do tego kraju i nie chcieli go przy Polsce pozostawi. Bolesaw mia ju wojen dosy; cae ycie zeszo mu na nich, a lzk mia ich najwicej; gdyby nie zawar ugody z Niemcami, lzk nie byby pewnie ani roku bezpieczny. Da wic zna cesarzowi, e gotw mu jest zoy hod z Pomorza i z wyspy Rugii, byle tam cesarz uzna polsk wadz i byle Niemcy nie rociy sobie ju nigdy pretensyj do hodu z Polski waciwej. Przysta na to Lotar, uzna zupen niepodlego Polski, byle mu z Pomorza hod zoy; uoono si wic pokojowo w Merseburgu w roku 1135.W dwa lata potem zawarto w Kodzku pokj z ksiciem czeskim Sobiesawem. Ostatnie lata swego panowania powici krl zaprowadzaniu rnych porzdkw w swem pastwie i adnej ju nie prowadzi wojny; zreszt syt ju by sawy wojennej, bdc zwycizc w 47 bitwach.

Podzia pastwa polskiego.

Krl Bolesaw mia piciu synw. By w rednich wiekach zwyczaj, e monarcha dzieli pastwo 40

pomidzy synw, kademu osobn wyznaczajc dzielnic - chyba, eby sobie ktry wybra stan duchowny, zrzekajc si przez to samo prawa do rzdw; tote zdarzao si nieraz, e modszych synw gwatem osadzano gdzie w klasztorze, eby pastwa zanadto nie rozdrabnia. aden nard w Europie nie tworzy wtenczas jednolitego pastwa, z wyjtkiem jednej tylko Polski. Krl niemiecki tam tylko panowa osobicie, gdzie z domu by ksiciem, np. w Bawaryi, Szwabii, Saksonii, stosownie do tego, z ktrego rodu pochodzi; zreszt by on tylko naczelnikiem licznych ksit i margrafw, ktrzy byli waciwymi rzdcami i panami kraju; ile ksistw lub margrabstw, na tyle pastw dzieliy si Niemcy; z tych to udziaw ksicych powstay pniejsze krlestwa niemieckie, jak to pniej zobaczymy. We Francyi byo jeszcze gorzej, bo tam maleki tylko kawaek kraju podlega samemu krlowi, a reszta podzielona na kilka czci miaa swoich osobnych ksit, ktrzy tylko hod krlowi skadali, a posuszni mu byli, jak chcieli, jak im czasem byo wygodniej. U ssiadw naszych podobnie si dziao. Na Rusi ju w roku 1054 byo sze ksistw, a Czechy miay ju osobnych ksit na Morawach, ktre czasem osobno jeszcze na dwie dzielnice dzielono; Wgry podobnie byy rozbite. Sama tylko Polska opieraa si temu powszechnemu prdowi i trzymaa si razem; ale ilu ofiarami trzeba to byo opaci! Wszak sam Bolesaw tyle mia kopotw z bratem Zbigniewem, o to, e tamten domaga si poowy pastwa; gdyby nie to, ilu byoby si unikno ^en, a zwaszcza na lzku. Bolesaw jednego tylko mia brata, a sam pozostawi po sobie synw piciu! Niecheby oni sobie nawzajem byli Zbigniewami, co za zamieszanie w kraju! Cao, jedno pastwa i tak nie daaby si utrzyma, skoro jej nigdzie y ,-opie nie byo. Umyli sobie tedy Bolesaw, e lepiej za ycia powyznacza synom dzielnice, ni eby po mierci jego wojny o to by miay. Jedno tylko przykazywa: e wszyscy jego nastpcy, ksita polscy, maj sucha najstarszego z pord siebie, tak zwanego seniora ktry bdzie Wielkim Ksiciem i tylko przy nim bdzie wadza krlewska i tylko on jedynym zwierzchnikiem wszystkich innych ksit. Kady ksi ma swoje ksistwo i swoj stolic, ale Krakw bdzie stolic caej Polski i najstarszy z ksit, w senior, ma by Wielkim Ksiciem Krakowskim; kto panuje w Krakowie, ten jest zwierzchnikiem caej Polski, od granicy czeskiej a do morza. On ma by gow Polski, eby pamitano, e to jeden nard i jedno pastwo w ktrem inni ksita maj by podlegli krakowskiemu, jakoby jego namiestnicy. Tak postanowiwszy, przystpi Bolesaw do podziau pastwa. Najmodszy synek, Kazimierz, by jeszcze niemowlciem, dugie jeszcze lata miay min, nimby by zdatny do rzdw; na teraz ojciec nie wyznaczy mu adnej dzielnicy. Drugi, szesnastoletni ju Henryk, otrzyma ziemi sandomiersk na ksistwo. Trzeci, omnastoletni Mieczysaw, dosta Wielkopolsk. Czwarty, Bolesaw mia lat 22, wzi po ojcu Mazowsze. Najstarszy Wadysaw liczy ju lat 34, by wic seniorem rodu, a zatem zwierzchnikiem nad brami, Wielkim Ksiciem, i zasiad na Krakowie; do niego te naleaa zwierzchno Pomorza, jako kraju podlegego nie adnej dzielnicy, ale caej koronie polskiej. A lzk? Ten ulubiony kraj Bolesaww przydzielono zaszczytnie do dzielnicy seniorackiej, do Krakowa, tak, e Wrocaw by niejako drug stolic Polski.

Wadysaw II. i Piotr Wast.

Takie poczyniwszy zarzdzenia, umar Bolesaw Krzywousty w roku 1138. Moeby lepiej byo, eby si byo obeszo bez tego dzielenia kraju? Tak te myla najstarszy Wadysaw II., pan Krakowa i lzka i postanowi prbowa, czy si nieda utrzyma jednolitoci Polski, wbrew woli ojca i wbrew zwyczajowi caej Europy owych czasw. Niestety, le si do tego zabra. Trzeba byo od razu nie dopuci braci do objcia wadzy, od razu wyda haso trzymania jednolitoci; ale on pozwoli braciom zasi na swych ksistwach, potem dopiero zacz im dokucza i wojn domow chcia ich wyzu z dzielnic - i to do tego z pomoc niemieck! W smutnych tych przejciach straci ycie sawny lzak, Piotr Wast, o 41

ktrym teraz sw kilka powiedzie wypadnie: Ten Piotr Wast by synem bogatego ziemianina lzkiego, imieniem Wodzimierza, ktry mia na lzku dziedziczne woci, a gwn posiado pod Wrocawiem, nad rzek lz, okoo gry zwanej pierwotnie lzk, potem Sobtk. Piotr przysta do druyny wojennej Bolesawa Krzywoustego, a upami wojennemi bogaci si coraz bardziej. W roku 1122 zasuy si bardzo Bolesawowi podczas wojny ruskiej, pojmawszy przemyskiego ksicia Woodara; za to spady na niego obficie dowody aski monarszej, nowe nadania i wysokie dostojestwa. Dostatkw swoich uywa przedewszystkiem na fundowanie kociow i klasztorw. Ju okoo roku 1108 sprowadzi do Wrocawia z Francyi kanonikw reguy w. Augustyna i wystawi im koci N. Maryi Pannny w posiadoci swej Grce pod gr lzk; witynia ta bya poprzedniczk klasztoru i kocioa N. P. Maryi na Piasku we Wrocawiu. Koo tego te czasu wybudowa koci na miejscu dawnej kaplicy w. Wojciecha w Wrocawiu, powicony w roku 1112 przez biskupa yrosawa. Potem w r. 1139 zaoy znowu pod samym Wrocawiem, na prawym brzegu Odry w lesistem ustroniu, obok wczesnej kaplicy w. Michaa, opactwo benedyktyskie, uposaajc je hojnie ze swoich woci. Byo to wanie po mierci Bolesawa Krzywoustego. Piotr Wast, jako lzak, nalea do dzielnicy seniorackiej, najstarszego z braci, Wielkiego Ksicia Wadysawa. Wielki pan, a dzielny wdz, mia na wielkoksicym dworze wielkie znaczenie; wszak jeszcze za poprzedniego panowania duo znaczy i Wadysaw rad by, e w spadku po ojcu dosta takiego doradc. Z pocztku zupena bya zgoda midzy ksiciem a Piotrem. Ksi nie od razu wydawa si ze swemi zamysami co do braci. Stara si tylko o przymierza i zgod z ssiadami, eby bracia u nich nie znaleli potem pomocy; w tym celu zawar pokojowe umowy z Rusi, z Czechami i Niemcami; nikt nie przewidywa, do czego to dy. Do Niemiec wybra sobie na posa lzkiego Piotra Wasta, ktry te tam pojecha w roku 1144, na dwr cesarza Konrada III. Tam pozna si z arcybiskupem magdeburskim, hrabi Fryderykiem z Wettina, ktry mia relikwije w. Wincentego. Piotr Wast tak dugo doprasza si u arcybiskupa, tak dugo prosi cesarza o wstawiennictwo, a wreszcie udao si mu pozyska cz tych relikwij. W Wniebowstpienie Paskie 1145 roku wyprowadzono ten cenny dar z Magdeburga, a przywieziono uroczycie do Wrocawia dnia 6-go Czerwca; szczodrobliwy pan Piotr, uniesiony radoci, przyj relikwije najwiksz czci, a wszystkim swoim jecom wojennym, trzymanym dawnych lat, wolno w ten radosny dzie przywrci. Odtd fundacya jego przybraa wezwanie w. Wincentego. Rok ten by szczytem szczcia w yciu Piotra Wasta. Tymczasem Wielki Ksi zabiera si ju do braci, od ktrych da posuszestwa takiego, e nawet si wtrca w domowe sprawy ich wasnych ksistw. W roku 1145 nareszcie chcia w ich ksistwach wybiera dla siebie podatki. Bracia postanowili, e na to adn miar nie pozwol i owiadczyli wyranie Wadysawowi, e stan przeciw niemu z broni w rku, jeeli si bdzie upiera przy swojem daniu. Wadysaw namyla si; wtedy-to Piotr Wast owiadczy si za modszymi brami i przestrzega Wielkiego Ksicia, eby nie dopuci do wojny, bo cae pastwo na szwank narazi moe. Ale zupenie innego zdania bya ona Wadysawa, ksiniczka niemiecka Agnieszka, crka margrafa austryackiego Leopolda III, a wnuczka cesarza Henryka V; jedna jej siostra bya za ksiciem czeskim Wadysawem I, a drug poj w maestwo wczesny krl niemiecki, Konrad III. Ta tedy nie chciaa si kontentowa pastwem mniejszem od pastw swych sistr i podegaa cigle ma, eby tylko wojn z brami zacz, a zwyciywszy wygna ich z dzielnic. Byy cige spory na dworze Wadysawa pomidzy zdaniem Piotra a Agnieszki; byy nawet czasem ostre midzy niemi sowa, tak dalece, e zaczli si nawzajem osobicie nienawidzie i Agnieszka poprzysiga zgub Piotrowi. Wojna w roku 1145 skoczya si rzeczywicie zwycistwem Wadysawa. Dwaj bracia jego, Bolesaw i Henryk, utracili swoje dzielnice, ktre Wielki Ksi przyczy do swego udziau, tak, e odtd mia panowa take w ziemi sandomierskiej i na Mazowszu. 42

Pozostawaa jeszcze Wielkopolska, gdzie siedzia Mieczysaw; do niego schronili si Bolesaw i Henryk i wszyscy trzej przebywali w Poznaniu. Ruszy tam z wojskiem Wadysaw, ale Mieczysaw nie prbujc oporu sam zaraz si podda, wymawiajc sobie tylko, eby mu cho cz dzielnicy pozostawiono; zreszt przysta na wszystkie dania najstarszego brata. W ten sposb upi Mieczysaw czujno Wadysawa, ale nie myla wcale da za wygran; przeciwnie, po cichu stara si pozyska monych panw wieckich i biskupw dla swojej i swych braci sprawy. Udao mu si rzeczywicie zyska przychylno biskupw krakowskiego, wrocawskiego i poznaskiego, a ze wieckich panw mg liczy na pomoc Piotra Wasta, ktry zmwi si z kasztelanami grodw lzkich, tudzie na sandomierskiego wielmoa Wszebora, ktry w Maopolsce werbowa stronnikw. Wanie eni si syn Piotra, Idzi; na lub jego we Wrocawiu zjechao si mnstwo panw, a przy tej sposobnoci mieli te radzi, co zrobi. Ale Wadysaw co przeczuwa, a Agnieszka dolewaa cigle oliwy do ognia jego gniewu. By na dworze ksicym marszaek Dobiesaw, wielki wrg Piotra; ten przekona do reszty Agnieszk, e trzeba koniecznie Piotra pojma i uzyska od niej upowanienie do wykonania w tym celu zdrady w zamku Piotrowym koo klasztoru w. Wincentego. W nocy, niespodzianie, udajc, e przychodzi od ksicia, ktry niby take jedzie na lub syna, Idziego, wywabi z ka najpierw Idziego, a potem ojca, zwiza ich i na dwr ksicy odstawi, zamek za ich we Wrocawiu spali i spldrowa. Ksi chcia skaza ich na wygnanie ze swego udziau i zabra im majtki; ale Agnieszka koniecznie chciaa kary mierci na nich, twierdzc, e Piotr mia j nawet obrazi raz zelywemi sowy, zarzucajc jej niewierno maesk. Na kar mierci Wadysaw nie przysta, ale ostatecznie Agnieszka wywara sw zo przez to, e Piotra kazano olepi. lepego wypuszczono z wizienia, a znaleli si przyjaciele, ktrzy go dowieli do Poznania, do modszych braci ksicych, W osobie Piotra Wasta urazi na siebie Wadysaw cae monowadztwo; teraz wszyscy panowie, ujmujc si za Piotrem, przystawali take do sprawy modszych ksit. Wadysaw zebra u Rusinw zacine wojsko, pobi braci nad rzek Pilic, a gdy ci schronili si prdko do Poznania, przystpi do oblenia tego miasta. Wtenczas przyby do jego obozu arcybiskup gnienieski z wezwaniem, eby przesta braci przeladowa, a gdy Wadysaw nie chcia ustpi, arcybiskup rzuci na kltw. W kilka dni pniej ponis Wadysaw tak klsk, e odrazu musia ucieka do Krakowa, a gdy Mieczysaw i tu go ciga, schroni si na Wgry a ztd pojecha po rad i pomoc na dwr Konrada III. Agnieszka zostaa z dziemi Krakowie i prbowaa broni krakowskiego zamku; naprno jednake! Tyle tylko sprawia, e jej pozwolono pojecha spokojnie za mem. Na krakowskiej stolicy zasiad teraz drugi po starszestwie syn Krzywoustego, Bolesaw IV. z przydomkiem Kdzierzawego; obj take rzdy na lzku, skoro lzk poczony by z Krakowem. Piotrowi Wastowi odda oczywicie wszystkie majtki i zaszczyty; wrciwszy do Wrocawia, dokona Piotr uroczycie w roku 1148 powicenia swej fundacyi pod wezwaniem w. Wincentego; przyjechali wtenczas do Wrocawia Wielki Ksi Bolesaw i biskup krakowski z wielu bardzo panami z Maopolski. O dalszych czynach Piotra ju niewiadome, jakkolwiek y jeszcze lat kilka; pochowany w kociele w. Wincentego.6) Ksi Wadysaw nigdy ju do Polski nie wrci, marne wiodc ycie na dworze niemieckim. Obiecywa cesarzowi Konradowi, e zoy mu hod ze swego ksistwa, byle mu dostarczy wojska przeciw braciom; nie chodzio mu ju o to, eby braci zupenie wygna, tylko eby wrci do ziemi krakowskiej i lazka, jak byo po mierci ojcowskiej. Konrad wybra si do Polski w roku 1146, ale nie doszed daleko za granic; wyprawa ta cakiem si nie udaa. Wicej szczcia mia Wadysaw na dworze papiezkim, gdzie za wstawieniem si cesarskiem tyle uzyska, e go papie uwolni od kltwy rzuconej na pod Poznaniem przez arcybiskupa gnienieskiego. 43

Nasta potem drugi cesarz, Fryderyk Rudobrody; ten postanowi skorzysta z ktni w polskiej rodzinie krlewskiej, do tego, eby Polsk na nowo zrobi zalen od Niemiec; nie o Wadysawa mu chodzio, ale o niemieckie zwierzchnictwo nad Polsk. Bolesaw Kdzierzawy chcia by si z bratem pogodzi i posya w tym celu do cesarza w roku 1157, ale Wadysaw myla wida, e wicej zyska od cesarza po zwyciskiej wojnie, a cesarz ani sysze o zgodzie nie chcia inaczej, jak tylko za przyznaniem niemieckiej zwierzchnoci. Wybucha wojna, cika i straszna - a jednak Niemcy nic nie zyskali. W Sierpniu 1157 roku zniszczy cesarz cay kraj a po Odr, 22-go Sierpnia przeprawi si zwycizko przez t rzek. lzacy widzc wielk potg cesarza, bali si, e zajmie grody w Gogowie i w Bytomiu i woleli je sami spali, eby nie wpady w rce niemieckie. Fryderyk ruszy dalej i dotar a pod Pozna. Tutaj musia si przed nim upokorzy Bolesaw Kdzierzawy i przyrzek, e na najblisze wita Boego Narodzenia przyjedzie do Magdeburga hod cesarzowi zoy. I na tem si skoczyo! O Wadysawie cesarz zapomnia, skoro tylko Bolesaw na hod przystawa; przewidywa to Bolesaw i dlatego te wszystko przyrzeka, byle tylko Fryderyk opuci spraw Wadysawa. Gdy si Wadysaw przypomina cesarzowi, e przecie o jego interes ta wojna, odpar Fryderyk, e ten spr pomidzy nim a Bolesawem kae pniej rozsdzi swoim niemieckim ksitom. Kontent, e Niemcy bd sdziami nad polskimi krlewiczami, wrci cesarz do Niemiec - i czeka a do mierci i na przyjazd Bolesawa, ale na prno. Drugi raz za na wojn si ju nie zebra i nie mia do niej ochoty, pamitajc, e pierwsza, cho zwycizka, adnej mu nie przyniosa korzyci. Uroszczenia niemieckiej zwierzchnoci znowu w puch si rozbiy i w mg zamieniy. Wadysaw umar w Niemczech w roku 1163, zostawiajc trzech synw. Ojca nie chciano do Polski dopuci, za to, e sam zgody nie chcia, tylko na Niemcw si oglda i na kraj ich sprowadzi. Ale synowie nic nie zawinili. Wiec Bolesaw Kdzierzawy, jak dawniej przed wojn roku 1157 zwrci si o zgod do ojca, tak teraz da zna najstarszemu z synw Wadysawa, Bolesawowi, zwanemu Dugim. Ten, rozumniejszy od ojca, przysta na zgod bez pomocy niemieckiej i wtenczas w roku 1163, pozwolono synom wrci do ojcowskiego dziedzictwa t. j. na lzk, jak im si naleao z woli Bolesawa Krzywoustego. Nie nalea si im Krakw, bo tam mia zawsze panowa najstarszy z rodu, a starszymi od nich byli stryjowie bracia Wadysawa, a synowie Bolesawa Krzywoustego. Gdyby si ojciec by utrzyma przy Krakowie, moeby i ktry z jego synw nastpi by po nim na Wielkiem Ksistwie, chocia nie najstarszy w rodzie - ale tak, gdy z aski tylko wraca im pozwalano, o Krakowie nie mogli nawet myle. W ten sposb do czterech dzielnic, ustanowionych przez Krzywoustego, przybywaa pita: lzka dzielnica. Odtd lzk nie stanowi razem z Krakowem jednego dziau, ale osobny i tak samo, jak wszystkie inne dziay, Krakowowi ma by podlegy,

44

IV. lzk pod zwierzchnictwem krakowskiem.

Wadysaw II. mia trzech synw: Bolesawa, Mieczysawa Konrada. W roku 1163, po mierci ojca, pozwoli im Wielki Ksi Krakowski, Bolesaw Kdzierzawy, wrci na lzk, oczywicie pod warunkiem, e uznaj jego zwierzchno. Nastpi podzia lzka, z razu tylko pomidzy dwch braci, gdy najmodszy, Konrad, zaledwie jeszcze by pacholciem i wychowywa si w klasztorze. Najstarszy Bolesaw z przydomkiem Wysoki, otrzyma lzk dolny, ze stolic Wrocawiem i z grodami Gogowem, Lignic, Opolem; modszemu Mieczysawowi przypad lzk grny z dwoma grodami, Raciborzem i Cieszynem.7) Wielki Ksi Krakowski nie bardzo ufa swoim bratankom; pomnc, e ojciec ich czy si z Niemcami na Polsk i e oni sami w Niemczech si wychowali, pozostawi w kilku miejscach lzka swoich urzdnikw i zaog. Ba si wida, eby go nie zaskoczya od lzkiej strony jaka przykra niespodzianka, gdy zajtym bdc daleko w innej stronie kraju, nie mgby dopilnowa swojego Krakowa. A mia zajcia sporo, daleko na pnocy, a nad morzem batyckiem, w pogaskiem kraju Prusakw, z ktrymi cigle byy utarczki. Prusacy bez przestanku niemal najedali Mazowsze; chcc eby si ta dzielnica moga spokojnie zagospodarowa, trzeba byo stawia twierdze na pruskiem pograniczu i w uciliwych wyprawach z roku na rok, niemal, e krok po kroku, przebija si przez pruskie bagniska. Na jednej z takich wypraw zgin ksi sandomierski Henryk, a dzielnic jego zaj najmodszy z synw Krzywoustego, Kazimierz, ktremu ojciec umierajc adnej nie by wyznaczy dzielnicy.

Mieczysaw Stary i Mieczysaw Raciborski.

W roku 1173 umar Bolesaw Kdzierzawy. Teraz najstarszy z rodu Piastw by ksi Wielkopolski, Mieczysaw zwany Starym; on wtedy zaj wielkoksic krakowsk stolic, a z ni zwierzchnictwo nad wszystkimi ksitami polskimi, a zatem take nad lzkiem. Mieczysaw Stary, przybywszy z Poznania do Krakowa, zasta tu stosunki, ktre mu si bardzo nie podobay. Naczelna monarsza wadza bardzo bya uszczuplona; dawniej, za Bolesawa Chrobrego a jeszcze za Krzywoustego, kade skinienie krakowskiego monarchy byo rozkazem, ktrego w lot suchaa caa Polska. Pan wadncy nad ca Polsk by prawdziwie panem wielkim i potnym; ubyo duo z tej mocy, odkd pastwo podzielio si na kilka ksistw. Wielkie szlacheckie rody nie byy niczem w porwnaniu z potg dawnych wadcw; ale odkd ci wadcy osabnli, poczo si wzmaga znaczenie rodw monowadczych, tak, e saby ksi nieraz nawet zalenym by od nich. Rosny ich dostatki, a ksi, eby si na tronie utrzyma, coraz bardziej musia im dogadza, coraz wicej praw sobie odejmowa a im nadawa; inaczej mia koo siebie niechtnych, ktrzy czekali tylko sposobnoci, eby si pozby pana i przej do przeciwnika, jeeli im wiksze obiecywa korzyci. Wielki Ksi Mieczysaw, miay, energiczny, postanowi przywrci dawny majestat tronu. Od ksit dzielnicowych da, eby pamitali, i on jest naczelnym wadc caej Polski i e tylko z jego pozwoleniem wolno im rzdzi na ich dziaach, z warunkiem podlegoci jego zwierzchniczej wadzy; co za do monych rodw szlacheckich, te postanowi zuboy, osabi i zamieni w sugi tronu, jak dawniej bywao. Cikie nastay dla monowadztwa czasy, tem gorsze, e Mieczysaw pocz pankom odbiera wpywowe i dostojne urzdy, a wynosi na nie ludzi prostych, przedtem nieznanych, ktrzy zupenie tylko od ksicia byli zaleni. Podzielia si Polska na dwa obozy: jedni za Mieczysawem, pragnc, eby Wielki Ksi jak najwiksz posiad wadz, eby by nieograniczonym panem u siebie w domu i to z t myl, e gdy wielkiej w swych wasnych ksistwach nabdzie potgi, natenczas 45

potrafi te potem zmusi do ulegoci innych ksit dzielnicowych, a krakowskie zwierzchnictwo bdzie nie tylko samym tytuem, ale naprawd panowaniem w caej Polsce Drudzy przeciw Mieczysawowi, a za monowadztwem; pragnli, eby Wielki Ksi jak najmniej mia wadzy, eby bardziej prosi musia, ni rozkazywa, eby ksita dzielnicowi zupenie od niego byli niezaleni; przez to osabi si pastwo, ale wzmoe si potga magnatw i wszystkich tych, ktrzy ze saboci pastwa zyski dla siebie cign sprytnie potrafi. Jak caa Polska, tak te lzk podzieli si na dwa obozy; z dwch braci lzkich ksit, kady w inn poszed stron. Bolesaw Wysoki by przeciw Mieczysawowi, a Mieczysaw raciborski trzyma si Wielkiego Ksicia. W Polsce gotowao si na wojn domow; przewidywa to Wielki Ksi i moe z jego te namowy Mieczysaw raciborski napad na Wrocaw, wypdzi Bolesawa Wysokiego, a kraj jego zagarn, tak, e przez krtki czas cay lzk pod jednym znowu by panem. W ten sposb pozby si Wieli Ksi niechtnego bratanka z Wrocawia, a cay lzk by po jego stronie. Ale nie pomogo mu to; bo cho Mieczysaw lzki broni Mieczysawa Starego, stronnictwo monowadzcze i tak wygrao, a Wielki Ksi musia uchodzi z kraju. Wtenczas wezwali monowadcy do Krakowa najmodszego z synw Krzywoustego, Kazimierza, ktry zasuy sobie potem na pikny przydomek Sprawiedliwego. W polityce atoli by ten Wielki Ksi sabym i bardzo zalenym od monych rodw. Przykre to byo panowanie, tem bardziej, e Mieczysaw Stary wcale nie da za wygran ale przez dugie lata cigle o Krakw walczy. W roku 1180 udao mu si odzyska dawn swoj dzielnic wielkopolsk; zaraz nastpnego roku pokusi si o Krakw, ale przegra bitw z Kazimierzem; wtenczas zapomnia si do tego stopnia, e do Niemcw poszed prosi o pomoc, a Kazimierz Sprawiedliwy musia dopiero wysya poselstwo do krla niemieckiego, eby si obroni przed starszym bratem i unikn wojny z cesarstwem. Kazimierz wedug testament Krzywoustego nie mia prawa by Wielkim Ksiciem, bo nie by najstarszym w rodzie. Dopiero pniej udao mu si przez biskupa otrzyma od papiea uznanie prawowitoci swej wadzy, tak, e na przyszo tron krakowski mia pozosta przy jego potomstwie, a zatem przy najmodszej wanie linii Piastw. Nie podobao si to ksitom starszych linij. Tote gdy Kazimierz umar w r. 1194, Mieczysaw Stary raz jeszcze porwa za bro za swoje prawa, eby dopuci do Wielkiego Ksistwa Leszka, modziutkiego syna Kazimierzowego; ale poraony w krwawej bitwie nad rzek Mozgaw dozna walnej klski. Ani to jednak nie zamao tego wytrzymaego starca. Gdy wkrtce potem monowadztwo krakowskiej ziemi samo midzy sob zaczo spory, wda si w te wanie Mieczysaw Stary i tak sobie potrafi zjedna jedn stron, e w roku 1200 przecie do Krakowa powrci; niedugo si cieszy t wadza, bo ju w dwa lata potem przyszo mu umiera; mia lat przeszo omdziesit. Przez ten czas i na lzku peno byo swarw i wojen domwych pomidzy ksitami. Kiedy po pierwszem wygnaniu Mieczysawa Starego zasiad w Krakowie Kazimierz Sprawiedliwy, powrci te Bolesaw Wysoki na swoj wrocawsk dzielnic. Dors tymczasem najmodszy z synw Wadysawa II-go, w Konrad, trzeci brat ksit lzkich, Bolesawa i Mieczysawa; trzeba byo pomyle o dzielnicy dla niego, bo taki by wwczas zwyczaj, e kade ksice dziecko dorsszy musiao mie swoj dzielnic; inaczej szukaby pokrzywdzony pomocy u Niemcw! Musia tedy Bolesaw Wysoki zrzec si Gogowa i da go Konradowi: odtd zaczyna si ksistwo gogowskie. Mieczysaw Raciborski, redni rodem ze lzkich braci, trzyma z Mieczysawem Starym; wiedzia Kazimierz, e w nim nie ma przyjaciela. Ale za saby by,eby go zgnie i wola go sobie uj dobroci i datkiem; chcc go tedy przecign na swoj stron, da mu spory kawa ziemi krakowskiej z grodami Bytomiem, Owicimiem, Zatorem, Siewierzem i Pszczyn. W ten sposb Slzk bardzo si powikszy, a darowizna ta pozostaa ju przy lzkich ksitach. Zapamitajmy sobie dobrze ten wany w historyi lzka wypadek i zapiszmy sobie dobrze w pamici, e kraina bytomska i pszczyska, toto pierwotnie nawet nie lzk, ale po prostu krakowska ziemia. Gdyby nie ta darowizna, nie mwioby si dzisiaj 46

ludowi z pod Pszczyny i Bytomia: lzacy, ale Krakowiacy. Przeszy wieki, mao kto tam ju wie, jak to byo z pocztku; ale we krwi zostao tam kademu co, co go cignie do Krakowa. - Do dyecezyi krakowskiej naleay te ziemie a do roku 1821; wtenczas dopiero przyczono je do biskupstwa wrocawskiego.

Henryk Brodaty.
Tak tedy na ktni o Krakw zbogaci si Ksie Raciborski a powikszy si na wieki lzk. Nie mia takiego szczcia ksi wrocawski, Bolesaw Wysoki. Z dwch on, pierwszej Rusinki a drugiej Niemki, mia dwch synw, ktrzy si cigle midzy sob kcili: Jarosawa i Henryka. Jarosawowi zdawao si, e ojciec, zawojowany przez macoch, daje pierwszestwo modszemu Henrykowi; wydzieli tedy ojciec Jarosawowi Opole na osobne ksistwo. eby jednak nie osabia lzka cigemi podziaami, da mu Opole tylko doywotnio, aeby za nie mia potomkw, namwi go do stanu duchownego, z t myl, e Jarosaw zostanie kiedy biskupem wrocawskim; wstpi te rzeczywicie na t biskupi stolic w roku 1198. Zdarzenie to wane jest dla historyi biskupstwa, ksi bowiem Jarosaw darowa biskupstwu ze swego due posiadoci, tak, e odtd kady biskup nie tylko by ksiciem Kocioa, ale te ksiciem wieckim; z darowizny Jarosawa powstao nastpnie biskupie ksistwo Nyskie. Opole za powrcio po mierci Jarosawa do ksistwa wrocawskiego. Powrci te Gogw, gdy ksi Konrad umar bezprzytomnie. Tak tedy modszy syn Bolesawa, w Henryk, urodzony z Niemki, otrzyma po ojcu cae nieuszczuplone ksistwo wrocawskie. Ten ksi Henryk, z przydomkiem Brodaty, smutnej bardzo nabra sawy w historyi polskiej. We Wrocawiu zacz panowa w r. 1202, wanie, kiedy umar Mieczysaw Stary. Dwch byo kandydatw do wielkoksicego tronu: syn Kazimierza Sprawiedliwego, Leszek z przydomkiem Biay i syn Mieczysawa Starego, Wadysaw z przydomkiem Laskonogi. Leszek by jeszcze mody i nie sprawowa sam rzdw w swojej sandomierskiej dzielnicy, ale polega we wszystkiem na radach zaufanego starego doradcy Goworka. Tego nie lubiao krakowskie monowadztwo i podali Leszkowi warunek objcia tronu, eby Goworka z kraju wydali. Leszek jednake nie chcia oddali od siebie wiernego zasuonego rycerza i wola poprzesta na maej sandomierskiej dzielnicy, ni popeni niewdziczno w obec starego opiekuna. Natenczas wojewoda krakowski Mikoaj, gwny nieprzyjaciel Goworka, w zmowie z monymi ziemi krakowskiej, odda wadz wielkoksic Wadysawowi Laskonogiemu. Ale ledwie kilka miesicy trwaa jego wadza, wypdzili go ci sami monowadzcy, ktrzy go do Krakowa zaprosili i tego samego jeszcze roku 1202 powrci Leszek Biay na wielkoksic stolic. Wadysaw Laskonogi za w swojej Wielkopolsce wid walk z Kocioem, nadawa samowolnie kocielne godnoci i szafowa dobrami kocielnemi; wykl go tedy arcybiskup gnienieski Kietlicz. Leszkowi Biaemu w Krakowie te nie bardzo si powodzio. W roku 1210 znowu panowanie utraci, a wtenczas rzdzi w Krakowie od Sierpnia 1210 roku lzki ksi Mieczysaw Opolsko-Raciborski. Wnet jednak umar, bo ju w maju 1211 roku. Ale zamiar jego, eby dla linii lzkiej pozyska tron wielkoksicy, znalaz dalszego wykonawc w ksiciu wrocawskim, Henryku Brodatym. Henryk Brodaty, cho Piast z rodu, by zupenie zniemczony; do tego stopnia, e trudno go nawet uwaa za Polaka. Ojciec, Bolesaw Wysoki, przebywa za modu duo na dworze "cesarza rzymskiego", a krla niemieckiego, dawa nawet posiki wojenne cesarzowi Fryderykowi na wojn z woskiem miastem Medyolanem; ju Bolesaw Wysoki trci niemczyzn, nauczywszy si od swego ojca, Wadysawa II. wyglda z Niemiec pomocy przeciw innym Piastom. Druga za ona Bolesawa Wysokiego, a matka Henryka Brodatego, Adelajda Sulcbach bya rodowit Niemk; nielubiaa pasierba, 47

owego biskupa Jarosawa, a swego syna wychowaa zupenie po niemiecku. To wychowanie niemieckie miao si ciko da we znaki polskiemu ludowi na lzku. Obok tego mia Henryk Brodaty ambicy, chcia duo posiada i duo znaczy. Pomnc, e jest wnukiem Wielkiego Ksicia Krakowskiego, od samego niemal pocztku swych rzdw myla, jakby zajc Krakw. Aeby dotrze do tego celu, uwaa na kad sposobno zdatn do wzmoenia swojej potgi i miesza si z korzyci dla siebie do sporw ksicych w Wielkopolsce, gdzie spadkobiercy Wadysawa Laskonogiego cigle z sob mieli swary. Wielkopolska zacza si ju dzieli na drobne ksistewka przez rozrodzenie ksit piastowicw; silniejszy od nich lzki ksi narzuca im nieraz swoj wol, a przez to wzmg po pewnym czasie do tego stopnia swoje znaczenie, e oczy caej Polski byy na niego zwrcone. Energiczny i dzielny osobicie zamiewa swem znaczeniem Wielkiego Ksicia Leszka Biaego, ktry czsto potrzebowa jego pomocy. Trzecim znaczniejszym wwczas w Polsce ksiciem by brat Leszka Biaego, Konrad, Ksi Kujaw i Mazowsza Mazowsze cierpiao cigle od Prusakw, a Konrad nie umia sobie z nimi poradzie Chocia bowiem nie brako mu osobistego mztwa - owszem, tgim by onierzem, ale nie umia rzdzi i dopilnowa sprawy. W swem wasnem ksistwie wielkim by okrutnikiem a czem mniej mia przywizania poddanych, tem ostroniejszym oczywicie i sabszym musia by w przedsiwziciach na zewntrz; okruciestwem za swojem pobudza Prusakw tem bardziej do zemsty coraz te groniejszych mia z nich ssiadw.

Zakony rycerskie.
Nie brako nigdy witobliwych mw, ktrzy ycie swoje powici pragnli nawrceniu Prusakw. Po w. Wojciechu zapragn tu dziaa jeszcze Krystyn (Chrystyan), ustanowiony tam nawet od roku 1215 pierwszym biskupem pruskim. Konrad Mazowiecki wspiera zamiary biskupa, ale okaza si za sabym, eby zama Prusakw, a przynajmniej zapewni biskupowi spokojne apostoowanie. Natenczas biskup Krystyn wpad na pomys, eby tu ustanowi tak zwany zakon rycerski. Co to s zakony rycerskie? Gwnem zdarzeniem rednich wiekw s t. zw. wojny krzyowe czyli krucyaty, t. j. wojny podejmowane celem wyzwolenia Palestyny z rk niewiernych Muzumanw. Wszystkie ludy Europy bray udzia w tych walkach w Azyi o odzyskanie miejsc uwiconych pobytem Zbawiciela, Jego jasekami w Betleem i grobem w Jerozolimie. I z Polski take podyli tam niektrzy rycerze, jak sawny Jaksa, ktry wrciwszy z Palestyny fundowa potem w Polsce zakon Boogrobcw. Z razu nietylko zdobyto Jerozolim (r. 1099) na Muzumanach, ale nawet zaoono w Ziemi w. kilka drobnych pastw chrzecijaskich, z ktrych najwaniejszem byo krlestwo Jerozolimskie. Niestety, byt tych pastw nie by trwaym, a to skutkiem tego, e pierwotny zapa religijny nie dopisa, a ksita kcili si z sob o pierwszestwo i wszystkie swoje swary z Europy przenieli do Ziemi w. Skorzysta z tego Turek, powypdzal chrzecijaskich wadcw i nietylko zaj pod swoje jarzmo Palestyn, ale nawet przekroczy pniej granice Europy, jak o tem czsto jeszcze bdzie mowa. Ot udzia w wojnach krzyowych by czynem religijnym, nadanym przez stolic apostolsk wielkiemi askami i odpustami. Oczywicie, e tam trzeba byo przedewszystkiem by onierzem i na nic nie zda si aden, choby najpoboniejszy, jeeli nie by zdatny do wojny. Rycerstwo tedy walczc za Grb Zbawiciela, okazywao w ten sposb swoj pobono, orem, z broni w rku pracujc na chwa Bo, tak samo, jak inni w klasztorach inaczej znowu nucc, psalmy i godzinki, take o tej samej myleli Boej chwale. Po pewnym czasie zaczy powstawa midzy rycerstwem w Palestynie pobone stowarzyszenia, jakoby bractwa rycerskie, a z tego wytworzyy si rycerskie Zakony. Czonkowie ich 48

musieli pozosta bezenni tak samo, jak zakonnicy po klasztorach, tak samo musieli lubowa, ale mieli jeszcze o jeden lub wicej, a mianowicie obowizek cigej walki z poganami. W ten sposb te rycerskie zakony miay niejako tworzy stae wojsko w Ziemi witej, eby zawsze sta na stray w pogotowiu do obrony od pogaskich zaczepek. Posypay si z caej Europy olbrzymie fundusze na ten cel, a Zakony te w bardzo krtkim czasie miay do swego rozporzdzenia olbrzymie bogactwa, ktrych te uyway z pocztku bardzo poczciwie, zgodnie z pierwotnym swym celem. Gdy jednak panowanie chrzecijaskie w Ziemi w. chwia si poczo, gdy przytem psowa si obyczaj i na dworach palestyskich ksit i wrd rycerstwa ich, zaczo zwolna dosiga zepsucie take zakonw rycerskich. Przy Grobie w. pozostawili sobie tylko po jednym "domu", niejako gwn kwater, a reszta ich siedziaa sobie wygodnie w Europie, na bogatych dobrach, zapisanych im przez pobonych fundatorw w tej myli, eby nie zabrako broni i rodkw do walki w Palestynie. Trzy byy gwne Zakony rycerskie, powstae w wieku XII. Wosi zaoyli Joannitw, Francuzi Templaryuszw w roku 1118. Kiedy pniej Niemcy pod cesarzem Fryderykiem Rudobrodym take odbyli swoj wypraw krzyow, zaoyli trzeci, niemiecki zakon rycerski w r. 1190, ktry nazwali "zakonem rycerzy N. Maryi Panny narodu niemieckiego", a ktrych po polsku zowiemy krtko Krzyakami od ich ubioru, e na biaym paszczu mieli wyhaftowany duy czarny krzy. W czasie wojen krzyowych Polska bya wanie rozbita i osabiona podziaami na dzielnice ksice; jakkolwiek niejeden polski rycerz pospieszy na swoj rk do Palestyny, o wielkiej wyprawie krzyowej caego pastwa polskiego nie mona byo marzy z dwch powodw. Raz, e jednego wielkiego pastwa polskiego nie byo od mierci Bolesawa Krzywoustego, tylko coraz mniejsze ksistewka, nad ktremi mia niby zwierzchni wadz Wielki Ksi Krakowski, ale ta wadza bya coraz bardziej tylko na papierze, zwaszcza jeeli by tak saby ksi, jak Leszek Biay. Powtre, e Polacy nie potrzebowali wcale szuka pogan w Palestynie, bo ich mieli zaraz koo siebie: Prusakw, Jadwingw i Litwinw. Ustawiczne troski o nawrcenie Prusakw, ciga obrona przed ich napadami, to to take by kawaek wojny krzyowej. Tak te myla pruski biskup Krystyn i postanowi na wzr zakonw rycerskich palestyskich zaoy tutaj, na polskiej granicy zakon rycerski Braci Dobrzyskich. Nazwa ich pochodzia od ziemi dobrzyskiej, ktr Ksie Mazowiecki Konrad darowa biskupowi. Ogoszono wypraw krzyow na Prusakw, eby biskupowi zapewni spokojne posiadanie swej ziemi ze strony pogan. Ksita polscy wzili w niej chtnie udzia. Stawi si Konrad Mazowiecki, stawi si Wielki Ksi Leszek Biay, przyby te Henryk Brodaty ze swemi kasztelanami i z biskupem wrocawskim Wawrzycem. Bracia Dobrzyscy pomagali dzielnie i wystawiono wtedy nad Wis warowni Chemno, ktra miaa odtd sta si ostoj przeciw zapdom Prusakw. Zakon Braci Dobrzyskich mia si dalej rozwija, gdy w tem nagle zosta usunity i to za przyczyn zniemczaego Henryka Brodatego.

Sprowadzenie Krzyakw.
Ju nieco bowiem przedtem przenieli si niemieccy Krzyacy do Europy. Zaj si nimi ksi wrocawski, pochopny do wszystkiego, co niemieckie i nada im rozlege dobra w swem ksistwie. Bawic na wyprawie przeciw Prusakom, spostrzeg, e ziemia chemiska w sam raz nadawaaby si Krzyakom. Walczc z poganami spenialiby tu swj lub, a przytem zyskaliby sobie stae podstawy bytu i rozwoju, bo mogliby sobie tutaj zaoy pastwo; to pastwo bdzie oczywicie niemieckie! Zamiast wesprze ju istniejcy zakon polskich rycerzy, postanowi Brodaty sprowadzi tu na ich miejsce Niemcw, a niebaczny Konrad Mazowiecki da si namwi i darowa im nawet ziemi 49

chemisk! Wypadek ten opakany w skutki wydarzy si w roku 1225. Z krzyackiego Zakonu wyrs niebezpieczny dla Polski ssiad, z ktrym dugie potom trzeba byo stacza walki; pady ofiar krainy nad doln Wis, a znaczenie Polski na pnocy osabio si.

Utrata Pomorza.
Jakby na dobitk, poniosa Polska w tym samym czasie drug wielk strat na pnocy. Pomorze, podlege niegdy zwierzchnoci krlw polskich, a nastpnie Wielkich Ksit Krakowskich, zerwao do reszty czce je z Polsk wzy pastwowe. Stao si to przy sposobnoci sporw w onie ksit wielkopolskich, w ktre wmiesza si te Henryk Brodaty. Wrzaa tam walka pomidzy Wadysawem Laskonogim (wygnanym poprzednio z Krakowa) a jego bratankiem Wadysawem Odoniczem. Henryk Brodaty pospieszy na pomoc Odoniczowi i pomg mu zdoby Kalisz. Wkrtce jednak Laskonogi znowu by gr i bratanka wygna. Henryk Brodaty zmieni tymczasem swoj polityk i nie chcia ju powtrnie Odoniczowi pomaga; natenczas ten zwrci si o pomoc do ksicia pomorskiego witopeka, oeniwszy si z jego siostr. witopekowi bardzo to byo na rk, wyprawi si tedy do Wielkopolski i zdoby nawet sam Pozna. Natenczas trzej ksita polscy: Wielki Ksi Leszek Biay (jako zwierzchnik Pomorza), Konrad Mazowiecki i Henryk Brodaty przedsiwzili wspln wypraw na pomoc Laskonogiemu i eby si dokadniej umwi, zjechali si w Gsawie w roku 1227. Tutaj napad ich zdradziecko witepek morderczym zamachem; Leszka zabili siepacze, a Henryk Brodaty ledwie si zdoa ocali, Laskonogi wygnany z Wielkopolski umar w gocinie na lzku, a witopek nie troszczy si ju odtd o krakowskie zwierzchnictwo. Tak stracia Polska ujcie Wisy i dostp do morza Batyckiego.

Pocztki gemanizacyi lzka.

Po mierci Leszka i upadku Laskonogiego dwch tylko byo w Polsce ksit potniejszych: Konrad Mazowiecki i Henryk Brodaty: oni te dobijali si o opiek nad maem dzieckiem Leszka, Bolesawem (mia siedmnacie miesicy). Kto zostaby opiekunem tego dziedzica krakowskiej dzielnicy, ten byby naprawd jej wadc i prawdziwym Wielkim Ksiciem. Nie opuci Henryk tej sposobnoci wzmoenia swej potgi. Rne byy koleje tej walki, przez kilka miesicy rzdzi nawet w Krakowie inny lzki ksi, Kazimierz Opolski, ale ostatecznie skoczyo si na tem, e ksi wrocawski zosta Wielkim Ksiciem krakowskim, a wic zwierzchnim panem caej Polski. Nie miaa wprawdzie ta zwierzchno ju wtenczas wielkiego znaczenia, ale ksi tak energiczny, jak Henryk, mg to znaczenie na nowo podnie. Tem atwiej, e wkrtce jeszcze bardziej rozszerzy on swoje panowanie. Oto w Wielkopolsce na nowo wybuchny ksice walki, a koniec ich by taki, e Henryk Brodaty, pan Wrocawia i Krakowa, otrzyma w roku 1234 jeszcze do tego Wielkopolsk a po Wart! Gwiazda lzkiej linii Piastowskiej zajaniaa wielkim blaskiem, zdawao si, e powoli przejdzie na ni panowanie nad ca Polsk, a przynajmniej, e w kadym razie pokieruj dalszemi losami Polski. Czy to byoby dla Polski korzystne? eby odpowiedzie na to pytanie, przypatrzmy si, jak Henryk gospodarowa w swej ziemi dziedzicznej, w ksistwie wrocawskiem. Da si to powiedzie jednem sowem: on germanizowa lzk z caych si. Tysicami sprowadza Niemcw z zagranicy, a osiedlajc ich na polskiej ziemi, uwalnia ich od podatkw. Polski wieniak musia si stara o utrzymanie ksicych grodw, musia dawa ksiciu sw prac i bra na swe barki wszystkie ciary pastwa; a o zagon rozpiera si sprowadzony kolonista niemiecki, ktry uywa wszystkich dobrodziejstw porzdku 50

pastwowego, ale na rachunek polskiego chopa, bo sam od ciarw by uwolniony. Polski mieszczanin ugina si pod ksicem jarzmem, ale nowozaoone miasta niemieckie nie wiedziay o niczem, jak tylko o dochodach i korzyciach ksicej opieki. Za Niemcw musiaa si opaca ludno polska; czem wicej swobd uywali Niemcy, tem gorzej wiodo si polskiej ludnoci, bo musiaa oczywicie nastarczy ksiciu i za siebie i za tamtych. Rzecz prosta, e skutkiem tego uboeli dawni dziedzice polskiej lzkij ziemi, polskie miasta zeszy na wsie a polskie wsie na osady ndzarzy, podczas gdy niemieckie nowe wioski zamieniay si w miasteczka, a miasta zaczy si niedugo budowa paacami. Ksi zalepiony, zniemczony, kocha si w Niemcach jedynie, a polskich poddanych uwaa tylko za si robocz, dla obrobienia lzka, ale nie dla nich, lecz dla Niemcw. Rodzima polska ludno miaa odtd tylko trud, a przybysz Niemiec zacz zbiera owoce. Okrutnie si zapisa ten lzki ksi w polskiej pamici: najstarsz polsk dzielnic bowiem wyda cudzoziemcom. Tylu krlw niemieckich, tyle zbrojnych wypraw z cesarstwa wyszczerbio swe miecze na lzkij ziemi; pokonani, musieli ze wstydem si cofa i nie potrafili zabra ani pidzi lzkij ziemi. A tu sam ksi, ojciec tego ludu, sam dobrowolnie robi si Niemcem, Niemcw sprowadza na panw kraju, a z Polakw robi niewolnikw na wasnej ziemi! Wic, czy dobrze byoby, eby si w Polsce bya utrzymaa przewaga linii lzkij? Co byoby, gdyby z pnocy naciera zaczli na kraj Krzyacy, gdyby rwnoczenie Polsk byli rzdzili ksita zniemczeni ? Przeciwiestwo polskiego i niemieckiego ywiou odbio si raz jeszcze w samyme domu ksicym. Henryk Brodaty mia dwch synw: miujcego Polsk Konrada i przyjaciela Niemcw Henryka. Kady z nich inaczej pragn w przyszoci kraj urzdzi i tak si nie lubili, e nawet wszczli z sob za ycia ojca wojn domow w roku 1213. Niestety, Henryk na czele Niemcw zwyciy Konrada pod Studnic; nie koniec na tem; wkrtce potem na polowaniu nagle i niespodzianie Konrad zgin; w jaki sposb - niewiadome. Ludno polska w ksistwie wrocawskiem bya odtd wydana na ask Niemcw i nie pozostao jej nic innego, jak albo gin z ndzy, albo ucieka na pnoc i wschd, do Wielkopolski na Kujawy, albo do ziemi krakowskiej. Losy Polakw na lzku byy coraz cisze, bo niedugo zaczo si germanizowa take ksistwo raciborskie.

Najazd Mongolski.
Po mierci Henryka Brodatego, w roku 1238, obj ca wielk spucizn po nim w zniemczony syn, imieniem take Henryk, z przydomkiem Pobony (bo fundowa wiele klasztorw). Ledwie rozpocz rzdy spad na Polsk cios ciki, od ktrego cay kraj zamieni si w pustyni. Do Europy wtargn azyatycki lud Mongow. Zdarzenie to wane jest w historyi nietylko Polski, ale caej Europy, tote trzeba powici mu baczniejsz uwag. Nie mogo by dla Polski straszniejszego nieszczcia; jak za pniej zobaczymy, zarobili na tem nieszczciu - Niemcy. Ze rodkowej Azyi pochodzi lud Mongow, gdzie dugie wieki wid ycie koczownicze, podzielony na wiele plemion, z ktrych kade osobno si rzdzio, a dopiero z pocztkiem XIII. wieku szereg wielkich wodzw poczy je w jeden wielki ustrj zdobywczy. Lud ten naley do cakiem innej rasy, zwanej t, od tej cery ich skry; budow fizyczn rni si znacznie od Europejczykw. Niskiego wzrostu, krpi, oczy maj skono osadzone, a zarost twarzy naley u nich do rzadkich wyjtkw. Rolnictwo u nich w pogardzie, yj z pasterstwa, bogactwo ich stanowi trzody baranw i stada koni. Ko spenia u nich nietylko te prace, ktre u nas, ale nadto maj z niego uytek do wyywienia si: kobyle bowiem mleko zastpuje nasze krowie; pokarm gwny stanowi baranina, wdzona pod siodem jedca uganiajcego na koniu. W owych zwaszcza czasach Mongo cay dzie niemal cigle by konno, czy to objedajc swe trzody na pastwiskach rozlegych stepw, czy to gonic za zdobycz z rabunku. O zakadaniu wsi i o jakiejkolwiek w ogle cywilizacji nie byo mowy. 51

Krocie tysicy tego p dzikiego ludu ruszyy na zdobycie wiata. Zadraa Azya pod tententem ich jazdy; dali si we znaki Chinom, a kwitnce milionowe miasta w Indyach zniszczyli prawie doszcztnie. Z podbitych ludw wybierali sobie wojsko, nowe puki, ktre wraz z nimi musiay rusza dalej na podbj nowych krajw. Jedynym celem tych wojen byo, eby zdobywa i niszczy. O zakadaniu jakiego wielkiego wiatowego pastwa nie myleli, nie majc zreszt na tyle zmysu do tego, eby mc urzdzi porzdne pastwo; poprzestali te na daninach czyli haraczach na znak ulegoci, a sobie zachowywali w podbitych krajach nie tyle prawo rzdzenia, (tego nie umieli), lecz raczej prawo upienia. W prowadzeniu wojny byli najdzikszymi ze wszystkich; mord i pooga byy dla nich nie rodkiem do zwycistwa, ale celem, przyjemnoci. Czy si kto broni czy podda, czy mczyzna, czy kobieta lub dziecko nawet, wszystko im byo jedno, byle mordowa bez wytchnienia. Nazwano ich te w Europie Tatarami, co z aciska znaczy tyle, co: z pieka rodem. Bya to istna ludzka szaracza, wypuszczona z Azyi na Europ. Szaracza ta wypada na Europ po raz pierwszy w roku 1221. Wielki ich wadca, wielki han czyli Dingis == han, podbi we wschodniej Europie najpierw Astracha, potem rzuci si na pogaski lud Poowcw; teraz przysza kolej na Ru. Ru schyzmatyck ju wtenczas bya, a losy jej bardzo smutne, bo rozdzielona bya jeszcze o duo gorzej od Polski na mnstwo drobnych ksistw, ktrych ksita prawie nic a nic innego nie robili, jak tylko wojnami nawzajem sobie dokuczali. wczesny Wielki Ksi kijowski, imieniem Mcisaw, zdoa zebra okoo siebie kilku ksit i wyszed naprzeciw Mongow nad rzek Kak, ale ponis najstraszniejsz klsk. Od tej bitwy, w roku 1224, datuje si mongolska niewola Rusi. Wojna z Chinami odwrcia wprawdzie i na jaki czas zastpy mongolskie od Europy, ale niedugo, w r. 1237 nastpi drugi najazd. Mongoom nic si nie zdoao oprze, podbili oni w lot ruskie miasta Rjaza, Koomn, Suzdal, Wodzimierz, Moskw, a w roku 1240 zajli Kijw. Odtd mongolscy wysannicy wybierali cikie daniny od ruskich ksit, a ci znw, eby dogodzi hanowi i zebra haracz, uciemi ludno; nastaa na Rusi wiekowa ndza i idca z ni w parze wiekowa ciemnota. Zaleao od skinienia hana, kto ma by ksiciem. Przez najazd mongolski nastaa te ta zmiana, e do ludnoci najdalszej wschodniej Rusi domieszao si duo krwi mongolskiej. Okolice Suzdala i Moskwy stay si p na p mongolskie i wytworzy si tam po czasie z tej mieszaniny nowy nard, bardzo a bardzo rny od ruskiego i obyczajem i mow, zwany u nas od miasta Moskwy moskiewskim, a w nowych czasach take rosyjskim (Moskale-Rosyanie.) Kniaziowie moskiewscy uzyskali po pewnym czasie od hana godno wielkoksic, a wic zwierzchno nad innymi ksitami, za to, e najlepiej i najobficiej wypacali si z haraczu i najposuszniejszymi byli sugami hana. Jakiej ulegoci han od nich wymaga, mona mie pojcie z tego, e przy tronie wielkoksicym sta w kosztownej szkatuce, jako najwiksza relikwia - odcisk haskiej stopy. Oczywicie kniaziowie moskiewscy tylko z musu caowali hask stop, a gdy horda mongolska osabia si, pomyleli skutecznie o zrzuceniu jarzma, jak o tem pniej rzecz bdzie. Ale w krwi i w charakterze moskiewskim zostao duo dzikich pierwiastkw mongolskich. Kiedy w roku 1240 Mongoowie zajli Kijw, dawny grd zwycizkich wypraw Bolesawa Chrobrego i miaego, byli ju p na p na polskim szlaku. Oddzielajca ich od krakowskiej ziemi Ru Czerwona pada za jednym zamachem; ztd podzielili si na dwie hordy: jedna ruszya na Wgry, a druga na Polsk. Wnet przysza kolej na Sandomierz, gdzie wycito w pie ludno. Syn Leszka Biaego, pan tej dzielnicy, Bolesaw z przydomkiem Wstydliwy, mia dopiero lat 15; obrona naleaa do spadkobiercy jego opiekuna, ktry mu zabra Krakw, do Henryka wrocawskiego i Wielkiego Ksicia krakowskiego. Ale ten Henryk, nazywany przez wspczesnych Pobonym, by daleko i nie troszczy si los Maopolski. Bolesaw pozostawiony sam sobie zebra gar rycerstwa sandomierskiego i krakowskiego, ktra jednake klsk poniosa po Chmielnikiem w roku 1241. Std podya mongolska szaracza do 52

Krakowa, opuszczonego najzupeniej przez tego, ktry si mieni jego Wielkim Ksiciem. Cae miasto zamienio si w gruzy w perzyn; przesta istnie Krakw, na jego miejscu zostaa pustynia. Dzicz pogaska pobiega dalej na zachd, z nad Wisy nad Odr. Pod Opolem trzeba byo broni przeprawy na lzk, ale ani tutaj nie byo wrocawskiego ksicia, dziedzica Opola; prbowali nastawi piersi za niego ksita grnolzcy, potomkowie raciborskiego Mieczysawa, Mieczysaw i Wadysaw, ale sami za sabi byli do tego i ulegli szalonej przemocy. Teraz Mongoowie ruszyli prosto na Wrocaw; ludno w rozpaczy wolaa sama podpali miasto i uciec w lasy, ni wyda si na pastw rozbestwionego pogastwa. Ksi ze swojem wojskiem zamkn si w twierdzy lignickiej; nie wiele mia tego wojska, zaledwie kilka tysicy. Gdyby by speni swj obowizek zwierzchniczego ksicia polskiego, gdyby by pamita o Sandomierzu, o Krakowie, a choby wreszcie tylko o Wrocawiu, byby zgromadzi pod swoj wodz rycerstwo caej Polski. Tymczasem bia si z Mongoami kada ziemia z osobna, i rozdrobnionemi siami nie moga adna podoa. Moe ksi mia nadziej, e go lignicka twierdza ocali ? Sysza, e wrd pogromu Krakowa ocala jednak warowny koci w. Andrzeja, w ktrym zgromadziy si kobiety i dzieci z ma zaledwie garstk starszych ju mczyzn.8) Zapewne, warowny by ten koci, ale jeszcze bardziej warowny - boym cudem, ktry si nad nim speni, gdy przedtem krakowskie rycerstwo spenio swj obowizek pod Chmielnikiem. Zawstydzio ono ksicia; cho on ich opuci, resztki Krakowian stawiy si teraz na obron lzka i zgosiy si pod dowdztwo Henryka. Podeszli Mongoowie pod Lignic, poszuka pana tych krajw, ktre od kilku miesicy pustoszyli. Ksi trzyma si we warowni, a gd zmusi go wyruszy z wojskiem i stoczy bitw - bardzo nieszczliw. Jaka nieznana nam machina wojenna, dyszca czadem, dymem i smrodem, zatrwoya obrocw lzka tak, e pierzchli w ucieczce. Sam ksi Henryk II. poleg, a Mongoowie odcili mu gow i obnosili w tryumfie po obozie. Moe t mierci dane mu byo okupi winy ze zaniedbania ksicego obowizku; bd co bd, poleg w obronie wiary przeciw poganom. Taka bya jedyna pierwsza i ostatnia obrona lzka przez jego gwnego wadc. Jak kraj wyglda po tych odwiedzinach? Zgliszcza, ruiny, pustka, choroby; po miastach i wsiach trupy, pola nie zasiane, kocioy spalone. Mongoowie rzucili si ze lzka na Morawy; tutaj dopiero pierwsz ponieli klsk pod Oomucem. Z Moraw rzucia si ta horda na Wgry, eby si poczy z drug, ktra tam ju od kilku miesicy grasowaa. Prawdopodobnie miay obie hordy ztd ruszy wsplnie dalej na zachd: znw przez Morawy i lzk na Czechy i Niemcy. Krl czeski mia wojsko przygotowane; udzi ksicia Henryka, (a by jego dziewierzem, szwagrem), e mu to wojsko pole na pomoc, ale nie tylko nie dotrzyma sowa, ale nawet na Morawy nie wyruszy; szczciem, Morawianie obronili si sami, dziki cudownej pomocy N. Maryi Panny na Hostyskiem wzgrzu. Z pod Lignicy krok tylko mieli Mongoowie do Niemiec. Cesarz-krl i jego niemieccy ksita wiedzieli dobrze, coby ich czekao, gdyby poganin ruszy kawaek jeszcze na Zachd. A ksi wrocawski sam Niemcem by z przekonania, z wychowania; ojcu jego zawdziczali Niemcy germanizowanie lzka, ktre on sam prowadzi dalej a nazbyt gorliwie. Wszak ksistwo wrocawskie w myl swego ksicia miao by niemieck krain; wic naleao Niemcom broni takiego rozszerzenia niemieckiej ojczyzny. Ale z "cesarstwa" ani jeden czowiek nie pospieszy z pomoc wrocawskiemu ksiciu! Co byoby z Niemcami, gdyby Mongoowie dalej byli poszli w kierunku zachodnim ? Oczywicie byyby tam te same zgliszcza i pustynie, jak w Polsce. Ale Niemiec mia szczcie: w stanowczej chwili umiera han hanw, w Azyi powstaj zamieszki z powodw sporw o tron, a wojska mongolskie na t wie wracaj do Azyi. Blisza im Ru pozostaa w ich ptach; dalsza Polska doznaa tylko strasznego pogromu, a Niemcy pozostay nietknite. Jak za zaraz zobaczymy, zrobili nawet Niemcy na tem dobry interes. 53

Po mierci Henryka II. pod Lignic, obj obszerny spadek ksit wrocawskich najstarszy z jego synw, ale mody jeszcze Bolesaw z przezwiskiem ysy. Nierozwany by i pochy; mia, jak mawiano, w sobie "rogat dusz", tote nazywano go Rogatk. Zaraz na pocztek utraci Wielkie Ksistwo, bo Konrad Mazowiecki zaj mu Krakw. Niedugo wprawdzie trwao tam panowanie Konrada, bo wystpi przeciw niemu biskup krakowski Prandota, ale linia lzka nie wrcia ju na zwierzchnicze ksistwo; rycerstwo krakowskie przyzwao na tron ksicia sandomierskiego, Bolesawa Wstydliwego. W ten sposb poczya si caa Maopolska pod jednem berem, a dzielnica ta bya najwiksza ze wszystkich w Polsce. Rozbicie pastwa na dzielnice ksice postpowao coraz bardziej, tak e w tych czasach utworzyo si ju w Polsce ksistw, oprcz krakowskiego i sandomierskiego, jeszcze dwanacie: trzy na lzku (wrocawskie, opolskie, raciborskie), dwa Wielkopolskie, (poznaskie i kaliskie), dwa mazowieckie (pockie i czerskie), pi Kujawskich (sieradzkie, inowrocawskie, brzeskie, dobrzyskie, czyckie.)

Osadnictwo niemieckie.
Kraj tak rozbity, wyludniony mongolskim najazdem, potrzebowa caego chyba wieku, eby si na nowo zagospodarowa; na razie brako do gospodarstwa rk. Po mongolskiej grabiey, po uprowadzeniu tylu tysicy ludzi do niewoli pogaskiej, nie byo nawet komu uprawi pl. Stolica Wielkiego Ksicia, sam Krakw, sta pusty i skada si tylko ze stert rumowiska; podobnie wyglda Wrocaw. Ksita postanowili tedy sprowadzi ludno z zagranicy, z Niemiec z jedynego ssiedniego kraju, ktry nie by tknity mongolsk powodzi. Rozwary si teraz na ocie wrota kolonizacyi niemieckiej nie tylko na lzku, ale te w Wielko- i w Maopolsce - i to dziki najazdowi Mongow, ywio niemiecki zyska na sile i przestrzeni. Zaoone na nowo Wrocaw i Krakw byy miastami zupenie niemieckiemi; obok nich stan cay szereg miast mniejszych. Handel i rkodziea zakwitny, ale nie byy one polskie. Nieszczsny zalew pogastwa pozbawi Polsk stanu mieszczaskiego. Niemieccy osadnicy sprowadzeni byli z wielkiemi przywilejami; przyznano im zupene uwolnienie od polskich krajowych praw, i pozwolono im rzdzi si wasnem niemieckiem na wzr urzdze miasta Magdeburg w Niemczech. Nie w Polsce, ale za granic, w Magdeburgu, upatrywali oni sw stolic i swe rdo praw; sd magdeburski uznawali za swoj najwysz instancy sdow i tam szy apelacye od wyrokw. Gdy miasta te spotniay, zaczy tworzy u nas jak gdy osobne pastwo w pastwie, staway nieraz wrogo przeciw ywioowi krajowemu, przeciw ziemiastwu polskiemu, a kady ksi, ktry chcia rzdzi w duchu polskim narodowym, znajdowa opr u najbogatszych wanie poddanych, u mieszczastwa; byway wypadki, miasta same narzucay krajowi ksit zniemczonych, ktrym chtnie otwieray swe bramy. Dlatego to zniemczona linia lzkich Piastw cieszya si wielk sympaty wielkopolskiego i maopolskiego mieszczastwa. Gdzie ksi sam by zniemczony, gdzie miasta niemieckie, ju los kraju pod wzgldem narodowym by zdecydowany; zniemczony wadzca popiera Niemcw przeciw Polakom tak dugo, a ziemia przybraa pitno niemieckie. Taki by los lzka. Innym dzielnicom daa Opatrzno ksit narodowych; tote w pniejszym czasie Pozna i Krakw stay si znowu czysto polskiemi miastami, Wrocaw pozosta ju na zawsze niemieck stolic na polskiej piastowskiej ziemi. Postp germanizacyi uatwiaa jeszcze niesychana lekkomylno wrocawskiego ksicia, Bolesawa ysego zwanego Rogatk. Ksi ten nie mia na oku adnej polityki, adnego wytknitego celu, i z dnia na dzie upic i rozbijajc swoich i ssiadw, byle tylko nabra pienidzy, o ktre w cigych by kopotach. Bogatsze niemieckie mieszczastwo skadao mu okupy, poczem znowu dawa im wytchn, eby mieli czas zagospodarowa si na nowy okup; tymczasem za wyprawia si na posiadoci swych 54

braci i na lzk grny. Wojen z brami prowadzi bez liku, a nie chodzio mu nawet o powikszenie swego panowania, tylko o upy i okupy wojenne. Nareszcie, gdy wszyscy do koa zuboeni nie mogli ju dostarczy upw i zapeni cho na chwil wiecznie pust sakiewk tego ksitka, zastawi on ziemi lubusk margrabiom brandenburskim, a przez to ju z trzeciej strony otworzono wrota germanizacyi. Stopniowo, ale stale, przedzieraa si niemczyzna na prawy brzeg Odry. Ksi Rogatka wzi sobie za wzr zwyrodniaych niemieckich rycerzy, t. zw. Raubritterw; panowie ci siedzieli na swych zameczkach na grach, nie majc z czego y, bo gardzili wszelk prac, a zwaszcza rolnictwem. Ale nie ubliao ich honorowi zaczaja si po lenych drogach na kupcw i upi ich! yli z prostego rabunku, jakoby zbje leni. Wstyd przyzna, e ten wybryk niemieckiej cywilizacyi przypad do smaku wrocawskiemu ksiciu, odpademu od pnia narodowego. I Rogatka ze swoj druyn wybiera si nieraz na takie polowania.

Drugi najazd mongolski.

Szczciem, inni cakiem ksita byli w Wielkopolsce i w Maopolsce; tam w Poznaniu Bolesaw Pobony, a w Krakowie Bolesaw Wstydliwy. Oni myleli za siebie i za reszt dzielnic, a polityk swoj oparli na sojuszu z Wgrami, gdzie mdrze panowa krl Bela IV. Cel tego sojuszu by prosty; eby zwizay si razem te kraje, ktre ucierpiay od Mongow i eby zawczasu wsplnie obmyla wszystko na wypadek, gdyby ta szaracza zamylaa powrci, o co cigle si obawiano, a jak si okazao, susznie. Do sojuszu tego wcignito Ru Czerwon. Rzdzi tam naonczas ksi Daniel, na ktrego miano baczne oko z Krakowa, bo tamtdy wypadaa droga Mongoom; dono tedy do tego, eby Daniela jak najcilej ze sob zwiza. Wybrano do tego najstosowniejsz drog, drog religii. Ru bya schyzmatycka, ale poboni ksita sprzymierzecy tak dugo wpywali na Daniela, a im si udao przekona go o prawdziwej wierze. Uzna on zwierzchnictwo Rzymu, przyj wyznanie katolickie; teraz nastpi jeden z najwietniejszych ustpw w dziejach Rusi; oto w roku 1253 przyby legat papieski i koronowa Daniela na krla Rusi. Powstawao nowe katolickie krlestwo, Rusi umiechaa si wielka przyszo, a Polska, Ru i Wgry zczone sojuszem byyby tworzyy potg polityczn. Niestety Ru zdradzia! W roku 1259 nastpi drugi najazd Mongow, a wiedli ich na Maopolsk dwaj synowie Daniela, Lew (zaoyciel Lwowa) i Wasylko. Daniel bowiem zdradzi sromotnie; niepomny krlewskiej godnoci, nietylko si nie opiera poganom, ale od razu sojusz z nimi zawar. Rycerstwo polskie wybierao si na Ru z pomoc, a spotkao w drodze Rusinw ruszajcych na Polsk razem z Mongoami! Zaczo si znowu od Sandomierza. Sandomierzanie dzielnie si sprawiali, ale ksita ruscy namwili ich, eby otworzy bramy miejskie, porczajc wolny odwrt, t. j. e im bdzie wolno bez przeszkody wyj i z wojskiem Bolesawa si poczy; ale skoro zaczli wychodzi z miasta, rzucili si na nich poganie i Rusini, i wszystkich wycili w pie i potopili w Wile; i panny za i modziecw zabrali sobie Mongoowie do niewoli. Po Sandomierzu pad te Krakw, a Bolesaw Wstydliwy musia si schroni na Wgry. Doskona mieli teraz sposobno do walki z pogastwem Krzyacy, osiedleni w ziemi chemiskiej; przypomina im ten obowizek papie Aleksander IV, ale nie usuchali ci "zakonnicy-rycerze" papiezkiego wezwania i ani jeden Krzyak nie ruszy si z pomoc. Midzy Prusakami za tak prowadzili apostok, e zaczli sobie tam zakada wieckie pastwo a Prusakw tpili w istnych rzeziach. Prusacy zaczli ucieka gromadnie i tem bardziej rzucali si na ssiednie ziemie; pod Sandomierzem bya ich caa gromada po stronie Mongolskiej! Wtenczas te poruszyli Prusacy swoich 55

pokrewnych Litwinw, take pogan i ledwie si skoczy ciki najazd mongolski, rozpocz si cay szereg najazdw litewskich i najokrutniejszych ze wszystkich Jadwingw, siedzcych na Podlasiu pomidzy Prusakami a Litw. Z Jadwingami, ktrzy siedzieli najbliej, radzi sobie jednake dobrze Bolesaw Wstydliwy; w miecie ukowie osadzi zakon rycerski Templaryuszw (Krzyacy byliby mu chyba przeszkadzali!) i pragn nawet zaoy biskupstwo bo na pograniczu Podlasia zaczo si ju nawet krzewi chrzecijastwo. Po mongolskim najedzie zepsuo si jednak to wszystko, tem bardziej, e Rusini napadali odtd cigle na Polsk. Dopiero w roku 1964 udao si poskromi Jadwingw, poczem we dwa lata przygotowa Bolesaw wielk wypraw na Ru, ktra rwnie mu si powioda; wygra bitw nad rzek Swarn i odtd miaa Maopolska spokj od zdradliwej Rusi. Ale te cige najazdy fatalny miay skutek. Poganie zawsze brali do niewoli ca modzie i tysicami uprowadzali dziewice i modziecw na swoje wschodnie stepy. Ludno tedy coraz bardziej si zmniejszaa, coraz bardziej trzeba byo kolonistw i ju nietylko miasta, ale wsie nawet zaczynay by "na prawie niemieckiem".

Krl czeski Ottokar II.

Podczas gdy Polska tak uboaa, upiona nieustannie przez wrogw, ssiednie Czechy zagospodaroway si i zaczynay by potnem pastwem pod panowaniem sawnego krla Ottokara II, ktremu nawet jedno stronnictwo niemieckie ofiarowao koron cesarsk; nie przyj jej jednake, wolc rozszerza granice czeskiego krlestwa. Nadarzya si do tego sposobno. Gdy w ksistwach austryackich wygas panujcy rd Babenbergw, chcia z tego skorzysta ju ojciec Ottokara, Wacaw I; ale dopiero Ottokarowi powiodo si zaj te ksistwa. Do spucizny Babenbergw roci sobie atoli prawa take krl wgierski; eby unikn z nim wojny, odstpi mu Ottokar Styry. Po pewnym atoli czasie zaczto ze Styryi wypdza wgierskie zaogi; krl wgierski, Bela IV, broni si naturalnie i tak zacza si wojna midzy Wgrami a Czechami. Jak ju wiemy, ksi krakowski mia z Wgrami sojusz; z powodu sprawy mongolskiej zalee mu musiao, eby nie dopuci do osabienia Wgier. Wyprawi si tedy na Morawy, eby pomc krlowi Beli. Przy tej sposobnoci okaza si po raz pierwszy rozdwik polityczny midzy lzkiem a reszt Polski; ze wszystkich ksit lzkich jeden tylko Wadysaw Opolski owiadczy si za Wielkim Ksiciem Krakowskim i da mu posiki; reszta za lzkich ksit sprzyjaa Ottokarowi. Wojna ta skoczya si pomylnie dla Ottokara, ktry Styry przyczy do swego pastwa. Jeszcze raz powtrzya si ta wojna w roku 1271. Krakowskie ksistwo i wielkopolskie, zwizane sojuszem z Wgrami, walczyy znowu po stronie Beli. Ale po przeciwnej stronie byli ju teraz nie tylko wszyscy ksita lzcy, nawet z Wadysawem Opolskim, ale nadto pomagali Czechom Ziemomys ksi kujawski i Leszek Czarny. I ta wojna pomylna bya dla Ottokara; Wgrzy zrzekli si wszelkich praw do ziem austryackich. Szczliwy Ottokar niedugo potem naby jeszcze Karynty. Tego jednake Niemcom byo za nadto; bali si, e Czechy zbyt potne, nie zalene bd od Niemiec. Pki Czechy byyby sabe, mogy suy zawsze za przewodnika germanizacyi i uwaano je te za proste ksistwo cesarstwa niemieckiego; ale Czechy potne mogyby prowadzi mielsz polityk i zamiast niemieckiej stacyi, sta si samoistn potg sowiask. Gdy tedy w roku 1272 wybierano w Niemczech nowego krla, pooono mu za warunek, eby od Ottokara odebra nowonabyte przeze ziemie. Wybr pad na Rudolfa Habsburga (zaoyciela wielkiej dynastyi), ktry te zaraz w r. 1273 zabra si do wojny z Czechami. Odkd korona wgierska zrzeka si praw do ziem austryackich, nie byo ju przyczyny, dla ktrejby Bolesaw mia wystpowa przeciw Ottokarowi. Gdyby nie sojusz wgierski, nie byby aden z polskich 56

ksit wyruszy przeciw Czechom. Owszem, powstanie wikszego sowiaskiego pastwa miem musiao by dla Polakw. To te teraz, gdy sojusz z Bel ju do tego nie przeszkadza, zawart Bolesaw Wstydliwy przymierze z Ottokarem, a krakowskie rycerstwo pospieszyo te na pomoc Czechom. Ale tym razem mia pa Ottokar ofiar zdrady. W bitwie pod Drnkrut roku 1278 na polach Morawy znalaz si ohydny zdrajca, Milota z Dziedzic, ktrego imi do dzi dnia wstrt budzi w Czechach; krl zdradzony dosta si do niewoli, a rozzbrojonego zabi oszczepem rycerz austryacki Schenk; ciao Ottokara wystawiono go na widok publiczny w Wiedniu; tam te pody musieli zabrani do niewoli rycerze polscy. Ziemie austryackie zagarn zwycizki Rudolf Habsburski dla swojej rodziny; Czechy za byy ju odtd pastwem p na p niemieckiem. Bolesaw Wstydliwy o rok jeden przey Ottokara; tego samego roku (1279) umar te Bolesaw Wielkopolski. I osawiony Bolesaw Rogatka Lignicki pooy si w tyme czasie do grobu (1278). Gwnymi ksitami wrd Piastw byli teraz: Leszek Czarny, wnuk Konrada Mazowieckiego, wyznaczony przez Bolesaw Wstydliwego nastpc na tronie krakowskim, Przemysaw w Wielkopolsce i na lazku Henryk IV. wrocawski z przydomkiem Probus. Ten ostatni by Niemcem na wskro; nawet wiersze niemieckie pisywa.

Henryk Probus.
Z pocztku da si Probusowi we znaki stryj Rogatka; roszczc sobie prawa do czci spucizny po Henryku III, rozpocz z bratankiem wojn, a napadszy noc, zabra go nawet do niewoli. Probus wezwa pomocy krla Ottokara; ale krl czeski zajty by wanie gotowaniami do wielkiej wojny z Rudolfem Habsburskim. Ujli si za modym dziedzicem Wrocawia Bolesaw Pobony Wielkopolski i Henryk gogowski, ale ulegli w Kwietniu 1277 w bitwie w okolicy Zbkowic. Natenczas wda si w spraw Bolesaw Wstydliwy i za jego porednictwem stan na lzku pokj na tych warunkach, e Rogatce odstpiono Strzygw i rod. Nie dugo si cieszy ksi lignicki temi nabytkami, bo ju w nastpnym roku 1278, przyszo tej rogatej duszy zakoczy ziemski ywot. W tyme roku pad waleczny krl Ottokar, a Henrykowi Probusowi udao si uszczkn cz spucizny po nim, mianowicie za zdoa zagarn Kodzko. Umiechaa mu si bardzo nadzieja, e bdzie sprawowa opiek nad maoletnim synem Ottokara, Wacawem, ale tego samego zada te dla siebie margrabia Otto Brandenburski; a pod Prag zapdzili si obaj wspzawodnicy z wojskiem, ale Praanie otworzyli bramy Brandenburczykowi, a ksi wrocawski musia z niczem wraca do domu. Aeby utrzyma si przy Kodzku, poprzyjani si Henryk z cesarzem Rudolfem i za zapewnienie bezpiecznego posiadania ziem swoich, uzna si lennikiem cesarstwa niemieckiego. W ten sposb zerwa Henryk Probus do reszty wzy pastwowe wice go z Polsk i z Wielkiem Ksistwem Krakowskiem; odrzuci przynaleno do Polski, a zwierzchnictwo krakowskie zamieni na niemieckie. Sam za uwaa si bezprawnie za zwierzchnika innych ksit lzkich, czego oni jednake uzna nie chcieli. W roku 1280 bya znowu wojna z synami Bolesawa Rogatki, ktrzy Brandenburczykw przyzwali sobie na pomoc; spustoszono sobie nawzajem dzierawy, a z ktni krewniakw skorzysta mia obcy: Brandenburczyk. Na wzrost brandenburskiej potgi nie mg patrze obojtnie Przemysaw Wielkopolski i chcc przeszkodzi, eby na lzku czego nie zyskali, wda si w te sprawy, a wkrtce wyruszy mu na Pomoc Wielki Ki Leszek Czarny. Udao si nareszcie przywrci zgod i Brandenburczyk nic na tej wojnie nie zarobi. 57

Biskup Tomasz II
Zaraz po tej bratobjczej lzkiej wojnie nastay znowu zamieszki w ksistwie wrocawskiem: wielki zatarg ksicia Henryka Probusa z biskupem wrocawskim Tomaszem II. Chodzio o szedziesit wsi, zaoonych w dawnym pasie granicznym pomidzy lzkiem a Czechami i ksi i biskup rocili sobie do nich prawo. Gwatowny spr trwa przez siedm lat, a sta si zgorszeniem i zamieszaniem caego kraju. Ksi wyklty szydzi sobie z biskupa i urzdza sobie igrzyska w biskupiej stolicy, w Nysie, ktr gwatem zaj. Biskup zada z Rzymu przysania legata papiezkiego; przyby legat i skaza ksicia na wielk kar pienin; ale ksi broi dalej, szydzc sobie z wszelkiej powagi duchownej. Natenczas cae wrocawskie ksistwo podzielio si na dwa stronnictwa: za ksiciem lub za biskupem. Wstyd powiedzie, e nawet duchowiestwa znaczna cz stana przeciw biskupowi, a zwaszcza niemieckie klasztory. Po pewnym czasie tak si rzeczy uoyy, e ksice stronnictwo byo niemieckie, a biskupie polskie. Wygnany biskup schroni si do Raciborza, ktrego ksita pamitali jeszcze co o swem polskiem pochodzeniu. Wysano znowu z Rzymu komisy do zbadania caej sprawy; na czele jej sta arcybiskup gnienieski, jako metropolitalny przeoony biskupw wrocawskich. To si nie podobao ksiciu, ani te niemieckiemu duchowiestwu i wtenczas-to z 12 lzkich klasztorw Minorytw odczyo si om od prowincyi polskiej, a przystpio do niemieckiej saskiej. Ze sporu o posiadanie wsi zrobi si spr narodowy; ksi posprowadza na sporn ziemi osadnikw niemieckich, a biskup da, eby ich odesa do domu a przywrci dawnych polskich rolnikw. O tem ksi nie chcia sysze, a w zaciekoci swej posun si do tego, e nie tylko pozagrabia wszystkie posiadoci biskupie, ale rzuci nawet na biskupa jak przez siebie samego wynalezion wieck ksic kltw. Zagrozi, eby nikt w caym kraju nie way si obcowa z biskupem lub z kimkolwiek z jego sprzymierzycw, zakaza sojusznikw biskupa przyj na nocleg, da im co jada lub napitku, chociaby nawet za pienidze itp. Poniewa z biskupem trzymaa ludno polska, wic by to jaki oglny wyrok na cay lud polski. Nie poprzesta Henryk Probus na wyklciu polskiego ludu we wrocawskiej dzielnicy; chcia, eby i na G. lzku byo tak samo. Najpierw wezwa Mieczysawa Raciborskiego, eby biskupa od siebie wypdzi, a gdy ksi nie chcia wygnaca rugowa ze swego kraju, wyruszy Henryk na Racibrz z wojskiem. Rozpoczo si oblenie, ktre byoby si moe duej przecigo; ale biskup Tomasz nie chcia, eby przez niego znowu bya wojna pomidzy lzkimi ksitami, wic sam z miasta wyszed do obozu Henryka, w ornacie i z pastoraem kroczc odwanie wrd nieprzyjaci, a do ksicego namiotu. Ta odwaga olnia ksicia, a zdobya dla biskupa serca onierzy; w tej chwili wszyscy widzieli w biskupie nie wojennego przeciwnika, ale kocielnego zwierzchnika. Ksi osupiay nie wiedzia z razu, co pocz z tym ksiciem Kocioa, ktry sam w biskupich szatach oddaje mu si w rce; mimowoli skoni si przed t godnoci i pocaowa biskupa w rk.

Czterech kandydatw do korony polskiej.

Zgoda we wasnym domu tem potrzebniejsz bya Probusowi, e zamierza wystpi na zewntrz i za przykadem swego ojca pokusi si o Wielkie Ksistwo, oprnione po mierci Leszka Czarnego, ktry tam wstpi po Bolesawie Wstydliwym. Bolesaw Wstydliwy nie mia dzieci; nastpca po sobie wyznaczy Leszka Czarnego, ksicia sieradzkiego, wnuka Konrada Mazowieckiego; zacz tedy w roku 1279 Leszek II panowa w 58

ksistwach krakowskiem. sandomierskiem i sieradzkiem. By-to dzielny rycerz, a w sam raz takiego trzeba byo w Malopolsce, zagroonej cigle od Litwi i Rusi. Podoa temu nowy ksi; rozgromi ksicia ruskiego Lwa, Jadwingw star do szcztu a Litwinw zwyciy w krwawej bitwie. Nie umia sobie jednak zyska w domu serc poddanych; i on bowiem, dziwnym wyjtkiem w mazowieckiej linii Piastw, skania si do niemieckiego obyczaju; lubialo go za to niemieckie mieszczastwo, ale ziemianie krakowscy zapragnli mie innego pana i posali sobie po jego stryjecznego brata, ksicia czerskiego Konrada; niemieccy mieszczanie utrzymali jednak Krakw dla Leszka, ktry otrzyma te posiki z Wgier. Koniec jego rzdw by smutny, bo doczeka si trzeciego najazdu Mongow w roku 1287; wzili naonczas 30,000 niewiast do sromotnej niewoli. Zmartwiony Leszek umar w kilka miesicy potem, bezpotomnie. Mia Leszek Czarny rodzonego brata, Wadysawa z przydomkiem okietek, bo niskiego byt wzrostu; jak si jednak pniej okaza miao, w tem maem ciele chowaa si wielka dusza. Udziaem jego byo dotychczas ksistwo brzeskie; po mierci brata zaj teraz ksistwo sieradzkie, a myla te o Krakowie. Ale mia potniejszych od siebie wspzawodnikw: Na pierwszem miejscu mody krl czeski Wacaw, spadkobierca Ottokara, uwaajcy si za zwierzchnika lzka, z tej przyczyny, e lzcy ksita dostarczali ju posikw jego ojcu; radby te zdoby zwierzchno nad ca Polsk, skoroby si tylko sposobno nadarzya po temu. Ksi Opolski, Kazimierz, zoy mu wanie hod w roku 1289 i byby ju jego sprzymierzecem. Myla te o Krakowie ksi Wielkopolski Przemysaw, m dzielny i bardzo dobry polityk, wielki obroca Wielkopolski przed brandenbursk niemczyzn. I lzki Henryk Probus zgosi si take jako kandydat do wielkiego ksistwa. Nie brako wic Krakowowi lubownikw. Wszyscy czterej kandydaci mieli zamiar, eby ustaliwszy si w Krakowie, wznowi po pewnym czasie dawn godno krlewsk; kady z nich marzy o przywdzianiu polskiej krlewskiej korony, a los zrzdzi, e trzech z nich rzeczywicie z kolei byo krlami polskimi. Czy wszyscy czterej dobrzy byli na krlw polskich? Dwaj z nich, Wacaw czeski i Henryk wrocawski byli Niemcami, a dwaj drudzy, Przemysaw i okietek gorliwymi Polakami. Gdyby Niemiec zosta na duszy czas krlem polskim, gdyby w Krakowie usadowia si niemiecka dynastya, czekaby prawdopodobnie Maopolsk taki sam los, jaki spotka nieszczsn lzk ziemi; poszaby w rce Niemcw, a Krakw byby przedmurzem niemczyzny, Wisa byaby niemieck rzek. Ciekawa bardzo walka o tron krakowski bya tedy w tych czasach walk ywiou narodowego z cudzoziemszczyzn. Obie pary kandydatw porozumiay si z sob: Henryk z Wacawem, a Wadysaw okietek z Przemysawem. Krl czeski, zajty kopotami u siebie w domu nie byby mg i tak teraz wystpi skutecznie, skoroby mu lzcy ksita nie pomagali; o Henryku Probusie za wiadomo byo, e sabego jest zdrowia i dugiego ycia mu nie rokowano. Stan wic midzy zniemczonym Piastem a zniemczonym Czechem ukad, e teraz Henryk wrocawski signie po Krakw, ale nastpstwo po sobie zapewni Wacawowi. Po drugiej stronie stali Przemysaw Wielkopolski i Wadysaw okietek brzeski i sieradzki ksi. Przemysaw ju z dawna myla o Pomorzu, jakby je na nowo do Polski przyczy. Wschodnie Pomorze ulego zwolna temu samemu losowi, co lzk: germanizacyi. pozostao jeszcze Pomorze Zachodnie ze stolic Gdaskiem, naraone na niemiecki zabr z dwch stron: od zakonu Krzyakw i margrabiw brandenburskich. Byo rzecz niezmiernie wan, jak si te rozstrzygn losy tej krainy nad doln Wis; czy te germanizacya nie pore rwnoczenie Krakowa i Gdaska, pocztku i koca Wisy? Ksi pomorski witopek by bardzo nieprzyjanie usposobiony dla ksit polskich: on to w 59

Gsawie zamordowa Wielkiego Ksicia Leszka Biaego! Nastpc jego by Mestwin; on mia rozstrzygn los Pomorza, tem bardziej, e by bezdzietnym. Ot Przemysaw Wielkopolski powici cae ycie swoje dopilnowaniu stosunkw pomorskich i postanowi sobie dooy wszelkich si, eby ksicia Mestwina odwrci od niemczyzny, a na nowo pozyska dla Polski i narodowej sprawy. Bezdzietny Mestwin zapisa ju Pomorze margrabiom brandenburskim! Przemysaw jednake nie ustpi i z najwiksz wytrwaoci prbowa cigle odwie ksicia od tego kroku, eby tamten zapis znis, a ksistwo zapisa na nowo jemu samemu, przezcoby Pomorze poczyo si z Wielkopolsk. T wielk spraw zajty niechcia si Przemysaw oddala z Wielkopolski i pozostawi okietkowi, eby si sam ubiega o Krakw.

Pocztki panowania okietka.

W ten sposb z czterech kandydatw zostao dwch: niemiecki Henryk Probus i polski Wadysaw okietek. Nierwne byy ich siy. okietek by drobnem ksitkiem, a do tego mia przeciw sobie cae to miasto, ktre pragn zaj: Krakw zniemczony trzeba byo dopiero moc zdobywa, podczas gdy Probusowi mieszczastwo dobrowolnie otworzyo bramy. Ksi wrocawski do tego stopnia by pewny, e Krakowianie sami bd broni jego sprawy i okietka nie dopuszcz, e ma tylko na zamku krakowskim zostawi zaog, a sam wrci do domu. Tymczasem atoli okietek nie spa; lekceway go sobie Henryk, e to sabe ksitko, ale temu ksitku do walki z Niemcami dostarczyli posikw inni ksita mazowieccy; rycerstwo wielkopolskie posa mu Przemysaw a nawet z Pomorza, gdzie wzrasta wpyw Przemysawa, przybya gar wojownikw. Na wie, e okietek oblega Krakw, zdziwi si Probus; a wanie chorowa i wyruszy osobicie nie mg. Ale jak okietkowi gorliwi Polacy, tak te Henrykowi pomogli gorliwi Niemcy ze lzka: Henryk lignicki, syn Rogatki, Bolesaw opolski i Przemysaw sprotawski, syn Konrada gogowskiego. Ci Piastowscy potomkowie, polskie jeszcze nawet noszcy imiona, poszli walczy za niemieck przewag w Polsce! Spotkay si wojska pod Siewierzem 26-go Lutego 1289; nastaa straszna bitwa, jedna z najkrwawszych bitew owego czasu, miertelna walka o polsk lub niemieck przewag nad Wis. Ksi opolski i sprotawski padli na polu walki, Polakom przypado wietne zwyciztwo. Rycho zwrcili si pod Krakw, pki mieszczastwo nie ochonie z pierwszego przeraenia: okietek zasiad na stolicy krakowskiej. Mieszczastwo atoli, ochonwszy z pierwszego strachu, wyprawio do Probusa posw, e zaraz mu znowu miasto wydadz, skoro tylko przyle nowe wojsko. Posya tedy po raz drugi Henryka lignickiego, a ten znowu dwa razy pokonany w dwch bitwach ze wstydem na lzk wraca. Natenczas Wrocawianie sami za swe pienidze ofiaruj Probusowi 3500 onierza, 1200 wozw do transportu i 100 wozw z przyrzdami do oblegania miasta i prosz ksicia, eby jeszcze raz szczcia prbowa; docza tedy ksi swoje rycerstwo, a sam nie mogc z powodu cigej choroby ruszy, powierza to trzecie wojsko znowu Henrykowi Lignickiemu. Tym razem nie odwaono si ju stoczy z okietkiem bitwy, wymijano na wszystkie strony, eby si tylko nie zetrze z polskiem wojskiem. O zwycistwo im nie chodzio, bo inne mieli plany: oto zdrada, uoona bya z krakowskiem mieszczastwem. Nocami, chykiem, podstpili a pod miasto, podczas gdy okietek myla, e s jeszcze daleko, skoro o adnej bitwie nie sysza. Wanie okietek wybra si o zmierzchu przeglda strae na murach, gdy wtem otwartemi zdradziecko bramami wpadaj zastpy lzkiego (niemieckiego) wojska do miasta i w ciemnoci, w zamieszaniu rzucaj si na onierzy okietka, ktrzy w jednej chwili mieli te cae mieszczastwo przeciw sobie. Kady mieszczanin niemiecki gotw by okietka zdradzi, uj i wyda. Niezwyciony w polu may, ale dziarski ksi - nie umia wojowa ze zdrad; niechcc by wzitym do niewoli i odstawionym do Wrocawia na pomiewisko niemieckich mieszczan, trzeba byo zaraz Krakw opuci. Ale jak, skoro wszystkie bramy zajte przez zdrajcw? Natenczas zacni ksia 60

Franciszkanie pomyleli o ratunku przyszego krla narodowego. Tylna ciana ich muru ogrodowego wchodzia w mur miejski; tdy wic z muru na zamiejskie pole spucili ksicia, przebrawszy go przedtem na mnicha. Tak ocala okietek dziki pobonym mnichom franciszkaskim.

Nawrcenie Probusa.
Na zwolennikach okietka srodze si Niemcy lzcy mcili. Co jeszcze w Krakowie byo polskiej ludnoci, wszystkim popalono domy, a nawet plony w polu za miastem pomszczono; krakowskiego, za biskupa, Pawa, uwiziono. Byo to w Sierpniu 1289. Wic Henryk Probus zdoby ostatecznie Krakw, a z nim Wielkie Ksistwo krakowskie i zarazem Ksistwo sandomierskie. Mia polskiej ziemi sporo i mg si gotowa do koronacyi na niemieckiego krla w Polsce. Ale Opatrzno chciaa, eby zamiast na koronacy - gotowa si - na mier! Ani nawet jednego roku nie cieszy si posiadaniem Krakowa; umar 24-go Czerwca 1290. I co za dziwne zrzdzenie Opatrznoci. Henryk Probus przed mierci, przed sam mierci, przejrza, e przez cae ycie bdzi i w sam dzie mierci wyda dokumenty, ktremi pragn naprawi wszystko w obliczu grozy mierci. I ten ciemizca biskupw przyzna w ostatniej chwili ycia suszno biskupowi wrocawskiemu i przysta na wszystko, o co si dawniej przez 6 lat z nim spiera. I ten zaarty Niemiec, wrg wszystkiego, co polskie, w ostatnim dniu ycia zapisa Krakw i Sandomierz Przemysawowi Wielkopolskiemu! lzkie za swoje posiadoci zapisa jedynemu ze lzkich ksit, ktry nie popiera nigdy jego zamiarw, jedynemu, ktry jeszcze na lzku polskiej si trzyma strony, Henrykowi gogowskiemu! A przecie nie brako bliszych krewnych, ktrzy mu suyli przez cae ycie, przecie y Henryk lignicki, ktry mu trzy razy wodzi wojsko na Krakw. Przecie w mylj dawniejszej umowy nastpc jego w Krakowie mia by krl Wacaw czeski! Ale ci wszyscy pominici a Probus na ou mierci pamita tylko o tych, ktrzy polskiej su sprawie, jakby chcia woa z grobu na reszt lzkich ksit: Widz, em zbdzi i zawrciem; zawrcie i wy i bdcie tem, czem was Pan Bg stworzy: Polakami! Prawdziwie nie sami ludzie kieruj losami narodw, ale Opatrzno.

Koronacya Przemysawa.
Przemysaw Wielkopolski pilnowa tymczasem Pomorza, ktre mia odziedziczy gotowym ju testamentem Mestwina. Do Wielkopolski, Pomorza, miaa teraz jeszcze przyby ziemia krakowska i sandomierska. Ale nie byo danem Przemysawowi panowa w Krakowie. Ubieg go Wacaw czeski, ktremu obojtn bya ostatnia wola Probusa. Zaraz na wie o mierci Henryka, wyruszy Wacaw do Polski; po drodze, w Oomucu, przystali do niego i zoyli mu hod ksita lzcy: Kazimierz bytomski, Mieczysaw opolski i Bolesaw cieszyski. Mieszczastwo krakowskie z radoci powitao Wacawa. Nie zaj jednake krl czeski caej spucizny po Probusie: sandomiersk przynajmniej ziemi zaj w sam czas okietek, ktry znowu do walki wystpi; po krtkim czasie zdoby grd Wilic, zkd trapi licznemi podjazdami czeskie zaogi, ufny w pomoc polskiego rycerstwa krakowskiej ziemi. Krl Wacaw zebra wielkie wojsko i przyzwa na pomoc margrabiego brandenburskiego Ottona; przyczyli si do nich czterej lzcy ksita opolscy, ktrzy ju dawniej hod zniemczonemu Czechowi zoyli, a teraz pocignli jeszcze swoim przykadem nowego zaprzaca polskoci, ksicia 61

Raciborskiego. Cae to due wojsko ruszyo na okietka i zajo rodzinny jego grd, Sieradz. Szczcie opucio tym razem zupenie okietka; popad on w moc Wacawa i pod tym tylko warunkiem otrzyma wolno, e hod zoy Wacawowi. Uczyni to okietek, bo uczyni musia, ale przecie zastrzeg si uroczycie, e skada hod Wacawowi, nie jako krlowi czeskiemu, (jak to czynili ksita lzcy), ale jedynie jako Wielkiemu Ksiciu krakowskiemu. Byo to w roku 1291. Zdawao si, e nadzieje narodowe ju przepady; jednak miaa potem gwiazda Wacawa, gwiazda cudzoziemczyzny, wznie si jeszcze wyej, a przecie nie zgina myl narodowa, pielgnowana przez okietka i wielkopolskiego Przemysawa. Przemysaw doczeka si w r. 1295 Pomorza; w Grudniu 1294 umar Mestwin, a Przemysaw w Lipcu 1295 bez najmniejszej przeszkody ze strony ludnoci kraj ten zaj i w ten sposb polskie panowanie do morza rozszerzy. Teraz mia rce wolne na pnocy i naleao oczekiwa, e ksi zwrci si na poudnie i pokusi si o Krakw. Z okietkiem w zupenem by porozumieniu; niskiego wzrostu, ale wysokiego umysu ksi Wadysaw byby mu szczerze dopomg. W Krakowie, zasiadszy na Wielkiem Ksistwie, poczywszy Maopolsk z Wielkopolsk i Pomorzem, miaby Przemysaw sign nareszcie po koron krlewsk. Nagle jednake postanawia Przemysaw koronowa si od razu, przed walk o Krakw! Jak gdyby mia przeczucie, e ju za om miesicy mier go czeka, e po omiu miesicach bdzie naprzeciw potnego Wacawa sam ju tylko saby okietek. Jak gdyby Opatrzno chciaa, eby wskrzeszenie polskiej korony od Polaka wyszo, a nie od cudzoziemca. Tego samego jeszcze miesica, w ktrym obj rzdy Pomorza, dnia 26-go Lipca 1295 roku, koronowa si Przemysaw w Gnienie na krla polskiego, za zgod stolicy apostolskiej. Koronowa go arcybiskup gnienieski Jakb, a assystowali biskupi krakowski, poznaski, kujawski i wrocawski biskup Romka. Z ksit lzkich nie byo przy tym akcie nikogo, bo ksita byli za Wacawem ktry ze swej strony protestowa przeciw tej koronacyi; ale biskup wrocawski przynajmniej ocali honor lzka, assystujc przy koronacyi krla polskiego. Ten krl poow tylko Polski rzdzi, ale bdcobd bysna znowu nad Polsk korona. A korona bya widomym znakiem zamiaru zjednoczenia na nowo wszystkich ksistw polskich w jedno wielkie pastwo. W koronie Przemysawa byo ognisko Polakw, w koronie polskiej duma narodu i jego otucha. Kto t koron na nowo na wiato wydoby, ten by zaiste mem Opatrznoci, a narodowi strapionemu, rozdzielonemu na nowo doda otuchy, wskazujc wielki cel: eby by na nowo krlestwem w Europie, na nowo wielkim narodem i wielkiem pastwem. Rozumieli dobrze Niemcy, e korona Przemysawowa, to ich klska; ten krl bdzie chcia mie Polsk dla Polakw, nie dla Niemcw! Niemcy nie wydali Przemysawowi wojny; ale kiedy krl w Lutym 1296 roku przepdza misopust w Rogonie, napada go zgraja otrw i noc, picego, w ku zamordowaa.

Spucizna Probusa.
Takie byy losy owego Przemysawa, ktrego Henryk Probus, nawrcony niejako na ou mierci, pragn mie swoim dziedzicem w Krakowie. Przypatrzmy si teraz losom tego ksicia, ktremu Henryk Probus zapisa swoje lzkie posiadoci. Historya ksicia Henryka gogowskiego bardzo jest zajmujca ze wzgldu na to, e w tych-to czasach rozstrzygaa si ostatecznie polityczna przyszo lzka. 62

Niemiecki Wrocaw nie chcia ani nawet sysze o Henryku gogowskim, ale upierajc si przy poprzednim ukadzie Henryka Probusa z krlem Wacawem, chcieli miasto koniecznie wyda zniemczaemu Czechowi. Wacaw zajty gdzieindziej nie przybywa; wic Wrocawianie posali sobie tymczasem przynajmniej po Henryka ligmckiego, tego, ktry ich na Krakw wodzi i z okietkiem wojowa. Ten przybywszy obj rzdy pod imieniem Henryka V. Krl czeski byby wola sam od razu zaj Wrocaw, skoro to atoli byo niemoebnem, zastrzega sobie przynajmniej prawa do lzka; uczyni to za w tej formie, e w roku 1290 odda lzk pod zwierzchni wadz cesarza niemieckiego Rudolfa Habsburga, od ktrego przej go dopiero jako lenno Rzeszy Niemieckiej! Na razie byo to wszystko jeszcze tylko na papierze, ale dobrze jest wiedzie, e krl czeski jeszcze lzka nie mia, a ju go z gry do Niemiec przycza. Tymczasem Henryk V, lignicki i wrocawski ju ksi, wiedzia dobrze, e z ksiciem gogowskim trzeba bdzie stoczy walk. Sprzymierzeca naturalnego mia w bracie swym Bolku jaworzyskim (ktry oeni si z ksiniczk brandenbursk) ale Bolko kaza sobie za sojusz zapaci i zada podziau spadku po Probusie; gdy Henryk V nie chcia przysta na wygrowane dania brata, ten bez skrupuu obrci chorgiewk i poczy si przeciw bratu z ksiciem gogowskim. Teraz obaj razem dali podziau kraju i wymusili go wreszcie cig wojenk podjazdow. W roku 1291 nastpi tedy podzia lzkiej spucizny po Probusie i to w taki sposb: Bolko dosta Strzygw, widnic, Rychbach, Zbkowice, Ziembice i Strzelin, z ktrych to posiadoci powstay ksistwa widnickie i ziembickie, - a Henryk gogowski dosta Bolesaw, Hajnw, cinaw, a z drugiej strony Odry Gr, Milicz, Trzebnic i Sycw; podane mu bardzo byy te wanie miasta wzdu granicy Wielkopolskiej, bo si spodziewa, e bdzie kiedy spadkobierc Przemysawa Wielkopolskiego. Bolko zaoy sobie wrd swoich posiadoci nowy grd nazwany Frstenberg i tytuowa si odtd ksiciem furstenberskim; y w zgodzie z ksiciem wrocawskim i niczego ju wicej nie chcia od Henryka V. Ale Henryk gogowski nie mg zapomnie, e z testamentu Probusa naleao mu si cae dawne ksistwo wrocawskie i przy nadarzonej sposobnoci wystpi bezwzgldnie przeciw Henrykowi V. Ksi wrocawski narazi si nieopatrznie na niech jednej czci swego rycerstwa, tak, e powsta przeciw niemu spisek. Gogowczyk poczy si ze spiskowcami i pojma Henryka V-go w roku 1293 z nienacka, w kpieli w Odrze, a pojmanego trzymali tak dugo w srogiem i sromotnem wizieniu, a nieszczliwy ksiki (w klatce przez duszy czas trzymany) podpisa, czego Gogowczyk da. Kaza sobie wtenczas zapisa wszystko, co tylko jeszcze do ksistwa wrocawskiego naleao na prawym brzegu Odry. Henryk V. zamany tem upokorzeniem, nie by odtd zdatny do niczego; umar w roku 1296, wyznaczywszy na opiekuna swych maoletnich dzieci Bolka frstenberskiego, ktry kaza sobie za to da grd Sobtk pod widnic, ale potem ju opiek sprawowa rzetelnie, a nawet odzyska od Henryka gogowskiego Hajnw i Bolesaw, odebrawszy mu te grody, podczas gdy Gogowczyk zajty by walk - z Wadysawem okietkiem.

Czech krlem polskim.

Krl polski Przemysaw naznaczy Henryka gogowskiego swym nastpc, - lecz cz Wielkopolan przyzwaa Wadysawa okietka, Po krtkiej a wcale leniwo prowadzonej walce pogodzili si obaj w ten sposb, e okietek ustpi Gogowczykowi zachodni poow Wielkopolski z miastem Poznaniem. Uczyni to okietek zapewne w tej myli, e okupiwszy si tak lzkiemu ksiciu zyska w nim za to sojusznika przeciw czeskiemu Wacawowi, ktry take siga po spucizn Przemysawow. Ale zawid si srodze; Henryk gogowski opuci okietka i pozostawi go samego w walce z nierwnie silniejszym Wacawem. Skutek by fatalny: okietek wyzuty ze wszystkich swoich posiadoci, a Wacaw przyczywszy do ksistw krakowskiego i sandomierskiego jeszcze poow Wielkopolski, 63

koronowa si w roku 1300 w Gnienie na krla polskiego. Z polsk koron zrobi to samo co przedtem ze lzkiem: uzna nad Polsk niemieckie zwierzchnictwo i wzi kraje polskie lennem od cesarza Albrechta. Po koronacyi wrci do Pragi, zostawiwszy w Polsce swoich namiestnikw, ktrzy pozostawili po sobie pami najciszych ciemizcw i zdziercw. W rok po tej koronacyi niemieckiego lennika umar ksi Bolko, ktry jako opiekun dzieci Henryka V., zarzdza wrocawsk dzielnic. Wrocawianie zaprosili znowu Wacawa. Wacaw mg by teraz Wrocaw zaj, ale ba si Henryka gogowskiego, ktry majc pod sob poow Wielkopolski, byby mu szkodzi i na lzku i w Polsce; moga z tego powsta wielka wojna i zachwiaaby moe nowym tronem Wacawa, tem niebezpieczniej, gdyby rwnoczenie przeciw niemu walczyo si i na lzku i w Wielkopolsce; moeby na lzku rozbudzia przy takiej sposobnoci polska tradycya, upiona, ale niezupenie jeszcze wymara. Wszak w samym Wrocawiu byo jeszcze troch Polakw a nie brako niechtnych Wacawowi. Obywatel wrocawski, Walter de Pomerio, wywoywa gono na posiedzeniu magistratu, e burmistrzowi i pisarzowi miejskiemu nogi poamie, jeeli jeszcze jeden list do Wacawa napisz; wida mia za sob stronnictwo w kraju, jeeli tak miao sobie poczyna. Wiedzia o tem Wacaw i wola nie budzi ze snu tradycyj, ktre rozbudzone mogyby na zawsze oderwa lzk od polityki niemieckiej; nie przyj tedy panowania nad Wrocawiem, odkadajc to do sposobniejszej chwili. Przyj tylko "opiekustwo" dzieci po ksiciu Henryku V.; najstarszego z nich, jedenastoletniego Bolesawa, kaza sobie przysa do Pragi, gdzie go zarczy ze swoj szecioletni crk Magorzat; do Wrocawia za przysya swoich namiestnikw. Mody ksi musia w Pradze odstpi swemu opiekunowi tych posiadoci ksistwa wrocawskiego, ktre Gogowczyk wymusi na jego ojcu; w ten sposb przygotowywa si Wacaw do rozprawy z Henrykiem gogowskim, ktra wczeniej czy pniej byaby nieuniknion, gdyby jej nie usuna mier Wacawa w roku 1305. Nastpi po nim syn jego, Wacaw III., ale rok zaledwie panowa, zabity przez skrytobjc w Oomucu. Na nim skoczya si czeska krlewska dynastya Przemylidw. - Czesi powoa mieli na swj tron nowy jaki dom panujcy. Po krtkiej przerwie objli panowanie ksita luksemburscy, a pierwszy z nich posiad ostatecznie wadz nad lzkiem. Zanim to nastpio, wzmogo si niemieckie stronnictwo na lzku jeszcze bardziej. We Wrocawiu katedra biskupia stanowia dotychczas przytuek i opiek polskiego ywiou. Ale po mierci biskupa Romka, (ktry assystowa koronacyi Przemysawa), przemogli w kapitule kanonicy niemieccy i wybrano na wrocawsk stolic biskupi pierwszego Niemca: Henryka von Wrben, w roku 1301, wanie, kiedy krl Wacaw by we Wrocawiu "opiekunem". Tak tedy sam pocztek czeskich rzdw zada tam ostatni cios polszczynie; ju-to Czesi mieli zawsze ten szczeglny dar, eby dobrowolnie pracowa na Niemcw i szerzy niemczyzn jeszcze zapamitalej, ni rodowici Niemcy. Po mierci Wacawa uwolniony z opieki ksi wrocawski Bolesaw wpad zupenie pod wpyw niemieckiego biskupa Henryka. Z Gogowczykiem prbowa walczy, ale bezskutecznie. Dopiero po mierci Gogowczyka r. 1309 zaczyna si znowu walka o spucizn po nim, po ostatnim ksiciu lzkim, ktry opiera si zwierzchnictwu Niemcw i Czechw, tych Niemcw sowiaskich. Ale w roku 1309 panem Polski by ju sam okietek i odtd przynajmniej dla Wielkopolski i Maopolski nowa zaczyna si era. Polska miaa si nareszcie odrodzi, - lzk niestety do tego odrodzenia przyczy si nie mg, bo mu przeszkodzili zniemczeni lzcy ksita. Po mierci Henryka gogowskiego prawie wszyscy oni parli lzk nie ku Polsce, ale od Polski, ku niemieckim Czechom.

Krzyacka zdrada.
Odrodzenie Polski nie odbyo si jednakowo bez wielkich trudnoci; podziwia nam wanie trzeba 64

okietka, e nie upad na duchu i pomimo, e co chwila los przeszkody mu sypa na drog, jednak na swojem postawi. Zaraz na pocztek spotkaa go cika klska na Pomorzu. Tam rd monowadczy Swicw chcia wadz zagarn dla siebie, a gdy okietek przytar im rogw, przywoali na pomoc Brandenburczykw! Margrabia brandenburski Waldemar zaj kilka grodw pomorskich, a wkrtce take stoeczny Gdask. Zaoga polska trzymaa si dzielnie, czekajc na odsiecz okietka; wtem atoli nastaa wojna z Rusi i Litw i okietek nie mg uda si na pnoc. Wtedy jeden z dowdcw pomorskich, Bogusz, wpad na pomys, eby przywoa na pomoc Krzyakw; rozumowa sobie bowiem, e oni, jako "jamunicy polscy", yjc na ziemi darowanej im przez polskich (mazowieckich) ksit, powinni Polsce dostarczy pomocy, tem bardziej, jeeli si im zwrci koszta poniesione na wojn. Jako weszli Krzyacy do grodu gdaskiego, Brandenburczycy odstpili od miasta, - ale Krzyacy i po wojnie zostali. okietek, bojc si ju podstpu, chcia ich co prdzej zapaci i zada rachunku, a tu oni za kilkumiesiczn obron grodu (i to wesp z Polakami) zadali 100,000 grzywien! (okoo czterech milionw marek!)9) Bezwstydne to danie byo oczywicie obliczonem tylko na to, eby pozosta w Gdasku, eby zyska zwok. A w jakim celu? Oto zburzyli oni mury miejskie, rozzbroili mieszczastwo, a w czasie wielkiego odpustu w. Dominika, ktry si czy z walnym jarmarkiem w Gdasku, napadli na bezbronn ludno i urzdzili tak rze na ulicach, e 10000 ludzi wymordowali wtenczas na ulicach miasta, u progw wity i w zaktkach domowych. Podobnem haniebnem postpowaniem zajli potem jeszcze grody Tczew i wiecie i opanowali cae nadwilaskie Pomorze. Odtd na polskiem Pomorzu urzdzili sobie swoje pastwo, zaoyli tu stolic Malborg, gdzie zamieszka te Wielki Mistrz Zakonu. Polsk za na dugie lata odsunli w ten sposb od morza; dorobek krla Przemysawa poszed na marne. Byo to w roku 1309. Nastpnego roku 1310 powoali Czesi na swj tron cesarzewicza niemieckiego, syna cesarza Henryka VII., z dynastyi luksemburskiej, imieniem Jana. Rodzina ksit luksemburskich bya zupenie niemiecka, a to podobao si ksitom lzkim. Krl Jan, jako nastpca Wacawa, przyj zaraz tytu krla polskiego i roci sobie prawa do zwierzchnictwa nad ca Polsk. Zawiza stosunki z niemieckiem mieszczastwem w Krakowie, gdzie wjt Albert, Czech rodem (zazwyczaj gorszy od Niemca!) i biskup Muskata, lzak rodem z Wrocawia, urzdzili bunt przeciw okietkowi; przyzwali sobie do Krakowa tymczasem, na namiestnika niejako krla Jana, ksicia Opolskiego Bolesawa. Ale okietek Opolczyka wypdzi i bunt stumi, ukrci but niemieckiego mieszczastwa w Krakowie i postara si o to, eby zarzd miasta spoczywa w rku narodowem. Odtd, od roku 1312 ksigi miejskie krakowskie prowadzone s w jzyku aciskim lub polskim, ale niemczyzna ju w nich przepada.

okietek krlem.
Takie byy cikie pocztki rzdw okietka. Pomimo to nie straci on nigdy swej elaznej zaiste wytrwaoci i doprowadzi do tego, e w roku 1320 koronowa si uroczycie na krla Polskiego. Co zacz Przemysaw, - tego on dokona; odtd Polska wzrasta ju miaa w potg i saw. Jan Luksemburski, krl czeski, protestowa przeciw tej koronacyi, twierdzc, e on jest prawym krlem polskim; ale nard nie chcia ju sysze o Czechach, szczliwy, e ma narodowego krla. Luksemburczyk tedy postanowi pospieszy si przynajmniej z zajciem lzka, ktry zniemczony krzywo patrza na wzrost potgi krla Wadysawa okietka.

Moralny upadek ksit lzkich.

lzk na coraz drobniejsze dzieli si czstki. Trzebaby na to grubych ksiek, eby opowiedzie 65

wszystko, jak jedno ksitko napadao na drugie, jak siedzc w dugach po uszy coraz wiksze prawa nadawali swoim wierzycielom, niemieckiemu mieszczastwu, jak po kawaku kraj Niemcom zastawiali. Zwrcimy tylko uwag na rzeczy najciekawsze. Synowie Henryka V. wrocawskiego umwili si w roku 1311 o podzia ojcowizny, dzielc kraj na ksistwa wrocawskie, lignickie i brzeskie. Te trzy ksistwa dzieliy si potem znowu na czstki. Do powiedzie, e samo mae ju ksistwo brzeskie rozpado si potem jeszcze na ksistwa brzeskie, niemczowskie, oawskie, strzeleckie i kluczborskie! Podziay te daway coraz wicej przyczyn do zwady. Wrocawski Henryk VI., wielki niedoga, uciek si raz do opieki okietka, nie mogc sobie da rady z Wrocawianami. okietek uspokoiwszy mu ksistwo, odda mu je nie uszczuplone, niczego za to nie dajc. A niewdziczny Henryk zacz zaraz potem konszachty przeciw okietkowi z krlem czeskim Janem. Co za rnica pomidzy Krzyakami, ktrzy chytrze i zbrodniczo zajli sobie Gdask a uczciwoci polskiego krla, ktry dobrowolnie odda Wrocaw, komu naleao, cho sam sobie tem zaszkodzi! Dwaj bracia tego Henryka nieszczeglnie si odznaczyli w historyi: Bolesaw brzeski sawny by z tego, e wszystko pozastawia: Lignic za 8000 grzywien, Hajnw za 4000, Zotogr i Niemcze po 3000; nareszcie nie majc ju nic, da Wrocawianom w zastaw wasnych swoich synw, Wacawa i Ludwika. Drugi brat Wadysaw lignicki, by prostym rabusiem gocicowym, pldrujc po drogach z "rycerzem" niemieckim Hornsbergiem. Nareszcie zmwio si raz na 20 chopw, pojmao i odstawio do brata Bolesawa do Brzegu, z prob, eby go nie puszcza na ludzi. Brat kontent by, e si przez to obowi posiadociami Wadysawa i tak dugo te trzyma go w cikiem wizieniu, a ksi Wadysaw dosta obkania. Potem go wypuci, a Wadysaw odzyskawszy troch zdrowia, zajecha sobie a na Mazowsze, bo si dowiedzia, e tam w rodzie mazowieckim jest ksiniczka na wydaniu, stara panna i bardzo brzydka, ale z posagiem. Oeni si, posag przehula, a mu zosta tylko jeden ko. Wic jedzi sobie konno po lzku od dworu do dworu, od proboszcza do proboszcza, po miasteczkach i klasztorach i tak si ywi. I Henrykowi Gogowskiemu nie uday si dzieci; jeden z nich tylko Przemysaw, dobr po sobie zostawi pami, ale inni samych tylko kopotw przysparzali lzkowi. Z dziaw pomidzy nimi wyonio si ksistwo Olenickie, ktre do najwikszych i najzamoniejszych na lzku naleao. Po mierci ojca prbowali oni, czyby si nie udao utrzyma Wielkopolsk, ale Wielkopolanie woleli teraz okietka, ktry te w roku 1314 ca t dzielnic zaj; nie pomogo, e Gogowczycy zmawiali si z niemieckiem mieszczastwem w Poznaniu. Potem jeszcze okietek musia ich godzi przy dziaach na lzku; gwnie te dziki czynnoci okietka utrzymao si ksistwo olenickie; i drugi raz jeszcze potem, w roku 1323 zmusi okietek ksita lzkie do pokoju midzy sob. Niemcom na lzku nie podobao si, e krl polski zaczyna wywiera przewag nad niektrymi ksitami. Wiedzieli oni dobrze, ze lzk jest polskiem lennem, e Wielki Ksi krakowski, a tem bardziej teraz krl polski, jest prawowitym zwierzchnikiem lzka i bali si, eby ksita nie zawarli z okietkiem bliszych stosunkw. W roku 1325 wysyaj tedy Wrocawianie a dwa poselstwa do czeskiego krla Jana, eby sobie lzk przywaszczy, ksi za wrocawski, w Henryk VI., zawiera w nastpnym roku przymierze przeciw okietkowi z Krzyakami. Krl Jan doczy si chtnie do tego spisku i w roku 1327 wypowiedzia Polsce wojn. Czechy, Zakon Krzyacki i cay niemal lzk stany przeciw Odnowicielowi Polski; byo ju tych wrogw dosy, a w ostatniej chwili przyczyli si jeszcze take margrabiowie brandenburscy. Nie ulk si mny okietek i szybko wpad do Brandenburgii, poczem rozpocz czteroletni wojn z Zakonem, zakoczon wietnem zwyciztwem pod Powcami w roku 1331. Wojna ta byaby si zapewne przyczynia do jeszcze wikszego wzmoenia Polski, gdyby ksita lzcy byli Polakami. Gdyby nie lzka niemczyzna, nie byby si mg wmiesza w wojn krl Jan, 66

ktry wyzyska j do tego, eby lzk przyczy do czeskiej korony. Podczas gdy okietek zajty by cik wojn z Krzyakami, Jan Luksemburski zjecha na lzk dwa razy. Ju w roku 1327 Henryk VI. odda Wrocaw Czechom i to nie jako lenno, ale wprost jako bezporedni wasno, zastrzegszy sobie tylko doywocie; w lad za nim skadali skwapliwie hod niemieckiemu krlowi Czech ksi opolski, lignicki, brzeski, olenicki, cinawski, egaski i inni. C ich do tego wiodo? Zniemczenie, germanizacya tak im wypalia serca, e z niechci, i polskie imi znw blaskiem si okrywa, z zaciekej zazdroci, i dom Piastowski w innej linii znowu krlewsk koron janieje, woleli suy obcemu domowi, ni znie spokojnie przewag Krakowa; nienawidzili innych linij swojego wasnego Piastowskiego rodu, a przez to niecierpieli te wszystkiego, co polskie; w swym wasnym kraju nie znosili przecie polskiego ludu, popierajc Niemcw. Jeden tylko Przemysaw gogowski odmwi hodu krlowi Janowi, i nakoni te na polsk stron swego szwagra Bolka frstenberskiego. Krl Jan gotowa wypraw na Gogw; wanie, gdy niemieckoczeskie wojsko zdao pod miasto, umar niestety ksi Przemysaw, a Bolko nie zdoa grodu dostatecznie obroni i Czesi zajli Gogw. (okietek by cigle na wojnie z Krzyakami.) Ksi Bolko sam dugo si jeszcze opiera, ale zbyt by sam saby, eby lzk ochroni od niemieckiego panowania. Gdyby lzk by stan po stronie okietka, a przynajmniej, eby nie by pomaga Janowi czeskiemu, inaczejby si skoczya wojna z Krzyakami. Rycerstwo polskie dokazywao wprawdzie cudw mztwa i odnioso pod Powcami wietne zwyciztwo, ale Krzyak pokonany w polu zamyka si w grodach, wiedzc, e okietek nie moe si zabra do dugiego oblegania, skoro ma tyy od lzka niepewne. Chocia pobici w roku 1331 pod Powcami, zebrali si jednak na now wojn nastpnego roku, bo im krl Jan, wzmoony posikami lzkich ksit, wyruszy od lzka z pomoc. Krzyacy zajli Kujawy i posunli si daleko w gb Polski w roku 1332; zmartwiony okietek umar roku 1333, bojc si, czy jego praca caego ycia nie pjdzie na marne. Ale nie zmarnia owoc pracy dzielnego krla, bo cho duo byo klsk i nieszczcia, cho utracone Kujawy i lzk i Pomorze, cho okietek przy mierci znacznie szczuplejsze mia panowanie, ni z pocztkiem rzdw, jednake zrobi on jedno, co wicej warte od zwyciztw. Wadysaw okietek rozbudzi ducha narodowego. Duch narodowy sprawi, e znalazo si jeszcze dosy siy nietylko na odzyskanie Pomorza i Kujaw, ale te do znacznie wikszych jeszcze czynw. Klski okietka miay tylko chwilowe znaczenie, a duch narodowy pozosta na wieki. I dlatego to zawsze wszyscy historycy sawi bd tego krla za jego dzielno, wytrwao i niezomn mio ojczyzny.

lzk przechodzi pod czesk koron.

Po Wadysawie okietku nastpi na polskim tronie syn jego Kazimierz, nazwany Wielkim, a take krlem chopkw. Wielkim nazwany jest za to, e mdroci swoj wyprowadzi skoatane pastwo z najniebezpieczniejszego pooenia. Widzc, e Krzyakom, Brandenburczykom i Czechom, zczonym naraz, nie poradzi, zaprzesta wojen i wola na razie da Krzyakom Pomorze w lenno, zastrzegajc sobie tylko roczn danin na znak swego krlewskiego zwierzchnictwa, byle tylko Krzyacy oddali Kujawy, a wojen ju zaprzestali. Polska musiaa si bardzo dopiero zagospodarowa, zanimby moga wystpi pewna swego; wola Kazimierz mie mniejsze pastwo, byle tylko w tem pastwie rosy spokojnie te siy, ktre potem bd potrzebne do rozszerzenia go. Dlatego to, eby mie pokj, tak potrzebny dla zagospodarowania si, da Krzyakom Pomorze na odczepne. Krl Jan wystpi i przeciw Kazimierzowi z uroszczeniami do korony polskiej; cigle te jeszcze tytuowa si krlem polskim. eby mie od tej strony spokj, zrzek si Kazimierz zwierzchnictwa nad 67

tymi ksitami lzkimi, ktrzyby sami pod Czechy chcieli nalee. Wiemy, e prawie wszyscy ksita poskadali ju przedtem hody Janowi i wiemy, e gotowi byli raczej do wojny, ni do uznania polskiej zwierzchnoci. Ustpujc ich wic Janowi, ustpi krl kraju, ktry i tak ju do Czech nalea. Chcc lzk odzyska, trzebaby prowadzi wojn z dynasty luksembursk, a rozumiao si samo przez si, e do tej wojny wmieszayby si zaraz Brandenburgia i Krzyacy; odzyska wic lzka teraz nie byo mona. Krl Jan, noszc tytu krla polskiego, mia ztd zawsze gotowy tytu do wojny. Kadego roku trzeba si byo obawia, czy mu si nie zachce ten tytu zamieni na rzeczywisto; kadego roku ta wieczna obawa, czy si nie bdzie miao znowu na karku w sojuszu z Janem Brandenburgii i Krzyakw. Skoro wic Jan gotw by za odstpienie praw zwierzchniczych nad lzkiem zrzec si uroszcze swych do korony polskiej, - naleao skorzysta z tego. Stan tedy w Trenczynie w roku 1335 ukad, moc ktrego zrzeka si krl Kazimierz praw nad tymi ksitami lzkimi, ktrzy zo hod koronie czeskiej; znaczyo to, e gdyby jednak ktry ksi odmwi Czechom hodu, moe pozosta przy Polsce. Trzech tylko ksit skorzystao z tego zastrzeenia: ksita widnicki, jaworzyski i ziembicki nie przystali do Czechw, reszta wyrzeka si Polski i odtd by lzk pod koron czesi Jakie go tam czekay rozkosze, dowiemy si w nastpnych rozdziaach. A wanie oddali si lzk od pnia ojczystego, gdy pie ten na nowo zakwita. Skoczyy si wojny z Litwinami, a nawet zaczyna si sojusz obojga narodw, gdy krl Kazimierz mia Litwink za on, crk Wielkiego Ksicia Litwy, Gedymina, ktra na chrzcie w. przyja imi Aldony. Krzyacy dokuczali Litwie jeszcze bardziej, ni Polsce; przeciw Krzyakom wizaa si te Litwa z Polsk, a wreszcie wsplnemi siami zmiadono wsplnego wroga. Chwilowy ubytek Pomorza wynagrodzi krl Kazimierz zajciem Rusi Czerwonej. Zaj j roku 1341, gdy wymarli ksita tej ziemi, i gdy Tatarzy chcieli j zaj cakiem dla siebie. Lud polski na lzku, jedyny prawy tej ziemi obywatel, zosta przez swych ksit do reszty zaprzedany niemczynie wanie w chwili, gdy w Polsce panowa krl chopkw, nazwany tak dla wielkich dobrodziejstw wiadczonych ludowi wiejskiemu. (Bdzie o tem jeszcze w nastpnym rozdziale). Zniemczeni lzcy Piastowie zaczli odtd uywa za herb ora czarnego, zamiast polskiego biaego. Nard polski odpowiedzia im to uchwa, e aden ze lzkich Piastw nie moe by nigdy dopuszczony do dziedzictwa tronu polskiego, ani do sprawowania opieki w razie maoletnoci krla, ani do wielkorzdztwa, ani nawet do wojewodziskiej godnoci w Polsce. Krl czeski stara si jeszcze usilnie o to, aeby teraz biskupstwo wrocawskie oddzieli od metropolii gnienieskiej, a przyczy do arcybiskupstwa prazkiego. By w tym czasie biskupem potomek dawnej szlachty polskiej, imieniem Przecaw; zasiada dugo na stolicy biskupiej, bo od roku 1342 do 1376. Imi mia polskie, ale krl Kazimierz Wielki uwaa go za niepewnego Polaka i nie by rad z jego wyboru; tem bardziej te pilnowa, eby biskupstwo zostao pod wadz arcybiskupa gnienieskiego. Na dworze papiezkim krzyoway si dugo starania obydwch krlw: czeskiego i polskiego; ostatecznie jednak Kazimierz Wielki zwyciy, stolica apostolska nie zezwolia na oderwanie biskupstwa wrocawskiego od polskiej prowincyi kocielnej, a krl czeski Karol IV. musia nawet w r. 1360 zoy wyrane owiadczenie, e si ju wyrzeka tych zamysw. Ten biskup Przecaw wany jest w dziejach biskupstwa wrocawskiego, poniewa je bardzo zbogaci. Naby on Grotkw w ziemi opolskiej i wielkie dobra na granicy morawskiej; od jego czasw biskupstwo wrocawskie zaczo nazywa "zotem" z powodu niezmiernych dostatkw.

68

69

V. Stosunki wewntrzne w okresie podziaw.

Monowadztwo.
Przebylimy w poprzednim rozdziale okres Polski podzielonej na dzielnice ksice i przyjrzelimy si w kocu, w jaki sposb te dzielnice znowu si zrasta poczy w jedno pastwo. Od mierci Bolesawa Krzywoustego, ktry testamentem podzieli kraj pomidzy synw, upyno do mierci Kazimierza Wielkiego, ktry na nowo Polsk zagospodarowa, lat 231 (1139-1370); ptrzecia blisko wieku! Duo czasu, om pokole ludzkich - przestrze czasu a zbyt wielka, eby si nie miay zmieni stosunki kraju i jego mieszkacw. I zmieniy si te rzeczywicie bardzo. W poprzednimi rozdziale, zajci cigle walkami i zmianami ksit, nie moglimy zwrci uwagi na niejedno, co dotyczy ustroju spoeczestwa i tak zwanych spraw wewntrznych; teraz powicimy temu osobny rozdzia. Samo przez si rozumie si, e przez podziay osabia si bardzo wadza monarsza. Wszyscy ci ksita i ksitka razem nie mogli mie takiej potgi, jak dawniej jeden krl jednolitego pastwa. Widzielimy, e byli oni sabymi nie tylko w obec zewntrznego wroga, ale nawet w obec wasnych poddanych; widzielimy, jak zaleni byli nie tylko od monych rodw wielkopaskich, ale nawet od mieszczastwa, ktre te nieraz rozstrzygao, kto ma zasiada na stolicy ksicej.10) Czem drobniejsze ksistwo, tem sabszy i uboszy ksi, tem bardziej zaleny by od monych i bogatych, ale za to, jeeli mia z natur (co si lzkim ksitom nieraz zdarzao), tem sroszy dla nizkich i ubogich. Nie dziwota wic, e gdy Kazimierz Wielki wstpowa mia na tron, byy bardzo dobre czasy dla bogactwa, ale ubstwo miao si o duo gorzej, ni przedtem i dopiero ten wielki krl mia to przemieni, o ile to byo w jego mocy. Coraz wicej byo monowadztwa, z tego choby powodu, e coraz wicej byo urzdw, ktre prowadziy do godnoci i majtku. Dawniej na ca Polsk jeden by tylko wojewoda, t. j. naczelny wdz wojska i zastpca niejako krlewski; ale potem kade ksistwo wojewody potrzebowao i utworzyo si sporo wojewdztw. Gdy ktremu z ksit udao si poczy pod sob dwa lub trzy ksistewka, nie mg tych wojewodziskich godnoci poznosi, boby przeciw sobie oburzy cae monowadztwo; zostawi je tedy nadal i kada ziemia miaa odtd ju na zawsze swojego wojewod. okietek mia ich ju kilkunastu. W ten sposb urzdzi si podzia Polski na wojewdztwa, a podzia ten trwa a do koca pastwa; wojewoda by potem dygnitarzem nie tylko wojskowym, ale te sdowym i administracyjnym, jako najwyszy urzdnik swojej ziemi. Powikszya si te w tym okresie ilo grodw, to jest miejsc warownych. Dawniej, w jednolitej Polsce, nie trzeba byo wielu grodw w rodku kraju; w okresie podziaw kade ksitko, choby najmniejsze, starao si mie grd na wypadek wojny ze swoim ssiadem, drugiem jakiem ksitkiem; nie ufa jeden drugiemu i obaj stawiali grody - przeciw sobie. Prawdziwa za nastaa przyczyna stawiania nowych grodw, gdy Litwini, Rusini, a wreszcie Krzyacy zaczli na kraj napada; granice od ich strony musiay by koniecznie wytyczone warowniami. Ztd coraz wiksza ilo kasztelanw, tj. naczelnikw grodw i przeoonych zag w nich pozostawionych. Dostatki monowadztwa opieray si na rozlegych posiadociach ziemskich, ktrych wiksza poowa pochodzia z darw ksicej hojnoci. Prcz plonw rolnictwa korzysta mony pan z myt przewozowych na rzekach, z opat targowych, z targw ustanowionych za ksicym przywilejem i z czynszw osadnikw. 70

Szlachta.
Zwyka szlachta stanowia waciw rycersk warstw narodu. Posiadoci ich dzi uchodziyby za do znaczne i starczyyby na wietne utrzymanie domu; ale przy wczesnym stanie gospodarstwa i maej wartoci ziemi mona t warstw uwaa tylko za rednio zamon. Kto z nich kilkoro mia dzieci, by w kopocie, jak je wyposay. Nie ziemia te, ale suba ksica bya gwnem rdem dochodu szlachcica; towarzyszc ksiciu w objazdach dworu po kraj i mia utrzymanie na ksicym dworze, i mia sposobno przysuenia si czy-to czynem i usug prawdziw, czy-to zrcznem swkiem powiedzianem w dobr godzin; ksi, szafarz caego kraju, bardzo czsto robi podarunki, a komu szczcie na dworze suyo, wraca zbogacony. Gwnem jednake rdem zarobku bya wojna, up wojenny; rycerstwo nioso swe ycie na plac boju, ale te nawzajem yo z wojny i niejeden stary onierz chowa w domu skarby z wypraw wojennych. Co za najwaniejsza, na wojnie bya sposobno odznaczenia si; poda ksiciu swojego konia, gdy ksicego ubito, odwrci cios nieprzyjaciela na ksicia wymierzony, wytropi zasadzk wroga, - a fortuna bya zrobiona, bo ksi rycerskie przysugi ceni nadewszystko. Kto mia sposobno nadzwyczajnie si odznaczy, ten by pewnym nadzwyczajnej nagrody i nie brako te przykadw, e niejeden szed na wojn chopem, a wraca panem w peni ask i zaszczytw ksicych. Pochodzenie bowiem byo rzecz obojtn i panowaa wwczas w tej mierze najcilejsza sprawiedliwo; kto si na wojnie zasuy, ten odbiera nagrod, choby niskiego by rodu. Mztwo osobiste i dzielne serce byo pewn drog do wyniesienia: tote chtnie si garnli do wojskowych druyn ksicia, a w pokoju| pilnowali paskiego dworu. W domu bywa rycerz rzadkim gociem, rolnictwem si nie zajmowa. Gospodarstwo zostawia onie i wdarzowi.

Lud wiejski.
Rolnictwo spoczywao przewanie w rku swobodnego ludu, ktrego wwczas byo jeszcze sporo. Chop swobodny coraz czciej jednake prbowa szczcia na wojnie, a cho by w wojsku z pocztku na szarym kocu, i z szarego koca moga mu si wydarzy sposobno, eby powrci do domu szlachcicem. Ci, ktrym si poszczcio, pozostawali szlacht, a ktrzy szczcia nie mieli, zaniedbali prno gospodarstwa i popadli w ndz. Stan ten coraz te mniej liczy czonkw, a w miar, jak role trzeba byo dzieli midzy dzieci, coraz by sabszym: jedni ze swobodnych chopw poszli wyej, a drudzy niej, spadajc do rzdu chopw niewolnych. Niewola powstawaa gwnie z wojny, jeniec wojenny by niewolnikiem, ktrego osadzono po wikszej czci na gruncie, gdzie musia pracowa na cudzem, nie majc prawa zmieni miejsca pobytu. Do dzi dnia takie nazwiska wsi, jak np. Prusy, Pomorzany, Rusie, Czechy, Wgrzce itp. s pamitk, ze wie powstaa z osady jecw wojennych pruskich, czeskich itp.; taka wie od samego pocztku bya niewolna. W wielu te dokumentach owych czasw spotykamy nazwiska chopskie, wiadczce o cudzoziemskiem pochodzeniu. Pierwotnie bowiem Polak w Polsce niewolnikiem by nie mg; jeeli popad na wojnie do niewoli, natenczas stawa si niewolnikiem nieprzyjaciela, np. Rusi, Czechw, Niemcw i gdzie za granic stawa si take chopem niewolnym; ale u siebie w domu by czowiekiem wolnym, chociaby by najuboszym. Niewoli ludu Polska wczesna nie znaa; niewolny lud, to by lud cudzoziemski, pojmany na wojnach. Potomkowie atoli tych niewolnych obcych spolszczyli si i w ten tylko sposb powstaa u nas polska warstwa niewolnego ludu. O tem zreszt bdziemy jeszcze mieli sposobno mwi w nastpnych rozdziaach. Historyi prostego ludu nigdy nie spucimy z oka. Czasem jednake i swoi stawali si niewolnikami, t. j. przypisanymi do gleby i to dwojako: dobrowolnie 71

i niedobrowolnie. Niedobrowolnie, najczciej za dugi; surowe bowiem prawo orzekao, e dunik nie mogcy si wypaci gotwk, powinien si wypaci prac, czyli, e mia pracowa dla wierzyciela, a od pracy przymusowej na cudzem ju tylko krok do niewoli. Ale o wiele czciej ludzie dobrowolnie w niewol si oddawali. Swobodny chop, gdy, zuboa i niemia ju z czego wyy, prosi si szlachcica lub klasztoru, eby go przyjli pomidzy swoich niewolnych osadnikw. Wyznaczano mu tedy kawa gruntu, z ktrego musia si plonem dzieli ze swym panem, tak e mu zostawao tyle, ile na utrzymanie potrzebowa; wicej nic, ale te i nie mniej, bo panu zaleao na tem, eby robotnika utrzyma w sile i zdrowiu. Inwentarza musia oczywicie pan dostarczy. Takie dobrowolne oddawanie si w niewol byo w tym okresie rzecz bardzo pospolit; wida z tego, e ta niewola nie bya tak straszn. Jako nie byo mowy o adnych naduyciach, a chop niewolny mia si pod wzgldem materyalnym duo lepiej od ubogiego swobodnego. Niewola ta polegaa na dwch tvlko zakazach: nie wolno byo bez pozwolenia opuci gospodarstwa i nie wolno byo chodzi na wojn. Robocizny na "paskiem" wtenczas jeszcze nie byo, bo szlachta cakiem jeszcze gospodarstwa folwarcznego nie prowadzia i w ogle sama si rolnictwem nie zajmowaa. Jeeli chop niewolny by na gruncie ksicym, biskupim, klasztornym, lub monego a ludzkiego pana, ktremu nie zaleao na tem, czy dostanie o kop yta mniej czy wicej, mg si nawet zbogaci. Czsto bowiem umawiano si z nim tylko, ile z kadego niwa odstawi do paskiego spichrza, a caa reszta pozostawaa jego wasnoci; czasem te nie o plony si umawiano, ale o czynsz roczny w gotwce. Chop niewolny mg bowiem mie swoj wasno z dochodw wyznaczonej mu roli, skoro tylko uczyni zado swoim zobowizaniom wzgldem pana. Zobowizania te byy przerne, stosownie do umowy. Co pozostao i wasnoci byo chopa, z tem mg sobie robi, co chcia i nikt nie krpowa jego woli, byle tylko gruntu nie opuci. Przy rolnictwie jednak najmniej jeszcze byo niewolnego ludu, wiksza cz osad niewolnych trudnia si wyzyskiwaniem surowych podw albo rzemiosem jakiem, albo te przeznaczon bya do pewnych usug na dworze paskim. Wiele byo osad bartniczych, zajtych wycznie hodowl pszcz i wyrabianiem miodu (piwa i wina prawie cakiem nie pijano); hodowano przewanie roje pszcz lenych, tote i osady takie zakadano wrd lasw. Nad brzegami rzek i jezior zakadano osady rybackie i bobrownickie. Bobrw byo wwczas w Polsce duo, a kosztowne ich futra stanowiy znaczny dochd; na bobrownicz osad trzeba byo osobnego pozwolenia ksicego. W niektrych okolicach prowadzono gospodarstwo wycznie pastewne, ztd osady osobne skotnikw; gdzieindziej znowu osady koniarzy, gdzie pan chowa stadniny. W pobliu grodw, miast biskupich lub bogatych klasztorw powstaway osady rzemielnicze: agiewnicy do wyrobu drewnianego statku, zduny do glinianych naczy, ciele, koodzieje, korabnicy do sporzdzania odzi i galarw do przewozu na rzekach, szewcy, kowale itd. Przy stolicach biskupich byway te osady kucharzy, piekarzy, ktrzy kolejno musieli na dwr biskupi dostarcza wyrobw swojego rzemiosa; a take osady chopw do posugi w kocioach i klasztorach. Pamitk tych czasw i stosunkw zostay po dzi dzie rne nazwy wsi, jak np. Bartnicze, Bobrowniki, Skotniki, Koskie, agiewniki, Zduny, Kowalewo, Kuchary, Piekary, witniki i t p.

Mieszczastwo.
Stan mieszczaski polski wytwarza si powoli; przeszkadzay szybszemu wzrostowi miast owe niewolne osady rzemielnicze, ktre oczywicie odbieray zarobek rkodzielnikom po miastach; ale jeszcze bardziej przeszkadzay inne okolicznoci, ktre utrudniay niezmiernie powstanie stanu dla miast najwaniejszego, a mianowicie kupieckiego. Handel zwraca si zawsze tam, gdzie lepsze drogi, gdzie dogodniejsza komunikacya, bez ktrej nie moe si obej. W owych czasach komunikacya, bya 72

przewanie wodn; rzeki polskie, nalec do dorzecza Wisy lub Odry, wskazyway drog ku morzu batyckiemu, a tymczasem dostp do tego morza nie by w polskiem, ale niemieckiem rku, w posiadaniu Krzyakw. Pki wybrzee batyckie nie wrcio do Polski, nie mg si te rozwija handel w tym kierunku. Drugi handlowy kierunek by na wschd, przez Ru ku morzu Czarnemu: ale Ru jczaa pod jarzmem tatarskiem, czyli mongolskiem. Dopiero gdy Kazimierz Wielki zaj Ru Czerwon, rozbudzi si nagle handel wschodni, zwany lewantyskim. Kosztowne wschodnie towary, purpura, kobierce, wyroby zotnicze i pody dalekich krajw, pieprz (nader drogi), muszkatowa gaka itp. przechodziy przez rne porednictwa na skady do Konstantynopola, gdzie zakupywali je kupcy Ormianie11) i przewozili a do Lwowa, gdzie mieli swoje wasne przedmiecie. Tutaj skupowali ten towar kupcy krakowscy, od nich znowu wrocawscy i tak lewantyskie towary dostaway si na zachd Europy. Druga taka droga wioda na Kalisz do Poznania. rednie wieki nie znay wolnoci handlowej. Kupiec mia przepisan drog, ktrdy i jak daleko wolno mu byo wie towary; po drodze musia ustpowa do wyznaczonych na to miast i przez przepisany czas towar swj tam wysprzedawa, a dopiero z reszt wolno mu byo dalej jecha. Niektre miasta miay w tym celu tz. prawo skadowe i bogaciy si na niem. Urzdzenie to miao na celu, eby zarobek rozdzieli na rne miejsca. Handel lewantyski zakwitn dopiero z kocem tego okresu, za Kazimierza Wielkiego. Przedtem ogranicza si on na handlu z miastami Niemiec, ktry nie dawa ani poowy tych dochodw, jak porednictwo pomidzy dalekim Wschodem a zachodni Europ. To te miasta, nawet najbogatsze, jak Krakw i Wrocaw, byy niewielkie; dopiero od czasw handlu lewantyskiego wzrastaj one nagle i otaczaj si duemi przedmieciami.12) Z poprzedniego handlu niewiele te korzystaa ludno polska, bo miasta byy zniemczone; dopiero od czasw okietka poczyna si zwolna, stopniowo, ich polszczenie. Kiedy Krakw zbuntowa si przeciw okietkowi za wjta Alberta, krl srogo buntownikw ukara i ukrci przywileje niemieckie. Do roku 1312 ksigi krakowskie spisywane byy po niemiecku; odtd jednake ju po acinie, a nastpnie po polsku. Podobna zmiana zasza za Kazimierza Wielkiego w innych miastach; tylko Wrocaw, do czeskiej ju nalec korony, niemieckim pozosta. Za tego samego Wielkiego krla zakwitny wreszcie rkodziea, a zwaszcza te, ktre potrzebne s przy budownictwie lub do ozdoby gotowych ju budynkw. Krl ten bowiem by budowniczym na wielk skal. Suszne jest o nim przysowie, e zasta Polsk drewnian, a zostawi murowan, bo bardzo wiele drewnianych miasteczek pozamienia na murowane miasta, a wystawionych przeze grodw, zamkw, kociow jest bez liku. Obok Krakowa zaoy nowe obszerne miasto, zwane od jego imienia Kazimierzem, z piknemi kocioami Boego Ciaa i witej Katarzyny; szkoda, e dzisiaj to miasto zajte jest przez ydw. Dalej jeszcze nad Wis stan drugi Kazimierz z olbrzymiemi spichrzami krlewskimi na skady zboa; spichrze takie byy po krtkim czasie w kadej ziemi. On te urzdzi sawne saliny w Wieliczce i zorganizowa grnikw. On te opasa kilkanacie miast warownemi murami, a od krzyackiej, czeskiej i brandenburskiej granicy wystawi szereg grodw. Zajwszy Ru Czerwon zrobi ze Lwowa due miasta a w zaniedbanym tym kraju zakada nowe miasta i stawia wiele kociow. Oto szereg grodw tego krla budowniczego, ktre strzedz miay granic jego pastw: drogi wgierskiej pilnuje jeden tylko Czorsztyn, bo z Wgrami w najlepszej jest przyjani; ale od granicy lzkiej, od zniemczaych Piastw lzkich i Czechw stawia grodw sporo: Skawina, Lanckorona, Olkusz, Bendzin, Lelw, Wielu, Bolesawiec, Ostrzeszw; przeciw Brandenburczykom i Krzyakom wystawi Midzyrzec, Wiele, Nako, Bydgoszcz, Zotory i Przedecz. Nadto zawdziczaj temu krlowi obwarowanie nastpujce jeszcze miasta: Kruszwica i Pock; na Rusi Czerwonej Lww, Przemyl, Krosno, Lubaczw, Trembowla, Halicz, Tustan i Wodzimierz. Ile tedy tysicy i tysicy murarzw, cieli, kamieniarzw znalazo obfity zarobek za tego krla 73

gospodarza! Ilu lusarzw, blacharzow, kowalw, stolarzw potrzebnych byo do wykoczenia tylu budowli! A do zamkw i kociow ile potrzeba byo roboty zotniczej, malarskiej, snycerskiej! Rzecz wic prosta, e rzemielnicy garnli si, jak na mid, do miast otoczonych krlewsk opiek i niejeden chop niewolny zemkn z osad suebnych za mury miejskie, eby tu swobodnie wykonywa swoje rzemioso. Odkd rozmnoyy si zarobki, nie potrzebowali si ju ludzie oddawa moniejszym w niewol, aeby si przy yciu utrzyma. A chleb powszedni by w rednich wiekach rozumniej rozdzielony na porcye, ni dzisiaj. Dzi jeden rzemielnik skupuje kamienice, a drugi z godu przymiera; to si wwczas tylko prniakowi wydarzy mogo. Niemoebnem byo wtenczas, eby rzemielnik majcy wicej pienidzy w rku przygniata takich, ktrzy si jeszcze nie dorobili. Byli oczywicie i wtenczas bogatsi i ubosi, ale nie byo ani dziesitej czci tej rnicy, jak widzimy dzisiaj. Byo bowiem przepisane, ile najwicej czeladzi wolno trzyma i gdy kto doszed do znacznego majtku, nie mg go ju mnoy w nieskoczono, bez potrzeby; w ten sposb starczyo i miejsca i chleba dla wszystkich. Rzemielnicy nie byli w jarzmie u handlarzy, bo wyrobw rkodzielniczych tylko u rzemielnika mona byo nakupi; a kademu to tylko wolno byo sprzedawa, co cile do jego rzemiosa naleao.

Krl chopkw.
Dba krl Kazimierz Wielki bardzo o cise przestrzeganie praw. Powici si te gorliwie prawodawstwu. Za jego poprzednikw, dzielnicowych ksit i jeszcze za jego ojca, dzielnego okietka, nie byo czasu na ukadanie praw stosownych dla nowych czasw; do tego trzeba byo pokoju, o ktry krl - gospodarz tak usilnie si stara. Kiedy wstpi na tron, inne byy prawa w Maopolsce, a inne w Wielkopolsce; ten krl orzek, e skoro jeden krl, wic te jedno prawo by ma w caej Polsce. Zwoywa wic cigle na narady dygnitarzy i uczonych prawnikw, a sam bez ustanku prawie jedzi po kraju, nie tylko po miastach, ale te i pod wiejskie strzechy pilnie zagldajc, eby si przekona, czego lud potrzebuje, jakie prawa dla narodu najlepsze. Owocem tej pracy wiekopomnego krla jest ustawodawstwo Wilickie, zbir praw nazwany tak dla tego, e ogoszony by narodowi na zjedzie w Wilicy w roku 1347. Zniesiono tam przedewszystkiem kilka praw ju przestarzaych i barbarzyskich z dawnych czasw, jak np. e syn za ojca a ojciec za syna odpowiedzialny by przed prawem. Zaprowadzono porzdki sdowe, oznaczajc miejsca i terminy sdw, ktrych spokj i powag zabezpieczono surowemi karami; sprawy miay si sdzi wedug porzdku pozww, eby uboszy, jeeli wczeniej pozew wnis, wczeniej te by odprawiony. Wprowadzono t nowo, e kady obwiniony mia obroc i to w osobie krlewskiego sdowego urzdnika; najbiedniejszy tedy mia odtd obron i trudniej ju byo niewinnie kogo zaskary. Pieniaczy powcigao si wprowadzeniem porzdku apelacyj; kto przy apelacyi przegra, ponosi dotkliw kar pienin; od wyroku wydanego w obecnoci krla apelacyi ju nie byo. W podrach po kraju, przekona si krl, e z potomkw dawnych jecw wojennych powsta ju spory zastp ludu cakiem polskiego; ten krl, ktry znis odpowiedzialno syna za ojca, nie mg spokojnie patrze na to, e tysice pracowitych i uytecznych ludzi cierpi za to, e przodkowie ich walczyli kiedy przeciw Polsce. Postanowi tedy w Wilicy, e kademu, komuby si dziaa krzywda od pana, wolno grunt opuci; gdyby pan dopuci si gwatu, albo gdyby popad pod kltw kocieln, caa osada miaa prawo ruszy si; w ten sposb zapewni ludowi, e tylko u dobrych panw mg zostawa. Za dug paski nie wolno byo chopa grabi; jeeli pan na swoje dugi cokolwiek mu chcia zabra, wolno mu byo opuci osad. Jeeli za chop bez przyczyny nawet opuci grunt, wolno go byo poszukiwa tylko przez rok jeden; kto przez rok ukry si przed panem, ten by wolny. A ukry si byo bardzo atwo, bo wanie peno otwierao si zarobkw i mona byo rusza choby na Ru Czerwon. 74

Za to wszystko nazwany jest krl Kazimierz Wielki od wdzicznego ludu polskiego krlem chopkw. W caej historyi powszechnej, wszystkich czasw i wszystkich narodw, jeden tylko ten krl polski nosi taki zaszczytny przydomek! Na pochwa za wczesnej szlachty i panw powiedzie trzeba, e prawa te suszne uznaa i przystaa na nie. Dziao si to wtedy, kiedy w Niemczech wanie gnbiono chopa coraz bardziej i zamieniano go w prawdziwego niewolnika, tak, e by u swego pana jak gdyby zwierzciem domowem, ktre nawet zabi byo mu wolno bezkarnie. Podobnie byo w innych krajach europejskich gdzie wieniak adnej a adnej nie mia opieki prawnej. Rwnoczenie rycerze niemieccy rabowali po drogach kupcw, kupcy handlowali niewolnikiem - chopem! Jedna tylko Polska zdobya si na poszanowanie pracy ludu w pocie czoa. Tote bardzo susznie dumny jest nard polski z ustawodawstwa wilickiego.

Niemcy w Polsce.
Jak ju bya mowa, miasta zniemczone nie suchay polskich praw, ale rzdziy si swojem magdeburskiem. O ile sprawa dotyczya chopa, chronio go odtd ustawodawstwo wilickie take w miastach. Aeby za przerwa ustawiczny sdowy zwizek miast z zagranic, gdy one miay najwysz swoj apolacy w Magdeburgu ustanowi krl Kazimierz dla miast sd najwyszy na zamku krakowskim. O ile chodzio o sprawy tylko mieszczan, sdzono tam nadal wedug prawa magdeburskiego, bo krl nikomu gwatem ani jzyka, ani praw narodowych odbiera nie chcia; chodzio tylko o to, eby po wyroki sdowe nie chodzili do Niemiec. Zreszt otoczy krl niemieckich swoich poddanych, byle byli wierni, najzupeniejsz opiek prawn i nie wymaga od nich, eby si mieli za Polakw. Ukrcono tylko o tyle prawa niemieckiego rozzuchwalonego mieszczastwa, e wojewodom oddano nad miastami zwierzchni nadzr; zreszt rzdzili si dalej sami, a kto Niemcem chcia pozosta, zostawa sobie Niemcem w spokoju. Bdziemy mieli pniej sposobno przekona si, jak inne miasta niemieckie, na batyckiem wybrzeu, pod panowaniem rodakw swoich Niemcw bdce, spoglday zazdronie na to, jak si ich braciom w Polsce dobrze wiedzie i jak same si wpraszay pod polskie panowanie. Ale to naley do pniejszych czasw. Tymczasem stwierdmy, e nikomu gwatem niemczyzny nie odbierano i nie brako po miastach Niemcw jeszcze w XVI wieku. Ale przygarnici sprawiedliwoci i ludzkoci rzdw niektrzy sami si polszczyli; z drugiej za strony wzmoony napyw ludnoci polskiej do miast coraz bardziej przydawa im polskiego ywiou. Tylko na lzku nie dopuszczano Polakw do udziau w mieszczastwie; Polacy Niemcw dopuszczali w Krakowie do wszystkiego, ale Niemcy we Wrocawiu Polakw do niczego!

wici polscy patronowie.

Przyjrzawszy si stosunkom wrd monowadztwa, szlachty, mieszczastwa i ludu wiejskiego, przejdmy teraz do duchowiestwa i Kocioa, ktrego sprawy zawsze doniose, miay w tym okresie jeszcze wiksz wano, albowiem rozbite na dzielnice pastwo piastowskie znajdywao siln spjni wanie w Kociele; bo wszystkie te ksistwa i ksistewka tworzyy razem jedn polsk prowincy kocieln. Metropolit jej by arcybiskup gnienieski, prymas Polski, ktry koronowa polskich krlw. W czasach najwikszego rozbicia, po mongolskim najedzie, spoglda nard z wiar na Koci, jako na rdo pociechy, otuchy, i jako na ostoj odrodzenia. W wierze w. znalaz siy do odrodzenia potrzebne. Zasuguje te na wielk uwag, e wanie w tych gronych czasach, w roku 1254 nastpia kanonizacya w. Stanisawa, patrona krlestwa polskiego. 75

Pobony Wielki Ksi Bolesaw Wstydliwy i biskup krakowski, Prandota zajli si staraniami o przysporzenie narodowi krajowego patrona; wysali poselstwo do papiea Innocentego IV., ktry zoy komisy, aeby spraw zbada na miejscu, w Polsce. Zaczo si ledztwo kanonizacyjne, najpierw prowadzone przez arcybiskupa gnienieskiego Pek i biskupa wrocawskiego Tomasza, a potem przez komisarzw papiezkich. Dugo spisywano zeznania wiadkw o cudach zdziaanych przy grobie witego ma i przysyano akta cigle do Rzymu, ale kardynaowie jeszcze si wahali. Zwaszcza sprzeciwia si kardyna Reginald, biskup ostyeski; zdarzyo si tedy, e temu kardynaowi zjawi si we nie bogosawiony biskup krakowski i przekona go o swej witoci. Natenczas sam kardyna Reginald dokada stara, eby przyspieszy spraw. W roku 1254 ogosi papie kanonizacy w Assyu, w miecie w. Franciszka we Woszech; nowy cud stwierdzi gos Ojca w., bo wanie podczas samej uroczystoci kanonizacyjnej dokona w. Stanisaw cudu Wskrzeszenia. Rozpisa papie listy do caego wiata katolickiego, wyznaczy na cze polskiego witego dzie 8-go Maja, a pielgrzymujcym do jego grobu nada rok i czterdzieci dni odpustu. Posowie polscy wracali po kilku latach z radosn wieci; od granic ziemi krakowskiej towarzyszyy im tumy ludu w tryumfalnym dochodzie. Na dzie 8-my Maja, dzie podniesienia koci witego Stanisawa, zjechao si do Krakowa tyle ludu, e w miecie zabrako miejsca i obozowa musieli za murami, po ssiednich polach. Stawili si wszyscy biskupi i wszyscy ksita polscy, take ze lzka; dug procesy szli rozrodzeni Piastowie na Skak, przebaga za zbrodni swego przodka i odda hod patronowi kraju. Potem ruszy cay pochd na Wawel, do katedry, gdzie spoczyway zwoki mczennika przy poudniowej bramie. Otworzono grobowiec, biskupi obmyli ciao winem, podnieli je z trumny i pokazali ludowi. Nastpnie obdzielono relikwiami w. wszystkie kocioy katedralne i znamienitsze klasztorne i parafialne w Polsce; krlowi czeskiemu Ottokarowi posano cz rki; w Krakowie zostaa tylko gowa z ramionami i te czci ciaa, ktre si ju w popi zamieniy byy. Okres ten by okresem witych w Polsce. Na czele wymienia trzeba witego Jacka, lzaka ze wsi Kamienia, ktry przyby do Krakowa za swym krewnym, biskupem krakowskim Iwonem Odrowem. Tu przyjwszy wicenia kapaskie, zosta wkrtce kanonikiem; nastpnie jecha z biskupem do Rzymu. Przebywa tam nawczas w. Dominik, zaoyciel zakonu kaznodziejskiego Dominikanw; witobliwo i uczono tego wielkiego w Kociele ma tak si spodobay Jackowi, e zapragn wstpi do jego zakonu. Zezwoli na to chtnie biskup Iwo, bo pragn mie w Polsce Dominikanw. Po roku wrci Jacek do Polski, jako zaoyciel nowego u nas Zakonu; w drodze do kraju nie prnowa, ale kazaniami i missyjnemi czynnociami czas swj zapenia. W Tyrolu, ktrdy droga mu wypada, nie chciaa go nawet ludno puci od siebie. Pozyska sobie by Jacek w Rzymie towarzysza w osobie drugiego witobliwego Polaka, Czesawa. Z nim razem przyby do Krakowa i tutaj wprowadzono ich do parafialnego kocioa witej Trjcy; Krakowianie za wystawili im obszerny i pikny klasztor w ktrym nastpcy ich do dzi dnia pozostaj. wity Czesaw odby z Krakowa podr do Pragi, gdzie wiele dobrego zdziaa. W powrotnej drodze zatrzyma si duej we Wrocawiu i tutaj zaoy klasztor; tutaj te by kres jego ywota, nie byo mu ju danem powrci do Krakowa. Sam za w. Jacek wybra si na wschd, do Kijowa, pomidzy schyzmatykw; tam cztery lata przebywszy i zaoywszy klasztor, pody na pnoc i znowu w Gdasku klasztor zaoy. Umar w Krakowie, w roku 1257, kanonizowany w roku 1504. W tyche czasach ya w klasztorze Zwierzynieckim pod Krakowem pobona mniszka, imieniem Bronisawa, ktra za zezwoleniem przeoonych spdzia kilkanacie lat w pustelni na wzgrzach na zachd od Krakowa, zwanych Sikornikiem. Kanonizowana przez paiea Grzegorza XVI, (panowa 18311846) w naszym dopiero wieku. Na miejscu jej pustelni wzniesiono pikn kapliczk, przez ktr si dzi przechodzi na Kopiec Kociuszki. 76

I na ksicych tronach nie brako witych. witobliwa maonka Henryka Brodatego, wita Jadwiga, pochodzia z niemieckiego rodu frankoskich hrabiw, wysza za m majc lat niecaych 13 13); powia mowi siedmioro dzieci, poczem zrobia lub czystoci, w ktrej wytrwaa przez lat 30, yjc na ustroniu w klasztorze trzebnickim, gdzie ksieni bya jej crka Gertruda. Odznaczaa si niezwykem miosierdziem i zupenem zaparciem si siebie: ycie prowadzia jak najsurowsze, nie szczdzc sobie najgorszych umartwie i ya, jakby pokutnica. Kanonizowana w 24 lat po mierci w roku 1267 przez. papiea Klemensa IX. Podobnie pokutniczy ywot wioda w. Salomea, crka Leszka Biaego, ktra przebya 32 lat w klasztorze Klarysek w Zawichocie nad Wis; ciao jej dziewicze wydawao po mierci dugo przyjemn wonno. Maonka Bolesawa Wstydliwego, Kinga, czyli Kunegunda, cay swj ywot w dziewictwie spdzia i ma do zupenego zachowania czystoci skonia. Trzynacie lat spdzia w klasztorze Klarysek w Sczu. Lud gralski opowiada o niej do dzi dnia wiele piknych legend; jej cudownemu dziaaniu przypisuj te odkrycie salin, t. j. kopalni soli w Bochni. wita Kinga bya za ycia ma za jego przyzwoleniem tercyark witego Franciszka; po mierci za mowskiej habit zakonny przywdziaa. Oprcz tych trzech kanonizowanych witych dwie jeszcze niewiasty Piastowskie z tych czasw zaliczone zostay w poczet bogosawionych; ona Leszka Biaego, bogosawiona Grzymisawa i Jolanta ksina kaliska, ona Bolesawa Pobonego.

Klasztory i fundacye pobone.

Wrd takiej pobonoci w panujcym rodzie mnoya si te chwaa Boa na polskiej ziemi; przybywao sporo zakonw, fundowanych bogato i to tem liczniej, e przykad ksit i ksiniczek naladowali coraz czciej moni panowie. Gwny zakon poprzedniego okresu, Benedyktyski, podupad ju; ale wyrosna ze ga, zaszczepiona przez witego Roberta we Francyi, ktry zaostrzywszy na nowo regu, osiad ze swymi towarzyszami w dzikiej okolicy mieciny Cistersium: ztd nazwa Cystersw. Z tego-to Zakonu pochodzi sawny w. Bernard Klerwejski, ktry wymow swoj skoni Niemcw i Francuzw na wypraw krzyow do Ziemi witej, a takie mia znaczenie w caem chrzecijastwie, e nawet papiee poddawali si jego sdowi. Za jego te gwnie przyczyn rozszerzy si nowy zakon po caej Europie. Jeszcze om lat przed mierci w. Bernarda, ju w roku 1145 fundowa im Mieczysaw Stary klasztor w Lendzie nad Wart; w dwa lata pniej poszed za ksicia przykadem mony pan z rodu Toporczykw i nada Cystersom Wgrowiec. W roku 1154 zaoy bogate opactwo w Jdrzejowie biskup wrocawski Janik Gryf, ktry potem postpi na arcybiskupstwo gnienieskie. W roku 1170 fundowa sawne opactwo w Oliwie pod Gdaskiem ksi pomorski Sambor; w sze lat potem stan klasztor w Wchocku staraniem Gedeona, biskupa krakowskiego, rodem lzaka. Szczegln opiek otacza Cystersw Kazimierz Sprawiedliwy i zaoy dla nich 2 nowe opactwa: w Szuldjowie roku 1176 i w Koprzywnicy roku 1183. Nareszcie w roku 1218 fundowa biskup krakowski Iwo sawne pod Krakowem opactwo w Mogile. W cztery lata pniej, roku 1222 zaoy Henryk Brodaty pierwszy na lzku klasztor dla Cystersw w Henrykowie, a wkrtce potem posiedli klasztory w Lubiu 14), w Trzebnicy, w Kamiecu i w Krasoborze. Klasztory cysterskie niezmiernie byy wane dla ludnoci, bo oni szkoy zakadali, ksiki przepisywali i oprcz tego wielkie maj zasugi okoo podniesienia rolnictwa, bo uczyli ludno lepszego gospodarstwa rolnego. Zakonnicy ci byli z pocztku cudzoziemcami, po wikszej czci z Francyi; wkrtce jednak i Polacy garnli si do nich. Tak n. p. 77

sawny z uczonoci historyk polski, biskup krakowski Wincenty Kadubek, policzony take w poczet bogosawionych, zoy infu, aeby reszt witobliwego ycia dokona w klasztorze jdrzejowskim; za tym przykadem poszli te inni i po niedugim czasie uchwalili nawet biskupi polscy na synodzie, eby cudzoziemcw ju nie przyjmowa do klasztorw w Polsce. Tylko na lzku, gdzie klasztory zakadali zgermanizowani ksita robiono czsto na odwrt: e Polakw wanie do klasztorw przyjmowa nie chciano; a z tego ten by smutny skutek, e ludno polska nieraz cakiem ze szk zakonnych korzysta nie moga, owiata za, ktrej rdem byy klasztory, udzielaa si bardziej ludnoci niemieckiej. Z dawniejszych jeszcze czasw, z czasw Piotra Wasta, bya na lzku fundacya kanonikw regularnych przy kociele na Piasku we Wrocawiu; zakonnicy ci posiedli nastpnie jeszcze kilka innych klasztorw, w Kamienicy, w Nowimburku, w eganiu. Ci zakonnicy byli pierwotnie pochodzenia walloskiego, ale do nowych klasztorw przyjmowano ju potem samych tylko Niemcw. Klasztory te miay sobie nadane od pobonych fundatorw rozlege bardzo obszary ziemi, ktre zaczy kolonizowa osadnikami sprowadzonymi znowu z Niemiec. W ten sposb dawne majtki Piotra Wasta koo Wrocawia zamieniy si na okolic niemieck. Kiedy Benedyktyni ustpili z kocem XII. wieku z klasztoru witego Wincentego w Wrocawiu, sprowadzono na ich miejsce Premonstratensw z Niemiec, a zaraz zaprowadzili niemieck kolonizacy w wielkich swych posiadociach koo Kostynlota. Germanizacy Opola rozpoczli Premonstratensi z Czarnowsw itp. Wszyscy ci zakonnicy, poboni, pilni i zacni stali si niewiadomem narzdziem w rku wieckiej wadzy do germanizowania kraju. Ksita lzcy polskim zakonnikom nie byliby pozostawili fundacyj, a dobra klasztorne pozwalali kolonizowa tylko pod tym warunkiem, e si sprowadzi Niemcw; klasztory przyzwyczaiy si zwolna do tego trybu rzeczy, a w kocu pozapominay, e istnieje w ogle polska ludno na lzku. Byy one tylko dla Niemcw, a polska ludno nawet religijnej opieki zaywaa mniej od przybyszw; na nic si Polakom nie przydali ksia, z ktrymi rozmwi si nie byo mona. Jedni tylko Dominikanie, wprowadzeni na lzk przez witego Czesawa, mogli dopomaga ludnoci polskiej w pieczy okoo religijnego doskonalenia si. Wraz z klasztorami wznosio si te wiele wspaniaych wity boych. Biskup Iwo zasyn w tym okresie tak, jak w poprzednim piotr Wast, z fundacyj kociow: w samym Krakowie zaoy trzy: w. Trjcy (ktry odda Dominikanom), w. Krzya i sawny wspaniay koci Maryacki; w Sandomierzu koci w. Jakba i wiele innych. We Wrocawiu pochodz z tego okresu: wspaniay koci witego Krzya, zaoony przez Henryka Probusa, koci witej Elbiety (dzisiaj gwny protestancki), pierwotna budowa dzisiejszego kocioa katolickiego ginmazyum, klasztor i koci Klarysek (pniej Urszulanek), koci Dominikaski, koci w. Maryi Magdaleny (dzi protestancki) tudzie koci w. Doroty. W zachodniej Europie pojawiy si w tym okresie rne herezye, z ktrymi w poudniowej Francyi nawet walczy mieczem musiano. Do Polski przedostaa si jedna tylko herezya, a bardzo cudaczna sekta niejakiego Dulcyna z pnocnych Woch; zaoyli oni wrd gr sabaudzkich osad, w ktrej zaprowadzili wsplno majtku i wsplno maestw; nie uznawali bowiem ani pojcia wasnoci, ani ycia rodzinnego, gorsi w tem zaiste od pogan. Osada ta niedugo trwaa. W Polsce pojawili si dulcyscy werbownicy w Krakowskiem i na lzku, ale nie dugo tu popasali. Z rozkazu papiezkiego zaoono na nich w dyecezyach krakowskiej i wrocawskiej inkwizycy duchown; na lzk by gow inkwizycyi Dominikanin Peregryn z Opola. Po krtkim czasie pozbyto si tych wartogoww, ktrzy zreszt mogli byli wpyw wywiera tylko na bardzo nierozumnych ludzi.

78

Potga Kocioa.
Na silnych tedy podstawach opiera si Koci polski, wrd narodu przywizanego gorco do wiary w. Biskupi, hojnie wyposaeni, mieli potg wiksz od sabych ksit dzielnicowych. Wpyw ich wzmg si te nadzwyczaj i miao powiedzie mon, e w tym to wanie okresie powstaa potga Kocioa polskiego. Biada ksiciu, ktryby by popad w zatarg z Kocioem. Koci te odda walne usugi zrastajcej si na nowo Polsce. Nie byby si mg koronowa Przemysaw bez pomocy arcybiskupa gnienieskiego, a koronacya okietka dosza do skutku, poniewa spraw t popierali gorliwie biskupi; tote papie Bonifacy VIII. sam udzieli wskazwki okietkowi, eby koronacy przyspieszy, aeby uprzedzi krla czeskiego ktry roi sobie roszczenia do polskiej korony. Z pocztku zwizek Polski z Rzymem by dosy luny; poprawi si jednake w wieku XII., kiedy papiee zaczli si coraz bardziej Polsk zajmowa. Z kocem wieku XII. przybywali do Polski papiezcy nuncyusze, ktrzy zajli si przedewszystkiem uporzdkowaniem stosunkw wrd duchowiestwa. Przeprowadzono cise przestrzeganie celibatu, urzdzono naleycie sub bo parafialna i postawiono wreszcie na tem, e stan duchowny, naleycie zorganizowany, mg si obej bez pomocy wadzy wieckiej, rzdzc si wasnem prawem kocielnem, t. z. kanonicznem. Odtd tylko biskup sam by zwierzchnikiem kapana, a biskup tylko papieowi podlega i tylko przed stolic apostolsk by odpowiedzialnym. Biskupi, opaci i delegaci duchowiestwa parafialnego zjedali si czasem na synody zwoywane przez arcybiskupa gnienieskieg eby si naradzi o sprawach Kocioa i udoskonali spenianie pasterskich obowizkw. Nieraz do synodu takiego przyczy si te ksi ze swymi dygnitarzami, a w takim razie radzono te o spr wach pastwa, na ktre Koci wywiera dobroczynny wpyw. Takim np. synodem i wieckim kongresem zarazem by sawny synod czycki w roku 1180 za panowania Kazimierza Sprawiedliwego. Zasiad na nim arcybiskup gnienieski i siedmiu biskupw: krakowski, poznaski, wrocawski, kujawski, pocki, pomorski i lubuski wraz z opatami wszystkich klasztorw w Polsce, z delegatami kapitu katedralnych i duchowiestwa dyecezyalnego, obok wietnego szeregu wieckich panw. Tutaj - to postanowiono zwrci si do papiea z prob, eby przenis prawo do tronu krakowskiego z najstarszej linii Piastw, czcej si z Niemcami, na najmodsz narodowa Tutaj te poraz pierwszy za wpywem Kocioa okrelono wymagania ksicego prawa wzgldem poddanych. Zagroono kltw kademu ktoby si targn na posiadoci kocielne, ktre raz nadane jakiemu biskupowi, klasztorowi czy plebanowi, miay ju pozosta take przy jego nastpcach. Uchwalono, e nie wolno odbiera czowieka niewolnego, ktry zbiegnie do dbr kocielnych. Wezwano zakony, eby si staray pozyska sobie nowicyuszw z pord ludnoci krajowej i zakazano, eby aden ksidz nie wadajcy dobrze polskim jzykiem nie mg sprawowa godnoci parafialnych. Ta ostatnia uchwaa, kilkakrotnie potem powtarzana, zwrcona bya do miast i do dyecezyi wrocawskiej.

Nauka i Szkoy.
Koci wczesny, to nie tylko stan kapaski, ale zarazem stan uczony, nie byo bowiem innych uczonych, jak tylko ksia. Szlachta i mieszczastwo nie miay wwczas cakiem ksikowej nauki; a kto si garn do ksiki, ten z pewnoci zostawa ksidzem, bo tylko w tym zawodzie mona byo mie spokj tak niezbdny do nauki. Aeby nie zabrako klerykw polskich, eby nie trzeba by sprowadza ksiy cudzoziemcw, pozakadano szkoy przy katedrach biskupich, t z. katedralne i nisze parafialne przy wikszych farach po miastach. Nauka odbywaa si po acinie, bo tylko w tym jzyku pisano ksiki. Oprcz aciny i nauk teologicznych uczono te rachunkw, geografii, historyi, wymowy i muzyki; w niszych szkolc tylko pocztkw aciny, katechizmu i piewu kocielnego. Studenci byli 79

utrzymywani z funduszw biskupich, yli i mieszkali razem. Gdy potem ilo ich powikszya si tak, e biskup nie mg nastarczy na ich utrzymanie, zamoniejsi mieszkacy dostarczali studentom bezpatnie poywienia. Zasyna najbardziej krakowska szkoa katedralna, ktra moga si mierzy z najlepszemi tego rodzaju szkoami za granic. Szkoy owych wiekw miay wiele trudnoci do zwalczania. Ksiki byy tylko pisane, a e przepisanie caej ksiki zabiera bardzo duo czasu, wic musiay by drogie; student nie mg o tem ani marzy, eby sobie ksik kupi; samego profesora nie byo sta na to, wic nie byo innej rady, jak tylko samemu ksik sobie przepisa. Do pisania uywano pargaminu, t. j. skry olej cienko wyprawnej i krajanej w arkusze; pargamin gadki by kosztowny, trzeba wic byo pisa w szkole na chropawym. Pisao si kokami trzcinowemi, maczanemi w farbie, ktr cigle trzeba byo rozciera Nie chcc bez ustanku pisa i przepisywa, trzeba si byo bardzo wielu rzeczy uczy po prostu na pami. Klasztory niektre, a zwaszcza w tym okresie cysterskie, miay u siebie wielkie pisamie, gdzie po kilkudziesiciu pisarzw zajmowao si cigle przepisywaniem ksiek. Tacy pisarze dochodzili do ba: wielkiej wprawy, robili adne litery, a nawet ksiki ozdabiali maemi obrazkami, t, z. miniaturami. W starych bibliotekach, n. p. w bibliotece Uniwersytetu w Krakowie mona oglda duo takich starych ksiek; obrazki do dzi dnia s tak wiee, jak gdyby wczoraj byy malowane. Ksiki kocielne zwaszcza zdobiono bogato; tote nieraz za adny msza trzeba byo da wie ca. Pismo wczesne wygldao z pocztku tak, jak nasze litery drukowane; pniej dopiero uproszczono je sobie. Na wysze jednake nauki, chcc n. p. zosta doktorem w. teologii, trzeba byo jedzi za granic. Szk najwyszych, zwanych uniwersytetami, nie byo w Polsce, nie byo te w Niemczech; a do czasw Kazimierza Wielkiego trzeba ich byo szuka a we Woszech lub we Francyi. Bya z tem wielka trudno i rzadko kto mg tam zajecha. Dopiero w roku 1348 zaoono pierwszy uniwersytet w rodkowej Europie, a mianowicie w Pradze. Przykad ten zachci Kazimierza Wielkiego; ludzie z wysz nauk byli mu tem bardziej potrzebni, e zajty by urzdzaniem na nowo pastwa i pracami prawodawczemi; do najwyszych sdw trzeba byo biegych prawnikw, a rwnoczenie kapituy potrzeboway znawcw prawa kanonicznego; i jednych i drugich trzeba byo wysya za granic na wyksztacenie, albo te z zagranicy sprowadza cudzoziemcw, ktrzy znw polskiego prawa i zwyczaju nie znali. Na zaoenie uniwersytetu trzeba byo pozwolenia papiezkiego; uzyska je Kazimierz Wielki, ale z pocztku tylko na wydziay prawniczy i medyczny; o teologiczny pniej dopiero miano si wystara. Sprowadzi tedy krl sawnych profesorw z zagranicy, a modzie polska z zapaem rzucia si do wyszych nauk. W nastpnym okresie zajania ten uniwersytet wielk saw i przekonamy si, jakich wielkich wydawa uczonych. Tak tedy krl chopkw o wszystkiem pamita. Uniwersytet Kazimierza Wielkiego znajdowa si z pocztku na gruntach wioski Baw, obok nowozaoonego miasta Kazimierza, bdcego dzi przedmieciem krakowskiem. Wioska ta byaby si z czasem rozszerzya na osobne profesorskie i studenckie miasto; ale niedugo przeniesiono uniwersytet do Krakowa, na ulic w. Anny to jednake stao si ju po mierci Kazimierza Wielkiego. Uniwersytet, jako instytucya kocielna, poddany by wadzy biskupa krakowskiego, ktry by z urzdu "kanclerzem" Uniwersytetu. Studenci mieszkali razem w "bursach" i ubierali si, jak klerycy. Jakichkolwiek tkn si spraw, wszdzie wypado nam skoczy na wspomnieniu wielkiego Krla. I w historyi Kocioa polskiego ma on swoje zasugi. Zajwszy Ru Czerwon przywrci tam istniejc dawniej, ale upad ju hierarchi katolick, aeby posun katolicyzm dalej na wschd, i przygotowa na przyszo nawrcenie shyzmatyckiego kraju; uposay wic biskupstwa we Lwowie i w Przemylu. Na widomy znak jednak, e nie pragnie nawraca gwatem, pozostawi te biskupw schyzmatyckich na swoich miejscach, zatwierdzi im ich posiadoci a nawet nowemi wzbogaci; poprzesta na razie na tem, e biskupstwa katolickie pilnoway, eby polska ludno, idca na Ru, nie popadaa w schyzm. 80

Kazimierz Wielki obroc biskupstwa wrocawskiego.

Ten krl, ktry zrzek si zwierzchnoci nad przeniewierczymi Piastami lzkimi, pilnowa jednake z najwiksz bacznoci, eby lzk pozosta w kocielnym zwizku z reszt Polski, eby Niemcy nie oderwali dyecezyi wrocawskiej od metropolii gnienieskiej. Mia te sposobno stan raz w obronie biskupstwa wrocawskiego przeciw krlowi czeskiemu, Janowi Luksemburskiemu. Rzecz miaa si tak: Do biskupiego ksistwa wrocawskiego nalea te zamek i grd obronny Mielicza (Milicz), pooony tu na samej granicy pastwa polskiego; z powodu tego pooenia by niezmiernie wany pod wzgldem wojskowym. Zachciao si tedy krlowi Janowi tego grodu i chcia go odkupi. Biskupem wrocawskim by natenczas Nankier, przedtem za okietka biskup krakowski; nie mia ochoty pozbywa si najlepszego swego grodu i niemia rwnie ochoty wydawa grodu granicznego w rce nieprzyjaci Polski. Bawi wanie na lzku legat papiezki, ktry opisa ca te spraw do Rzymu, a z kuryi papiezkiej nadszed w odpowiedzi zakaz, eby Mieliczy bezwarunkowo Czechom nie wydawa. Biskup da tedy krlowi odmown odpowied, stosownie do rozkazu papiezkiego. Ale krl czeski zjecha w roku 1339 do Wrocawia, a niemieckie mieszczastwo na wasny koszt uzbroio hufce, ktre miay grd Mielicz gwatem wydrze biskupstwu; rzeczywicie te grd zosta zajty. Biskup Nankier postanowi si o to upomnie. Ubrany w szaty kocielne, z krzyem w rku, uda si w towarzystwie czterech kanonikw do Wrocawia, do klasztoru w. Jakba, gdzie krl Jan odbywa wanie narad z rajcami wrocawskimi. Dowiedziawszy si, e biskup idzie, zamknli si w jednej celi; biskup stuka jednak krzyem tak dugo, a sam krl wreszcie musia mu drzwi otworzy. Wtedy stojc przed obliczem krlewskiem, zada po raz ostatni wydania grabiey kocielnej. Krl odezwa si: "To nie tak rycho nastpi, jak sobie mylicie." Na to biskup podnis krzy w gr, i w myl prawa kanonicznegt ktre za grabie kocieln grozio kltw, rzuci kltw na krla i pomagajcych mu rajcw wrocawskich. Krl Jan rozemia si jednak szyderczo i rzecze: "Doprawdy, ten klecha chce osign palm mczesk, gdyby go kto mczennikiem chcia zrobi. Ja si tem nie przysu; niech sobie innego szuka krla." Uniesiony biskup odpar: "Czye ty krl? krlikiem jeste, nie krlem, nawet niemasz wasnego arcybiskupa, ktryby ci koronowa, ale dopiero z Moguncyi musisz sobie najmowa cudzego!" Biskup odjecha do swojego grodu w Nysie, a krl tymczasem mci si i grabi dalej posiadoci kocielne; magistrat wrocawski pooy areszt na wszystkich dochodach biskupich i kaza zaml katedr. Biskup rzuci za to interdykt na miasto, t. j. zakaza w tem miecie naboestwa i jakichkolwiek posug duchownych. Magistrat jednak gwatem zmusza ksiy parafialnych do odprawiania mszy w., a gdy si opierali, wygna ich z miasta i posprowadza sobie innych, samych Niemcw, ktrzy niepomni kocielnej karnoci gotowi byli bardziej sucha magistratu, ni biskupa. Pokazao e wrd nich znajduj si heretycy, a mianowicie zwolennicy Waldensw. 15) Biskup posya przeciw nim inkwizytora z zakonu Dominikaskiego; ten spostrzega, e sami panowie rajcy sprzyjaj herezyi! Wtedy przywouje krl Jan oskaronych rajcw do Pragi, niby pozywajc ich przed swj sd i prosi, eby inkwizytor te do Pragi przyjecha. Pojechali tedy wszyscy ale inkwizytor w Pradze zgin, zamordowany skrytobjcz doni. Sprawa caa wleka si; biskup Nankier bowiem umar w Kwietniu 1341 (pi miesicy jeszcze przed owym mordem), a krl Jan ociemniawszy zupenie, odstpi w nastpnym roku 1342 rzdy Czech i lzka swemu synowi Karolowi. Tego roku umar papie Benedykt XIII., ktry za spraw Nankiera i krla polskiego zakaza przez swego legata ustpienia Mieliczy. Trzeba byo na nowo czyni starania u nowego papiea- Klemensa VI.; nie zaniedba tej sprawy Kazimierz Wielki i Mielicza rzeczywicie pozostaa nadal wasnoci biskupw wrocawskich. Skrupio si na rajcach wrocawskich, ktrzy musieli ??????????????
172

81

den biskup sprzyjajcy Polakom. Mdry krl Kazimierz zabezpieczy si z gry w Rzymie na wypadek mierci Nankiera, w ten sposb, e papie Benedykt XIII. zastrzeg sobie, i nastpc Nankiera sam wyznaczy. Ale papie ten umar by wanie, a Karol kaza prdko kapitule wybra kanonika Przecawa z Pogarla, zupenie zniemczonego. Byo to oczywigtem pogwaceniem praw papiezkich, bo zastrzeenia Benedykta XIII. przechodzio przecie na jego nastpc, na Klemensa VI.; ale wobec rozwielmoniajcej si coraz bardziej herezyi Waldensw wrd Niemcw lzkich, nie chcia papie zaczyna sporw w biskupstwie i przeto Przecaw pozosta biskupem. Pomny sw Nankiera, wyrzeczonych do ojca, e krl czeski jest tylko "krlikiem", wystara si Wacaw prdko, bo ju 1343 r. o zaoenie arcybiskupstwa w Pradze (teraz dopiero przestay Czechy by zalene od Niemiec pod wzgldem kocielnym). Majc ju swojego arcybiskupa, postanowi zaraz oderwa dyecezy wrocawsk od rodzinnej metropolii gnienieskiej a przyczy do nowej metropolii w Pradze. Byby to ju ostatni cios dla polskiego ywiou na lzku. Ale Kazimierz Wielki take o tem wiedzia; wszak on zrzek si tylko zwierzchnoci nad tymi lzkimi ksitami, ktrzy hod zo krlowi czeskiemu, ale nigdy nie powiedzia, e krlestwo polskie zrzeka si ziemi lzkiej. Gdyby kiedy w przyszoci nastay takie stosunki, e ksita lzcy, choby tylko pewna ich cz, nie chciaaby hodowa krlowi czeskiemu, mogli oni cakiem prawnie powrci do zwizku z prawdziw ojczyzn. widnica i Jaworze i tak nie zoyy jeszcze hodu ani Janowi, ani Karolowi. Ksi za Bolko widnicki pozostawa w cisych stosunkach z Kazimierzem Wielkim; teraz tedy, w obec tych zamiarw Karola, a po wieych kopotach o Mielicz, tem bardziej obaj czuwali, eby lzk do reszty nie odpad od wpywu polskiego.

Ksi Bolko widnicki

W roku 1345 wyprawi si margrabia Karol na pomoc Krzyakom przeciw Litwie; kiedy wraca przez Polsk, kaza go Kazimierz przytrzyma w Kaliszu, ale Karol zdoa umkn. Rozpocza si wojna: krl polski wyruszy na lzk i zdoby Ceniaw, ktrej grd spali. Ojciec Karola, krl Jan, bawi wtenczas nad Renem; prdko zjecha do Wrocawia, nabra tu, jak zwykle, pienidzy, i zebra wojsko, z ktrem ruszy nie na Polsk, ale na ksicia Bolka widnickiego. W Kwietniu 1345 oblono widnic tak, e dostp by niemoebny, ale ksi zaopatrzony by dobrze w amunicy przez krla polskiego, zaoga za taki dzielny stawia opr, e Jan ze wstydem musia si cofn, a pokj zawierajc, uzna niepodlego Bolka. Nastpnego roku umar krl Jan, a margrabia morawski i pan lzka, syn jego Karol, zosta krlem czeskim, a potem take krlem niemieckim ze zwykym tytuem cesarza rzymskiego. Tego roku 1346 umar Henryk jaworzyski, a ksistwo jego przypado Bolkowi widnickiemu. Bolko sta si przez to najpotniejszym ksiciem na lzku; panowanie jego rozcigao si od Strzygowa a do gr Olbrzymich na czeskiej granicy i od Bolesawia a do ostatnich stokw gr zwanych Sowiemi. Kazimierz Wielki zacz go znowu namawia do wojny z Karolem i rzeczywicie ruszy si Bolko, a polskie wojsko wkroczyo na lzk; przez ptora roku trwaa ruchawka, ktra adnych nie przyniosa zdobyczy, ale wielk, bardzo wielk korzy Kazimierzowi Wielkiemu. Oto w roku 1348 zada Karol pokoju; zjechali si obaj krlowie i ksi Bolko w Namysowie, a za to, e Kazimierz obieca pozostawi Karola w spokoju na lzku, przyrzeka Karol zerwa przymierze z Krzyakami i nigdy im nie pomaga, nadto zawar z Polsk przymierze przeciw Brandenburgii. W ten sposb mdr polityk pozby si Kazimierz nieprzyjani potnej dynastyi Luksemburskiej, a Zakonowi krzyackiemu odj gwnego protektora. Bolko widnicki, wcignity do tego pokoju przez Kazimierza, mia te zapewniony spokj, nic nie utraci i hodu Karolowi take nie zoy. 82

Krl Karol jednake by tgim politykiem; wanie owdowia, a widzc, e wojn na lzku nie wskra, owiadczy si o rk siostrzenicy i jedynej dziedziczki ksicia Bolka. Jak tu nie przyj takiego zalotnika do panny? Krla rzymskiego, krla czeskiego, ksicia luksemburskiego, margrabiego morawskiego i pana lzka w jednej osobie! Trzynacie lat miaa dopiero ksiniczka Anna, ale drugi raz taki los jej si nie zdarzy! Wyprawiono wic wesele w Maju 1353, w kwarta zaledwie po pogrzebie pierwszej ony Karola. A kiedy w Lipcu tego roku ksiniczka Anna odbya w Pradze koronacy, ksi Bolko, (ktry sam nigdy dzieci nie mia, chocia onaty) dumny z korony w swoim rodzie, pogodzi si do reszty z Karolem i odtd niczego przeciw mowi swej siostrzenicy nie przedsibra. W ten sposb krl Karol, cho przegra spraw na wojnie, wygra j na lubnym kobiercu, a krl Kazimierz musia na wesele winszowa. Ksi widnicki mia szalone szczcie; kupnami, dziaami i w rne sposoby powiksza swoje posiadoci; wkrtce prawie p lzka do niego naleao; co wicej, kupi uyce Dolne i przez to jeszcze raz podwoi swoje panowanie. Krl czeski nietylko temu przeszkadza, ale owszem pomaga, bo przecie teraz on sam by dziedzicem Bolka. Wkrtce w roku 1368 umar Bolko i reszta lzka przesza te do korony czeskiej. Skoro tylko Karol zapewni si przez swoje maestwo, e bdzie panem caego lzka, zaraz rozpocz starania, eby dyecezy wrocawsk przyczy do metropolii praskiej. Kazimierz Wielki pilnowa jednak tej sprawy na dworze papiezkim, gdzie osobnego nawet w tym celu trzyma agenta; aeby za utwierdzi polskie stronnictwo w kapitule wrocawskiej, zjecha w roku 1351 do Wrocawia i wzi ze sob arcybiskupa gnienieskiego. Wtenczas wybrano dziekanem katedralnym wrocawskim Jana Starzyka, kanclerza krla Kazimierza; ten oczywicie stan po stronie polskiej i sam nawet pojecha do Rzymu, eby poprze spraw metropolii gnienieskiej, prastarej matki polskich biskupstw. Gdyby za dwr papiezki skania si do ycze krla Karola, natenczas polecono posowi, eby si koniecznie wystara o oderwanie caego Grnego lzka od dyecezyi wrocawskiej; zapewne przyczonoby go w takim razie do krakowskiej, do ktrej i tak poowa Grnego lzka naleaa od samego pocztku. papieom wcale nie byo spieszno dogadza zachciankom czeskiego krla; ani Klemens VI., ani jego nastpca Innocenty VI. na to nie przystali. U pniejszego papiea za, Urbana V., nie czyni ju Karol adnych stara w tej sprawie, a to z tej przyczyny, e kiedy Kazimierz W. zacz si z Wgrami zmawia na Czechy, krl Karol sam mu przyrzek, e ju da spokj i Wrocawia od Gniezna nie bdzie odrywa, byle Kazimierz nie zawiera przeciw niemu sojuszw. W kapitule wrocawskiej brao te coraz bardziej gr stronnictwo polskie, tak e a w roku 1369 zatrwoeni tem rajcy wrocawscy pisz na gwat do swego krla, e kapitua knuje jakie zdradzieckie spiski z krlem polskim. Wanie bowiem wtedy po mierci Bolka widnickiego zamierza Kazimierz znowu z Wgrami zawrze sojusz przeciw Czechom; ale ju nastpnego roku mier zabraa wielkiego krla chopkw (1370). Kapitua i magistrat stany ostro przeciw sobie; tam ostoja polskoci, tu gwna kwatera niemczyzny. Krl Karol, chtny germanizacyi, stan po stronie magistratu i wyda nawet prawa, cieniajce gwatownie swobod kocieln. Przyznano magistratowi, e mu wolno wizi poddanych biskupa i pozywa przed sdy miejskie, a biskupowi zakaza krl surowo, eby nie rzuca z tego powodu interdyktu na miasto; zakaza te krl apelacyi od sdw miejski w takich procesach. Byo to wyranem zdeptaniem przepisw prawa kanonicznego. Krl Kazimierz Wielki pozostawi po sobie tylko crki. Cae ycie trapi go brak mzkiego potomka, ktremuby pastwo mg przekaza. Krewnych Piastw nie brako wprawdzie: byo ich SD na lzku i kilku na Mazowszu. Ale lzcy ju czarnego ora w herbie mieli, ju si polskoci wyparli i uroczyst uchwa narodu byli za to od tronu wykluczeni: hodownicy niemieckiej dynastyi Luksemburgw nie mogli prowadzi dalej posannictwa Polski. Mazowieccy rwnie zawarli ju kilkakrotnie zwizki ze zniemczonymi i niemieckimi krlami czeskimi. Nadto uwzgldni naleao, e to byy same drobne 83

ksitka, niedorose bynajmniej do wielkich zada, ktre Kazimierz Wielki Polsce przeznacza (a o ktrych w nastpnym rozdziale); takie ksitko, przyzwyczajone upi biednych, zastawia swoj ojcowizn i swarzy si cigle o byle co, nie miao pojcia, co to rzd wielkiego pastwa; pod takiem panowaniem Polska chybaby si znowu cofna w ty. Cay za nard chcia wraz z krlem i naprzd, do coraz wikszej cywilizacyi, potgi i chway, eby by mocarstwem europejskiem i wielkim narodem. Tote zgodzili si wszyscy, gdy Kazimierz ustanowi swym nastpc krla wgierskiego Ludwika, zaszczyconego przez Wgrw rwnie przydomkiem Wielkiego. Smutna to bya konieczno, obcego na tron powoywa, ale niesposb byo prbowa sprawy z tymi, ktrzyby Polsk Niemcom dalej oddawali po kawaku. Na polskim tronie koczy si tedy w roku 1370 panowanie Piastw, koczy si okres historyi znany piastowskim. Zaczyna si okres nowy: jagielloski, od dynastyi Jagiellonw, ktra wkrtce, w 16 lat po mierci Kazimierza Wielkiego, po Ludwiku Wgierskim na tronie polskim zasiadszy, pchna nard na nowe tory, pene zasug niespoytych dla cywilizacyi europejskiej.

84

VI. lzk pod Luksemburczykami.

Krl Ludwik Wgierski.

Po mierci Kazimierza Wielkiego wstpi na tron polski krl Ludwik Wgierski, sawny w historyi Wgier, bo mu Wgrzy nadali nawet przydomek Wielkiego. Lecz o ile by dla Wgier ojcem, o tyle dla Polski chyba ojczymem i uwaa koron polsk tylko za rodek do wzmocnienia swojego wgierskiego pastwa. Nie wiele te w Polsce przebywa; W Krakowie pozostawi sw matk Elbiet, ktrej wgierski dwr dawa duo powodw do zgorszenia, a nawet do zwad i rozlewu krwi. Pastwo byo licho opatrzone, zwaszcza od wschodniej ciany nowe nabytki Kazimierza W.; tote zaraz nastpnego roku po mierci Kazimierza zajli Litwini Wodzimierz ruski. Pokazao si, e trzeba tu koniecznie obecnoci jakiego rzdcy, ktryby ustawicznie baczy na potrzeby kraju. Ludwikowi Wgierskiemu zaleao najbardziej wanie na utrzymaniu Rusi Czerwonej, z tego powodu, e mia skryte zamiary, aeby ten bogaty kraj oderwa od Polski a przyczy do korony wgierskiej. Trzeba tedy byo ustanowi takiego rzdc, ktremu byoby wszystko jedno, czy Polska, czy Wgrzy, ktryby zupenie by zaleny od woli Ludwika i gotw zawsze by lepem narzdziem w jego rku. Takie narzdzie znalaz Ludwik w osobie jednego z ksit lzkich: by nim ksi opolski Wadysaw, zwany zwykle krtko Opolczykiem, ktry niemia w sobie nic a nic polskiego.

Wadysaw Opolczyk.
Ksi ten mia wielkie zdolnoci; by doskonaym gospodarzem i dobrym politykiem; ale c, kiedy brakowao mu charakteru. Za zyskiem tylko gonic, by zawsze gotw sprzeda si kademu, kto mu osobiste pokazywa korzyci. Niemia adnej ojczyzny, nie by ani Wgrem, ani Polakiem, ani Czechem, ani nawet Niemcem, ale do kadego narodu dla zysku przysta potrafi. Wadysaw Opolczyk by synem ksicia Opolskiego Bolesawa II., ktry umar roku 1356. Nie due ksistwo miao si podzieli pomidzy dwch synw, Wadysawa i Bolesawa (III). Matka obmylia jednak inn przyszo dla Wadysawa, i wyprawia go w modych latach na dwr spowinowaconego Ludwika wgierskiego, sdzc, e moe si dorobi czego na Wgrzech i nie bdzie da podziau z ojcowizny. Wadysaw dziki wielkim zdolnociom zdoa sobie w krtkim czasie zapewni wielkie znaczenie i godnoci na wgierskim dworze; niedugo tak si wyrobi, e go krl Ludwik zacz uywa do poselstw do innych monarchw. I w sprawach wojennych naby Opolczyk wiedzy. Kiedy w roku 1362 zanosio si na wojn midzy czeskim krlem Karolem IV. a Ludwikiem Wgierskim, krl Ludwik powierzy Opolczykowi dowdztwo tego oddziau, ktry z Wgier mia wpa na Morawy. Podj si tego Opolczyk, jakkolwiek Karol by jego zwierzchnim panem, bo lzk by ju pod koron czesk a ksistwo opolskie czeskiem lennem. A robi to nie dlatego, eby mia by przeciwnikiem czeskiego zwierzchnictwa nad lzkiem, bo jemu to byo zupenie wszystko jedno, kto nad lzkiem panuje, tylko dla tego, e tak wymaga chwilowy jego interes, zwizany z interesem krla wgierskiego. Do wojny wtenczas nie doszo, monarchowie pokojowo si uoyli. Karol IV. chcia mie jednak odtd kogo zaufanego na wgierskim dworze, a znajc Opolczyka, e za darmo nic, ale za zysk wszystko zrobi, zapuka do niego. Da mu przywilej, moc ktrego wolno mu byo swoje lzkie posiadoci zapisa crkom w razie braku mzkiego potomstwa. Przywilej ten krzywdzi brata Wadysawowego, Bolesawa 85

III. opolskiego, ktry wiernie suy krlowi czeskiemu, w nadziei, e dostanie drug poow ojcowizny po Wadysawie. Ale Wadysaw wystarawszy si o ten przywilej, pokaza, e nie myli nic darowa. Pilnowa odtd dobrze interesw czeskich na Wgrzech. Krl Ludwik nie mia synw, tylko same crki, ktre byy najbogatszemi w caej Europie na te czasy dziedziczkami. Karol IV. poprosi tedy o rk jednej z nich, Maryi, dla swego syna Zygmunta i wysa w poselstwie o to do Budy, stoecznego miasta Wgier, jednego ze swych lzkich lennikw, ksicia cieszyskiego Przemysawa. Dynastya luksemburska miaa w ten sposb podwoi sw potg, bo kto mia rk Maryi, ten mia nadziej, e zostanie w przyszoci krlem wgierskim albo polskim. Na potg Luksemburgw, majcych ju koron cesarsk i czesk, spozieraa zazdrosnem okiem ssiednia dynastya Wittelsbachw w Bawaryi, a ksi sam pospieszy do krla wgierskiego, eby go odwie od zwizkw rodzinnych z Luksemburczykami. Lecz Wadysaw Opolski, ujty przez Karola IV., strzeg jego sprawy i maestwo to szczliwie do koca doprowadzi. wczesny nowoeniec, Zygmunt Luksemburski, by potem zawzitym nieprzyjacielem Polski. Opolczyk by ju hrabi preszburskim, a wkrtce zosta palatynem, t j. pierwsz po krlu osob w pastwie wgierskiem, gdy wtem mier Kazimierza W., a postpienie krla Ludwika na tron polski dopiero mu na ocie rozwaro bramy szczcia. Zaraz na pocztek da mu Ludwik w Polsce ziemi wielusk, jako lenne ksistwo; nabytek ten tem by waniejszy, e ziemia wieluska ssiaduje wanie z opolsk. Nie dosy na tem, w roku 1372 powierza mu Ludwik rzdy Rusi Czerwonej. Tam przebywa Opolczyk przez sze lat, a rzdy jego byy dla kraju bardzo korzystne pod wzgldem gospodarskim. Dwie jednake rzeczy byy szkodliwe; po pierwsze, e sprzyja bardzo Niemcom, ktrych cigle na Ru sprowadza; Lww zacz si robi niemieckiem miastem i doprawdy, Wadysaw chcia chyba z Rusi Czerwonej zrobi dla Niemcw co podobnego, jak si ju zrobio ze lzka; ale losy tego kraju niedugo weszy na zupenie odmienne tory. Drugiem zem byo, e Opolczyk przygotowywa wszystko do tego, eby, gdy stosowna nadejdzie pora, oderwa kraj od Polski a przyczy do Wgier. To si te stao w roku 1378. Krl Ludwik odwoa Wadysawa, a grody czerwono-ruskie obsadzi swojemi wgierskiemi zaogami, nie troszczc si o prawa Polski. Opolczyk sam wgierskich onierzy porozmieszcza w kraju, a wdziczny za to Ludwik da mu znowu kawa polskiej ziemi, nadajc mu lennem ziemi dobrzysk, bydgosk i gniewkowsk. Chcia go nawet zrobi wielkorzdc caego krlestwa polskiego, ale ledwie mu t godno powierzy, zaraz musia odwoa, bo kraj si burzy przeciw ksiciu, ktry zatraci w sobie zupenie poczucie ojczyzny.

Zygmunt Luksemburczyk.
Krl Ludwik nie mia syna, ale nie chcia korony polskiej wypuci ze swego domu. Ju w roku 1373 wystara si u panw maopolskich, e zapewnili prawo nastpstwa na polskim tronie dwom starszym crkom krlewskim, Katarzynie i Maryi. Gdy Katarzyna wkrtce umara, miaa do tronu polskiego prawo tylko Marya. Ludwik chcia na wszelki sposb zapewni to prawo take trzeciej crce, najmodszej Jadwidze, zarczonej z ksiciem austryackim, Wilhelmem habsburskim. Wielkopolska nie chciaa si na to zgodzi, ale Ludwik poparty przez Maopolan postawi na swojem i na zjedzie w Koszycach 1374 roku przyznano te Jadwidze prawo nastpstwa. To, przeciw czemu tak bardzo opierali si Wielkopolanie, miao si sta niedugo potem njwikszem bogosawiestwem dla Polski, a ksiniczka Jadwiga staa si szczciem polskiej historyi. Jakkolwiek na wszelki wypadek zapewni Ludwik wszystkim crkom prawo do polskiego tronu, nie Jadwidze jednak przeznacza on koron piastowsk, ale starszej Maryi, zamnej za krlewiczem 86

czeskim, Zygmuntem Luksemburskim. W roku 1382 skoni nawet wielu dygnitarzy polskich, eby zoyli hod temu Zygmuntowi, a nastpnie wyprawi go z wojskiem do Wielkopolski, eby sobie kraj pomau ju zajmowa. Nieobliczalne klski mogy spa na Wielkopolsk; nie ulega wtpliwoci, e Zygmunt byby tam gospodarowa tak samo po niemiecku, jak zniemczeni Piastowie na lzku. Niemieckie ywioy rozpanoszyyby si na dobre, podajc sobie od ziem Krzyackich przez Wielkopolsk rk a na lzk. Wtem nagle 11-go Wrzenia umiera krl Ludwik, wanie, kiedy zi jego Zygmunt zabiera si objecha z wojskiem Wielkopolsk. Miasta, p na p jeszcze niemieckie, witay go z ochot, ale szlachta polska i lud zwizali si w konfederacy czyli zwizek, owiadczajc, e nie chc ju takiego krla, ktryby z zagranicy po cudzoziemsku nimi rzdzi. Myla Zygmunt, e wszystko bdzie dobrze, byle tylko prdko odprawi koronacy i zwrci si do Krakowa; ale Krakowa strzega znowu maopolska szlachta i Zygmunta do miasta nie wpucili. Nic nie wskrawszy, powrci Zygmunt na Wgry, pilnowa przynajmniej wgierskiej korony.

Zamiary polskich panw.

Maopolscy panowie umylili, e tron polski zachowaj dla modszej Jadwigi, ktra jeszcze bya niezamna, wic mona jej byo dobra ma takiego, jaki bdzie najlepszy na krla polskiego, takiego, ktry w Polsce zamieszka i nie bdzie uwaa korony polskiej za dodatek tylko do innej. Mieli nawet upatrzonego kandydata, a mianowicie w osobie Wielkiego Ksicia pogaskiej Litwy, imieniem Jagieo. Plan ten trzymali jednak w najcilejszej tajemnicy i prcz kilkunastu maopolskich panw nikt o nim nie wiedzia. Tajemnica bya potrzebna, bo plan by daleki a miay! Wszak Litwa bya pogask, Jagieo musiaby si ochrzci, caa Litwa nawrci si i przystpi do zwizku z koron polsk a nie mogli wiedzie, czy Jagieo na to wszystko przystanie, wic po cichu tylko w kilkunastu zabrali si do prby. A chociaby nawet mieli pewno, e Jagieo przystanie, trzeba byo tajemnicy, eby si o tem Krzyacy nie dowiedzieli przedwczenie, bo nie omieszkaliby wyty wszystkich si, eby temu przeszkodzi, gdy poczenie Polski z Litw byoby miertelnym ciosem dla krzyackiego pastwa, tej gwnej warowni niemczyzny na pnocy. Przeszkadzaby te oczywicie i Zygmunt luksemburski, a siy Wgier, Czech, Niemiec i Krzyakw zwaliyby si na Polsk, eby tylko nie dopuci Jagiey do tronu. Trzeba byo najwikszej ostronoci we wszystkiem i nie mona byo wystpi z tym planem jawnie, pkiby si po cichu wszystkiego nie przygotowao. A nakoniec pozostawaa jeszcze jedna trudno: choby wszystko najlepiej i najroztropniej przygotowa, kto zarczy, czy Jadwiga zechce wyj za m za Jagie, skoro od dziecka zarczon jest z ksiciem austryackim? Doprawdy, w caej historyi niema przykadu trudniejszego a mielszego planu politycznego. Nie spieszno te byo maopolskim panom sprowadzi Jadwig do Polski; woleli sobie tymczasem przygotowa troch spraw. Zreszt Jadwiga bya modziutk, miaa dopiero lat jedenacie, kiedy umar jej ojciec, Ludwik Wgierski. Z tak modziutek krlow mona byo jeszcze poczeka, tem bardziej, jeeli chciao si jej da koron w tej tylko myli, eby j stosownie wyda za m.

Krzyacy a Litwini.
W historyi krlowej Jadwigi czy si Litwa z Polsk; eby wic lepiej zrozumie i ycie tej bogosawionej krlowej i mdro planu maopolskich politykw, przypatrzmy si troch sprawom litewskim, ktre maj znw najcilejszy zwizek z history Zakonu Krzyackiego. 87

Wiemy ju, jak Krzyacy mordem i zdrad rozszerzali swoje panowanie. Prusakw nie nawrcili, bo ich nawet nawraca nie prbowali, ale za to wytpili cay ten nieszczliwy nard dosownie co do nogi. Po Prusakach miaa przyj kolej na Litwinw. Tymczasem Litwini zaoyli u siebie silne pastwo, ktre podbojami ziem ruskich tak rozszerzali, e stao si najwiksz potg na wschodzie. Wielkie Ksistwo Litewskie byo dwa razy wiksze od krlestwa opolskiego! Prcz Litwy waciwej z gwnemi miastami Wilnem i Trokami, naleay do tego pastwa liczne ksistwa ruskie, a na poudnie do Kijowa! Wielkie te obszary byy po wikszej czci chrzecijaskie, bo ziemie ruskie od wiekw ju byy ochrzczone ale schyzmatyckie. I na waciwej Litwie nie brako schyzmatykw, nawet z modszych ksit litewskich ten i w czsto schyzm przyjmowa; tylko Wielki Ksi w Wilnie by zawsze poganinem, podobnie, jak lud litewski. Ten lud nie lubia schyzmy, ale przecie wola j od katolicyzmu; a to z tej prostej przyczyny, e schyzm poznawa od podbitych Rusinw, z ktrymi ju potem yli w spokoju, podczas gdy katolicyzm mieli sposobno pozna tylko... na ostrzu Krzyackich mieczw. Szczeglna rzecz, e Litwa, majc w swojem pastwie wiksz poow schyzmatyckiej ludnoci, nie przyja take schyzmy. Ale schyzma sawn jest z tego, e nie ma szczcia do nawracania; kto si jej przypatrzy, odchodzi i sam jej nie chce; tak te nie chcieli jej Litwini. Od stupidziesiciu lat siedzieli w ssiedztwie Krzyacy, ktrzy przecie byli od tego, eby nawraca; ale Litwini nic a nic nie poznali katolickiej wiary, bo Krzyakom ani si nio o nawracaniu. Wcigu tego ptora wieku nie sycha ani razu, eby Krzyacy byli wysali cho jednego misyonarza na Litw; za to prawie co roku, z bardzo rzadkiemi wyjtkami, posyali na Litw wojsko, eby grabi, pali, upi i mordowa. To si u nich nazywao nawracaniem. Ustawicznemi wojnami znkana Litwa bya ju nieraz tak osabion, e dziwi si wypada, jak to by moe, e Krzyacy nie zdobyli litewskiej ziemi? Kilka razy mieli do tego doskona sposobno, ale zawsze koczyo si na zniszczeniu kraju, poczem wracali sobie do Prus. Nigdy swojego wojska na Litwie nie zostawili, nigdy tego kraju do swojego pastwa nie przyczali. U Krzyakw, ktrzy byli tacy zaborczy, zachanni, a na cudze najakomsi w wiecie, rzecz dziwna. A jednak mieli oni w tem kapitalne wyrachowanie! Gdyby bowiem zajli ostatni jeszcze w Europie kraj pogaski nie mieliby ju z kim wojowa! Zabrakoby im pogan! A wszak w imi walk z pogastwem wspieraa ich caa zachodnia Europa, dostarczajc cigle nowego rycerstwa i nowych bogactw. Przedstawiajc si, jako obrocy przed pogaskiemi najazdami, zyskali poparcie niewiadomych ludw zachodniej Europy i wyzyskiwali monarchw, wmawiajc w nich, e gdyby nie oni, pogastwo rzucioby si na chrzecijaskie pastwa. Zajwszy Litw, nie mieliby ju czem straszy i zasania si. Co wicej, gdyby w ziemi litewskiej panowali, musieliby pogan albo nawrci albo wytpi ale skoroby tylko pogan zabrako Krzyacy byliby niepotrzebni! Powinniby potem opuci pnocne krainy i przenie si gdzie w inn stron wiata, szuka pogan! Tak tedy zajcie Litwy lub jej nawrcenie byoby miertelnym ciosem dla Zakonu, ktry nie o religii, ale o wieckiem panowaniu myla. Krzyacy wic nie chcieli, eby si Litwa nawracaa i dochodziy te nieraz do stolicy apostolskiej skargi na nich (od arcybiskupw z Rygi zwaszcza), e oni przedewszystkiem przeszkadzaj nawrceniu Litwy. Litwa bya dla nich dobra wanie do tego, eby byli poganie i eby mie z kim wojowa. Wojowali z ni cigle, ale nie zdobywali jej; tote zaczepiana cigle od pnocy moga si jednak Litwa spokojnie rozrasta ku poudniowi. Aeby nie staa si potg gron dla Zakonu, mieli na to Krzyacy swj sposb. Wrd ksit litewskich byy cige swary, a czsto walki o godno Wielkoksic. Ot Krzyacy podsycali starannie te niezgody, dzi temu ksiciu, jutro tamtemu dopomagajc. Zawsze prawie jaki ksi litewski by z nimi w sojuszu, cigle brudzili i wtrcali si w wewntrzne sprawy litewskie. W tych wanie latach, kiedy w Polsce rzdzi Ludwik wgierski, panowao na Litwie dwch gwnych ksit. Mody Jagieo w Wilnie i stary, dzielny stryj jego, Kiejstut, w Trokach. Jagieo z natury by 88

podejrzliwy, a wysannicy Zakonu dooyli swoich stara, aeby synowca porni ze stryjem, tak, eby si nawzajem mieli w podejrzeniu, e jeden czyha na zgub drugiego. Z Jagie zawarli sojusz przeciw Kiejstutowi; ale gdy Kiejstut ruszy na synowca, zostawili Jagie bez pomocy. Niech si Litwini sami midzy sob osabiaj! Kiejstut pozbawi tedy Jagie Wielkiego ksistwa, wyznaczy mu jednak dzielnic. Wkrtce udao si Jagie zebra wojsko i odzyska na nowo Wilno. Wtenczas przychodz mu Krzyacy z pomoc i pomagaj zdoby na Kiejstucie Troki. Kiejstut zawieziony w okowach do Wilna, ginie we wizieniu u synowca. Teraz Zakon domaga si od Jagiey poowy mujdzi, a ksi osabiony wojn domow musi przysta; tem bardziej, e mia przeciw sobie oburzone w kraju cale stronnictwo Kiejstuta. Wtenczas te zadali Krzyacy od Jagiey przyrzeczenia, e w cigu czterech lat przyjmie chrzest w. Ale eby Jagieo przypadkiem przyrzeczenia nie speni, sami zaraz si postarali o rozbrat z nim, zawierajc teraz przeciw niemu przymierze z synem Kiejstuta, Witodem. Witoda nrzycigaj do siebie, sprowadzaj do Prus, tutaj go chrzcz i nadaj mu prawem lennem ca Litw, ktr maj mu pomaga zdoby od Jagiey. Zaczyna si wojna domowa Witoda z Jagie; ale Witod przejrza, jak Krzyacy oszukuj ich obydwch i w roku 1384 pogodzi si z Jagie. Bardzo by moe, e do zgody te dopomogy plany maopolskich panw, ktrzy w tym czasie porozumieli si ju z Jagie. Gdyby Jagieo te plany odrzuci, miaby nieustann wojn to z Zakonem, to z Witodem. Na Wielkiem Ksistwie nie utrzymaby si inaczej, jak tylko bdc suk Zakonu, bo inaczej Zakon zarazby przeciw niemu popiera innego ksicia. Obieca Krzyakom, e si ochrzci po katolicku. Jeeli przyrzeczenia nie dotrzyma, bd o to (niby) prowadzi z nim wojn; jeeli przyjmie wiar katolick, popadnie w nienawi u ludu, bo dla Litwinw wiara katolicka bya wiar niemieck, krzyack, znienawidzon. Bdzie znowu wojna domowa, w ktrej on sam miaby wystpowa z Krzyakami przeciw wasnemu ludowi? Czy tak zrobi, czy owak, zawsze na to wychodzio, e utrzyma si przy Wielkiem Ksistwie bdzie mu bardzo trudno, a na wszelki wypadek Litwa poniesie szkod, skorzystaj za tylko odwieczni wrogowie Litwy, Krzyacy. Gdyby to Litwa dosy miaa potgi, eby w zwycizkiej wojnie rozgromi nienawistny Zakon! Ale jeeli Polska do tego za saba, c mwi o Litwie! Ale Litwa zczona z Polsk miaaby moe do tego do siy? daj wprawdzie panowie polscy, eby on i caa Litwa przyja wiar katolick ale jej nie nios na kocu miecza, nie chc gwatu, lecz tylko prawdziwego apostolskiego nawrcenia, nie przez onierzy, ale przez misyonarzy. Nie zmuszaj, ale tylko zapytuj, czy Litwa chce si dobrowolnie nawrci. Katolicyzm przyjty z Polski, to nie "niemiecka" wiara, ktrej towarzysz poary i mordy. Lud widzc, e niema wrd nawracajcych ani jednego Niemca, cakiem inaczej bdzie ich sucha i moe znikn uprzedzenie przeciw katolicyzmowi. daj te panowie polscy, eby Litw zapisa koronie polskiej; ale mwi zarazem wyranie, e niema to by zapis w poddastwo, ale tylko zwizek czyli unia na rwnych prawach, a zreszt t koron polsk on sam ma nosi. A trzeci warunek, eby polubi Jadwig, to ju warunek najprzyjemniejszy. Krlewna modziutka, sawna z urody i z najlepszego krlewskiego gniazda! Nie o to pytanie, czy Jagieo chce j za on, ale o to, czy te ona zechce go przyj za ma! Jagieo w duszy dawno ju nie by poganinem; od nawrcenia powstrzymywaa go tylko obawa przed "niemieck" wiar, ale zgodzi si przyj chrzest z polskiej rki. Z pocztkiem roku 1385 wyprawi do Polski poselstwo.

Ziemowit Mazowiecki.
Jadwiga co dopiero od kilku zaledwie miesicy przebywaa w Polsce. Trzeba j ju byo koniecznie do Polski przysa, bo inaczej byaby j mina cakiem korona. O planach maopolskich panw a do roku 89

1385 nikt nie wiedzia, a tymczasem szlachta polska take miaa swoje plany, lecz cakiem inne. Majc do syta obcych rzdw w Polsce, pamitajc niewesoe rzdy Ludwika, nie chcieli teraz adnej z jego crek i to z powodw narodowych. Mary wygnali niedawno dlatego, e bya zamna za Zygmuntem Luksemburskim. A wszake Jadwiga bya narzeczon take Niemca, austryackiego Wilhelma! Dosy niemieckiego panowania na Pomorzu i na lzku, poco ma si rozplemia na ca Polsk? Niechaj nad Polakami Polak panuje, wszak mamy jeszcze Piastw na Mazowszu, ktrzy wcale nie s zniemczeni, zupenie Polacy, a e ich ojcowie dawniej czyli si z Czechami, to ju dawno odpokutowali. Tak rozumowaa wiksza cz patryotycznej szlachty i zwoali zjazd do Sieradza. Przyjecha tam te Wadysaw Opolczyk, eby broni wgierskiej krlewny. Ten jeden jedyny raz lzki ten ksi dziaa na korzy narodowej polskiej sprawy, ale mimowiednie, bo myla oczywicie, e bronic Jadwigi, broni zarazem Wilhelma austryackiego, ktry staby si polskim krlem przez maestwo z Jadwig. Szlachta o tem sysze nie chciaa, ale woaa gono, e chce na krla ksicia mazowieckiego, Ziemowita; dano nawet od obecnego arcybiskupa gnienieskiego, Bodzanty, eby go zaraz krlem ogosi. Dopiero wdali si w to panowie maopolscy; ciko im byo dziaa, bo nie mogli jeszcze ogosi publicznie, co maj w zanadrzu. Powoywali si tylko na honor narodu, e przecie nie mona ama sowa danego nieboszczykowi krlowi, e Jadwiga, cho zarczona, ale nie wysza jeszcze za Wilhelma, e zreszt, jeeli z czego niezadowoleni, mona przyszej krlowej poda warunki. Mazowieckie stronnictwo spostrzego si tedy, e moeby Ziemowit oeni si z Jadwig i w tej myli postanowili, e bd jeszcze na krlow czeka do Zielonych witek 1383 roku. Skupio si na Opolczyku, ktrego szlachta okropnie nienawidzia. Podajc Jadwidze za warunek do korony, eby Ru Czerwona znowu do Polski, jak si naleao, bya przyczona, dodano te, eby odj Opolczykowi wszystkie te ziemie polskie, ktre lennem od Ludwika otrzyma by. Jeeli Jadwiga tych warunkw nie speni, nie bdzie krlow polsk. Arcybiskup Bodzanta pojecha na Wgry po krlewn. Potajemnie przyczy si do jego orszaku Ziemowit Mazowiecki, aeby polubi gwatem mod krlow, skoro tylko przybdzie do Krakowa. Ale panowie maopolscy mieli wszdzie oczy i uszy; rzecz si wykrya a Ziemowita nie dopucili cakiem do Krakowa. Sami za na wasn rk odroczyli przyjazd krlowej a do jesieni. Ksi Ziemowit zaczyna miarkowa, e go maopolscy wielmoe bezwarunkowo nie chc dopuci do tronu, e nie zezwol na maestwo z Jadwig. Rozpocz tedy wojn, a e Krzyakom wojna domowa w Polsce bardzo bya na rk, wic wspierali Ziemowita. I tak narodowy piastowski kandydat znalaz si w spce z niemieckim Zakonem! Ziemowit zaj ziemi kujawsk i czyck, obleg Kalisz a w Czerwcu 1383 ogoszono go w Sieradzu krlem! Trzeba byo koniecznie posikw z Wgier; sprowadzili wic z tamtd Zygmunta Luksemburskiego, ktry zaraz chtnie przyby z wojskiem, a tak obaj niemili im kandydaci nawzajem si bili i osabiali. Prbowa Zygmunt zaj przy tej sposobnoci Krakw, ale temu zawczasu przeszkodzono; Zygmunt zrobiwszy swoje na Mazowszu i pomgszy przez to mimowiednie maopolskim panom, musia znowu wraca z niczem na Wgry.

Krlowa Jadwiga i Wilhelm austryacki.

Teraz trzeba ju byo naprawd, eby Jadwiga przyjedaa. Zwoano zjazd do Radomia na dzie 2-go Marca 1384 roku i tu uchwalono, e jeeli do dwch miesicy Jadwiga w Polsce nie stanie, utraci prawa do korony. Dwa miesice miny a zamiast Jadwigi stan na polskiej granicy Zygmunt. Tymczasem bowiem krlowa matka Jadwigi zmienia zdanie i postanowia Jadwig zatrzyma na Wgrzech, a Polsk przeznaczaa znowu Maryi i Zygmuntowi; tak si umwia krlewska rodzina wgierska. O tem nie chciano ani sysze w Polsce, a gdy Zygmunt dopraszal si chytrze, eby go tymczasem przyjto, 90

jako namiestnika Jadwigi, odpowiedziano mu, e go niechc w Polsce ani na krla ani na namiestnika i ustawiono wojsko koo Scza, eby go z Wgier do Polski nie przepuci. Natenczas krlowa matka widzc, e albo Jadwiga, albo adna z jej crek nie bdzie krlow polsk, wysaa j nareszcie do Krakowa. W Padzierniku 1384 przybya trzynastoletnia krlewna i koronowana w Krakowie na krlow polsk dnia 15-go Padziernika 1384. Panowie maopolscy mieli wreszcie Jadwig; usunli szczliwie i Zygmunta i Ziemowita. Ale do celu jeszcze daleko. Trzeba byo teraz usun Wilhelma austryackiego, ktry oczywicie zgosi si po krlow a nie dosy na tem, trzeba namwi Jadwig, eby oddaa rk Jagielle. Co do praw Wilhelma, rzecz si miaa tak: Mwilimy ju, e w rednich wiekach dosy czsto zawierano nawet maestwa midzy dziemi, a c dopiero zarczyny! Zarczy tedy ojciec dziecin Jadwig z ksiciem austryackim, a mia przy tem rachub polityczn, aeby z koron wgiersk poczy ssiednie kraje austryackie. W ukadzie zawartym wwczas pomidzy rodzicami dwojga dzieci zastrzeono, e gdyby w przyszoci ta lub owa strona inaczej si namylia, zapaci stronie drugiej 200,000 zotych odszkodowania. Wiedzieli o tem panowie maopolscy i postanowili zapaci 200.000, eby si pozby Wilhelma; ta grzywna przewidziana z gry bardzo bya na rk, bo dopuszczaa zerwania zarczyn w sposb zupenie prawny, byle zapaci. Jagieo z ca ochot obieca ponie ten koszt z wasnej szkatuy. Jagielle przeciwnym by Wadysaw Opolczyk, ktry ycie swoje powica pilnowaniu interesw niemieckich. Wpyn on na matk Jadwigi, krlow wgiersk, eby odnowia teraz umow z domem austryackim i jemu poruczyla dopilnowanie, eby Jadwiga zawara maestwo z Wilhelmem. W drugiej poowie roku 1385 przyby tedy do Krakowa naraz Wilhelm austryacki i Wadysaw Opolczyk. Byo w rednich wiekach prawo kocielne, e po takich zarczynach dzieci uwaano maestwo za prawnie zawarte i ju nierozwizalne, skoro tylko dzieci te dorsszy razem zamieszkay. Wilhelm, obecny w Krakowie, potrzebowa tylko dosta si na zamek, zamieszka choby tylko dzie jeden z Jadwig a cay plan litewski przepad! Na zamek niewpuci jednak Wilhelma kasztelan; ksi austryacki zamieszka tedy w miecie, w kamienicy naronej przy zejciu dzisiejszych ulic Szczepaskiej i Sawkowskiej. Jadwig chciaa pozna modzieca, ktrego jej rodzice przeznaczyli, bo uwaaa nawet za swj obowizek polubi go. Wadysaw Opolczyk nie zaniedbywa zachca jej do tego, a tak dugo myszkowa, a w kocu obmyli sposb i rodki, eby Jadwiga zesza si z Wilhelmem w refektarzu franciszkaskiego klasztoru, dokd si udaa w otoczeniu swego eskiego dworu. Poznawszy Wilhelma, towarzysza niegdy dziecinnych igraszek, pokochaa go caem sercem. Wilhelm wyrs na bardzo przystojnego modziana i umia si podoba i pozyska zupenie serce krlewskiej oblubienicy. Gdy to panowie maopolscy spostrzegli, chcieli pooy koniec spotkaniom u Franciszkanw; ale modziuchna krlowa, ju koronowana, zacza rozkazywa i wrcz owiadczaa, e pragnie Wilhelma za ma i e go na zamek do siebie sprowadzi. Zdwojono tedy strae na Wawelu i czuwano dniem i noc na murach zamkowych. Jadwiga zaczynaa pitnasty rok ycia; mode dziewcz szo za popdem serca. Nieprzyjaciele Jagiey przedstawiali jej litewskiego ksicia w najgorszym sposobie; crce najwspanialszego europejskiego dworu mwili, e wadca litewski, to barbarzyniec, ktry adnej niema cywilizacyi, e chop ordynarny a przytem bardzo brzydki, z wykrzywion twarz i cay porosy rudym wosem; e Litwini skrami tylko si odziewaj, w norach mieszkaj, e to istni dzicy ludzie. Wmawiali w ni, e wstydem bdzie, eby taka ksiniczka wychodzia za pogaskiego ksicia, ktry (jak mwili) dlatego tylko si ochrzci, eby pozyska koron, ale w duszy dalej poganinem bdzie; twierdzili, e aden z monarchw europejskich rki mu nie poda i e cay wiat z pogard bdzie patrza na taki dwr krlewski. Moda dziewczyna, caa zastraszona, widziaa w Wilhelmie zbawc od wszystkich tych wymylonych okropnoci. 91

Panowie maopolscy stali jednak twardo przy swojem i owiadczyli, e krlowa musi przynajmniej pozwoli przyjecha do Krakowa dziewosbom litewskim; liczyli na to, e przy tej sposobnoci krlowa przekona si, i Litwini nie s dzicy ludzie, e j umylnie okamuj stronnicy Wilhelma. Najbardziej przeszkadza im Opolczyk; ale udao im si nareszcie przekupi go obietnic, e si mu pozostawi lenna polskie; na razie nie dano ode nic innego, jak tylko eby opuci Krakw. Gdy Opolczyk wyjecha, Wilhelm ujrza si bez pomocy. Czekajc na poselstwo litewskie, pilnowano tymczasem krlowej w zamku. Jadwiga postanowia jednak znowu pj do Franciszkanw; wychodzc zastaa bram zamkow zamknit. Kazaa otworzy; stra nie miaa kluczw, ktre trzyma u siebie kasztelan. Gdy go krlowa zawoa kazaa, przybyli razem z nim inni panowie i rzucili si do kolan krlowej, bagajc, eby zaniechaa swego zamiaru. Krlowa, w ktrej wzburzya si krew moda, wyrwaa wtenczas topr jednemu ze stray i zacza rba w bram, eby si wydosta na miasto. Saba do dziewicy nie wiele toporem sprawia i po kilku uderzeniach poznaa, e to na nic si nie zda. Wzruszeni panowie prosili o przebaczenie, bo im samym szczerze al byo modziuchnej osoby, ktrej przykro wyrzdza musieli. Musieli tak, byo to ich obowizkiem. Maestwo z Wilhelmem, to zadowolenie jednego tylko serca i to moe tylko nie na dugo. A maestwo z Jagie to wielka sprawa przed Bogiem i wiatem. Nawrcenie caego narodu, rozszerzenie chway Boej w duem pastwie, koniec pogastwa w Europie, wpyw na schyzm rusk, posunicie cywilizacyi europejskiej i katolickiej kultury o dwiecie mil dalej na pnoc i wschd, odjcie podstawy Zakonowi krzyackiemu, zdwojenie si do walki z nim, nadzieja, e odzyska si Pomorze, ujcie Wisy i wybrzee morza Batyckiego; wzmoenie Polski tak, eby moga odebra to wszystko, czego rad nierad musia si wyrzec Kazimierz Wielki; a nadto przez poczenie z Litw trzykrotne powikszenie jej obszaru: to wszystko byo wianem, ktre Jagieo dawa Jadwidze. Polska miaa pozyska wielk zasug dziejow i sama sta si najwikszem pastwem w Europie! Czy si bdziemy dziwili, e panowie polscy uwaali za swj obowizek przerwa stosunki z Wilhelmem?

Jadwiga i Jagieo. Maestwo Litwy z Polsk.

Powoli zaczynaa to wszystko rozumie Jadwiga; nie przystawaa jeszcze na nic, ale przynajmniej mwi sobie o tem pozwalaa i do Wilhelma ju si nie wyrywaa. Wilhelm widzc, e Jadwiga nikogo do niego z wiadomoci nie posya, zdradzony przez Opolczyka, opuci wreszcie Krakw. Przybyli dziewosbi z Litwy, bracia Jagiey i krlowa przekonaa si, e nie ustpuj w niczem rycerzom zachodniej Europy. Z ich wasnych ust dowiedziaa si, jakie na Litwie stosunki, jak Krzyacy budz narodow nienawi przeciw religii i przekonaa si, e Litwa przyjmie katolicyzm tylko od Polakw, albo go wcale nie przyjmie; pozostanie w pogastwie lub chyba przejdzie na schyzm, ale o chrzcie z rk wrogich Krzyakw nie chce ani sysze. Przekonaa si teraz sama, e losy caej wschodniej Europy s w tej chwili w jej rku: od jej woli zaley przygarn Litw do prawdziwego Kocioa, albo j od niego na zawsze odepchn; od jej zaley woli zrobi z Polski potne mocarstwo, lub te zostawi j nadal w niebezpiecznem otoczeniu Luksemburgw i Krzyakw, ktrym bez zwizku z Litw nie podoa; od niej zaley przysporzy Polakom w Litwinach serdecznych braci, albo te zrobi z nich zawzitych wrogw. Dotychczas myle moga Jadwiga, e panowie polscy tylko tak mwi, bo ich interes tego da; teraz spostrzega, e mwili prawd. Zrozumiaa teraz pitnastoletnia krlewna, i korona nakada wielkie obowizki na tego, kto si ni ozdobi pragnie. Zrozumiaa, ile to wielkich spraw zaley od jej postanowienia, jaka to cika odpowiedzialno na ni spada, odpowiedzialno wobec Boga, bo wobec Kocioa i wobec dwch narodw: polskiego i litewskiego. Zacz woa gos sumienia, e tutaj trzeba 92

serce zoy na ofiar Kocioowi i narodowi; ale gos serca, taki silny w modych latach, take si jeszcze odzywa. W rozterce duszy pobiega do kocioa, u stp otarza szuka otuchy, pociechy i siy. Jest w krlewskim kociele na Wawelu, w lewo za wielkim otarzem, cudowna figura Zbawiciela na krzyu. Olbrzymich rozmiarw krzy, czarno szmelcowany, srebrn siatk ogrodzony, zdaleka wyglda powanie, pospnie; zwieszona gowa Ukrzyowanego do dzi dnia spoglda na klczcych u stp wiernych, wzywajc, eby kady dwiga ten swj krzy, ktry mu Opatrzno wyznaczy, jako obowizek za przykadem Boga - czowieka, ktry najciszy sobie wzi krzy do dwigania. Tutaj u stp tego otarza, klczaa Jadwiga, pogrona w gorcej modlitwie. Legenda opowiada, e Zbawiciel przemwi do niej z krzya. To pewna, e ju si nie namylaa, ale dzikowaa Bogu, e w Opatrznoci swojej j wanie wybra za narzdzie cudownych swoich w historyi wyrokw. Przystaa krlowa, eby posa po Jagie. Caa Polska tryumfowaa i dzikowaa Bogu. O Ziemowicie Mazowieckim nikt ju nie mwi, skoro si dowiedziano o planach maopolskich. Dnia 15-go Lutego 1386 roku przyj Jagieo chrzest w katedrze na Wawelu; po trzech dniach odby si lub, a 4-go Marca koronacya. By przy tem obecny legat papieski. Ofiar szlachetnego serca dwigna si Polska i rozpocza nowy, najwietniejszy okres swojej historyi, zwany okresem Jagielloskim. Nowa dynastya krlewska zaoona przez Jagie, panowaa w Polsce od roku 1386 do 1572 i pozostawia po sobie najlepsze wspomnienia w historyi. Ze wszystkich dynastyi wszystkich narodw ta bya najszlachetniejsz, jak bdziemy mieli sposobno przekona si. Z Boej woli miaa ona wada przez jaki czas take nad lzkiem. Na ojca chrzestnego zaprosi Jagieo Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyackiego, zwierzchnika tych, ktrzy mieli w swoich lubach nawracanie pogan, a wic radowa si powinni, e pogastwo si skoczy. Ale Wielki Mistrz nie przyby, a swoj drog Krzyacy najechali na Litw, porozumieli si z nieprzyjaznymi Jagielle ksitami na Rusi i rozpoczli wojn, zwan wojn biaorusk. Wojna ta miaa przeszkodzi Jagielle, eby nie mg wyjecha do Krakowa. Ale Jagieo zostawi ju wszystko na woli Boej, byle tylko swoje w Krakowie zrobi.

Chrzest Litwy.
Nastpnego roku 1387, powrci na Litw z duchowiestwem, a cay nard bez najmniejszego oporu przyj wiato wiary z rk yczliwych, ktre nie niosy mu pt niewoli. Towarzyszya krlowi w tem dziele Jadwiga, przypatrujc si owocom swego powicenia. Potem dzielna ta niemniej, jak dobra, krlowa podya do Lwowa, i tutaj Ru Czerwon odebraa od korony wgierskiej, a przyczya znowu do polskiej. Tutaj te we Lwowie stawi si hospodar wooski, t. j. ksi panujcy nad Wooszczyzn (czyli Rumuni) i zoy hod Jagielle. Przez to zwierzchnictwo panowanie Polski rozszerzyo si a do morza Czarnego. Krlowa Jadwiga pamitaa cigle o nawrconej Litwie i potrzebujcej jeszcze nawrcenia schyzmatyckiej Rusi. W Krakowie na Kleparzu zaoya klasztor Benedyktynw sowiaskich, zkd na Ru mieli si rozchodzi katoliccy misyonarze; dla Litwinw, ktrzyby chcieli wstpi do stanu kapaskiego, zaoya fundacy w uniwersytecie w Pradze. Krakowski bowiem uniwersytet niemia jeszcze wydziau teologicznego. Szkoa ta upadaa w ogle po mierci swego zaoyciela Kazimierza Wielkiego, bo krl Ludwik nic si o ni nie troszczy. Krlowa Jadwiga dopiero znowu zaja si jej losem i zapisaa na odnowienie i rozszerzenie jej wszystkie swoje klejnoty.

93

Matk dynastyi zosta nie byo jej dano. Dopiero w czternastym roku maestwa powia creczk; ta jednak ya tylko trzy tygodnie a w cztery dni po niej umara te krlowa Jadwiga, dnia l-go Lipca 1399 roku, w dwudziestymdziewitym roku ycia. Od roku 1400 mia uniwersytet krakowski ju teologi. Za klejnoty Jadwigi rozpocz nowy okres rozwoju, a okres wietny i peen chway: sta si najgwniejsz szko rodkowej Europy, zwa odtd uniwersytetem Jagielloskim.

Sprawy lzkie.
Kiedy Polska tak si rozszerzaa pod berem Jagiey, lzk przechodzi najgorsze czasy pod wadz Luksemburskiej dynastyi. Karol IV. mia dwch synw; z tych jeden Zygmunt, znany nam ju m Maryi, zi Ludwika wgierskiego, niedoszy kandydat do tronu polskiego, posiad koron wgiersk. Drugi, imieniem Wacaw, zasiad na tronie czeskim i otrzyma te cesarsk w Niemczech koron. Ten cesarz i krl by prostym pijakiem, ktry czsto sam nie wiedzia, co robi; namitny, niesprawiedliwy, tyraski; czasem, gdy przejrza, aowa popenionych bdw i zbiera si na dobre chci; ale c, skoro niedugo znw opta go nag pijastwa i bywao jeszcze gorzej, ni przedtem. Wszystko u niego zaleao od humoru. Kto na zy trafi humor, nie by pewien ycia, ale za to, gdy dobrze by usposobiony, bywa szczodrym a do rozrzutnoci i umia oceni przysugi sobie oddane. Tak np. poszczcio si w roku 1381 ksiciu cieszyskiemu Przemysawowi. Krl Wacaw wydawa swoj crk Ann za m za krla angielskiego Ryszarda II, a ksi cieszyski sta na czele poselstwa wyprawionego w tej sprawie do Londynu; dosta za to od Wacawa wszystko, co korona czeska posiadaa bezporedniej wasnoci na lzku Dolnym, tj. poow dawnego ksistwa gogowskiego, tudzie Stynaw i Gr. (Swoj drog dosta od krla angielskiego pensy roczn 500 funtw szterlingw tj. 3000 talarw rocznie; na dzisiejsz warto pienidzy wicej ni 30,000 talarw.)

Ksistwo opawskie.
Na Grnym lzku bya w tych latach prawie cigle wojna midzy ksitami. Ksita gmolzcy niezadowoleni byli, e w Raciborzu panowali obcy. Jeszcze bowiem krl Jan Luksemburski odebra Racibrz Piastom a nada go ksitom opawskim, ktrych historya taka: Ziemia opawska nie jest bynajmniej prawdziw czci lzka; jestto kawaek Moraw, z ktrego krl czeski Ottokar II. zrobi osobne ksistwo dla swego nieprawego syna Mikoaja. Byo to w roku 1261. W cigu lat rozrodzi si ten dom ksicy, tak, e w roku 1377 podzielono ksistwo opawskie na trzy drobniejsze: karniowskie, opawskie i gubczyckie. Ta nieprawa linia czeskich Przemylidw byaby zupenie zuboaa, gdyby nie aska krla czeskiego Jana. Kiedy w roku 1327 zmar bezdzietnie ksi, raciborski Leszek, naleao si ksistwo wedug prawa polskiego jego stryjecznym krewnym. Krl Jan jednak pogwaci prawo polskie i orzek, e w jego pastwie obowizuje tylko feudalne prawo niemieckie, moc ktrego ksistwo raciborskie, jako bdce zupenie bez pana, przechodzi na wasno zwierzchniczego monarchy, t. j. krla czeskiego. Nie chodzio mu jednak o to, eby raciborsk ziemi dla siebie zagarn, ale pragn ni wynagrodzi wierne usugi ksicia opawskiego, Mikoaja II., ktremu je te podarowa. Ksita piastowscy, krewni Leszka, ledwie zdoali dla siebie wyprosi i ocali Kole i Gliwice, ktre byy dotychczas czci raciborskiego ksistwa. Gdy z kocem XIV. wieku gazeta opawscy musieli si ^eh dziedzictwem, Racibrz pozost pod jedn wadz z miastem Opaw. Ksita opolscy, ufajc bogactwom Wadysawa Opolczyka, mieli nadziej, e moe im si teraz uda Racibrz odkupi, a gdy opawscy nie mieli do tego ochoty, zaczli im dokucza. Sposobnoci do tego 94

nie brako, bo cae Morawy pogrone byy wanie w waniach domowych, w ktre wmieszani byli take ksita opawscy. Dwaj modsi bracia krlw Wacawa i Zygmunta Luksemburskich, Prokop i Jodok, margrabiowie morawscy, cigle z sob wojowali; biskup oomuniecki trzyma z Jodokiem, wic Prokop grabi jego posiadoci. Za biskupem oomunieckim uj si potny biskup wrocawski i ksita opolscy te stanli po jego stronie. Nic to dla nich nie znaczyo, e krl Wacaw owiadczy si za margrabi Prokopem; bo wadza krla Wacawa nie miaa adnej powagi. Ksita opawskoraciborscy trzymali z krlem i Prokopem; to tem bardziej zachcao opolskich, eby si cigle miesza w te sprawy, w nadzieji, e w mtnej wodzie moe im si uda owi ryby i uowi od Opawczykw dawny piastowski Racibrz. W cigu walki zyskali te przewag nad opawskimi Przemylidami i zajli Karniw. Mona byo, majc Karniw w rku, zacz targi o Racibrz; ale wszystko zepsu chciwy Wadysaw Opolczyk, ktry o niczem nie myla, jak tylko o swoim zysku i Karniw sprzeda zaraz margrabiemu Jodokowi roku 1390. Z zemsty za to napadli ksita opawscy wraz z wojskiem Prokopa posiadoci opolskie i zniszczyli je pustoszc. Tak tedy Wadysaw Opolczyk wszdzie by jednaki.

Koniec Opolczyka.
W najbliszych latach historyi polskiej pozyska jeszcze smutniejsz saw. Ju w roku 1389 prbowa zamachem zdoby Krakw, eby go wyda Zygmuntowi Luksemburskiemu, ale sprawka si nie udaa. Bezczelny, mia potem wszystkiem prosi krla Jagie eby synowca jego, Jana z przydomkiem Kropido, zrobi arcybiskupem gnienieskim; krl oczywicie odmwi. Natenczas Opolczyk staje si jawnym wrogiem Polski. Z lennych swoich posiadoci w Polsce zastawi w roku 1391 pograniczn wan twierdz Zotory, a w roku 1392 ziemi Dobrzysk; a komu zastawi! Oto najwikszym nieprzyjacioom Polski, Krzyakom. Nadto zawar spisek przeciw Polsce z Krzyakami, z margrabi Prokopem i krlem wgierskim Zygmuntem Luksemburczykiem, eby wszyscy naraz na Polsk najechali a pobiwszy wojska Jagiey mieli urzdzi rozbir Polski, podzieli si zupenie jej ziemiami, tak, eby pastwo polskie zupenie przestao istnie. Ale krl Zygmunt ba si krlowej Jadwigi; wanie bowiem wkrtce po tym spisku umara jej siostra Marya, ona Zygmunta i krlowa Jadwiga mogaby bya teraz wystpi z prawami do Wgier; zacza nawet umylnie uywa tytuu dziedziczki korony wgierskiej. Nastraszony tem Zygmunt ustpi, a Jagieo zabra si teraz do zdradzieckiego Opolczyka. W cigu roku 1396 zdoby bdce w posiadaniu lzkiego ksicia grody Olsztyn, Wielu, Krzepic, Ostrzeszw, a podstpi pod Bolesawiec, graniczny grd lzki (dzisiaj pod Moskalem) i wkroczy do ksistwa opolskiego, ktrego cz otrzyma wwczas od Jagiey monowadca maopolski, Spytek z Melsztyna. (bardzo zasuony okoo sprowadzenia Jagiey do Polski.) W miecie Opolu przebywali natenczas synowcy Wadysawa Opolczyka, ksita Bolesaw i Bernard. Ci, widzc, e niema rady, ukorzyli si przed krlem polskim, wyparli si wszelkiego wsplnictwa ze sprawkami stryja i zawarli z Jagie ukad dnia 6. Sierpnia 1396. Moc tego ukadu mieli oni obsadzi swojemi zaogami lzkie posiadoci stryja i pilnowa, eby z jego lzkich grodw: Opola, Strzelcw i Domaracza nie przedsibrano adnego nieprzyjaznego kroku przeciw Polsce. Porednikami przy tej ugodzie byli biskup wrocawski Wacaw i ksita Konrad olenicki i kozielski i Przemysaw opawski; porczycielem wiernoci ksit opolskich by ksi Ludwik z Brzegu. W cztery lata potem umar Wadysaw Opolczyk, wydziedziczony roku 1401. Pozostaa po nim ziemia Dobrzyska w rku krzyackim; ale po dalszych trzech latach, w roku 1404 musieli Krzyacy wyda t ziemi Jagielle.

Jagieo w Wrocawiu.

95

Jagieo, wkroczywszy ju raz zbrojne na ziemi lzk, nie zapomnia jej nigdy; wrd narodu polskiego objawiaa si wielka ochota, eby t prastar polsk dzielnic znowu przyczy do prawej ojczyzny, do korony polskiej. Byo to gorcem pragnieniem krla, ale niestety niewykonalnem z powodu Krzyakw, ktrzy nigdy nie dawali spokoju ni wytchnienia. Trzebaby chyba t ksik dwa razy powikszy, eby opisa wszystkie ich zoci; jak z pocztku starali si o uniewanienie maestwa Jagiey z Jadwig, jak przeciw niemu buntowali stryjecznego brata, ksicia litewskiego Witoda, jak zabrali Zmujd (pnocn cz Litwy, nad morzem), jak wyprawiali wojska pod stolic Litwy, Wilno, jak na zachodniej znw granicy zajli twierdz Drezdenko i inne nieprawoci. Zawsze z nimi albo bya wojna, albo wisiaa na wosku. Majc od pnocy takiego ssiada, a od poudnia Zygmunta Luksemburczyka, musia si Jagieo bardzo mie na bacznoci i stara si, eby przynajmniej z trzeciej strony nie by otoczony wrogiem. Dlatego to by w sojuszu z krlem Wacawem czeskim, a e Wacaw, jako krl czeski by zwierzchnim panem lzka, wic nie mogo by mowy o odzyskaniu tej prowincyi, pki sojusz czeski by potrzebny. W roku 1404 zjechali si obaj krlowie, Wacaw i Jagieo w Wrocawiu. Wacaw prosi przy tej sposobnoci Jagie, eby rozsdzi kilka sporw lzkich, a zwaszcza przewlekajcy si ju dugo spr ksit opolskich z miastem Wrocawiem. Jagieo bowiem wicej mia powagi od pijanego czsto Wacawa. Wrocawianie, poniemczeli, nie bardzo byli radzi tym odwiedzinom polskiego krla; ale co tylko jeszcze byo polskiego na lzku, miao wtenczas zwrcone oczy na Wrocaw, podobnie, jak w r. 1396 na oblegane przez wojsko polskie Opole. Ale Jagieo nie chcia rusza sprawy lzkiej, pkiby si nie zaatwi z Krzyakami.

Wielka wojna.
Dugo przygotowywaa si Polska i Litwa do wielkiej wojny z niemieckim Zakonem. Nareszcie dnia 10go Sierpnia 1409 wyda Jagieo w Opatowie manifest wypowiadajcy wojn. Po stronie Zakonu stan Zygmunt luksemburski, zdrajca z ksit litewskich widrygieo (najmodszy brat Jagiey) i zdrajca z Piastw, lzki ksi Konrad Olenicki (ktry za modu by paziem u krlowej Jadwigi). Po stronie Jagiey pogodzony z nimi ksi litewski Witod, tudzie bardzo wielu ochotnikw ze lzka, z Moraw i z Czech. Wojna ta bowiem bya nie tylko wojn Polski z Zakonem, ale po prostu wielk wojn wiata sowiaskiego z niemieckim, germaskim. Zakon by gwn warowni niemczyzny; zgnie go, stumi, a nietylko Polska bdzie miaa spokj, ale te przycichn niemieckie ywioy w Czechach i na lzku. Wojna ta rozbudzia sowiaskie poczucie u Czechw, ktrzy ju prawie e ginli pod niemieckim uciskiem; nie mogc u siebie da rady z Niemcami, pospieszyli pod chorgwie krla polskiego, eby w ten sposb zmy plam z imienia czeskiego; bo Czesi bywali przedni stra germanizacyi, tonli w niemczynie i pomagali j roznosi a haso wydane przez krla polskiego, e bdzie "wielka wojna" na Niemcw, ocucio cz tego narodu i dobrane czeskie puki wyruszyy Polsce na pomoc. (Po raz pierwszy i ostatni w historyi pomagali tu Czesi Polakom). Co za do udziau lzakw, tego tumaczy nie trzeba; gdy Jagieo posa na lzk swoich werbownikw, w ludzie lzkim ozwaa si krew polska! Ten lud, zdradzony przez swoich wasnych ksit i wydany na up obcym, zoczywszy polskie sztandary, zrozumia, e to jego wasne znaki bojowe. Ksita nie mieli przeszkadza; a grnolzcy tak si nawet zachowywali, e zdawao si, jakoby sympatye ich take byy po stronie polskiej (ale sam aden z nich na wojn nie wyruszy!) I w szlachcie lzkiej nie brako jeszcze tu i wdzie tradycyj polskich; niejeden rycerz ze lzka wyruszy te z gromadk uzbrojonego polskiego ludu. A na pnocy, w ziemiach Zakonu, czeka niecierpliwie nowy sojusznik: szlachta ziemi chemiskiej, wyczekujca wybawienia od krzyackiego jarzma.

96

Dnia 10-go Lipca roku 1410 stoczono jedn z najwikszych bitew w historyi. Bitwa pod Dbrownem w Prusiech (zwana zwykle bitw pod Grunwaldem) rzucia Zakon niemiecki do stp poczonych Polski i Litwy; zgin w bitwie mistrz wielki Zakonu, 52 chorgwi krzyackich pado w rce polskie, a lzki ksi Konrad Olenicki dosta si do niewoli. Od tego czasu zaczyna si przewaga sowiaszczyzny w historyi wschodniej Europy; niemiecki ywio niemia ju. nic do rzeczy w dziejach Polski. Polska za staa si wielkiem mocarstwem w Europie i losy poowy Europy spoczyway w jej rku.. Wszystkie ludy ssiednie: Czesi, Wgrzy, Woosi, Rusini, Litwini miay w Polsce historyczn gwiazd przewodni i skupiay si koo niej, jak to w dalszym cigu zobaczymy. A polska ta gwiazda wiecia jasnym, a agodnym blaskiem; przewagi swej nie uywaa nigdy do zamieniania drugich w niewolnikw, nie chciaa Polska nikomu panowa, nikogo ponia. Nie chciaa nigdy czy ludw w wielkie pastwo przez zabr i nie prowadzia nigdy ani razu ani jednej wojny zaborczej, t j. takiej, eby gwatem zabra cudz ziemi i do swego pastwa przyczy. Polski nard wynalaz inn form czenia si ludw: dobrowolny, pokojowy zwizek, czyli uni. Unia jestto poczenie narodw na zasadzie: rwni z rwnymi, wolni z wolnymi. Na czele tej wielkiej myli dziejowej czyli idei, staa dynastya jagielloska; ztd te t wielk a prawdziwie chrzecijask ide zowi te ide jagiellosk. W trzy lata po zwycistwie pod Dbrownem stana w miecie Horodle unia z Litw (roku 1413): Litwinom nadano uroczycie wszystkie te prawa, ktrych uywali Polacy. Postanowiono te, e Litwa ma by po wszystkie czasy z Polsk zczona. Oba narody dochoway wicie tej umowy a po dzie dzisiejszy. Jedyny to przykad w caej historyi powszechnej, e dwa narody zlay si w jedn polityczn cao, zgodnie, bratersko, po chrzecijasku, bez dobycia miecza. Unia, to najwikszy wynalazek historyczny, to wcielanie zasad chrzecijastwa w polityk! To wieczna chluba historyi polskiej! Zwycistwo nad Zakonem niemieckim odniesione byo tem wietniejsze, e w cigu wojny zdradzi wanie ten, ktry za przyjaciela si udawa: krl czeski Wacaw. Przez t zdrad nie mogli Polacy wyzyska naleycie zwycistwa; kraj cay prawie by ju zajty i nietylko ludno polska, ale nawet niemieckie miasta, syte cikich rzdw Krzyakw, same oddaway si w rce Jagiey. Ale obawa o czesk i wgiersk granic nie pozwolia krlowi dziaa bezwzgldnie i wyzyska owocw zwycistwa. Caa dynastya luksemburska, najpotniejsza wwczas w Europie, moga si bya rzuci na Polsk; trzeba tedy byo wojn na pnocy zakoczy. Ale pomimo to klska Zakonu bya stanowcz: odtd Zakon Krzyacki ju tylko charla, a dni jego pastwa ju byy policzone. Pogan ju nie byo! to byo dla ciosem najgorszym. Rozumia to doskonale chytry Zakon, e Europa wczeniej, czy pniej musi si spostrzedz, e on tu ju do niczego niepotrzebny i bezczelnego chwyci si fortelu.

Sobr w Konstancyi.
Obradowa wtedy wanie sobr powszechny w Konstancyi (w Szwajcaryi); sobr Kocioa by najwiksz powag chrzecijaskiego wiata, sdzi krlw, rozjemc politycznych sporw. Jagieo rozpocz w roku 1414 drug wojn z Krzyakami i bra grd po grodzie; ju zaj znowu znaczn cz kraju, gdy w tem papie Jan XXIII i sobr z Konstancyi wysali do Polski legata z wezwaniem, eby krl spr z Zakonem odda pod sd soboru. Przysta na to Jagieo, jako posuszny syn Kocioa, cho w kilka miesicy byby mg opanowa i ju na zawsze ziemie krzyackie (a druga taka sposobno nie prdko miaa si zdarzy). Na soborze powykryway si najrozmaitsze sprawki Krzyakw. Przycinici do muru Krzyacy, przekonani, e Zakon zaoony do celw chrzecijaskich, popsuli i zrobili z niego wieck tuszcz do 97

grabienia ziem cudzych, do tpienia sabszych narodw i urgania si z wszelkich przykaza chrzecijastwa, gdy ich wzywano, eby dali spokj wojowaniu z chrzecijanami, skoro pogan ju niema tak si bronili: Oto twierdzili przed ksitami, biskupami i uczonymi zebranymi z caej Europy, e to nieprawda, jakoby Jagieo by chrzcijaninem; e on tylko udawa chrzest przyjmujc (a na Litwie byo biskupstwo i peno parafij, zaoonych przez Jagie!), e Jagieo i jego bracia ochrzczeni s za spraw djaba ojca swego, ktrego wol i pragnienia peni i dalej peni si sposobi i odgraaj. Woali, e ten chrzest by tylko dla oszukania wiata, a Polacy, wspierajcy tego krla, gorsi od pogan; wic Polacy obowizani s wszystko Krzyakom zwrci, nagrodzi im wszystkie straty; co wicej, powinni razem ze swoim krlem straci koron i krlewski tytu i ponie kar mierci. Wytpi naley Polakw, jak Krzyacy wytpili nard pruski. Tak uwaali Krzyacy, nazywajcy si "Zakonem Najwitszej Maryi Panny niemieckiego narodu." Najty i zapacony przez Krzyakw pisarz, Jan Falkenberg, napisa i rozszerza na soborze pamflet, t. j, zelywe pismo na krla Jagie. Ojcowie soboru kazali go za to wtrci do wizienia, w ktrem przeby lat kilka, wypuszczony potem za zgod Jagiey. Uda si wtedy Falkenberg do Krzyakw po zapat; dano mu tylko cztery grzywny. Tem oburzony Falkenberg napisa drugi paszkwil, jeszcze zajadlejszy, ale ju nie na Polakw, tylko na Krzyakw; za to mia by przez nich utopionym w Wile, ledwie go obronili mieszczanie Toruscy. Sobr stara si pokojowo zaatwi spraw polsko-krzyack i wysa w tym celu do Prus kardynaa; ale misyi tej Krzyacy tyle stawiali trudnoci, e speza na niczem. Krzyakom o nic innego nie chodzio, jak tylko o cige przeduanie zawieszenia broni, niby-to wci dla zyskania czasu do polubownego zaatwienia sporu. Polacy, chccy dziaa uczciwie dali si wywie w pole. Zygmunt luksemburski, ktry by te cesarzem, chcia koniecznie dosta t spraw w swoje rce. Przez kilka lat udawa teraz zacitego nieprzyjaciela Zakonu, nawet obiecywa Jagielle pomoc wojenn przeciw Krzyakom; a to wszystko zrobi dla tego, eby krl polski przysta, aby on by sdzi w tym sporze. Gdy wreszcie dobroduszny Jagieo da si zalepi, wyda Zygmunt wyrok we Wrocawiu w roku 1420 taki, e Krzyacy we wszystkiem a wszystkiem maj zupen suszno; posowie polscy odrzucili ten wyrok z oburzeniem. W nastpnym roku rozpocz papie Marcin V. proces kanoniczny przeciw Zakonowi, ale Zakon nie stawi si wcale przed papieem.

Husytyzm.
Zygmunt Luksemburczyk, wydajc w niesprawiedliwy wyrok w Wrocawiu, by tam ju w swojem pastwie. Krl Wacaw umar bowiem roku 1419, a Zygmunt przej po bracie take koron czesk. Szczeglny zbieg dat historycznych. Dnia 6-go Stycznia 1420 chcia Zygmunt zmiady Polsk swoim wyrokiem, przebywajc w Wrocawiu, jako krl czeski, a w trzy miesice potem, w Kwietniu 1420 r. wysali Czesi poselstwo do Jagiey, ofiarujc jemu czesk koron, bo Zygmunta nie chcieli. Gdyby by Jagieo przyj czesk koron, byby przez to samo zapanowa take nad lzkiem. Jagieo jednak korony nie przyj, bo Czesi wanie popadli w herezy husyck, a nie chcia korony kosztem Kocioa. Herezya ta staa si przyczyn wojen, zwanych husyckiemi. Sprawa ta dotyczy bardzo blisko historyi lzka, wic si jej uwanie przyjrze trzeba: Jan Hus, magister uniwersytetu w Pradze, powica si teologii; c, kiedy zasmakowa w pismach heretyckiego teologa angielskiego Wiklefa, ktrego nauka potpion zostaa ju w roku 1382 na soborze lateraneskim. Wiedzia o tem Hus dobrze, ale pomimo to naucza swoich uczniw w uniwersytecie wedug tych potpionych ksiek. Gdy go o to przeoeni statecznie karcili, pocz w gwatownych kazaniach wystpowa przeciwko wadzy duchownej; okoo niego zebrao si grono zagorzalcw, 98

ktrzy coraz hardziej brnli w bdnych zdaniach. Zaczo si od twierdzenia, e Koci nie powinien posiada adnych dbr doczesnych: majtkw ziemskich, fundacyj itp., ale utrzymywa si tylko z cigej jamuny wiernych. Potem zebrao im si na wielk gorliwo w tpieniu grzechw; dali, eby kady grzech publiczny karanym by publicznie, kapan za bdcy w grzechu miertelnym mia ich zdaniem, traci zaraz sw godno a sakramenta w. przez takiego kapana udzielane miay by niewane. Sakrament Otarza postanowili udziela wszystkim pod obiema postaciami (chleba i wina), twierdzc, e pod jedn postaci nic nie znaczy. Dalej zadali zniesienia bezestwa ksiy i wolnoci zupenej kaznodziejstwa; potem zaczo si przeciw odpustom i zeszo na walk przeciw zwierzchnoci papieskiej. Nowatorstwo to obejmowao coraz wiksze warstwy, co roku wicej byo takich, ktrzy Koci poprawia chcieli, cho sami katechizmu dobrze nie umieli; kupcy, rkodzielnicy, onierze zaczli si bawi w teologw i oznacza w co trzeba wierzy, a w co nie. Pewna cz reformatorw posuna si tak daleko, e odrzucia wiar w witych, potpia wzywanie ich w modlitwie i cze obrazw, odrzucia wiar w czyciec, modlitw za umarych mienili bezskuteczn i t. d. Ale i na tem nie koniec: najskrajniejsza sekta, zwana Adamitami, obchodzia si cakiem bez sakramentw, a odrzuciwszy sakrament maestwa zaprowadzili midzy sob wsplno on, a przy uroczystociach swoich wyprawiali najwiksze bezecestwa z kobietami, nie wiele si troszczc o ubrania. Do takiej gupoty dochodzi zawsze kady ruch przeciw Kocioowi, skoro tylko nie pozostawiajc kapanom nauczania religii, kady teologa udawa zacz, skoro tylko o rzeczach wiary w. za duo si rozprawiao najpierw po warsztatach, potem na ulicy, a wreszcie po szynkach. I ruch husycki skoczy si te na gupocie Adamitw, za ktrych sami potem wstydzi si musieli; sami te Husyci wytpili ich z mieczem w rku. Z pocztku chodzio tylko o niektre bdy w teologicznem nauczaniu Husa. Gdy upomniany i pouczony najpierw przez rad uniwersytetu, potem przez swego arcybiskupa, wreszcie przez legata papieskiego nie przestawa jednak szerzy swych bdw, zosta zawezwany przed sobr powszechny w Konstancy!. Ba si tam jecha; natenczas cesarz Zygmunt Luksemburczyk zarczy mu sowem cesarskiem, danem na pimie, e mu wos z gowy nie spadnie i e cao powrci do Pragi. Hus uwaa si za bezpiecznego; wadza duchowna moga go suspendowa z kapastwa, wreszcie skaza na pokut kocieln, ktrej on mg si podda lub nie podda; ale na yciu wadza duchowna kara nie moga i nigdy tego nie robia, nie majc do tego nawet rodkw, bo Koci miecza nie uywa. By te zwyczaj, e Koci orzekszy, e kto za herezy zasuguje na kar, oddawa go w rce wadzy wieckiej i dopiero ta wiecka wadza (jeeli chciaa) karaa go stosownie do przewinienia, wizieniem albo mierci. Jeeli mierci, cinano mu gow, albo palono na stosie ywcem. Ten drugi rodzaj kary mierci sta si po pewnym czasie specyaln kar za herezy; zwyczaj okrutny, barbarzyski, niegodny, ktrego te nikt broni nie myli i samo duchowiestwo powstao potem przeciw temu. Hus, majc cesarskie sowo, nie potrzebowa si ba wydania w rce wieckiej wadzy. A jednak cesarz kaza go spali! Protestowali przeciw temu posowie polscy na soborze; jakkolwiek bowiem potpiali jak najbardziej nauk Husa, oburzao ich jednak takie zamanie sowa i apanie atwowiernego w zasadzk. Naleao Husa puci z powrotem do Pragi, skoro si przyrzeko; tutaj dopiero mona go byo uwizi, lub wygna z kraju. Cesarz Zygmunt ani nawet nie przemwi swka za Husem. Tego nie mogli mu nigdy darowa Czesi i mia te cierpkie z tego zbiera owoce. Husytyzm szerzy si po mierci Husa jeszcze bardziej; przez upr, na zo przystpowali do niego Czesi; po trzech latach wicej ju byo w Pradze husytw, ni katolikw. Kiedy raz w Lipcu 1419 r. husyci urzdzili publiczn procesy w Pradze, radni tego miasta chcieli j zatrzyma, gdy przechodzia koo ratusza; kto niebaczny rzuci kamieniami. Oburzone tem posplstwo uderzyo na ratusz, wyrzucio siedmiu radnych oknem, a bijc w dzwony na trwog, wezwao ca ludno stolicy do broni. Byo to pocztkiem okropnych, strasznych wojen husyckich, ktre trway od roku 141 9 do roku 1436. W kilka dni po tem zdarzeniu umar krl czeski Wacaw, tknity paraliem. Nastpc jego mia by jego brat, 99

Zygmunt Luksemburczyk; przyby on do Czech (by te wwczas, jak ju wiemy we Wrocawiu), ale Czesi sysze o nim nie chcieli i ju w Kwietniu 1420 zaprosili na tron czeski krla polskiego. Husytyzm by jednak nie tylko religijnym ruchem, ale te narodowym, a to z nastpujcych powodw: Jak wiemy, Czechy byy bardzo zgermanizowane; dynastya niemiecka osadzaa te kraj coraz bardziej Niemcami, w obec ktrych rodzima ludno czeska coraz w gorszem bya pooeniu; w swoim wasnym kraju coraz mniej mieli praw i musieli patrze, jak polityka krlestwa czeskiego wysuguje si Niemcom; dochodzio ju do tego, e za granic zaczynano uwaa Czechw za szczep niemiecki, bo nic sowiaskiego z tego kraju nie wychodzio. Pod wpywem jednak unii litewsko - polskiej, kiedy Polska stana na czele Sowiaszczyzny przeciw Niemcom, postanowiwszy raz ju pooy koniec germanizacyi, rozbudzio si te poczucie narodowe u Czechw. Widzielimy, jak czeskie hufce pospieszyy pod Dbrowno, gromi wraz z Polakami Krzyakw. Ten ruch narodowy szerzy si coraz bardziej. Hus te do niego nalea i on pierwszy nawet zacz uniwersytet praski przerabia na czeski. Nieszczcie chciao, e ten czeski patryota by wanie heretykiem i herezya popltaa si Czechom njfatalniej z patryotyzmem! Niemcy, mieszkajcy w Czechach, bardzo si z tego cieszyli. Midzy Niemcami herezya husycka si nie szerzya, tylko midzy samymi Czechami; ztd Niemcy zaczli umylnie udawa za jedno pojcie husyty a Czecha, goszc, e Czesi s heretykami, e cay nard heretycki. Byo to kamstwem, bo wrd Czechw drugie tyle byo katolikw, co husytw, ale kamstwo dla wrogw wygodne. Katolicy czescy potpiali herezy husytw i walczyli z nimi, gdy szo o spraw wiary; ale gdy szo o spraw narodow, a nie o religi, gdy szo o walk z germanizacj, katolicy czescy take byli patryotami i na tem polu czyli si nieraz z husytami. Niemcom bardzo byo dogodnie woa, e to heretycy przeciw nim wystpuj; kto tylko Niemca trci, zaraz woali, e heretyk. I cesarz Zygmunt, obecnie niby krl czeski, zarzuca husytyzm umylnie wszystkim Czechom, i odezwa si gono, e wszystkich Czechw wytpi, a kraj zaludni samymi tylko Niemcami. W ten sposb sprawa o koron czesk na gowie Zygmunta, staa si nie tylko husycka spraw, ale ogln czesk narodow. Ofiarowali t koron Jagielle, dlatego wanie, e to by krl Polski; Czesi z Polsk wanie chcieli si poczy, bo w ten sposb zwikszyaby si potga Sowiaszczyzny; wiedzieli te dobrze, e im w zwizku z Polsk bdzie cakiem inaczej, ni w zwizku z Niemcami, bo mieli przykad na Litwie, e Polacy trzymaj si prawa: rwni z rwnymi, wolni z wolnymi.

Zaproszenie Jagiey na tron czeski.

Jagieo by w trudnem pooeniu. W imi narodowych de byby z najwiksz chci przyj ofiarowan koron, ale c tu robi z deniami husyckiemi? Doprawdy, gdyby nie ta nieszczsna herezya, inaczej by wygldaa historya Europy! Jagieo po naradzie z biskupami i senatorami postanowi, e przyjmie koron, jeeli Czesi pogodz si z Kocioem. Na to trzeba byo czasu; na razie da tedy wymijajc odpowied, nie odmawia, ale te nie przyjmowa. A tymczasem Czesi bili niemieckie wojska Zygmunta w jednej bitwie po drugiej. Wdz ich, yka (te husyta niestety), wynalaz nowe sposoby wojowania, ktre okazay si tak skutecznemi, e Niemcy coraz to straszniejsze ponosili klski. Ale c, skoro rwnoczenie czeskie wojska napaday na kocioy, klasztory, a w krtkim czasie husyckie puki zwrciy si przeciw wasnym rodakom katolikom! Nastao rozdwojenie nietylko w mylach, ale te w czynach i narazio ca spraw na zgub. Zygmunt Luksemburczyk, wyparty z Czech, schroni si na lzk, gdzie zniemczeni ksita i niemieckie bogate mieszczastwo szczerze mu sprzyjali, nie yczc sobie, eby Czechy miay zosta napowrt czeskimi i bojc si, eby przez wybr Jagiey na krla nie przeszli pod panowanie polskie. 100

Ju w Marcu 1420 roku spalono we Wrocawiu z rozkazu Zygmunta na stosie jednego husyt z Pragi, ktry tu przyjecha w sprawach handlowych. Od roku 1421 zaczto tu zbiera wojsko na Czechw; najazd ze lzka na ziemi czesk dokonany nic jednak nie wskra, a splami si niepotrzebnie wielkiemi okruciestwami. Czesi powtrnie wyprawili poselstwo do Jagiey, bawicego wwczas na Litwie, u Witoda. Droga wioda przez Racibrz i tu uwizi tych posw ksi Jan Raciborski i wyda w rce Zygmunta. Czesi jednak inn drog porozumieli si z Jagie. Krl zwoa sejm do Lublina na Sierpie 1421 roku i ztd odpowiedziano Czechom, e spraw ich zaopiekuje si krl polski; zachcano ich do zgody z Kocioem i dano do zrozumienia, e Zygmunt, piastujcy ju i tak koron wgiersk i niemieck, zrzeknie si zapewne czeskiej pod polskim naciskiem. Rzeczywicie, wyprawiono z tem poselstwo na Wgry, do Zygmunta; sprytny Zygmunt ofiarowa zrzeczenie si czci lzka, byle Polska nie wdawaa si w sprawy czeskie. Mia Jagieo dobr sposobno powikszy swe panowanie; sdzi jednak, e byoby nieszlachetnie zdradza tak zaufanie czeskiego narodu. Czesi coraz usilniej zapraszali Jagie; krl odpar, e pki si nie pogodz z Kocioem, nie moe przyj zaproszenia. Liczy jednak na to, e raz przecie skoczy si z herezy, a zostanie tylko ruch narodowy; eby tedy nie wypuszcza tej sprawy z rki, pozwoli Witodowi, e on tymczasem przyj czesk koron. Ale ani Witod sam nie pojecha do Czech, chcc poczeka, a przynajmniej ustan gorszce gwaty wojny religijnej i husyci cho troch si umiarkuj. Wyprawi tymczasem do Czech swego bratanka, litewskiego ksicia Zygmunta Korybuta, jako swego namiestnika. Wszyscy Czesi, katoliccy i husyccy przyjli go z zapaem: zacz jednak ten zapa stygn, gdy Korybut zada od hasytw, eby na razie przynajmniej ze swymi wasnymi rodakami katolikami yli w zgodzie. Roznieciy si bowiem tymczasem w Czechach nienawici, a kraj cay by widowni najgorszych gwatw. Niesposb byo przyjmowa koron inaczej, jak od caego narodu, a do tego trzeba byo, eby cay nard by w zgodzie. Skrajne jednak husyckie stronnictwa chciay, eby Jagieo czy Witod by husyckim krlem i nic chciay sysze o zgodzie z katolikami. Na to nie mona byo przysta i Korybut tego samego jeszcze roku (1422) do Polski powrci. Znaczyo to, e Jagieo nie przyjmuje korony czeskiej, skoro im milsza herezy, ni dobro caego kraju. Rwnoczenie, kiedy Korybut bawi w Czechach, musia Jagieo toczy wojn znowu z Krzyakami; w ten to sposb chcia Zygmunt i Niemcy wogle przeszkodzi Polsce do Czech. Ale wojna skoczya si klsk Zakonu. Natenczas Zygmunt ukada wielki spisek przeciw Polsce, do ktrego oprcz Zakonu wcign take ksicia austriackiego Alberta (swego zicia), ksicia bawarskiego Ludwika, panw wgierskich i niektrych ksit lzkich. Wszyscy mieli rwnoczenie na Polsk najecha ze trzech stron naraz a po zwycistwie podzieli Polsk midzy Wgry, Czechy i Zakon. Witod radzi, eby podj t walk, ktraby jeszcze raz zamienia si na stanowcz walk wiata sowiaskiego z germaskim; radzi, eby niedba o herezy w Czechach, ale zczy si nawet z heretykami, byle tylko upokorzy Zygmunta. Ale senatorowie polscy, a z nimi te Jagieo, cigle powtarzali: wszystko dla Czechw, ale dla heretykw nic i ni si czy z herezy, woleli pogodzi si z Zygmuntem. Byo w Polsce stronnictwo, ktremu al bardzo byo, eby te nie wyzyska tych kopotw Zygmunta i nie skorzysta ze sposobnoci odepchnicia niemczyzny od ziem sowiaskich. Stronnictwo to wyprawio na wasn rk jeszcze raz Korybuta do Pragi, eby jeszcze raz sprbowa. Czesi przyjli go znowu okrzykami radoci, ale pojednanie czeskich stronnictw i tym razem si nie udao. Zacieko husycka zwikszya si nawet jeszcze; nie byo tygodnia, eby nie zniszczono jakiego kocioa a na ksiach zaczynano dopuszcza si mordw. Husyci coraz bardziej oddalali si od Kocioa; byli wprawdzie wrd nich umiarkowani, ale stronnictwa skrajne, dne wprost ju zaguby katolicyzmu w Czechach, byy na razie gr. Dopkiby tak trwao, nie mieli Polacy z Czechami co robi. Ksi Korybut zmarnowa tylko naprno ycie na usugach Czechw.

101

Najazdy husyckie.
W roku 1425 wojny husyckie zamieniy si z obronnych na zaczepne. Dotychczas z roku na rok mieli Czesi u siebie niemieckie wojska, ktre co roku szczliwie pokonywali. Poczuwszy si mocniejszymi od Niemcw, postanowili sami teraz najeda ocienne kraje, a przedewszystkiem da si we znaki ksitom lzkim, ktrzy trzymali z Zygmuntem. Przez 5 lat od roku 1425 do 1430 trway te husyckie najazdy na lzk, pustoszce kraj w sposb niesychany; za ksit musia cierpie lud. W Grudniu 1425 napadli husyci najpierw na hrabstwo Kodzkie, cz lzka, ktra pierwotnie do Czech naleaa (jak o tem dawniej ju bya mowa); zdobyli miasteczko Hradek i zupili miejsce odpustowe Byrdo, dopuszczajc si niegodnych okruciestw. Mieli bowiem husyci na lzakw najwiksz zo o to, e wanie Niemcy lzcy najbardziej si pastwili zawsze nad jecami husyckimi; kiedy lzacy, pomagajcy Zygmuntowi, wpadli poraz pierwszy do Czech w roku 1421, pierwszych jecw, ktrych pojmali, spalili zaraz na stosie. Husyci teraz si mcili; ale gdy przeciw nim walczyli tylko Niemcy, to oni teraz, najechawszy kraj, dawali si we znaki jednako Niemcom i Polakom, bo na spustoszeniu kraju wszyscy jednako cierpie musieli. W roku 1426 spalili husyci miasto Landshut w ksistwie widnickiem, ktre nie posiadao ju jednak wasnych ksit, a wic podlegao bezporednio Zygmuntowi. Na rok 1427 zbiera Zygmunt wielkie wojsko na lzku; co pity mczyzna mia si stawi do szeregw. Husyci napadli najpierw na uyce, a spustoszywszy je ogniem i mieczem przeszli ztamtd na lzk. Nie zdoali zdoby miasteczka Lwowa w ksistwie jaworzyskiem, ale za to wycili 300 zacinych onierzy Zygmunta, gdy oddzia ten mia przechodzi przez rzek Bbr. Okruciestwo to takim strachem przejo reszt wojska, ktre stao pod Zotory w ksistwie lignickiem, e nieczekajc nawet bitwy pierzchnli w nieadzie. Husyci zajli ich obz i zupili ca okolic; z wielkiemi lupami wracali spokojnie do Czech koo Jaworzna i Bolkowic nad Nys, a nikt nie mia ich zaczepi, jakkolwiek wojsko na lzku zebrane nie byo jeszcze nawet w ogniu adnej bitwy. Widzc husyci, jak ich si boj, przygotowali na r. 1428 jeszcze wikszy najazd. Zim spdzili na Wgrzech, eby si ywi kosztem Zygmunta, z wiosn przeszli na Morawy, a ztd przez ziemi opawsk na lzk. By to najwikszy najazd husycki. Warowna Opawa obronia si; modsi za ksita opawskiej linii (nieprawej linii Przemylidw), Gubczycki i Hradecki okupili si, wolc dawa dobrowolnie, ni da si upi. Husytom te nie o zdobycie kraju chodzio, ale o upy, eby mie z czego na cudzy koszt utrzyma swoje wojska. Cay kraj na lewym brzegu Odry lea im otworem bezbronny. Po drodze spalili Kietrz, Cerkwice i Kazimierz i podeszli nastpnie pod Gogwek. Tutaj broni si ksi Bolko, modszy ksi opolski, ale gdy 13-go Marca 1428 miasto zostao zdobyte a 1000 ludzi uprowadzonych w niewol, ksi Bolko pospieszy zawrze pokj z husytami. Teraz Husyci podzielili si na trzy czci. Jeden oddzia zupi Osobog i Prdnik, drugi spali Strzeleczki i Chrapkowice, a trzeci najsilniejszy ruszy na posiadoci biskupstwa wrocawskiego. Ulega im po drodze Biaa i Cieniawa, zanim stanli pod Nys, stolic posiadoci biskupich. Tutaj wszystkie trzy oddziay husyckie poczyy si na nowo. Biskup uzbroi swoich chopw, ale ci uciekli; kilkaset rycerstwa w Nysie zebranego stawio wprawdzie opr, ale bezskuteczny. Nys spalono, a ten sam los spotka Koziszyj, Widnaw, Odmuchw i Paczkowo; Ziembice i Strzelin okupiy si od podpalenia; ale kocioy po wsiach palili wszystkie, jakie tylko spotkali. Teraz przysza kolej na Niemodlin, ktry zupenie zburzono; to samo stao si z Grotkowem. Poczywszy wszystkie oddziay, ruszyli teraz Husyci na Brzeg. Ksi lignicko-brzeski, Ludwik II,, nie mia odwagi broni miasta. Mieszkacy schronili si na drug stron Odry i spalili most za sob, zostawiajc miasto Brzeg na up husytom. Ksi oawski zoy im okup. Nieprzyjaciel ruszy pod Rychbach, skd upy odesano do Czech; z pocztkiem Kwietnia przybyy jeszcze znaczne posiki przez hrabstwo Kodzkie. Kodzko zdoao si szczliwie obroni, a husyci pomcili si za to na klasztorze w Kamienicy, gdzie pozabijali wszystkich zakonnikw, a budynki obrcili w perzyn. W Zbkowicach spalili na stosie przeora Dominikanw, a miasto spalili. Rychbach 102

opucili zupenie mieszkacy, podobnie, jak si to ju stao w Brzegu. Husyci zajli grd Sobtk, opuszczony przez zaog i tu si usadowili; ywnoci musiay dla nich dostarcza upione w tym celu miasteczka Sobtka i Kty. Ztd wyruszyli w okolic pomidzy rod a Partowicami. Zebray si tymczasem przeciw nim dwa wojska lzkie i uyckie. lzkie poprzestao na tem, e zasonio drog do Lignicy, a uyckie pierzchno za Bbr, skoro tylko husyci si zbliyli. Wkrtce wpad w rce husyckie Hajnw, opuszczony maodusznie przez swego ksicia, Ruprechta. Na wie o tem mieszkacy Bolesawia wyszli z miasta ze swem mieniem i sami miasto podpalili. Natomiast opary si husytom szczliwie miasta cinawa nad Odr i Lubin (zwan te Bukow). Idc w gr nad Odr dotarli husyci palc i grabic pod Wrocaw. O zdobywaniu wielkiego i warownego miasta nie myleli wcale, ale ludn okolic koo Wrocawia tak spustoszyli, e nic po nich nie zostao prcz zgliszcz i trupw. Teraz nareszcie postanowili wraca do domu i to przez Grny lzk znowu. Ksita grnolzcy, eby temu zapobiedz, pozawierali z husytami ukady, w ktrych si zobowizali do neutralnoci, t. j. e nie bd ju nigdy walczy przeciw nim, ani w niczem Zygmuntowi pomaga. Tego samego jeszcze roku, w Grudniu 1428, pojawili si husyci znw na granicy lzka i roztasowali si w hrabstwie kodzkiem. Ksi Ziembicki Jan zebra przeciw nim wojsko, do ktrego przysali te swoje posiki biskup wrocawski Konrad, tudzie mieszczastwo wrocawskie i widnickie. Ale smutne losy tego wojska, bo zaraz na pocztku bitwy szukao ono ocalenia w sromotnej ucieczce; ksi Ziembicki w ucieczce zabity a husyci wtargnli znowu na lzk. Znowu odwiedzili oni Brzeg, spalili Oaw, nieznaczne wojsko ksicia oawskiego Ludwika wycili w pie, potem spalili Ziembice i klasztor w Henrykowie; dobrowolnie poddaa si Niemcza i tylko widnica zoaa si obroni. Dopiero z kocem Lutego 1429 wrcili husyci znowu do Czech. W Czerwcu jednak napadli znowu na lzk Dolny, przyczem uprowadzili do niewoli mieszkacw Bolesawia.

Ksie Korybut.
W roku 1430 nowy najazd i nowe spustoszenia. eby pooy tam rabunkom nie majcym adnego politycznego dalszego celu, wda si w t spraw ksi Korybut, ktry cigle przebywa w Czechach cho krl Jagieo dawno go si ju wypar i wraca kaza. Prosi on dla siebie o ziemi dobrzysk, jako lenno, ale Jagieo odmwi, wanie za kar, e wbrew jego woli przebywa jeszcze midzy husytami. Korybut, ktry w Czechach nic sprawi nie mg w obec fanatyzmu husytw, postanowi przynajmniej wyzyska husyckie najazdy na lzk i z Grnego lzka uczyni dla siebie ksistwo. Przysta na to ksi opolski Bolesaw V., ktry zupenie poczy si z husytami i swoje ksistewko odstpowa Korybutowi, pod warunkiem, e sobie zdobdzie nowe ksistwo z posiadoci wrocawskiego biskupstwa. Zajto te Kluczborek, Woczyn, Byczyn i Gliwice, gdzie Korybut osiad i urzdzi sobie dwr ksicy; zbiego si te do niego sporo rycerstwa z ssiednich ziem polskich. Husyci nie mieli nic przeciw jego zamiarom; owszem, byliby radzi, e ju na lzku nie bdzie si przeciw nim zbiera adne wojsko, a przytem cieszyli si nadziej, e skoro Korybut urzdzi sobie na lzku panowanie, Jagieo bdzie musia na nowo si zaj spraw czesk i eby oderwa Grny lzk od posiadoci luksemburskich, wystpi przeciw krlowi Zygmuntowi. Ale przeciw Korybutowi wystpio duchowiestwo polskie, a dwr krlewski nie chcia sysze o adnych korzyciach politycznych, jeeliby miay by osignite przez zwizek z herezy. Natenczas Korybut prbuje jeszcze raz, czy si nie uda przynajmniej umiarkowaszych husytw pogodzi z Kocioem i prosi Jagie, eby pozwoli odby w Krakowie dysput teologiczn. Dysputa odbya si: uczeni husyccy przybyli do Krakowa, mwili duo o zwizku sowiaskim, ale nie chcieli sysze o uznaniu zwierzchnictwa Ojca w. w Rzymie. Nie byo tedy z nimi co robi, odprawiono ich z niczem. A tymczasem, kiedy Korybut odwozi czeskich dysputantw do Krakowa, Niemcy napadli w nocy 4-go Kwietnia 1431 na Gliwice i zabrali mu je. Odtd skoczyo si dziaanie Korybuta; me mia on ju adnego znaczenia. 103

Koniec wojen husyckich.

W roku 1432 zaczli husyci na nowo grabi i pali. Spalili wtenczas Trzebnic, Lubi, Wicyk, Prunic, Mielicz, Bierutw. Olenic spalili sami mieszkacy, z obawy, eby si tu husyci nie usadowili. Tymczasem zbiera si nowy sobr powszechny w Bazylei. Umiarkowasi husyci, pouczeni przykadem Korybuta, e krl polski nic a nic w sprawie czeskiej nie zrobi, jeeli nie oka ochoty do pojednania z Kocioem, przekonawszy si ju dowodnie, e Polacy wol straci, ni sprzeniewierzy si religii, postanowili wyprawi swoich posw na sobr i gotowi byli uzna zwierzchnictwo papieskie, byle im pozwolono odprawia naboestwo w jzyku narodowym i przyjmowa komuni w. pod obiema postaciami. Stronnictwo to wyprawio tedy w Lipcu 1432 nowe poselstwo do Jagiey z prob o protektorat na soborze bazylejskim, ofiarujc za to pomoc na wojn z Krzyakami, z ktrymi znowu trzeba byo wojowa. Rzeczywicie, husyci pomagali Jagielle w tej wojnie i sprawowali dzielnie. Wojna zakoczya si zawieszeniem broni na lat 12. lzk bardzo na tem zyska, bo husyci opucili lzk przenoszc si na jaki czas do Prus. Jagieo tego te pragn, eby husytw odwie od pldrowania lzka. Wtenczas te, podczas wojny polskokrzyackiej, zebra ksi Mikoaj Raciborski (z nieprawej opawskiej linii Przemylidw) wojsko i j si odbiera husytom zajte przez nich grody. Pobiwszy przyjaciela husytw, ksicia opolskiego, zaj Rybnik i Bytom, a wkrtce potem take Byczyn i Kluczborek. lzk grny wraca pod poprzedni wadz; niestety czya si z tem dalsza jego germanizacya. Gdyby husyci byli si zawczasu, a szczerze pogodzili z Kocioem, lzk byby niewtpliwie przeszed w polskie rce, a o germanizacyi nie byoby w tych stronach ani sychu. Ale Czesi miewali zawsze nieszczliw rk w sprawach sowiaskich. W roku 1433 zadano husytom po raz pierwszy klsk na ziemi lzkiej, pod Niemcz; grodu jednake odzyska i tak nie zdoano. Ale ju mia by koniec najazdw heretyckich. Same bowiem Czechy dosy ju miay cigych wojen, a katolicy tamtejsi poczyli si z umiarkowanymi husytami przeciw tym, ktrzy adn miar nie chcieli si pogodzi z Kocioem. Zawrzaa jeszcze raz straszna wojna domowa, ktra zakoczya si wietnem zwycistwem umiarkowanych pod Lipanami dnia 30-go Maja 1434 roku. Teraz dopiero mona byo myle o pogodzeniu Czechw z Kocioem, o wprowadzeniu narodowego ruchu czeskiego na prawe tory. Teraz dopiero byby mg Jagieo zaj si czesk spraw, a nie bojc si herezyi, pomyle o ocaleniu zachodnich ziem sowiaskich przed germanizacy. Ale Jagieo by wWilnie na ou miertelnem; umar w dzie jeden po bitwie pod Lipanami w omdziesitym pitym roku ycia. Sprawa husycka przesza przed sobr bazylejski; w roku 1435 uchwalono tak zwane kompaktaty, moc ktrych sobr zezwala, eby ludzie wieccy przyjmowali komunie w. pod obiema postaciami pod warunkiem, e adnych innych zmian w obrzdku czyni si nie bdzie. W ten sposb zaatwiono religijn stron husytyzmu po pitnastu latach walki. Sobr przysta tylko na to, na co mg przysta i byby przysta bez wojen; wszelkie inne dania musiay by odrzucone. Poniewa przywdcy skrajnych stronnictw husyckich wyginli w ostnich latach, wic kompaktaty przyjto powszechnie i nie robiono adnych trudnoci do zgody z Kocioem.

104

A narodowa strona sprawy husyckiej? Jagiey ju nie byo, syn jego starszy, Wadysaw, mia lat dziesi, modszy Kazimierz siedm 16) Zygmunt Luksemburczyk rozpocz starania o koron. Nie on jednak pobi husytw, ale umiarkowane stronnictwo czeskie ktre pod narodowym wzgldem tak samo niecierpiao Niemcw jak najzagorzalsi husyci. To umiarkowane Stronnictwo, szlachta czeska, miao teraz rozporzdza koron czesk wedug swojej woli i bynajmniej nie uznawao praw Zygmunta, jako dziedzica i nastpcy krla Wacawa (jako brata). Ogoszono tron czeski elekcyjnym, t. j. e Czesi krla sobie obiera bd za kadym razem wolnemi gosami na sejmie. Pozwolili wic kandydowa, t. j. stara si o wybr, a gdy si zgosi, podali mu takie warunki: W Czachach nie wolno adnemi Niemcowi piastowa urzdu, wszystkie kocioy maj by w rku rodowitych Czechw, a krl ma rzdzi wsplnie z sejmem i rad koronn, do ktrych mog nalee tylko rodowici Czesi. Warunki miay na celu, eby korona czeska przestaa ju raz by narzdziem germanizacyi, eby kraj czeski nalea do Czechw. Zygmunt przysta na te warunki, eby dosta si na tron, cho w sercu co innego myla. Rok tylko danem mu byo siedzie na tronie czeskim; umar roku 1437. Ale ten rok jeden wystarczy Czechom, eby si przekonali o zupenej nieszczeroci krla.

Biskup wrocawski Konrad.

Zygmunt nie mia syna; crka jego wysza za Albrechta Habsburga, ksicia austryackiego. Ten zi mia by nastpc tronu czeskiego; ale stronnictwo narodowe bao si nowej prby z Niemcem i znw ofiarowao koron dynastyi polskiej, a mianowicie Kazimierzowi Jagielloczykowi, modszemu synowi Jagiey, ktry obecnie mia jednak dopiero dziesi lat! Za mody by ten kandydat, eby sam mg popiera swoj spraw; a starszy brat jego, krl polski Wadysaw, mia te zaledwie lat 13, wic nawet sam w Polsce jeszcze w Polsce nie rzdzi, ale rejencya, na ktrej czele sta biskup krakowski i kardyna Zbigniew Olenicki. Odzyskanie lzka naleao do ulubionycli planw kardynaa Olenickiego. Sawny ten w historyi Kocioa i Polski m kierowa ju za Wadysawa Jagiey nieraz polityk polsk. On-to sprzeciwia si przyjciu korony czeskiej ofiarowanej przez husytw; i on-to teraz, gdy husyci pojednani ju byli z Kocioem, sam doradza, eby t koron przyj. Posa tedy imieniem krla Wadysawa wezwanie do ksit lzkich, eby brata jego, Kazimierza, uznali swoim zwierzchnikiem. Trzeba byo koniecznie zacz od lzka, bo przez lzk wioda droga z Polski do Czech, gdzie tymczasem stronnictwo Kazimierza zaczo wojn domow ze stronnictwem Albrechta. Pismo to byo odesane do rk biskupa wrocawskiego, Konrada, jako najstarszego z ksit lzkich. Ale biskup ten by arliwym Niemcem. Kiedy poprzednio w roku 1427 arcybiskup gnienieski chcia odby wizytacy dyecezyi wrocawskiej, jako jej metropolitalny zwierzchnik, biskup Konrad wykrci si od tego, umwiwszy si z Zygmuntem Luksemburczykiem, eby temu przeszkodzi. Z porady te tego biskupa wydano w roku 1435 ustaw, eby w dyecezyi wrocawskiej tylko rodowity lzak mg sprawowa urzdy kapaskie; ustawa ta bya skierowan przeciw Polakom z metropolii gnienieskiej, bo z Polakami ze lzka Niemcy radzili sobie bardzo po prostu, nie dopuszczajc ich ju od dawien do niczego. Do szk, do urzdw, czy to wieckich, czy duchownych, dostp im by zamknity, a lud polski zuboay i zahukany synw swoich nie mia nawet poco do szk posya. Zreszt wysze godnoci dostpne byy wwczas tylko dla szlachty, a na lzku polskiej szlachty ju prawie cakiem nie byo. Sowa "rodowity lzak" znaczyy w ustawie biskupa Konrada tyle, co Niemiec. Ten biskup odmwi tedy oczywicie Kazimierzowi. We Wrzeniu 1438 wyruszyo na lzk wojsko polskie; by z wojskiem sam krl polski modociany Wadysaw i kandydat do czeskiej korony, Kazimierz. Szli przez lzk Grny i oprcz jednego ksicia opawskiego, wszyscy inni przyrzekli uzna 105

Kazimierza swym panem, skoro otrzyma koron czesk. Znaczyo to, e si nie chc miesza do sporu o t koron, a kto pierwej bdzie koronowany, ten bdzie ich panem. Kazimierzowi ani nie pomagali, ani nie przeszkadzali. Moeby mu woleli przeszkadza, ale sympatye ludu gmolzkiego byy po stronie rodakw i niejeden wtenczas przysta do polskiego wojska. Tymczasem jednak Albrecht w Czechach zwyciy; wojsko polskie ruszao wanie w dalszy pochd, gdy nadesza wiadomo o koronacyi Albrechta, ktry mia znacznie bliej. Ostatecznie wic korona czeska dostaa si Albrechtowi w roku 1438. Ale i ten krl nastpnego roku ju nie y; w kilka miesicy dopiero po jego mierci przyszed na wiat syn, pogrobowiec Wadysaw. Czesi powierzyli namiestnictwo korony najdzielniejszemu z pomidzy siebie, Jerzemu Podiebradzkiemu. Polska tymczasem musiaa si zwrci w cakiem inn, a dalek stron. Turcy usadzili si w Europie, a Polska musiaa si sta przedmurzem chrzecijastwa; bronic interesw caej Europy, caego wiata chrzecijaskiego, musiaa w tej subie zapomina nieraz o interesach wasnych.

106

VII. lzk midzy Czechami, Wgrami a Polsk.

Unia florencka.
Polska stawaa si coraz potniejszem mocarstwem. Zgromiwszy Krzyakw pod Dbrownem (Grunwaldem) w roku 1410, odniosa w 24 lat potem drugie podobne walne zwycistwo pod Wilkomierzem nad zbuntowan schyzmatyck ludnoci Rusi, ktrej Zakon niemiecki przez dugie lata uycza arliwej pomocy. Od roku 1435 malej ju nadzieje krzyackie. W roku 1437 umiera najwikszy wrg Polski, Zygmunt Luksemburczyk, w dwa lata potem schodzi ze wiata jego zi, Albrecht austryacki. Tego samego roku 1439, zaatwia Polska spraw schyzmatykw mieszkajcych we wschodnich prowincyach, nabytych poczeniem z Litw. Ju dawniej, na soborach Konstancyeskim i bazylejskim pracowali Polacy gorliwie nad tem, eby poczy Koci wschodni z zachodnim i schyzmatykw skoni do powrotu na ono prawdziwej wiary. Wielkie zasugi zdoby sobie pod tym wzgldem ksi litewski Witod, stryjeczny brat Wadysawa Jagiey. Po dugich trudach i zachodach dojrzao wreszcie dzieo cierpliwie przygotowywane. W cztery lata po wilkomierskiej bitwie odnosi Polska take moralne zwycistwo nad schyzm; oto roku 1439 na soborze forenckim schyzmatyccy biskupi ruskich prowincyj polskiego pastwa uznaj zwierzchnictwo Ojca w. i przystpuj do jednoci kocielnej, Po unii politycznej nastpuje unia religijna, zwana od miejsca obrad soboru, uni florencka. Za polskim wpywem nawrcia si pogaska Litwa, za polskim wpywem nawracaa si teraz schyzma. Za przykadem unitw pastwa polskiego mieli pj schyzmatycy inni, greccy i moskiewscy ale niestety; tylko w Polsce samej prowadzono uczciw polityk, tote tylko tak daleko przyja si unia florencka, jak daleko sigao polskie panowanie. Reszta schyzmatykw pozostaa w swym uporze. Od tego czasu Koci wschodni zwany te greckim dzieli si na dwie zupenie odrbne czci. Jedni pozostali w schyzmie, zw si prawosawnymi, a drudzy, zachowujcy wschodni obrzdek (w Polsce sowiaski), ale pozostajcy z Rzymem w jednoci, czyli w unii, zowi si unitami. Unici polscy dali nieraz ju dowody, e s wiernymi synami Kocioa i ojczyzny; bdziemy o nich nieraz sysze w historyi pniejszych czasw. Nawrceniem Litwy i Uni florenck rozpocza Polska szereg swych wielkich zasug w historyi Kocioa. Co dopiero stumiwszy pogastwo, uporawszy si ze schyzm, miaa zaraz potem rozpocz walki z Turkami i Tatarami.

Turcy i Tatarzy.
Tatarzy byli potomkami owych Mongow, ktrzy w XIII. wieku najechali wschodni Europ i Ru zajli pod swoje jarzmo. Potga ich osaba nastpnie, a zwaszcza ustawiczne spory o tron wielkiego hana odbieray im siy. Kiedy Kazimierz Wielki wyzwala Ru Czerwon od ich zwierzchnictwa, nie mogli byli prawie nic uczyni, eby wadz swoj dalej utrzyma; byli ju tylko z imienia zwierzchnikami i ani nawet pomyle nie mogli o tem, eby wystpi przeciw Polsce. Cay szereg ruskich ksistw odebraa im Litwa, tak, e wreszcie zostay pod ich wadz tylko dalekie na pnocowschodzie osady, t. z. ziemie i grody Zaleskie, wrd ktrych najwaniejsze Wodzimierz nad Klazm, Suzdal i Moskwa. Tam na Zalesiu miszali si Mongoowie z ludnoci rusk i z tej mieszaniny powsta 107

nowy lud, zwany moskiewskim. Kniaziowie moskiewscy najduej ze wszystkich Mongoom czyli Tatarom hodowali, ale i oni wreszcie wybili si na wolno. Ju w roku 1380 knia Dymitr, zwany Doskim, zada im wielk klsk, a cho jeszcze przez caych sto Moskale zwierzchno tatarsk uznawa musieli, zaleno ta zmniejszaa si coraz bardziej. Wanie w tych czasach, o ktrych rozdzia ma opowiada, dokonywao si ostateczne uwolnienie Moskwy od tego haniebnego zwierzchnictwa. Rwnoczenie Moskwa staje si coraz wikszem i silniejszem pastwem a Tatarzy dziel si na coraz mniejsze pastwa, zwane hordami, ktre cigle walcz midzy sob i osabiaj si wzajemnie. Za sabi, eby drugim narzuci swe panowanie, byli jednak jeszcze do silni, eby dokuczy srogim najazdem, mordem i poog, a co najgorsza, jassyrem, tj. uprowadzaniem setek i tysicy nawet ludzi do swej niewoli. Tatarzy byli religii muzumaskiej, ktra pochodzi od Mahometa z Arabii. Wanie, kiedy tak ju byli osabieni, e mogo si zdawa, i Europa raz przecie tylko do samych chrzecijan nalee bdzie, nadeszy im niespodzianie posiki od wspwyznawcw z Azyi. Pokrewny im azyatycki lud Turkw, zaoy w Maej Azyi potne pastwo, a w roku 1356 po raz pierwszy wkroczy do Europy. Na pwyspie bakaskim byo cesarstwo greckie, zwane byzantyskiem, schyzmatyckie. Turcy rozpoczli z niem gron walk. W roku 1365 zdobyli miasto Adryanopol, z ktrego zrobili sobie stolic swego pastwa w Europie. Pokonali w krwawych walkach Serbw i Bugarw; od roku 1389, od bitwy na Kosowem polu, pozostawali poudniowi Sowianie w niewoli tureckiej. W roku 1396 prbowali po raz pierwszy zdoby Konstantynopol, stolic cesarstwa byzantyskiego; drugi raz pokusili si o to w roku 1422. Nie udao im si wprawdzie zaj samego miasta, ale te ju nic wicej na bakaskim pwyspie do zdobywania nie mieli; cae pastwo byzantyskie byo ju pod wadz tureck, a cesarze jego zamknici w swej stolicy, bagali o pomoc zachodniej Europy. eby pozyska pastwa katolickie, udawali, e przyjmuj uni florenck, ale czynili to nieszczerze. A tymczasem Turcy roli w potg, a w Tatarach zyskali gotowych sprzymierzecw. Tatarzy napadali, niszczyli kraj, potem przychodzio wojsko tureckie i zabierao go na stae pod jarzmo muzumaskie. Tak stay w Europie sprawy, gdy dorasta syn Wadysawa Jagiey, imieniem take Wadysaw. Jemu sdzonem byo prbowa obrony Europy i chrzecijastwa i zgin mczesk mierci w walce z Muzumastwem. Przez powicenie si za dla sprawy powszechnej krzya i cywilizacyi zaniechaa Polska dobrej sposobnoci odzyskania lzka. Jedno za z drugiem taki ma zwizek:

Sposobno odzyskania lzka.

Kiedy 27-go Padziernika 1439 umar Albrecht, zi Zygmunta Luksemburczyka i dziedzic po nim koron wgierskiej i czeskiej (a wiec take zwierzchnik lzka), zabrako pana tym dwom pastwom. Maonka Albrechta, imieniem Elbieta, miaa dopiero porodzi, bdca wstanie bogosawionym; nie mona byo przewidzie, czy porodzi syna, a choby i syna c za krl w pieluszkach, w czasach owych, ktre koniecznie wymagay krla w zbroji! Bd-cobd, na razie obie korony, czeska i wgierska, byy bezpaskie. lzk niej mia nad sob adnego zwierzchnika i mg powraca do Polski. Umylili te panowie polscy wyzyska t sposobno, a krl Wadysaw wyprawi na lzk poselstwo, ktre stano we Wrocawiu 9-go Stycznia 1440 roku. Znaczyo to oczywicie tyle, co wypowiedzenie wojny niemieckim przybyszom w tej starej ziemi piastowa bo krl wiedzia naprzd, e Niemcy wrocawscy nie przystan na jego plan. Tak si te stao: Wrocawiacy odpowiedzieli, e pragn bezwarunkowo pozosta przy czeskiej koronie. Dajc tak odpowied mieli nadziej, e krlem czeskim zostanie ksi bawarski, Albrecht. Ten atoli korony nie przyj. W kilka tygodni potem, dnia 22-go Lutego 1440 roku, wdowa po Albrechcie powia rzeczywicie syna, ktremu dano na chrzcie w. imi Wadysawa. Korona czeska i wgierska miaa tedy dziedzica; by nim Wadysaw Pogrobowiec. Ale 108

rzdy za niego sprawowali rzeczywicie inni. Czesi ustanowili rzdc krlestwa jednego ze swych panw, Jerzego Podiebradzkiego. Wgrzy za ofiarowali koron krlowi polskiemu. I w Czechach byo stronnictwo, ktre pragno Wadysawa Jagielloczyka widzie na czeskim tronie; ale z koron czesk wizay si cige niemie religijne kopoty; pouczeni poprzedniem dowiadczeniem dali te Polacy spokj tym planom i przyjli za to dla swego krla koron wgiersk, z czeskiej pragnc tylko przyczenia lzka. Czesi za, gdy krl polski korony ich nie przyj, pozostawili spraw w zawieszeniu; ani Pogrobowca praw nie uznali, ani mu ich nie odbierali i byo przez lat 14 bezkrlewie, podczas ktrego rzdzi Podiebradzki, Niemcy na lzku byli za to gorliwymi obrocami praw Pogrobowca; obstajc za krlem-dzieckiem, mieli t wygod, e na prawd sami sobie byli panami kraju, nie suchali rozkazw z Pragi, a zasaniali si przed wezwaniami z Krakowa. Rozpocza si wojna, ktra toczya si gwnie na Wgrzech. Elbieta, matka Pogrobowca, zebraa zacine wojsko, ale wola narodu wgierskiego bya przy polskim krlu. Wojna ta zboczya take na lzk, gdzie udao si pozyska dla sprawy polskiej jednego z ksit Olenickich, Konrada zwanego Biaym. Prawdopodobnie obiecano mu za to pewne korzyci. Rodzony brat Konrada Biaego by biskupem wrocawskim i sta na czele stronnictwa niemieckiego; Konrad Biay gotw by stan na czele stronnictwa polskiego, poniewa przewidywa, e polska sprawa teraz zwyciy, a jego nie minie nagroda. Rzeczywicie, o ile tylko czowiek przewidywa moe, wszystko kazao si spodziewa, e jeeli kiedy, to teraz lzk powrci do Polski. Wkrtce umara Elbieta, matka Pogrobowca; opiekunem zosta samolubny cesarz Fryderyk III,, ktry nic si nie troszczy o powierzone sobie dzieci; nikt te nie zajmowa si jego sprawami, nie byo nikogo, ktoby cho jednego onierza uzbroi pod jego hasem. Czechy tyle miay swoich wewntrznych kopotw, e o naleytem bronieniu czeskich praw do lzka nie byoby mowy; ksita lzcy za nagrod byliby zrobili wszystko, a ludu polskiego byo na lzku jeszcze sporo. Niemcy na lazku byli zbyt sabi, eby si obroni polskiej potdze; a jednak stao si inaczej, krl polski starania swoje o lzk nagle przerwa, odraczajc je na pniej. Zamiast na lzk, wypado krlowi Wadysawowi ruszy na Turka.

Bitwa pod Warn.

Turek niepokoi ju do dugo poudniowe Wgry; wszyscy widzieli, e wczeniej czy pniej rzuci on si na wgierskie pastwo, e Wgry bd musiay si broni przed muzumaskiem jarzmem. Dlatego te wanie Wgrzy wybrali sobie polskiego krla, eby mie na tronie rycerza, a w Polsce pomoc przeciw Turkowi. I Polska bowiem stykaa si z Turkiem na poudniu przez hodownicze ksistwo wooskie, a od poudniowego wschodu miaa na karku Tatarw. Ju w Lipcu 1443 roku ruszyli Polacy i Wgrzy na wspln wypraw, ktrej bardzo si szczcio; odniesiono kilka zwyciztw, a sztandary polskie doszy a do miasta Filipopolis w Macedonii. Serbowie i Bugarzy czyli si z zapaem z wybawicielami, ktrzy przygotowywali na rok nastpny jeszcze wiksz wypraw. I tej wyprawie szczcio si z pocztku, a w bitwie pod Warn (w Bugaryi) krl polski znalaz mier mczesk. Wojsko spostrzegszy brak krla upado na duchu, bitwa skoczya si klsk, wszystkie korzyci dwch wypraw poszy od razu na marn. Byo to 10-go Listopada 1444 roku. Krlowi dosta si od tej bitwy pomiertny przydomek Warneczyka. W Polsce nie chciano wierzy, e krl zgin; pojawiay si cigle pogoski, e jest w niewoli u Turkw, e nawet udao mu si wydosta na wolno, e niepoznany dosta si na te lub owe okrty i e z cudzych krajw do Polski powraca. Mawiano, e jest chwilowo w klasztorze w Hiszpanii, e si bka w 109

Maej Azyi itp. Brat Wadysawa, Kazimierz, ktry rzdzi na Litwie, waha si te z przyjciem korony a do roku 1447.

Konrad Biay.
A tymczasem mina dobra sposobno w sprawie lzkiej. Konrad Biay, zawiedziony w nadziejach, pocz nawet szuka upw w granicznych polskich powiatach. Za jego przykadem poszo kilku innych ksit. Korzystajc z nieobecnoci wojska polskiego, zajtego na wyprawie tureckiej, urzdzali obawy na ssiednie polskie wsie i miasteczka, dobrze zagospodarowane. Bolesaw Opolski, Bernard widnicki, Bolko Raciborski, Wacaw Cieszyski byli wraz z Konradem Biaym postrachem bezbronnej granicy. Nie chodzio im przytem wcale o adn polityk; niejeden z nich gotw by sprzeda Polakom swoje ksistwo. Zrozumia to dobrze biskup krakowski, sawny kardyna Zbigniew Olenicki i w roku 1443 odkupi bez trudnoci od Wacawa cieszyskiego i Bolka raciborskiego ksistwo siewierskie, ktre odtd a do koca pastwa polskiego naleao do biskupw krakowskich, (dzi pod Moskalem). W tyme czasie ksi owicimski zoy hod koronie polskiej. Konrad Biay rozbija si dalej po lzku, a nareszcie wani synowcowie musieli go uwizi i tak dugo trzymali, a si zrzek dla nich Olenicy. Inni ksita te w cigych byli swarach; ksita opolscy wojowali z gogowskimi i cieszyskimi, a znaczna ilo niemieckiej szlachty, rozpanoszonej na lzku, zacza na nowo uprawia zyskowne rzemioso rycerzy-rabusiw, wspierana w tem przez drobnych ksit Cierpiao na tem mieszczastwo i lud wiejski, uciskany coraz sroej, a nigdy jutra niepewny. Tote nie dziwota, e ludno radaby si pozby ksit i zazdroszczono tym miastom, ktre nalec bezporednio do czeskiej korony, jak np. Wrocaw, Jaworze, wicej miay spokoju, a o jednego pana mniej. Pokazao si to teraz w Lignicy, jak ludno niecierpiaa swych wasnych ksit.

Sprawa lignicka
Dawne ksistwo lignickie rozpado si od roku 1352 na dwie gwne dzielnice: lignick i brzesk, a potem dzielio si jeszcze bardziej i powstay ksistewka hajnowskie, oawskie i bukowskie (Lben). Po pewnym czasie wymara starsza linia lignick, a miasto Lignica ze swym obwodem przeszo do starszej gazi linii modszej, ktra panowaa w Brzegu, tak, e ksi Ludwik II. panowa i w Lignicy i w Brzegu; najmodsza ga dostaa Hajnw, Bukowe i Oaw. Ludwik II. nie mia mzkiego potomstwa, tylko crk Jadwig, ktra wysza za m za swego krewniaka, Jana bukowskiego. Niemieckie prawo lenne orzekao, e crki nie mog dziedziczy lenna; wedug tego miayby Lignica i Brzeg przypa teraz koronie czeskiej, jako ksistwa bezpaskie. Sami te Ligniczanie yczyli sobie tego i wypdzili ksin z miasta. Cesarz Fryderyk III., jako opiekun dziedzica korony czeskiej, Wadysawa Pogrobowca, udawa z razu, e pragnie Lignicy dla niego; potem jednak pokazao si, e tylko udaje a Lignicy potrzebuje dla ksicia saskiego Fryderyka, eby go tym darem skoni na swoj stron w sprawach niemieckich. I Ligniczanie przyjli ksicia saskiego i hod mu zoyli w roku 1451. Ksi bukowski chwyci za bro, ale przegra bitw, a potem zrzek si za 28,000 guldenw wszelkich praw do ksistwa lignickiego. Pienidzy jednak nie dosta; a rwnoczenie sprzeciwi si wprowadzeniu ksicia saskiego na lzk Jerzy Podiebradzki, gubernator Czech i zaj si sam spraw lignick. Przysany przez niego rzdca by jednak podejrzany o husytyzm, czem ludno tak si oburzya, e w 110

roku 1454 posaa znowu po ksin Jadwig. Nie doy ju tego jej m ksi Jan z Bukowej, ale mieli syna, imieniem Fryderyka. Tymczasem zaszy na lzku wane wypadki. Cesarz Fryderyk wychowywa Wadysawa Pogrobowca w Wiedniu zupenie na Niemca. Upomnieli si o to Czesi, a Jerzy Podiebradzki zmusi nareszcie cesarza, e Wadysawa odesa do Pragi. Podiebradzki, uczciwie postpujc, odda mu zaraz panowanie i kaza go koronowa na krla czeskiego, cho nie mia jeszcze nawet czternastu lat (stao si to roku 1453). By wic ju krl czeski i Wrocawianie mieli ju pana. Ale oni, ktrzy przed 14 laty tak gorliwie ujmowali si za dziedzicem czeskiej korony, ktry co dopiero przyszed by na wiat, teraz, gdy dors, odmwili mu hodu. Nie o koron czesk im bowiem chodzio, bo Czechw prawdziwych nienawidzili tak samo, jak Polakw; chodzio im o niemieckie panowanie, o germanizacy, ktra dawniej miaa w Czechach najlepsze narzdzie; a teraz byo inaczej, w Czechach byo gr stronnictwo narodowe, a krl Wadysaw mianowa zaraz po koronacyi Podiebradzkiego nadal gubernatorem kraju. Skoro Czechy nie miay by niemieckie, Wrocawianie nie chcieli zaraz sysze o czeskiej koronie! Krl przyjecha jednak w Grudniu 1454 roku sam do Wrocawia, i Niemcy radzi nieradzi musieli hod zoy, a za kar za opr zapaci 15,000 guldenw kary. Gubernatorem krlewskim na lzku zosta Czech, Henryk Rosenberg, a wkrtce zosta wrocawskim biskupem rodzony jego brat, Jodok; obydwaj nie umieli nawet po niemiecku. Jerzy Podiebradzki, ktremu krl zawdzicza koron, dosta od niego na lzku Ziembice, Zbkowice i hrabstwo Kodzkie. Przypomniano teraz Ligniczanom, e wypdzili z miasta czeskiego rzdc. Ukarano za to mieszczan, ale pozostawiono w Lignicy ksin Jadwig, bo si za ni ujli wszyscy inni ksita lzcy. Nie byo te czasu na gruntowne zaatwienie tej sprawy, bo Wadysaw Pogrobowiec musia si teraz zaj sprawami korony wgierskiej: now wojn z Turkami, ktrzy ju 1453 roku zdobyli Konstantynopol. Bya to wyprawa krzyowa na Turka, goszona przez w. Jana Kapistrana, fundatora zakonu Bernardynw. witobliwy ten m objeda Europ, goszc wszdzie w wietnych kazaniach wojn w obronie Krzya przed pksiycem. W roku 1453 przebywa we Wrocawiu, w roku 1454 w Krakowie, gdzie dawa lub krlowi polskiemu, Kazimierzowi Jagielloczykowi, z Elbiet, ciotk Pogrobowca. W roku 1455 przysza do skutku wyprawa pod dowdztwem dzielnego bohatera wgierskiego Jana Hunyadyego. Pod Belgradem odniesiono wietne zwycistwo; ale dziwnie si nieszczcio wodzom na tych wyprawach. Wadysaw Warneczyk poleg w bitwie, a teraz Jan Hunyady umar w 20 dni po zwycistwie na zaraz w obozie; w dwa miesice potem poszed za nim do grobu w. Jan Kapistran, ktry te by na tej wojnie. Krl Wadysaw Pogrobowiec dopiero szesnastoletni, powrci tedy do domu. Rok bawi na Wgrzech, potem pojecha do Pragi, a tu zaskoczya go naga mier 23-go Listopada 1457. Najbliszym jego dziedzicem by krlewicz polski, imieniem take Wadysaw, syn jego ciotki Elbiety i krla Kazimierza Jagielloczyka. Krl polski wyprawi te poselstwo warujce prawa jego syna; ale c, skoro ten kandydat mia sam dopiero ptora roku! Mao pociechy byoby z malekiego krla. Czesi obrali wic krlem swego gubernatora, Jerzego Podiebradzkiego, a Wgrzy dali koron synowi Jana Hunyadyego, Maciejowi Korwinowi. Protestowa krl polski, ale na sowach si skoczyo, bo wszystkie polskie siy zajte byy gdzieindziej Krzyakami.

Wojna trzynastoletnia

111

Jedyny to w historyi wiata wypadek, eby lud jaki sam si wprasza pod cudze panowanie: wypadek ten zdarzy si w historyi polskiej w roku 1454. Oto Niemcy pruscy prosili si, eby ich przyj pod panowanie polskie. Wanie kiedy w. Jan Kapistran bawi w Krakowie, zasta tu poselstwo od miast niemieckich i szlachty niemieckiej z pod panowania Zakonu Krzyackiego, z Prus Wschodnich, ktre byy ju zupenie niemieckim krajem po wytpieniu pogaskich Prusakw i z Prus zachodnich, czyli z Pomorza nadwilaskiego, ktre byo krain polsk, ale przez Krzyakw bardzo zgermanizowan. Zdzierstwa, gwaty, okruciestwa, nieuczciwo, wiaroomstwa Krzyakw tak si day we znaki sameje niemieckiej ludnoci tych krajw, e duej ju wytrzyma nie mogc, wypowiedzieli im posuszestwo i postanowili Krzyakw wypdzi z kraju a podda si Polsce. Zawizali w tym celu zwizek polityczny, zwany zwizkiem jaszczurczym (jaszczurk uwaano za godo wytrwaoci). Uznajc, jak w Polsce wczesnej dobre i ojcowskie byy rzdy, widzc mio dynastyi jagielloskiej dla poddanych, widzc najlepiej na Litwie i Rusi, jak dobrze wyszy na poczeniu z Polsk, postanowili wyprawi do krla polskiego poselstwo i prosi, eby te ich w poddastwo swoje przyj. Tak to Niemcy proszc si sami o polskie panowanie najlepsze wydali wiadectwo moralnej wartoci polskiej historyi, uczciwoci i chrzecijaskiemu duchowi polskiej polityki. Ofiara zwizku jaszczurczego bya pontn, bo miao si nareszcie odzyska ujcie Wisy i dostp do morza Batyckiego. A jednak krl si waha, czy przyj t propozycy, czy si godzi samemu Krzyakw zaczepi, tych Krzyakw, ktrzy tak niegodnie przecie zawsze z Polsk postpowali. Dopiero, gdy Jaszczurowcy stanowczo owiadczyli, e krzyackich rzdw duej ju nie chc, i e udadz si o pomoc do Danii, jeeli ich krl polski nie przyjmie dopiero wtenczas da si nakoni Kazimierz Jagielloczyk i wojn Krzyakom wypowiedzia. Wojna ta trwaa lat trzynacie! Jest ona wana w historyi wojen, dlatego, e podczas niej okazao si, i trzeba zmieni sposb wojowania. Dotychczas nie byo prawie wcale wojsk regularnych; gdy trzeba byo ruszy na wroga, zwoywa krl t. z. pospolite ruszenie, t j. e kady szlachcic siada na ko i swoim kosztem suy na wojnie. Odkd jednak wydoskonalono sztuk fortyfikowania miast, odkd trzeba byo grd po grodzie systematycznie i umiejtnie oblega, pospolite ruszenie na nic si nie zdao. Dobre, nawet bardzo dobre, gdy wypado w szybkim pochodzie odeprze najedc lub zetrze si z nim w walnej bitwie, stawao si jednak nieuytecznem do zdobywania fortec. Podczas dugiego oblenia nie byo adnych upw, a kt mg swoim kosztem duszy czas utrzymywa na wojnie siebie i konia? A w domu co si tymczasem dziao z rodzin i z gospodarstwem; gdy nadchodzia jesie, kto mia zasia? Pospospolite ruszenie, gdy duej trwao, prowadzio za sob ruin majtkow. A wanie ta wojna miaa by dug wojn o fortece, ktrych Krzyacy mieli bardzo wiele i to bardzo dobrych. Niejedna wyprawa pospolitego ruszenia, cho si odznaczaa wielkiem mztwem, speza jednak w skutkach prawie na niczem, tylko przez to, e szlachta nie moga ju duej wytrwa daleko od domu i musiaa wraca, eby si w domu na nowo na wojn oporzdzi; a tymczasem Krzyacy odzyskiwali znowu poniesione straty. Po kilkoletniem dowiadczeniu postanowiono wic robi tak, jak Krzyacy robili. Oni sami nie duo si bili, ale najmowali sobie wojska zacine. W owych czasach bywali przedsibiorcy wojskowi, ktrzy za kontraktem godzili sobie chtnych do onierki, zupenie tak samo, jak majster rzemielnik godzi sobie czeladnikw i uczniw. Niektrzy miewali pod swoj chorgwi po kilka a nawet kilkanacie tysicy zbrojnych. Takich przedsibiorcw wojennych nazywano kondottierami; (sowo to wzite jest z jzyka woskiego, poniewa we Woszech zaczto najpierw uprawia to onierskie rzemioso). Kondottierowie wynajmowali swoje puki kademu, kto zapaci, wszystko im byo jedno, czy on biay, czy czarny, nic ich nie obchodzio, po czyjej stronie suszno; kto wicej zapaci, temu suyli; zupenie, jak kupcy, uwaali swoje wojska za towar, zawsze do sprzedania kademu, kto ma pienidze. Jeeli kto le paci, opuszczali jego spraw i przechodzili nieraz do przeciwnika, jeeli mia gotwk. Jeeli jednak kto paci regularnie, mg by pewnym ich wiernoci a do ostatniej kropli krwi. Takie wojsko byo o duo lepsze od pospolitego ruszenia, bo 112

skadao si nie z gospodarzy, ale z ludzi, ktrzy si tylko onierce powicali, o niczem innem nie myleli, bo z wojny yli, latem i zim, choby dziesi lat, w polu stali, pki byy pienidze i pki byo trzeba. A cho padali na wojnie, zaraz si szeregi zapeniay z atwoci nowymi onierzami, bo ludzi ochotnych do wojenki nie brako. Rekrutowali si po wikszej czci z Niemiec, bo tu lud okrutnie przez szlacht i rycerzw-rabusi uciskany, ratowa si chtnie ucieczk w zacine puki. Duo te byo Czechw, u ktrych znaczna cz narodu na wojnach husyckich zaprawia si do onierki i do niej przylgna. Szkoci synli, jako ucznicy. Polacy gardzili tym zarobkiem ; nie byo w Polsce ani kondottierw, ani te lud polski krwi na handel nie dawa; widocznie mu si lepiej dziao, ni ludowi niemieckiemu, skoro nie ucieka do wojska. Kondotier mia bardzo wielkie zarobki; tote nieraz ksita brali si tego rzemiosa. W wojnie trzynastoletniej by midzy kondottierami nawet jeden ksi lzki, a mianowicie Rudolf egaski zakupiony przez Krzyakw (poleg zaraz pierwszego roku w bitwie pod Chojnicami). Pastwo wojujce zacinem onierstwem musiao si stara o pienidze dla niego; trzeba wic byo podnie podatki. Dawniej chodzio si wojn samemu; teraz pacio si podatek na wojsko, za to, eby samemu cicho w domu siedzie. Trzeba byo te podatki obmyle, rozdzieli, wyda przepisy, ustanowi urzdnikw itp. Tak jedna zmiana pociga za sob drug. A zmiany te, przypadajc w sam raz podczas wojny, wpyway na jej przeduenie i dlatego to mino caych lat trzynacie, nim si wszystko do porzdku przyprowadzio, nim si nareszcie odzyskao dawne piastowskie ziemie na pnocy. Pierwszy rok wojny by nieszczeglny; pospolite ruszenie, zmczone i styrane, nim do Prus przyszo, nie dao rady, pomimo poparcia miejscowej ludnoci. Nawet biskupi pruscy: chemiski, pomezaski i sambijski powitali radonie krla polskiego; jeden tylko biskup warmiski trzyma z Zakonem. Miasta same powypdzay ze swych murw krzyackie zaogi, ale udao si Zakonowi utrzyma dwie najwaniejsze fortece: Chojnice i Malborg. Pod Chojnicami ponieli Polacy klsk. Nastpnego roku, cho drobna tylko cz kraju bya ju w rkach Zakonu, nie zdoano jednak zdoby twierdzy asina. W trzecim roku zebrano wielkie podatki, najto zacinych, ktrzy niewypacani przez Krzyakw, wymwili im sub i najli si Polakom; czwartego roku zajto Malborg, stolic Wielkiego Mistrza Zakonu, ktry przenis si do Krlewca. Miasto Gdask poyczyo wtenczas krlowi 30,000 dukatw. Wtedy to, po zajciu Malborga, umar Pogrobowiec, a krl Kazimierz Jagielloczyk stara si o jego dziedzictwo dla swego syna, ale zajty wojn na pnocy, nie mg da swych poprze orem i musia pozostawi tron czeski Jerzemu Podiebradzkiemu, a wgierski Maciejowi Korwinowi. Wrocaw i ksita dolnego i redniego lzka odmwili uznania Podiebradzkiemu; ksita grnolzcy nie przyczyli si jednak do nich. Po roku atoli zaczli si i tamci ksita inaczej namyla, przewidujc, e krl czeski nie bdzie z nimi artowa. W nieprzyjani wzgldem Jerzego wytrwa tylko Wrocaw i jeden ksi: Baltazar egaski (brat owego kondottiera krzyackiego). Ksi egaaki, Baltazar, utraci ega, ktry krl da jego bratu, Janowi. Wrocawianie nie zoyli hodu, cho Podiebradzki przyby do widnicy, gdzie si te stawili wszyscy inni lzcy lennicy; nie zoyli hodu, cho ich wzywa do tego nuncyusz papieski, ktry w Listopadzie 1459 zjecha do Wrocawia. Krl Jerzy da im na razie spokj, bojc si, eby w razie wojny na lzku nie wmiesza si do tej sprawy krl polski, ktry wanie zawar z Zakonem rozejm i traktowa o pokj. Jakkolwiek pokj nie przyszed do skutku, bo Krzyacy nie chcieli przyj polskich warunkw, na razie jednak mia krl Kazimierz Jagielloczyk wolniejsze rce. Podiebradzki wyprawi do Polski poselstwo, proszc o przyja i ofiarujc krlewiczowi Wadysawowi (naonczas trzechletniemu) nastpstwo po sobie na tronie czeskim. Wkrtce zjechali si obaj monarchowie na Grnym lzku, w Bytomiu i to dwa razy w cigu jednego roku, dnia 6-go Stycznia i 29-go Listopada 1460 roku. Pogodzili si, zawarli przymierze i umwili si, e Kazimierz bdzie prbowa zaatwi pokojowo spraw z Krzyakami, eby nie trzeba byo wojny dalej prowadzi; Jerzy przyj na siebie porednictwo i zaprosi Krzyakw na zjazd do 113

Gogowa. W Maju 1462 zjechali si tam po raz trzeci krlowie czeski i polski, ale Krzyacy swoich posw wcale nie przysali. W tyme jednake roku i w dwch nastpnych latach ponosili Krzyacy cigle same klski; ju si bowiem Polacy urzdzili stosownie do nowych potrzeb wojennych. W roku 1464 podda si Polsce biskup warmiski. Dwa lata jeszcze broni si Zakon ostatkiem si, ale wreszcie w roku 1466 musia si podda i zawrze pokj w Toruniu na nastpujcych warunkach: Ziemie chemiska, michaowska i pomorska (Prusy zachodnie) wracaj do Polski. Biskupstwo warmiskie zostaje osobnem ksistwem, hodujcem Polsce; ksiciem bdzie kadorazowy biskup. Przy Zakonie pozostaj nadal tylko Prusy wschodnie (Samland, Hinterland i Niederland) ze stolic Krlewcem, ale tylko jako lenno korony polskiej, z ktrego kady Wielki Mistrz ma skada hod krlowi polskiemu. Zakon nie moe zawiera przymierzy, ani te prowadzi wojny bez zezwolenia krla polskiego, jako swego zwierzchnika. Biskupstwo chemiskie, ktre dotychczas podlegao arcybiskupowi w Rydze, wraca do metropolii gnienieskiej. Nareszcie jeden wanunek bardzo wany: Polakom wolno wstpowa do Zakonu. Warunek ten mia na celu, eby Zakon przesta by niemieckim ale Krzyacy nie przyjli nigdy i tak ani jednego Polaka, swoj drog Polacy nie kwapili si wcale do instytucyi, ktr mieli w zasuonej pogardzie. Tak tedy w roku 1466 wracao do Polski wszystko, co dawniej Krzyacy oderwali; wracao wprawdzie nie takie samo, bo p na p niemieckie, ale ta niemiecka ludno bya przyjazn, sama dobrowolnie z Polsk si czya. Jako Niemcy tych krain pozostali do koca wiernymi obywatelami pastwa polskiego, a nawet do licznie si polszczyli. Ziemie te zwano odtd Prusami krlewskimi, dla odrnienia od Prus wschodnich, jeszcze krzyackich.

Jak Wrocawianie zapraszali polskiego krla.

Ledwie si skoczy kopot krzyacki, zacz si kopot czeski. Krl Jerzy Podiebradzki, m dzielny, patryota wielki, polityk rozumny, popad jednake znowu w nieszczsny bd czeski, e sprawy narodowe i polityczne czy si z niepotrzebnemi wymysami religijnemi. I on take mia skoczy w herezyi! W dwa miesice po zawarciu pokoju toruskiego, dosza z Rzymu wiadomo, e krl Jerzy jest pod kltw papiesk, o to, e na nowo rozpoczyna spraw husyck! W Czechach utworzy si zaraz przeciw niemu zwizek katolickich panw, wypowiedzia mu posuszestwo, a koron ofiarowa znowu Polsce, Kazimierzowi Jagielloczykowi. Wrd tego poselstwa by take ukasz, rajca miasta Wrocawia. Wrocaw, ten polakoerczy Wrocaw, zgadza si na polskie panowanie! Papie przysaa te poselstwo z wezwaniem, eby krl polski przyj czesk koron. Kazimierz Jagielloczyk mg wyzyska cikie pooenie krla Jerzego. Ale uczciwo Jagielloska nie pozwalaa na wojowanie z tym, z ktrym co dopiero byo si w przymierzu, z tym, ktry Polsce nie zrobi nigdy nic zego, owszem, od pocztku chcia by jej przyjacielem. Odpowiedzia krl, e zanim si Jerzego zoy z tronu, trzeba dooy wszelkich stara, eby go pogodzi z Kocioem i pisa do papiea, e Wrocawianie zanadto Jerzego oczernili, e stolica apostolska nie powinna jeszcze traci nadzieji, e krl ten bdzie znowu dobrym katolikiem. Wrocawianie byli rzeczywicie gwnymi nieprzyjacimi Podiebradzkiego, o to, e gubernatorem lzka nie zrobi Niemca, e gubernatorstwo odj od nich a przysa na ten urzd Czecha. Wrocawianie 114

od samego pocztku rozpuszczali pogoski, e Jerzy jest husyt, wtenczas nawet jeszcze, kiedy krl w zupenej by zgodzie z Kocioem kiedy sam papie piszc do niego, nazywa go "kochanym synem." Oni te pracowali gorliwie nad tem, eby pomidzy krlem a Kocioem wykopa przepa, co im si niestety w kocu udao. Na samym lzku przedtem jeden ksi by husyckim zwolennikiem, a mianowicie ksi Bolko Opolski, ktry przywaszczy sobie nawet majtek kocioa kolegiackiego w Gogwku. Dopiero nastpca jego, ksi Mikoaj, odda zabrane dobra i pogodzi si z Kocioem w roku 1461. Od tego czasu mino lat pi i o husytyzmie na lzku nie byo sycha. Nieprawd wic byo, co Wrocawianie mwili papieskiemu legatowi, gdy w roku 1462 przyby do Wrocawia, e chyba on sam musi tymczasem obj rzdy w miecie, bo inaczej zagraa niebezpieczestwo herezyi. Legat, nieznajcy stosunkw, zawierzy temu i obj rzeczywicie rzdy miasta, mylc, e tego wymaga obrona religii; tymczasem Wrocawianie chcieli si tylko uchyli w ten sposb od hodu, a krla porni z papieem, bo Jerzy mg znowu myle, e legat tylko z prostej nienawici ku niemu obejmuje wadz w stolicy lzka. Nieporozumienie si zaczo, namitno i krewko dodaa oliwy do ognia. Krl myla, e mu w Rzymie niesusznie dokuczaj, w Rzymie mylano, e krl nieprzyjazne ma zamiary i zaczto nacisk na krla wywiera, a ten podleg namitnoci, do ktrej przyczy si fatalny czeski narodowy obd religijnych nowinek i stan przeciw Rzymowi. Wrocawianie tryumfowali. Ale zawiedli si, mylc, e ksi saski, ku ktremu wzdychali, signie po lzk! Ksi ten dobrze wiedzia, e z nim walczyby Podiebradzki do upadego, a krl polski niepozwoliby, eby ze lzka robi nowe niemieckie pastwo; ksi saski nie chcia nawet prbowa szczcia. Tymczasem papie wzywa do objcia czeskiej korony krla polskiego, a Wrocawianie, ktrzy cigle wystpowali nibyto w imi religii, niemogli teraz nagle powiedzie, o co im to waciwie chodzio i musieli dalej ju i pod kierunkiem legata, ktry znowu nic a nic si nie troszczy o ich niemieckie zachcianki. W ten sposb stao si, e do poselstwa zapraszajcego krla polskiego na tron czeski, a wic take zwierzchnictwa lzka, musieli radzi nieradzi doda te jednego ze swych rajcw. Odetchnli sobie, gdy krl polski da odmown odpowied. Jako krl polski zabra si uczciwie do uspokojenia Czech; staraniom jego powiodo si uzyska rozejm midzy katolickim zwizkiem panw czeskich a krlem czeskim a do 30-go Maja 1468. Podczas tego rozejmu mieli si porozumie, a krl mia wrci do zgody z Kocioem, o co trudno byo podczas wojny, pkiby krl musia walczy o tron. Skoroby do koca rozejmu nie pojedna si z Kocioem, potem co innego; byoby wida, e pojedna si nie chce. Ale c, skoro krl Jerzy nie mia spokoju podczas tego rozejmu, bo zkdind go zaczepiono. A mianowicie zaczepili go Wrocawianie, najwszy zacinych, ktrych posali na lzkie posiadoci Podiebradzkiego, Kodzko, Ziembice i Zbkowice. Te dwa ostatnie grody udao si im zdoby; ale z Kodzka wyruszyo dobrze uzbrojone czeskie wojsko. Rozpocza si wojna, ktr z tej i z tamtej strony prowadzono z wielkiem okruciestwem. Wrocawianie wystawili nowe wojsko, nad ktrem obj dowdztwo w Baltazar egaski; ale Ziembice wrciy do rk czeskich, a w Zbkowicach nasta gd i to miasto take wrcio wkrtce w posiadanie Podiebrada, ktry na lzku osadzi swoich synw. Wyprawa wrocawska na nic si tedy nie zdaa, a tylko jeszcze bardziej krla Jerzego podrania, e mu nie dotrzymano rozejmu, a wic oszukano go. Na Grudzie 1467 zwoano do Wrocawia na narad wszystkich nieprzyjaci Podiebradzkiego; zaproszono te krla polskiego, chcc go koniecznie wcign do tej walki. Krl posw przysa, ale nie pozwoli im zawiera adnej umowy; mieli tylko przysucha si, o co chodzi, i pomaga do zgody. Zebraniu przewodniczy legat papieski i znowu wzywa krla polskiego, eby przysa cho swego syna Wadysawa (teraz jedenastoletniego) z tysicem jazdy do Wrocawia, gdzie go legat obiecywa 115

koronowa na krla czeskiego. Posowie odwieli to wezwanie do Krakowa; ale Kazimierz Jagielloczyk nie chcia odpowiedzie, a rozejm upynie.

Najazd wgierski.
Zanim jednak upyn rozejm, zjawi si nowy wrg Podiebradzkiego, znalaz si kto, kto si podejmowa zabra koron krlowi polskiemu. Oto Maciej Korwin, krl wgierski, wypowiedzia wojn krlowi Jerzemu. Do Polski wyprawi poselstwo, uznajc prawa rodzinne Kazimierza do spadku po krlu Pogrobowcu i ofiarujc sojusz ale krl nie chcia sysze o tem i odprawi posw wgierskich surowo. Za to Wrocawianie dowiedziawszy si o zamiarach wgierskiego krla, urzdzili z radoci publiczne zabawy na rynku i wytoczyli mnstwo beczek piwa, z ktrych pi, kto chcia, na koszta kasy miejskiej. Maciejowi szczcio si; prdko zaj w roku 1468 Morawy i gotowa si ruszy do Czech waciwych. Tymczasem w Polsce uchwali sejm zaj si ponownie pogodzeniem Jerzego z papieem i wyprawiono w tej sprawie do Rzymu poselstwo. Ale o tem nie chcieli sysze nieprzyjaciele Jerzego; bojc si, eby do zgody nie doszo, nie czekali na skutek tego poselstwa i w Oomucu ogosili Macieja krlem czeskim dnia 12-go Kwietnia 1469. Przeciwko temu zaprotestowali posowie polscy, bo do tronu czeskiego mg mie prawa krl polski i jego synowie, ale nikt inny. Prawa te Jagiellonw uznawa te Podiebradzki i ogosi krlewicza Wadysawa swym nastpc z pominiciem wasnych dzieci, bo widzia, e tego dobro kraju wymaga. Krl Maciej przegra wojn w waciwych Czechach i musia poprzesta na Morawach. Tem skwapliwiej rzuci si na ssiedni lzk. Dnia 21-go Maja 1469 przyby do Nysy, zkd Wrocawianie uroczycie odprowadzili do swego miasta. Skoro nie mogli mie Niemca, cieszyli si przynajmniej z Wgra; do, e nie Czech, ani nie Polak. Stawili si w Wrocawiu do hodu ksi olenicki Konrad Biay, kozielski Konrad zwany Czarnym, Fryderyk lignicki (syn Jana bukowskiego i owej Jadwigi, ktr przedtem Ligniczanie wypdzili), Henryk gogowski i Baltazar egaski. Magistrat zoy hod, a legat papieski oddal Maciejowi rzdy Wrocawia. Ale teraz ruszyo na lzk wojsko Podiebrada, a z wgierskich odwiedzin we Wrocawiu ten by skutek, e niedugo cay kraj od Nysy a po uyce wyglda, jak pustynia! Wrocawianie myleli, e nowy ich krl bdzie teraz lzka broni wgierskiem wojskiem, a krl znowu myla, e lzk mia dawniej pienidze na wojsko, moe mie i teraz, a on swoich wydawa nie potrzebuje; niemia ich i tak duo. a rzdy swoje w Wrocawiu rozpocz od bicia gorszej monety, na ktrej trzeba byo ponosi wielkie straty. Otworzyy si oczy_niektrym ksitom lzkim. Najpierw porzuci spraw Macieja ksi opawsko-raciborski Jan IV, a ksita grnolzcy Przeemysaw cieszyski i Wacaw rybnicki nie chcieli nawet zbiera wojska dla Macieja.

Krl Wadysaw Jagielloczyk.

Zdawao si, e sprawa krla Jerzego poprawi si, gdy wtem docigna go mier dnia 22-go Marca 1471. Sejm czeski uzna prawa krlewicza polskiego Wadysawa, ktry te dnia 25-go Lipca 1471 wyrusza z Krakowa do Pragi. Droga wioda przez Grny lzk. Tutaj przyczyli si do jego orszaku niektrzy z ksit lzkich, a mianowicie Przemysaw cieszyski ze swym synowcem Kazimierzem, Jan gliwicki i z nieprawej linii Przemylidw, Jan karniowski i Wacaw rybnicki. Ksie zatorski 116

towarzyszy te krlowi, i ten by ju lennikiem polskiej korony. W drodze czatowao na nich wojsko Macieja wgierskiego, wic zboczono na Nys i Kodzko i dojechano szczliwie do Pragi, gdzie 21-go Sierpnia 1471 odbya si koronacya. Dynastya jagielloska zasiada na tronie czeskim i obejmowaa zwierzchnictwo nad lzkiem. Rwnoczenie powstao na Wgrzech stronnictwo, ktre chciao si pozby Macieja i wezwao na tron drugiego krlewicza polskiego, Kazimierza, modszego brata Wadysawa. Przedsiwzita jednak w tym celu wyprawa wojskow na Wgry nie powioda si i ten miaa skutek, e Maciej tem wiksz zapaa nienawici do Jagillonw i z Wadysawem rozpocz wojn o tron czeski. lzacy obstawali po wikszej czci za krlem Jagielloskim. Tylko Wrocaw nie chcia Polaka na czeskim tronie i wola Macieja, za co krl wgierski odda Wrocawskiej radzie miejskiej gubernatorstwo kraju. Z ksit dwaj tylko trzymali si Macieja, obaj z interesu: Fryderyk lignicki i Jan II. z Przybuzia. Fryderyk bowiem dosta od Macieja gubernatorstwo uyc, a Jan przybuziecki chcia egania i dlatego udawa wiernego sug krla wgierskiego. Maciej zaufawszy mu powierzy mu dowdztwo nad swymi zacinymi na lzku, ktrych byo 3000. Jan dowdztwo przyj, a onierzy poprowadzi od razu na ega, gdzie ksicia Baltazara pojma i w wizieniu na mier zagodzi. Krl Maciej zapyta si oczywicie, co ksi z jego wojskiem zrobi? Jan bojc si kary, poradzi sobie w ten sposb, e w popiechu sprzeda ega ksitom saskim z domu ksicego zwanego wettyskim i w ten sposb uszczupli zarazem granice lzka. Maciej, majc dosy kopotw na gowie nie mg rozpoczyna wojny z nowymi panami Zegania. Z takimi sprzymierzecami ciko byo Maciejowi stawa do wojny z Wadysawem. Synowie Podiebradzkiego, Wiktor i Henryk, ktrzy po ojcu odziedziczyli Opaw, Ziembice i Zbkowice, take byli po stronie Wadysawa i zaczepiali cigle wgierskie zaogi na lzku; doprowadzili wreszcie do tego, e nawet Fryderyk lignicki opuci spraw Macieja, ktry niemia ju teraz ani jednego ksicia lzkiego za sob. Ale nie trzeba myle, e to rozstrzygno ju, do kogo ma lzk nalee. Wszystkie te ksitka razem mniej mieli potgi i znaczenia, ni sam jeden Wrocaw. Gdyby jeszcze byli dzielnymi ksitami! Ale nikt nie mg na nich polega, a zawistni byli midzy sob tak, e niezdolni byli do wsplnego przedsiwzicia. C to za ksita, ktrzy w czasie, kiedy si wayy losy lzka pomidzy Czechami, Wgrami a Polsk, swojej tylko patrzaj kieski i sami midzy sob co chwila wojn prowadz! Wanie np. w roku 1473 urzdzili gromadn obaw na Wacawa rybnickiego, zajli Rybnik i zabrali si do drugiego jego miasta, do orw. Wtenczas Wacaw odwoa si do porednictwa krla polskiego. Krl przysa swego kanclerza Jakba z Dbna, ktry zaraz spostrzeg, e tu jeden gorszy od drugiego i niktby nie doszed, po czyjej stronie suszno, a raczej mniej niesusznoci. To tylko widzia, e za pienidze monaby ich wszystkich mie w kieszeni. Poyczy wic pienidzy ksiciu rybnickiemu i wzi za to od niego w zastaw ory i Mysowice. Takie byy stosunki midzy ksitami! Maciej zaproponowa Wadysawowi podzia Czech, ale ojciec, krl polski, nie chcia o tem sysze i tylko ofiarowa Maciejowi przymierze i wielkie wojsko na wojn tureck. W odpowiedzi na to najecha Maciej krainy polskie podkarpackie, spali Jaso, Dukl i Pilzno, a lzkich ksit, Henryka rybnickiego i Wacawa, egaskiego (ale ju bez egania) podburza do napadw na Wielkopolsk, wiedzc, e do upiey oni zawsze skorzy i e im wszystko jedno, kogo upi. O ustpieniu lzka Wadysawowi Maciej nie da sobie mwi; trzeba wic byo lzk zdobywa.

117

Wojna o lzk.
Rok 1474 przeszed na wojnie o lzk. Dnia 26-go Wrzenia 1474 przeszed krl polski Kazimierz Jagielloczyk granic lzk, z drugiej strony ruszao od Czech 20-tysiczne wojsko jego syna Wadysawa. Maciej ju na nich na lzku czeka, wymuszajc sobie groz posuszestwo u ksit i ludnoci. Do ksit bra si ostro. Ksiciu Wacawowi odebra Pszczyn, ksicia Henryka ziembickiego tak nastraszy, e si zaraz z nim poczy, a Janowi karniowskiemu, ktry sprzyja Polakom, odebra jego miasta i grody: Karniw, Bruntal, Baborw i Lobenstein; zostawi mu tylko Wodzisaw. Potem ruszy do Nysy, a ztd do Wrocawia. Pad postrach na cay kraj, tem bardziej, e zacini krla Macieja ze swymi kondotierami byli srogimi upiecami; zwano ich czarn zgraj, a gdzie tylko przeszli, zabierali, co si dao. Maciej naoy na cay lzk niesychany na owe czasy podatek: po p guldena z kadego anu, z kadej karczmy i z kadego myna (okoo 15 marek dzisiejszych pienidzy), a swoj drog utrzymanie wojska ywnoci. Sam Wrocaw zapaci 12,000 guldenw w zocie. Zanim nadcigno wojsko polskie, ju Maciej trzyma silnie cay lzk w swem rku i wysya czsto oddziay na pustoszenie ssiednich powiatw wielkopolskich. Okaza si wojownikiem energicznym, miaym, wytrwaym i bardzo przezornym; sprawiedliwo odda trzeba nawet nieprzyjacielowi. Historya jest od tego, eby mwi prawd a prawda kae wyzna, e w tej wojnie nie byo ani w polskim, ani w czeskim obozie ani jednego wodza, ktryby si cho troch mg rwna z Maciejem pod wzgldem wojskowym. Jedno tylko odnieli zwycistwo Polacy: pod Swantowicami, a zreszt wojna ta bya mizerna, jak na Polakw; ze wszystkich wojen najmizermejsza. Dano Maciejowi dosy czasu, eby Wrocaw tak ufortyfikowa, e chyba lata cae nie wystarczyyby na zdobycie go. A tymczasem Maciej tak wszystko urzdzi, e wojsko polskie nie mogo znale ywnoci dla siebie! Rzecz najwaniejsza: zaprowiantowanie wojska to rozstrzyga nieraz o losach wojen. Wygodniaemu wojsku tak wszystko szo powoli i niezrcznie, e nadesza zima, a oni jeszcze pod Wrocawiem bez skutku; na dobitek zima bya wczesna, od razu silne mrozy. Zawarto wic rozejm do 25-go Maja 1477 na tej zasadzie tej, eby tymczasem kady to zatrzyma, co posiada w Grudniu 1474. Moe byaby wojna skoczya si inaczej, moeby krl polski by zebra wicej wojska, gdyby nie to, e tego samego roku Tatarzy najechali wschodnie prowincye polskie. Przerwaa si wojna o lzk, ale lzk mimo to mia dalej wojn u siebie. Oto krl Maciej nie zapaci wszystkiego swoim zacinym, ci wic pozostali w kraju i wybierali sobie z niego danin przemoc, spldrowali wwczas take Trzebnic. Gdy rozejm zblia si do koca, przyszo znowu wojsko czeskie, a zacini wgierscy nie chcieli si bi, pki nie otrzymaj zapaty; odgraali si nawet, e przejd na stron czesk. Z najwikszym wysikiem zebrano dla nich pienidze; a gdy je odebrali, owiadczyli, e czas, na ktry byli zgodzeni, i tak dawno ju min a nowej umowy nie chc zawiera z takim, co le paci i wyszli ze lzka, ku wielkiemu strapieniu i krla Macieja, ale ku wielkiej radoci ludnoci. Kilku ksit i kilkanacie miast zawaro wtenczas na wasn rk pokj z krlem Wadysawem, nie ogldajc si na Macieja. Ledwie ten kopot uby, zaraz zjawi si nowy, a mianowicie wojna o Gogowskie ksistwo! Ostatni ksi gogowski, Henryk XI., oeni si w roku 1472, majc lat przeszo czterdzieci, z omioletni ksiniczk brandenbursk Barbar; umierajc w roku 1476 zapisa jej wszystkie posiadoci. Dwunastoletnia wdowa miaa powtrnie wyj za m za krla Wadysawa i w posagu wnie mu Gogowszczyzn. Sprzeciwia si temu oczywicie Maciej i podmwi ksicia Jana z rodziny ksit egaskich, eby, jako najbliszy krewny nieboszczyka, wystpi z pretensyami do spadku i rozpocz wojn; posa mu te pienidze i wojsko. Wdali si w t wojn take margrabiowie brandenburscy, wyprawiwszy wojsko pod wodz margrabiego Jana, brata Barbary i zaczo si na nowo pustoszenie kraju. 118

Nareszcie sprzykrzyy si wszystkim cige wojny; nikt ju niej mia nawet pienidzy na zacinych i trzeba byo pokj zawrze. Nakoniec w roku 1479 zawarto w Oomucu pokj na takich warunkach: Obaj krlowie, Wadysaw i Maciej, mog uywa tytuw krlw czeskich; Maciej uznaje, e Wadysaw ma dziedziczne prawo do czeskiej korony, a wic z gry przyznaje to prawo potomkom Wadysawa. Pki jednak Maciej yje, odstpuje mu Wadysaw doywotnio Moraw, uyc i lzka; kraje te bd u niego niejako w zastawie, a po jego mierci moe je krl czeski wykupi od Wgier za 400,000 guldenw w zocie. Warunki te byy dla Wadysawa bardzo cikie; tote krl polski odradza takiej umowy ale Wadysaw wojny ju nie chcia; zmczony, zniechcony, przystawa na wszystko, byle mie spokj. Krl polski pogniewa si o to na syna i nigdy tego oomunieckiego ukadu nie uzna. Tak tedy lzk zosta przy krlu wgierskim. Spokoju mu to nie przysporzyo bynajmniej. Krl Maciej chcia zapewni na lzku jakie ksistwo swemu synowi nieprawego ona, Janowi Korwinowi i w tym celu zrobi go nastpc na ksistwo gogowskie, ktre miao mu przypa po mierci ksinej Magorzaty. Ale Jan egaski przeszkodzi temu, obleg Gogw i Magorzat wypdzi. Do wojny o to wmieszali si Brandenburczycy i margrabia Albrecht brandenburski pozyska w roku 1481 Krosno, Cylichowo, emr, ktre odtd przestay ju do lzka nalee. Reszta ksistwa gogowskiego pozostaa przy Janie egaskim, z tym warunkiem, e przejdzie na wasno krla, gdyby ksi zmar bez mzkich potomkw. Poszczcio si za to Korwinowi w innych okolicach lzka; ju to ukadami, ju to przemoc zagarnia Maciej Korwin coraz wicej kraju na swoj osobist wasno. W roku 1487 naleay ju do niego: Opawa, (skd wypdzi Wiktora Podiebradzkiego), Gupczyce, Wodzisaw, Toszek, Bytom, nadto cz ksistwa raciborskiego i kozielskiego. Ksitom lzkim zaczo si to niepodoba, a Jan egasko-gogowski urzdzi nawet zwizek ksit przeciw krlowi. Znowu tedy wojna, ktra w latach 1488 i 1489 obja swym pomieniem cay lzk, a skoczya si na tem, e ksi Jan utraci wszystko, co przedtem z Gogowszczyzny posiada; ksi Henryk ziembicki te wszystko utraci, ale potem jako znw od Macieja odebra. W wojnie tej by zym duchem Macieja Jerzy von Stein; on to podmawia krla, eby na lzku szuka zdobyczy dla siebie i swego syna; w nagrod za to dosta po wojnie Stynaw i Rudy. Nadto da krl dwom swoim kondottierom Sycw i Wsosze. Maciej Korwin umar 6-go Kwietnia 1490. Moc oomunieckiego ukadu mia Wadysaw Jagielloczyk, krl czeski, wykupi teraz lzk od korony wgierskiej. Ale stao si tak, e Wadysaw sam zosta krlem wgierskim; Jagiellonowie panowali wic teraz w Polsce, na Litwie, Rusi, w Prusiech, w Czechach, na Morawach, na lzku, w Wgrzech, w Siedmiogrodzie, w Kroacyi i Sawonii. Wadysaw by najagodniejszym ze wszystkich monarchw; nikomu nie umia odmwi, kademu chcia dogodzi. By dobrym nie tylko dla dobrych, ale te dla zych i to byo wad, bo monarcha powinien by dobrym dla dobrych, ale dla zych zym. Popowracali lzk wygnani przez Macieja ksita, nawet staremu rozbjnikowi, Janowi egaskiemu, chcia Wadysaw wszystko pooddawa, ale temu sprzeciwili si inni ksita, przedstawiajc, e skoro tylko Jan wrci, zaraz bdzie na lzku jaka wojna! Ziemie jego dostay si bratu krlewskiemu, Janowi Olbrachtowi, a to z tego powodu:

Jan Olbracht i Zygmunt Stary ksitami lzkimi.

Krl Kazimierz Jagielloczyk gniewa si na swego syna Wadysawa od czasu owego ukadu. oomunieckiego z Maciejem Korwinem i w ogle nie by mu yczliwy, widzc, e posiada niewiele energii. Pragn te osadzi w Wgrzech innego ze swych synw, a mianowicie Jana Olbrachta. Obaj bracia spierali si przez krtki czas o tron wgierski, ale wreszcie Obracht musia ustpi, a na wynagrodzenie da Wadysaw bratu Gogw, Zbkowice, Karniw, Toszek, Bytom, Nidek, Kole, 119

Gubczyce, Wodzisaw; nadto mia Olbracht otrzyma jeszcze Olenic i Wow po najduszem yciu ksicia Konrada Biaego i ksistwo Opawskie, za ktre miano da Janowi Korwinowi co innego. Ziemie te otrzymywa Olbracht jednake z tym warunkiem, e je zwrci, skoroby zosta krlem polskim. Ksistwo opawskie otrzyma Wadysaw rzeczywicie od Korwina w roku 1501, ale Olbracht by ju wtenczas krlem polskim; Opaw nada tedy krl Wadysaw ksiciu Kazimierzowi cieszyskiemu, swemu ulubiecowi. Gogowskie ksistwo przez 7 lat nie miao osobnego ksicia, a w roku 1499 Wadysaw je nada najmodszemu ze swych braci, Zygmuntowi. Jan Olbracht rok tylko jeden rzdzi w swych lzkich posiadociach, bo ju 1492 umar ojciec jego Kazimierz Jagielloczyk, po ktrym wstpi na tron polski. W roku 1494, krlem tedy ju polskim bdc, kupi ksistwo zatorskie od ksicia Wacawa, ktre ju od roku 1441 byo lennem korony polskiej i wcieli je zupenie do Polski (dzi naley do Galicyi). Olbracht by dzielnym czowiekiem; ukada wielk wypraw na Turkw i ju mia j rozpocz, gdy wtem Wielki Mistrz Krzyacki, odmwiwszy zoenia hodu Koronie polskiej zacz podburza przeciw krlowi; Olbracht zaraz ruszy na pnoc, eby si z Zakonem upora i bezpiecznie ju potem ruszy na Turka, ale w Toruniu nagle umar dnia 15go Czerwca 1501, liczc zaledwie 40 lat. Nastpi po nim w Polsce modszy brat Aleksander. I ten niedugo rzdzi, bo tylko do roku 1506, a wic zaledwie przez pi lat, w cigu ktrych cigle mia kopoty z Moskalami. Po nim oddano koron najmodszemu z synw Kazimierza Jagielloczyka, Zygmuntowi, ktry od roku 1499 by ksiciem gogowskim i tam rzdzc odznaczy si rozumem i gospodarnoci; dla powagi swej zyska przydomek Starego. Temu danem byo panowa duej, 1506 1548. Na drobnem Ksistwie gogowskiem nie mia Zygmunt jeszcze sposobnoci okaza swych zdolnoci i wielkiego zamiowania dbra poddanych. W roku 1504 zosta te margrabi Dolnych uyc, a wreszcie roku 1505 namiestnikiem caego lzka z ramienia swego brata, krla czeskiego Wadysawa. Stosunki jego z krlami Czech, Polski i Wgier, rodzonymi brami, przyczyniay si oczywicie do zwikszenia jego powagi. Tote miasta lzkie, a zwaszcza Wrocaw, uciekay si czsto pod jego opiek, gdy chodzio o rne uatwienia w handlu zagranicznym. Wielk zasug Zygmunta Starego na lzku jest, e on dopiero doprowadzi na lzku do porzdku spraw monetarn. Starania okoo tego rozpocz zaraz, skoro tylko otrzyma ksistwo gogowskie, a doprowadzi je do skutku szczliwie w r. 1505. Powag swoj skoni ksit lzkich, e si zobowizali wywoa z kraju wszelk obc lich monet i bi porzdne grosze srebrne, ktrych siej liczyo 36 na dukat wgierski; usta nareszcie niead w monecie, z ktrego lzk a do tych czasw syn niestety. Drug zasug Zygmunta Starego jest, e ukrci swawol upienego rycerstwa (Raubritter), ugruntowa pokj na lzku, utrwali bezpieczestwo, umierzy nienawi midzy stanami. ciga zoczycw surowemi karami, a na zjedzie stanw lzkich w Prudniku wymg uchwa, eby zacign na od kraju dwie setki lekkiej jazdy, przeznaczonej do chwytania upiecw i gwatownikw. Spryst wadz hamowa nieokieznane samowadztwo rycerzy, a bezbronn ludno otacza tarcz swojej opieki; tote nie mino go oglne przywizanie i uznanie zasug. Jeden z niemieckich poetw tych czasw wychwala Zygmunta Starego za jego rzdy na lzku i pisze o nim tak: "Ty nam wrci, najwikszy z Jagiellonw, pokj i bezpieczestwo. Tobie winien kupiec, e moe bez trwogi spocz swobodnie z bogatym towarem, gdziekolwiek go zastanie zmierzch lub potrzeba wypoczynku na upalnem socu. Niedbajc o niczyje urodzenie ani potg, pomcie si na wszystkich potworach niesytych naszej krwi. Czy pan, czy suga, gdy wsplnie zawini jednako za twoim wyrokiem na wsplnym wisz haku. Za twoich rzdw nawet przemony zodziej po raz pierwszy zadra przed haniebnem drzewem szubienicy. Ten gos z owych czasw, gos nie polski, najlepszem jest wiadectwem, jakiem dobrodziejstwem byy dla lzka nawet te krtkie rzdy polskiego ksicia. 120

Zygmunt Stary.
Krl Zygmunt Stary, wstpiwszy na tron polski, mia bardzo cikie pocztki panowania. Szereg nieprzyjaci otoczy Polsk; Moskwa, Tatary, Turcy, Woosza, Krzyacy i niemieckie cesarstwo; jedynym sojusznikiem Zygmunta by jego brat najstarszy, krl czeski i wgierski, sam obciony mnstwem kopotw i pomocy potrzebujcy. Sprawy te cz si blizko z dalszemi losami lzka, ktry przez cikie kopoty krlestwa polskiego, mia wkrtce przej pod panowanie dynastyi Habsburskiej. Zacznijmy opis tych kopotw od Moskwy. Moskale, schyzmatycy, byli jednej religii z cesarstwem byzantyskiem, uwaali patryarch schyzmatyckiego w Konstantynopolu za najwysz gow Kocioa. Unia florencka, przyjta w pastwie polskiem na Rusi, chwilowo tylko i to bardzo powierzchownie przyja si w Konstantynopolu; byo to tylko udawanie ze strony cesarstwa byzantyskiego, eby otrzyma wicej posikw do walki z Turkami, eby papie rzymski gosi krucyat w ich obronie, co te papiee nieraz czynili; szczeroci nie byo w Konstantynopolu wcale. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turkw zapomniano tam zupenie o unii, a patryarcha odtd dba bardzo usilnie o to, eby wadycy, t. j. biskupowie ruscy w Polsce byli mianowani z pord ludzi niechtnych Rzymowi i rzeczywicie udao si patryarchom tym zada takie ciosy unii florenckiej nawet w Polsce, e trzeba j byo potem wznawia. Skoro pwysep bakaski zajty by przez muzumanw, a w Polsce starano si o utrzymanie unii, Moskwa staa si jedynem niepodlegem pastwem schyzmatyckiem, a przez to polityczn gow schyzmy. Wielki knia moskiewski Iwan Wasylewicz oeni si z Zofi, siostrzenic ostatniego cesarza byzantyskiego, spadkobierczyni niejako cesarsko-schyzmatyckich tradycyj Konstantynopola; pragn te, eby wszyscy schyzmatycy uwaali go za takiego spadkobierc i na znak tego przyj tytu cara, a za herb moskiewskiego pastwa przyj dwugowego ora byzantyskiego. Powaga i potga jego tem bardziej si powikszya, gdy wkrtce potem zdoa szczliwie zrzuci z siebie resztki tatarskiego zwierzchnictwa. Kiedy ze Zotej Hordy przysano mu zwyczajny ukaz dajcy zwykego haraczu, (na znak ulegoci), oplwa go i wystpi zbrojno. Horda bya ju za sab, eby prbowa walki; Tatarzy poszli sami pod zwierzchnictwo tureckie. Od tego czasu carowie moskiewscy zwrcili zaborcz uwag na ziemie ruskie, podlege Polsce. Cae prawie panowanie krla Aleksandra byo cig walk z Moskw; car przedstawia si schyzmatykom na Litwie i Rusi, jako obroca ich. religii, a wysannicy schyzmatyccy wmawiali w Rusinw, e unia, to herezya, e Polacy przez uni chc ich odda w niewol, podczas gdy car moskiewski broni ich od tych zamachw i pragnie utrzyma w dawnej wierze, t. j. w schyzmie, ktrej jest najwyszym obroc. Rzeczywicie te, przez pewien czas, co tylko na granicy polsko moskiewskiej niechtnem byo unii, lgno do Moskwy. Niejeden wywdrowa pod carskie panowame i dobrze si stao; bo skoro tylko potem zaczy dochodzi wiadomoci od tych, ktrym moskiewskie panowanie ze wzgldu na schyzm milszem byo od polskiego, zaraz wdrwka ustaa! Najlepiej jest przekona si. Ot przekonano si, co to znaczy carskie panowanie. W Polsce byo si obywatelem a w Moskwie niewolnikiem. Urok schyzmatyckiego monarchy zacz nikn, przestali si do niego garn Rusini, zwaszcza przekonawszy si, e w Polsce nikt nikogo nie zmusza do unii, jeeli kto dobrowolnie jej przyj nie chce. Widzc car, e t drog nic nie wskra, j si otwartej wojny. Krl czeski i wgierski Wadysaw, niczego si tak nie ba, jak wojny midzy Polsk a Moskw. Majc Turkw tak blizko Wgier, musia by zawsze przygotowanym na to, e zachce im si ruszy na zdobycie wgierskich krajw; wszak Turkom religia nakazuje rozszerza mieczem mahometsk religi. Wgry liczyy zawsze na pomoc rycerskiej Polski, na wypadek tej wojny, a Turcy wiedzieli o tem. Jeeli tedy Polska zajta bdzie gdzieindziej wielk wojn, Turcy mogliby wanie z tego 121

skorzysta i rzuci si na Wegry, a Polska nie mogaby im pomaga. Dlatego to zaleao niezmiernie Wadysawowi, eby midzy Polsk a Moskw by pokj i skoro tylko si dowiedzia, e wojna zagraa, zaraz wyprawi poselstwo od siebie do Krakowa i do Moskwy, prbujc porednictwa. Ale car nie chcia sysze o pokoju, jeeli mu krl polski z gry ustpi znacznego kawau kraju. Wojna wic bya nieuchronna i zacza si w roku 1508. Potna rodzina Gliskich (katolicka) zdradzia i pomagaa na Litwie Moskalom, ktrzy prbowali znowu wystpowa, jako zbawcy schyzmy. Ale na czele polskiego wojska stan wielki wdz, knia ruski Konstanty Ostrogski, sam schyzmatyk i do schyzmy bardzo przywizany, ale nienawidzcy Moskali; miao owiadczy, e co innego Ru, a co innego Moskwa, e carowi nie o religi chodzi, ale o zabr cudzych krajw, e tym krajom lepiej stokrotnie jest pod jagielloskiem berem; on, schyzmatyk, stan w obronie panowania katolickich Jagiellonw i pokona Moskali pod Orsz. Car musia zawrze pokj, ale ledwie go zawar, podburzy na Poslk hospodara wooskiego, take schyzmatyka. Ale i Woosz szczliwie pokonano i w hodownictwie utrzymano.

Spisek przeciw Jagiellonom.

Co tylko skoczya si wojna wooska, pokazali rogi Krzyacy. Rogi te przytarte ju byy, ale eby odrosy, Krzyacy wymylili sposb: Oto postanowili wybiera zawsze na Wielkiego Mistrza Zakonu jakiego ksicia niemieckiego; rozumowali sobie, e taki ksi mielej i skuteczniej bdzie mg odmwi hodu krlowi polskiemu i upomina si o zmian warunkw pokoju toruskiego z roku 1466. Sdzili, e w razie wojny Niemcy popr takiego ksicia i ujmie si za nim cesarz. By tedy Wielkim Mistrzem ksi saski Fryderyk, a gdy ten w roku 1510 umar, wybrano jego nastpc Albrechta z rodu margrabiw brandenburskich. Po raz drugi nazwisko Hohenzollernw (brandenburskiej dynnastyi) wkracza w history Polski. Za Jagiey by Hohenzollern nastpc tronu i wychowywa si na Polaka, pki si nie unx Wadysaw Warneczyk. Omylone wtenczas nadzieje wyniesienia rodu na niwie polskiej miay si speni pniej w dziedzinie niemieckiej. Okoo roku 1510 dom Hohenzollernw wkracza rwnoczenie w history wszystkich pastw jagielloskich; prbuj szczcia na Wgrzech i na lzku, a u Krzyakw przeciw Polsce. Margrabia Fryderyk Brandenburski mia zbyt wiele dzieci, eby sam mg zabezpieczy ich przyszo. Postanowi tedy skorzysta z pokrewiestwa z domem Jagielloskim; mia bowiem za on Zofi crk Kazimierza Jagielloczyka, a siostr krlw Wadysawa i Zygmunta. Do krla Wadysawa, sawnego z dobroci serca, uda si z prob o protekcy dla jednego ze swych synw, Jerzego. Od roku 1505 przebywa Jerzy Hohenzollern na dworze Wadysawa, suc mu gorliwie i wiernie, zyska majtek i znaczenie. Przez protekcy krla oeni si z wdow po Janie Korwinie, pani ogromnych bogactw, ktre po jej mierci jemu si dostay. Co waniejsza, obieca mu krl Wadysaw, e go przy najbliszej sposobnoci wyposay jakiem ksistwem na lzku i przyrzek mu ksistwo opolskie, skoro tylko umrze bezdzietny tamtejszy ksi. Los Jerzego by tedy ju zabezpieczony. Modszy jego brat, Albrecht, wybrany Wielkim Mistrzem, odmwi hodu Zygmuntowi Staremu, swemu wujowi. Jerzy taki mia wpyw na sabego krla Wadysawa, e ten wstawi si za Albrechtem u krla polskiego. Zygmunt sta jednak twardo przy prawach korony polskiej. Natenczas Albrecht uda si pod ochron cesarza niemieckiego, Maksymiliana I. z dynastyi Habsburskiej i rozpoczo si wielkie dyplomatyczne zawikanie europejskie. Maksymilian by wrogiem wielkim Jagiellonw, o to, e dynastya polska zasiada na tronie czeskim i wgierskim i wypara z tych koron Habsburgw. (Albrecht, zi Zygmunta Luksemburczyka i 122

Wadysaw Pogrobowiec, poprzedni krlowie Czech i Wgier, byli z rodu habsburskiego). Maksymilian postanowi korony te odzyska dla swego rodu. W Wgrzech jedna sobie zawczasu stronnikw, ale Zygmunt Stary mia baczne oko na t spraw i czy si tam take zawczasu ze stronnictwem narodowem. Natenczas Maksymilian postanowi zniszczy potg Polski, jako gwny fundament potgi Jagiellonw i uoy wielki spisek przeciw Zygmuntowi Staremu. Cesarz "witego rzymskiego pastwa niemieckiego narodu", rzekomy polityczny naczelnik katolickich monarchij, zawar przeciw katolickiej Polsce przymierze ze schyzmatyckim carem, i wcign do tego przymierza Krzyakw, Dani, ksit saskicli i brandenburskich margrabiw. Skoro tylko Zygmunt ostro stan przeciw Krzyakom, zaraz Moskal najecha Litw; szczciem dzielny Konstanty Ostrogski pobi ich w wietnem zwycistwie na tem samem znowu miejscu pod Orsz. Ale rwnoczenie zbroili si Krzyacy, liczcy na poparcie Niemiec; rwnoczenie za grozi najazd tatarski i od poudnia turecka potga. Zygmunt dowiedzia si o wielkim spisku cesarza na Polsk, widzia, e nigdy spokoju mie nie bdzie, ale ledwie jedn wojn skoczy drug bdzie musia rozpoczyna. A gdyby tak wszyscy naraz rzucili na Polsk? A gdyby rwnoczenie skorzystali z tego Turcy, co bdzie z Wgrami, co z poudniowemi prowincyami Polski, wystawionemi cigle na tatarskie najazdy a bliskiemi Turcyi? Do tych wszystkich kopotw trudno jeszcze byo docza sobie dynastycze kopoty czesko - wgierskie, trudno kosztem Polski wysugiwa Wadysawowi. Kiedy po zwycistwie pod Orsz Maksymilian sam pierwszy wycign rk do zgody, chtnie to przyj Zygmunt; bdc bezpiecznym od Habsburgw, miaby wicej swobody do spraw krzyackich i moskiewskich. Maksymilian nie da niczego wicej na razie, jak tylko takiego spowinowacenia si z Jagiellonami, eby w danym razie Habsburgowie mogli mie prawa do korony czeskiej i wgierskiej, gdyby zabrako potomkw Wadysawa. Wadysaw za mia jednego tylko syna, Ludwika, ktry bardzo by sabowity, tak, e mu nikt nie rokowa dugiego ycia. Skoro zgodzi si na te umowy Wadysaw, Zygmunt ju nie przeszkadza. W Lipcu roku 1515 zjechali wszyscy trzej monarchowie w Wiedniu. Maksymilian wyrzek si popierania Krzyakw. Zawarszy przymierze, uoono dwa maestwa: syna krla Wadysawa, Ludwika Jagielloczyka z wnuczk Maksymiliana, Mary i wnuka Maksymiliana, Ferdynanda z crk Wadysawow, Ann. Przez to maestwo nabywa Ferdynand prawa do korony wgierskiej i czeskiej (a przez to take do lzka), gdyby wygasa czesko-wgierska linia Jagiellonw. To stao si rzeczywicie po jedenastu latach i dlatego to zjazd ten roku 1511 zwany Kongresem wiedeskim, jest bardzo wany dla historyi lazka, ktry dugo by pod panowaniem habsburskiem. Krl Wadysaw zmar w rok po tym kongresie, pozostawiwszy nastpc dziesicioletniego Ludwika. Opiekunem ustanowi Jerzego brandenburskiego, swego przyjaciela. W Czechach sprawowa rejency Karol ksi Ziembicki, wnuk Jerzego Podiebradzkiego.

Bracia Jerzy i Albrecht Brandenburscy.

W Polsce cige kopoty z Krzyakami i Moskalami, ktrzy zwizali si sojuszem; co krl Albrechta chcia zmusi do hodu, to Wasyl wychodzi z wojskiem; co uzbroi si przeciw Moskwie, to Albrecht wysuwa si naprzd. Albrecht by nadzwyczaj sprytnym politykiem i tak manewrowa, e cigle wyzyskiwa zwoki i zyskiwa czasie. Dopiero w roku 1520 mona si byo zabra do poskromienia ksicia, ktry odmawia hodu najwietniejszej koronie we wschodniej Europie. Zajli Polacy prawie cae Prusy Krzyackie; ju wyznaczono dzie hodu, gdy wtem Albrecht dowiedzia si, e mu nadchodz posiki z Brandenburgii i zerwa ukady. Ponowia si wojna. Albrecht ratuje si 123

porednictwem ksit saskich i wyprasza czteroletnie zawieszenie broni, od 22-go Marca 1521 do 1525. Tego samego roku 1521 Turcy zdobyli Belgrad i stanli na samej granicy wgierskiej. Zbliaa si straszna katastrofa. A tymczasem chrzecijascy monarchowie byli bezsilni wobec najpotniejszego wroga. wiat chrzecijaski rozdzielonym by sam w sobie bo oto wanie ju od czterech lat zacz si krzewi protestantyzm. W roku 1517 wystpi Luter. Wicej o tem powiemy w nastpnym rozdziale, tutaj tylko zaznaczamy, e luterstwo przeszkodzio wsplnej wyprawie na Turka. Luterstwo te posuyo Albrechtowi Brandenburskiemu, ostatniemu Wielkiemu Mistrzowi Zakonu, do wydobycia si z matni. Czterech lat rozejmu uy on do tego, eby Krzyakw w Prusiech namwi do przejcia na luteranizm. Ludzie ci, dawno ju bezboni i religii tylko do upikszenia wieckich celw uywajcy, przystali na to. Oenili si zakonnicy-rycerze, zrzucili paszcze z krzyem i zamienili si w wieckich panw kraju. Cudz szafowali wasnoci, bo Zakon ich by instytucy kocieln, ale co ich to obchodzio. Plany Albrechta popiera gorco brat jego Jerzy. W r. 1523 przyznano mu prawo do ksistw opolskiego i raciborskiego, skoroby tylko starzejcy si ksi Jan opolski umar; grd i miasto Bogumin pozwolono mu zaj zaraz i tytuowa si od razu ksiciem lzkim na Raciborzu. Tego roku kupi Jerzy Hohenzollern ksistwo karniowskie z miastami: Karniw, Gupczyce, Beneszw, Baborw, a na przydatek jeszcze odstpi mu krl Ludwik Jagielloczyk Bruntal z okolic; pozwoli mu te i wszystkim jego braciom kupowa ziemie na lzku. W roku 1526 naby te Jerzy jeszcze Nidek i Bytom. Od tego czasu usadowili si Hohenzollernowie na lzku. Stanwszy pewn nog na lzku, popiera Jerzy mielej plany brata, Wielkiego Mistrza Zakonu krzyackiego. Sam Jerzy by te zwolennikiem Lutra. Oderwa si te od Kocioa gwny wwczas ksi lzki, potomek Piastw, Fryderyk II. Lignicki, ktremu powiodo si poczy znw w swem rku od roku 1523 Lignic, Brzeg i Wow. Albrecht brandenburski przebywa w latach 1524 i 1525 duo na lzku; z razu w Brzegu i w Kluczborku, a potem w Bytomiu. Tutaj to, na lzku, pod opiek Jerzego i Fryderyka lignickiego, dojrzay jego plany. Ci dwaj ksita wzili te na siebie, wymiarkowa delikatnie, coby te na to powiedzia krl polski i jedzili w tym celu do Krakowa. Sejm polski uchwali ju w roku 1524 znaczne podatki na dalszy cig wojny z Krzyakami, skoro minie termin zawieszenia broni. Wtem nagle nie byo Krzyakw! Wielki Mistrz wypar si Zakonu, ogosi si ksiciem wieckim Prus (wschodnich), aeby za zyska pobaanie Zygmunta, zoy mu teraz hod uroczycie na rynku krakowskim dnia 10-go Kwietnia 1525 roku. Niejeden z Polakw cieszy si, e niema Krzyakw; ale niemdra to bya rado. Zamienienie kocielnych posiadoci na wieckie nazywa si sekularyzacya. Przez sekularyzacy Prus zaoy Albrecht brandenburski nowe niemieckie pastwo; z razu Polsce hodujce, ale zawsze jej nieprzyjazne, nie byo to wieckie ksistwo bezpieczniejsze od ssiedztwa Krzyakw. Tak tedy staa si rzecz szczeglna, e sami Polacy wyhodowali przysze krlestwo pruskie, ktre miao pniej powsta z tej sekularyzacyi. Jestto najwikszym bdem historyi polskiej, e Polacy przystali na sekularyzacy Prus. Przedewszystkiem by to ciki grzech przeciwko Kocioowi katolickiemu, a swoj drog wielki bd polityczny. Naleao wojn prowadzi dalej i Prusy wschodnie zaj, tak samo, jak zachodnie; naleao wymie wszelki lad panowania krzyackiego, ale nie pozwala, eby ono odnowio si w nowej, a wygodniejszej formie. Gdyby nie pozwolenie Zygmunta Starego na sekularyzacya Zakonu, nie byoby pastwa pruskiego, nie byoby niemczyzny nad morzem batyckiem. Wiedz o tem dobrze historycy i susznie uwaaj Albrechta brandenburskiego za waciwego zaoyciela monarchii pruskiej. 124

Wtenczas nikt nie przewidywa, co wyronie z tego nowego ksicia, ktry klcza na krakowskim rynku przed tronem polskiego krla, bez ktrego aski nie byby mg przenigdy ksiciem zosta. Wrd tysicy ludu skada on sw przysig, przysigajc wierno i ulego koronie polskiej. Po tym wypadku nadesza w roku nastpnym do Krakowa wie o strasznem zdarzeniu. W bitwie z Turkami zgin na Wgrzech pod Mohaczem Ludwik Jagielloczyk, dnia 29-go Sierpnia 1526 roku, majc lat zaledwie dwadziecia. Druga to ju ofiara, po Wadysawie Warneczyku, zoona przez dynasty jagiellosk w obronie wiay w. Turcy zalali Wgry - cz tego kraju dugie lata musiaa znosi jarzmo muzumaskie. Korony za: wgierska i czeska przypady Ferdynandowi Habsburgowi, stosownie do umowy wiedeskiej z roku 1515. lzk przechodzi pod bero Habsburgw.

125

VIII. REFORMACYA.
W tyme czasie, kiedy lzk zmienia wadcw i z pod jagielloskiego bera przechodzi na przeszo dwiecie lat pod panowanie dynastyi Habsburgw, zaszy inne jeszcze zmiany, jeszcze waniejsze, bo religijne. Znaczna cz lzka miaa opuci wiar przodkw i popa w herezy lutersk, zwiedziona przykadem Wrocawia, tego miasta, ktre i przedtem i potem nieraz kraj cay prowadzio na ze drogi. Herezyi nie brakowao nigdy; w historyi Kocioa obejmujcej wszystkie strony wiata, tyle ludw, tyle tysicy milionw gw, byoby dziwnem, eby si midzy pszenic nie znalazo zawsze troch kkolu. W Europie, w Azyi, w Afryce pojawiay si czsto herezye, nieraz zaburzay kraje przez duszy czas, ale ostatecznie zawsze si koczyo na tem, e wiksza cz zbkanych wracaa do powszechnego Kocioa, mae tylko garstki upornych zostawiajc bez znaczenia na boku historyi. Niedawno czeska herezya husycka zawichrzya rodkow Europ, ale nie moga si osta na stae i pozostaa po niej garstka tylko t. z. sekty braci czeskich i morawskich. Dopiero herezye XVI. wieku miay wyr na nowe, osobne kocioy i rozdzieli chrzecijan w Europie na stae na dwa obozy: udao si to za nie dlatego, eby te herezye byy waniejsze lub lepiej obmylane od dawniejszych (bynajmniej tak nie byo!), ale dlatego, e poszy na sub rzdw, e stay si narzdziami do politycznych celw w rku monarchw, krlw i ksit, ktrzy zysk swj widzc, uyczyli herezyi poparcia. Wrd heretykw 16-go wieku najwaniejsi s: Luter. Zwingli i Kalwin; z tych najbliszy lzka, Luter, oddziaa wpywem swym na t star dziedzin Piastw, a nawet porwa w odmt swych bdw upadych potomkw rodu krlw polskich na lzku; jak si najpierw wyrzekli narodowego jeyka, potem opieki nad polskim ludem, tak wreszcie skoczyli na odszczepiestwie od wiary swych przodkw. Marcin Luter by mnichem zakonu Augustyanw i profesorem niemieckiego uniwersytetu w Wittenberdze. Podczas studyw teologicznych nad pismem w. pocz miewa rne wtpliwoci w wierze; zamiast zwrci si o wyjanienie i pouczenie do wyszej wadzy kocielnej, choby do najwyszej, on wtpliwoci te rozgasza, i to publicznie, w kazaniach i drukiem. Gdy go za to skarcono, stawi si ostro, peen gniewu i pychy, i to, co u niego samego z pocztku wtpliwoci byo, ogosi za pewne, jako dogmat swojej religii.

Dlaczego luteranizm si szerzy.

Fundamentem jego nauki jest wygodne bardzo twierdzenie, e sama wiara wystarcza do zbawienia, podczas gdy katolicy cisze maj obowizki, bo stosowa si musz do sw Zbawiciela, e wiara bez uczynkw martw jest. Nowa religia wygdkami swemi zjednywaa sobie wielu ludzi, ktrzy radzi byli, e ju bez uczynkw dobrych obej' si mona: niedugo potem ogosi Luter, e za ze uczynki nie trzeba odpuszczenia grzechw, e niema czyca, e nie trzeba wzywa witych paskich, a na ziemi nie trzeba sucha papiea ani biskupw; jeszcze przyjemniej byo sucha, e kady majcy wiar (bez uczynkw) jest waciwie kapanem i nie potrzeba do kapastwa dopiero sakramentu. Pokasowa ze siedmiu a pi sakramentw w. i zostawi tylko dwa: chrzest i sakrament otarza. Aeby za godnie przystpi do Stou Paskiego, wystarcza wiara, a cho uczynki ze, spowiada si z nich nie trzeba, za za pokut wystarczy samemu sobie powiedzie, e si auje. Co tu wygody! Twarda jest nauka katolicka w porwnaniu z temi wymysami; religia luterska zdawaa si dla grzesznikw lejsz, duo mniej wymagajca, wic podobaa si ludowi. 126

Ale w tem wszystkiem nie byo jeszcze nic takiego, coby pocign mogo panujcych ksit. I dla nich Luter okaza si szczodrym. Powiedzia, e niepotrzebne s biskupstwa i klasztory! Ksita niemieccy tedy na to, jak na lep, pomagali znosi biskupstwa, rozpdza klasztory, a dobra kocielne, skarbce, fundusze, majtki klasztorne szy do kieski ksicej. Im uboszym by ktry z nich przedtem, tem bardziej wielbi mdro Lutra, tem gorliwszym by w szerzeniu nowej "czystej" ewangelii. Ale ksita byliby moe i tak nie dali rady, gdyby nie ta bardzo smutna okoliczno, e wielu ksiy poszo za przykadem Lutra i baamucio lud swym przykadem. Dla zych ksiy mia Luter take przynty: pozwala im si eni, a zakonnikom i zakonnicom poleca opuci mury klasztorne. Sam te oeni si z zakonnic, ktra ucieka z klasztoru, y z ni i mia kilkoro dzieci. O wszystkich pomyla Luter i wszystkim dostarcza wygody, tylko o ludzie wiejskim zapomnia. Chopi tedy niemieccy pomyleli sami o sobie. Syszc, e na wszystkie strony mwi si o "wolnoci ewangelicznej", wytmaczyli j sobie po swojemu: przestali pracowa, uzbroili si i rzucili si na szlacht i ksiy; mordy, poogi, rze straszna ogarny prawie cae Niemcy. Luter myla z pocztku, e to chopi id walczy z katolicyzmem i ucieszy si; ale wkrtce spostrzeg, e im chodzi tylko take o wygody dla swego stanu, o to, eby mogli uy wiata, wyrnwszy tych, ktrzy go uywali dotychczas; wic chocia ci chopi take wierzyli, musia sam wystpi przeciw ich uczynkowi i tmaczy im, e trzeba przecie uczynkw, jako to: posuszestwa wadzom, pokory, paszczyzny itp. Ale chopi nie chcieli go sucha i dopiero wielkie wojska musiay ich doprowadzi do porzdku. Jeszcze jeden ciekawy przykad. Do wielkich protektorw luterstwa nalea Filip, landgraf heski, jeden z potniejszych ksit niemieckich. By ju od trzynastu lat onaty z ksiniczk sask Krystyn, gdy mu si zachciao drugiej ony, panny Magorzaty von der Saal. Radzi si Lutra i Luter pozwoli ksiciu poj drug on za ycia pierwszej, pod warunkiem tylko, eby to trzyma w tajemnicy, gdy inaczej mogliby wszyscy, a take chopi "z daleko sluszniejszych przyczyn, ni ksi, da dwuestwa, coby nas niemaego nabawio kopotu." I nabawio te rzeczywicie kopotu, bo landgraf sekretu nie dotrzyma i publicznie si pochwali, e mu Luter da pozwolenie na to dwuestwo. Przez dziewi lat mia landgraf naraz dwie ony; po dziewiciu latach dwuestwa umara mu pierwsza, Krystyna, a druga, Magorzata, ya jeszcze potem z landgrafem przez lat siedmnacie. A wic inna miarka dla chopw, inna dla ksit. Chopw skazuje si na uczynki, od panw si ich nie wymaga, a ksitom daje si dyspenzy, choby na jawnogrzesznictwo. Nie dziwota, e wielu ksit wolao Lutra, ktry pozwala wzi sobie drug onk do boku, gdy pierwsza si zestarzaa, ni papiea, ktry w tym samym czasie o to samo rzuca kltw na krla angielskiego! O! papie by zawsze bardzo niewygodny w takich rzeczach! Kar kocieln ciga winowajcw, nawet strca monarchw z tronu, gdy nie penili swoich obowizkw. Cesarz niemiecki Henryk IV. sta boso w pokutniczej szacie, a krl polski Bolesaw miay utraci tron przez papiea za ze uczynki. Od tej papieskiej kontroli uwalnia ksit Luter. e za wszdzie zwierzchnik jaki by musi, wic orzek, e kady panujcy ksi jest zwierzchnikiem kocioa w swoim kraju. C mogo by lepszego, jak by swoim wasnym papieem? by nietylko wieckim, ale i kocielnym naczelnikiem kraju; mie na swe usugi nietylko urzdnikw i wojsko, ale te duchowiestwo; by panem nietylko ycia i majtku, ale te i sumienia swoich poddanych. Taki Koci to proste narzdzie w rku rzdu! Tak te jest w rzeczywistoci i dlatego-to luteranizm zyska tak protekcy u wszystkich tych panujcych, u ktrych byo mniej sumienia. Bez tej protekcyi nie byby si on rozszerzy.

127

Herezja na lzku.
Na lzk wprowadzi herezy w margrabia Jerzy, o ktrym bya ju mowa w poprzednim rozdziale, e zyska sobie tu panowanie od roku 1523 w Karniowie i Gupczycach; zaraz te tam luterstwo zaprowadzi. On te powag swoj i znaczeniem omiela Wrocawian i zasania ich przed surowemi mandatami yjcego jeszcze wwczas krla Ludwika. Wrocawianie, ufajc, e ksi w danym razie za nimi si wstawi, drukowali u siebie pisma Lutra; a gdy margrabia roku 1522 do Wrocawia sam przyjecha, okazay si zaraz skutki tej bytnoci, wypdzili tego roku Bernardynw, sprowadzili sobie ksidza, ktryby im wszystko po lutersku urzdzi, w osobie Jana Hessa. Ju w roku 1524 zwoa magistrat wrocawski wszystkich kapanw z miasta i przykaza im surowo, eby tylko tak nauczali, jak ten Hess kae. Przeora Dominikanw, ktry si opiera, wygnano z miasta. Krl polski Zygmunt Stary grozi Wrocawianom, e zakae im wszelkich stosunkw handlowych w Polsce, jeeli si nie upamitaj, ale to te nic nie pomogo. Mieszczastwo niemieckie w Wrocawiu, niedawno przedtem tak si niby wzdrygajce przed herezy Podiebradzkiego, pdem si teraz rzucao w ramiona herezyji o duo gorszej; bo te i wtenczas nie o Koci im chodzio, nie o to, e Podiebradzki nie by dobrym katolikiem, ale o to, e nie by Niemcem: katolicyzm ich samych bardzo by kruchy. Za przykadem Wrocawia lutrzyli si Niemcy w innych take miastach: najprzd w Kouchowie i w Zotoryi. Z ksit najbogatszym by wwczas i najwicej posiada na lzku Fryderyk II. lignicki, ktry Lignic poczy znw pod jednenta panowaniem z Brzegiem i nadto wada nad Woowem, a na Dolnymi lzku by gubernatorem. Ten by zupenie pod wpywem margrabiego Jerzego i robi wszystko, co margrabia chcia. W ziembickiem i olenickiem ksistwie rzdzi ksi Karol, wnuk Jerzego Podiebradzkiego, ktry z ochot patrzy na szerzenie si ywiou wrogiego katolicyzmowi. Podlege bezporednio krlowi ksistwa widnickie i jaworzyskie liczyy, tak samo, jak Wrocaw, na wstawiennictwo margrabi Jerzego. Dodajmy do tego, e wczeni biskupi wrocawscy brali si bardzo leniwo do rzeczy, a pojmiemy, e nowinki religijne, popierane przez ksit, prdko si szerzyy po kraju, podczas gdy krl Ludwik zajty by wojn tureck. Arcybiskup gnienieski, jako metropolita dyecezyi wrocawskiej, pisa upominajce listy, ale na nic si nie zday, skoro polski prymas nie by suchany przez Niemcw, ktrzy radzi byli, e przy tej sposobnoci zerw take do reszty kocielny zwizek z Polsk. Nasta potem (od roku 1539) we Wrocawiu biskup, ktry wprost podejrzany by o sprzyjanie herezyi; tak, e dziwna rzecz, jak si biskupstwo wrocawskie utrzymao, e nie przepado w owych czasach, jak tyle innych biskupstw. W roku 1526 kiedy krl czeski Ferdynand Habsburski, obejmowa zwierzchni wadz nad lzkiem, herezya rozprzestrzenia si ju po caym kraju, gdzie tylko Niemcy mieszkali, poowa ludnoci bya lutersk i peno onatych pastorw. Tylko polski lud jeszcze jej kosztowa nie chcia.

Habsburgowie.
Habsburgowie byli szczerymi katolikami i krl Ferdynand nie myla pozwala na szarpanie Kocioa. By te rd Habsburgw dosy potnym, eby wystpi stanowczo i gdyby nie wojny tureckie, ktre zwracay potg; tej dynastyi w inn stron, nie byliby przemogli ksita protestanccy. Habsburgom podlegay liczne kraje. Z maych pocztkw doszed ten rd do takiej dynastycznej potga jak adna przedtem dynastya w Europie. Zamek zwany Habsburg (skrcone z Habichts-burg, grd jastrzbi) jest w Szwabii (dzi w ruinach). Oprcz nieznacznych posiadoci w Szwabii koo swego rodzinnego gniazda, posiadali jeszcze Habsburgowie nieco kraju w pnocnej Szwajcaryi. W roku 1278, wybrano hrabiego Rudolfa Habsburga 128

krlem niemieckim, wanie dlatego, e by (jak na krla) niezamonym; ksita radzi byli mie krla takiego, od ktrego byliby oni sami potniejsi, eby go si nie musieli ba. Ale krl Rudolf umia si wzi do rzeczy. Zyskawszy uznanie papiea, przyj tytu cesarski (chocia si w Rzymie nie koronowa) i zaraz zacz myle o zdobyciu dla swego rodu jakiego kraju, eby ugruntowa potg domow. Sposobno nadarzya si ku temu w Austryi; dawniej rzdzia tam rodzina Babenbergw, ktra niedawno przedtem wygasa; spucizn ich zagarn krl czeski Ottokar, ktry niechcia uzna Rudolfa cesarzem. Wyprawi si n niego Rudolf a pobiwszy go na gow w roku 1278, zagarn sam Austry i Styry, ktre-to kraje nada w lenno swoim wasnym synom, Albrechtowi i Rudolfowi. Bya to pierwsza i ostatnia wojna Habsburgw o rozszerzenie swych posiadoci; odtd w inny, praktyczniejszy i godziwszy sposb prbowali szczcia, a mianowicie przez szczliwie uoone maestwa, tak e powstao nawet o nich przysowie w aciskim wierszu, ktry powiada: Niech sobie inni wojuj, ty szczliwa Austryo poszukuj on. Przez oenki dostaa si wkrtce temu rodowi Karyntya i Kraina, potem Tyrol i Tryest. Widzielimy, jak przez oenek arcyksicia Wilhelma prbowali dosta si na tron polski. Wynagrodzili sobie to przez maestwo z crk Zygmunta Luksemburskiego, ktra wniosa w ich dom koron czesk i wgiersk. Panowali tam z Habsburgw krlowie Albrecht i Wadysaw Pogrobowiec; wiemy ju, co si dziao za maoletnoci Pogrobowca, jak potem korony te przeszy do rodu Jagiellokiego i jak to Habsburgowie stali si nieprzyjacimi krla polskiego. Cik t strat wynagrodzili sobie jednak zaraz oenkiem w innej stronie wiata, z ksiniczk burgundzk, dziedziczk najbogatszych wwczas w Europie krajw, Burgundyi i Niderlandw. Szczliwym mem tej ksiniczki by w cesarz Maksymilian, ktry spiskowa przeciw Zygmuntowi Staremu. Syn jego Filip oeni si z krlewn hiszpask; z tego maestwa byo dwch synw: Karol i Ferdynand, obaj rodowici Hiszpanie. Do hiszpaskiej korony naleay niektre kraje woskie i nowo odkryta Ameryka. Wreszcie po bitwie pod Mohaczem (1526) Czechy i Wgry powrciy znowu do Habsburgw. Od roku za 1438 korona cesarska nie wychodzia ju z ich rodu. Cesarzem zosta te krl hiszpaski Karol Habsburski, pan Hiszpanii, Burgundyi, Niderlandw, czci Woch, Rzeszy Niemieckiej i Ameryki; w jego pastwie nigdy nie zachodzio soce, bo gdy zaszo w Europie, wschodzio w tej samej chwili na drugiej pkuli, w nowym wiecie. Brat jego Ferdynand, wyrcza go w rzdach Niemiec, by tu jego zastpc, a sam panowa na Wgrzech, w Czechach, Morawach, uycach, na lzku, w Austryi, w Tyrolu, w Styryi, Karyntyi, Krainie i w Istryi. Nigdy przedtem ani potem me widzia wiat takiej potgi zebranej w rku jednego rodu. Zdawao si, e caa Europa bdzie tylko w ich rku. Ale ta potga miaa trzech wrogw: Francy, Turcy i protestantyzm. Krl francuski koniecznie chcia osabi Habsburgw i odj im przynajmniej panowanie we Woszech. Byo o to kilka wojen, wrd ktrych niemieccy ksita zdradzali raz wraz najsromotniej swego cesarza i czyli si z Francy przeciw wasnej ojczynie, a zwaszcza ksita protestantcy, ktrzy nie yczyli potgi katolickim Habsburgom: przez to te cesarz nieraz by zupenie bezsilny w obec nich, a protestantyzm coraz bardziej si szerzy. Na poudniu za Turcy, zwyciywszy pod Mohaczem, zaczli zagarnia Wgry i opanowali poow kraju, tak, e nie duo dla Ferdynanda zostao; do tego jeszcze mia tam przeciwne stronnictwo, ktre nie jego, ale hrabiego Zapoy, rodowitego Wgra, krlem uznawao. Ten Zapoya by ziciem krla polskiego, Zygmunta Starego, ale Zygmunt nie posa mu wojska na pomoc przeciwko Habsburgom i by w zgodzie z Ferdynandem, eby wojn pomidzy krlami chrzeciaskimi jeszcze bardziej nie uatwia zdobyczy Turkom.17) W cigej grozie z powodu Turkw, ktrzy mogli nie tylko zagarn reszt Wgier, ale te wpa ztamtd na Morawy i na lzk, potrzebowa Ferdynand cigle wojska i pienidzy, a chcc ich dosta, musia przez szpar patrze na szerzenie protestantyzmu, bo inaczej wiedzia, eby go protestantcy ksita mogli zdradzi w stanowczej chwili. Potga za turecka bya jeszcze wiksz od habsburskiej; chocia Turcy mniej mieli kraju, ale za to mieli stae wojsko, wielkie, dobrze wywiczone i do zwycistw przywyke. Potg wojskow Turcyi tak si uwaao w 129

owych czasach, e tylko wszystkie pastwa europejskie razem si wziwszy do dziea, mogyby jej da rad; ale ktoby sam jeden prbowa si z Turkiem, ten musia uledz, bo Turek mia wicej wojskowej siy, ni caa Europa nawet razem. Mylano te cigle w Europie o powszechnym zwizku na Turka, czyli o lidze tureckiej, ale jak si tu byo zczy, skoro protestantyzm rozdar chrzecijastwo. Protestantyzm pojawi si w sam raz na rk Turkom, a nawzajem protestantom w sam raz si przydao, e Turek zdoby Wgry i grozi ztamtd na dwie strony i Polsce i krajom habsburskim.

Szkaradne sekty.
Taki by polityczny stan Europy, kiedy Ferdynand habsburska jako krl czeski, przyjecha po hod na lzk w roku 1527. W Wrocawiu wyda rozkaz, eby wydalono przynajmniej tych ksiy, ktrzy pozawierali gorszce nieprawe zwizki maeskie, ale zaraz si temu hardo sprzeciwi magistrat wrocawski i Fryderyk ksi lignicki. Coraz smutniej wyglday na lzku sprawy religijne. Znaleli si tacy (ale tylko wrd Niemcw), ktrym niewystarczaa ju herezya luterska, ale brnli dalej. Powstaa w Niemczech sekta nowochrzcecw (czyli anabaptystw), ktrzy twierdzili, e chrzest dzieci jest niewany, a wic trzeba na nowo chrzci osoby dorose. A za wrd nowochrzcecw powstaway znw jeszcze gorsze sekciarstwa: niektrzy wznawiali adamickie tradycye z wojen husyckich, gosili, e wszelka wasno powinna by wsplna i kobiety powinny by wsplnemi onami wszystkich! Jak niegdy Husyci Adamitw, tak teraz sami protestanci musieli si zabra do wyplenienia tej zarazy. Dotkna ona take Niemcw na lzku; tu i wdzie trzeba byo rozprawi si mieczem, jak w Gogowskiem i w okolicy Zbkowic; tam ksi Karol kaza im uszy poobcina i z kraju wygania. W Lignicy niejaki Schwenkfeld, szlachcic niemiecki, wymyli sobie now nauk i poleca, eby si zupenie wstrzyma od przystpowania do Sakramentu Otarza; i rzeczywicie, w roku 1526 przestali Ligniczanie przyjmowa Komuni wit! Krl Ferdynand zajty by tymczasem wojn z Zapoy na Wgrzech i kontent by, e Wrocawianie, widniczanie i ksita lzcy przyzwolili mu na podatki na t wojn; musia przymrua oczy na wszystko! W roku 1529 nastao wielkie niebezpieczestwo od Turkw. Sprawdziy si obawy; Turek zdobywszy ju stolic krlestwa wgierskiego, Budzy, ruszy z Wgier na Austry i obleg Wiede, stolic Ferdynanda. Gdyby Wiede by zdobyty, caa Austrya i Morawy byyby wpady w rce pohaca i lzk te si musia przygotowywa na przyjcie nieproszonych goci. Zbrojono si tedy, pacono na wojsko due podatki, a e krl nie mg si obej bez podatkw protestantw, wic znowu milcza. Szczciem Turcy, niezwycieni w bitwie w otwartem polu, nie mieli takiej wprawy i zdatnoci do zdobywania wielkich miast przez dusze oblenie i Wiednia nie zdobyli; z kocem Padziernika pisa Ferdynand do Wrocawia, e lzkie wojsko ju na ten rok niepotrzebne. W tym wanie czasie lzcy nowochrzcecy wnieli prob, eby wysucha ich wyznania wiary i przyzna im prawa te same, jak luteranom. Ksi lignicki da im na to tak odpowied, e wygna Schwenkfelda i gwnych jego zwolennikw i w roku 1530 zaczto po czterech latach pauzy znowu w Lignicy przystpowa do Najwitszego Sakramentu ale nie po katolicku, tylko po lutersku, tj. pod obiema postaciami, jak przedtem Husyci. Na rok 1530 zwoa cesarz sejm Rzeszy Niemieckiej do Augsburga, eby protestanci powiedzieli przynajmniej wyranie, czego chc. Skoro bowiem Luter pozwoli kademu samemu sobie tmaczy i wyjania pismo wite, powstao z tego cae mnstwo najrozmaitszych przekona religijnych, a z tego ten skutek, e si nigdy nie wiedziao, z czem si waciwie ma do czynienia, bo co gowa, to rozum. Po dugich naradach zgodzili si przynajmniej blisi zwolennicy Lutra na jedno wyznanie wiary, ktre na tym sejmie Augsburskim przedstawili; ztd zowie si do dzi dnia wyznaniem Augsburskiem. lzk nie nalea do Rzeszy niemieckiej i nie by prowincy cesarstwa, lecz czeskiego krlestwa. Ale 130

margrabia Jerzy, pan Karniowa i Gubczyc, a wiec ksi na lzku, nalea do Rzeszy, jako bdcy z rodu margrabiw brandenburskich Hohenzollernw. Chocia tedy w Niemczech nie posiada ani pidzi ziemi, skorzysta ze swej familii i na ten sejm pospieszy, a zabra te z sob modego nastpc ksistwa ziembickiego i tam wyznanie augsburskie take podpisa. Zaraz nastpnego roku 1531 zawarli protestanccy ksita Niemiec zbrojny zwizek w obronie tego wyznania, przygotowani kadej chwili do wojny z cesarzem; zwizek ten nazywa si szmalkaldzkim, od miasta Schmalkalden, gdzie si zjechali i umwili. Nalea do niego take margrabia Jerzy.

Spr o ksistwo Opolskie.

Wpyw tego krzewiciela protestantyzmu na lzku mia si jeszcze bardziej rozszerzy, gdy w Marcu 1532 umar ostatni piastowski ksi opolski, Jan, ktry (jak o tem bya mowa w poprzednim rozdziale) od dawna ju Jerzego wyznaczy na swego nastpc. Krl Ferdynand, dowiedziawszy si o tym ukadzie midzy ksitami, chcia go skasowa, eby znaczniejsze na lzku ksistwo i wielkie po ksiciu skarby nie dostay si w rce protestanta. Umowa tych ksit sprzeciwiaa si prawu feodalnemu, czyli przepisom o lennach ksicych. Ksi nie bdcy niepodlegym zupenie monarch, ale podlegajcy zwierzchnictwu starszego monarchy, nie mg rozporzdza swem ksistwem na wypadek, gdyby nie pozostawi po sobie dziedzicw. Ustawy bowiem orzekay, e kraj taki jest wasnoci zwierzchnika, ktry go tylko odstpuje niejako rodzinie podlegego ksicia i to si nazywao lennem; skoro za wymr wszyscy ci, ktrzy wedug dawnej umowy maj prawo do lenna, kraj wraca do zwierzchnika. Takim zwierzchnikiem ksistw lzkich bya korona czeska, a Ferdynand mia obowizek broni jej praw, skoro by krlem czeskim. Dzierawy ksicia Jana nie byy jego bezwzgldn wasnoci, ale tylko lennem; nie mia przeto prawa rozporzdza niemi dowolnie. Sejm czeski wezwa te Ferdynanda, eby wystpi przeciw rozporzdzaniu nie swoj rzecz; bo Opolskie dopty tylko mogo by wasnoci ksicego rodu opolsko-raciborskiego, dopki starczyo potomkw tego rodu. Kiedy tedy margrabia Jerzy prosi krla w roku 1528 o zatwierdzenie tej jego umowy z ksiciem Janem, krl Ferdynand odmwi, a Jana opolskiego wezwa przed sd. Natenczas ksi Jan odwoa przyrzeczenia dane margrabiemu, sam ogosi, e one ju niewane, bo je cofa i wyda dokument, w ktrym sam stwierdza, e kraje jego maj przej po jego mierci do korony czeskiej. eby za margrabia niemia krzywdy z zawiedzenia nadzieji, na ktrych spenienie ju na pewno liczy, postanowi mu Ferdynand da 183,333 guldenw odszkodowania; urzdzono to w ten sposb, e krl zawar z margrabi ugod w Pradze w roku 1531 tej treci: Po mierci ksicia Jana dziedzictwo jego przypadnie wprawdzie krlowi, ale krl zastawia ksistwa opolskie i raciborskie margrabiemu i jego potomkom za 183,333 guldenw, tak, e margrabia lub jego dziedzice maj tam panowa dopty, dopki im krl tych pienidzy nie spaci. Poniewa krl niemia gotwki, wic w tej formie zabezpieczy odszkodowanie margrabiemu; nie by to zastaw prawdziwy, bo margrabia adnych pienidzy Ferdynandowi nie dawa; dobrowolnie krl chcia Jerzemu da to pienidze, uzna to za swj dug i dug ten zabezpieczy margrabiemu, wedug wczesnych zwyczajw, w formie zastawu. O inne posiadoci Jerzego nie byo wtpliwoci; ksistwo karniowskie potwierdzi mu krl dziedzicznie, a do zupenego wyganicia rodu margrabiego; bytomskie do trzeciego pokolenia, na syna i wnuka, a bogumiskie a do prawnuka.

Zastawianie ziem lzkich.

Tak stay sprawy, kiedy w roku 1532 umar ksi Jan. Krl Ferdynand sdzi, e ze skarbw odziedziczonych po ksiciu wypaci margrabiemu zaraz ow sum zastawn i w ten sposb usunie zupenie protestanta od Opola i Raciborza. Ale skarby opolskie, chocia znaczne, poszy znowu na 131

wojn tureck (Turcy wpadli do Styryi) a margrabia utrzyma si a do mierci przy posiadaniu tych ksistw, niby prawem zastawu. Nie mieszka tu jednake nigdy, rzdzi niemi z Anspachu, w poudniowych Niemczech, ktry mu tymczasem te przypad w dziedzictwie. Rzdzi za w ten sposb, e popiera wszelkiemi siami protestantyzm. Krl Ferdynand mia rce zwizane niebezpieczestwem tureckiem, potrzebujc cigle wojska i pienidzy. Kopoty o pienidze zmusiy go w roku 1537 ze zastawi ksistwo gogowskie bogatemu szlachcicowi niemieckiemu Hieronimowi von Biberstein. Wojsko krlewskie ponioso wtenczas wielk klsk na Wgrzech od Turkw; i lzki oddzia wojskowy bra udzia w tej nieszczliwej bitwie. W trzy lata pniej wykupiono Gogowszczyzn od Bibersteina, ale tylko na to, eby j znowu zastawi ksiciu lignickiemu, Fryderykowi II., gorliwemu protestantowi, ktry ofiarowa jednak wielk sum, bo a 62473 guldenw zlotem. Bogaty ten ksi naby te prawem zastawu prawie wszystkie ziemie ksistw olenickiego i ziembickiego od ksicia ziembickiego Henryka II. Coraz wicej kraju przechodzio pod wadz nieprzyjazn Kocioowi. W cieszyskiem ksistwie sprawowa rzdy za maoletniego ksicia magnat czeski, Jan z Pernsztyna, take protestant. Za czasw biskupa wrocawskiego Baltazara von Promnitz nawiedzi protestantyzm take biskupie ksistwo nyskie; w samej Nysie rozpieray si nowinki religijne. Wtedy te zaczo si zastawianie dbr kocielnych i sam krl Ferdynand, cigle pienidzy potrzebujcy skorzysta z tego, e biskup na to pozwala i zastawi Wrocawianom w roku 1540 posiadoci zakonu Joannitw a wic nie swoj wasno. Za zym przykadem danym z gry poszed komtur Joannitw w Opawie i odsprzeda protestanckim mieszczanom prawo patronatu kocioa farnego i nic mu si za to nie stao, chocia tam protestowa przeciw temu biskup oomuniecki, do ktrego dyecezyi naleao Opawskie. W roku 1541 ponis Ferdynand na Wgrzech now klsk od Turkw; potrzebowa gwatownie pomocy wszystkich ksit, czy to katolickich, czy to protestanckich. Zaleao mu te wiele na pomocy monego domu brandenburskiego, Hohenzollernw. Na rok nastpny, kiedy now trzeba byo prowadzi wojn z Turkami, zebra wojsko z Niemiec, na ktrego czele stan elektor brandenburski, Joachim, gowa domu Hohenzollernw. W wspaniaym pochodzie przejeda przez Wrocaw w Maju 1542, ale na Wgrzech nic nie sprawi. W nastpnym roku zmar dnia 7-go Grudnia w margrabia Jerzy, ktry pierwszy z Hohenzollernw stan na lzkiej ziemi i pierwszy protestantyzm tu sprowadzi. Pozostawi dziedzicem swym picioletniego synka, a w testamencie zastrzega, e choby jego potomstwo wygaso, inne linie brandenburskie, a mianowicie elektorska, maj odziedziczy lzkie posiadoci: postanowienie to sprzeciwiao si znowu prawu lennemu i trzeba byo na to pozwolenia krlewskiego. Ale dom brandenburski nie dba o to i jeszcze nowe usnu sobie plany na powikszenie swych posiadoci na. lzku; zahaczyli teraz o ksistwo lignickie.

Spr o ksistwo lignickie.

Stary ksi lignicki, Fryderyk II., znany by z tego, e robi wszystko, czego od niego margrabia Jerzy zada; po jego mierci zwiza si cile z elektorem brandenburskim, z ktrym zawar by ukad, wany nadzwyczaj dla pniejszej historyi kraju. Umowa ta, wykonana dopiero w roku 1545, pochodzia jednak jeszcze z r. 1537. Umwiono si wtenczas, e syn elektora oeni si z crk Fryderyka, Zofi; a nawzajem modszy syn Fryderyka, Jerzy, pojmie w maestwo Barbar, ksiniczk brandenbursk. Ksi Fryderyk mia oprcz Jerzego, jeszcze drugiego syna, starszego, imieniem take Fryderyka; dziedzicw mzkich nie brakowao tedy ksistwom lignickiemu i brzeskiemu. Ale Hohenzollernowie ju teraz wymogli na ksiciu umow, e w razie wyganicia kiedykolwiek jego rodu mzkiego lignickiego, ma przej dziedzictwo na potomstwo ksiniczki Zofii, a zatem na potomstwo Hohenzollernw. Umowa ta dotyczya Lignicy, Brzegu, Woowa, Trzebnicy i 132

Woczyna. W obec prawa lennego ksicego bya ona take nieprawn, bo lenna ksice nie mogy bez zezwolenia krla przechodzi na lini esk. Tote kiedy w roku 1545 doszy do skutku te umwione maestwa (zawarto je w Berlinie), wystpi krl Ferdynand przeciw ukadowi o nastpstwo dziedziczenia, zawartemu bez jego pozwolenia, a wbrew prawom korony. Nastaa wanie chwila korzystna dla Ferdynanda; przez jaki czas zdawao si, e protestantyzm bdzie pokonany. Brat krla Ferdynanda, cesarz Karol V., nie mg mu dotychczas nic pomc, bo jak Ferdynand z Turkami, tak Karol mia cige wojny z krlem francuskim; w wojnach tych dowiadczy duo zdrady od ksit protestanckich. Tote gdy wreszcie w roku 1544 ukoczyy si wojny francuzkie, tem bardziej pragn poskromi teraz tych ksit, ktrzy od 1531 roku ju zwizali si w zbrojny zwizek szmalkaldzki. Obaj bracia Habsburgowie porozumieli si i zabrali si wsplnie do dziea, tem mielej, e rwnoczenie Ferdynand mia nieco spokoju od Turkw. W Kwietniu 1546 roku przyby krl Ferdynand do Wrocawia, a czujc si silniejszym w obec ksit, ni kiedykolwiek dotychczas, zawezwa przed swj sd ksicia lignickiego o nieprawnie z brandenburskim domem zawart umow, ktr te wyrokiem sdowym znis. Penomocnik elektora Joachima owiadczy wtenczas, e jego pan nie zgadza si na wyrok krlewski. Wana to bardzo dla nas sprawa, bo w dwiecie lat pniej, krl pruski Fryderyk zaj lzk, powoujc si wanie na t umow z ksiciem lignickim, Fryderykiem II. Wtenczas jednak nikomu si nie przynio, eby zwaa na protestacy adwokata brandenburskiego; krl wybiera si wanie na wojn ze zwizkiem szmalkaldzkim protestanckich ksit. Dnia 24-go Kwietnia 1547 odnieli Habsburgowie wietne zwyciztwo pod Mhlbergiem nad ab. lzcy protestanci zajli w tej wojnie dwuznaczne stanowisko i siedzieli cicho. Krl werbowa na lzku wojsko, a pomaga mu w tem wylkniony biskup wrocawski, ktry nagle spotulnia. Ksi lignicki umar wkrtce po tej bitwie, we Wrzeniu 1547 roku. Panowaniem jego podzielili si synowie: starszy, Fryderyk III., wzi Lignic i Ziembice, a modszy, Jerzy II., m Barbary brandenburskiej, wzi Brzeg i Woowo. Starszy, Fryderyk, wstpi nawet do suby wojskowej u Ferdynanda i bi si, cho sam protestant, przeciw zwizkowi szmalkaldzkiemu. Tem bardziej jeszcze struchleli protestanci, gdy krl Ferdynand uda si po zwyciztwie do Pragi i tam straszne sdy odbywa nad czeskimi protestantami i utrakwistami (reszt Husytw), o ile byli podejrzani o zwizki ze szmalkaldzkimi. Obaj ksita lzcy: lignicki i brzeski, wyrzekli si te uroczycie swego ukadu z Hohenzollernami o nastpstwo w panowaniu, wiedzc, e krl uwaa ten ukad za dowd nieprzyjani wzgldem siebie. Zdawao si, e Ferdynand zrobi teraz wszystko, co zechce, e stosunki zmieni si gruntownie na korzy katolicyzmu. 279 ostatni akapit 281 Do miast lzkich, ktre objawiay przyja dla szmalkaldzkiego zwizku, zabra si teraz Ferdynand surowo i nakada na nie kary. Korzystajc ze zwyciztwa, postara si, eby w Czechach ju teraz wybrano na przyszego krla jego syna Maksymiliana, ktremu te i na lzku kaza hod zoy. W Listopadzie 1550 roku wyda rozkaz, eby na lzku odebra godnoci duchowne wszystkim osobom nieuprawnionym do speniania czynnoci kapaskich, niemajcym wice kocielnych katolickich. W roku 1551 wykupi ksistwo ziembickie od protestanckiego ksicia lignickiego i naboestwo katolickie przywrci; ale niedugo to trwao, bo ju w roku 1559 kraina ta przesza pod wadz protestanckiego ksicia Karola olenickiego.

133

Krlowa wgierska na lzku.

Opolskie i Raciborskie byo w zastawie u maoletniego syna margrabiego Jerzego. W roku 1552 ksistwa te przeszy w posiadanie Izabelli, wdowy po Janie Zapolyi, przeciwniku Ferdynanda na Wgrzech. Ferdynand zawar bowiem z rodzin Zapolyich ukad, moc ktrego kraj wgierski, zwany Siedmiogrodem mia dla nich pozosta. Umowa ta bya mu niedogodna i chcia j zmieni z korzyci dla siebie; by teraz na tyle potnym, e mg rozkazywa, Krlowa Izabella musiaa si zrzec Siedmiogrodu w zamian za Opole i Racibrz na lzku. Mody margrabia za, usunity z zastawnych swych posiadoci, dosta za to inne, ale mniej wartujce, a mianowicie ega, Przybu, Nowimburk, tudzie dolnouyckie posiadoci arow i Trzebi. Nie cae trzy lata tylko wadaa Izabella na lzku; nie mogc bowiem przebole straty Siedmiogrodu, cigle si czya z nieprzyjacimi Ferdynanda, skutkiem czego tene odebra jej lzkie ksistwa i wprost do korony czeskiej przyczy. Od roku 1556 nie byo ju ksit ani w Opolu, ani w Raciborzu; zaarzdza niemi sam krl. W dwa lata potem udao si wreszcie Ferdynandowi zebra pienidze, przyrzeczone niegdy margrabiemu Jerzemu; wypacono je jego synowi, Jerzemu - Fryderykowi, a tak ksistwo egaskie ze swemi miastami wracao take do korony.

Szereg protestanckich ksit.

Nie udao si jednake pooy tamy krzewieniu protestantyzmu na lzku. Habsburgowie zawdziczali bowiem niedawne swe zwyciztwo w szmalkaldzkiej wojnie pomocy uyczonej przez potnego ksicia saskiego Maurycego, ktry zosta za to elektorem. Nagle w roku 1552 Maurycy zdradzi i rozpocz wojn z cesarzem; przewaga przechylia si znowu na stron protestantw, i ju tego samego roku trzeba im byo przyzna rne prawa. W roku za 1555 zawarto w Augsburgu t. z. pokj religijny, w ktrym pozwolono ksitom urzdza sprawy religijne w swych posiadociach, jak im si podoba. Cesarz Karol V. nie chcia ju potem panowa w Niemczech i odtd Ferdynand jest jedynym zwierzchnikiem Rzeszy niemieckiej. Stosunki lzkie zaleay ju teraz od tego, co si dziao w Niemczech; chocia bowiem lzk do Rzeszy nie nalea, lecz do czeskiej korony, ale krlem czeskim by krl niemiecki, a niemieccy ksita mieli posiadoci na lzku; inni za i wszystkie prawie miasta byy zgermanizowane i we wszystkiem na Niemcy si oglday. Co gorsza, nawet lzk grny nie unikn herezyi, a zwaszcza ksistwo cieszyskie, gdzie ksi Wacaw, stawszy si penoletnim w roku 1545, jawnie do protestantyzmu przystpi. Pamita trzeba, e lud prosty nie mia wwczas tego wyksztacenia religijnego, jak dzi wic atwo go byo zwodzi. Lud nie umia katechizmu, a wic nie mg odrni, co katolickie, a co sprzeciwia si wierze witej. Ksi, chccy wprowadzi u siebie protestantyzm, nie potrzebowa do tego adnych gwatw. Postara si tylko o to, eby gdzie osierocieje jaka fara, obsadzi j ksidzem yczliwym protestantyzmowi; ten powoli, nieznacznie, zmienia obrzdek, a e uwalnia ludzi od postw, spowiedzi i uczynkw, to si wanie niejednemu podobao. W ten sposb cae okolice staway si protestanckiemi, nawet nie wiedzc o tem, e si odszczepiaj od Kocioa. Co im powiedziano, w to wierzyli bo nic innego usysze nie mieli sposobnoci. I tak trzeba sobie wytumaczy, e na Grnym lzku, a zwaszcza w tej jego czci, ktra dzi do Austryi naley, lud polski rozdwojony jest pod wzgldem religijnym. Ani mowy o tem by nie moe, eby przodkowie dzisiejszych polskich protestantw na lzku, byli mieli w 16-tym wieku jak niech do Kocioa a ochot do protestantyzmu. Oni w ogle nie wiele o Kociele wiedzieli, bo owiaty ludowej nie byo i nie wiele si znali na tych rzeczach. Skde miaa by owiata, skoro szkoy byy niemieckie, a Polaka i tak nie dopuszczano do adnego urzdu. Raz na protestantw zamienieni, pozostawiali ju herezy w spucinie swym potomkom. Dziwi si doprawdy trzeba, e cay Grny lzk nie sta si wtenczas 134

protestanckim, ale tylko pewna czstka. To za tumaczy si po czci tem, e jeszcze nie cay Grny lzk nalea wwczas do dyecezyi wrocawskiej; okolica bytomska i pszczyska naleaa a do roku 1821 do dyecezyi krakowskiej. Z pocztkiem drugiej poowy 16-go wieku nie byo ju na lzku ani jednego katolickiego ksicia: W Cieszynie rzdzi Wacaw III, w Karniowie, w Bytomiu i w Boguminie margrabia Jerzy Fryderyk; w Ziembicach i w Olenicy ksi Jan, ktry odstpi Bierutowo swemu synowcowi Henrykowi III., i dwch Piastw: Fryderyk III. i syn jego Henryk XI. w Lignicy i Jerzy II. w Brzegu wszyscy protestanci; dodajmy do tego biskupa wrocawskiego, zbyt sabego. Gdzie za ksit nie byo, tam tem wiksze znaczenie miay miasta, a zarzd wszystkich spoczywa w rku protestantw. Nie byo na lzku ani kawaka ziemi, ktraby nie bya w mocy protestantw; a cho nad nimi wszystkimi by katolicki krl Ferdynand, nie mg ju nic robi od czasu spokoju religijnego z roku 1555. I nie zrobi te ju nic przez nastpnych lat dziewi, ktre mu jeszcze do ycia pozostay. Kiedy umiera w roku 1564, jedno zaledwie hrabstwo kodzkie, ziemia na p tylko lzka, nie pozostawao pod panowaniem protestantyzmu, a to dziki tylko temu, e byo zastawione katolickim ksitom bawarskim. Siejba Jerzego Hohenzollerna powioda si tedy znakomicie. Wtem, gdy Ferdynand zamkn oczy gruchna wie, e syn jego Maksymilian, take jest protestantem i e wkrtce sam publicznie to ogosi! Rzeczywicie nie wiele do tego brakowao. Co byoby z katolicyzmem, gdyby protestant zosta krlem i cesarzem? Od niebezpieczestwa tego uratowa Koci biskup polski Hozyusz. Gdyby nie wpyw polskiego biskupa, cesarstwo niemieckie byoby ju w 16-tym wieku protestanckiem.

Protestantyzm w Polsce a kardyna Hozyusz.

I w Polsce nie brakowao protestantw. Patronem luteranizmu by tu ksi pruski, w zlutrzony, "sekularyzowany" ostatni Wielki Mistrz Krzyacki w Prusiech, Albrecht Brandenburski, rodzony brat Margrabiego Jerzego. Dwr jego by od pocztku przytukiem wszelkich heretyckich reformatorw, ktrzy ztd szerzyli swe wpywy na miasta w Prusiech krlewskich. Szybko tu przyjo si luterstwo, a zwaszcza w bogatym Gdasku, gdzie nowinki religijne poczyy si z zaburzeniami politycznemi. Krl Zygmunt Stary musia w roku 1526 umylnie do Gdaska przyjeda, eby przywrci porzdek, przyczem da si ciko we znaki wichrzycielom. Nawraca jednak przemoc nie pragn i tylko pilnowa, eby protestanci katolikw nie krzywdzili i nie grabili kocielnych majtkw. Pomidzy luterskimi Prusami a luterskim lzkiem ley Wielkopolska graniczca od zachodu z brandenburskiemi posiadociami. Z trzech stron otwarta na wpywy luteranizmu, nie zupenie im si opara i niejeden zawaha si w wierze. W Maopolsce szerzy si kalwinizm i aryanizm, By czas, e wiksza cz polskiej szlachty w Wielkopolsce i w Maopolsce bya kalwisk i aryask; na Litwie za najmoniejsze rody, waciciele olbrzymich majtkw, rodziny spokrewnione z tronem, wyznaway take kalwinizm. Ale czas ten trwa krtko; herezya nie utrzymaa si w Polsce. Czy moe rzd j zgnbi? Rzd w Polsce nigdy nikogo nie gnbi! Bdziemy mieli sposobno porwnywa history reformacyi w Polsce i w Niemczech. W Niemczech skada si ona z historyi srogich wojen, w Polsce z pokojowego, agodnego nawracania. W Niemczech protestantyzm zosta do dzi dnia, coraz potniejszy, coraz bardziej dajcy si we znaki katolicyzmowi, w Polsce znikn jeszcze w tym samym wieku XVI.

135

Od samego za pocztku rni si historya reformacyi w Polsce a w Niemczech tem, e wszystko odbywa si bez rozlewu krwi. Co za najwaniejsza, nie baamuci nikt w Polsce wiejskiego ludu, tote nie byo tu adnych a adnych rozruchw, adnej wojny chopskiej. Nieznane te byy prawie cakiem takie sekty, jak nowochrzcecw, nikt nie gosi wsplnoci on i podobnych niedorzecznoci. W Polsce reformacya bya tylko rozterk sumie, ale nie bya czatowaniem na zabr majtkw kocielnych. Ludzie le pouczeni o religii stali przy swoich bdach, ale gdy si wreszcie przekonali, e to bdy, porzucili je otwarcie; nie czyy si bowiem ze sprawami religijnemi sprawy materyalne. Rzd spoczywa w rku uczciwych Jagiellonw; do roku 1548 panowa Zygmunt Stary, w niegdy ksi gogowski, ten krl, ktry zaniecha sposobnoci zajcia lzka i ktry wbrew wasnemu interesowi dochowa przymierza domowi habsburskiemu, gdy widzia, e wojna z Habsburgami wyszaby na korzy Turkw. Taki krl nie mg chcie bogaci si i wzmaga sw wadz kosztem Kocioa; nie sekularyzowano te w jego krlestwie adnego biskupstwa, nie zniesiono adnego klasztoru. Protestantw jednake nie przeladowa, a tym z pomidzy katolikw, ktrzy mu doradzali uycia surowych rodkw i gwatu na wyplenienie herezyi, odpowiada zawsze, e nie jest wadc niczyjego sumienia. Popiera jednake za to wszystko, co zmierzao do wzmocnienia katolicyzmu; dba o dobr gorliwszych biskupw, ni ich zasta na pocztku swego panowania, cieszy si, gdy widzia, e u modszego duchowiestwa wicej jest wyksztacenia; wierzy bowiem silnie w to, e prawda wyjdzie w kocu, jak oliwa na wierzch, byle tylko ludzie bronicy tej prawdy wiecili rozumem, hartem i czystoci charakterw. Wanie te w drugiej poowie panowania Zygmunta Starego, kiedy najbardziej wichrzya w Polsce reformacya, dokonuje si rwnoczenie po cichu reforma duchowiestwa katolickiego, ktrej owoce ukaza si miay za panowania jego syna, Zygmunta Augusta. Zygmunt Stary rozumia tedy dobrze, e wicej znaczy da Kocioowi tgiego obroc, ni wyda dziesi ustaw przeciw protestantom. Tote wiedzia dobrze, co robi, gdy zacz protegowa Hozyusza, wielkiego uczonego a gorliwego katolika, ktry wznisszy si na pierwsze szczeble po asce krlewskiej, zosta w kocu kardynaem i by nawet prezydentem powszechnego soboru w Trydencie. Hozyusz urodzony w Krakowie roku 1504, pierwotnie by prawnikiem i jako taki zajty by w kancelaryi krla Zygmunta Starego; posiadajc wybitne zdolnoci a bdc sumiennym pracownikiem, zosta wkrtce sekretarzem krlewskim. Wrd szerzenia si protestantyzmu, Hozyusz stawa si coraz bardziej katolickim i postanowi ycie swoje powici obronie Kocioa. Przekroczywszy ju trzydziesty rok ycia powzi zamiar wstpienia do stanu duchownego. Krl Zygmunt Stary uyczy mu i na tej drodze swego poparcia, a umierajc, poleci synowi swemu, Zygmuntowi Augustowi, eby Hozyuszowi odda pierwsz stolic biskupi, jaka w Polsce zawakuje. Speniajc wol ojca, nada nowy krl Hozyuszowi w roku 1546 biskupstwo chemiskie w Prusiech krlewskich, z ktrego potem w roku 1551 postpi na biskupstwo warmiskie.

Krl Zygmunt August i Barbara Radziwiwna.

Nowy krl mia zaraz na pocztku ciki kopot do przebycia, a to z powodu swego maestwa. Zygmunt August by wybrany na krla jeszcze za ycia ojca i koronowany w roku 1530, kiedy mia lat zaledwie dziesi. Gdy doszed do penoletnoci, oeni go ojciec z arcyksin habsbursk Elbiet, crk krla Ferdynanda, chcc przez to tem bardziej zabezpieczy przewag wpywom katolickim. Elbieta wkrtce umara, a mody krlewicz wybra teraz wedug serca on. Zapomnia, e krlom wolno si eni tylko z polityki, a nie wedug serca; a raczej nie zapomnia, lecz postanowi zmieni, zama ten zwyczaj i usun polityk z maestwa. Zakocha si w urodziwej nadzwyczaj Barbarze Radziwiwnej i pozyska jej wzajemno. Krlewicz pozyskawszy mio piknej Barbary, nie zrobi 136

sobie z niej kochanki ale oeni si z ni lubem kocielnym. Tylko uczciwa krew jagielloska daa wiatu taki przykad jedyny, eby krl poczuwa si do tych samych obowizkw uczciwoci, jakie religia przepisuje kademu czowiekowi, jedyny krl, ktry si oeni nie z krlewn, ale z wasn poddank, nie z polityki, ale z serca i uczciwoci. W rok potem wstpi po mierci ojca na tron. Gdy si okazao, e krl ju onaty, strach, co si nie dziao na sejmie! Posowie zaamywali rkoma, na klczki padali przed krlem, eby Barbar oddali. Ogarn ludzi jaki sza, eby tylko oddali Barbar. Robiono krlowi njstraszniejsze wyrzuty, e zapomnia o swoich obowizkach, e przecie przez oenienie krl powinien dopomc polityce i biorc jak krlewn, zapewni pastwu przymierze z jakiem innem pastwem itp. Woano na krla, e zaczyna panowanie od zamania obowizkw krlewskiego stanu. Odpar krl: "Jeeli onie wiary nie dochowam, jake mi bdziecie wierzyli, e jej dochowam narodowi ?" Zaczto mwi, e taki krl nie godzien tronu, ale krl na to, e woli straci koron, ni popeni wiaroomstwo. Stanowczoci swoj przetrzyma burz, a sejm widzc, e krla nie zmieni, da wreszcie spokj Barbarze. Trzech tylko ludzi bronio na tym sejmie krla i stao twardo przy wanoci maestwa; ale te byli to trzej dzielni mowie, z ktrych kady zapisa si dobrze w historyi ojczystej: Jan Tarnowski, hetman, zwycizca w licznych bitwach z Woochami i Tatarami, Samuel Maciejowski, uczony biskup krakowski, filar Kocioa i drugi, ktry mia si sta jeszcze wikszym filarem, Hozyusz. Ci trzej nie dali si zmyli niezwykoci wydarzenia i stali twardo przy tem, e katolicyzm jest tylko jeden, taki sam dla krla jak i chopka, a sakrament maestwa taki sam dla krlewny, jak i dla poddanki. Nareszcie w roku 1550 ukoronowano Barbar na krlow polsk; ale nie dugo cieszya si koron, bo w kilka miesicy po koronacyi umara. Krl Zygmunt August nigdy straty jej nie przebola, a mier ukochanej ony zatrua mu cae ycie, ktre te byo doprawdy gorzkie, jak pioun, od tego czasu. Jeden tylko potem mia jeszcze dzie szczliwy w swem yciu. Nieszczliwy w prywatnem yciu, szuka pociechy w trosce o sprawy publiczne, w rozkwicie pastwa i szczciu poddanych.

Plany Kocioa narodowego.

Zmuszony do oenienia potrzeb potomka, zwrci si w roku 1553 znowu do domu Habsburskiego i poj arcyksiniczk Katarzyn, siostr pierwszej ony. To maestwo byo zupenie polityczne. Wanie Wielki knia moskiewski, Iwan Grony zapragn tytuu cesarskiego i stara si o uznanie papiea i cesarza Ferdynanda, udzc ich obietnic, e si nawrci i uzna wadz papiea. Zaczy si znowu ukady Moskwy z dworem niemieckim, jak niegdy za Zygmunta Starego i cesarza Maksymiliana. Wiedzc o ich niebezpieczestwie, spowinowaci si znowu krl z Habsburgami; politycy mniemali, e przerywajc w ten sposb sojusz niemiecko - moskiewski zapewni pastwu spokj i pomoc. Ale nowa krlowa, w imi polityki do Polski sprowadzona, polityk te cigle w Polsce uprawiaa, ale na wasn rk, nieraz w przeciwiestwie do polityki krla, ktrej nie pomagaa, ale nieraz wprost prbowaa przeszkadza. Maestwo to stao si trucizn dla Zygmunta Augusta; dodajmy do tego, e Katarzyna cierpiaa na chorob kurczow. Zbrzydzi sobie krl t trzeci on i nawet przesta z ni mieszka. I znowu woa si o rozwd krlewski, ale tym razem z innych przyczyn. O rozwd woaj protestanci, bo wiedz, e tym razem krlowi ta myl bdzie mi i przyjemn; wiedz, e Rzym nigdy na rozwd 137

nie przystanie i chc wanie tego, eby krla z Rzymem porni. Ale krl zawsze uczciwy cho nie mieszka z on, maestwa zrywa nie chcia, a swego nieszczcia i smutku nie chcia si pozbywa na koszt Kocioa z uszczerbkiem wiary. Reformacya pokadaa w tej sprawie wielkie nadzieje, ale srodze si zawioda. A tymczasem wzmagao si stronnictwo katolickie i prawdziwej wierze przybywao obrocw. Ju w roku 1551 odby si synod prowincyi kocielnej polskiej, o ktrego zwoanie stara si Hozyusz, a ktremu przedoy sawne swoje dzieo, wielki katechizm katolicki pod tytuem: Konfessya wiary w. Dzieo to zostao przetumaczone prawie na wszystkie jzyki europejskie i stao si broni na protestantw lepsz od wojska. Synod ten okaza si bardzo surowym na opieszaych ksiy, nie darowa nikomu, ani biskupom, z ktrych nie wszyscy spenili swe obowizki. Od togo synodu zaczyna si odrodzenie Kocioa w Polsce; odtd nabywa on coraz wikszych si do moralnego pokonywania herezyi. Hozyusz za pilnowa, eby do jego nowej dyecezyi, warmiskiej, nie zaleciaa herezya, a tak mdrze rzecz t sprawi, e Warmia do dzi dnia jest katolick oaz wrd protestanckiej niemieckiej ludnoci Prus. W r. 1561 zosta kardynaem i pojecha na sobr trydencki, zwoany wanie z powodu herezyj protestanckich; tam na zebraniu biskupw caego wiata polski biskup kilka razy przewodniczy, a na tok obrad wywiera wpyw bardzo wielki. Na obron Kocioa, a celem nawracania protestantw, powsta w tych czasach (w Hiszpanii) uczony zakon Jezuitw. Hozyusz zaraz czyni starania, eby ich sprowadzi do swojej dyecezyi; udao mu si wreszcie w roku 1565 sprowadzi pierwszych Jezuitw do Polski; osadzi ich w Warmii, w miecie Brunsberdze. Zakon ten szybko u nas rozkwita. W tym-to wanie czasie, w roku 1564 wstpi na tron cesarski niemiecki i krlewski czeski Maksymilian II., wielki przyjaciel protestantw; Hozyusz bawic u niego w poselstwie od krla polskiego i sam potem dojedajc do niego, zdoa go wymow i uczonoci przekona. Nawrceniem Maksymiliana zada najciszy cios protestantyzmowi. Tem energiczniej pracowali teraz protestanci w Polsce nad tem, eby Zygmunta Augusta pozyska dla siebie. Ncce byo haso rozwodu z Katarzyn, ale jeszcze bardziej moe nccem haso: Kocioa narodowego. Co to jest Koci narodowy? Jestto przeciwiestwo Kocioa powszechnego; Koci zamykajcy si w obrbie jednego pastwa czy narodu, uznajcy swego monarch za gow duchown, a zmuszajacy wszystkich poddanych do przyjcia go, bo inaczej odmawia im wszelkich praw obywatelskich. Taki Koci narodowy wprowadzi w Anglii krl Henryk VIII., rozgniewany na Stolic apostolska, e mu odmwia rozwodu. Z tego samego powodu spodziewano si te zaprowadzi w Polsce Koci narodowy, a sam nawet prymas, arcybiskup gnienieski, Uchaski, zastanawia si nad t myl i przez jaki czas by jej przychylny. Koci narodowy polski nie mia by ani luterski, ani kalwiski; chodzio bowiem o to, eby w tym Kociele obj wszystkie wyznania i wszystkie sekty istniejce pod berem krla polskiego. Pamitajmy, e pastwo polskie skadao si z Polski, z Prus, z Litwy i Rusi a na Litwie i Rusi poowa ludnoci bya schyzmatycka. Unia florencka posza powoli w zapomnienie. Carowie moskiewscy i hospodarowie wooscy pracowali ustawicznie okoo jej podkopania, a rozszerzania prawosawia, t. j. schyzmy. Gdy nasta na Litwie kalwinizm, przestano si ju do reszty troszczy o uni, jako pomagajc katolicyzmowi; cieszono si, e schyzma osabia "papistw" . Ot Koci narodowy mia by tak urzdzony, eby i schyzmatycy mogli do niego przystpi. Lutrzy, kalwini, bracia czescy, schyzmatycy i kilka drobniejszych sekt miay uoy za porozumieniem si wsplne wyznanie wiary, krl mia je przyj i stan na czele nowego w Europie, polskiego Kocioa; ten polski Koci mia za to nietylko da krlowi rozwd, ale te wzmocni na zawsze w Polsce wadz krlewsk. Ale to wszystko razem nie byo pokus dla uczciwego Jagiellona. Nieszczliwe swoje maestwo zostawi nierozwizanem; zamiast narodowego Kocioa przyj z rk nuncyusza papiezkiego ksig uchwa trydenckiego soboru Kocioa powszechnego. Na uwag za, e pastwo rozdarte jest przez rno wiary odpowiada, e trzeba nawraca innowiercw do dawnej jednoci Kocioa, a na Litwie i Rusi 138

lepiej si stara o uni. Jako, jak zobaczymy w rozdziale X., wszystko to spenio si i pokazao si, e uczciwo najlepsz bywa mdroci. Zacny ten pan prawdziwym by ojcem narodu; w burzliwych czasach zamieszania wid obaamuconych statecznie do lepszej przystani w przyszoci, a wid nie gwatem, ale rozumem i agodnoci, tak, eby nigdy nikogo nie skrzywdzi. Gdzie trzeba byo uy siy, tam uy jej potrafi, ale pyta si wpierw, czy si godzi siy uywa. e mu siy nie brako, pokazao si w sprawie moskiewskiej i inflanckiej.

Sprawa inflancka.
Inflanty s krajem nad morzem batyckiem, na pnoc od Litwy; w cigu wiekw dostay si one pod panowanie Krzyakw, ktrzy zlutrzywszy si w Prusiech, tutaj troch duej wytrzymali ale wytrzymywali w pozornym katolicyzmie, tylko po to, eby zabra przed tem, zanim si zlutrz, posiadoci arcybiskupa ryskiego. Przejrza to krl polski, ktry by z urzdu swego protektorem tego arcybiskupstwa z poruczenia papiey i uj si za Kocioem, W roku 1557 upokorzy reszt Zakonu w Inflanciech, stanwszy z wielkiem wojskiem w ich kraju. Krzyacy widzc, e arcybiskupa i tak nie przetrzymaj, nie kryli si ju duej ze swoj ochot i zaczli przyjmowa luteranizm w Inflanciech, tak samo, jak przedtem w Prusiech. Rwnoczenie car moskiewski, Iwan Grony, postanowi Inflanty zdoby dla siebie, aeby w ten sposb zyska sobie dostp do morza, co dla kadego pastwa bardzo jest wanem. Ale Polska nie moga pozwoli na takie powikszenie potgi najwikszego swego wroga. Skoro ju Inflanty miay si dosta pod obce bero, wola je Zygmunt August sam zagarn. Woleli te sami Inflantczycy i nie trzeba byo kraju wojn zdobywa; kiedy Iwan Grony kraj najecha, ludno sama pogarna si pod opiek polsk. Z jednej czci Inflant utworzono nowe wojewdztwo i przyczono bezporednio do pastwa polskiego; z drugiej za, zwanej Kurlandy, powstao lenne ksistwo wieckie. Ksi kurlandzki by odtd lennikiem krla polskiego i skada mu hod, podobnie, jak ksi pruski. Car Iwan Grony nie da jednak za wygran; trzeba byo z nim prowadzi wojn, ktra przerwana, miaa si odnowi znowu za panowania krla Batorego, o czem pniej bdzie.

Unia lubelska.
Krl Zygmunt August by jedynakiem swego ojca; niemia braci; a cho trzykrotnie si eni, niemia syna. By on ostatnim mzkim potomkiem jagielloskiego rodu, a ten brak nastpcy trapi go niezmiernie i by wielk trosk dla wszystkich poddanych. Przez jaki czas mylano, e nastpc bdzie Jan Zygmunt Zapolya, syn owego krla wgierskiego, ktry przeciw Ferdynandowi dawniej walczy, a siostrzeniec Zygmunta Augusta; ale ten umar przedwczenie. Wielu senatorw polskich powzio myl, eby Maksymiliana II. obwoa nastpc; ale pomys ten odrzucia szlachta, niechcc Niemca; a przytem jake mia Maksymilian do rzdw Niemiec, Czech, Wgier, doczy jeszcze rzdy Polski, najwikszego nawczas w Europie pastwa? Byby musia by chyba tylko malowanym krlem. Nie byo tedy nastpcy, a nard, przywyky do dwustu lat do zacnej krwi jagielloskiej, lka si nieznanej przyszoci; krl nie by jeszcze wiekiem stary, ledwie do pidziesitki dopiero dochodzi, ale by bardzo schorowany, zgryziony smutnemi kolejami prywatnego ycia; i nie mia ju si na dusze jeszcze cierpienia.

139

O przyszoci pastwa myla najbardziej sam krl. Pastwo polskie potroio swoje posiadoci, przywoawszy na tron Wadysawa Jagie, przez dynasty swoj pozostawao w unii z Litw i Rusi; a teraz dynastya ta miaa si skoczy. Czy miaa si przez to skoczy take unia ? Tego nie yczono sobie ani w Polsce waciwej, ani na Litwie; i tu i tam pragniono gorco, eby unia trwaa wiecznie. Ale bya ta trudno, e Jagiellonowie panowali w Polsce, jako krlowie wybrani, na Litwie za byli dziedzicznymi panami; rnica ta bya obojtn, dopki Polacy wybierali krla po krlu z Jagiellonw. Ale teraz Jagiellonw miao zabrakn i byy tylko Jagiellonki, siostry krlewskie, powydawane za m na obczynie i jedna niezamna imieniem Anna. Te siostry i ich mowie mogli roci sobie prawa do panowania litewskiego, jako dziedzicznego, a Polska znalazaby si w trudnem w obec tego pooeniu. eby temu zapobiedz, zrzek si tedy Zygmunt August wadzy dziedzicznej na Litwie, nada Litwinom prawo, eby sobie mogli wolnemi gosami obiera pana, bez wzgldu na familijne stosunki Jagiellonw. Teraz chodzio jeszcze o zapewnienie, e Litwa nie wybierze sobie pana osobno, ani te Polska osobno. Na sejmie lubelskim w roku 1569 potwierdzono tedy na nowo uni, a polscy i litewscy posowie ogosili uroczycie przed caym wiatem, e "Korona Polska i Wielkie Ksistwo litewskie jest jedno nierozdzielne i nierne ciao, ktremu wiecznemi czasy jedna gowa, jeden pan i jeden krl wsplny bdzie rozkazowa." Polacy i Litwini mieli tedy wsplnie obiera krla i wsplne mie sejmy. Sawny ten akt z roku 1569 zowie si uni lubelsk i jest ostatnim kamieniem w szczytnej a penej zasug budowie unii; budow t rozpoczto za pierwszego Jagiellona, a dokoczy jej ostatni Jagielloczyk. Kiedy w roku 1386 zabierano si do dziea, Litwa bya pogask, a na Rusi sama schyzma. Najpierw zaniesiono nowym korony polskiej poddanym wiato wiary (a bez rozlewu choby jednej tylko kropli krwi), potem za zrobiono z nich wspobywateli i uznano ich za braci. Kiedy Litwa czya si z Polsk, wadza Wielkiego Ksicia bya dyspotyczn, a Litwini niewolnikami, ktrym bez pozwolenia ksicego nie wolno byo ani crki za m wyda, a o sprawach politycznych nawet niewiedzieli, co to znaczy. W tej niewoli mona ich byo utrzymywa dalej i zrobi z Litwy kraj do dostarczania wojska i podatkw. Ale to byoby nie po polsku, nie po chrzecijasku! Wic najpierw dano Litwinom prawo osobistej wasnoci niezalenej od rzdu, potem przyjto ich do herbw szlachty polskiej, pozwolono sprawowa godnoci i urzdy i uznano zasad, e tylko rodowity Litwin urzdnikiem na Litwie by moe; wszystkie za ciary litewskie, jak np. wojn z Moskw, uznano za dotyczce take Polski i broniono litewskiej braci chtnie polsk krwi i skadano podatki za cao i obron jej granic. W roku 1432 przyznano take schyzmatykom wszystkie polityczne i obywatelskie prawa; pragnli Polacy take religijnej unii obok politycznej, ale nie chcc gwaci sumie, pozwalali kademu Rusinowi uzna uni florenck, lub nie uzna, a kto chcia schyzmatykiem pozosta, nic na tem doczenie nie traci. Tote Ru nastawiaa nieraz mnie piersi przeciw Moskwie, schyzmatykiem by wielki Moskwy pogromca, knia Ostrogski. Litwini za przyjli polskie zwyczaje i obyczaje, wyuczyli si jzyka polskiego i ksztacili w nim swoje dzieci, uwaajc si pod wzgldem politycznym zupenie tak samo za Polakw, jak Polacy z pod Krakowa lub Poznania. Nie ulegali Polsce, bo nikt od nich ulegoci nie wymaga; ale suyli Polsce chtnie, przejli si ca dusz polskiemi ideaami, bo z caej duszy ukochali t Polsk, za jej braterstwo, za zupene szczere, szczodre rwnouprawnienie. Pokochali te polsk mow, za to, e im si nie narzucaa, za to, e Polacy uszanowali mow litewsk i rusk akta rzdowe pisano tam po rusku, ale Rusin i Litwin sam dobrowolnie rozmawia po polsku. Za rwnouprawnienie mio. Ostatnim wyrazem tego rwnouprawnienia jest unia lubelska 1569. Dokonawszy tego dziea by ju spokojniejszym Zygmunt August; a dzie, w ktrym uni lubelsk podpisano, by owym jedynym szczliwym dniem w jego yciu, odkd straci ukochan Barbar. W trzy lata potem zakoczy ycie, majc zaledwie lat 52; dnia 7-go Lipca 1572 wygasa dynastya Jagielloska, najzacniejsza ze wszystkich dynastyj wiata, chluba historyi narodowej a cier w oku wszystkich tych, ktrzy nie mog si wznie na wyyny jagielloskiej uczciwoci w polityce. Polska bya pod ich rzdami wielkiem mocarstwem; czasy za Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta nazywaj si okresem zotym historyi polskiej. Przypatrzmy si wic teraz wewntrznym stosunkom 140

korony polskiej i porwnajmy je ze stosunkami ludu polskiego na lzku, aeby zobaczy, czy lzk dobrze na tem wyszed, e go ksita od Polski odczepili.

141

IX. Stosunki wewntrzne w okresie Jagielloskim w Koronie Polskiej i na lazku.

wity Kazimierz Krlewicz.

Dynastya Jagielloska, zajta wszdzie i zawsze krzewieniem uczciwoci w polityce, przysporzya te Kocioowi chluby, a Ojczynie przydaa nowego ordownika w niebie, nowego patrona polskiego w osobie witego Kazimierza Krlewicza, syna krla Kazimierza Jagielloczyka, a brata Wadysawa czeskiego i wgierskiego krla i krlw polskich, Jana Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta Starego. witobliwy krlewicz Kazimierz urodzi si w r. 1458, wychowany bogobojnie przez uczonego kanonika krakowskiego Dugosza, ktry by najwikszym historykiem w rednich wiekach. Ten wpoi w krlewicza t wznios zasad, eby si prdzej uznawa czowiekiem, podlegym wszystkim ludzkim ndzom i przygodom, a potem dopiero synem krlewskim. Czciej go w kociele widywano, ni w salach zamkowych. Gdy jeszcze by dzieckiem, chcia go ojciec zrobi krlem wgierskim; gdy dors, nie chcia sysze o adnem krlowaniu, pragnc wycznie powici si modlitwie. Widywano go te w modlitwie tak zachwyconego, jakoby o sobie nie wiedzia. W nocy porywa si i wychodzi do zamkowej kaplicy, ktr gdy zamknion widzia, u drzwi si Panu Bogu upokarza; czsto go te stra znajdowaa lecego na twarzy w nocy przed drzwiami kocioa na Wawelu. Mia wielkie zamiowanie w rozmylaniu ycia i dostojnoci Najw. Panny, o ktrej wiersze aciskie uoy. Gdy pierworodny brat jego Wadysaw zasiad na tronie wgierskim i czeskim, on, po tamtym najstarszy, najbliszym by tronu polskiego; obrciy si wic oczy wszystkich na niego, jako na domniemanego dziedzica korony polskiej. Powszechnie tuszono sobie z jego obyczajw i dobroci szczliwe przysze panowanie. Byli niektrzy, co go pochlebstwami gaskali, zawczasu sobie ask jego chcc jedna; lecz on odpowiada, e na to krlestwo nie jest akomy ani sposobny, bo go Bg na inne krlowanie powouje; przepowiada te, e przed ojcem umrze. Postami i wszelkiego rodzaju umartwieniem ciaa podkopa swe zdrowie, ktre i tak nigdy wielkiem nie byo. Zachorowawszy w Wilnie, dzie mierci sobie przepowiedzia i odda Bogu ducha dnia 4-go Marca 1484, majc lat 26. Na grobie jego w Wilnie cuda si dziay. Dwa szczeglniejsze opowiedzie warto, jako majce historyczne znaczenie. W roku 1518 zjedna nielicznej garstce polskiego i litewskiego wojska zwyciztwo nad Moskw pod Poockiem, gdzie by widziany przez wojsko w biaym ubiorze, ukazujcy wojsku przepraw przez rzek Dwin i brd temi sowy: Tdy za mn idcie. Nastpnego znw roku wzywany przez wojsko polskie w imi Boe to samo uczyni, czem wojsko takiego nabrao serca, e we dwa tysice pucili si na szedziesit tysicy Moskwy i z pomoc Bo wygrali. Gdy nadto mnoyy si cigle cuda na jego grobie, wysano poselstwo do Rzymu z prob o rozpoczcie procesu kanonizacyjnego. Po dugich a pilnych badaniach, kanonizowany jest przez papiea Leona X. w roku 1521. Tak tedy Polsce przybywa rwnoczenie wity patron, kiedy w Niemczech zaczynaa si reformacya Lutra.

wity Stanisaw Kostka.

Za tyche czasw Jagielloskich drugiego jeszcze patrona Polska pozyskaa, take modzieca. wity Stanisaw Kostka by synem kasztelana zakrocimskiego na Mazowszu. Majc lat pitnacie, wysany by na nauki do szkl jezuickich we Wiedniu; tam pobonoci i nauk tak zwrci na siebie uwag przeoonych, e napisali o nim do generaa Zakonu, ktrym by wwczas wity Franciszek Borgiasz. Pragn wstpi do Zakonu, ale nie chciano go przyj, pkiby ojciec nie zezwoli; ojciec za nie chcia 142

na to przysta. Raz zachorowa pobony modzian i choroba duej trwaa; pewnego dnia tak mu si pogorszyo, e ju mier nad sob widzia i w wielkim by smutku o to, e mgby umrze bez Przenajw. Sakramentu. Gospodarz, u ktrego mieszka, by luteraninem. Z pocztku bowiem tylko mieszka u Jezuitw, ale gdy rzd odebra im ich dom w roku 1565, musieli studenci mieszka po stancyach prywatnych; tak wic si stao, e z domownikw nikt pomocnym mu by nie mg. Ale mia Stanisaw szczeglniejsze naboestwo do w. Barbary, dziewicy i mczenniczki. Odczytujc znowu w chorobie jej ywot, trafi na ten przywilej tej witej, e kto ku niej naboestwo ma, bez Sakramentu Otarza z wiata tego nie zejdzie; pocz si wic gorco ku niej modli i mia zjawienie, w ktrem wita Barbara w towarzystwie dwch aniow przyniosa mu hosty wit. Wyzdrowiawszy poszed pieszo do Augsburga, tamtejszych Jezuitw o przyjcie proszc, e jednak nie mia pozwolenia ojcowskiego, wic odprawiono go do samego generaa w Rzymie. Nie zraony niczem odby i t dalek podr pieszo, przyjty wreszcie w r. 1567 do nowicyatu. Ale zaledwie dziesi miesicy tam przeby, powoany do chway Boej, majc lat ledwie omnacie. Pochowany w Rzymie w kociele witego Andrzeja.

Stosunki narodowe na lzku.

Widzimy z tego, jak nawet podczas protestanckiej powodzi nie ustawa jednak w znacznej czci narodu duch religijny; tote protestantyzm w Polsce krtko tylko wieci somianym pomieniem. Ju przy mierci Zygmunta Augusta zmniejszya si bardzo ich liczba, a wkrtce potem, jak zobaczymy w nastpnym rozdziale, stajali do szczupej garstki. Nawet w XVI. wieku, podczas burzy protestanckiej, powstao w Polsce kilkanacie nowych klasztorw, a aden nie upad. Na lzku byo przed reformacy 64 klasztorw; w drugiej poowie XVI. wieku nie byo ich ju ani poowy; wszystkie te klasztory lzkie pochodziy jednak z okresu poprzedniego w tym okresie jeden tylko powsta Franciszkanw Obserwantw. Duchowiestwo te na lzku bardzo podupado; jeden lzk Grny si trzyma, ale Dolny i redni smutne ma z tych czasw wspomnienia. Nie mwic ju o religijnoci, ale nawet wieckiej nauki zaniedbywali; znikna dawna uczono a sami historycy niemieccy stwierdzaj, e niemieckie duchowiestwo na lzku bardzo byo w tych czasach w naukach zaniedbane. Ten upadek duchownego stanu pozostaje w zwizku z tem, e na Dolnym i rednim lzku ustawa wpyw polski, a rozpiera si niemiecki i protestancki. Przyjrzyjmy si, jakie byy na lzku stosunki narodowe, podczas gdy Polska staa si mocarstwem europejskiem. W Polsce miasta polszczay, na lzku germanizoway si coraz bardziej. Przeciw germanizacyi wystpowa w XV. wieku prd czeski i wpyww czeszczyzny nie brak byo na lzku. Czesi, uwaajc lzk za cz skadow swej korony, gdy si chwilowo ocknli ze swej subistoci na wysugach germanizacyi i przypomnieli sobie, e s osobnym narodem, zabrali si do rugowania niemczyzny w swem pastwie, wprowadzili jzyk czeski do swoich urzdw i mieli zupen racy, o ile si to tyczyo krajw naprawd czeskich. Ale niesusznie zmuszali lzkie urzdy do uywania czeszczyzny. Kodzkie i opawskie, nie nalec zreszt do waciwego lzka, byy rzeczywicie czeskiemi ziemiami i te mogli sobie byli nawet odebra, oderwa od lzka i przyczy wprost Kodzkie do Czech, a Opawskie do Moraw; niemdrze zrobili, e tego zaniedbali; w kadym razie wprowadzenie urzdowego jzyka czeskiego byo tutaj zupenie suszne. Ale co miaa czeszczyzna za cel w kraju polskim? Ten tylko z niej by skutek, e staa si pomostem do germanizacyi. W ksistwie opolskiem bya pierwotnie (jak wszdzie) jzykiem urzdowym acina; w XIV. wieku wprowadzono tu niemczyzn, ktrej lud nie rozumia; w drugiej poowie XV. wieku po roku 1450 zaprowadzono jzyk czeski, ktry tu panowa wycznie w ksigach urzdowych przez cay wiek XVI, poczem znowu ustpi miejsca niemieckiemu. W Raciborzu wprowadzono czeszczyzn do urzdw w 143

roku 1483, o rok nawet wczeniej, ni w ksistwie opawskiem; a jednak Raciborskie byo czysto polskie, nawet samo miasto Racibrz miao jeszcze poow polskiej ludnoci. Cay w ogle Grny lzk by wwczas krain czysto polsk i dopiero miasta zaczynay si odczepia od pnia narodowego. Gdyby nie domieszka Czechw, przybyych tu w XV. wieku, nie byoby dzi tutaj ani trzeciej czci tylu Niemcw; ci Niemcy grnolzcy, o ile stale tu s osiedleni, s po wikszej czci potomkami czeskich goci. Panowanie czeskie nie przeszkodzio tedy, ale ostatecznie dopomogo germanizacyi. Oczywicie, e przedewszystkiem starali si o germanizacy Niemcy rodowici. Przykro bardzo byo ju nieraz pisa o tem, e na czele tego prdu stali poniemczeni ksita piastowscy. W wieku XV. i XVI. poprawili si oni nieco pod tym wzgldem, a przynajmniej grnolzcy ksita germanizatorami by przestali. Przypisa to naley wpywowi dworu polskiego, ktry by do silny w czasach, kiedy Jagiellonowie miewali polityczne sprawy z powodu lzka, kiedy to nawet czstka lzka do korony polskiej wrcia. Ksita ci miewali wtenczas czst styczno z krlewskim dworem polskim. Tak np. w osawiony Konrad Biay Olenicki by za modu paziem u krlowej polskiej, a cho potem swoj drog uchodzi za Niemca, przecie dobre byo i to, e interesy tych ksit odwracay si troch od Niemiec a zwracay ku Polsce. Wanem np. jest, e przez cay wiek XV. aden z ksit grnolzkich nie oeni si z Niemk, ale bardzo czsto enili si z crkami najbogatszej szlachty polskiej; oczywicie, e taka ksina-Polka nie pomagaa na ksicym dworze Niemcom, ale cigna ma w stron polskiego ludu. Nie pozosta te bez wpywu ten fakt, e Zygmunt Stary, jeszcze krlewiczem bdc, rzdzi w Gogowszczynie.

Stanowisko Duchowiestwa.
Mia tedy lud polski na lzku niejak ulg od swoich ksit w tym okresie, chocia pod tym wzgldem, e mu nie chcieli wydziera jego narodowoci. Ale niestety powiedzie trzeba, e pewna cz duchowiestwa przykadaa rk do germanizacyi! Niepomna, e Koci wszystkie narody jednako uwaa za swoich wychowankw, niepomna, e jzyki narodowe, a wic i same narody, od samego Boga s postanowione, na urgowisko mioci bliniego, na pomiech ywy tej najwyszej zasady: nie czy drugiemu, co tobie niemio, zacza cz duchowiestwa na rednim i Dolnym lzku stara si o germanizacy. Z blem si to pisze, ale historya kae mwi prawd nawet o osobach duchownych. Przypomnijmy sobie, e biskupstwo wrocawskie jest fundacy polsk, Bolesawa Chrobrego. Polacy uposayli to biskupstwo, Piotr Wast je podnis i uwietni; Polacy pozakadali wszystkie najstarsze kocioy. Tote stolica biskupia wrocawska, bdca sufragani metropolii gnienieskiej, dugo staa na stray polskiego charakteru lzka, nie zabraniajc jednak niemieckim przybyszom by sobie Niemcami. Dopiero biskup Konrad zoy dowd, e Polakom jest nieyczliwy. Od roku 1435 postanowiono nie przyjmowa do wrocawskiej kapituy kanonikw polskich; postanowienie to, depcce chrzecijask zasad rwnych praw i rwnych obowizkw, znieli papiee, czego dowd w tem, e wanie Ojcowie w. w Rzymie, wbrew postanowieniu biskupa, mianowali czsto polskich kanonikw do Wrocawia. Jako jeszcze w roku 1474 byo w kapitule wrocawskiej kilku Polakw; byli te jeszcze w roku 1498. W tym to roku 1498 biskup Jan Roth wyda znowu zakaz, eby Polakw nie przyjmowa i rzeczywicie, gdy starzy kanonicy polscy wymarli, nowych ju nie przybywao. Nastay bowiem czasy zamieszania w Kociele, czasy reformacyi. Stolica w. w Rzymie, zajta wielkim rozdwojeniem chrzecijastwa, nie moga dopilnowa szczegowo wszystkiego i wtenczas to w niejednem biskupstwie dziay si rne naduycia.

144

W roku 1498 stana umowa biskupa z czeskimi stanami, e odtd na lzku mog otrzymywa probendy, t j. rzdy duchowne patne, tylko obywatele korony czeskiej, a zatem tylko Niemcy lub tak atwo niemczcy si Czesi. Prawda, e nie brako w tej czeskiej koronie polskiego ludu na lzku, a ten lud take by obywatelem korony czeskiej; wic wedug tego ukadu mogliby mie prebendy Polacy pochodzcy ze lzka. Ale lud polski nie mia tu polskich szk a kto si przebi przez niechtnych niemieckich profesorw, ten i tak wiedzia, e nie dostanie nigdy lepszej prebendy, jeeli tylko bdzie chcia pozosta Polakiem! Kto by zdatniejszy, szed do Krakowa i tam szuka swego losu. Tylko Grny lzk, nalec w znacznej czci do dyecezyi krakowskiej, mia swoich kapanw, Polakw, przysyanych po czci przez biskupa krakowskiego. Jaka bya gorliwo kapaska ksiy niemieckich a polskich, najlepszym na wieki dowodem, e lzk Dolny i redni si zlutrzy a Grny pozosta katolickim. Na ten dowd czy moe by jakie usprawiedliwienie? Zakonne duchowiestwo byo podzielone. Na Dolnym i rednim lzku naleay klasztory Minorytw ju od XIII. wieku do prowincyi zakonnej saskiej, podczas gdy grnolzkie naleay cigle do prowincyi polskiej. Z kocem XV. wieku Minoryci kustodyi wrocawskiej i zotoryskiej chcieli, eby ich przyczy do polskiej prowincyi, ale im nie pozwolono; tote klasztory ich zmarniay potem w protestantyzmie. Z boleci te przytoczy tu trzeba smutne rozporzdzenie jednego z biskupw wrocawskich, znane dobrze historykom niemieckim. Biskup Jan Roth, ten sam, ktry wypdza polskich kanonikw, nakaza w roku 1495 mieszkacom wsi Wojce pod Odmuchowem w ksistwie opolskiem, eby si w przecigu piciu lat wyuczyli po niemiecku, albo ze wsi poszli sobie precz! W taki to sposb niemczono lzk. I niech si Niemcy nie chlubi, e zgermanizowali go swoj "wysz kultur"; zgermanizowali go pici i przymusem! A z kultur ich rnie bywao. Nowoytna kultura nie od nich pochodzi, ale od Wochw i bya w Polsce wczeniej, ni u nich, a na lzk zawitaa nie od nich, ale z Krakowa.

Owiata w Polsce.
Owiata staa w owych czasach najwyej we Woszech, a Polska sza zaraz za Wochami; Niemcy pozostali daleko w tyle. Polacy mieli wielki zapa do nauk i to wszystkie stany: szlachta, mieszczastwo i lud prosty. Ksiy poowa pochodzia u nas z ludu. Nie poprzestawano te na tem, co mogy da krajowe szkoy, ale wiedzc, e we Woszech powstaj nowe nauki i nowe odkrycia naukowe, zaczto tam zaraz posya zdatniejsz modzie, eby te nauki do Polski przeniosa. Pierwsi ustanowili w tym celu wielkie stypendya ksita i biskupi krakowscy, ktrzy nieraz po kilkunastu modziecw utrzymywali swoim kosztem we Woszech. Za ich przykadem poszli inni biskupi i potem dygnitarze wieccy. Modzie ta, wysyana na ich koszt, uboga, pochodzia i ze szlachty i z nieszlachty, ale wicej byo z nieszlachty, synw nie tylko mieszczaskich, ale te chopskich. Nabrawszy nauk wracali i dostawali urzdy i godnoci, a zwykle take szlachectwo. Po pewnym czasie nauki woskie znane byy doskonale w Polsce i nie brako u nas profesorw dla nich. Uniwersytet krakowski, jagielloski, jania wielkiem wiatem, przyciga cudzoziemcw, a zwaszcza duo Niemcw, ktrzy tu przyjedali pouczy si w rzeczach, o ktrych profesorowie niemieckich uniwersytetw nie mieli jeszcze wyobraenia; kto z Niemcw by we Woszech (a takich byo niewielu), a potem pozna Krakw, dziwi si i mawia, e to jakoby woska uczona osada na pnocy. Mamy na to wiadectwa niemieckich poetw i uczonych z tych czasw, ktrzy, cho nieraz niecierpieli Polski, musieli jednak odda sprawiedliwo uczonoci szk, a owiacie spoeczestwa. Wanie za Zygmuntowskich czasw Polska przyswoia sobie zupenie wosk owiat; najsawniejszy poeta polski XVI. wieku, Jan Kochanowski, 145

ktry sam za modu uczy si we Woszech, potem pisywa przeciwko temu, eby tam ju modziey nie posya, bo ju nie trzeba: ju krajowe szkoy wystarcz. I szerzya si te u nas owiata w sposb na owe czasy niesychany. Szk duo i to bardzo dobrych, kady, kto cho czem by chcia, mwi i pisa po acinie, szlachta i zamoniejsze mieszczastwo lubowao si w ksikach, a nie brak nawet wsi, w ktrych gromada utrzymywaa sobie ksigi gromadzkie, z sdw i rnych aktw, spisywanych przez chopw. Troch tych ksig gromadzkich dochowao si do dzi dnia, na zaszczytne wiadectwo, jak bardzo rozszerzon bya wtenczas owiata i jak jej przed nikim nie zamykano! A bya ta owiata na wskro narodow, polsk. Miasta spolszczay w tym okresie zupenie; potomkowie dawnych niemieckich rodw uznali si Polakami, dobrowolnie bez przymusu, pod wpywem wyszej owiaty i agodnych rzdw; drugie za tyle ludnoci przybywao miastom z napywu ludowych przybyszw ze wsi i ju w wieku XV. wicej byo po miastach ludnoci polskiej, ni niemieckiej, a w cigu XVI. wieku ywio niemiecki zupenie znika, a tak po cichu, niewidocznie, bez adnej przyczyny zewntrznej, bez nacisku, bo bez przymusu, e dla historykw niemieckich jestto istn zagadk, jak te miasta mogy si tak spolonizowa. Rozwizanie zagadki proste: przyczyna ta sama, dla ktrej niemieckie miasta w Prusiech same si prosiy o polskie panowanie. Mieszczastwo, ktre w XIV wieku tak si nieraz sprzeciwiao polskim interesom narodowym, w XVI. wieku wydaje cay szereg uczonych, literatw i dzielnych patryotw. Ogniskiem uczonoci by oczywicie uniwersytet jagielloski, majcy sawnych profesorw, do ktrych zbiegaa si modzie nie-tylko polska, ale te zagraniczna. Z nauk kwitna tu zwaszcza matematyka i astronomia, wykadana przez sawnego uczonego Wojciecha Brudzewskiego. Jego uczniem by najwikszy ze wszystkich Astronomw, Mikoaj Kopernik. Dotychczas ludzie sdzili, e ziemia stoi a soce koo niej kry; on dopiero odkry, e jest przeciwnie, e soce stoi, a ziemia koo niego si obraca, e ziemia jest tylko jedn z planet, czyli gwiazd ruchomych naszego systemu sonecznego. Opar tedy ca astronomi na nowych podstawach, na ktrych do dzi dnia si rozwija. Pochodzi z rodziny mieszczaskiej z Torunia; a e Toru dzi do Niemiec naley i jest troch zniemczony, wic Niemcy z tego wysnuwaj sobie wniosek, e Kopernik by Niemcem. Ale sam Kopernik podpisywa si za ycia z dodatkiem "Polonus", t. j. Polak. y za krlw Kazimierza Jagielloczyka i Zygmunta Starego, by ksidzem i kanonikiem warmiskim. Umar w roku 1543. Ma pomniki w Warszawie, w Poznaniu i w Toruniu na publicznych placach; w Krakowie w akademickim kociele witej Anny, w przedsionku Akademii Umiejtnoci, a niedugo przybdzie trzeci, w dziedzicu Biblioteki Jagielloskiej, gdzie niegdy pobiera nauki a potem saw tej szkoy roznis po wiecie.

Owiata na lzku.
Blask jagielloskiego uniwersytetu przyda si te lzkowi. Sami niemieccy historycy przyznaj, e owiata tego okresu sza na lzk nie z Niemiec, ale z Krakowa. Znajomo staroytnego wiata Grekw i Rzymian, nauk jzykw czyli filologi, nauk prawa powszechnego, i w ogle wszystkie te nauki, ktremi si Wochy odznaczay, ca t wspania owiat wosk (zwan humanizmem), zaczerpn lzk pierwotnie z Krakowa. lzakw nie brakowao w Krakowie ani midzy uczniami, ani midzy profesorami. Kto tylko z ludu polskiego czu zapa do nauki, ucieka do Krakowa, ale te po wikszej czci w Krakowie zostawa, bo na lzku Niemcy, ani Czesi nie dali mu chleba. Tem si tumaczy, e podczas gdy w Krakowie byo zawsze wielu profesorw lzakw, na lzk sprowadzono profesorw z Niemiec. Niemiecka modzie ze lzka nie lubiaa Krakowa i uczszczaa na uniwersytet praski; gdy za za czasw husyckich Niemcy porzucili Prag, lzcy Niemcy take jeszcze nie chcieli si przenie na nauki do Krakowa, ale powdrowali jeszcze dalej, do Lipska, gdzie nowy zaoono uniwersytet, utrzymujcy si w znacznej czci napywem ze lzka. Ale uczono Jagielloskiej szkoy przemoga wreszcie; lipski uniwersytet nie dawa tej nauki, co krakowski, a gdy nie kadego sta byo 146

na podr do Woch, musieli Niemcy radzi nie radzi take pokwapi si do Krakowa i peno ich tam byo za wietnych Zygmuntowskich czasw. Wyuczywszy si w Krakowie jli si potem zakada ulepszone szkoy na lzku i rzeczywicie, nigdy lzk niemia tak dobrych szk, jak w XVI. wieku. Nauka, rozszedszy si z Polski po lzku, wydaa zaraz ten skutek, e ksita i miasta zrozumieli warto nauki i nie aowali na szkoy tego si tylko wystrzegajc, eby Polakw do nich nie powoywa; profesorw wyszukiwano sobie w Niemczech, i po wikszej czci protestantw. Najsynniejsz bya szkoa w Zotoryi, przeniesiona nastpnie do Lignicy. W Lignicy zamyla nawet ksi o zaoeniu uniwersytetu. Niestety, z tych szk niemia adnej korzyci lud polski. Owiata nie bya dla niego! Nie lubiano tam przyjmowa polskiej modziey ze lzka chyba, e kto chcia si da przerobi na Niemca. Tote lud ten nie postpowa w owiacie; bo chocia wyda z pord siebie wielu uczonych, c z tego, skoro oni siedzieli w Krakowie i nie wracali pomidzy ten lud na urzdy, ani na kapaskie, ani na wieckie i nie mogli szerzy pomidzy swoimi wiata owiaty. Te tylko czstki lzka, ktre w cigu XV. wieku wrciy do Polski, szczliwsze podnosiy si bardzo pod wzgldem owiaty. Wemy dla przykadu jedno miasto: Owicim. Dzisiaj maa miecina nad So, mia Owicim za Jagielloskich czasw dosy znaczenia; pooony na drodze handlowej wzrasta i bogaci si, a mieszczastwo mia owiecone, pilnie garnce si do nauk. W spisach uczniw krakowskiego uniwersytetu co chwila spotyka si w tych czasach kogo z Owicimia, a niektrzy z jego synw mieszczaskich zasynli nawet w historyi, jako uczeni. Z Owicimia wyszo dwch sawnych profesorw krakowskich w drugiej poowie XV. wieku (a wic wanie zaraz po przyczeniu do Polski!): Jan z Owicimia starszy, zwany Beber i Jan z Owicimia modszy, zwany po acinie Sacranus, jeden z najlepszych teologw i filozofw swego czasu, ktry umar w roku 1527 kaznodziej i spowiednikiem Zygmunta Starego. Tego roku 1527 urodzi si tu z ubogiej mieszczaskiej rodziny ukasz Grnicki, pniej sekretarz biskupa krakowskiego Maciejowskiego, a wreszcie bibliotekarz Zygmunta Augusta, sawny pisarz, o ktrym ucz dzi we wszystkich szkoach polskich i ka czyta jego pisma. Std pochodzi sawny przyrodnik Syreski, wielki botanik, powaany przez uczonych w Europie; std take by rodem Jan Dymitr Solikowski, historyk. Mieszczaskiem dzieckiem z Owicimia by wreszcie urodzony w roku 1522 Andrzej Patrycy Nidecki, chluba polskiej nauki, najwikszy w swoim czasie w caej Europie znawca pewnych staroytnych pism aciskich (filozofa rzymskiego Cicerona), sekretarz krlewski i kanonik krakowski, a wreszcie biskup inflancki. O Nideckim pisali i pisuj osobne ksiki nietylko Polacy, ale te Niemcy i Francuzi. Jak na jedno mae miasto i na tak krtki czas, to dosy? Ktre z miast lzkich, nie bdcych pod polskiem panowaniem, moe si tem pochlubi, co Owicim? Ale bo te wysoka jego owiata zacza si dopiero od przyczenia do Polski.

Sztuka drukarska.
Rozszerzaniu owiaty dopomoga nadzwyczaj wynaleziona z kocem XV. wieku sztuka drukarska. Przedtem byy tylko pisane ksiki, ktrych sporzdzanie wymagao niezmiernie wiele czasu, a zatem byy te nadmiernie drogie; tote kto mia kilkanacie ksiek, mawia ju, e ma bibliotek. Sztuka drukarska jest jednem z najwikszych dobrodziejstw cywilizacyjnych, a to dobrodziejstwo zawdzicza wiat Niemcowi Janowi Guttenbergowi. Wielki to pokojowy wynalazek niemiecki i tak doniosy, e zupenie susznie Niemcy uwaaj go za swoj dum; szkoda tylko, e nie uwaaj go za dum najwiksz jakby by powinno, ale wol si chlubi wojnami. Bo te i z wynalazku Guttenberga Niemcy stosunkowo nie bardzo z pocztku korzystali. Sam wynalazca z wielkiemi walczy przeciwnociami i 147

cigle by w kopotach pieninych. Pierwsza jego drukarnia, w Moguncyi, zgorzaa w roku 1462; w sze lat potem umar. Czelad Guttenberga rozesza si po wiecie, roznoszc z sob dobroczynny wynalazek. W roku 1475 wydrukowano pierwsz ksik we Wrocawiu, w Pradze w roku 1478, w Wiedniu roku 1482. O duo prdzej jednak, ni w Niemczech rozszerzyo si drukarstwo we Woszech; w roku 1480 byo w Niemczech drukar 23, a we Woszech 40; we Francyi byo ich w tyme roku 7. W Wgrzech zaoono pierwsz drukarni ju w roku 1472, ale nim powstaa druga, mino lat szedziesit W Krakowie wyszed pierwszy druk dopiero w roku 1491 w Moskwie a 1564 roku. Nowy wynalazek roszerza si tedy najpierw w kierunku poudniowym, potem w zachodnim, a nareszcie we wschodnim. Nie mona z tego wysnuwa adnych wnioskw o pochopnoci tego lub owego kraju wikszej lub mniejszej do ksiek. Zaleao to od przypadku, w ktr stron powdrowa kto z czeladnikw pierwszych drukarzw niemieckich; inaczej bowiem drukarnia nowa powsta nie moga z pocztku. Z Parya n. p. ju w roku 1455 dopytywano si w Moguncyi o nowy wynalazek, ale oczywicie nie zdradzono tajemnicy i Pary musia czeka na drukarni a do roku 1470, a czeladnik jeden tam si osiedli. O pochopnoci do ksiek wnioskowa mona tylko dopiero z tego, jak prdko drukarstwo si rozszerzao w jakim kraju, skoro ju pierwsz drukarni raz przybysz zaoy. Ot pod tym wzgldem Wochy stoj najwyej, zaraz za nimi idzie Polska, a Niemcy dopiero na trzeciem s miejscu. W poowie XVI. wieku byo ju w Polsce prawie dwa razy tyle drukar, jak w Niemczech; nawet mae miasta posiaday drukarnie, a polska czelad drukarska zawdrowaa a do Hiszpanii. Wyzyskaa tedy Polska sztuk drukarsk do rozpowszechnienia owiaty naleycie, biorc pod tym wzgldem przykad z Woch, z tej kolebki wczesnej cywilizacyi.

Sztuki pikne.
Wszystko w owym czasie brao wzory z Woch, a w XVI w. woska moda rozszerzya si, po caej Europie. Z Woch sza wysza kultura i cywilizacya, Wosi rozchodzili si po wiecie, przyjmowani wszdzie z otwartemi ramiony. Zwaszcza tak zwani artyci, jakoto: muzycy, malarze, rzebiarze, snycerze i architekci poszukiwani byli na pnocy. Budownictwo zmienio si zupenie; weszo w mod stawia budynki tak, jak je wwczas stawiali Wosi, ktrzy naladowali budownictwo staroytnych Rzymian i ten sposb budowania nazywa si stylem renesansowym. Dawniejsze budynki miay dachy spadziste, okna wysokie a do wakie, z ukami ostremi, kocioy miay wysokie wiee, zwajce si ku grze. Teraz przestano stawia wiee, a ustawiano natomiast kopuy i cay ksztat budynku nie strzela ju tak ku grze. W Krakowie mona oglda t rnic na kociele N. Panny Maryi a kociele w. Piotra. Krl Zygmunt Stary sprowadzi z Woch architektw i kaza im przerobi zamek krlewski na sposb woski; za krlewskim przykadem poszo mieszczastwo; przerobiono Sukiennice i wszystkie prawie kamienice w rynku, tak, e rynek krakowski wyglda, jakby przeniesiony z jakiego woskiego miasta. Ale najpikniejsze zabytki budownictwa i sztuki wczesnej widzi si w katedrze na Wawelu. Koci ten jest prawdziwie murowan history Polski; od samego pocztku, od XI. wieku, a po dzie dzisiejszy, kade pokolenie co tam doda, przystawi, eby pamitk swego istnienia pozostawi w tej wityni narodowych pamitek. Niesposb tu rozpowiada o tym kociele, bo do tego trzebaby napisa osobn ksik, t. z. przewodnik. Tu chyba tylko zwrci mona uwag na przeliczn kaplic Zygmuntowsk, najwiksze arcydzieo woskiego stylu na pnocy, wykadan krajowym kamieniem piczowskim i krajowym polskim marmurem. Marmury s w Polsce w kilku miejscach; najlepsze w Czerny o trzy mile od Krakowa; tego polskiego marmuru uyto te w sawnym wiedeskim kociele witego Szczepana.

148

Pniej nieco ni w Krakowie rozpoczo si woskie budownictwo we Wrocawiu. Najpikniejsze jednak rzeczy pochodz z dawniejszych czasw, jak pikna poudniowa strona ratusza, z 1471 roku. Budownictwo wrocawskie miao te jednak w tych czasach wielkie nieszczcie. Oto w roku 1529 zawalia si wiea na piknym kociele w. Elbiety, zbudowana w latach 14821486. Skoro mowa o sztukach piknych, trzeba tu wspomnie o najsawniejszym polskim rzebiarzu tych czasw, tem bardziej e bardzo ciekawe s przygody jego ycia. By to Wit Stwosz, krakowianin. Jego dzieem jest przeliczny wielki otarz w kociele N. M. Panny na rynku krakowskim; pracowa nad nim siedm lat bez ustanku. Potem zrobi pomnik grobowy krla Kazimierza Jagielloczyka, podziwiany przez wszystkich znawcw, tak, e podobizna jego jest umieszczana we wszystkich wikszych zagranicznych dzieach opisujcych history rzebiarstwa. W Gnienie jest jego duta pyta marmurowa na grobie Zbigniewa Olenickiego, synowca sawnego kardynaa. Sawa jego rozniosa si za granic. W roku 1496 zaprosio go do siebie niemieckie miasto Norymberga, chcc mie naleycie ozdobione swe kocioy. Bardzo wiele tam pracowa, a arcydzieem jego z tych czasw jest nagrobek witego Sebalda. I jaka za to wdziczno mieszczan Norymberskich? Oto ten artysta, szanowany i powaany w Krakowie, znany na krlewskim dworze, tam wrd Niemcw spotka si z zawici: potwarz. Bogobojnego obywatela, ktry z pracy swej zarabia znacznie wicej, ni potrzebowa, oskarono o marne faszerstwo w sprawie pieninej, skazano go i wypalono mu na twarzy sromotne pitno, eby si nie mg ju w wiecie pokaza. Jest podejrzenie, e chodzio Niemcom norymberskim o to, eby sawny artysta nie mg ju do Krakowa wraca. Na staro ociemnia, i y samotny, majc przy sobie tylko wnuczk. Umar w r. 1533. ycie jego opisa piknym wierszem poeta polski Wincenty Pol. W kilka lat po mierci wydao si, e cay proces by tylko oszczerstwem. Jeden z faszywych przekupionych wiadkw w tym procesie, umierajc, wyzna wszystko; nastpio wic przywrcenie czci niewinnemu po niewczasie. Odtd przytacza si czsto przykad Wita Stwosza, gdy kto ze sawnych Polakw wybiera si y pomidzy Niemcami. Niech kady suy tej ziemi i temu tylko narodowi, w ktrym go sam Bg stworzy. Ale czas ju przej do materyalnych spraw tego okresu. Zacznijmy od handlu.

Wielkie odkrycia geograficzne.

Handel europejski dozna zmian zasadniczych w cigu XVI. w. A do XVI. wieku by gwnym handel t. z. lewantynski, t. j. towarami wschodniemi sprowadzonemi drog ldow przez Ma Azy do Konstantynopola, skd dowozili je Ormianie a do Lwowa, a std przez Krakw rozchodziy si w kilku kierunkach; drug drog, morsk, z wybrzey maoazyatyckich i greckich mieli w swem raku kupcy woscy, zwaszcza obywatele miast Genuy i Wenecyi, ktreto dwa miasta byy najwaniejszemi skadami towarw lewantyskich w poudniowej Europie. Bya ju o tem mowa, jak bogacia si na tym handlu wschodnia Europa, a zwaszcza miasta pod panowaniem polskiem: Wrocaw zalea pod tym wzgldem najzupeniej od handlu polskiego. Towary lewantyskie pochodziy z dalekich krajw Azyi, po czci z Afryki i nie byo dla nich innej wygodniejszej drogi, jak owe utarte odwieczne szlaki handlowe, morzem przez Wochy, a ldem przez Polsk. Zachodnia Europa musiaa czeka, a kupcy wschodni dostarcz jej tego towaru. Z kocem XV. wieku jednake znalaza sobie zachodnia Europa inn drog po te towary i po bogactwa wschodniego handlu. Oto may kraik na pwyspie pyrenejskim, na samym poudniowo-zachodnim kocu Europy, Portugalia, pocz wydziera ten handel z rk porednikw wschodnich pastw. Portugalczycy yli gwnie z eglarstwa, a im mniejsz i ubosz bya ich kraina, tem usilniej i wytrwaej pracowali nad tem, eby ich okrty jak najdalej w wiat pyny, szukajc nowych drg 149

handlowych i nowych targw. Blizko maj do Afryki; zaczli tedy zapuszcza si coraz dalej na poudnie zachodniem wybrzeem Afrykaskiem, a wreszcie w roku 1498 doprowadzili wytrwaoci do tego, e opynli ca Afryk (koo przyldka Dobrej Nadzieji), pucili si na morze indyjskie i dopynli szczliwie a do Kalkutty w Indyach, wielkiego miasta, ktre byo ogniskiem handlu i przemysu indyjskiego, arabskiego i afrykaskiego. Odtd byli sami Portugalczycy u samego rda lewantyskiego handlu. Co kupiec ormiaski kupowa w Konstantynopolu z pitej ju nawet rki porednikw, to kupiec z Lizbony (stolicy Portugalii) kupi w Kalkucie za pit cz ceny, a transport morzem o duo taszy od transportu ldem. Z pocztku jedzio mao okrtw; coraz bardziej jednak powikszano floty, coraz bardziej udoskonalono eglug, coraz wicej zabierano towarw wprost z Indyj i coraz bardziej upada handel lewantynski ldowy, a przez to samo take handel polski i lzki. Za przykadem Portugalczykw pragnli take ssiedzi ich Hiszpanie odnale dla siebie drog morsk do Indyj. Portugalczycy swoj drog trzymali rzeczywicie w sekrecie (pki si dao), a na stacyach tak si pourzdzali, eby im tam nikt nie mg robi konkurencyi. Wielu uczonych amao sobie gowy nad odkryciem tej drogi, nietylko w Portugalii, ale te w Hiszpanii i Woszech. Midzy nimi by uczony Woch, Krzysztof Kolumb, ktry cae ycie tej sprawie powici. Podczas gdy Portugalscy eglarze opierali swe nadzieje na opyniciu Afryki, eby si dosta do zachodnich wybrzey Indyj, woski uczony pragn dotrze do wybrzea wschodniego, a wic od strony Chin. Wiedzc, e ziemia jest kulista, obrachowa sobie, e jeeli si z Europy cigle popynie na zachd, nareszcie si musi dopyn do Chin, a std do Indyj niedaleko; nie wiedzia, e midzy Europ a Chinami jest caa olbrzymia cz wiata! I pync do Chin, natrafi w rodku drogi na Ameryk! Podr t wykona kosztem hiszpaskiego rzdu, bdc admiraem niejako w subie hiszpaskiej; nowoodkryte wic kraje naleay do Hiszpanii. Kiedy w roku 1492 po raz pierwszy natrafi na wyspy archipelagu rodkowoamerykaskiego, sdzi, e znajduje si blisko Indyj i std te archipelag ten zowie si nawet zachodnio - indyjskim, a czerwonoskrcw zamieszkujcych te ziemie nazwano Indyanami. Pniej dopiero odkryto ld stay i przekonano si, e to nie kawaek Indyj, ale caa nowa cz wiata. Odkrycie Ameryki jest epok, t j. stanowi chwil niezmiernie wan w historyi handlu. Nowe rda bogactw si odkryy. Zachodnie pastwa europejskie, eglowne, na wycigi poczy zakada tam osady: Hiszpania, Portugalia, Francya, Anglia, stany teraz na czele handlu caego wiata. Do Indyj waciwych, t. j. wschodnich w Azyi, znalazy te po pewnym czasie wszystkie te pastwa dostp, a wreszcie Anglia opanowaa prawie cay kraj. Narody wschodniej Europy, jak np. Polska nie bray w tem udziau, nie byy eglowne i nie byy te sprawy w ich zakresie. Niemcy, cho bliej Oceanu pooone, nie miay te swojej eglugi i adnej korzyci odnie z tych odkry wwczas nie mogy; tem mniej Polska, odsunita jeszcze dalej na wschd. Ucierpia te wielce handel i w Niemczech i w Polsce, podczas gdy kraje zachodnie nadmorskie bogaciy si szybko.

Handel oceaniczny.
Wielki handel wiata, dotychczas ldowy, zamieni si teraz na oceaniczny. Kto nie by nad oceanem, ten ju sta w drugim szeregu, a i w tym szeregu o tyle tylko si mg osta, o ile mia cho kawaek morza, po ktrymby mg wypyn dalej, w stron Oceanu i zawiza stosunki ze szczliwszymi i bogatszymi. Dlatego-to tak kademu pastwu od tych czasw zaley na tem, eby koniecznie mie chocia kawaek morza. Dlatego to Iwan Grony tak walczy o Inflanty z Zygmuntem Augustem i jeszcze (jak w nastpnym rozdziale zobaczymy) z krlem Stefanem Batorym. Morzem mia drog woln do Niemiec, Francyi, Anglii, morzem tylko mg utrzymywa stosunki z Europ i podnie handel, podstaw bogactwa i siy. 150

Polska sigaa "od morza do morza"; najwiksze w Europie pastwo, cho nard nie eglarski, cho ldowe mocarstwo, oparo si jednak o dwa morza, na pnocy Batyckie i na poudniu Czarne. Drogi do handlu, cho do drugiego szeregu, nie brako tedy; bya otwarta i na poudniu i na pnocy. Ale na poudniu siedzieli Tatarzy, ci rabusie, ktrzy bezustannemi napadami trapili poudniowe prowincye. Monaby ich byo zgnie bo oni sami nie byli tak bardzo silni ale za nimi siedzia Turek. Gdy Turek sam wojny nie chcia wypowiada, posya Tatary; w rzeczy samej byo to prawie jedno. Tatarzy uznawali zwierzchno tureck, i gdyby Polska si zabraa do zawojowania ziemi tatarskiej, Turecka potga zwaliaby si na Polsk. Tatar tylko rabowa i z upem ucieka; ale Turek raz przyszedszy, zdobywa i zajmowa kraj na stae, a przykad nieszczliwych Wgier odstrasza kadego. O lidze za przestano ju nawet mwi. Przez ustawiczne napady tatarskie kraj koo Czarnego Morza sta si prawie pustyni; nikt nie chcia si tam osiedla, nie mona byo zakada ani wsi, nie dopiero miast. Przez Tatarw nie miaa Polska z morza Czarnego adnej a adnej korzyci; kraje tamte byy waciwie nie tyle posiadoci Korony polskiej, jak raczej miejscem do wiecznych bojw z wrogiem chrzecijastwa; zwano te t stron kraju "Dzikiem Polem". Uytek mg by tylko z morza batyckiego, nad ktrem kawaek spory wybrzea nalea do Polski od roku 1466, odkd si Prusy z Polsk poczyy; Tam pynie i uchodzi do morza gwna polska rzeka, Wisa, pynca przez ca szeroko Polski. Bieg rzeki wskazywa tedy drog ku Batykowi, sama te rzeka bya najlepsz drog do morza. Na. Wile kwitn handel od niepamitnych czasw; osab jednake, gdy Krzyacy zajli Prusy i nie puszczali polskich spaww dalej, jak do Torunia. Dopiero od roku 1466 wzmg si ten handel znw prdko, gdy polskie spawy mogy dojeda Wis a do morza, do ostatniego miasta Gdaska, gdzie na polski towar czekali kupcy zagraniczni, z zachodniej Europy, z Niderlandw, z Francyi i z Anglii. Jaki to by towar? Ju nie o lewantyskie chodzio pody i wyroby, bo te kupowali sobie kupcy zachodni sami taniej z pierwszej rki w zamorskich krainach; oni teraz zaczli niejedno z tych towarw dowozi wanie do Gdaska dla Polakw i coraz taniej wypadao sprowadzi co np. do Krakowa od Anglika z Gdaska, ni od Ormianina ze Lwowa. Ten handel dla Polski ju przepad. Polska musiaa teraz zacz handlowa towarem swoim wasnym, krajowym.

Rolnictwo.
Polska bya i jest najyniejszym krajem w Europie: piaszczyste Niemcy, botniste Niderlandy, wydmista Francya, jaowa Anglia, miay jedwabie, kobierce, cynamony i pieprze ale nie miay zboa i po ten towar posyay do Gdaska setkami okrtw. I przedtem take byoby si tym krajom przydao polskie ziarno, ale nie byo ktrdy go sprowadza. Obliczmy sobie, ileby kosztowaa fura yta, gdyby j komi miano wie z Poznania do Parya, z Krakowa do Hamburga; same konie zjadyby przez drog dziesi razy wicej, niby wiozy. Transport zboa jest na wiksz odlego drog koow zgoa niemoebny; na nic si tedy zachodniej Europie nie przydaa yzno polskiej ziemi, pki nie byo na polskie zboe transportu morskiego. Tote Polska zboa przedtem cakiem za granic nie wywozia, a siano zboa u nas tyle, ile byo potrzeba na wasne wyywienie; wicej nie, bo cby z niem byo pocz? Dlatego to szlachta, cho miaa duo ziemi, bya ubog i rada bya, gdy wieniakw dostaa na niskie czynsze. Gospodarstwem szlachta nie trudnia si cakiem; dostatki, jeeli jakie miaa, pyny ze suby wojskowej, do ktrej ona tylko sama bya powoywana. Bogacio si mieszczastwo, ale o bogactwie szlachty niema w Polsce mowy a do XVI. wieku.

151

To wszystko zmienio si nagle, gdy od roku 1466 by dostp do morza, gdy tanim kosztem morskiego przewozu dao si polskie zboe wywozi za granic, a zagraniczne te narody, zbogacone na handlu w Azyi, Afryce i w Ameryce, zbogacone te na przemyle, miay pienidze, miay za co polskie zboe kupowa. W cigu trzydziestu lat, w cigu jednego pokolenia, tak rzeczy si uoyy, e choby niewiedzie ile Polska miaa zboa do sprzedania, nigdy kupcw na nie w Gdasku nie zabrako, bo nie brakowao na Zachodzie godu, ale te nie brakowao pienidzy, eby go zaspokoi. U nas za nie brakowao yznej ziemi. I naraz taka zmiana, e ziemia, nie majca przedtem adnej wartoci, ktr milami caemi dawano w podarunku, staa si najwikszem bogactwem, a zboe ktrego nie chciano przedtem sia za duo, stao si najkorzystniejszym towarem. Naraz sta si prawdziwym panem ten, kto najwicej mia ziemi, t.j. szlachta, podczas gdy rwnoczenie uboao mieszczastwo przez upadek ldowego handlu lewantyskiego. Zmienia si wic gospodarstwo; dawniej byo czynszowe, a teraz robi si folwarczne; czem wicej obsia ziemi, tem lepiej, kady kawaek, jaki si posiada, zamienioby si na rol, eby tylko nie brakowao rk do pracy. Nastay w Polsce zote czasy dla rolnictwa; kto mia ziemi, mia skarb gotowy, a kto mia choby tylko rce zdatne do pracy okoo roli, nie ba si biedy, bo te rce byy na wszystkie strony wyrywane! Nie mona tego powiedzie o lzku. Tam nawet w najlepiej uprawnej czstce kraju, w dawnem ksistwie wrocawskiem w XVI. jeszcze wieku pita cz tej ziemi bya nieuprawna, leaa odogiem! C dopiero gdzieindziej ? Bya to pamitka po wojnach husyckich i w ogle po tych wszystkich przejciach, na ktre kraj by naraony przez oderwanie go od Polski. Rozpoczo si wielkie trzebienie lasw i urzdzanie na karczunkach gospodarstw rolnych. Lasw byo wwczas do zbytku i nie szkodzio nic krajowi, e je przetrzebiono. Z popiow spalonych lasw robiono potas i popi ten rwnie by przez kupcw poszukiwany.

Rkodziea.
Mieszczastwo widzc, co za wietne dochody daje ziemia, jo si kupowa grunta. To si nie podobao szlachcie. Handel lewantyski nie upad nagle, z pocztkiem te XVI. wieku kokurencya handlu oceanicznego bya jeszcze nieznaczna i nikt nie przewidywa, jak potem rzeczy si zmieni. Rozumowaa tedy szlachta tak: mieszczanie maj swoje rda bogactwa, maj swj handel, poc maj wydziera zarobek ubogiej szlachcie, ktrej caa nadzieja teraz w ziemi; nieche ziemia ywi rolnika, a okie i kwarta niech ywi mieszczan. Dawne czasy dbay bardzo o to, eby zarobek rozdzieli midzy wszystkich, eby jeden drugiemu interesu nie psu. W imi te tej zasady uchwali sejm, e mieszczanom nie wolno nabywa ziemi, a nawzajem za to zakazano szlachcie trudni si zajciami mieszczaskiemi. Zdawao si, e to zupenie sprawiedliwie; niech kady swego pilnuje, a drugiemu nie przeszkadza. Ale gdy po pewnym czasie upad handel lewantyski, gdy wyschny mieszczaskie rda bogactw i rozpocz si upadek miast, natenczas nastpi zwrot w stosunkach spoecznych i zaczo by wprost przeciwnie, ni dawniej: bogacia si szlachta, a uboao mieszczastwo. Jedynym dla miast ratunkiem mg by przemys i rkodziea; ale i ta ga dobrobytu zawioda, a to z powodu bdnej polityki handlowej. Sejmy polskie uwaay sobie za obowizek stara si o to, eby byo tanio, sdzc, e to jest pierwszym warunkiem dobrobytu ludnoci. eby tanio utrzyma, zakazano wywozu towarw rzemielniczych i przemysowych za granic, a nie wymagano adnego ca od przedmiotw przywoonych z za granicy. Tanio te rzeczywicie bya w Polsce taka, jak nigdzie indziej w Europie, a mieszczastwo uboao coraz bardziej. Zapno dopiero przekonano si, e nie tanio bynajmniej sprowadza dobrobyt, ale obfity zarobek, taki zarobek, eby dla niego nawet droyzna bya obojtna. 152

Rkodzielnik polski nie wytworzy przemysu, bo mu nie byo wolno wywozi za granic, nie stara si udoskonali, bo zagraniczny towar, bez ca, wic tani, i tak mu robi konkurency. Co mu byo potem z tego, e wszystko mia tanio, skoro sam coraz taniej musia dawa a i tak coraz mniej sprzeda? Pado tedy mieszczastwo polskie ofiar faszywych, mylnych zapatrywa w sprawie dobrobytu narodowego. Nie dziwmy si owym czasom; ilu to ludzi dzi jeszcze myli, e tanio sama jedna jest gwnym warunkiem dobrobytu? Inne pastwa nie staray si o tanio, bo rzdy nie dbay o dobro poddanych, a poddani lepiej tam na tem wyszli, e o nich mniej dbano i doczekali szczliwie czasw, w ktrych postp nauki lepsze drogi wskaza do powszechnego dobrobytu. Mieszczanin polski, nie majc w rku przemysu, j si tedy roli i do dzi dnia jest rolnictwo gwnem zajciem maych miast w Polsce. Na to nie pomogy adne ustawy, ktre zreszt zostay i tak tylko na papierze. Zakazywaa ustawa mieszczaninowi kupowa ziemi od szlachcica; ale szlachcic i bez ustawy nie byby jej sprzeda! Nie zakazywaa za dzierawi ziemi od fundacyj duchownych; w ktrych rku bya blizko czwarta cz gruntw; nie zakazywaa te tworzy gospodarstw miejskich, ktre cigny si zwykle daleko poza murami miejskiemi. Korzystao te z tego mieszczastwo polskie XVI. wieku. By nawet sposb, eby kupi dobra szlacheckie: a mianowicie samemu zosta szlachcicem. Za czasw jagielloskich byo o to bardzo atwo, zwaszcza za panowania Zygmuntw. Kto tylko czemkolwiek si odznacza, a chcia szlachectwa, dostawa je bez wszelkich trudw. Szlachectwo polskie nie byo bowiem wwczas tak, jak za granic, warstw zamknit, zwrcon przeciw innym stanom, ale przeciwnie, skadao si wanie z nabytkw ze wszystkich stanw; miao to by zebranie tych wszystkich, ktrzy si czemkolwiek spoeczestwu zasuyli, bez wzgldu na stan ich rodzicw. Tote w XVI. wieku peno jest nobilitacyj, czyli przyjcia do szlachty. Nie trzeba te sobie szlachcica tych czasw wyobraa, jako wielkiego pana. Na Mazowszu n. p. duo byo szlachcicw, ktrzy ledwie mieli z czego y; tym nie pomg nawet oywiony handel zboowy, bo za mao mieli gruntw, eby z tego skorzysta. Tote niejeden z tej zagonowej szlachty wynosi si do miasta i pug zamienia na okie i kwart, cho to niby byo zakazane. Ale adna. ustawa nie zdoaa przeszkodzi wzajemnej wymianie stanw.

Emigracya.
Dla ubstwa jest po wszystkie czasy jedna jeszcze pomoc: emigracya. Te tysice Hiszpanw, Francuzw i Anglikw, ktre w XVI. wieku zaczy emigrowa do nowego wiata, nie robiy tego z rozkoszy, ale z ndzy. Ot dla ubstwa nigdzie nie byo tak dobrej emigracyi, jak w Polsce; bo nie trzeba byo ucieka w zamorskie dzikie kraje, nie trzeba byo odrywa si raz na zawsze od swego narodu; w Polsce wystarczao przenie si w inne strony pastwa do wschodnich prowincyj. Wanie te za Jagielloskich czasw odbywa si tumna emigracya z prowincyj zachodnich, z t. z. Korony, do prowincyj wschodnich na Ru. Ru Czerwona ju od czasw Kazimierza Wielkiego zapeniaa si polskimi osadnikami. Za Jagiellonw przysza kolej na Woy, Podole, ow ziemi "mlekiem i miodem pync", jak j wszyscy zwali, wreszcie na Ukrain a do owych Dzikich Pl, gdzie ju Tatarzy przeszkadzali dalszemu osadnictwu. Olbrzymie obszary ziemi leay tu niewyzyskane, a gdy zboe zaczo popaca, rzucono si tu take ranie do gospodarstwa. Za p darmo dostawao si tu ziemi, najyniejsz z caej Europy, najlepszy rodzaj czarnoziemu. Tote uboga szlachta, zwaszcza mazowiecka, gromadami caemi tu si przenosi, a czciowo take na Litw i Biaoru. Kto by tak 153

szczliwy, e w tych stronach dosta od krla wikszy obszar, ten prdko si bogaci; i niejedna rodzina zwyka szlachecka, tam na Rusi zamienia si na magnack. W Polsce nie byo osobnego magnackiego stanu; szlachcice byli sobie wszyscy rwni; nie znaa Polska cakiem tytuw hrabiowskich, baronowskich, margrabiowskich i t. p. Czasem si zdarzao, e kto ze szlachty dosta ten tytu za granic od obcego monarchy, zwaszcza od cesarza niemieckiego; ale w Polsce ten tytu nic nie znaczy i nie wolno go nawet byo uywa. Na Litwie tylko i Rusi byli kniaziowie i ksita; byy to rody spokrewnione niegdy z tronem. W zasadzie tedy wszystka szlachta bya sobie rwn, najuboszy rwny najbogatszemu; rozumie si jednak samo przez si, e bogacz wicej mg i wicej znaczy, ni ubouchny szlachetka, ktry przychodzi do niego z prob o kawaek ziemi; na to nie poradzi adna ustawa; ustawa moe tylko warowa, eby bogactwo przed prawem nie miao adnych przywilejw. A teraz przejdmy na lazk, eby si przypatrze jeszcze tutejszym stosunkom, o ile poprzednio nie byo o nich mowy przy zestawieniu z Polsk.

Polityczny stan lzka.

Ksit piastowskich byo z pocztkiem XVI. wieku tylko trzech: Fryderyk lignicko-brzeski, Jan Opolski i Kazimierz cieszyski. Potomkowie czeskich Przemylidw (nieprawej linii) siedzieli na Raciborzu, a Podiebradowice na Olenicy i Ziembicach. Siewierz, Owicim i Zator wrciy do Polski. Koronie czeskiej bezporednio podlegay dawne ksistwa wrocawskie, widnickie i jaworzyskie. Kraj cay dzieli si na trzy okrgi: lzk Dolny, obejmujcy ksistwa gogowskie, egaskie, lignickie i jaworzyskie; lzk redni, obejmowa ksistwa wrocawskie, widnickie, woowskie, olenickie, brzeskie, mielickie, smogorzewskie (Stramburek) i sycowskie; lzk Grny, do ktrego oprcz krainy dzi tak pod panowaniem pruskiem zwanej naleaa take ta cz lzka, ktra dzi monarchii austryackiej podlega. Na czele caego kraju sta mianowany przez krla gubernator (Landeshauptmann); z pocztku sprawowaa ten urzd zwykle rada miejska wrocawska, pniej, za czasw narodowego ruchu w Czechach, przysani z Pragi dygnitarze, rzadko kiedy ktry z ksit lzkich, a przy kocu tego okresu, w XVI. wieku, prawie zawsze biskupi wrocawscy, ktrzy byli te wieckimi ksitami, jako wadcy ksistwa nyskiego. Do zaatwiania spraw lzkich przy krlu ustanowi krl Ferdynand w Pradze osobny urzd t. z. kamer lzk.

Moneta.
Cik plag lzka, a zwaszcza kupcw, by brak wsplnej monety. Nawet taki may kraik, jak lzk, nie mia jednej wszdzie monety, podczas gdy olbrzymia Polska ju od pocztku jagielloskiego okresu jedno pienidzy zaprowadzia. Prawo bicia monety przysugiwao wadcy kraju, monarsze, lub temu, komu monarcha na to zezwoli za osobnym przywilejem; otrzymyway takie przywileje niektre miasta, niektrzy biskupi lub opaci. Zamieszanie monetarne byo cikim kopotem w caej zachodniej Europie; ale nigdzie nie doszo do takiego stopnia nieporzdku, jak w Niemczech. W Rzeszy Niemieckiej roio si od ksit, udzielnych hrabiw, landgrafw, pfalegrafw, udzielnych biskupw, opatw; ci wszyscy chcieli mie wasne mennice; dodajmy do tego cay szereg miast, tak zwanych wolnych miast Rzeszy, tj. podlegajcych samemu tylko cesarzowi, ktre te utrzymyway sobie mennice, a dojdziemy do smutnego wyniku, e co kilka mil bywaa inna moneta. Mennica dawaa gruby zarobek, jeszcze o wiele 154

wikszy, ni dzisiaj, dlatego, e nie robiono sobie adnego skrupuu, dawa lada blaszk, ktra naprawd nie miaa prawie adnej wartoci i nada jej kurs przymusowy. Cieniutkie blaszki z lichej miszaniny, ze stemplem po jednej tylko stronie, dte, zaklse po stronie odwrotnej, nazywano brakteatami i te leciuchne kawaeczki cienkiej blachy byy pienidzem w rednich wiekach. W Polsce byy brakteaty za Mieczysawa Starego, potem ju znikay; jagielloski okres ju ich w Polsce nie zna. Za Jagiellonw bya w Polsce moneta gruba, pena, majca warto rzeteln, ktr od aciskiego wyrazu "crassus-grassus" (znaczy gruby), zwano groszami. W Czechach wprowadzono grosze w mennicy praskiej i byy one uczciwe, i przez to poszukiwane w caym wiecie; ale obok groszw bito tam take dalej brakteaty. lzk peen by czeskich i niemieckich brakteatw, obok polskich i praskich groszw. lzkie za mennice (wydzierawiane ydom) biy monet po wikszej czci lich. Tylko widniczanie, majcy z dawien przywilej mennicy, biili grubsze grosze; ale poradzili sobie na to waciciele innych mennic, odmawiajc kursu widnickim pienidzom w swoich posiadociach, tak, e te grosze miay znaczenie tylko w widnicy, i tam miay wyszy kurs, a za widnic ju trzeba je byo zmienia ze strat. widniczanie dobrze jednak na tem wychodzili; obcym kupcom przybyym do ich miasta i wszystkim swoim wierzycielom w ogle pacili oczywicie swoimi groszami; ci za, eby na nich straty nie ponosi, zamieniali je zaraz w widnicy na towary, kupujc od widniczan i pacc im znowu tymi samymi groszami. W ten sposb zwiksza si obrt handlowy w widnicy, a odchodzio najbardziej sawne ju wwczas widnickie piwo, ktre a na dwr krlw polskich sprowadzano. Wygoda ta wysza jednake w kocu na ze widniczanom. W roku bowiem 1519 postanowi krl Ludwik Jagielloczyk skoczy ju raz z uciliw rnorodnoci monety i wprowadzi w maym kraju jedn stop pienin. widniczanie oparli si temu, bo w takim razie traciliby przez to, e obcy kupcy nie byliby ju zmuszeni kupowa u nich od razu towary za pienidze od nich zarobione. Podnieli tedy istny bunt przeciw krlowi, ktry skoczy si dla nich smutnie tem, e w roku 1522 cito na rynku wrocawskim trzech gwnych przywdcw rozruchu. W cztery lata potem zgin krl Ludwik pod Mohaczem, zostawiwszy na lzku t pamitk po Jagiellonach, e skoczyy si monetarne oszustwa. Krl Ferdynand zrozumia dobrze znaczenie tej sprawy i rzecz rozpoczt przez Ludwika prowadzi roztropnie dalej.

Handel lzki.
Na polu handlowem przewaa zawsze Wrocaw, toczc inne miasta swojem wielkiem prawem skadowem. Krlowie polscy zatwierdzili je w roku 1417 i 1441, tak, e obowizywao ono take kupcw polskich. Wyjtkw od tego przymusu, eby zjeda z towarami koniecznie do Wrocawia i tam je najpierw na sprzeda wystawia, dopuszczano bardzo rzadko, tylko na wielkie doroczne jarmarki w innych miastach. W roku 1490 udzielono te tego wyjtkowego przywileju Gogowowi i Brzegowi. Gliwice miay prawo skadowe na drzewo i chmiel. Dla kupcw, pragncych z towarem jecha dalej, by ten przywilej wrocawski bardzo niewygodny, tote objedali czsto Wrocaw drog pnocn na uyce i Pozna. Kupcy z Wielkopolski za prbowali drogi do Niemiec prosto na Lipsk, z czego korzysta handel w Gogowie. Urzdzili te sobie Polacy skady swoje w Poznaniu i w Kaliszu, i tam przetrzymywano dugo towary, ktre morsk drog doszy do Gdaska, a z Gdaska do Torunia, zanim dojechay do Wrocawia. Wogle, w drugiej poowie XV. wieku stracili Wrocawianie mir w Polsce i Polacy woleli, eby te inne lzkie miasta zarabiay na handlu przechodzcym przez lzk. Skoro lzk nalea do obcego pastwa (do korony czeskiej), wic na towary lzkie byo co w Polsce; urzdzono wtym celu komory celne we Wschowie, w Poznaniu, Kaliszu, Sieradzu i w Poniecu. W roku 1515 potwierdzono te komory na kongresie wiedeskim, ale nie dugo one trway, gdy wkrtce potem wszelkie ca na zagraniczne towary w Polsce zniesiono. 155

Jakie to byy towary lzkie? Po wikszej czci by to towar zagraniczny, ktry tylko przechodzi przez rce kupcw lzkich. Niektre jednak rkodziea i gazie przemysu rozwiny si na lzku w XV. wieku, a zwaszcza sukiennictwo. Zajmowao ono sporo rk w Lignicy, w Bolkowicach, w Bukowie, widnicy, w Prdniku, w Kodzku, Strzygowie i w Gorliczu. Pniej dopiero rozwino si pciennictwo, ktre najlepiej si wiodo w Jeleniej-Grze w ksistwie jaworzyskiem. Trzeba wiedzie, e rednie wieki dugo nie znay cakiem bielizny; na lzku zaczli jej uywa zamoniejsi ludzie dopiero w XV. wieku. Ciekawa te rzecz, e dugo uwaano pciennictwo za poniajce rzemioso. Kady wiek ma taki swj niemdry zabobon. Dawniej patrzano z gry na tkaczw, a dzisiaj docina si szewcom; jedno i drugie jednako niemdre. Na lzku umiano jednak wyrabia tylko podlejsze gatunki sukna i ptna; lepsze trzeba byo sprowadza z Niederlandw i z Anglii, drog na Gdask, a wiec przez porednictwo kupcw polskich, zwaszcza poznaskich i kaliskich.18) Z kocem XV. wieku podnioso si na lzku grnictwo. Wedug poj redniowiecznych byo ono monopolem rzdowym, t. j. skarby ukryte w ziemi byy wasnoci monarchy, a wic na lzku ksicia miejscowego, a gdzie go nie byo, krla czeskiego. Waciciel gruntu, chcc na nim kopa, musia na to mie przywilej, za ktry drogo si musia opaci. lzk bogaty jest w pody kopalne. Ju w XIII. wieku wydobywano zoto w Zotoryi, ale pokady te wkrtce si wyczerpay; prbowa tam potem szczcia Fryderyk II. ale mu si nie udao. W roku 1498 znaleziono za to troch srebra i zota na gruntach pod Jeleni-Gr; wicej troch zota byo w kopalniach Reichenstein i Cygmantorskich. elaza wydobywano na lzku niewiele; najwicej w osadzie zwanej elazn-Gr; troch miedzi kolo wsi nazwanej te z tego powodu Miedzian-Gr w ksistwie lignickiem. Byo tego razem nie wiele i nie wystarczao nawet na potrzeby krajowe. Tote przywoono duo miedzi z Wgier, a elazo ze Styryi; na lzku przerabiano te rudy i sprzedawano potem towar przemysowy na pnoc do Gdaska, na poudnie do Wiednia i a do Wenecyi. W drugiej poowie XVI. wieku orzeczono, e monopolem rzdowym maj by tylko kruszce drogie, ale pospolite maj by wasnoci waciciela gruntu. Orzeczenie to wydano z powodu procesu wytoczonego margrabiemu Jerzemu o kopalnie oowia w Bytomiu. Wanym niezmiernie by handel z Polsk. Na pierwszem miejscu wyliczy tu wypada sl, przywoon na lzk z Wieliczki pod Krakowem, gdzie s najwiksze na caym wiecie kopalnie soli, czyli saliny, rozszerzajce si cigle do dzi dnia. W Olkuszu, niedaleko granicy, byy kopalnie oowiu i srebra; duo grnikw ze lzka znajdowao tam zarobek. Obok soli handlowano te futrami i skrami kupowanemi w Polsce, ktrych tam zwaszcza na Litwie, zawsze bya wielka obfito. Z Wielkopolski za pdzono bydo na lzk; najbardziej syny w XVI. wieku wielkie targi na woy w Brzegu. Suszone ryby morskie z Prus take byy bardzo poszukiwane przez wczesnych kupcw. Nawzajem za to dostarczali Polsce kupcy wrocawscy gwnie pieprzu. Pieprz by wwczas bardzo drogi, tak, e midzy kupcami mae miareczki pieprzu zastpoway nieraz pienidze; skaza kogo w sdzie na miar pieprzu znaczyo skaza go na grzywny pienine. Towar ten by bardzo intratny w handlu, a Wrocawianie umieli go skupi w swojem miecie i synli daleko po wiecie pieprzowym handlem. wczesne drogi handlowe na lzku byy nastpujce: Z Wgier przez wwz jabonkowski do Cieszyna, ztd koo Odry do Raciborza i Kola; potem na Opole. Do Opola te dochodzia droga Krakowska na Owicim. (W Krakowie gociniec wiodcy ku zachodniej granicy zwie si do dzi dnia drog wrocawsk). Pod Opolem schodzia si tedy droga krakowska z wgiersk; tutaj przechodzio si na drugi brzeg Odry i ju wzdu rzeki na Brzeg i Woowo do Wrocawia. Poudniowy handel z Wiednia szed przez Opaw i Karolw do Nysy, a ztd przez Grotkowo do Brzegu. Handel zachodni z Lipskiem, z krajami nadreskiemi i z Niderlandami mia dwie drogi: Jedna przez Lignic, Hajnw, Bolesaw, Nowimburk, przez ksistwo egaskie do Grnych uyc; druga za wioda do Magdeburga i Hamburga przez widnic, Strzygw, Jaworze, Lww lzki (Lwenberg) i Lubiany uyckie. Droga do Frankfurtu i Szczecina bya przez Krosno, Kouchw, Nowe-miasteczko, Bolkowice, Bukowe, Partowice i rod. Do Prus jedzio si na Toru, koo Miliczy, przez rzek Orl pod Krotoszynem w 156

Wielkopolsce, a ztd do Strzelna i Inowrocawia; druga droga, nowsza, prowadzia przez Olenic, Kalisz i Pyzdry. W Polsce bya Wisa najwiksz drog handlow; Odra na lzku jednak nie oddawaa wielkich usug, chyba do spawu drzewa. Dopiero w drugiej poowie XVI. wieku zaczto prbowa spawnoci Odry, jako drogi handlowej. Najbogatsz wtenczas w caej Europie bya rodzina Fuggerw; byli to Rotszildowie XVI. wieku. Stolic ich bankw i kantorw by Augsburg, a filie mieli w rnych miastach Europy. Poyczali pienidzy rzdom, a zwaszcza krlom niemieckim i hiszpaskim. Duo zarobili na grnictwie w Wgrzech, skupiwszy cay szereg bogatych kopalni. Posiadoci ziemskich mieli mnstwo na Wgrzech i w Bawaryi; z pocztkiem XVI. wieku zakupili sobie take na lzku miasteczko Freiwaldau. Rodzina Fuggerw spokrewnia si na Wgrzech z wgierskim rodem Turzonw, ktrzy te na spekulacyach grniczych dorobili si grubego majtku. Ci Turzonowie zaczli wycofywa z Wgier swoje kapitay, kiedy nastay niespokojne czasy i przewidywa mona byo najazd turecki; skupowali dobra ziemskie gdzieindziej i na lzku zakupili te Pszczyn z okolicznemi wsiami. Jeden z nich, Jan Turzo by biskupem wrocawskim 1506 do 1520; wystawi za swoje pienidze dla biskupw pikny zameczek letni na wzgrzu za miasteczkiem Jawernikiem. Umylnie na sam koniec zostawilimy pytanie: a jaki by los ludu wiejskiego w tym okresie; nad tem trzeba si osobno zastanowi i dokadnie rzecz wyoy.

Stan ludu wiejskiego.

Okres jagielloski jest zotym okresem wiejskiego ludu. Wsie rzdziy si i sdziy same pod naczelnictwem dziedzicznego sotysa, potomka tego przedsibiorcy, ktry niegdy rolnikw tu na grunt sprowadzi. Wzgldem pana, od ktrego przodkowie ich niegdy grunt dostali, (szlachcica, biskupa, klasztoru itp.) obowizani byli tylko do drobnego czynszu, bo a do koca XV. wieku ceny ziemi byy i tak niskie; czasem tylko wymwione byy tu i wdzie osobiste usugi i drobne robocizny dla pana (cztery dni w roku), a to wszystko z wzajemnej wolnej umowy, przez przodkw zawartej, a spisanej formalnie obowizujcej obie strony i pozostajcej pod opiek praw. Wocianin czyli chop siedzia na swym gruncie dziedzicznie z ojca na syna, urzdza sobie gospodarstwo, jak chcia i by zupenie wolnym. Nawet ci, ktrzy byli potomkami dawnych niewolnikw jecw wojennych, w okresie jagielloskim mieli si znacznie lepiej, bo pochodzenie ich dawno poszo w zapomnienie, a oni sami, zupenie spolszczeni, nie rnili si niczem od rodzinnego polskiego wociastwa. Ciyy na nich z dawnych czasw cisze obowizki; te jednak zelay znacznie ju w pierwszej poowie XV. wieku, bo byliby opuszczali grunt, gdyby im si gorzej powodzio, ni mieszkacom jakiej ssiedniej wsi. wiat dla nich by otwarty na Litwie i Rusi, gdzie brakowao rk do pracy, a osadnik witany by ochoczo. Choby wic kto nie chcia, musia opuszcza ze swych wymaga wzgldem tych potomkw dawnych niewolnikw. Mnoyy si te dostatki w chacie wieniaczej; do powiedzie, e na sejmie w roku 1496 narzekaa szlachta, e kmiecie, adnym prawem nie zwizani rosn w pych, w kosztownoci si stroj i czyni zbytkowne wydatki, ktre stanowi ich nie przystaj. C dopiero sotysi! Wszyscy prawie byli bogatymi; byo im jednak gorzej, ni prostym kmieciom, o tyle, e sotysi obowizani byli do suby wojskowej. Obowizek ten wychodzi jednak na dobre spoeczestwu, bo przez to sotysi tworzyli warstw czc lud ze szlacht. miao mona powiedzie, e Polska jagielloska bya w caej Europie najlepszym krajem dla chopa. Stan ten zacz si jednak psu; odkd rozwin si wielki handel zboowy do Gdaska, odkd szlachta rzucia si sama do gospodarstwa. Siedzc pilnie na wsi, starajc si o zaoenie jak najwikszej iloci folwarkw, znajdowaa szlachta tam i zapor w braku robotnika. Wieniak nie robi wicej, ni do tego 157

by zobowizany umow, a to byo drobnostk w obec nowych potrzeb rolnictwa. Trzeba tedy byo zawiera nowe umowy. Wieniak godzi si (jeeli chcia) na powikszenie roboty na paskim gruncie, ale w zamian za to musia si szlachcic zobowiza mie o nim staranie w nieszczciu, w godowym roku lub po poarze; zyskawszy pewno, e nigdy godu nie zazna; jeeli na now umow przystanie, mniej ju dba o swoje, bo suba paska dawaa mu to, czego nie mg by pewnym nawet przy najpilniejszej pracy na swojem: byo to dla niego zabezpieczenie od poaru, gradu, powodzi, pomoru byda i wszelkiej klski; pan zawsze musia mie o nim staranie, bo taka bya umowa, a zreszt interes szlachcica wymaga, eby par rk roboczych przy zdrowiu i sile utrzyma. Wielu te z ochot i najzupeniej dobrowolnie przystawao na nowe umowy, ograniczajc bardzo dawn wolno; tracio si duo wolnoci, ale pozbywao si najciszych kopotw. Czem mniej kto ufa wasnym siom, im kto by mniej samodzielnym, tem chtniej zobowizywa si do robocizny. Nie kady lubi sam o sobie cigle myle i kopota si; duo ludzi woli odda troch wolnoci, byle za to zasta mis gotow. Wszak i dzisiaj niejeden woli i na sub, ni uczy si rzemiosa; rzemioso daje zupen wolno, ale suba zupene, gotowiutekie utrzymanie; rzemielnik swobodny, to prawda, ale musi codzie pamita o jutrze; sucy musi si pokoni, ale niema o jutro kopotu. Tak te byo i wtenczas pomidzy ludem; byli tacy, co woleli swoje kopoty przy zupenej wolnoci, ale nie brakowao te takich, ktrzy woleli zapisa si w sub. Byo nawet takich coraz wicej, z tej prostej przyczyny, e tym, ktrzy przystali na robocizn, lepiej si wiodo, bo swoj drog szlachcic ich ywi, a swoj drog zostaa im ich wasno; nic im nie ubyo, a znalaza si sposobno nowego zarobku. Tote niejeden, cho dugo nie chcia, pogorzawszy lub doznawszy gradu, sam szed potem do szlachcica z prob o przyjcie na robocizn. Rozumie si, e jeeli we wsi byli tacy i owacy, jedni na starych umowach, a drudzy ju na nowych, szlachcic dopomaga tylko tym, ktrzy nowe zawarli umowy, a tamtym umylnie adnej nie robi przysugi, skoro oni nie chcieli mu robi nic wicej ponad stary obowizek, on im te nic nie robi dobrego. Mona tedy powiedzie, e te nowe umowy powstaway na zasadzie: rka rk myje jeden pomaga drugiemu. Stan materyalny, dobrobyt ludu, polepszy si nawet przez to jeszcze bardziej, ni z pocztku. Byy jednake okolice, w ktrych wikszo ludu nie chciaa umawia si na nowo, pomimo to, e przez umowy nic na razie nie tracili majtkowo, owszem zyskiwali. Byy to za te okolice, w ktrych owiata ludu wyej staa. Taka bowiem ju jest natura rzeczy, e czem czowiek owieceszy, tem bardziej pokocha wolno i ceni j sobie wyej od majtku. Gdzie za znaczna wikszo bya takich ktrzy woleli pozosta przy starych (zupenie zreszt wystarczajcych) dochodach, byle star zachowa wolno, tam szlachcic nie mg zaoy gospodarstwa folwarcznego. Inni si bogacili, a on pozostawa w ubstwie; inni pracowali, gospodarowali, a on musia siedzie z zaoonemi rkoma. Oczywicie, e mu to mio nie byo, e nie bardzo kocha chopw, ktrzy tego byli przyczyn i e myla o tem, jakby ich zmusi. I gdzie nie chciano zawiera umw nowych dobrowolnie, tam zaczto myle o przymusie, i to jest pocztek chopskiej niedoli. Z kim si umow zawrze, choby umow cik, tego si przecie szanuje; ale kogo si przymusi, tego si przymusza potem coraz bardziej i uwaa za niewolnika. Pogorszya si te potem dola ludu znacznie i nie zataimy niczego o tem w nastpnych rozdziaach; zreszt tai nie ma potrzeby, skoro dola chopa w Polsce, wtedy, kiedy bya najcisz, bya i tak jeszcze najlepsz w caej Europie. W okresie Jagielloskim dola ta bya bya a do koca XV. wieku zot; a cho z pocztkiem XVI. wieku psu si zaczynaa, do zepsucia byo jeszcze bardzo, bardzo daleko. Za Zygmuntowskich czasw odzyway si jeszcze takie gosy, jak Frycza Modrzewskiego, o rwnych prawach dla wszystkich! Za Jagielloskich czasw byo poddastwo ludu wiejskiego w Niemczech, gdzie dokonaa go szlachta wrd przelewu krwi, ale nie byo go jeszcze w Polsce, na ktr pniej dopiero wywar zy przykad wpyw niemiecki. Z kocem XV. wieku wolno byo w Polsce kademu wieniakowi opuci wie rodzinn i uda si w wiat, gdziekolwiek chcia, byle zostawi w porzdku to, co przodek jego wzi od przodka szlachcica, t. 158

j. zagrod i grunt w takim stanie, jakiego wymagaa pora roku i stan gospodarstwa. Dzieciom za wocianina, choby dorosym, wolno byo przebywa, gdzie chc i opuci wie kadej chwili; bez jakichkolwiek zobowiza, bez najmniejszej przeszkody mogli sobie pj na zarobek do miast, do rzemiosa lub na nauk. Ojciec pody mg za nimi po niwach, wyporzdziwszy chat. W roku 1520 pogorszyo si pooenie wocian przez to, e wtenczas wydano ustaw zmuszajc ich do robocizny jednego dnia w tygodniu; poczo te obowizywa prawo, e jeeli syn koniecznie chce i na nauki do szk, musi si zdecydowa przed skoczeniem 12-go roku. To drugie prawo niewiele zaszkodzio, bo i tak, kto chcia syna kaza uczy, zaczyna nauk z pewnoci przed 12 rokiem! Do rzemiosa wolno byo nadal odej kadej chwili, byle o tem pana wczeniej zawiadomi. O jakiekolwiek cienienie praw chopskich, o przynaglanie do robocizny wikszej, ni dzie w tygodniu itp., mona bya zaskary pana do sdu i byy przykady, e chop prowadzi proces a do najwyszej instancyi, gdy mu si zdawao, e nisze instancye nie wymierzyy mu sprawiedliwoci. Dopiero w roku 1518 ograniczono to prawo o tyle, e zakazano w tych sprawach odwoywa si a do najwyszego sdu. Poddastwo chopw zaprowadzono dopiero w roku 1573, w rok po mierci Zygmunta Augusta, po wyganiciu Jagielloskiej dynastyi. Za Zygmuntowskich czasw, chocia szlachta chciaa przymusi wieniactwo, rzecz si nie udaa, bo kto dobrowolnie nie chcia przysta na nowe umowy, wdrowa sobie spokojnie na wschd, gdzie ich chtnie przyjmoway i miasta i starostowie krlewscy. Nawet dugo po roku 1573, po wydaniu ustawy o poddastwie, emigracya na wschd sprawia, e ustawa pozostaa na papierze, jeeli wieniak dobrowolnie zgodzi si nie chcia. Bo te szlachta prowincyj zachodnich chciaa poddastwa chopa wanie przeciw interesom szlachty wschodniej, dlatego, e si obawiaa, i duo gruntw na zachodzie pozostanie nieuprawnych. Bdcobd, do rzadkich tylko wyjtkw naleay przykady, eby szlachcic chcia wadz swoj narzuci wieniakowi. Zyskiwaa szlachta wadz nad ludem w sposb zupenie legalny, a mianowicie przez kupno sotystw. Urzd sotysa, naczelnika i sdziego gminy, by dziedziczny; dawa ten urzd pewne dochody, z nieduych taks sdowych i rnych opat. Szlachta zacza tedy to dziedzictwo godnoci odkupowa od sotysw i w cigu XVI. wieku zniknli prawie wszdzie dawni sotysi, a prawa sotysw przeszy na szlachcica we wsi, cakiem po prawie, moc kupna. To bez porwnania bardziej zaszkodzio ludowi, ni wszystkie ustawy, pozostajce po wikszej czci na papierze. Skoro szlachcic sta si naczelnikiem gminy i sdzi gminy, przez to wanie najbardziej powikszy sw wadz. T wadz wykonywaa szlachta w wieku XVI. agodnie, rozumnie i prawie zawsze sprawiedliwie; pniej byo gorzej, ale nie szlachty wina, e sotysi sprzedawali sotystwa! Oni, urodzeni przewodnicy ludu, zdradzili go niejako i utorowali drog poddastwu, przez to, e znikno samoistne sdownictwo wiejskie. Ale szlachta nie uya do tego adnych gwatw. W tych czasach siln bardzo bya w Polsce opinia publiczna; kto postpowa nieuczciwie, ten naraa si na publiczn pogard. Szlachta zwaszcza trzymaa si tego, e kto chce by szlachcicem musi by przedewszystkiem czowiekiem szlachetnym. Z bogatej literatury Zygmuntowskich czasw monaby wybra setki ustpw pisanych i wierszem i proz, w ktrych ta pikna myl na rne sposoby si powtarza. O szlachectwie bez szlachetnoci powiedziano, e tyle ono warte, ile wiecha nad winiarni, w ktrej sprzedaj faszowane wina; mwiono publicznie i pisano w rozlicznych ksikach, e ten tylko ma prawo szczyci si ze szlacheckich przodkw, kto sam dodaje swemu rodowi nowego blasku przez szlachetno; dla ojczyzny za ten najlepszy szlachcic, kto jej najlepiej suy, bez wzgldu na stan, w ktrym si rodzi. Z tych to rozumnych i zacnych zapatrywa wynikno, e w owych czasach kady, kto mia za sob zasug, bez adnych trudnoci stawa si szlachcicem. Nie o to bowiem chodzio wczesnemu spoeczestwu polskiemu, eby powsta stan rzdzcy innemi i wyzyskujcy je na sw korzy, ale o to, eby w tym stanie zjednoczy wszystkich rozumniejszych, owieceszych a szlachetnych, dbaych o dobro publiczne. 159

Andrzej Frycz Modrzewski.

I wanie w XVI. wieku odzywaj si w Polsce gosy, e nie wystarcza rwno wszystkiej szlachty midzy sob w obec prawa, e trzeba t rwno rozcign take na inne stany co do prawa sdowego. W rednich wiekach, w caej Europie, szlachcic wicej warta w oczach sdu od nieszlachcica. Za zabjstwo szlachcica bya daleko srosza kara, ni za zabicie chopa. Za zabicie chopa nie byo w caej Europie adnej kary, z wyjtkiem jednej tylko Polski, gdzie zawsze na to bya kara, chocia lejsza. I nie pomyla nikt przez dugie wieki, e to nie po chrzecijasku. Prawodawstwo polskie najuczciwsze byo pod tym wzgldem ze wszystkich, bo w Polsce od tronu jagielloskiego szed wzniosy przykad uczciwoci, od tronu a do prostego szlachcica, ktry chtnie i czsto przyjmowa do swego herbu mieszczanina i chopa. Tote z caego wiata najpierw odezwa si w Polsce gos, e szlachcic, mieszczanin, czy chop, jednako powinni znaczy w obec sdu, e za kade zabjstwo jednakie ma by karanie i to nie kar pienin (grzywn), ale mierci, i e za kade w ogle przewinienie jednaka ma by kara bez wzgldu na stan obwinionego czy poszkodowanego. Gos ten miay, burzcy wiekowe przesdy, wyszed od polskiego uczonego Andrzeja Frycza, ktry potem przyjty do szlachectwa, dosta nazwisko Modrzewski. Jak ten gos przyjy stany wysze, najlepsza wskazwka w tem, e mu nadano szlachectwo. I to dowd, e polskie szlachectwo nie miao by oznak adnej jakiej paskoci, ku upokarzaniu i krzywdzeniu innych, ale oznak szlachectwa duszy, szlachetnego charakteru i pilnego speniania obowizkw. Pisze te za Zygmunta Augusta popularny bardzo pisarz Orzechowski, sam ze szlachty pochodzcy, e szlachectwo nie poparte szlachetnymi uczynkami, niema adnej wartoci i nic nie znaczy ; pisze wyranie, e samo urodzenie w szlacheckim domu nie daje nikomu prawa wynosi si nad innych; powiada, e ten zasuguje na najwiksze zaszczyty, kto najlepszy do pracy i rady, kto najzdatniejszy i najzacniejszy i sam, cho szlachcic, przytacza nazwiska zasuonych mieszczan, ktrym (wasne jego sowa) nie czuje si godzien rzemyka rozwiza, cho oni nie ze szlachty. Gdzie w caej Europie byo sycha drugi taki gos? W caej Europie szlachta zajta bya zdzieraniem skry z ludu, a w Niemczech byo rwnoczenie kilka krwawych wojen szlachty z mieszczastwem w rnych stronach kraju. A w Polsce wszystko spokojnie, zgodnie, z mioci, z uczciwoci rozwaano i coraz bardziej poprawiano, eby prawa uczyni coraz bardziej chrzecijaskiemi. Tote Polska staa bliej uznania powszechnej rwnoci w obec prawa; zaczynano w Polsce o tem mwi przeszo o dwiecie lat wczeniej, ni we Francyi. Gdyby te nard polski cigle by tak postpowa, jak w okresie jagielloskim, byby si sta wzorem dla wszystkich innych. Niestety, nasta potem upadek, ktrego nie bdziemy wcale a wcale zatajali przed czytelnikami w nastpnych rozdziaach i wytumaczymy te jego przyczyny. Obecnie przypatrujemy si okresowi jagielloskiemu i dziwowa si musimy, jak Polska tak wczenie przodowaa innym narodom pod wzgldem moralnoci publicznej. Gdzieindziej zabr, tpienie drugiego narodu, przeladowanie i wojny religijne: a w Polsce na to wszystko: unia, braterstwo, rwnouprawnienie. Gdzieindziej setki rycerzw-rabusi, handel poddanym ludem wiejskim, ktry sprzedawano za pienidze, a w Polsce sycha haso o rwnoci w obec prawa, o rwno opieki sdowej. Gdyby Polska bya postpowaa tak, jak inne narody, nie byoby w tem nic dziwnego; powiedziaoby si, e tak byo wszdzie, a wic i u nas; ale to dziwne, e u nas byo inaczej, i to potrzebuje wytumaczenia. Sprawiaa to szlachetna natura narodu, w poczeniu z wielk owiat. Szlachetno pochodzi od ludu, ktry jest zawsze rdzeniem narodu i od niego przesza na wysze stany, a te, szlachetnoci nie zmarnowawszy, doday do niej owiat. Owiata wywiera swe bogie skutki we wszystkich a wszystkich dziedzinach ycia. Cae ycie ludzkie, czy to domowe, czy publiczne, skada si przecie z cigego 160

rachunku ze sumieniem i z rozumem; wszystko, cokolwiek tylko pomyle si da w wiecie, od sprawy najprostszej do najtrudniejszej i najzawilszej, naley od tych dwch wielkich fundamentw: uczciwoci i owiaty. ycie rodzinne, zarzd gminy, prawodawstwo, sdownictwo i wreszcie polityka inn jest przy uczciwoci i owiecie, inn przy uczciwoci bez owiaty, a znowu inn przy owiecie bez uczciwoci.

Tortury.
Nasuwa si tu ciekawy przykad. Nie od rzeczy bdzie przypomnie, e w rednich wiekach uywano tortur, eby wymusi wyznanie na obwinionym. Mona po muzeach, zwaszcza niemieckich, oglda te straszne narzdzia do drczenia i kaleczenia ludzi. Ot w caej Europie stanowia Polska znowu wyjtek. Prawo polskie tortur nie znao i nie znao te skazywania na kalectwo wyrokiem sdowym, jak n. p. ucicie ucha, rki itp. Dowodem przynalenoci historycznej lzka do Polski jest te okoliczno, e i na lzku take tortur nie znano, bo prawa krajowe wywodziy si tam od prawa polskiego. Dopiero za krla Ferdynanda, kiedy przestaa panowa na lzku dynastya jagielloska, wprowadzono do lzkiego prawa "kultur" niemieck i tortury. Jaki z tego przykadu wniosek? Gdyby dzi sdzia jaki majc przed sob winowajc, ktry podejrzany jest o zbrodni, ale si jej wypiera, chcc wymusi na nim wyznanie, postanowi wple go na koo amice mu czonki, albo wieczkami podpala mu stopy, albo wykrzywia mu koci, cobymy powiedzieli? Kady, nawet najniszy i najgorszy z dzisiejszego spoeczestwa, byby chyba przejty zgroz, powiedziaby e to grzesznie, nieszlachetnie, nieuczciwie. Kady zrozumiaby od razu, e taki rodek nie doprowadza i tak do celu, bo na torturach z blu i strachu nawet niewinny sam siebie oskary. Wyobramy sobie cakiem niewinnego czowieka, ktry przez osobistego nieprzyjaciela, przez jego zo oskarony jest o przestpstwo; gdyby tego niewinnego wple na torturowe koo, kto wie, czy on nie zawoaby nagle: " przyznaj si", tylko dla tego, eby cho przerwa tortury. Gdy trzeszcz i ami si koci, gdy cae ciao przejte najstraszniejszym blem, ten niewinny myle bdzie tylko o tem, eby si uwolni od mczarni i sam siebie niesusznie oskary! Tak te bywao! A wic tortury s sposobem gupim, nieprzydatnym do ledztwa. A przecie byy czasy, kiedy caa Europa (prcz Polski) wierzya w skuteczno tortur! Czy powiedzie o tych wszystkich pracodawcach i sdziach, e byli nieuczciwi? Nie, oni byli tylko za mao owieceni. Da Bg Polsce uczciwo poczon z owiat i byy czasy, w ktrych Polska godn bya by wzorem dla innych narodw, i dlatego to okres jagielloski jest najpikniejszym okresem historyi, dlatego susznie nazywamy te czasy zotym okresem dziejw narodowych. Ten okres sumienia poczonego z rozumem nie skoczy si nagle. Jeszcze po mierci ostatniego Jagiellona (w r. 1572) przymioty te pozostay w narodzie do dugo, bo co byo dobre, nie stanie si nagle zem. Najblisze czasy, krla Stefana Batorego, s jakoby prostym tylko dalszym cigiem Jagielloskiego okresu; ale ju to i owo psu si zaczyna. Zwyczajne oko nie dostrzegao, e si psuje nard; ale byo oko bystre i prorocze, ktre to spostrzego.

161

X. Zwycistwa w Polsce, a klski na lzku. Wojna trzydziestoletnia.

Pierwsza elekcya.
W ostatnich latach ycia Zygmunta Augusta mylano nieraz o tem, kto bdzie jego nastpc. Wielk ochot do tronu polskiego miaa dynastya habsburska, ktra ju od r. 1564 krztaa si okoo tej sprawy. Rok przed mierci ostatniego Jagielloczyka zgosi si nowy kandydat, w osobie Henryka z francuskiej dynastyi Walezyuszw, brata francuskiego krla Karola IX. Zygmunt August pragn, eby nastpstwo tronu rozstrzygno si jeszcze za jego ycia, ale mier przerwaa te starania. Nastaa tedy elekcya; nard mia sam sobie wybra krla wolnemi gosami. Kady szlachcic by wyborc, co wicej, kady szlachcic mia prawo sam o tron si stara i mg by krlem wybrany. Prawo to dzi wydaje si bardzo dziwnem i niestosownem, jako mogce prowadzi do zgubnych nastpstw. Ale niezapominajmy, e w owych czasach owiata w Polsce staa bardzo wysoko, a uczciwo bya gwn cnot narodu i dla uczciwych a rozumnych ustawa ta wcale z nie bya, bo nie byo obawy, eby z niej wikszo narodu zrobia uytek zy i niemdry. Potem dopiero, gdy owiata upada, prawo takie stawao si niebezpiecznem. Na razie przepis taki mia tylko stanowi rkojmi, e krlem ten zostanie, kto si okae korony najgodniejszym. Kandydatw do tronu potnego mocarstwa polskiego oczywicie nie brako. Prosi o polsk koron arcyksi Ernest, syn cesarza Masymiliana (krla Czech, Wgier i pana lzka), Henryk Walezyusz, car Iwan Grony i krl szwedzki. Nadto czterech monych panw prbowao skorzysta z prawa przysugujcego polskiej szlachcie i zgosio si te do tronu; ale og szlachty mia si z tych zachcianek, i omieszy magnackie domowe kandydatury, dodajc, jako pitego szlacheckiego kandydata, jakiego ubouchnego biedaka ze szlachty ruskiej; spostrzegli tedy ci panowie, e szlachta z nich arty sobie wyprawia i siedzieli ju cicho ze swymi planami. Krl szwedzki niewielu mia zwolennikw. Iwan Grony, synny z okruciestwa car, byby si musia oczywicie inaczej zachowywa w Polsce; za jego wyborem przemawiao to, e moeby si udao unie Polski z Litw rozszerzy daleko na wschd, a do Moskwy, a tam popchn cywilizacy europejsk i zaszczepi katolicyzm; ale pokazao si wnet, e car Iwan kandydatur swoj na krla polskiego w ten sposb rozumia, e Polska poddaaby si niejako pod panowanie moskiewskie; nie mogo tedy o nim by mowy. Zostawao tedy dwch kandydatw: arcyksi Ernest i krlewicz francuski. Kandydat habsburski sam sobie zaszkodzi niezrcznoci. Oto chcc tem bardziej tron sobie zapewni, chcia prbowa, czyby go Litwini od razu nie wybrali swoim Wielkim Ksiciem; potem Polacy, chcc uni utrzyma, musieliby go take wybra krlem. Byo to na pozr bardzo dowcipne; ale wanie popsuo spraw habsbursk. Gdy si bowiem rozesza wie, e Ernest spekuluje na osobn elekcy tu i osobn tam, wnet stopniao koo jego zwolennikw; zasadniczem przecie prawem unii byo, e Polacy i Litwini mieli wsplnie wybiera krla, a Ernest chcia t zasad podkopa. Brakiem uczciwoci w polityce nie zdobywao si zaufania Polakw. Sam te kardyna Hozyusz poleca Walezyusza i w ten sposb francuski krlewicz zosta krlem polskim. Elekcya odbywaa si na boniach pod Warszaw; brao w niej udzia okoo stu tysicy osb, a porzdek by taki wzorowy, e obecni tam cudzoziemcy wydziwi si nie mogli tej karnoci. Teraz za dwr francuski i Pary podziwia wietne poselstwo polskie, wyprawione po nowego krla, poselstwo wiadczce o wysokiej cywilizacyi, owiacie i polorze polskiego spoeczestwa. Historyk Marcin 162

Kromer napisa dla Henryka osobne dzieo po acinie, z opisem Polski, jej dzielnic i miast, rzek i gr, zwyczajw i praw. Podano krlowi do zaprzysienia warunki, pod ktremi mia w Polsce krlowa: byy to tak zwane pacta conventa, ktre odtd musia zaprzysiga kady nowo-obrany krl polski. O tych pactach conventach Niemcy tyle zego wygaduj, e trzeba im si troch przypatrze.

Pacta conventa.
Krl mia zaprzysidz, e nie zacznie wojny bez pozwolenia senatu. Warunek ten powstawa z dwch przyczyn; po pierwsze, nard polski, nie bdc zaborczym, nie chcia zabiera ssiadom ziemi, choby si to moe nawet jakiemu krlowi podobao. Powtre, zdarzao si tak czsto w historyi, e dwa narody biy si i mordoway same nie wiedzc dobrze, o co i poco, dlatego tylko, e krlom tak si zdao; wojny niepotrzebnej i niesusznej Polska nie chciaa. Krl pochodzcy z zagranicy, mgby chcie uy si polskich do jakiego zagranicznego interesu, ktry Polakw nic a nic nie obchodzi, mg wreszcie z zagranicy wojn na Polsk sprowadzi, bez najmniejszej potrzeby narodu, a tylko dla swojego familijnego interesu; ot temu wszystkiemu miay zapobiedz pacta conventa. Przebija w nich zasada, e czem mniej wojen, tem lepiej, a gdy ju koniecznie wojna by musi, powinna by suszna, sprawiedliwa. Dopki na tronie polskim bya dynastya Jagielloska, nie byo obawy o najstraszniejsze naduycie krlewskiej wadzy, o niepotrzebny rozlew krwi; dynastya ta, na polskim wychowana tronie, zrosa si duchowo z narodem. Ale teraz mia przybywa krl obcy, majcy tradycye cakiem innej polityki, tej polityki, dla ktrej wszystkiem jest zrczne matactwo, a uczciwo niepotrzebnem dziecistwem.... Kt mg zarczy za tego krla i za wszystkich jego nastpcw? Drugi warunek: Krl nie mia odtd wydawa praw wedug swego wasnego zdania, ale tylko tak, eby te prawa odpowiaday polskim prawom i wolnociom. Wobec krla cudzoziemca warunek ten zrozumie atwo. Trzeci warunek: Zupena wolno wyznania dla protestantw i schyzmatykw. Sam krl jednak musia by katolikiem i musia zaprzysidz, e bdzie strzeg praw i przywilejw katolickiego Kocioa. Jeeli dodawano do tego, e inne wyznania, czyli tak zwani "dyssydenci" maj mie zupen swobod, znaczyo to, e Polska nie chce wojen religijnych. A wanie urzdzi krl francuski w swojem pastwie straszn rze kalwinw, zwan w historyi: pod nazwaniem "rzezi w nocy w. Bartomieja"; Francya bya przez kilkadziesit lat krwawem widowiskiem bratobjczych walk, w ktrych religia suya czsto za paszczyk zbrodniczej polityce. Niemcy miay ju za sob dwie wojny religijne, a wkrtce czekaa na nie najstraszniejsza wojna, jak tylko zna historya! Od tego chciaa si Polska uchroni, chciaa, eby i nadal dziea nawrcenia dyssydentw dokonywa przekonywaniem sumienia, a nie krwi i poog. Katolickiem pastwem miaa pozosta bezwarunkowo, zastrzegajc, e krl musi wyznawa t religi, ale nie chciaa religijnych wojen, bo to nie po chrzecijasku. To s trzy gwne warunki paktw konwentw. Ograniczay one wadz krlewsk o tyle, aeby ta wadza podobn bya i nadal do tej, jak sprawowali Jagiellonowie. Przekonamy si niedugo, co za nieszczcia spady na lzk przez to, e nad jego wadcami takich paktw nie byo! Nie pakta konwenta przywiody Polsk do pniejszych nieszcz, ale co innego. Nie one te byy przyczyn upadku rzdu, ale doywotno urzdw. Pakta konwenta jedno tylko miay ze w sobie: oto znosiy one w tytule krla polskiego sowo "dziedzic korony polskiej." Tron mia odtd pozosta elekcyjnym. By on wprawdzie elekcyjnym ju za Jagiellonw, ale to byo tylko na papierze; przez wzgld na Litw koniecznym by zawsze wybr Jagiellona. Od unii lubelskiej ten wzgld ustawa, bo Litwa miaa wybiera krla zawsze razem z 163

Polsk; naleao tedy teraz zaprowadzi tem bardziej dziedzictwo tronu. Krl, wiedzcy, e po nim nastpi jego syn, skonniejszym te bdzie by ojcem narodu, a dla narodu niema nic lepszego, jak ustalona narodowa dynastya. Cige elekcye mogy prowadzi do zaburze i wichrze zagranicznych, i doprowadziy te potem smutnie do tego. Czy ta owiecona szlachta nie wiedziaa o tem w roku 1573? Wiedziaa, ale rozumowano widocznie tak: zobaczymy, czy syn bdzie godnym by nastpc po ojcu, jeeli bdzie godnym, wybierzemy go, a jeeli niegodny, poc si krpowa ? Z pewnoci nie mylano o tem, eby pomin kiedykolwiek godnego nastpc tronu (i niedugo te potem trzech krlw wybrano jednego po drugim z tej samej rodziny); owszem, yczono sobie w takim razie nastpstwa syna po ojcu. Ale nie pomylano o jednej rzeczy: e pomidzy szlacht moe si obniy poziom owiaty i uczciwoci, a wtenczas nie koniecznie najgodniejszy bdzie im najmilszy. Oni sami peni owiaty i rozumnej uczciwoci, nie przypuszczali, e mog nadej pokolenia, ktrym tych cnt zabraknie, a wtenczas elekcya stanie si plag Polski. Ten wic warunek paktw konwentw stanowczo potpi naley. Krl Henryk Walezyusz, panowa w Polsce zaledwie kilka miesicy. Nagle bowiem i niespodziewanie zmar brat jego, krl francuski Karol IX.; korona francuska spada tedy na Henryka i zaraz te wyjecha do Francyi. Nie zrzeka si przez to wcale korony polskiej, owszem, zastrzega si, stanowczo, e j take zachowa pragnie i obiecywa czasem do Polski przyjeda. Ale Polacy chcieli mie krla do rzdzenia, a nie tylko do noszenia korony. Rzdzi Polsk z Parya ciko, a Francy z Krakowa take ciko. Owiadczyli tedy, e krl musi stale przemieszkiwa w Polsce. Na to nie byliby za przystali Francuzi, wic owiadczenie to znaczyo tyle, eby wybiera pomidzy koron francusk a polsk. Rzecz rzeczywista, e Francuz wybra koron francusk i nie mona mu tego byo bra za ze.

Druga elekcya.
Zaraz tedy nowa elekcya! Kopot, o ktrym nikomuby si nie przynio, e tak prdko si powtrzy. Dynastya habsburska znowu wystpia i cesarz wyprawi do Polski wietne poselstwo, na ktrego czele sta ksi Ziembicki, Karol II. Habsburgowie mieli licznych poplecznikw; ale zamiast wybra arcyksicia Ernesta lub brata jego Ferdynanda, wybrao stronnictwo habsburskie samego cesarza Maksymiliana. W ten sposb lzk znalazby si pod jednem berem z Polsk, bo ten sam cesarz Maksymilian by krlem czeskim i panem lzka. Ale znowu zaczaby si sprawa, gdzie ten krl polski ma mieszka stale? W Niemczech, Wgrzech, Czechach czy w Polsce? Widocznie stronnictwo habsburskie mniemao, e cesarz tamte kraje puci jednemu ze swych synw, a sam w Polsce osidzie z drugim synem i postara si o zapewnienie mu nastpstwa tronu. Habsburgowie byliby z pewnoci dyli do tego, eby tron elekcyjny zamieni na dziedziczny i to byoby bardzo a bardzo dobrze; tote pewnie byo gwn myl ich stronnikw w Polsce. Ale Habsburgowie pod innemi znowu wzgldami uywali zej sawy. Zarzucano im, e gdziekolwiek tron zajm, wszdzie ami prawa krajowe (smutne tego byy przykady w Czechach), a nawraca na katolicyzm umiej tylko gwatem i sprowadzaj przez to wojny religijne. Wikszo tedy narodu nie miaa serca do Habsburga. Skoczyo si te na tem, e dokonano podwjnej elekcyi: mniejszo wybraa Maksymiliana cesarza, a wikszo wojewod siedmiogrodzkiego, Wgra, Stefana Batorego. Wszdzie indziej byaby z tego wojna domowa; w Polsce zupenie si bez niej obeszo. Zaleao wszystko od tego, kto pierwszy przybdzie i koron na swoj gow woy; po koronacyi sprawa bya rozstrzygnita! Cesarz bra si leniwo do dziea; myla moe, e bdzie o niego wojna domowa i wtenczas take przybdzie z wojskiem. Ale gdy Batory pospieszy, gdy si ukoronowa, nikt nie myla podnosi dla Maksymiliana buntu przeciw ukoronowanemu krlowi, z wyjtkiem jednego tylko miasta Gdaska, ktre Batory pokona i upokorzy dzieln doni. Cesarz Maksymilian umart zreszt wkrtce, ju w roku 1576. 164

Henryk XI Lignicki.
Podczas tej elekcyi roni take byli inni kandydaci, ale o nich nie mylano na prawd. Zapisa jednak trzeba, e pomidzy kandydatami stawi si take w Warszawie ksi lignicki, Henryk XI, potomek starej polskiej dynastyi Piastw ale jaki potomek! e by zupenie zniemczonym to jeszcze nic, bo na polskim tronie byby musia przesta by Niemcem; e lignickiemu drobnemu ksitku za wysoko byo do polskiego tronu, o ktry ubiega si sam cesarz, to take nic; po wyborze byby i tak krlem polskim, i ten tron daby mu potg. Ale Henryk XI. by prostym awanturnikiem, ktry wyciska od swoich poddanych pienidze wizieniem i godem; by czowiekiem po prostu ladajakim. miesznym te by jego pomys, e mogaby mu si dosta polska korona. Ani jeden gos nie podnis si za nim, ani nawet na art nikt go nie zaleci; z historyi polskiej nie wiadomo te nic a nic o tej szczeglnej kandydaturze, i tylko wiemy o tem z pamitnikw podry tego ksicia. Henryk XI. bowiem wczy si po caej Europie, szukajc, czy gdzie nie znajdzie czego dla siebie. Zajecha a do Anglii, proponujc krlowej angielskiej, Elbiecie, eby go wzia za ma; ale tyle mia szczcia w Londynie, co w Warszawie. Potem wstpi do wojska we Francyi i znw wrci obdzierajc swych podddanych. Tak gospodarowa, e nareszcie wszystkim si zmierzi i w roku 1581 zrobiono na niego wypraw; pojmany, stawiony przed sd krla czeskiego, odsiadywa wiezienie w Pradze i we Wrocawiu przez trzy lata. W roku 1585 udao mu si uciec z wizienia; zemkn do Polski, z tego prostego powodu, e w t stron najbliej mu byo za granic. y jeszcze dwa lata, jedc sobie po Maopolsce, ale ju skromnym kosztem; w roku 1587 przydybala go mier w Krakowie, gdzie o pogrzeb postarao si z litoci kilku Ligniczanw, bdcych tam wwczas w cechu biaoskrniczym.

Krl Stefan Wielki Batory.

Wybr Stefana Batorego okaza si bardzo szczliwym; by to jeden z najdzielniejszych monarchw, jakich w ogle zna historya. Zaraz na wstpie swych rzdw zaj si reformami rnemi, a zwaszcza sdownictwem, ktre uproci; ustanowi osobne najwysze trybunay do spraw waniejszych i do apelacyj, aeby nie trzeba byo chodzi ze spraw a do samego tronu i wyczekiwa dugo, a krl przyjedzie i bdzie mia czas. Wszystkie sprawy rzdowe wzi na swe wasne rce i trzyma ster pastwa siln doni; gdy na pierwszym sejmie zaczli mu si niektrzy sprzeciwia, zawoa, e chce by krlem prawdziwym a nie malowanym. Otaczay tego monarch szacunek i mio wszystkich dobrych obywateli; tom bardziej atoli krzywili si na niego tacy, ktrzy chcieli sprawy publiczne wyzyskiwa na swoj korzy, a ktrych nigdy nigdzie nie brakuje. Mona rodzina Zborowskich, uraona, e krl (jak si im zdawao) za mao daje im godnoci i urzdw, prbowaa wichrzy przeciw krlowi; skutek by taki, e Samuela Zborowskiego cito rk kata, a Krzysztofa Zborowskiego skazano na wygnanie. Dla dobrych by za to dobrym i prawdziwym ojcem; za jego panowania najwicej wanie mieszczan i wieniakw przyjto do stanu szlacheckiego.

Zwycistwa nad Moskw.

165

By te Batory znakomitym wodzem i rycerzem. Podczas bezkrlewia Iwan Grony zagarn prawie cae Inflanty: trzeba je byo odebra. Ruszy tam krl z wojskiem niewielkiem, ale doborowem. W roku 1579 zdobyto Poock, w nastpnym roku Wielkie uki; podczas trzeciej wyprawy posunito si daleko na pnoc i zabrano si do oblegania Pskowa. Iwan Grony, ponoszc klsk po klsce, prosi o pokj; Batory jednake chcia skorzysta ze sposobnoci, aeby zama potg moskiewsk i zmusi Iwana Gronego do sojuszu przeciw Turcyi. Krl bowiem Stefan poj dobrze historyczne powoanie Polski, eby by przedmurzem chrzecijastwa: wypdzenie Turkw z Europy wzi sobie za cel ycia. Polska za dopty nie moga zaczyna wielkiej wojny z Turcy, pkiby od Moskwy nie bya zupenie bezpieczn; inaczej mona byo by pewnym, e Moskwa poczy si z Turkiem, aeby zabra wschodnie prowincye. Car Iwan Grony nie tai i z tem wcale i czsto si odzywa, e Ru trzeba do Moskwy przyczy. Jedna na to tylko bya rada: zgromi Moskw tak, eby si ruszy nie miaa i narzuci jej swoj wol; tak j pokona, eby car na wszelkie warunki pokoju musia przysta; a we warunkach nie miao by uszczuplanie pastwa moskiewskiego, ale oddanie moskiewskiego wojska pod rozkazy krla na wojn z Turkiem. Polska i Moskwa miay razem dokona tego dziea. Iwan Grony pokoju pragn gorco, bo wojna bya dla niego bardzo nieszczliw, ale ani myla przysta na warunki te, o ktrych marzy Batory; a przedewszystkiem zrozumia wybornie, e Batory zna carsk polityk i wie doskonale, e dobrowolnie niczego si tam nie dostanie, tylko trzeba koniecznie przymusi; rozumia przeto, e Batory bdzie go gnbi, a zgnbi i prdzej pokoju nie zawrze, choby mia jeszcze kilka wypraw urzdzi. Ale poradzi sobie Iwan: oto wyprawi poselstwo do papiea Grzegorza XIII., udajc, e on chce ruszy na Turka, tylko mu Polacy przeszkadzaj t wojn; co wicej, udawa, e chce przej na wiar katolick z caym swoim narodem, tylko ta wojna mu przeszkadza! Papie kaza Polakom zawrze pokj od razu, bo papie uwierzy Iwanowi; przestrzegali Polacy, ale papie wierzy Moskalom. Zawar tedy Batory pokj: Inflanty byy odzyskane, Moskwie na dugie lata odechciao si prbowa zaborw; polskie interesy byy zupenie zaspokojone ale interesy europejskie, interes caego chrzecijastwa przepad. (Car wprawdzie do ostatka mwi papieskiemu posowi o katolicyzmie, ale na spenienie tej obietnicy czekaj w Rzymie do dzi dnia.) Wojny te rozbudziy w Polakach rycerskiego ducha, wywiczyy polskie wojsko, ktre odtd przez dugie lata coraz wiksze czynic postpy, doprowadzio do tego, e stao si najlepszem w Europie. Wojny te s te znamienne w historyi polskiego ludu. Oto krl Stefan powoa chopa pod bro, nie tylko sam szlacht. Z wieniaczego stanu uformowa piechot, zwan anow, ktra na wojnach tych sprawia si bardzo zaszczytnie. Udzia w obronie ojczyzny, przelewanie krwi wsplnie ze szlacht, miao si sta dla ludu szczeblem do ycia obywatelskiego. Bardzo te wielu chopw wracao z wojny do domu szlachcicami. W pochodach wojennych oddawali chopi nieraz bardzo wielkie usugi wojsku; krl Stefan te cae wsie obdarza czasem szlachectwem. Jest rzecz wan wiedzie, czy krl robi to wbrew woli szlachty, czy te wikszo narodu zgadzaa si na takie postpowanie? Ot krl Stefan opiera si na szlachcie; pierwszym swoim ministrem, kanclerzem, i hetmanem, zrobi przywdzc szlachty, Jana Zamojskiego, z ktrym o wszystkiem si naradza. Wikszo znaczna szlachty zupenie si zgadzaa na postpowanie krlewskie. Ten krl by gorliwym katolikiem i zdziaa duo dla nawrcenia dyssydentw. Jezuitw popiera z caych si; w Wilnie zaoy dla nich akademi. W Inflanciech zupenie zlutrzonych, gdzie dawniejsze biskupstwa luteranie skasowali, zaoy na nowo biskupstwo i wprowadzi do kraju Jezuitw. Ale nigdy, ani razu, nie dozwoli robi protestantom gwatu; mieczem nawraca nie chcia, a moe wanie dla tego przerzedzay si w Polsce coraz bardziej protestanckie szeregi. 166

Mdroci, sprawiedliwoci i dzielnoci zyska sobie krl przywizanie caego narodu. Z pocztku znaczna cz nie chciaa go mie krlem (bo wybrali Habsburga), potem byy jeszcze takie warchoy, jak Zborowscy a przy kocu cay nard, jak jeden m sta przy swoim wielkim krlu. Najwikszy poeta tych czasw, Jan Kochanowski, mia podczas elekcyi mow za Habsburgiem, a wic przeciw Batoremu; ale gdy Batory zasiad na tronie, ten sam Kochanowski gosi, e nard pozyska prawdziw per i w poezyach swoich uwielbia krla. Czu nard, e ten krl prowadzi Polsk do wielkich dzie. O swych planach tureckich pamita krl dobrze. Gdy w roku 1584 umar Iwan Grony, a na tron moskiewski wstpi syn jego Fedor, czowiek saby, bezdzietny i poddany zupenie wpywom swoich dworzan, umyli krl pozyska teraz Moskw do swoich zamiarw, a gdyby car nie chcia sprzymierzy si przeciw Turcyi, zmusi go do tego. Mia mono rozpocz na nowo wielkie wojny, bo caa szlachta, nard cay, gotw by i z zapaem wszdzie, dokd ten krl, taki krl, powiedzie; sejm gotw by kadej chwili uchwali wszystko, czego krl zada. Zacz tedy krl Stefan przygotowania; porozumia si z Rzymem, a wczesny papie, Sykstus V. popiera go gorliwie. Uoono wielki plan, na podstawie ktrego miano zaczepi Turcy rwnoczenie i w Europie i w Azyi; krl wyprawia poselstwa na wszystkie strony, a rokowania dyplomatyczne w tej sprawie sigay od Hiszpanii a do Persyi. Zwoa krl nareszcie sejm na Luty 1587; na tym sejmie mia wystpi ze swoim planem, ale nie doczeka go; po krtkiej chorobie zmar 12-go Grudnia 1586. mier Stefana Wielkiego, to najcisze nieszczcie Polski. Dziesi lat tylko rzdzi, gdyby mu byo dodano jeszcze drugie lat dziesi, byby z Polakami wielkich dzie dokona i byby zmieni w Polsce wszystko, co w niej byo niedobrego. On byby prowadzi dobrych obywateli do coraz lepszych urzdze pastwa; on byby zrobi obywatelem chopa polskiego i on byby przeprowadzi dziedziczno tronu. Historycy polscy twierdz wprost, e gdyby Stefan Wielki by poy dalej, polskie pastwo istniaoby do dzi dnia.

Krlowa Anna i jej siostry.

eby ten krl by mia przynajmniej syna! Nie ulega adnej wtpliwoci, e nard byby mu ofiarowa koron, ale Stefan by bezdzietny. Wola narodu daa mu za on Ann Jagiellonk, siostr Zygmunta Augusta, ostatni latorol Jagiellonw; nard chcia w ten sposb uczci pami Jagiellonw, ale na on Anna bya ju za star. Krlowa Anna zaywaa wielkiej powagi w Polsce; ze wszystkich sistr ona jedna przebywaa w kraju. Krl Zygmunt Stary mia pi crek. Z tych najstarsza, Jadwiga, wysza za m za elektora brandenburskiego i tam o Polsce prawie e zapomniaa; druga, Zofia, bya za Henrykiem ks. Brunwickim i pozostaa zawsze wierna tradycyom rodzinnym. Nastpna z kolei, Izabella, bya on krla wgierskiego Jana Zapolyi, ktry cae ycie walczy o koron z Habsburgami, majc do tego nad sob przewag tureck; tote i ycie Izabelli bardzo byo smutne, a w cigej niemal tuaczce po Siedmiogrodzie, Wgrzech i Polsce; przez jaki czas (jak o tem bya mowa) miaa ksistwo na lzku. Czwart bya Anna, ktra pno dopiero wysza za m, za Batorego. Najmodsza, Katarzyna, zostaa on Jana, ksicia inflandzkiego, z krlewskiej szwedzkiej dynastyi Wazw; wczesny krl szwedzki podejrzywa Jana o wrogie zamiary wzgldem siebie i uwizi go. Katarzyna dzielia z mem wizienie przez cztery lata, a znowu w roku 1568 ksica para odzyskaa wolno. W tem wizieniu powia syna, Zygmunta, ktrego wychowaa po polsku i po katolicku. Skutkiem zmian w rodzinie krlewskiej zosta ten Zygmunt nastpc tronu szwedzkiego, w kraju zupenie protestanckim. Byy o to cikie kopoty i przykre bardzo sprawy w rodzinie krlewskiej; mody Zygmunt tak by jednake przez matk Jagiellonk utwierdzony w wierze, e niczem od prawdziwego Kocioa odstraszy si nie da. 167

Krl Zygmunt III. Waza.

Tego-to Zygmunta umylia polska "ciotuchna" Anna wprowadzi teraz na tron polski. Nie brako innych kandydatw i habsburgowie po raz trzeci stanli do walki wyborczej, tym razem walka ta miaa si przenie na pole bitwy. Arcyksi Maksymilian, wyznaczony z habsburskiej rodziny na polskiego krla, wystpi zbrojno, gdy wikszo owiadczya si za Zygmuntem, gwnie przez przywizanie do pamici. Jagiellonw, ktrych by potomkiem, chocia po kdzieli. Habsburgowie postanowili gwatem zaj stolic i wojsko niemieckie podeszo pod sam Krakw, nie mogc tu jednak nic sprawi, zaczo si cofa. Arcyksi zamierza zapewne postara si o wiksze wojsko. Ale hetman Zamojski ciga go zebranemi na prdce hufcami, widzc to Maksymilian uszed szybko za granic, na lzk, sdzc, e Polacy nie bd mieli przekroczy granicy habsburskich posiadoci. Ale co wolno Niemcom w zaczepce, wolno Polakom w obronie. Hetman postanowi da nauczk, e tronu polskiego si nie zdobywa, przekroczy granic i pod Byczyn na lzku stoczy bitw, w ktrej rozgromi nieprzyjacielskie wojsko, a samego Maksymiliana wzi jecem. Przebywa arcyksie przez dwa lata w polskiej niewoli, na hetmaskim zamku Krasnymstawie. Obchodzono si tam z nim jak najlepiej i z wszelkiemi honorami; sam to przyzna chwalc polsk rycersko; tylko eby pamita, e jest w niewoli, kaza hetman st, na ktrym jada, otoczy acuchem ale zotym. Kuszenie si o tron polski z wojskiem, byo tak sam niezrcznoci, jak przedtem prbowanie osobnych konszachtw z Litw. Habsburgowie przez te grube bdy odstrczyli sobie do reszty Polakw; przy nastpnych elekcyach mowy ju o nich nie byo. Co wicej, zaczto ich w Polsce, gdzie z razu silne mieli stronnictwo, powszechnie nienawidzie, a gdy krl Zygmunt Waza wszed z nimi nastpnie w przymierze, byy o to wielkie kopoty na sejmach. Zygmunt III. Waza zawar za sojusz z Habsburgami dla tego, e marzy o wielkim zwizku pastw katolickich, a Habsburgowie przedstawiali wanie katolicyzm w rodkowej Europie, podobnie, jak Polska na wschodzie. Polacy za obawiali si, e Zygmunt III., mogc by krlem szwedzkim, odstpi Habsburgom tronu polskiego.

Sprawa religijna na lzku.

Gow dynastyi Habsburskiej, cesarzem, krlem wgierskim (o ile tam nie panowali Turcy), krlem czeskim i panem lzka by od roku 1576 cesarz Rudolf II. W rok po wyborze, w roku 1577 przyjecha do Wrocawia odebra hod lzka, ale potem ju nie zajmowa si sprawami lzkiemi prawie cakiem i wpywu osobistego na nie nie wywiera. Stosunki lzkie zawisy najzupeniej od wpyww miejscowych. Pod wzgldem religijnym zna byo coraz wiksze szerzenie si protestantyzmu, ktry zajmowa coraz wicej miejsca take na Grnym lzku. W ksistwie Cieszyskiem rzdzi od roku 1596 ksi Adam Wacaw, ktry wprost wypdza katolikw ze swych posiadoci. W Opawie byo w roku 1580 tylko 14 katolikw w caem miecie. Szczciem kapitua wrocawska zacza si gorliwiej krzta koo sprawy katolickiej i w roku 1580 przyj biskup wrocawski ustawy soboru trydenckiego. (W Polsce zrobili to biskupi, o trzy lata wczeniej, w roku 1577, na synodzie piotrkowskim; biskup wrocawski, wezwany na ten synod przez prymasa gnienieskiego, jako jeden z biskupw polskiej prowincyi kocielnej, nie stawi si.) W rok po przyjciu ustaw trydenckich, w roku 1581, zamieszkali we Wrocawiu pierwsi dwaj Jezuici, ale domu swego nie mieli przez dugie jeszcze lata. W roku 1600 wybraa kapitua biskupa wielce gorliwego, Jana von Sitsch; rwnoczenie o rok tylko wczeniej, 1599 roku zasiad na biskupstwie oomunieckiem kardyna Franciszek Dietrichstein. Obaj ci biskupi zaczli zwalcza protestantyzm. Biskup wrocawski stara si o gorliwsze duchowiestwo dla swej dyecezyi, dziaa zacht i przekonaniem. Oomuniecki posun si dalej, za daleko, bo a do miecza. W roku 1603 168

wystara si o wyrok infamii na miasto Opaw, t. j. e cesarz na jego danie wyj Opaw z pod prawa. Gdy kardyna tam przyjecha, przyjto go kamieniami. Za to w cztery lata potem wyprawiono na Opaw puk onierzy, ktrzy zdobywszy miasto, przez 8 miesicy w niem gospodarowali, a tymczasem kardyna przywraca katolickie naboestwo. Tak tedy w roku 1607 po raz pierwszy polaa si na lzku krew, po raz pierwszy sprbowano nieszczsnego nawracania mieczem. W ssiedztwie Opawy, w Karniowie (a take w Boguminie i w Bytomiu) wadali Hohenzollernowie. Po margrabi Jerzym nastpi tu jego syn, Jerzy Fryderyk, ktry by bezdzietny. Karniw mia tedy w braku dziedzica wrci do korony czeskiej, pod bezporedni wadz krla czeskiego, cesarza Rudolfa. Ale Jerzy Frydederyk, umierajc w roku 1603 zapisa swe ksistwo elektorowi brandenburskiemu Joachimowi Fryderykowi, ktry odstpi je znowu w roku 1606 swemu modszemu synowi Janowi Jerzemu. Rudolf II. protestowa przeciw testamentowi i objciu rzdw przez elektora i jego syna, ale niemia siy, aeby wymusi posuszestwo dla swego zdania. Tak wic pozostali dalej na lzku Hohenzollernowie, jako gwny filar protestantyzmu w kraju.

List majestatu cesarza Rudolfa.

Cesarz i krl Rudolf by od roku 1600 bardzo niedonym monarch; dosta choroby umysowej, ktra mu czsto pami odbieraa. Stawa si zupenie niezdatnym do rzdw, tote nie brako niezadowolonych, ktrzy go chcieli zrzuci z tronu. Na czele niechtnych stan rodzony brat cesarza, arcyksi Maciej, ktry zebrawszy wojsko, zmusi Rudolfa, e mu odstpi w roku 1608 rzdw Austryi, Moraw i Wgier. Zostay przy Rudolfie Czechy i lzk. Czechy dochoway mu wiernoci, ale nie za darmo. Cesarz, jako krl czeski, musia ogosi dla Czech t z. "list majestatu", moc ktrego nadawa w Czechach luteranom zupene rwnouprawnienie z katolikami. lzcy ksita i wiksze miasta postanowiy tedy te skorzysta z tej sposobnoci; z pocztku si wahali, po czyjej stan stronie, Rudolfa czy Macieja. Kiedy w roku 1608 Maciej wysa do nich poselstwo, nie dali adnej stanowczej odpowiedzi. Wanie umar wtenczas biskup Sitsch, a gubernatorem by protestancki ksi ziembicki, Karol II. Zwoawszy stany lzkie przeprowadzi uchwa, eby nie paci krlowi podatkw, pki nie uczyni zado dwom daniom: eby o luteranizm nikogo nie przeladowa i eby nigdy biskupa wrocawskiego nie mianowa gubernatorem. Rudolf, widzc, e i lzk mgby odpa do Macieja, przysta na wszystko, i "list majestatu"; z roku 1609 obowizywa take na lzku. Tyle w tem byo dobrego, e wykluczao przeladowanie przez wadz rzdow za religi. Ale na lzku luteranizmu nie mia kto przeladowa, bo wszyscy majcy si (z wyjtkiem jednego biskupa) i tak ju byli lutrami. List majestatu dobry by, e broni protestantw od ucisku tam, gdzie katolicy bdc w wikszoci okazywali ochot do nawracania mieczem.. Ale dla krajw, gdzie wikszo bya lutersk, mia list majestatu z stron w tem, e pozwalajc protestanckim ksitom i magistratom urzdza si wedug wasnej woli w sprawach religijnych, nie dawa ochrony katolickim poddanym, bdcym w mniejszoci na wypadek, gdyby luteranie ich mieczem nawraca zapragnli, t. j. gdyby chcieli dopuszcza si na nich gwatw, jak to byo n. p. w ksistwie cieszyskiem. List majestatu z roku 1609 tyczy si tylko luteranw, tj. konfessyi augsburskiej; kalwini i inne sekty nie miay doznawa jego opieki.

Cesarz Maciej.

169

Rudolf wydawszy to rozporzdzenie tylko pod przymusem, radby je cofn; myla te o odebraniu krajw wydartych przez brata Macieja. eby wzmocni stanowisko katolikw w ssiedztwie Czech, postara si, e rwnoczenie obsadzono dwie stolice biskupie arcyksitami habsburskimi. W r. 1608 wybrano w Wrocawiu arcyksicia Karola, ktry te protestowa przeciwko listowi majestatu. Jeszcze dalej posun si arcyksi Leopold, biskup passawski. Ten zebra w roku 1611 wojsko i ruszy wprost na Prag; zdoby nawet przedmiecie zwane Ma Stron; gdyby si przedsiwzicie byo udao, byby Rudolf ogosi Leopolda swoim nastpc i odebra prawa pozwolone luteranom. Czescy protestanci zadali posikw od ksit i miast lzkich i zaczto te zbiera na lzku wojsko przeciw Leopoldowi, a wic te przeciw Rudolfowi, ktry go sobie przyzwa. Ale sprawa rozstrzygna si, zanim nawet lzkie wojsko zdyo przyby. Powodzenie Leopolda zatrzymao si i skoczyo na praskiem przedmieeiu, Maciej przyby spiesznie ze swojem wojskiem i rzecz caa skoczya si na tem, e Rudolfa strcono z tronu czeskiego w roku 1611. Ju 18-go Sierpnia by Maciej w Wrocawiu i odebra hod lzka; a lzkowi byo te to zupenie wszystko jedno, czy Rudolf, czy Maciej i przyjto nowego krla tak, jak gdyby Rudolf ju by umar. Ksi Brzegu, Jan Krystyn, wyjecha naprzeciw Macieja a do Lignicy z wietnym orszakiem, a Wrocawianie takie wyprawiali festyny, e a osobne ksiki pisano o tem przyjciu nowego pana. List majestatu musia Maciej oczywicie potwierdzi. Skorzystaa z niego .... ksieni trzebnickiego klasztoru, przyjmujc luteranizm i wychodzc od razu te za m za jednego z urzdnikw w dobrach klastornych. Wypadek ten by prawdziwym skandalem. Jakby na wynagrodzenie tej straty, nawrci si w roku 1613 ksi cieszyski. W tyme roku nada cesarz ksistwo opawskie gorliwemu katolikowi Karolowi Lichtensteinowi, a w ksistwach opolskiem i raciborskiem, (ktre od roku 1598 byy znw bezporednio pod wadz korony) poobsadza urzdy katolikami. Nawrcony ksi cieszyski zosta te w roku 1617 gubernatorem lzka; umar jednake ju tego samego roku. Godno t otrzyma po nim Jan Krystyn z Brzegu, protestant, ale pod warunkiem, e si nie bdzie sprzeciwia biskupowi wrocawskiemu, ktry w swojem ksistwie Nyskiem nie chcia protestantyzmu. Niedawno przedtem nie byo na lzku ani jednego wieckiego ksicia katolickiego; teraz przynajmniej w poudniowej czci kraju byo ich dwch, cieszyski i opawski. Tote na Grnym lzku katolicyzm znowu si podnis. Lutrami za w tym czasie byli ksita: Karol II. Ziembicki (z rodu Podiebradzkiego), Jan Krystyn ksi Brzeski (Piast) i brat jego Rudolf Lignicki tudzie margrabia Jan Jerzy, ksi Karniowsid, ktremu i Maciej take odmawia uznania. Ot ci trzej ostatni luterscy ksita przeszli teraz za cesarza Macieja, na kalwinizm, a przez to stracili prawa, ktre list majestatu przyznawa tylko luteranom. Wrocaw pozosta przy luterstwie. Tak stay sprawy, kiedy wybucha straszna religijna wojna trzydziestoletnia. Zacza si ona w Czechach, ogarna cae Niemcy, a lzk wcignity w ni musia przez ni cierpie, dlatego, e nalea do czeskiej korony, a nie do polskiej, ktra o wojnach nic nie wiedziaa. Przebieg tej wojny czy si w kilku zdarzeniach z history polsk; tote zanim zaczniemy o niej opowiada, musimy uzupeni sobie wiadomoci o tem, co si przedtem dziao w Polsce.

Unia Brzeska.
Podczas gdy w Niemczech mylano o nawracaniu si wzajemnem mieczem, Polska po swojemu mylaa o dalszych uniach. Oto w roku 1596 zawarli schyzmatycy mieszkajcy w granicach pastwa polskiego z katolikami uni w Brzeciu litewskim, w ktrej odnowiono uni florenck; schyzmatyccy biskupi poddawali si papieowi i przeszli wraz ze swemi dyecezyami na ono Kocioa katolickiego, zachowujc najzupeniej odrbny sowiaski obrzdek. Dwie tylko dyecezye schyzmatyckie nie przyjy ani teraz jeszcze unii: lwowska i przemyska. Ale nie przyszo nikomu przez myl, eby je o to 170

przeladowa; czekano, a si nakoni dadz i czekano dugo, a si doczekano w roku 1710, ale miecza z pochwy nie wyjto.

Szwedzkie kopoty.
Protestantyzm zamar ju prawie cakiem; za Zygmunta III. Polska jest ju pastwem zupenie katolickiem, a drobna garstka dyssydentw nie miaa prawie adnego znaczenia. Krl sam podejmuje polityk katolick na wielk skal. Dziedziczny jego kraj, Szwecya, by zupenie protestanckim, tote korzysta z tego stryj Zygmunta, ksi Karol Sudermaski podburzajc zawczasu przeciw katolickiemu dziedzicowi korony, eby tron jemu si dosta. Widzc to ojciec Zygmunta, krl Jan, chcia ju w r. 1589, eby Zygmunt przyjeda do Szwecyi i jeszcze za ycia ojca si koronowa. Nie dao si to jednak wykona. Dopiero po mierci ojca mg Zygmunt do Szwecyi przyjecha; koronowa si wprawdzie w roku 1594, ale widocznem byo, e si przy koronie nie utrzyma. Karol Sudermaski tak wszystko urzdzi, e Zygmunt musia nietylko zatwierdzi wolno wyznania augsburskiego, ale nawet podpisa ustaw wykluczajc katolikw od urzdw; yciu jego zagraao cigle niebezpieczestwo i zawdzicza ocalenie tylko czujnoci otaczajcej go zawsze stray polskiej. Tronu si wszake zrzec nie chcia, nie mogc si pozby nadzieji, e moe mu si przecie uda sprowadzi dla Kocioa lepsze czasy w Szwecyi. Ale trzeba byo nakoniec wraca do Polski, a w takim razie krajem rzdzi znowu stryj Karol, ktry coraz bardziej psu szyki Zygmuntowi. Tote Zygmunt myla nawet o tem, eby si zrzec polskiej korony, ale o tem panowie polscy i sysze nie chcieli, bo Zygmunt chcia nastpstwo po sobie zapewni Habsburgom, ktrzy ju mir stracili. Polacy proponowali, eby si zrzek korony szwedzkiej, skoro i tak jasn byo rzecz, e jej nie utrzyma; ale tego znowu krl zrobi nie chcia. Do Polski trzeba byo wraca, bo grozio niebezpieczestwo tureckie. Ju w roku 1590 domagaa si Turcya haraczu, t j. daniny na znak ulegoci, a znaczne wojsko wyruszyo nad Dniestr. Udao si wtenczas zaegna t burz, ale za to w dwa lata potem nastpi straszny napad Tatarw na Ru Czerwon. Aeby si lepiej zabezpieczy od wschodnio-poudniowych kresw, wkroczy hetman Zamojski na Modawy, kraj oddzielajcy Polsk od Turcyi, ktrego ksita (czyli hospodarowie), czsto si z Turcy czyli, osadzi tam na hospodarstwie przyjaznego Polsce ksicia, a Tatarw rozgromi pod Cecor w roku 1595. Tymczasem w Szwecyi Karol Sudermaski jawnie ju mwi, e Zygmunta strci z tronu i sam krlem bdzie. Pojecha tam tedy krl Zygmunt w roku 1598, a zwyciywszy stryja, zaj stolic kraju, Stockholm. Potem jednak odwrcio si od niego szczcie, przegra w drugiej bitwie, i Karol krlem zosta rzeczywicie. Tej wojny krla o tron szwedzki nie uzna sejm polski za narodow, uwaajc to za spraw krlewsk. Polacy zawsze byli tego zdania, eby si Zygmunt zrzek korony szwedzkiej, ale Zygmunt przy swojem obstawa i chcia, eby wojsko polskie wywalczyo dla niego tron szwedzki. Polska ssiadowaa ze Szwecya w Inflanciech; kraina za granic polskich Inflant, zwana Estoni, naleaa do Szwecyi. Szwedzi pragnli jednak nadto zaj nietylko cae Inflanty, ale w ogle zapanowa nad caem wybrzeem morza Batyckiego. Zamiary te byy dla Polski nader niebezpieczne na przyszo; naleao tedy koniecznie Szwecy upokorzy, okaza Szwedom, e Polska nie pozwoli sobie brudzi nad Batykiem. Niestety, rzadko kto ze wspczesnych rozumia, e tu sprawa krlewska czy si z donios polska spraw polityczn. Krl Zygmunt, eby uzyska pomoc pastwa polskiego, zrzek si w roku 1600 Estonii, jako krl szwedzki, na rzecz pastwa polskiego. Karol Sudermaski zaraz jednak Estoni napada i dla siebie zaj; graniczny polski starosta, take teraz wkroczy do Estonii, bo skoro Polsce odstpiona, wic naleao jej broni; a pki Zygmunt sam si nie zrzek korony szwedzkiej, naleao go za krla szwedzkiego uwaa; wic czy Estonia miaa nalee do Polski, czy do Szwecyi jednako i naleaa do Zygmunta, a nie do Karola. Tak musia myle kady wierny poddany 171

Zygmunta, tak te myla w starosta. Karol zapyta go, czy to Polska mu wojn wypowiada? Odpar starosta, e on nie moe da odpowiedzi na takie wane pytanie, e trzeba si zapyta sejmu, bo to do sejmu naley. Powinien by tedy Karol posa przynajmniej kuryera do Warszawy, do kanclerza, byaby si zebraa cho rada senatu, a odpowied brzmiaaby z pewnoci, e Polska wojny nie wypowiada. Przewidywa to Karol, ale on wanie chcia wojny, eby Zygmunta zmusi do abdykacyi i dlatego te odrazu (sam wojny rwnie nie wypowiadajc) przekroczy granic polsk. W ten sposb Polska mimowoli znalaza si we wojnie, o ktrej nikt nawet nie myla. Skoro Karol by z wojskiem na polskiej ziemi, trudno byo nie wojowa z nim; trzeba go przecie byo wypdzi! Szereg wietnych bitew odda ca prawie Estoni w rce polskie; najwietniejsze z nich byo w roku 1604 pod Kircholmem, odniesione przez Chodkiewicza. Wtem wybuch przeciw krlowi rokosz, ktry owoce wszystkich tych zwycistw zmarnowa. By to rokosz Zebrzydowskiego, pierwszy rokosz w historyi polskiej. Z broni w rku stana cz obywateli przeciw krlowi, do wojny domowej. Przyczyn bya niech do krla, a pozorem opr przeciw wojnie szwedzkiej. Jakkolwiek byo, rokosz ten by bardzo zym i szkodliwym; ju si stao, a skoro wojna bya zaczta, nie godzio si przerywa jej wojn domow, ale trzeba ju byo zgnbi nieprzyjaciela do koca. Jakkolwiek byo, trzeba byo pamita, e rokosz nietylko by dokuczeniem krlowi, ale te osabieniem pastwa. Tote wikszo narodu stana przy osobie krlewskiej, a rokoszanie zostali pokonani w roku 1607. Rokosz ten przeszkodzi te nie tylko sprawie szwedzkiej, ale te i drugiej, jeszcze waniejszej, moskiewskiej.

Dymitr Samozwaniec.
Iwan Grony mia dwch synw: Fedora i Dymitra. Na tron wstpi w roku 1584 starszy, Fedor, ale i ten by jeszcze maoletnim, wiec rzdy sprawowa, jako opiekun, Borys Godunow, magnat moskiewski. Godunow zamyla jednak zagarn tron dla siebie. Fedor by sabowitym i bezdzietnym; tron po nim naleaby si Dymitrowi, (je tego uprztn Godunow, kazawszy go w roku 1591 zamordowa. I rzeczywicie, w siedm lat potem, po mierci Fedora, w roku 1598 zosta Godunow carem. W pi lat pniej, w roku 1603, zjawi si w Kijowie mnich Bazylianin, mienicy si owym Dymitrem, synem Iwana Gronego; twierdzi, e oprawcy Borysa Grudonowa zamordowali inne podstawione im, dziecko, on za sam cudownie uszed zasadzki. Polskie rodziny Winiowieckich i Mniszchw zajy si losem owego Dymitra, o ktrym trudno jest z wszelk a wszelk pewnoci powiedzie, czy by prawdziwie carewiczem, czy te tylko oszustem samozwacem. Krl Zygmunt III. kaza go przed siebie zawoa i ca rzecz bada; ale Dymitr podawa rzeczywicie takie dowody, e wszyscy uwierzyli. Dnia 17-go Kwietnia 1604 roku przyj Dymitr katolicyzm w krakowskim kociele witej Barbary, sam nuncyusz papieski udziela mu przy tem sakramentw. Owiadczy si o crk wojewody sandomierskiego, Maryn Mniszchwn, a oeniwszy si z ni, zyska poparcie monych polskich rodw. Krl za widzia w tem zrzdzenie Opatrznoci, narzdzie do rozszerzenia unii religijnej na Moskw. Zreszt, skoro uwaali Dymitra za prawdziwego, w takim razie nalea mu si tron carski, a wic suszn byo rzecz dopomdz mu; suszn, a przytem take mdr, boby si miao na carskim tronie przyjaciela Polski, skoczyyby si nieszczsne wojny moskiewskie, a natomiast Polska w sojuszu z Moskw mogaby zabra si do wykonania planw Batorego: do wypdzenia Turkw z Europy. Na razie nie potrzebowao si nawet pastwo miesza do tej rzeczy; kilka magnackich rodzin postarao si o druyn wojskow dla Dymitra i to wystarczyo. Lud moskiewski z radoci przyj Dymitra. Wdowa po Iwanie Gronym uroczycie owiadczya caemu ludowi, e to jest naprawd jej syn; powiadczyo to te kilka osb, ktre dobrze znay modego Dymitra. Dzieci to miao niektre 172

szczeglne oznaki na ciele, a wszystkie byy te u tego Dymitra, ktry teraz z Polski przyjeda. Kt mia nie wierzy, skoro matka przyznawaa si do niego? Dymitr zasiad te na tronie carskim w roku 1606 wraz z on, polsk szlachciank, Maryn Mniszchwn. Ale katolicyzm jego i katolickie polskie otoczenie narobio mu wnet nieprzyjaci; Moskale nie chcieli ani sysze o papieu. Dymitr bra si do rzeczy niezrcznie; wywoa bunt. Pokona go wprawdzie, ale tymczasem zaczto gosi, e jest prostym oszustem, samozwacem. Nastpi drugi bunt; carowa wdowa owiadczya teraz, e Dymitr nie jest jej synem! (Kt dzi prawdy dojdzie, kiedy carowa prawd mwia, a kiedy , nieprawd ?) Skoczyo si na tem, e Dymitr utraci ycie w buncie, a carem obwoano kniazia Wasyla Szujskiego. Ale teraz zaczy si dopiero w pastwie moskiewskiem straszne rozruchy, ktre trway a. do roku 1609. W tym roku umylio stronnictwo jedno w Moskwie przywrci w kraju porzdek przez wezwanie na tron polskiego krlewicza Wadysawa. Zygmunt III. wypowiedzia tedy wojn carowi Szujskiemu. Hetman kiewski odnis wietne zwycistwo w roku 1610 pod Kuszynem i wszed do stolicy, do miasta Moskwy. Bojarowie, t j. szlachta moskiewska, uoyli si z nim o tron dla krlewicza. Ale byo te stronnictwo przeciwne, nie chcce sojuszu z Polsk. Wszystko zalee miao od popiechu, a tymczasem krl syna nie przysya, a w kocu owiadczy, e on sam bdzie carem! Tak tedy chcia dwiga a trzy korony: polsk, szwedzk i moskiewsk. Otem nie mogo by mowy; Zygmunta nikt na tron carski nie wzywa, tylko Wadysawa. Moskale wzywajc na tron swj krlewicza polskiego, nie mieli przez to na myli, e bd pod jednym monarch wraz z Polsk; polskie bero mogo przypa drugiemu krlewiczowi, Janowi Kazimierzowi, ktry wanie w roku 1609 przyszed na wiat. Uporem swym zmarnowa krl szczcie, ktre si samo wpraszao jego dynastyi, a Polsce odj sposobno wywieranie staego wpywu cywilizacyjnego na Moskw, Kocioowi przeci drog na Wschd Dwukrotne wyprawy na Moskw, w roku 1613 i 1617 nie zdoay ju naprawi popenionych bdw; w roku 1618 zawarto pokj w Dywilinie, dla Polski bardzo zaszczytny, bo powracajcy jej rozlege prowincye z miastami: Smolesk, Nowogrd siewierski i Czernichw. Czeme to jednak byo w porwnaniu z tem, co by mogo!

Wojna turecka.
Ledwie si skoczyy zapasy moskiewskie, nastaa wojna turecka. Wojewoda siedmiogrodzki, Betlen Gabor, cigle wichrzy przeciw Polsce i bra udzia w wyprawie tureckiej ju 1617 roku. W r. 1618 trzeba byo po raz wtry rozprawia si z pksiycem, ale wielka wojna nastaa dopiero roku 1620. Sdziwy hetman kiewski nie otrzyma naleytych posikw od hospodara modawskiego, a zawidszy si na nim musia stan pod Cecor w dawnem obozowisku Zamojskiego, zkd taborem mia si przedziera na drug stron Dniestru. W porzdku i z najwiksz roztropnoci kierowa tem przedsiwziciem i ju by blisko Dniestru, gdy dosign go los, poleg, gowy wasnej za wiar nastawiwszy. Na rok nastpny, 1621, przypada jeszcze wiksza nawaa turecka. Wyznaczony na wodza Karol Chodkiewicz usadowi si w obronnym obozie pod Chocimem, gdzie przez trzy tygodnie wytrzymano straszne oblenie, cudami mstwa odpierajc szturmy. Nareszcie sutan widzc, e nie poradzi, zgodzi si na pokj. Wytrwao polskiego wojska tem godniejsz jest podziwu, e podczas oblenia zmar wdz Chodkiewicz. Kiedy zawierano pokj, zostawaa w obozie w sam raz jedna jeszcze beczka prochu! Takie byy w Polsce sprawy, kiedy w Czechach buchn grony pomie, z ktrego miaa ogarn cae Niemcy i zaj take lzk:

173

Wojna Trzydziestoletnia,
do ktrej opisu teraz przyjdziemy.

Liga katolicka i Unia protestancka.

Od dawien wrzaa nienawi pomidzy protestanckiemi a katolickiemi stanami. Niemcy podzielone byy na dwa zbrojne obozy: Lig katolick pod naczelnictwem ksicia bawarskiego i protestanck Uni, na ktrej czele sta kalwiski Palatyn Nadreski Fryderyk. Godno cesarska spoczywaa w rku katolickiej dynastyi Habsburgw; przeciw niej te zwracaa si gwnie niech protestantw. Habsburgowie pragnli utrzyma stanowcz przewag katolicyzmu przynajmniej w swoich krajach austryackich, ale i tam zaczy si niesnaski religijne. W Czechach list majestatu cesarza i krla Rudolfa, chocia potwierdzony przez Macieja, nie uspokoi bynajmniej umysw, ale przeciwnie sta si powodem nowych kopotw; katolicy prbowali cieni, a protestanci chcieli rozszerzy jego zastosowanie. O kad parafi z osobna kcono si, czy list majestatu ma mie znaczenie, czy nie. Kiedy w Brunowie, blisko lzkiej granicy, zamknito zbr protestancki, wszczy si krwawe rozruchy; kalwiscy czescy panowie w Pradze postanowili z broni w rku wystpi przeciw Maciejowi, eby zmusi krla do powolnoci, a gdyby nie chcia przysta na ich dania, zdecydowano si odj panowanie Habsburgom a powoa na tron protestanta. Dnia 23-go Maja 1618 by w Pradze rozruch, podczas ktrego trzech cesarskich dygnitarzy wyrzucono przez okno z kancelaryi w zamku krlewskim. Stao si to hasem najstraszniejszej w historyi wojny. Na lzku, najpotniejszy z ksit, margrabia Jan Jerzy Hohenzollern, by te najwikszym nieprzyjacielem Habsburgw. Wiedziano o tem na dworze krlewskim i od dawien mylano tam ju o tem, jakby si brandenburskiej rodziny pozby ze lzka. Ani Rudolf ani Maciej, nie uznawali prawnoci ich panowania w Karniowie. Krl Maciej przystpi te do walki z Hohenzollernami i zacz od tego, e pozwa margrabiego przez sd Stanw lzkich o posiadanie Bytomia, ktry niegdy pozyska by margrabia Jerzy prawem zastawu; sd te uzna, e teraniejszy margrabia Jan Jerzy musi Bytom odda cesarzowi, jako krlowi czeskiemu, byle cesarz zapaci mu nalene pienidze. Ale tymczasem wanie zacza si wojna i margrabia, zamiast ustpi z Bytomia, zbuntowa si przeciw krlowi, zawarszy przymierze z Uni protestanck w Niemczech; by moe, e sobie roi, i po strceniu Habsburgw sam zostanie krlem czeskim. Czechom bowiem w tej wojnie wszystko jedno byo, czy Niemiec, czy Sowianin, byle tylko nie katolik. Z margrabi poczy si zaraz ksi Olenicki, Lignicki i miasto Wrocaw. Zebrali te zaraz wojsko, 4000 piechoty i 2000 jazdy, gotowi na kade wezwanie czeskich rokoszan wkroczy do Czech, na wojn przeciw krlowi, ktry lzka, ani adnego z ksit, w niczem jeszcze nawet nie zaczepi.

Kardyna Klesl.
Wadza kocielna, widzc na co si zanosi, radzia cesarzowi umiarkowanie, przestrzegajc przed niepotrzebnym rozlewem krwi chrzecijaskiej. Kardyna Klesl radzi, eby lepiej na razie przysta na dania protestantw i pokojow drog oddziaywa na nich, starajc si wzmocni Koci innemi rodkami, ale nie wyciga miecza z pochwy. Ale cesarz chcia wojny, aeby po zwycistwie tem atwiej przeprze swoj wol; zamierza po zwycistwie gwatem nawraca protestantw, upornych wygna z kraju, a przy tej sposobnoci zamieni take tron czeski z elekcyjnego na dziedziczny, eby si nigdy ju 174

nie wyrwa z rk rodu Habsburskiego. Po wojnie spodziewa si by nieograniczonym panem, tote nie w smak mu byy rady kardynaa. Moeby cesarz sam, ju stary, da si by przekona, ale modzi arcyksita Ferdynand i Maksymilian podburzali go i zapomnieli si do tego stopnia, e kardynaa uwizili i do Insbruku w Tyrolu kazali wywie, eby im nie przeszkadza. Widzc tak zapalczywo Czesi ofiarowali tron w Listopadzie 1618 naczelnikowi niemieckiej Unii, elektorowi Palatynatu, Fryderykowi V.

lzk hoduje kalwiskiemu krlowi.

Cesarz Maciej umar w kilka miesicy potem, w Marcu 1619. Synowiec jego Ferdynand, zaraz obj rzdy, nie dbajc o wybr Fryderyka; postanowi sobie tron czeski wywalczy. Zada te hodu od lzka; protestanccy ksita odmwili go, domagajc si najprzd, eby Ferdynand zaatwi spraw religijn w Czechach i eby na lzku nie wolno byo przebywa adnemu Jezuicie pod kar mierci, a do urzdw eby katolicy nie mieli dostpu. Podobne dania podali te panowie czescy. Znaczyo to tyle, co ogosi protestantyzm religi panujc, a zabra si do przeladowania katolikw. Na to przecie Ferdynand nie mg przysta, choby nie wiedzie jak pragn pokoju; tem bardziej wic spezy na niczem wszystkie prby ukadw, skoro Ferdynand gorco wojny pragn. Margrabia Jan Jerzy pragn jej rwnie i dlatego te dolewa cigle oliwy do ognia, jedc do Pragi na zjazdy czeskich panw, a na lzku podburzajc wszystkich przeciw Habsburgom. Za jego te staraniem i namow zgodzili si ksita lzcy, (z wyjtkiem opawskiego i cieszyskiego) szlachta i miasta z Wrocawiem na czele na miay a stanowczy krok; wypowiedziano posuszestwo Ferdynandowi i uznano krlem czeskim i panem lzka Fryderyka z Palatynatu. Stao si to 21-go Sierpnia 1619. Odtd by przez jaki czas margrabia Jan Jerzy waciwym rzdc lzka; jego te wybrano wodzem lzkiego wojska. Wojsko to brao udzia w wojnie od samego pocztku i ruszyo do Czech zaraz 1618 roku w iloci 3000 onierzy; rne choroby tak je zdziesitkoway, e z wiosn roku 1619 byo ich ju tylko 500; zapdzili si a do Austryi, nic tam nie sprawiwszy. Drugi oddzia pozosta na granicy od strony Polski. Wiadomo bowiem byo, e krl polski Zygmunt III. by w przymierzu z Habsburgami i gorcym katolikiem. Biskup wrocawski, arcyksi Karol, nie majc podczas tej wojny znikd ochrony, uda si pod opiek krla polskiego. Jako Zygmunt III. napisa do Wrocawian i do gubernatora lzka, ksicia Ziembickiego, e nie cierpi adnej krzywdy biskupa wrocawskiego, ktry przecie nalea do polskiej prowincyi kocielnej. Bali si tedy lzcy kalwini, eby Zygmunt nie przysa na lzk wojska dla biskupa i pilnowali granicy. We Wrzeniu 1619 biskup nie czu si ju pewnym ycia w Wrocawiu i wyjecha na dwr krla polskiego.

Lisowczycy.
Polska nie chciaa si miesza do wojen religijnych, ale te nie yczya zwycistwa Kalwinom. Cesarzowi pozwolono werbowa w Polsce do wojska, na ochotnika, za habsburskie pienidze i ligi katolickiej niemieckiej, ale narodowego polskiego wojska nie posano, boby to znaczyo, e pastwo polskie bierze w wojnie udzia. Znalazo si jednak i tak kilka tysicy Polakw, ktrzy si pod habsburskie i katolickie chorgwie zacignli; zwano ich Lisowczykami i dokazywali oni cudw mztwa w rozlicznych bitwach tej dugiej wojny. W roku 1620 po raz pierwszy Lisowczycy przejechali w szybkim pochodzie przez lzk do Moraw, gdzie poczyli si z wojskiem cesarskiem. Byli to po wikszej czci ludzie ubodzy, ktrzy spodziewali si zaszczytw i zyskw w subie cesarskiej; od rzdu polskiego odu nie pobierali i rzd polski w ogle do tego si nie miesza. Krl sam, wielki 175

Habsburgw przyjaciel, pragn bardzo, eby potg caego pastwa ruszy im na pomoc i niemieckiej Unii protestanckiej i nowemu czeskiemu krlowi, Fryderykowi palatyskiemu wypowiedzie wojn; ale sejm na to nie przysta.

Bitwa na Biaej Grze.

Nowy ten krl kalwiski przyjecha take do Wrocawia i tutaj w Lutym 1620 roku odebra hod lzka. Wrocawianie przyjmowali go z nieopisanym zapaem; nie by on wprawdzie luteraninem, tylko kalwinem, ale przecie nie katolikiem! Ten krl pewnie zniesie zupenie biskupstwo wrocawskie, pewnie nie dopuci adnego katolika do urzdu! W dziewi miesicy pniej, dnia 8-go Listopada w krwawej bitwie na Biaej Grze pod Prag straci Fryderyk cae wojsko, koron i honor. Nie doczeka si w czeskiej koronie drugiej zimy, a e j nosi tylko przez jedne zim, ma w historyi przydomel "krla zimowego". Po bitwie schroni si na lzk i ju 17-go Listopada by znw w Wrocawiu, dajc pienidzy na dalsze prowadzenie wojny. Chcia na podatek poowy rocznego dochodu, ale przyznano mu tylko 12%. Zebrawszy 60,000 guldenw opuci Wrocaw 23-go Grudnia 1620 eby ju nigdy ani lzka, ani Czech nie zobaczy. Uda si do Berlina, na dwr swego szwagra, ale i ztamtd musia ucieka i stan a w Hollandyi. Pienidze ofiarowane mu w Wrocawiu pochodziy gwnie z konfiskat i kontrybucyj naoonych na duchowiestwo katolickie. Bitwa na Biaej Grze bya klsk protestantw, ale te zarazem klsk narodu czeskiego, ktry niepotrzebnie poczy swe losy z losami niemieckiego sekciarstwa! Na Biaej Grze zgina czeska niepodlego! Kalwinowi z nad Renu powierzyli narodowy sztandar; ju to samo byo wielkiem wykroczeniem przeciw narodowemu honorowi, tote sztandar ten rzucony w ucieczce przez zimowego krla, lea shabiony przez trzysta lat, a go dopiero w XIX wieku podnis lud czeski. Od roku 1620 Habsburgowie uwaali Czechy za kraj zdobyty, za dziedziczn swoj prowincy. Zacza si w Czechach straszna gospodarka zawzitego zwycicy. Prawie caa szlachta czeska wygina, ju to polegszy na wojnie, ju to dawszy gow katom, ju te wreszcie zmuszona do opuszczenia kraju po skonfiskowaniu majtkw. Co zawini kalwinizm czeski, za to pokutowa teraz nard czeski. Na lzkich kalwinw i luteranw pad te strach wielki. W Listopadzie 1620 wyprawili tedy poselstwo do Warszawy, eby si wywiedzie, co na polskim dworze o tych sprawach myl, czyby si dao uy polskiego porednictwa i przebaga biskupa wrocawskiego, przebywajcego cigle w Polsce. Zygmunt III nie robi im adnej nadzieji, a gdy prosili, eby krl odwoa przynajmniej Lisowczykw, odpowiedziano im, e oni nie podlegaj wadzy krla polskiego, a nie mona cesarzowi zakaza werbowa sobie w Polsce ochotnikw, bo taki zakaz znaczyby tyle co wypowiedzenie wojny Habsburgom. I cby te Polska moga bya zrobi gorszego, jak ujmowa si za Niemcami na lzku, za tymi, ktrzy przeladowali na kadym kroku lud polski w jego wasnym kraju! Mylano sobie w Polsce: niech sobie Niemcy sami miedzy sob zrobi porzdek, Polski to nic nie obchodzi.

Zwycistwo katolicyzmu na lzku.

Cesarz skorzysta zaraz ze zwycistwa, eby dokona tego, o czem ju dawno mylano, t. j. eby rd brandenburski ze lzka wykluczy. Dnia 20-go Stycznia ogosi wyrok na margrabiego Jana Jerzego, pozbawiajcy go za zdrad tronu wszelkich praw; wszystkich innych przyj jednak napowrt do aski. 176

Margrabia tedy zebra na nowo wojsko i zawar sojusz z powstaniem na Wgrzech, ktre tam wybuchno pod wodz Betlen Gabora. Ale Betlen Gabor zawar jeszcze w tym samym roku pokj z cesarzem, dostawszy znaczny kawa kraju na Wgrzech i jeszcze na lzku ksistwa Opolskie i Raciborskie. Margrabia musia ucieka ze lzka i umar na wygnaniu, w roku 1624. Ksistwo karniowskie otrzyma od cesarza ksi Karol Lichtenstein, ten sam, ktry ju przedtem dosta by ksistwo opawskie. Tak si skoczyo na razie panowanie Hohenzollernw na lzku; a w 220 lat pniej podnieli na nowo swoje pretensye i przeprowadzili je wojn. Betlen Gabor zerwa wkrtce pokj, wic odjto mu Opolskie i Raciborskie, a ksistwa te nada cesarz roku 1624 swemu wasnemu synowi, imieniem take Ferdynandowi, w roku 1625 przydano mu jeszcze ksistwa jaworzyskie i widnickie. Oprcz ksistw lignickich, t j. Lignicy z Brzegiem i Woowem cay lzk by w katolickiem rku. Rozumie si samo przez si, e nowe rzdy naprawiay wszystkie krzywdy, wyrzdzane dotychczas katolicyzmowi, e katolicy mogli teraz w caym kraju wyznawa miao swoj religi i odprawia publicznie naboestwo; rozumie si, e poodbierano zagarnite nieprawnie przez protestantw klasztorne dobra i kocioy, a duchowiestwo katolickie wszdzie wracao. To byy rzeczy zupenie suszne. Ale niesusznem byo, gdy teraz nawzajem protestantom zakazywano w niejednem miejscu odbywa naboestwa i stawia sobie za wasne pienidze zbory. W posiadociach biskupich, w pastwie nyskiem, nie wolno byto bra lubu ani wyzwoli si na majstra adnemu protestantowi, a to przecie, byo zanadto! To by ucisk "nawracanie mieczem." Nie mona o to wini Jezuitw, ktrzy teraz otwarli w Nysie obszerny zakad; nie, Jezuici byli wanie od tego, eby nawraca pokojowo, sowem; ale wiecka wadza umylnie dopuszczaa si ucisku, eby pokaza, e rzdowi wszystko wolno i przy tej sposobnoci ugruntowa nieograniczon, czyli absolutn wadz monarsz. Religia bya i wtenczas dla rzdu paszczykiem na zakrycie polityki.

Wallenstein.
Wojna ogarna ju cae Niemcy; na pnocy oparto si rozporzdzeniom zwyciskiego cesarza, przyzwawszy na pomoc krla duskiego Krystyna IV. Hollandya i Anglia, pastwa protestanckie, dostarczay protestantom niemieckim pienidzy na werbowanie wojsk. Kondottierstwo rozpanoszyo si na nowo. Cesarskim gwnym kondottierem by od roku 1625 Wallenstein, bogaty magnat z pnocnych Czech, wielki wojownik. Ten zebrawszy w krtkim czasie 20,000 wojska pobi w Kwietniu 1626 roku protestanckiego wodza Mansfelda. Mansfeld pocz ucieka na Wgry, eby si tu poczy z Betlen Gaborem. Droga wypada mu przez lzk; ksistwo cieszyskie, karniowskie i opawskie obsadzi swojem wojskiem. W Sierpniu pody za nim Wallenstein, dajc si po drodze ciko we znaki Zotoryi, Jaworzynowi, widnicy i Nysie; trzydziestotysiczne jego wojsko ywio si wszdzie kosztem okolicy, przez ktr przechodzio, nigdy za nic nie pacc. Mansfelda wojsko rozproszyo si na Wgrzech, a Wallenstein zwrci si do Niemiec. Ale tymczasem wracajce z Wgier resztki protestanckich pukw poczyy si z tymi, ktrymi Mansfeld obsadzi Grny lzk. Podczas gdy Wallenstein zdobywa pnocne Niemcy, a wdz katolickiej Ligi, Tilly, zwyciy krla duskiego, rwnoczenie oddany by lzk bezbronny na pastw resztek armii Mansfelda. Naoyli kontrybucy na Gogwek, zajli sobie ory, Pszczyn, Rybnik, spalili Gliwice, zrabowali w Lutym 1627 Bytom, zdobyli Ujazd; w Marcu zajli Kole i Toszek. Byli tu prawdziwymi panami kraju, i wygodnie sobie zimowali. Wallenstein za obra sobie na zimowe lee lzk Dolny i rodkowy. Cay tedy kraj mia kogo ywi i komu dogadza! Trwao to siedm miesicy i obliczono, e lzk ponis wtenczas szkody pi milionw dukatw. Skarono si u cesarza na srogi ucisk onierstwa Wallensteina, ale cesarz rad by, e ma dobrego jeneraa; jeszcze Wallensteinowi darowa ksistwo egaskie. W lecie 1627 zacza si dopiero wojna z temi pukami, ktre na Grnym lzku stay niejako w imieniu duskiego krla i do jesieni wszystkich ich Wallenstein wygna, to prawda; ale mieszkacy mwili, e im wszystko jedno, 177

czy si ich zdziera ze skry w imieniu krla duskiego, czy czeskiego! A nawet byo teraz jeszcze gorzej, bo nastao nowe nawracanie mieczem, i to dosownie mieczem, bo odbywao si w assystencyi onierzy ksicia Lichtensteina. Krl duski wycofa si z wojny, zawar w Lubece z cesarzem pokj, a cesarz bdc teraz powtrnie zwycizc, wyda t. z. edykt restytucyjny, t j. rozkaz, eby protestantom odbiera wszystko, co posiedli po roku 1552. Edykt ten przeprowadzano na lzku z broni w rku, a wic kraj mia dalej nowe utrapienia, nie lepsze od jawnej wojny. W hrabstwie Kodzkiem kazano wszystkim protestantom opuci kraj. W wielu miastach dopuszczano si gwatw! W Gogowie, w eganiu, w widnicy, w Jaworzu, ktre to miasta podlegay bezporednio cesarzowi i Wallensteinowi, nastay najcisze czasy dla protestantw. Wielu z nich, eby si jako ratowa, udawao, e si nawracaj, ale w sercu tem bardziej nienawidzili Habsburgw i katolicyzmu. I tak zamiast Kocioowi pomaga, cesarz mu tylko przeszkadza swoj gwatownoci. Tote przy pierwszej sposobnoci lzk czy si znowu z wrogami cesarza. Znalaz si niedugo wrg nowy, sprowadzony przez elektora Brandenburskiego. By nim krl szwedzki, ktry ju trzy lata prowadzi wojn z Polsk.

Szwedzi w Polsce.
W roku 1621, kiedy ledwie zdono upora si z Moskalem i z Turkiem, tego samego jeszcze roku wybuchna na nowo wojna szwedzka. Po mierci Karola Sudermaskiego nastpi w Szwecyi krl Gustaw Adolf; ten znowu wzywa Zygmunta III., eby si zrzek korony szwedzkiej, a gdy nic nie wskra, wypowiedzia wojn i w roku 1621 zaj Inflanty. Wdz polski zawar rozejm do roku 1624, eby tymczasem spraw pokojowo zaatwi. Sejm zapowiedzia, e wojny Szwecyi wypowiada nie bdzie o zamorsk koron Zygmunta; sejm z roku 1625 wyda ustaw zabraniajc w ogle wszelkiej wojny zaczepnej. Sdzono, e t uchwa okae si Gustawowi Adolfowi, e mu z polskiej strony nie grozi adne niebezpieczestwo, byle tylko sam Polski nie zaczepia. Ale nastpi niespodziany zwrot, a mianowicie zdrada lennika polskiej korony, ksicia pruskiego. Rodzina Albrechta Brandenburskiego, pierwszego ksicia Prus, wymara; naleao wic lenno cign t. j. Prusy przyczy do Korony. Krl jednak nie zrobi tego, ale w roku 1611 nada lenno krewniakowi ksit pruskich, elektorowi brandenburskiemu i to dziedzicznie. Odtd Prusy poczone s z Brandenburgi; maa Brandenburgia zacza odtd stawa si pastwem w Europie i r w znaczenie rnymi sposobami. Drugi z ksit pruskich elektorskiej linii, poczy si w roku 1626 z Gustawem Adolfom, otworzy dostp do swego ksistwa wojskom szwedzkim, swoje wojsko ze Szwedem poczy; dziki tej zdradzie, temu sprzeniewierzeniu si przysidze wiernoci, mg Szwed przedosta si nad Wis. Skoro za tutaj stan, musiaa Polska zacz wojn, bo przecie trzeba byo nieprzyjaciela z kraju wypdzi. Trwaa ta wojna trzy lata; dopiero zwycistwo pod Trzcian, w ktrem hetman Koniecpolski pobi na gow Gustawa Adolfa, skonio krla szwedzkiego do zawarcia szecioletniego rozejmu w roku 1629. O ten rozejm staraa si bardzo Francya, ju bowiem byo umylone, eby Gustawa Adolfa pchn na Niemcy, do udziau w wojnie trzydziestoletniej. czy si te caa historya tej trzechletniej wojny szwedzko-polskiej ze wspczesnemi wypadkami wojny w Niemczech. Wiadomo ju, e sam krl Zygmunt pozostawa w najcilejszej przyjani z Habsburgami, nawet wbrew woli narodu. Pozwala Habsburgom werbowa w Polsce do wojska (Lisowczycy), a nawzajem spodziewa si za to od nich poparcia. Ot kiedy w roku 1627 Habsburgowie zgromiwszy Uni protestanck, byli chwilowo gr, sdzi Zygmunt, e teraz mu na pewno dopomog, a to niemieccy wojskiem ldowem, a hiszpascy Habsburgowie flot, konieczn na wojn ze Szwecy. Habsburgowie udzili Zygmunta, a on im wierzy; przysano wprawdzie w roku 1629 cesarskiego generaa Arnheima, ale ten tak si zachowywa dwuznacznie, e hetman polski ba si uy jego zacigw, ktre te bardziej zawadzay, ni pomagay. 178

Robiono te Zygmuntowi III. nadziej, e cesarz odstpi lzk jego synowi, Wadysawowi (temu samemu, ktry mia by carem) ale to take byy same obiecanki, ktrych nie mylano dotrzyma. Celem wszystkiego tego byo utrzymanie Zygmunta w oporze wzgldem Szwecyi, eby si nie zrzeka szwedzkiej korony, eby krl szwedzki wojujc z Polsk, nie mg wmiesza si w sprawy niemieckie. Odkd bowiem elektor brandenburski porozumia si ze Szwecy, naleao si spodziewa, e i do Niemiec te sprowadzi Szweda. Jako obawa ta wypenia si w roku 1630.

Szwedzi w Niemczech i na lzku.

Na placu boju pojawi si nowy sprzymierzeniec protestanckiej Unii, krl szwedzki Gustaw Adolf. Zawarszy w roku 1629 szecioletni rozejm z Polsk, postanowi w porozumieniu z Francy wmiesza si w stosunki niemieckie. Dnia 4-go Lipca 1630 wyldowa krl szwedzki niespodzianie w pnocnych Niemczech. Wanie w tej chwili, da cesarz dymisy najzdolniejszemu ze swoich wodzw, owemu Wallensteinowi; skaryli si bowiem na niego wszyscy katolicy, i susznie, e kady pochd jego wojska jest ruin kraju; Gustaw Adolf wezwa wszystkich protestantw, eby si z nim czyli przeciw cesarzowi. Drobniejsi ksita usuchali zaraz tego wezwania, ale dwa gwne protestanckie dwory, brandenburski (kalwiski) i saski (luterski) trzymay si na uboczu. W Lutym 1631 zjechali si w Lipsku i tu postanowili dwaj ksita zachowa si neutralnie, a zarazem podali do cesarza o odwoanie edyktu restytucyjnego. Ale podanie to byo bezskuteczne. Tymczasem Szwed zdoby Meklemburgi i niemieckie Pomorze, poczem wrci do Niemiec rodkowych. Tam te wyruszy wdz cesarski Tilly i zdoby miasto Magdeburg. Skutkiem tego zdecydowa si dom brandenburski i saski, e si ostatecznie poczyy ze Szwedem. Przewaga bya stanowczo znowu po stronie protestantw, zwikszona jeszcze zwyciztwem Gustawa Adolfa pod Breitenfeldem (17-go Wrzenia 1631 roku). Teraz postanowili zdoby lzk. Cesarz zmuszony by przeprosi si z Wallensteinem i powoa go na nowo. Wnet zebrao si due wojsko, w sam raz w najwikszej ju potrzebie, gdy Szwedzi zdobyli ju Bawary, a Gustaw Adolf odby uroczysty wjazd do Monachium. Brandenburczycy za zaczli zajmowa lzk, a za nimi przyszli Sasi pod jeneraem Arnimem i zdobyli Gogw w lecie 1632 roku i zbliali si do Lignicy; zajli te Stynaw. W Sierpniu poczyy si pod Gogowem wojska brandenburskie i saskie ze Szwedami i ruszyy pod Wrocaw; cesarskie puki, nieliczne i sabo w bro zaopatrzone, ucieky po kilku utarczkach na Grny lzk, a protestanccy onierze zajli przedmiecie Piasek i Biskupie, dopuszczajc si najstraszniejszych bezecestw po kocioach. Miasto musiao si zobowiza do utrzymywania saskich onierzy; podda si jednak krlowi szwedzkiemu nie chciao. Podczas tego wyparli Szwedzi zaogi cesarskie z Nysy, Opola i Raciborza. Byli ju panami prawie caego kraju. Miaa przyj kolej na zdobywanie Wrocawia, strzeonego tymczasem przez Sasw; do zdobycia i utrzymania w posuszestwie wikszego miasta trzeba byo wikszych si. Na lzku za byy tak z cesarskiej, jakote i z protestanckiej strony tylko mniejsze oddziay; gwna wojna toczya si gdzieindziej. Przedewszystkiem chodzio jednym i drugim o posiadanie Czech. W roku 1631 zdoby Prag w saski jenera Arnim, podczas gdy Szwedzi ruszyli daleko do Niemiec, a nad Ren; potem z wiosn 1632; roku wrcili do rodkowych Niemiec i zdobyli Norymberg. Wallenstein, objwszy na nowo dowdztwo, odebra najprzd Prag a nastpnie ruszy pod Norymberg. Tutaj przez trzy miesice stay oba wojska naprzeciw siebie, nie miejc stoczy walnej bitwy. Raz tylko Szwedzi napadli na obz Wallensteina, ale bezskutecznie. Dopiero w Listopadzie, w innej stronie kraju, wydano sobie waln bitw pod Ltzen; Szwedzi wprawdzie wygrali, ale krl Gustaw Adolf poleg. Protestanci utracili przez mier krla szwedzkiego zdolnego przewodnika, ktry ich czy i jednoczy. Obecnie prowadzi wprawdzie dalej wojn kanclerz szwedzki Axel Oxenstierna, ale Sasi i Brandenburczycy zaczli si wycofywa i stanli na boku. 179

Wallenstein powrci do Czech, skd wkrtce zawita znowu na lzk, gdzie prcz dawniejszych zdobyczy wpady jeszcze w rce szwedzkie Brzeg i Oawa. Wallenstein postanowi lzk odzyska, a cesarz przyrzek mu z gry doda do egaskiego ksistwa jeszcze ksistwo Gogowskie. Na pocztek zdoby Nys, potem Ziembice i Niemcze, poczem kaza wojsku i w stron widnicy. Ale tego miasta bronili dzielnie Brandenburczycy i Wallenstein ustpi, nie prbujc dalszych szturmw. Odtd te przez duszy czas pozosta zupenie bezczynnym, ywic swe wojsko kosztem lzakw, ale nieprzyjaciela wcale z kraju nie rugujc. Rwnoczenie Wrocawianie i protestanccy ksita lzcy zawarli w Sierpniu 1633 roku przymierze z elektorem saskim, ktry znowu czy si ze Szwedami; w przymierzu tem owiadczyli, e dla obrony protestantyzmu przyjmuj nad sob opiek elektora i jego sprzymierzecw, t. j. Szwedw i Brandenburczykw. Oderwali si tedy od cesarza ju zupenie. Wtem ruszy si znowu Wallenstein; zdoby Zotory a dnia 13-go Padziernika 1633 odnis walne zwycistwo pod Stynaw, poczem wnet zaj Lignic i Gogw; ksita pouciekali za granic, do Polski. Naraz zmieni si stan rzeczy: lzk by znowu pod wadz cesarsk, cho waciwie trzebaby powiedzie: pod wadz Wallensteina, ktrego wojsko zabierao jedno miasto po drugiem. Wallenstein urs w pych; za mao mu byo ksistw ofiarowanych przez cesarza, zapragn ozdobi sw gow czesk koron. Ukada si o to z niektrymi z czeskich panw, i przygotowywa wszystko od duszego czasu. Dlatego to czasami pozostawa bezczynnym, bo chcia wprawdzie zdoby lzk dla siebie, ale nie chcia, eby wrogowie Habsburgw byli zupenie pokonani. Zacz si te porozumiewa z Brandenburczykami, Sasami i Szwedami w tajemnicy przed cesarzem; nagle tajemnica si wydaa! Wanie Wallenstein powrci ze lzka do Czech i odebra od jeneraw przysig wiernoci dla siebie (nie dla cesarza), gdy dnia 25-go Lutego 1634 zosta zamordowany przez kilku wasnych oficerw, na rozkaz cesarski. Zabjstwem i zdrad odbi cesarz groc sobie zdrad; bez sdu skaza Wallensteina na mier skrytobjcz. Dowdztwo wojsk cesarskich obj cesarzewicz, imieniem take Ferdynand, a bdcy ju krlem wgierskim. Ten wypdzi Szwedw z Bawaryi a jeneraowie jego odnieli wietne zwyciztwo pod Nrdlingen we Wrzeniu 1634. Skutkiem tej bitwy zawar elektor saski zaraz z cesarzem pokj w Pradze, w Maju 1635 roku, nie troszczc si o swoich sprzymierzecw Szwedw, ani o swych sojusznikw rodakw Brandenburczykw, ani o lzk, ktry si przecie odda pod jego opiek, byle tylko sam co prdzej mg si wycofa, pki by cay. Szwedzi si bali, eby si Brandenburgia teraz nie wycofaa z wojny; kanclerz szwedzki owiadczy wic elektorowi brandenburskiemu, e Szwecya i Francya zgodz si, eby po wygranej wojnie naleay do brandenburskiego domu nietylko te ksistwa lzkie, ktry posiada dawniej przez pewien czas, ale cay lzk! Elektor jednak nie dowierza zwyciztwu. Protestanci lzcy byliby go z pewnoci poparli, byliby poparli kadego, ktoby tylko uchroni ich przed straszn zemst cesarza. Ale elektor przystpi take do pokoju. Natenczas protestanci lzcy udaj si z probami na dwr polski, eby si za nimi wstawi do cesarza.

Krl Wadysaw IV.

W roku 1632 umar Zygmunt III., a nard wybra jednomylnie na tron starszego z jego synw, krlewicza Wadysawa. Mia Wadysaw IV. ju lat 37 i wsawiony by udziaem w wojnach z roku 1618 i 1621, posiada zaufanie i serce narodu. Sejm elekcyjny zastrzeg si tylko znowu przeciw prowadzeniu wojny zaczepnej. Na tym sejmie zgosi si ksi pruski o gos wyborczy; on, ktry si Polsce sprzeniewierzy, mia miao da czego takiego! Gdyby z nim postpi byo wedug praw, naleaoby go zbrojne wyrugowa z ksistwa; nard polski da dowd dobroci i agodnoci posunitej a do zgubnej przesady, e cierpia ksicia na swojem lennie! Dano si przeprosi i elektorowi lenno pruskie znowu potwierdzono! Byoby stokrotnie lepiej wypowiedzie mu wojn; czeme byy jego siy w porwnaniu z siami olbrzymiego pastwa? Ale byaby si za nim uja Szwecya, wic trzeba byo w 180

paktach konwentach poda warunek, eby nowy krl przed koronacy zrzek si tronu szwedzkiego; nie zrobiono jednak tego. Taki warunek, wyranie zastrzeony, byby bardzo rozumny; natomiast byoby si obeszo w tych paktach bez niemdrego warunku, eby krl zrzek si podatku gruntowego od szlechty dwch groszy z anu. Ale za elektorem ujaby si jeszcze caa rodzina brandenburska, moe caa Unia protestancka w Niemczech, moeby trzeba si byo wda czynnie w wojn trzydziestoletni? Ot teraz, w takich okolicznociach, trzeba to byo zrobi; ta wojna przestaa ju by wojn religijn. Trzeba byo zawrze z Habsburgami sojusz wojenny przeciw Brandenburgom, od Brandenburgw odebra Prusy ksice, a od Habsburgw wymwi sobie za pomoc w trzydziestoletniej wojnie, lzk. Jeeli kiedy, to teraz powinna bya Polska wyzyska. Ale Polska bya za agodna, za dobra. Poprzestano na tem, e na prob lzkich protestantw wstawiono si za nimi do cesarza. Jakeby teraz Niemcy lzcy radzi byli pod panowaniem Polski! We Wrzeniu 1635 musieli si wreszcie podda znowu cesarzowi.

Szwedzi powtrnie na lzku.

Ale nieszczliwa wojna nie skoczya si; miaa trwa jeszcze caych lat trzynacie! Szwedzi nie ustpili z Niemiec, a Francya, ktra dotychczas dostarczaa tylko pienidzy, przystpia teraz otwarcie do wojny. Wojna przestaa ju zupenie by religijn. Francya przeladowaa przecie u siebie kalwinw i miaa z tego powodu take wojny religijne, a w Niemczech popieraa protestantw, dlatego, eby zachwia potg Habsburgw. W wojsku cesarskiem coraz te czciej pojawiali si oficerowie protestanccy; bardzo czsto si zdarzao, e onierze przechodzili z jednego obozu do drugiego, zmieniajc sub, stosownie do tego, gdzio im przywiecay wiksze korzyci. Wojowano, eby sobie zdoby panowanie. Niemieccy ksita chcieli sobie wywalczy niezaleno polityczn od cesarza, cesarz ze swej strony prbowa, czy mu si nie uda znie politycznej udzielnoci ksit; Francya chciaa zdoby prowincye nadreskie, a Szwecya urwa co nad morzem batyckiem. A c na to wszystko lud niemiecki? Nic... szed take do wojska, pali, rabowa i ywi si z wojny, zdziczawszy zupenie; adnego poczucia nie wida w nim przez ca t wojn. A pod religijnym wzgldem? Ot, przy Szwedach odprawia naboestwa protestanckie, a gdy cesarscy weszli do miasta, bya msza po katolicku. Szwedzi spustoszyli elektorstwo saskie (za to, e elektor zawar z cesarzem pokj w Pradze) i odnieli w Padzierniku 1636 wietne zwycistwo pod Wittstock, poczem wyparli cesarskie wojska do Czech. Drugie wojsko ruszyo do krajw nadreskich i zajo je w cigu lat 1637 i 1638 wrd caego szeregu krwawych bitew. W tyme roku 1638 obawiano si nowego najazdu na lzk, wic cesarz odkomenderowa tu dwanacie pukw. By to ju cesarz Ferdynand III., ktry nastpi w roku 1637 po ojcu. Ale Szwedzi zajci byli w Czechach i tylko ubocznie wysyali na lzk drobniejsze oddziay; pldrowali okolice ssiadujce z hrabstwem kodzkiem; zdobyli te grody biskupie Odmuchw, Janowice, miasto Nysa zdoao si obroni. W Lipcu 1639 przysali wicej onierza i usadowili si w Jeleniej Grze, Bolesawiu i we Lwowie ksistwa Jaworzyskiego, a w Sierpniu w Bytomiu, w Grze i Wsoszu, potem jeszcze w Bukowej, w Partowicach i Szrodzie. Z pocztkiem roku 1640 przyby do tego Wow. Cesarscy zdobyli wrd tego Jaworze. Jelenia Gra doznaa w tej wyprawie czterokrotnego oblenia; czwarte skoczyo si na tem, e caa ludno opucia miasto i posza szuka schronienia po lasach. Bytom odzyskali cesarscy w roku 1641. Przez rok 1639 i 1640 by jednak lzk znowu przewanie w rku Szweda. Cesarskie wojsko walczyo tymczasem gwnie w Czechach, ktre udao si odebra, a przewaga cesarza posuna si chwilowo a do Westfalii. Ale krtko to trwao, bo ju w roku 1642 Szwedzi na nowo rzucili si na lzk. Wanie 181

cesarscy powypdzali byli szwedzkie zaogi i zdobyli ostatnie miasto, bdce w ich rku, Wow, gdy na czele szwedzkich wojsk stan znakomity wdz, Torstenson. Od razu zdoby gwn twierdz cesarskich, Gogw, poczem z atwoci odzyska Gr, Wsosz i Wow, zdoby Smogorzew, Partowice i zwrci si pod Lignic. Ztd jednak nagle wrd oblenia odszed; dowiedziawszy si, e si zblia nowe wojsko cesarskie, pospieszy naprzeciw niego i zada mu cik klsk pod widnic, dnia 31-go Maja 1642. Po tem zwycistwie podday si Szwedom Nysa, Grotkw i Wolawa. Po krtkiej wycieczce na Morawy, gdzie zdoby Oomuniec, wraca Torstenson na lzk i zabiera Kole i Opole; dopiero pod Brzegiem zdoano mu si oprze. Zaj za to Bolesawie i Lww jaworzyski. Cesarz wyprawi przeciw niemu nowe wojsko, ktre Torstenson wyprowadzi za sob do Saksonii i tu znis je 2-go Listopada 1642 pod Breitenfeldem, w okolicy Lipska, na tem samem pobojowisku, gdzie niegdy Gustaw Adolf odnis by pierwsze stanowcze zwycistwo. Nastpnego roku pustoszy Torstenson Czechy i Morawy; byby znowu zawita na lzk, ale tymczasem wybucha wojna Szwecyi z Dani, wic rzd tam powoa zdolnego wodza. Cesarz posa Duczykom posiki. Torstenson krtko si rozprawi; krla duskiego tak pobi, e go zmusi do ucieczki z kraju, a posiki habsburskie gna przed sob w 1644 roku a do Czech, i zapdzi si za nimi a do Austryi, zagraajc samemu nawet Wiedniowi. Z kocem roku 1645 musia jednak zoy dowdztwo, zamany chorob. Podczas nieobecnoci Torstensona, odzyskali cesarscy Lww jaworzyski, widnic, Wow i Opole. Nastpca Torstensona, Knigsmark, da si ciko we znaki Grnemu lzkowi, zwaszcza ksistwom karwiskiemu i cieszyskiemu, ale caego kraju utrzyma pod szwedzk wadz ju nie zdoa. Cesarz ostatnim wysikiem zbiera coraz nowe wojska; na koszta zbroje zostawi wanie w 1645 roku Polsce ksistwa Opolskie i Raciborskie, ktre przeszy pod wadz krlewicza polskiego Karola Ferdynanda, tego samego, ktry by biskupem wrocawskim. Zyskay na tem bardzo, bo Szwedzi dali im spokj, eby nie zaczepia Polski i ksistwa te byy ju odtd wolne od uciliwoci wojennych. Ale reszta kraju miaa jeszcze sporo przecierpie. Nad Renem i w Bawaryi wrzaa cigle wojna, a w roku 1646 miano si te jeszcze raz zetrze o posiadanie lzka. Szwedzi przeszli cay lzk wzdu Odry; dotarli a w Cieszyskie. Gwn twierdz Szwedw w tej kampanii bya Oawa, a cesarskich Lignica. Otoczono ze wszystkich stron Wrocaw, tak, e nikt ruszy si nie mg z miasta ani do miasta bez pozwolenia Szwedw, ktrzy zajli wszystkie ssiednie miasta i miasteczka (wsie dawno ju byy popalone i bezludne); kilka razy zapdzia si szwedzka konnica a na przedmiecia wrocawskie. Po raz ju drugi przygotowywano si do oblenia tego miasta, ale Wrocaw i tym razem wyszed cao. Szwedzi nie mogli zebra tyle wojska na jednem miejscu na duszy czas, bo cesarscy cigle, krok za krokiem, prbujc odebra im jedno miejsce po drugiem i to w kilku stronach kraju rwnoczenie, zmuszali przez to Szwedw do rozdzielenia swych si te na rne strony. Stanowczej przewagi nie byo ani na jednej, ani na drugiej stronie, cho nadszed ju rok 1648. W Lipcu 1648 r. stoczono bitw o Jaworze, ktry odzyskali wreszcie znowu cesarscy. By to ostatni wypadek wojenny na lzku. Byo wielkie niebezpieczestwo, e jeszcze raz lzk popadnie w rce szwedzkie, bo Szwedom dobrze si powodzio. Zdobyli ani na nowo Czechy i zabrali si do oblegania Pragi. Ju szwedzki jenera Konigsmark zdoby poow Pragi, po jednej stronie rzeki Wetawy i zabra si energicznie do drugiej poowy, gdy w tem przyszed rozkaz z wiadomoci,. e pokj zawarty! Po trzydziestu latach wojny nareszcie cesarz, krlowie i ksita mieli jej dosy. Pokj podpisywano w miastach Monasterze i Osnabryku, a e one oba s w Westfalii, wic te ten pokj zowie si w historyi pokojem Westfalskim. P Europy odetchno sobie dnia 24-go Padziernika 1648; lzk za przetrwa w tej wojnie najstraszniejsze skutki oderwania si od Polski.

182

Sprawy polskie.
W Polsce za krl Wadysaw IV. skierowa swe plany nie na zachd, ale na wschd. Wybucha nowa wojna moskiewska; krl wyruszy na ni osobicie, zmusi w Lutym 1634 roku wojska carskie do kapitulacyi i zawar pokj bardzo dla Polski korzystny. Moskwa zrzekaa si znacznych przestrzeni spornych krain, nadto zrzekaa si wszelkich uroszcze do Inflant. Nawzajem za to zrzeka si Wadysaw tytuu cara, i bardzo dobrze uczyni, bo to ju teraz nie miao i tak adnego znaczenia. Moskwa, jak zwykle, czya si teraz przeciw Polsce z Tatarami i Turkami. Pokonano w cigu jednego roku, 1633, jednych i drugich, i to rwnoczenie z wojn moskiewsk. Ale Turek w nastpnym roku znowu ruszy na Polsk i teraz jednak nic nie wskra a w pokoju zawartym w roku 1635 przyznaa Turcya Polsce wpyw na obsadzenie hospodarstw Modawy i Wooszczyzny. Tego roku przeduono rozejm ze Szwecy na lat 26. Szwedzi ustpili zupenie z Prus. Krl Wadysaw IV. marzy odtd o wielkiej wyprawie, majcej Turkw wygna z Europy. Powoli, ostronie, przygotowywa do tego rodki; po wielu latach udao mu si zawrze w tym celu sojusz wojenny z Wenecy, (ktra posiadaa wysp Kret na poudnie od Turcyi) i zebra znaczne zacigi wojenne. Ale jakie dziwne nieszczcie ciyo na tureckich przedsiwziciach Polski. Wadysaw Warneczyk poleg na wojnie tureckiej, Stefan Batory umar w chwili, gdy zwoywa sejm dla tej sprawy; a tak samo umar Wadysaw IV. wanie wtedy, gdy ju wszystko mia przygotowane, gdy ju pierwszym zacigom kaza wyruszy w pole. Umar w roku 1648, w tym samym roku, kiedy w Niemczech zgodzono si wreszcie na pokj westfalski.

183

XI. Ostatni wiek panowania Habsburgw; podbj przez Hohenzollernw.

Warunki pokoju westfalskiego.

Z najwiksz radoci przyja ludno caych Niemiec wie o pokoju westfalskim, jakkolwiek warunki jego byy nader upokarzajce. Szwecya dostaa 5 milionw talarw kontrybucyi, kwota na owe czasy niesychana, ktr zapaci musiaa ludno wyniszczona trzydziestoletniemi klskami wojennemi. Ale nie poprzesta Szwed na tem; usadowio si panowanie szwedzkie w Niemczech; przyczono do Szwecyi Pomorze przednie z wysp Rugi i ujciami Odry, oddano im w Meklemburgii miasto Wismar, a nadto skasowane dwa biskupstwa osnabryckie i werdeskie. Spory tedy kawa kraju zagarna Szwecy. Krl szwedzki sta si czonkiem Rzeszy niemieckiej z prawem gosu w najwyszej radzie cesarstwa niemieckiego. Z ksit niemieckich zrobi kapitalny interes na tej wojnie dom brandenburski: Elektor brandenburski dosta drug cz Pomorza i cztery skasowane biskupstwa: magdeburskie, halbersztadzkie, mindeskie i kamieskie. Kilku innych ksit protestanckich obowio si innemi biskupstwami. Z katolickich ksit najwicej zyska ksi bawarski, ktry odtd by take elektorem i dosta Palatynat Grny nadreski po wygnanym "krlu zimowym". Nad rednim Renem zabraa sobie kawa kraju Francy z miastem Metzem i habsburskie posiadoci w Alzacyi. Wszystkim ksitom i t. zw. politycznym Stanom niemieckim przyznano prawo udzielnoci, tak, e odtd kademu z nich wolno byo prowadzi polityk na wasn rk i nie pytajc si cesarza, zawiera przymierza z zagranic, wypowiada wojny i zawiera pokoje. Odtd tylu byo w Niemczech monarchw, ilu ksit, landgrafw, grafw i t p. Byo ich przeszo trzystu. Wadza cesarska zesza zupenie do zera; tote cesarze nie troszcz si ju odtd o nic innego, jak tylko o swoj domow potg, a ich kraje dziedziczne poczynaj zwolna tworzy jakoby oddzieln monarchi habsbursk. Moniejsi ksita, jak np. bawarscy i brandenburscy potworzyli sobie take osobne pastwa, nie troszczc si nic a nic o reszt Niemiec. Kto tylko mia polityczne prawa stanowe, t. j. kto nie podlega adnemu ksiciu, ale wprost cesarzowi, kady taki (tak zwany "Beichsunmittelbar"), choby by tylko prostym szlachcicem, mia prawo wyznacza, jak religi ma wyznawa ludno w jego ksistwie, hrabstwie, czy choby w jednej jego wiosce. Pokj westfalski orzek, e "czyj kraj, tego te religia."; Odda tedy panowanie nad sumieniem najzupeniej w race wadzy wieckiej. Katolicki pan mia prawo powypdza protestanckich poddanych, a protestant wygna katolikw ze swych posiadoci. Tyle krwi przelewao si przez lat trzydzieci, eby skoczy na wydaniu takiego potwornego prawa! Jeeli panujcy zmieni wyznanie, mia prawo nakaza to samo swoim poddanym! Czy mona byo wymyle co wstrtniejszego! A wic przekonania religijne miay by tylko dla najwikszych panw, a ludno miaa bra religi wedug rozkazu z gry! Tote wojna trzydziestoletnia jest plam w historyi Niemiec, ale pokj westfalski jest hab i zaka cywilizacyi.

Germanizacya lzka.

184

lzk pozostawa pod panowaniem katolickich Habsburgw, jako krlw czeskich. Ale o czeskiej koronie odtd nic nie sycha. Habsburgowie, uwaajc odtd Czechy za kraj zdobyty, nie troszczyli si o tytu swego panowania. Nard czeski by nie tylko podbity, ale te ubity i odtd a do najnowszych czasw gucho o nim w historyi. Mona miao powiedzie, e nard ten na dwiecie lat przesta zupenie istnie. Habsburgowie, "krlowie czescy", niecierpieli Czechw i starali si usilnie o germanizacy kraju, co im si te doskonale i wszechstronnie powiodo. Tylko lud prosty pozosta czeskim i z niego wyszo dzisiejsze wietne odrodzenie narodu. W obec tego nie byo te mowy o czeskim wpywie na lzk; cho niby urzdowo lzk nalea do pastwa czeskiego, jednakowo w rzeczywistoci by tylko prowincy domu Habsburskiego, ktr oni sobie uwaali take za "kraj podbity," a pod narodowym wzgldem uwaali j za wdziczne pole do popisw germanizacyjnych. Od czasw Ferdynanda III. aden z tych "krlw czeskich" nigdy nawet si nie pokaza na lzku. Dla ludu polskiego byo to oczywicie wszystko jedno, czy z niego chcianoby zrobi Czechw, czy Niemcw, jedno i drugie nie polskie. Zastanowiwszy si co lepsze, czy przerabianie na Czechw, czy na Niemcw, nie mona niestety, powiedzie, eby wpyw czeski by przyjemniejszy, cho sowiaski; a to dlatego, e wpyw czeski by zawsze wygodnym pomostem dla niemieckiego, jak to stwierdza historya; korona czeska zawsze wczeniej, czy pniej, bywaa fili niemczyzny.

Rzdowy katolicyzm.
Habsburgowie, panowie lzka, byli przynajmniej katolikami; przynajmniej wic pod religijnym wzgldem mg by lzk ocalony. Ale co innego katolicyzm papieski, a co innego katolicyzm rzdowy. Koci zakazuje nawraca mieczem t. j. gwatem, przymusem, a rzdy Habsburgw uwaay sprawy kocielne tylko za szczebel do wasnej politycznej potgi. Cakiem to co innego, jeeli si religi stawia ponad polityk i polityk przez religi pragnie ucywilizowa, a zupenie co innego, jeeli si sprawy religijne poddaje pod wpyw polityki, ktra zawsze ma skonno do pogaskiego barbarzystwa, eby nie zwaa na prawa, ale na si. Co si moe zrobi z Kocioa, gdy pjdzie na wysugi wadzy wieckiej, tego bolesny przykad daje schyzma, gdzie ksidz jest prostym urzdnikiem pastwa, i to lichym w dodatku. Tak le nie byo nigdy na Zachodzie, daleko te do tego byo (na szczcie) na lzku. Ale rwnie daleko byo do tego, eby katolicyzm rzdowy Habsburgw by prawdziwym katolicyzmem kocielnym. Pochwali musi historya t dynasty za to, e otwara na ocie wrota zakonowi Jezuitw, ktrzy paali powiceniem najszczytniejszem, eby dokonywa dziea nawracania. Zakon ten dokaza wielkich rzeczy pod tym wzgldem w Polsce; ale te w Polsce nie przeszkadzaa mu wadza rzdowa niepotrzebnem i nieproszonem niby pomaganiem. Protestant wiedzia w Polsce, e cho si nie nawrci, nie spotka go za to adna kara od rzdu; nawrci si moe troch pniej, ale za to szczerze! A tymczasem na lzku protestantw gwacili cigle cesarscy urzdnicy i jaki z tego skutek ? Oto sumienniejsi usuwali si od ycia publicznego, a ci, ktrzy niby "najatwiej" si nawrcili, to byli ludzie, dla ktrych zmieni religi znaczyo tyle, co zmieni mundur. Udawali, e s katolikami, dlatego, eby dosta urzdy i zaszczyty. Niema nic niebezpieczniejszego dla religii, jak wynagradza po wiecku za "nawrcenie." Jest przy tem wielkie niebezpieczestwo, e podejrzywa si o wieckie intentencye nawet takiego, ktry si szczerze nawrci, i przykad jego nie dziaa, nie pociga. Byo na lzku sporo domw jezuickich, a dziaay wszystkie gorliwie. lzk, a zwaszcza Niemcy lzcy, maj wielki obowizek wdzicznoci wzgldem Jezuitw, oni bowiem s fundatorami uniwersytetu wrocawskiego, ktry tam zaoyli w r. 1702. Oto szereg miast, w ktrych byy klasztory 185

Jezuitw: Wrocaw, Kodzko, Gogowa, Lignica, Nysa, Opole, ega, widnica, Opawa, Jelenia Gra, Piekary, Cieszyn, Brzeg, Tarnowskie Gry, Sycw. Jak na taki may kraj, jak lzk, byoby to najzupeniej wystarczyo; a jednak caa gorliwo zakonu Jezusowego nie na wiele si zdaa, dziki niezgrabnej "opiece" rzdowej. Myliby si bowiem, ktoby sdzi, e pod rzdami tych katolickich wadcw Koci mia swobod; gdzietam! popierano Koci dlatego tylko, poniewa nawzajem dano od niego poparcia do celw politycznych i biada byo katolickiemu duchowiestwu, gdy nie chciao by narzdziem w rku rzdu. Rzd sam obsadza stolic biskupi w Wrocawiu, nie troszczc si o wzgldy kocielne. W roku 1608 kazano kapitule wybra siedmnastoletniego arcyksicia Karola, a krlewicz polski, wybrany w roku 1625, mia lat dwanacie; oczywicie, e ksita ci mieli tylko tytu i dochody biskupie, a zarzdza dyecezy administrator w ich imieniu. Podobnie samowolnie postpowano sobie z duchowiestwem parafialnem, a nawet z zakonami.

Gwat w Trzebnicy.
Ciekawy przykad zanieczyszczenia otarza polityk mamy w historyi klasztoru witej Jadwigi w Trzebnicy. Stary ten polski klasztor mia te zakonnice po wikszej czci Polki; w XVI. i XVII. wieku bya tam take cze Niemek, ktre jednake nieszczeglne po sobie pozostawiy wspomnienie, bo si skaniay do herezyi. W r. 1610 niemiecka przeorysza przyja jawnie luterstwo, wystpia z zakonu i wysza za m! Od tego czasu Polki miay w klasztorze stanowcz przewag. W rok po pokoju westfalskim, w roku 1649 wyszed rozkaz cesarski zakazujcy przyjmowa Polki do nowicyatu, a przynajmniej 2/3 czci zakonnic bdzie Niemek! Rozkaz by icie pogaski, bo klasztor kady jest tak dobrze dla Polek, jak dla Niemek; a przytem nie atwo go byo wykona, bo zkde byo nabra nowicyuszek niemieckich, skoro Niemki byy po wikszej czci heretyczkami? Trzebaby chyba klasztor zamkn! Ale rzdowi chodzio o germanizacy klasztoru; spr ten trwa dugo i tak si wreszcie zaostrzy, e przy wyborze ksieni w roku 1705 komisarz cesarski zakonnice uwizi, zaku w kajdany i tak, jak zbrodniarki jakie, trzyma o chlebie i wodzie; nadto przywoano do klasztoru oddzia wojska na egzekucy. W ten sposb klasztor trzebnicki sta si niemieckim. Ten sam rzd "katolicki" zagarnia bez ustanku dobra kocielne, pod pozorem, eby w nich poprawia administracy. Biedny lzk porwany w wir tej "kultury" niemieckiej przepada po pokoju westfalskim coraz bardziej dla szlachetnego narodowego polskiego ducha. Na razie nawet pokojem jeszcze si nie cieszy, bo Szwedzi siedzieli jeszcze dwa lata w zajtych przez siebie miastach, pki nie dostali swoich piciu milionw, a tymczasem trzeba byo ywi ich zaogi.

Ndza na lzku.
Smutno wyglda lzk po wojnie trzydziestoletniej. Kraj by przedewszystkiem niesychanie wyludniony; miasta podupaday i potrzeboway sporo czasu, eby si jako tako podwign. W Gogowie z 2500 obywateli pozostao zaledwie 122, w Grze z 700 domw stao 587 pustk, w Przybuziu pozostao wszystkiego razem 17 osb, Bolkowice cakiem nie miay mieszkacw. Lww jaworzyski by kup gruzw, po ktrych koczowao czterdziestu ebrakw, resztka z siedmiu tysicy obywateli. W widnicy byo przed wojn 1300 domw; po wojnie zostao 118, a reszta gruzy; w Niemczy zostao jedenastu mieszkacw, a w Stynawie ani jednego domu i ani jednego czowieka. Kole naleao do szczliwszych miast, bo tam jeszcze po wojnie zostao ludnoci 1200; ale przed wojn byo mieszkacw cztery tysice. Jeszcze w dwadziecia lat po pokoju westfalskim liczya widnica mieszkacw zaledwie 350, Jaworze 150, Trzygw 100, Lww jaworzyski 200, Bolesaw 186

200, Rychbach 100 itp. Podobnie byo w innych miastach. Niesposb tu opisywa losw kadego miasta i miasteczka osobno, boby na to chyba trzeba osobnego rozdziau; duoby byo pisa, jakie przygody cigay ludno lzka. Za przykad niech posuy jeszcze tylko szczeg z historyi Jaworza. Oto w ostatnim roku wojny, 25-go Lipca 1648 cesarscy wyparli ztd Szwedw, ktrzy bronili si zacicie; zgniewany tem pukownik cesarski, zdobywszy wreszcie miasto, kaza je podpali na 16 miejscach i zakaza gasi poaru; nic dziwota tedy, e mieszkacy opucili miasto zamienione w perzyn. Podobnych przykadw zwierzcego okruciestwa monaby przytoczy nie setki, ale tysice; mona tedy sobie wyobrazi, co za klska i ruina spada na cay kraj. C si stao z dawniejsz ludnoci? Wiksza poowa zabita w wojnie; cz nie mogc si obroni onierzom, wolaa sama do nich przysta i powikszaa zbrojne zastpy, ginc na rnych polach walki w caych Niemczech i Czechach; cz ucieka, nie do Czech, ani do Niemiec oczywicie, gdzie cigle wrzaa wojna, ale za granic polsk, zaludniajc t cz lzka, ktra naleaa do Polskiej Korony, i ssiednie miasta wielkopolskie; resztka tylko drobna, schroniwszy si do lasw i jaski, wracaa po wojnie do opustoszaych ognisk domowych. Kobiety powymieray po wikszej czci z utrapie, godu i haby; znaczna ich cz, straciwszy wstyd podczas wojny, przyczaa si do oddziaw wojskowych a ktre tego nie uczyniy, ponosiy mier od zdziczonego odactwa; tym tylko byo bogo, ktre si zdoay schroni za polsk granic. Ale o mach i dzieciach rzadko ktra miaa wiadomoci; wszystkie rodziny porozbijay si; tu m zabity, tam ona porwana, syn wstpuje sam do wojska, eby mamie zakoczy ycie na barogu o setki mil od domu. W takich stosunkach gdzie mogy si utrzyma wzy rodzinne? Kto chcia by czystym, musia by mczennikiem, a kogo na mczestwo sta nie byo, popada w rozpacz i grzz w bocie. Rozumie si samo przez si, e ludnoci wiejskiej wiodo si jeszcze gorzej, ni mieszczanom. Wsie, dostpne bez przeszkody dla kadego wojska, ucierpiay jeszcze wicej; jeeli nawet niektre miasta byy po wojnie zbiorem rumowiska, to wsie niemal wszystkie byy zamienione w istne pustynie. Kto te mia sia i ora podczas trzydziestoletniej wojny? Dla kogo? Dla koskich kopyt! Szlachta osiada po wsiach albo pouciekaa do Polski, albo przystaa do wojska, nie troszczc si o posiadoci, ktre nie daway ani grosza dochodu, tylko przysparzay kopotw z cigem niebezpieczestwem ycia. A wieniacy? Przytoczmy kilka tylko przykadw. Oto w ksistwie brzeskiem zabieraj si po pokoju westfalskim do robienia porzdkw; ksicy urzdnicy spisuj, co zostao i spostrzegaj, e przeszo trzecia cz dawniejszych anw stoi od dawna ugorem, nieuytki same! W ksistwie widnickiem 26 wsi niemiao ani jednego mieszkaca, 20 zaledwie po kilka osb; w okolicy Oawy trzech wsi nie mogli si doszuka, bo ladu nie zostao, gdzie one dawniej stay; w Nyskiem zatracio si podobnie pi wsi. A ci, co zostali, c to byli za ludzie? Oto zastanwmy si nad tem, e wojna straszna trwaa lat trzydzieci; to znaczy, e kto w roku 1648, mia czterdzieci lat, ten ju nie pamita innych czasw, jak tylko wojenne; wyrs wrd mordw, podpalania, gwatw itp., a wic mia a zanadto sposobnoci, eby przytpi w sobie wszelki zmys moralny. Cae tedy pokolenie dorosych ludzi nie przywyke byo ani do porzdku, ani do uczciwoci, ani do regularnej pracy. A stosunki wzajemne gospodarskie i handlowe pogmatway si przez ten czas w najstraszniejszy sposb. Sporo posiadoci byo teraz bez pana, bo nie mona si byo dopyta nawet najdalszych krewnych wacicieli. Podobnie wierzyciel nie mg si doszuka swych dunikw, a chociaby ich znalaz, c z tego, skoro wszyscy pogreni byli jednako w nadzy. Rzd chcia podatkw, ale nie byo z czego ich bra! Jeden tylko Wrocaw trzyma si jako tako wrd powszechnej biedy; jedynem by bowiem miastem, ktre ani razu me byo spldrowane przez nieprzyjaciela; ale i Wrocawianom daa si wojna we znaki, i nie dopisyway im kupieckie rachunki. Jeszcze w dziesi lat po wojnie, w roku 1658 trzeba byo ogosi na lzku t zw. "moratorium", t. j. uwolnienie dunikw do pewnego czasu od obowizku pacenia dugw, eby si cho troch mogli zagospodarowa; a przez ten czas musia oczywicie biedowa take wierzyciel.

187

Niewola ludu wiejskiego.

Po wsiach brakowao rk do uprawy roli. Panowie dawniejsi nie wrcili ju po wikszej czci; ich dobra szlacheckie zagarn rzd, nadajc je w nagrod oficerom wojsk cesarskich. Z tej to przyczyny nazbierao si na lzku duo nowej szlachty, pozbieranej ze wszystkich stron wiata, ktrzy nie mieli adnego historycznego zwizku z krajem i jego ludnoci. Warto ziemi obniya si w dziesicioro; kto cho troch mia pienidzy (z wojennego upu przedewszystkiem), kupowa sobie od rzdu dobra na lzku. Obszerne gospodarstwo chopskie mona byo kupi za dziesi talarw. W niektrych okolicach dawano rok za darmo, byle si zobowiza wystawi dom i stodo na gruncie. Po wikszej jednak czci tak si dziao, e opuszczone gospodarstwa chopskie zabiera sobie bez pytania szlachcic, ktry dosta ssiednie dobra od cesarza i wypuszcza po kawaku zbiedzonym, z godu gincym ludziom, tylko pod warunkiem, e mu si zapisali w poddastwo. Chopek musia si zobowizywa pracowa darmo na paskiem, wyrzec si, e synw nie bdzie posya do szk i zrzec si wszelkich praw. Szlachta posprowadzana przez rzd z Niemiec zaprowadzia na lzku to, co widziaa u siebie w domu, gdzie w Turyngii lub w Westfalii, to jest zupen niewol ludu. Kto si nie chcia zapisa w t niewol, kto nie chcia uzna nad sob paskiego prawa ycia i mierci, ten musia by prostym wyrobnikiem i wdrowa za dziennym zarobkiem od wsi do wsi, prbujc, gdzie mu bdzie lepiej. Ale i na tych wynalaza sposb niemiecka szlachta. Umwili si, ile maj paci wiejskiemu robotnikowi, a w roku 1654 wydali ustaw zagraajc surow kar kademu szlachcicowi, ktryby si poway paci u siebie lepiej robotnika. Odtd nie mona ju byo szuka w wiecie polepszenia doli i nie byo dla chopa innej rady, jak zda si na ask i nieask pana, pod ktrego batogiem chopskie dzieci przyszo na wiat Dla nas za najsmutniejsze to, e ten gorszcy niemiecki przykad oddziaa na ssiedni szlacht polsk. Chop lzki, wygnany z kraju przez wojn, chroni si do Polski, przystajc tu na dwa najcisze warunki, byle mu dano kawaek gruntu; jeeli si zdarzy szlachcic bez serca, mg go wyzyska; w kadym za razie ta konkurencya wieniakw ze lzka pogarszaa dol ludu w graniczcych ze lzkiem Wielkopolsce i w ziemi Krakowskiej.

Ksidz Piotr Skarga.

Ju podczas wojny trzydziestoletniej zacza si pogarsza ta niedola chopska take w Polsce. Przedtem jeszcze spostrzeg to pierwszy ksidz Piotr Skarga Powski, sawny pisarz kocielny i kaznodzieja nadworny krla Zygmunta III-go. On to w swoich kazaniach sejmowych, ktre wygasza do posw zebranych na sejm, przepowiada upadek pastwa polskiego, jeeli Polska nie poprawi rzdu, t. j. jeeli nie nada krlowi wikszej wadzy, a wolnoci szlacheckiej jeeli nie rozdzieli rwno midzy szlacht i lud.19) Niejeden sobie myla, suchajc wwczas tych kaza: czemu Polska ma upada, skoro inne pastwa robi o duo gorzej, a przecie wzrastaj? Dzisiaj, kiedy po blizko ju trzystu latach czytamy te przepowiednie witobliwego kapana, dziwmy si te nie mao, e one si speniy, bo wiemy ju dzisiaj dokadnie, e w Polsce byo potem le, ale w innych krajach jeszcze dziesi razy gorzej! Wida Bg powoa Polsk do togo, eby bya przykadem dla innych narodw, a odkd przestaa by lepsz od innych, odj od niej sw opiek. Zostawi w tryumfie naszych nieprzyjaci, ktrzy byli stokrotnie gorsi od nas; wida z tego, e od nas wicej wymaga i przez cik wiedzie szko, ebymy si zahartowali na lepszych. Polak musi by lepszy od innych, inaczej minie si z bogosawiestwem boem. Taka wola Boga, takie zaszczytne przeznaczenie naszego narodu. Zrozumia t misy narodu polskiego ksidz Skarga i dlatego przepowiada upadek za rzeczy, za ktre aden inny nard niepodlegoci wcale nie traci. 188

Ksidz Skarga zawoa gono: "Upadamy!" w czasach, kiedy pastwo polskie byo najwikszem w Europie, kiedy Batory rozgromi Moskw, kiedy wkrtce potem carowie byli jecami w Warszawie, gdy Turek, grony wszystkim innym, musia si cofn przed polsk potg. Byy to czasy najwikszego politycznego rozkwitu Polski, czasy najwikszej potgi pastwowej w Polsce, ktra bya wielkiem mocarstwem opartem dumnie o dwa morza. Jake takie czasy nazywa pocztkiem upadku? Niemiec woaby na naszem miejscu, e to czasy zote, bo wszystko si darzyo: Tatarzy, Turcy, Moskale, Woosza, Szwedzi, wszyscy pobici, zwycieni, a sawa polskiego wojska rozbrzmiewaa po caym wiecie! Zapewne te tryumfy wystarczyyby Niemcowi, ale Polak szuka w historyi czego wicej. Nauczy nas ksidz Skarga, eby od siebie wymaga wicej, ni od innych narodw, eby nasz history mierzy drosz, surowsz miar. Historykom innych narodw wystarcza cigle jeszcze miara szczcia i powodzenia, ale my mierzymy sobie historye na zasugi. Ot w czasach trzydziestoletniej wojny duo, bardzo duo byo w Polsce powodzenia, wicej nawet, ni przedtem, ale ju mniej zasugi. I dlatego to powiadamy, e Polska zaczynaa upada. Ten sd wasny nad sob samymi pozostanie oczywicie zawsze niezrozumiay dla tych, ktrzy nigdy w historyi o adne zasugi nie dbali i dzi jeszcze dba nie chc. Pokonanie Moskwy byo szczciem wielkiem, ale skoro nie skorzystano z tego szczcia tak, eby dalej na wschd przeszczepi katolick cywilizacy, zwycistwo to nie stao si zasug. Podobnie zwycistwa nad Turkiem powinny byy porwa nard na nowo do myli wypdzenia Turkw z Europy; nie stao si to i one tedy nie stay si zasug. Bya jeszcze w narodzie wielka sia i potga, ale opuszczaa go ju idea. Cika te za to plaga nawiedzia Polsk. W roku 1648, kiedy w Niemczech zawarto pokj westfalski, zaczynaj si cikie wojny w Polsce, a cho nie mona ich ani nawet porwnywa z trzydziestoletni wojn, sprowadziy jednak na kraj wielkie klski.

Kozaczyzna.
Wojny te zaczynaj si daleko na wschodzie, nad rzek Dnieprem. W kraju tym, zwanym Ukrain, pod dostatkiem byo yznej gleby, ale ssiedztwo tureckie i tatarskie przeszkadzao naleytej uprawie. Kto si zdecydowa wywdrowa w te dalekie strony, mia si dobrze, bo tam w XVII. wieku panowie zadowalniali si jeszcze czynszem z gruntu oddanego wieniakowi; o niewoli ludu nie mona byo myle tam, gdzie trzeba byo prosi si, eby ludno si osiedlaa. Sporo te ludnoci z Polski tam si przenosio, a ta ciga emigracya na Ukrain opniaa te wprowadzenie niewoli ludu w prowincyach zachodnich, bo szlachta musiaa mie wzgldy dla chopa z obawy, eby nie zbieg na wschd. Nieliczny lud rodowity Ukrainy nie by skonny do rolnictwa. Cige utarczki z Tatarami zaprawiy go do onierki i ju z kocem XVI. wieku potworzyy si nad Dnieprem hufce orne, utrzymujce si z odbijania upw tatarom. Gdy si wie o nich zacza rozchodzi po Polsce, niejeden spodoba sobie to swobodne ycie onierskie i szed daleko nad Dniepr, gdzie nie mia nad sob adnego pana. Nazywano te wojenne druyny Kozakami. Gdyby je naleycie uformowa, moga Polska mie z nich tgie wojsko; zrobi to krl Batory, ale nastpcy jego zaniedbali potem tej sprawy i w ogle mao si o Kozakw troszczyli. A tymczasem wzrastay cigle ich zastpy: kogo sd w Polsce ciga, kto nigdzie miejsca zagrza nie mg, czy chop, czy szlachcic, szed do Kozakw. Tam nie pytano, co on robi dotychczas, byle tylko przysta wiernie do onierskiego ycia, przyjmowano go z otwartemi ramiony; wszyscy tam byli sobie rwni, a o wiadectwo moralnoci nie pytano nikogo, skoro tylko na wojnie dobrze bi, mg sobie potem hula i dokazywa, jak mu si ywnie podobao. Kozacy wzroli w si i zaczli sami zaczepia Turkw i Tatarw; spaliwszy i zrabowawszy to lub owo miasto, cofali si za polsk granic, ktrej tamci nie mogli przekroczy, skoro nie wypowiedzieli Polsce wojny. Ciki przez to by z nimi kopot, bo Turek myla, e to rzd polski Kozakw wysya, podczas gdy Polska miaa wanie z Turcy pokj. Kozacy bowiem podawali si przed Turkami za poddanych pastwa polskiego, ale swoj drog 189

krla polskiego nie suchali. Osiedlili si w sam raz na granicy pastw: polskiego, moskiewskiego i tureckiego, dla wszystkich tych pastw jednako niebezpieczni. Polska nie moga pozwoli, eby na jej granicy gromadzio si coraz to wiksze wojsko, niezalene zupenie od polskiego rzdu; dono tedy do tego, eby poow Kozakw zatrudni na Ukrainie na roli, a z drugiej poowy zrobi rzdowe wojsko na polskim odzie. Ale Kozacy za dugo ju przywykli nie sucha nikogo, nie chcieli o tem ani sysze, a zwaszcza o roli. Ludu wiejskiego byo ju midzy nimi sporo, a zwaszcza ruskiego. Nie brako take chopstwa z pod panowania cara moskiewskiego; lud ten na p dziki ucieka ze swoich gruntw przed okruciestwem moskiewskich bojarw, eby sobie y swabodnie i hula wrd Kozakw. Religii naprawd nie mieli adnej, bo obchodzili si bez ksiy i kociow; z domw rodzinnych powynosili tylko niejasne wspomnienia religijne. Okoo poowy XVII. wieku wikszo znaczna Kozakw pochodzia z okolic schyzmatyckich, a to przyczynio si jeszcze bardziej do ich niesfornoci, wzbudzao nawet nienawi do polskich dygnitarzy na Ukrainie, ktrych krl przysya, eby z Kozactwem zrobi porzdek, bo panowie ci byli katolikami. Doszo nareszcie do tego, e nie chcieli sysze o polskiem panowaniu nad sob, ale chcieli by sami dla siebie niepodlegli, eby si utrzymywa z granicznego rabunku. W takim razie byliby dla Polski, dla osadnictwa Ukrainy, rwnie niebezpieczni, jak Tatarzy.

Bunt Chmielnickiego.
Krl Wadysaw IV. przygotowujc si do wielkiej wojny z Turcy, postanowi uy do tych planw take Kozakw i umwi si z nimi o sub wojskow. Kozacy stanli pod broni, gdy w tem krl nagle umar. I c si dzieje? Kozacy, zamiast na Turcy, ruszaj na Polsk, eby wymusi dla siebie te przywileje, ktrych si spodziewali od Wadysawa IV. za udzia w wojnie tureckiej. Wrd bezkrlewia powstao takie zamieszanie, e Kozacy mogli si bezkarnie posun daleko w gb pastwa. I staa si rzecz dziwna; te polskie wojska, ktre przywyky odnosi najwietniejsze zwyciztwa nad Turkiem, Szwedem, Moskw czy Niemcami, te same zastpy ponosiy klsk po klsce od czerni kozackiej! Bya to kara boa, czy moe dopiero przestroga? W cikich czasach przyjmowa koron nowy krl, brat nieboszczyka, Jan Kazimierz, ktrego panowanie miao by pasmem samych nieszcz. Wojny kozackie przewlekay si, a to przez podmawianie ze strony Moskwy. Kozacy znaleli energicznego wodza w osobie Bohdana Chmielnickiego, ktry z carem nawiza stosunki; myla, e wsparty przez Moskw, wszystko na Polsce wymusi i marzy nawet o zaoeniu osobnego pastwa dla siebie na Rusi. Crk wyda za hospodara modawskiego, schyzmatyka i sam zacz si podawa za obroc schyzmy przeciw panowaniu katolikw - Polakw. Nie o schyzm mu chodzio, lecz o siebie; ale to haso schyzmy pocigao ciemny lud schyzmatycki, w ktry wmawiano ze rzeczy na Polsk i uni, eby tylko zwabi jak najwicej ochotnikw do kozackiego wojska. Car nie myla bynajmniej popiera planw Chmielnickiego; chcia tylko doprowadzi do tego, eby pomidzy Polsk a Kozakami wykopa jak najwiksz przepa. Przewidywa, e skoro Chmielnicki pozrywa wszystkie stosunki z Polsk, nie mogc ju nawrci, bdzie musia podda si Moskwie. Niesposb bowiem byo przypuci, eby sam mg sobie wywalczy niepodlego i eby Kozacy zdoali ostatecznie zwyciy w tym boju. Pocztkowe klski tumaczyy si niedbalstwem wodzw i niezaradnoci w obec niespodzianego nieprzyjaciela, ktrego si nikt nawet spodziewa nie mg. Ale wkrtce przyszo opamitanie; or polski znowu zyska przewag, a Chmielnicki podda si natenczas w roku 1654 carowi moskiewskiemu. Wywizaa si z tego powodu wojna z Moskw, prowadzona dugie lata ze zmiennem szczciem.

190

Szwedzi na nowo w Polsce. Krl Jan Kazimierz na lzku.

Rwnoczenie przyby nowy nieprzyjaciel. Wanie skoczy si rozejm, ktry zawar ze Szwecy krl Wadysaw IV. Krl Jan Kazimierz pragn go przeduy, ale nowy krl szwedzki, Karol Gustaw, koniecznie chcia wojny. Wzi sobie za przykad owego Gustawa Adolfa, ktry w wojnie trzydziestoletniej zyska zdobycze w ziemiach niemieckich. Teraz za Karol Gustaw, widzc Polsk w wojnie z Moskw, postanowi Polsk zawojowa. Zdrada kilku magnatw utorowaa mu drog do Wielkopolski, podczas gdy na Litwie Moskale wanie zajli stolic kraju, Wilno. Nard straci zupenie gow: jedno wojewdztwo po drugiem poddawao si Szwedowi. Niedawno temu pod Kircholmem Szwedw bito, a teraz Szwedzi zawojowali ca Polsk, a po Krakw i to bez wielkiego trudu. Cay wiat zdumia si, co w tem by mogo; i my dzi jeszcze dziwujemy si, co za zalepienie nard ogarno, e nawet wiksza cz ze Szwedem si czya. W roku 1655 caa Polska bya w rku Karola Gustawa, ktry nawet uywa tytuu krla polskiego. Gdy mu zwracano uwag, e przecie nie zosta wybrany na krla, ani koronowany, odpar, e na ostrzu swego miecza nosi prawo do polskiej korony. A krl prawdziwy, Jan Kazimierz, pozbawiony pastwa, musia szuka schronienia za granic. Uda si na prastar ziemi Piastw, na lzk. Tutaj w Opolu i w Gogwku bya przez jaki czas rezydencya krla polskiego, podczas gdy Warszawa i Krakw byy w rku szwedzkiem. Cz lzka, a mianowicie ksistwa Opolskie i Raciborskie, byy zastawione koronie polskiej od roku 1645; rzdzi tam brat krla polskiego, Karol Ferdynand, ten sam, ktry przed laty trzydziestu (majc wwczas lat 12) wybrany zosta biskupem wrocawskim. Do brata tedy schroni si Jan Kazimierz. Panujcy wwczas cesarz Ferdynand III. nie mia z t spraw nic wsplnego. Nastpca jego, Leopold I., ktry wstpi na tron w roku 1657, wykupi potem Opolskie i Raciborskie od krla polskiego w ten sposb e posa mu may oddzia onierzy na pomoc przeciw Szwedom. Karol Gustaw, wkroczywszy na Wawel, zwiedza koci katedralny i groby krlewskie. Oprowadza go kanonik Starowolski; uczony i pobony kapan, a autor licznych dzie polskich i aciskich. Kiedy stanli przy grobowcu Wadysawa okietka, kanonik opowiada, jak ten krl trzy razy z Polski wygnany, trzy razy powraca i przecie na tronie si utrzyma i dokona sawnych dzie. Karol Gustaw zagadn szydersko ksidza Starowolskiego: "Ale wasz Jan Kazimierz pewno ju nie wrci." Odrzek na to rozumny kanonik: "Szczcie zmienne a moc Boga cudowna. " Krl szwedzki si zawstydzi i nic nie odpowiedzia. Sowa za Starowolskiego o cudownej mocy boej niedugo miay si sprawdzi.

Cud N. M. Panny Czstochowskiej, krlowej Korony Polskiej.

Powiedzielimy, e w r. 1655 caa Polska bya w rku Szweda. Doprawdy, e caa, bo c tam znaczyo, e w caem takiem wielkiem pastwie utrzyma si jeszcze jeden may grodek, nic nie znaczcy pod wzgldem wojskowym, drobna forteczka na wzgrzu, za ktrej murami nie byo nawet porzdnego wojska, bo nie dla onierzy bya zbudowana, tylko dla mnichw. Waciwie nawet nie bya to forteczka, tylko prosty klasztor opasany warownym nieco murem. Z caej Korony polskiej ta tylko zostaa drobnostka; dla wojsk szwedzkich, ktre ju tyle duych miast zdobyy, nie warto si byo fatygowa o ten klasztorek i moeby nawet zapomnieli o tem, gdyby nie to, e w klasztorze byy wielkie bogactwa. Wyprawili si wic pod ten "kurnik", jak go nazywali. Dla wielkiej zwycizkiej armii, prawdziwie, e to tylko kurnik, ktry si zapewne zdobdzie za kilka godzin. "Kurnik" ten, tak lekcewaony przez szwedzkie wojsko, stoi do dzi dnia na Jasnej Grze pod miastem Czstochow. Mao tam byo broni, nie wielu onierzy, ale tam bya wita Krlowa Korony Polskiej, 191

Matka Boska Czstochowska. I udzieli Bg naszej historyi narodowej aski cudu. Szata niebiaskiej Krlowej starczya naszym za setki armat i dziesitki pukw, Jej aska sprawia, e na wodza wystarczy zakonnik, mnich, przeor Czstochowskich Paulinw, ksidz Kordecki, ktry, jako kapan, nie mg nawet uywa broni! Dugo oblegali Szwedzi cudowne miejsce, przyprowadzeni do wciekoci w walce o swj honor wojskowy z mnichami! Stracili tam tysice ludzi i ostatecznie musieli si ze wstydem cofn, z pod tego klasztoru, na ktrego zdobycie wedug ludzkiego rozumu powinien by wystarczy jeden oddzia onierzy i jeden dzie czasu. Otworzyy si teraz oczy narodowi. Pod wpywem cudu zdziaanego w Czstochowie porwa si cay nard, zmieniony nagle nie do poznania. Naraz si garn do Jana Kazimierza, zbieraj wojska, krl wraca ze lzka i rozpoczyna rwnoczenie wojn z Moskw i Szwedami. W katedrze we Lwowie, przed otarzem Boga Rodzicy, skada krl z wiernymi sobie senatorami uroczyste luby, lubujc poprawi dol ludu wiejskiego, jeeli Polska wolno odzyska, a on koron. Byo to dnia 1-go Kwietnia 1655 roku. Pobogosawi Bg temu lubowi. W osobie dzielnego a zacnego Stefana Czarnieckiego znalaz nard wodza, ktry przepdzi Szwedw z kraju i ciga ich a na morzu. Karol Gustaw, widzc, e z nim le, zawar spk z elektorem brandenburskim, ktry by zarazem ksiciem pruskim, z Chmielnickim, a z Wgier powoa sobie do pomocy dzikiego ksicia siedmiogrodzkiego, Rakoczego; ze wszystkich stron uderzyli na Polsk wrogowie, ale nie przemogli Polski, ju ocuconej ask Najwitszej Panny. Szwedzi musieli nareszcie zawrze pokj w Oliwie w roku 1660, w ktrym przyjto rzek Dwin za granic midzy Polsk a Szwecy w Inflanciech.

Niepodlego ksistwa pruskiego.

Na wojnie tej zyska znowu ksi pruski, t. j. elektor brandenburski. Zmawia si ze Szwedem o podzia Polski, potem jawnej dopuci si zdrady, czc swoje wojska ze szwedzkiemi przeciw Polsce, przeciw swemu zwierzchniemu panu, ktremu zaprzysig wierno, jako ksi lennych Prus. Widzc, e najazd szwedzki tak ciko dolega Polsce, ofiarowa si nagle z posikami przeciw Szwecyi, pod warunkiem, e Polska uwolni go od hodu, e si zrzeknie zwierzchnictwa nad Prusami ksicemi. Pamitajmy, e elektor, jako lennik polski, by moc swej przysigi obowizany do wiernoci i do posikw. Niestety, polityka polska wzgldem Prus bya zawsze lepa! Zamiast walczy do upadego i za zdrad wygna elektora z Prus, przystano na jego propozycy i w roku 1657 w umowie, zawartej w Welawie zrzeczono si zwierzchnictwa. Nard, ktry si obroni tylu nieprzyjacioom, byby jeszcze w sobie znalaz dosy siy do ukarania pruskiego ksicia. Tego roku 1657, Kozacy, zaprzedani przez Chmielnickiego Moskwie, spostrzegli si, jak z zrobili zamian i wrcili w poddastwo polskie. Nowa o to wojna z Moskw trwaa a do roku 1667. Pomimo wielkich zwycistw musiaa Polska odstpi Moskwie kilka miast; odtd Dniepr by granic pomidzy Polsk a Moskw. Do warunkw pokoju naleao take, e w miecie Kijowie pozostanie moskiewska zaoga przez dwa lata; po dwch latach mieli wyj z miasta, ale ju nie wyszli. Krlowi Janowi Kazimierzowi korona prawdziwie nie bya rozkosz. Dwadziecia lat panowania dwadziecia lat wojny. Udao si wprawdzie krlowi wygna nieprzyjaci z kraju, ale nie udao mu si poprawi rzdu. Znkany zoy tedy sam koron w r. 1668, eby zrobi miejsce modszemu, silniejszemu i energiczniejszemu. Mia upatrzonego po sobie nastpc w osobie ksicia francuskiego. Ale wybr pad na polskiego ksicia Michaa Korybuta Winiowieckiego, ktry by do rzdw zupenie niezdatnym. Za jego panowania poniosa Polska straszn klsk od Turkw, ktrzy zajli Ukrain i Podole; pozdejmowali tam z kociow krzye i zamienili je na mahometaskie meczety. Po niewczasie uchwalono wielk wojn tureck; hetman Jan Sobieski odnis wietne zwyciztwo pod Chocimem dnia 192

11-go Padziernika 1672. Wanie dzie jeden przedtem umar krl Micha, a wdziczny nard wybra teraz na krla zwycizc Turkw, Sobieskiego, ktry wstpi na tron pod imieniem Jana III.

Krl Jan III. Sobieski.

Ten odzyska od Turka znaczn cz Ukrainy, ale przerwa wojn w roku 1676 i zawar z Turcy pokj. Uczyni to za dlatego, poniewa nadarzaa si sposobno, eby przez sojusz z Francy odzyska Prusy ksice. Krl chcia w przerwie wojny tureckiej rozprawi si ze zdradzieckim elektorem brandenburskim. Bya to myl bardzo mdra, ale sejm si sprzeciwi i wojny pruskiej nie uchwali, a pokoju z Turcy nie zatwierdzi. Nie mogc odzyska Prus, zwrci si krl na nowo do sprawy tureckiej, a idc za przykadem Batorego i Wadysawa IV. marzy o wielkiej lidze caej Europy przeciw Turcyi. Ale Europa bya na to gucha. Dopiero gdy Turek ruszy na zdobycie Wiednia, zgosi si z prob o przymierze cesarz Leopold I. Byo to roku 1683. Ju od duszego czasu zanosio si na waln wypraw wyznawcw Mahometa na chrzecijask Europ. Nad Wgrami cigle jeszcze zawis miecz turecki; poowa kraju bya ju to w bezporedniem wadaniu Turkw, ju to od nich zawis ; druga poowa naleaa do Habsburgw, ale tam wanie wybuchno powstanie, ktrego przywdzcy nie zawahali si wej w przymierze z wrogami chrzecijastwa. Krl francuski, potny Ludwik XIV., chcia skorzysta z tego, eby skruszy potg habsburskiej dynastyi; powstacom wgierskim posya pienidze, a z Turkiem zawar ukady. Tote cae prawie panowanie cesarza Leopolda odbywao si pod groz tureck. Ju w roku 1663 zapdzili si byli Turcy a na Morawy, przez co taki powsta przestrach na Grnym lzku, e np. zakonnice z Raciborza i Czarnowsw schroniy si do Polski. lzkowi nakazano wtenczas zwerbowa na koszt kraju 7000 onierzy. W dwadziecia lat potem znowu Turcy zapdzili si daleko na pnoc. Cesarz Leopold I. w cikich by opaach, tem bardziej, e w samej Rzeszy niemieckiej nie by pewny wszystkich ksit, czy mu pozostan wierni. Zwrci si tedy z prob o pomoc do Polski. Krl francuski wyty wszystkie siy, eby nie dopuci do przymierza Polski z Habsburgami; pragn wcign Sobieskiego w sojusz z Francy i pozyska nawet do tego do znaczne stronnictwo w Polsce. Ale krl Sobieski stanowczo trwa przy interesie chrzecijastwa i cywilizacji i sojusz z cesarzem zawar. Ju Wielki wezyr sultaski, Kara Mustafa, zaj cae Wgry, Styry i rusza pod Wiede. Stawi mu opr ksi lotaryski, Karol, ale by poraony. Dnia 14-go Lipca 1683 roku stanli Turcy pod stolic cesarstwa i rozpoczo si oblenie miasta. Cesarz Leopold uciek i schroni si do Lincu. Wyprawi tylko posa do Warszawy, ktry przyby do zamku krlewskiego wanie w chwili, kiedy krl przechodzi korytarzem do kaplicy zamkowej na msz w. w towarzystwie nuncyusza papieskiego. Spostrzegszy krla przyklkn na jedno kolano, woajc: " Krlu, ratuj Wiede" a nuncyusz doda: "i chrzecijastwo." Prawd powiedzia nuncyusz, bo gdyby Turcy zdobyli Wiede, usadowiliby si w samym rodku Europy, rozprzgaby si bya Rzesza Niemiecka, przepadoby cesarstwo. Sobieski zaraz ruszy do Krakowa, gdzie si zbierao wojsko. Std poszed przez Grny lzk, w Piekarach przed cudownym obrazem odda wojsko pod opiek N. Panny, potem przez Tarnowskie Gry i Morawy spiesznemi pochodami ruszy pod Wiede. Blisko Wiednia poczyli si z nim ci tylko ksita niemieccy: ksi lotaryski Karol, bawarski Emanuel, i saski Jan Jerzy; ksita poddali si pod rozkazy Sobieskiego, ktry obj naczelne dowdztwo i uoy plan bitwy. Cesarz Leopold cakiem nie przyby do wojska. Dnia 12-go Wrzenia uderzono na rozlegy obz turecki i polska husarya rozstrzygna bitw, ktra si skoczya zupenym pogromem Turkw. Wybawieni Wiedeczycy witali swego wybawiciela z najwikszym zapaem; gdy krl wjeda do miasta, ludno cisna si, eby ucaowa cho szat krlewsk. Cesarz nawet nie podzikowa, a urzdnicy cesarscy aowali obroku 193

koniom rycerstwa polskiego. Sam krl pisze to w listach do krlowej, stwierdzajc, e zbiera tylko same dowody niemieckiej niewdzicznoci. Niektrzy radzili, eby wraca do domu; ale krl postanowi dalej jeszcze ciga nieprzyjaciela. Wkroczy na Wgry; tu pod miastem Parkanami zwid jeszcze wiksz bitw, ni pod Wiedniem; pierwszego dnia opucili go Niemcy, tote przewaajce siy tureckie omal e nie zaday mu klski; krl jednak nie cofn si z pola bitwy, po dwch dniach na nowo poszed na bj z samymi Polakami i odnis zwyciztwo. Zaraz potem zdoby miasto Ostrzyhom. A Niemcy opucili go do reszty; czekali widocznie, eby krl ponis klsk, bo zazdrocili mu sawy. Woleli, eby Wgry pozostay pod jarzmem tureckiem, ni eby Sobieski mia mie zasug ocalenia tego kraju. Urzdnicy cesarscy na kadym kroku zaczli przeszkadza ruchom polskiego wojska, ktre nieraz nie miao ywnoci. Tego byo ju zanadto nawet agodnym Polakom. W Grudniu 1683 wrci krl do Polski. Sojusz z cesarzem zobowizywa nawzajem Niemcw do posikw Polsce, eby Sobieskiemu dopomdz do odzyskania Podola od Turkw. Ale nie zobaczy nikt nigdy w Polsce ani jednego niemieckiego onierza z tych posikw. Krl walczy przez dwa lata sam z Turkami w Polsce; odnosi wietne zwyciztwa i byby moe odzyska Podole w roku 1685, gdy wtem straszny wylew Dniestru zmyli wszystkie wojskowe plany. Na rok 1686 obmylono now wypraw; krl chcia przez Podole, Ukrain, przebi si na Wooszczyzn i marzy o tem, e gdy zwyciy, pjdzie jeszcze dalej, zaczepi Turka w wasnem pastwie i nie spocznie, a pod murami Konstantynopola. Sojusz z cesarstwem niemieckiem zobowizywa ich przecie do posikw! Przyrzekli Niemcy da tedy posiki na ten rok 1686 i musiao si nareszcie rozpocz wypdzenie Turka z Europy. Mwilimy ju raz, e do stanowczej rozprawy z Turkiem przeszkadzaa Polsce zawsze Moskwa; ilekro bowiem bya turecka wojna, zawsze korzystali z tego Moskale, eby Polsk szarpa z boku. Wielkiemu celowi obrony Krzya i tryumfu Chrystusa postanowiono tedy zoy wielk ofiar. Odstpiono Moskwie cakiem Kijw, eby tylko skoni do przymierza przeciw Turcyi. Moskwa miaa przecie take swj interes w pokonaniu Turka, bo te duo miaa kopotw z Tatarami. Tak samo mia w tem interes cesarz, ktremu Turcy turbowali kraj wgierski. Staje tedy liga Polski z cesarstwem niemieckiem i carstwem moskiewskiem; ztd i ztamtd maj przyby posiki. Bohaterski nasz krl Jan zbiera wojsko i wyrusza na wojn. Dobrze mu si darzy, przezwycia wszystkie przeszkody, a cho z uszczuplonem wojskiem, dociera rzeczywicie do Wooszczyzny, staje nad Dunajem. Tu maj nadej posiki niemieckie i moskiewskie wszak i cesarz i car zebrali due wojska. Zebrali to prawda ale Sobieski nie zobaczy z nich ani jednego onierza, bo wojska te cakiem nad Dunaj nie ruszyy! Niemcy i Moskale po to tylko zbierali wojska, eby Sobieskiego do pochodu na Turcy zachci, a potem zostawi samego, eby Turek Polsk wojowa. Nie dosy na tem; podmwili hospodara wooskiego, ktry mia si poczy z wojskiem polskiem, eby si poczy z wojskiem tureckiem! W takich warunkach trudno byo rusza na Konstantynopol; trzeba byo wraca i duo trzeba byo roztropnoci i mztwa, eby wojsko do domu odprowadzi, wrd cigych podjazdw wooskich i tureckich. Aeby utrudni Polakom ten odwrt, podpalono stepy, przez kilkumilowe kby dymu wracao rycerstwo polskie z tej spki z Niemcem i Moskalem; godne wracao przedtem z pod Wiednia i teraz z Wooszy. Dunaj jako Polakom nie suy. A Polacy dziwnie atwowierni, dali si po tem wszystkiem jeszcze raz w pole wywie w roku 1690. Znowu ruszy krl na Wooszczyzn i znowu nie znalaz posikw niemieckich! Wojenne pochody Sobieskiego, sawna odsiecz Wiednia z r. 1683 s ostatnim blaskiem historyi polskiej, ktra odtd a do roku 1791 niema do zapisania, niestety, adnego wielkiego czynu. Owiata upadaa coraz bardziej, a za tem szed upadek moralnoci w yciu publicznem i prywatnem. O tyle jednak bya 194

Polska lepsz od innych narodw, e nie grabia ssiadw i nie uwaaa za cel pastwa roznoszenie mordw i poogi.

Koniec Piastw lzkich.

W tyme mniej wicej czasie wygasna prastara dynastya Piastw, najstarszy ze wszystkich monarszych domw w Europie, powoany przez Opatrzno do wielkich czynw na czele wielkiego szlachetnego narodu; niestety, ta wanie ga tego szczepu, ktrej danem byo y najduej, ga lzka, wypara si swego posannictwa; tote skoczya bez sawy na maem ksistewku, na wysugach obcego monarchy, a wyganicie jej nie zwrcio nawet uwagi wiata; sucha ga spada na ziemi i nikt si o to nie troszczy, nikt si nie smuci, radowali si tylko spadkobiercy. Ostatnim Piastem by ksi Lignicy i Brzegu, Jerzy Wilhelm, ktry nastpi po swym ojcu, Krystynie, w roku 1672, majc lat dwanacie. Nie byo mu danem dor, gdy umar w trzy lata potem, w roku 1675. Ksistwa lignickie i brzeskie wracay tedy prawem lennem do "korony czeskiej", to znaczy staway si bezporedni wasnoci Habsburgw. Tego jednake nie chcia dopuci dom brandenburski, na ktrego czele sta wwczas elektor Fryderyk Wilhelm, zwany przez Niemcw "der grosse Krfurst", za to e zrczn polityk umia pomnoy potg swego rodu! Ten owiadczy, e dla niego cigle jeszcze ma znaczenie ukad zawarty pomidzy przodkami w r. 1537, moc ktrego Brandenburgowie mieli by dziedzicami Piastw. Ukad ten zosta wprawdzie zniesiony przez cesarza Ferdynanda I. w roku 1546 i sami Brandenburgowie zrzekli go si potem, i nigdy przeciw temu nie protestowali, ale Fryderyk Wilhelm owiadczy, e jego to wszystko nic nie obchodzi. Wystpi miao, bo cesarz Leopold by wanie w cikich opaach i od Francyi i od Turcyi. W roku 1679 w warunkach pokoju z Francy, wymwi sobie elektor od krla francuzkiego Ludwika XIV., e bdzie popiera jego pretensye do lzka przeciw cesarzowi, na razie przynajmniej co do Karniowa, w ktrym niegdy rzdzi, jak wiemy, margrabia Jerzy Brandenburski. Cesarz, chcc mie spokj, ofiarowa 200,000 talarw; elektor oznajmi, e gotw wzi te pienidze, ale tylko za sam Karniw, nie zrzeknie si jednak Lignicy i Brzegu. Cigny si cigle o to ukady, ktrych elektor nie przerywa ani nawet w roku 1683, w tym roku najwikszej grozy tureckiej. Nareszcie ugodzono si w r. 1685. Elektor sam zaproponowa, eby zamiast Karniowa, Lignicy i Brzegu da mu cz ksistwa gogowskiego, tak zwany okrg wiebodzinski (Schwiebus), obejmujcy om mil kwadratowych. Cesarz si zgodzi nie chcia ani na to, twierdzc susznie, e dom Brandenburski niema do lzka adnych praw, chyba takie, ktre sam sobie wymyli. Elektor opuci tedy swe dania tak dalece, e okrg wiebodzinski mia tylko doywotnio przy nim pozosta, nie przechodzc wszake wcala dziedzicznie na syna. Syn elektora, Fryderyk, wiedzia o tym warunku i przysta na, podpisawszy na to rewers dnia 28-go Lutego 1686. Skoro wic chodzio ju tylko o oddanie wiebodzina na pewien czas, cesarz si zgodzi. Dnia 22-go Marca 1686 podpisano t umow, w Czerwcu objli wiebodzin urzdnicy elektora. Elektor zrzek si za to wszelkich pretensyj do innych czci lzka i na znak tego odesa cesarzowi do Wiednia wszystkie dokumenty odnoszce si do dawniejszych umw jego przodkw z poprzednimi ksitami lzkimi.

195

Krlestwo pruskie.
W roku 1688 umar elektor Fryderyk Wilhelm. Nastpi po nim Fryderyk, ten sam, ktry dwa lata przedtem w roku 1686 podpisa rewers, e zaraz po mierci ojca odda wiebodzin Habsburgom. Ale o oddaniu ani myla. Cesarz Leopold musia dopiero zmusi nowego elektora do dotrzymania sowa. Zmuszony w r. 1695 odda wiebodzin, odpar na to, e odwouje zrzeczenie si praw do lzka, dane przez swego ojca. Korzysta te z kopotw wojennych cesarza Leopolda w inny sposb. Owiadczy, e pod tym tylko warunkiem bdzie mu dostarcza posikw, jeeli cesarz uzna go krlem. Musia to Leopold zrobi, bo wojsko dynastyi Hohenzollernw byo dobre i bitne, a gdyby nie przysta, byby je mia z pewnoci przeciwko sobie. Przyjcie tytuu krlewskiego nastpio jednak nie w Brandenburgii, ale w dawnem lennem ksistwie Polski, w Prusiech, w miecie Krlewcu dnia 18-go Stycznia 1701 r. Wten sposb powstao krlestwo pruskie, z dawnych zdobyczy Krzyackich. Pierwszy krl Fryderyk I. panowa do roku 1713; po nim nastpi Fryderyk Wilhelm I., do roku 1740; trzecim z kolei by Fryderyk II., zwany przez Niemcw Wielkim, 17401786, za ktrego rzdw lzk przeszed pod panowanie pruskie. Nowy krl powinienby si nazywa krlem brandenburskim, ale nie pruskim; przecie nie w Prusiech, ale w Brandenburgii byo gniazdo dynastyi i centrum jej potgi. Prusy leay gdzie daleko na wschodzie oddzielone od reszty posiadoci brandenburskich prowincyami polskiemi. Zreszt tylko poowa Prus naleaa do Hohenzollernw, bo tylko t z. Prusy ksice, dawne lenno polskie; druga poowa zwana Prusami krlewskiemi, naleaa bezporednio do pastwa polskiego od roku 1454. Sejm polski nic te nie wiedzia o zamierzonej koronacyi. Fryderyk I. umwi si o to sekretnie ze zdradzieckiem krlem polskim Augustem II. i otrzyma od niego tajemne pozwolenie. Dlatego to, na zo Polsce, przybra Fryderyk I. tytu krla nie brandenburskiego, ale pruskiego i przeniesiono nazw Prus i Prusakw take na prowincye, ktre nie maj najmniejszego zwizku z historycznemi, prawdziwemi Prusami. Polityka wroga wzgldem Polski wkrtce si okazaa. Ju w roku 1724 wyda krl Fryderyk Wilhelm zakaz, eby Polakom nie byo wolno osiedla si w Prusiech ksicych.

Sasi na tronie polskim.

Nowe krlestwo, Polsce nieprzyjazne, powstawao wanie w czasach najwikszego upadku Polski. Rozum polityczny przepad i znikn cakiem w narodzie, ktry da si coraz bardziej wyzyskiwa polityce innych pastw europejskich. Po mierci Sobieskiego r. 1696 naleao wybra syna jego, Jakba, ale dano si obaamuci Francyi, ktra sobie tego wyboru nie yczya, popierajc francuzkiego ksicia Conti. Zwyciy jednak ostatecznie kandydat inny, ktry w ostatniej dopiero chwili si zgosi, ale za to powiedzmy prawd, cho gorzk najhojniej sypn pienidzmi na przekupienie magnatw! By nim ksi saski, August, ktry wstpi te na tron pod imieniem Augusta II. Bdc z rodu protestantem, musia przej na katolicyzm, eby pozyska koron polsk; wyznanie wiary uczyni w Piekarach, przed cudownym obrazem, w roku 1697. Krl ten, zbierajc owoce walk Sobieskiego, odzyska ostatecznie od Turkw Podole; by to jedyny jasny dzie w tem panowaniu. August II. by lekkomylny, a o Polsk nic nie dba. Poczenie Polski z Saksoni pod jednem berem wydao te fatalne skutki; krl prowadzi na polskim tronie dalej swoj niemieck polityk. Tajnym ukadem zwiza si z elektorem brandenburskim, ktry za jego pozwoleniem napad ni ztd ni z owad (nie wypowiedziawszy wojny) na Prusy krlewskie w roku 1699 i zaj miasto Elblg! Rzecz si wydaa, powsta haas na sejmie, bo to bya wyrana zdrada kraju; powstao stronnictwo, mylce o 196

zrzuceniu z tronu takiego krla. Elektor cofn si wprawdzie, ale trzeba mu byo zapaci 300,000 talarw. Aeby si utrzyma na tronie, wprowadzi krl do Polski swoje wojska saskie i zawar przymierze z carem rosyjskiem Piotrem. Za to musia si carowi wysugiwa i poprze nawzajem cara w wojnie Moskwy ze Szwecy. Car Piotr postanowi zagarn szwedzkie Inflanty; ta sprawa Polski nic a nic nie obchodzia, ale krl wbrew woli senatu i sejmu do wojny tej przystpi, jako sojusznik Piotra i przez to sprowadzi na kraj nowy najazd szwedzki. Krlem szwedzkim by wtenczas miay, przedsibiorczy Karol XII. Szybko rozgromi wojska moskiewskie i ruszy na Polsk. Prymas i senatorowie zarczali, e wojny ze Szwecy nie pragn, nie majc adnej do tego przyczyny, e tylko krl bez wiedzy narodu na wasn rk sojusz zawar z carem Piotrem, a w wojnie nie bior cakiem udziau wojska polskie, ale tylko saskie, przez krla sprowadzone do Polski wbrew narodowi. Karol XII. zada tedy strcenia Augusta z tronu, a oddania korony Jakbowi Sobieskiemu; danie to popar wkroczeniem do kraju; w Maju 1702 roku by ju w Warszawie, w Lipcu odnis zwyciztwo pod Kliszowem, poczem bez oporu zaj Krakw. Sprawa bya tem niebezpieczniejsza, gdy nowy krl pruski zawar przymierze ze Szwedami. Krl August II. bojc si, e Jakb Sobieski tron zajmie, chwyci si gwatu. Sobiescy, Jakb i Konstanty, mieszkali w Oawie na lzku, ktr sobie kupili w roku 1691 za 800,000 guldenw. W drugiej poowie Lutego 1704 byli we Wrocawiu; gdy ztamtd wracali, napad na nich w drodze pukownik saski z kilkudziesiciu dragonami i uwiz do Saksonii, gdzie ich osadzi w wizieniu w twierdzy Pleissenburg. Wadze lzkie cesarskie adnych nie stawiay przeszkd; jest tedy suszne podejrzenie, e cesarz Leopold dobrze o tem wiedzia. Gwat ten oburzy nawet stronnikw Augusta w Polsce. Strcono go z tronu, a w braku Sobieskich oddano koron Stanisawowi Leszczyskiemu, wojewodzie poznaskiemu, czowiekowi uczonemu i o dobro kraju bardzo dbaemu, jednemu z tych, ktrzy dobrze wiedzieli, czego Polsce potrzeba, eby si znowu podniosa. Krl szwedzki wygnawszy Augusta Sasa z Polski, ciga go dalej, eby mu zada cios w jego wasnym kraju, w Saksonii.

Szwedzi znw na lzku.

Droga wioda przez lzk. Dnia 21-go Wrzenia 1706 przekroczy Karol XII. granic lzk. Cesarz Leopold zmar wanie przed rokiem, pozostawiwszy koron cesarsk, wgiersk i czesk wraz z panowaniem lzk synowi swemu, Jzefowi I. Ten nie mia tyle si, eby Szwedom zabroni przeprawy przez lzk, a co gorsza, e podczas przechodu wojsk szwedzkich okazay si rzeczy niebezpieczne dla habsburskiego panowania. Oto niemieccy protestanci na lzku czyli si z wielkim zapaem z krlem szwedzkim, dlatego, e tene by protestantem. Proszono go, eby si wstawi do cesarza, aeby przyzna ewangelikom wolno religijn; zapalczywsi wstpowali do wojska szwedzkiego. Karol XII., rad ze sposobnoci, e moe rozszerzy swj wpyw, wda si chtnie w sprawy wewntrzne Habsburskiego panowania i uj si przed cesarzem za protestantami. Bitna zwyciska armia bya stanowczym argumentem po stronie krla szwedzkiego. Tej armii cesarz si ba. Ciekawy przykad mamy na to w nastpujacem zdarzeniu: Karol XII. posa oficerw do Wrocawia, eby mu tam werbowali onierzy. Wrocawianie nie chcieli si przyczy do strony szwedzkiej; oficerw tych pojmali i zrobili im nadto te hab, e ich (wedug wczesnego zwyczaju) obwozili na wozie wycielonym som po ulicach miasta. Mieli do tego prawo, bo przecie rzecz niesychana, eby obcy monarcha mia w cudzym kraju publicznie sobie werbowa onierzy, nie pytajc nikogo o pozwolenie. Cesarz Jzef I. powinien by Wrocawianw pochwali za wierno. A tymczasem cesarz kaza na danie Szwedw wyda Karolowi XII. sprawc tego rozkazu a 197

miasto oboy za to kar pienin! Bo te krl szwedzki by coraz potniejszy; w cigu roku 1706 zaj Saksoni i zmusi krla Augusta do pokoju w Altransztadzie, moc ktrego August Sas zrzeka si korony polskiej na rzecz Leszczyskiego, a Sobieskim wraca wolno. Pokj ten zawarto 24-go Wrzenia 1706 roku. Pewny siebie krl szwedzki pozosta nawet po zawarciu pokoju w Saksonii, a w lecie roku 1707 usadowi cztery puki na lzku i zaj twierdz Gogowsk. A do Wrzenia 1707 pozostaway te szwedzkie zaogi na lzku a cesarz Jzef I. podpisa dokument, moc ktrego luteranie mieli mie odtd zupen wolno wyznania na lzku. Kalwinw i tym razem jeszcze od tego wykluczono. To mieszanie si krla szwedzkiego w sprawy lzkie nie bardzo byo zaszczytne dla cesarza; nie byoby tego, gdyby Habsburgowie nie byli mieszali zawsze religii z polityk! Swoj drog okazao si potem, e Karol XII. ujmowa si za swymi wspwyznawcami nie zupenie bezinteresownie. Protestanci lzcy zoyli na rce ajenta szwedzkiego, Strahlenheima, 220,000 guldenw, z czego 200,000 dla krla, a 20,000 dla ajenta! Protestanci lzcy ozdabiali swoje mieszkania portretem krla szwedzkiego, nie pomylawszy, e za jego ask drogo si opacili! Zaatwiwszy si z Augustem Sasem, zwrci si teraz Karol XII. przeciw carowi Piotrowi. Ale w Moskwie opucia go szczliwa gwiazda; w roku 1709 ponis pod Potaw cik klsk. August II. Sas powrci do Polski, Leszczyski musia ustpi i wszystko znowu byo po dawnemu. Krl Sas trwa przy sojuszu z Moskw i doprowadzi do tego, e w roku 1717 car Piotr sta si gwarantem urzdze pastwowych w Polsce, to znaczy, e car zyskiwa prawo pilnowa, jak si Polska u siebie urzdza i bez jego zezwolenia nie wolno byo nic zmienia. Do warunkw tej umowy naleao, e Polsce nie wolno mie wicej wojska jak 24,000, gdy wspczenie wszystkie ssiednie pastwa staray si powikszy swe armie jak najbardziej. Przyjcie tego traktatu z roku 1717 jest chwil najniszego upadku Polski. Lichy krl utrzyma si w lichem spoeczestwie na tronie a do mierci w roku 1733.

Sankcya pragmatyczna i wojna o tron polski.

Tymczasem zaszy wane wypadki w onie panujcej na lzku dynastyi Habsburgw. Po Jzefie I. nastpi w roku 1711 cesarz Karol VI., ktry by jedynym potomkiem dynastyi i sam syna ju nie mia, tylko crki. Dom Habsburski si koczy, zabrako potomka mzkiego. C miao si sta z tylu krajami, ktre ta dynastya zgromadzia w cigu wiekw pod swem berem? A wic cesarz. Karol VI. wyda ustaw, ktr nazwano "sankcy pragmatyczn." Moc tej ustawy miay wszystkie posiadoci habsburskie tworzy nierozdzieln cao i przypa drugiej crce cesarskiej, Maryi Teresie. Cesarz Karol VI. stara si wszelkiemi sposobami, eby pastwa europejskie uznay sankcy pragmatyczn; aeby ten cel osign, ponosi znaczne ofiary. Francyi odda z tego powodu Lotaryngi w roku 1738. Najbardziej zaleao na uznaniu domu saskiego, poniewa starsza crka cesarska bya zamn za Augustem, synem Augusta II. elektora saskiego i krla polskiego; trzeba byo koniecznie, eby August zrzek si praw, jakie przysugiway jego onie do udziau w habsburskiej spucinie. Karol VI. zobowiza si tedy dopomc za to Augustowi do zdobycia tronu polskiego. W roku 1733 umar August II. (ojciec). Nard polski wybra na tron znowu Stanisawa Leszczyskiego, ktrego popieraa Francya. Ale elektor saski nie prnowa, pozyskawszy sobie cesarza uznaniem sankcyi pragmatycznej, a Moskw odstpieniem jej Kurlandyi. Taki to mia by krl, ktry sam odrywa prowincye od pastwa! Pozyskano w Polsce garstk magnatw, ktra obwoaa elektora krlem, jako Augusta III. Elektor pospieszy zaraz na wezwanie zoywszy katolickie wyznanie wiary znowu na granicy w Piekarach. Wojsko moskiewskie wkroczyo do Polski, a zczywszy si ze saskiem, przystpio do oblenia Gdaska, gdzie si znajdowa Leszczyski, czekajc na posiki francuskie, ktre miay przyby morzem. Tymczasem Francuzi wystpili przeciwko cesarzowi w Lotaryngii, nad 198

Renem i we Woszech, gdzie Habsburgowie take mieli posiadoci. Francya pozostaa tam wprawdzie zwycizk, ale potrzebujc wojsk na zachodzie, wyprawia do Gdaska may tylko oddzia, ktry ponis klsk od Moskali i Gdask musia kapitulowa. W roku 1738 zawarto pokj: pastwa wojujce uznay krlem polskim Augusta III., a Leszczyski dosta doywotnio Lotaryngi. Wsawi si tam mdremi i agodnemi rzdami; ludno lotaryska wspomina do dzi dnia swego "krla dobrodzieja", albo "krla filozofa", jak go tam nazywano. Gwny rynek w stolicy Lotaryngii, w Nansy, nazywa si do dzi dnia "placem Stanisawowskim", a akademia tamtejsza cigle jeszcze nosi nazw "akademia Stanisawa". Szkoda, e Leszczyski nie utrzyma si na polskim tronie; pomimo to jednak by on i na obczynie uytecznym krajowi; zaoy w Lotaryngii szko, do ktrej przyjmowa na wychowanie polsk modzie a jak j wychowywa, do powiedzie, e ta szkoa staa si pocztkiem narodowego odrodzenia, Krl za August III. nie zostawi po sobie dobrej pamici w Polsce; jedyn jego trosk bya wasna wygoda.

Cesarzowa Marya Teresa.

Tymczasem lzk mia zmieni panw. Dnia 20-go Padziernika 1740 umar cesarz Karol VI., a nastpia po nim Marya Teresa, zamna za ksiciem Franciszkiem Lotaryskim, ktry te zosta cesarzem niemieckim. Skoczya si dynastya habsburska, a zacza habsbursko-lotaryska, panujca dzisiaj w cesarstwie austryackiem. Jakkolwiek pastwa europejskie uznay sankcy pragmatyczn za ycia Karola VI., jednake po jego mierci zmieniy nagle zapatrywanie, prbujc, czyby si nie dao urwa czego dla siebie z obszernych, rozrzuconych po caej Europie posiadoci habsburskich. Marya Teresa bya niespodzianie otoczona na wszystkie strony samymi nieprzyjacimi.

lzk przechodzi pod panowanie pruskie.

Zwrci si te przeciw Maryi Teresie krl pruski Fryderyk II., zwany przez Niemcw Wielkim. Ledwie Karol VI. oczy zamkn, podnis dania dawnych owych uroszcze brandenburskiego domu do pewnych czci lzka, domagajc si, eby mu je oddano natychmiast, a gdy tego odmwiono, wkroczy na lzk z wojskiem dnia 16-go Grudnia 1740 roku (w niecae dwa miesice po mierci Karola VI.), nie wypowiedziawszy wcale wojny. Najniespodziewaniej tedy miano wojn, ktrej adn miar nikt nie mg przewidzie; krl pruski uzna bowiem przedtem sankcy pragmatyczn, a zreszt, jeeli mia zamiar wojn prowadzi, by obowizany wypowiedzie j przedtem. Tak zacza si pierwsza wojna lzka. Poniewa Marya Teresa wojny nie przewidywaa, wic te nie bya na wojn przygotowana i krl Fryderyk II. niemia prawie adnych trudnoci z zajciem lzka, tem bardziej, e si z nim poczya znaczna cz protestantw na Dolnym lzku. Nadesza wiosna, nim rzd wiedeski zdoa zebra armi, ktra miaa lzk na nowo zdoby dla Austryi, czy te niby dla "czeskiej korony". Ale wojsko to ponioso zupen klsk dnia 10-go Kwietnia 1741 pod Mollwitz. Fryderyk II. by znakomitym wodzem i uchodzi za niezwycionego. Przykad Prus zachci inne pastwa. Jakby na dane haso, rzuciy si na Mary Teres Saksonia, Sardynia, Hiszpania, Francya i Bawarya razem z Prusami, eby habsbursk spucizn pomidzy siebie rozebra. Elektor bawarski, wsparty przez wojska francuskie, zdoby Austry Grn, doszed a pod Wiede, poczem zwrci si do Czech i kaza si w Grudniu 1741 koronowa na krla czeskiego. Nastpny rok by pomylniejszy dla Maryi Teresy, przy ktrej stanli wiernie Wgrzy, owiadczywszy na swoim sejmie, e broni bd jej praw do ostatniej kropli krwi. Odzyskano Czechy i zdobyto stolic 199

Bawaryi, Monachium. Ale zmienio si to, gdy Fryderyk pruski wpad do Czech i rozgromi austryackie wojsko pod Chotuzicami. Marya Teresa, chcc si uwolni od najgroniejszego na razie nieprzyjaciela, zawara z Prusami pokj w Berlinie dnia 28-go Lipca 1742 roku, moc ktrego zostawaa przy niej tylko drobna cz lzka, a mianowicie ksistwo Opawskie i cz lzka Grnego, a mianowicie ksistwa Cieszyskie i Karniowskie, caa za reszta kraju, wraz z hrabstwem Kodzkiem, przechodzia pod pruskie panowanie i tak zostao do naszych czasw. Dla ludu polskiego na lzku to byo zego w pokoju berliskim, e zosta rozerwany pomidzy dwa pastwa. Byoby lepiej, eby cay Grny lzk przeszed by od razu pod panowanie pruskie. Czy Prusy, czy Austrya, oba te pastwa jednako wtenczas germanizoway; nie byo wic pod tym wzgldem ani zysku ani straty. Krl Fryderyk II., cho protestant, nie dopuszcza religijnego przeladowania katolikw, rwnouprawnienie byo u niego, wic pod tym wzgldem straty nie byo. Ale strata bya i w Prusiech i w Austryi przez to, e ywio polski i w jednem i w drugiem pastwie by zanadto nieliczny, eby mia co znaczy i tu i tam znika zupenie, a przez to jeszcze bardziej odtd ulega germanizacyi. Kt jednak moe wiedzie, czy to rozbicie Grnego lzka pomidzy dwa pastwa, tak szkodliwe dla lzkiego ludu, niema jakiego znaczenia i przeznaczenia? Krl Fryderyk II. mia co chcia, a wic wojna skoczona? Gdzie-tam, widzc, e wojsko Maryi Teresy zaczyna zwycia Francuzw i Bawarczykw, rozpocz w roku 1744 drug wojn lzk. Powodzio mu si jak zawsze wietnie; zdoby nawet Prag Czesk i trzeba byo dopiero zbiera zewszd wszystkie wojska austryackie, eby go z Czech wyrugowa. Fryderyk II. niezwyk by oddawa dobrowolnie, co raz zaj; tote gdyby si nie byo udao wyparcie wojsk pruskich z Czech, Czechy naleayby z pewnoci take do Prus. Umar tymczasem elektor bawarski, a nastpca jego zawar pokj. Marya Teresa majc teraz wicej wojska do dyspozycyi, postanowia odzyska lzk, skoro krl pruski sam zerwa pokj berliski. To jednak si nie udao, i Prusy w warunkach pokoju drezdeskiego (w Grudniu 1745) zatrzymay lzk. Trzy lata jeszcze musiaa Marya Teresa wojowa z innymi nieprzyjacimi, zwaszcza z Francy. Utracia nieco posiadoci habsburskich we Woszech, ale to byo drobnostk w porwnaniu ze strasznem niebezpieczestwem, ktre jej grozio z pocztku. Monarchia habsburska utrzymaa si, a korony czeska i wgierska zostay przy dziedziczce Habsburgw.

Wojna siedmioletnia.
Z krlem Fryderykiem II. trzeba jej byo stoczy jednak jeszcze jedne wojn, trzeci lzk, czyli siedmioletni wojn. Wybuchna ta wojna w roku 1756, a wywoaa j sama Marya Teresa, eby odzyska lzk. Udao si cesarzowej pozyska przymierze Rosyi, a co wicej, Francyi, ktra w poprzednich wojnach lzkich staa po stronie Prus. W najwikszej tajemnicy przygotowywano zwolna plany do wojny; ale krl pruski mia dobr sub dyplomatyczn; podczas gdy sprzymierzeni przekonani byli, e cios tym razem dobrze bdzie wymierzony i Prusy zdruzgoce, podczas gdy zwolna gotowali si do rzeczy i oznaczyli sobie rok 1757 na t wojn, Fryderyk II. ju w roku 1756 wiedzia o wszystkiem i postanowi Austry uprzedzi, pki jeszcze nie zupenie przygotowana. W Czerwcu 1756 kaza si w Wiedniu zapyta, czy to na niego cesarzowa zbiera wojska i zada przyrzeczenia, e si nie bdzie prowadzio z nim wojny ani tego, ani przyszego roku. Marya Teresa odmwia dnia 21-go Sierpnia jakichkolwiek wyranych zobowiza. W tydzie potem Fryderyk II. zacz wojn, bo on mia zawsze wojsko gotowe do boju kadej chwili. 200

Fryderyk II. szed na Czechy prosto przez Saksoni, chocia Saksonii wojny nie wyda. Zada od Augusta III. jako elektora saskiego (by zarazem krlem polskim), eby si z nim poczy, a przynajmniej pozosta neutralnym. Ale August III. by wrogiem Prus, zacza si wic wojna w Saksonii. Sasi zupenie pobici, cay kraj zajty przez wojska pruskie, a August III. ucieka do Warszawy. Fryderyk II. wkracza nastpnie do Czech. Teraz jednak zaczli si stawia sprzymierzecy Maryi Teresy. Rzesza Niemiecka t. j. cesarz z ksitami, oburzeni najazdem Saksonii, uchwalili posiki dla Augusta II. Moskwa przyrzeka da 100,000 onierza, a Francya 150,000 i nadto jeszcze 12 milionw guldenw rocznie! Nawet Szwecya wypowiedziaa Fryderykowi wojn! W razie zwycistwa miano pozostawi Fryderykowi tylko Brandenburgi i cz Pomorza, a reszt krajw jego mieli rozebra pomidzy siebie sprzymierzecy. lsk wrciby w takim razie pod panowanie Maryi Teresy, a Prusy (dawne ksice, lenno Polski) miay przypa pastwu moskiewskiemu, ktre wwczas zaczynano ju nazywa Rosy. Krl Fryderyk II. broni si dzielnie. Z pocztkiem roku 1757 napad powtrnie na Czechy, odnis wietne zwyciztwo pod Prag, ale gdy cesarskim nadeszy posiki, ponis jednake cik klsk pod miastem Kolinem, w ktrej polego 14,000 pruskich onierzy. Wkrtce potem wkroczyy do posiadoci Fryderyka wojska francuzkie, odnoszc zwyciztwa w okolicach Wezery. Z drugiej za strony Moskale zajli Prusy ksice. Austryacy zdobyli lzk Grny i uyce, zajli Wrocaw, a nawet na krtki czas Berlin. W tych opaach postanowi Fryderyk da na razie spokj armii austryackiej i rosyjskiej, a za to wszystkie swe siy zwrci naraz przeciw Francuzom; ruszy tedy na zachd i udao mu si; zada bowiem francuzkiemu wojsku cik klsk pod Rossbach. Teraz nagle wraca szybko na lzk przeciw armii Maryi Teresy, znowu odnosi zwyciztwo pod Lutolem; cay prawie lzk wraca pod jego wadz, tylko widnica z okolic zostaje jeszcze w rku Austryakw. Po tych zwyciztwach opucili te Moskale Prusy ksice, a Anglia zawara przymierze z krlem Fryderykiem. Z wiosn 1758 zdoby Fryderyk widnic i wpad na Morawy. Austryacki jenera Laudon zdoa odci go tutaj od lzka, tak, e Prusacy chcc si wycofa, musieli koowa przez Czechy i gry Olbrzymie, nim si dostali z powrotem na lzk redni. Podczas tego Moskale zajli na nowo Prusy ksice i wtargnli do Marchii; dopiero pokonani pod Zorndorf zabrali si do odwrotu. Teraz ruszy Fryderyk znowu na Saksoni, ale tutaj ponis cik klsk pod Hochkirch. Szybko przenis si na lzk i powetowa sobie tutaj, dajc skuteczn odsiecz Nysie i Kolu, poczem jeszcze raz prbowa szczcia w Saksonii. Rwnoczenie na zachodzie wojska pruskie zczone z angielskiemi wypary Francuzw z Hanoweru (ktry nalea do krla angielskiego) i z Westfalii, i zaday im klsk pod Krefeldem. W roku 1759 zebrao si nowe wojsko francuzkie, ale pobite w lecie pod Minden, musiao si schroni za Ren. Z Rosyi sza nowa armia, maszerujc przez Polsk, wbrew woli narodu, za zezwoleniem Augusta III., ktry by elektorem saskim, i chcia koniecznie wmiesza Polsk do tej wojny. Gdy ta rosyjska armia poczya si z austryack, zaday obie razem pod Kundraczycami w Brandenburgii tak klsk Fryderykowi, e gdyby pomidzy sprzymierzonymi byo wicej zgody i jednoci w rozkazach ich wodzw, byby Fryderyk chyba do reszty t wojn przegra. Energiczny dalszy pocig byby moe doprowadzi nowe pruskie krlestwo do ruiny. Ale tylko Fryderyk by stanowczym i szybkim w postanowieniach i ruchach swoich a wodzowie austryaccy byli powolni, dali Fryderykowi dosy czasu do wytchnienia i uzupenienia wojska. Tymczasem za nastaa coraz wiksza niezgoda midzy wodzami, z czego ten w kocu by skutek, e Moskale si wycofali i wrcili do Polski. Austryacy zajli za pozwoleniem Augusta III. Saksoni i silnie si tu trzymali, Fryderyk rozpocz wojn na nowo, ale na razie nic nie wskra w Saksonii. Nie zdoa te zdoby Drezna, stolicy Saksonii, ani w r. 1760. A tymczasem przybywao ze wschodu znowu nowe wojsko rosyjskie. Wdz austryacki Laudon, szed im naprzeciw, eby si z nimi poczy, wpad po drodze na lzk, a zwyciywszy, zdoby Kodzko; w dalszej jednak drodze dozna klski pod 201

Lignic. Pomimo to zajli Austryacy i Moskale na krtki czas Berlin. Lepiej si wiodo Fryderykowi na poudniu; zwyciywszy pod Turgaw zapanowa nad Saksoni. W roku 1761 oszacowa si Fryderyk w warownym obozie pod Knigszelt na lzku i tu si broni od szturmw poczonych wojsk austryackich i rosyjskich dopty, a si doczeka znw niezgody midzy sprzymierzonymi i odejcia Moskali. Straci jednake jeszcze w tym roku widnic, ktr zdoby Laudon. Z kocem tego roku wojsko i kasa Fryderyka byy ju zupenie wyczerpane; zdawao si, ze duej nie wytrzyma, gdy wtem mier carycy Elbiety w pierwszych zaraz dniach roku 1762 zmienia zupenie stan sprawy. Nastpca jej na tronie, car Piotr III. zmieni zupenie polityk, skoni Szwecy do pokoju z Fryderykiem, a sam nietylko zawar z nim pokj, ale co wicej, przymierze, i przysa mu 20,000 wojska na pomoc. Nagle Rosya stawaa si z wroga Prus najlepszym ich przyjacielem! Dziki temu poparciu odzyska krl pruski cay lzk, tak, e tylko jeszcze hrabstwo Kodzkie pozostao w rku Maryi Teresy. Car Piotr III. panowa tylko kilka miesicy. Uduszono go na rozkaz wasnej ony, Katarzyny, ktra po jego mierci sama obja wadz. Caryca Katarzyna odwoaa wprawdzie rosyjskie posiki, ale pokj z Prusami utrzymaa i zachowywaa si neutralnie. Austrya miaa ju tylko od Francyi pomoc; francuskie wojska poniosy jednak klsk w Czerwcu 1762, poczem Francya wycofaa si zupenie z tej wojny. Prusom za pozostaa pomoc Anglii, ktra tak bya skuteczn, e Fryderyk mg na rok 1763 przygotowa wielk armi z 200,000 onierza. Ksita Rzeszy Niemieckiej poczli zawiera z Prasami pokj, tak, e w kocu Marya Teresa zostaa sama. Nie czekaa tedy rozpoczcia wojny na nowo, ale przystpia te do ukadw o pokj. Zawarto go dnia 15. Lutego 1763 w Hubertusburgu, zgodziwszy si, eby wszystko byo tak, jak przed wojn; nikt niczego nie zyskiwa, ani nie traci. Siedmioletni rozlew krwi okaza si zupenie zbytecznym: lzk pozostawa przy Prusach.

Pastwo polskie bez wojska.

Przez t wojn cierpiaa wiele Polska, chocia w niej udziau nie braa. Ju w roku 1748 przechodzia przez Polsk 30,000 armia rosyjska na pomoc Maryi Teresie, niszczc kraj w tym pochodzie. Krl August III. protestowa wprawdzie przeciw temu bezprawnemu przemarszowi, ale bezskutecznie. Potem za siedmioletniej wojny w roku 1757 jenera Apraksyn, ruszajc przeciw Fryderykowi, szed znowu przez Polsk, karmic wojsko polskim kosztem; przez cay te czas tej wojny uwaay wojska rosyjskie Polsk za jak podstaw operacyjn przeciw Prusom. Podobnie Fryderyk pruski nie robi sobie adnego skrupuu z cigego naruszania granic polskiego pastwa; co wicej, przysya werbownikw, eby mu w Wielkopolsce cigali ludzi do jego wojska, a gdy nikt do tego nie mia ochoty, urzdza w granicznych powiatach, formalne obawy na ludzi, ktrych gwatem porywa noc i do wojska przymusza. Jeszcze na dobitk sprowadzaa ta wojna klsk ekonomiczn. Krl pruski bowiem, nie mogc podoa wydatkom wojennym, chwyci si dawnego redniowiecznego rodka na wzmoenie skarbu: bicia faszowanej monety i t monet zalewa Polsk. Pastwo polskie pozostawao w stanie zupenego upadku, skoro wojska cudzoziemskie mogy sobie maszerowa przez ni, nie pytajc o pozwolenie. Zapewne pomyla sobie kady czytelnik: czemu polskie wojsko na to pozwolio? Odpowied na to pytanie da nam sposobno porwnania stanu rzeczy w Polsce z pastwami innemi, a zwaszcza ze ssiednimi Rosy i Prusami. W Polsce wojska prawie cakiem nie byo, wic nie byo komu broni przemarszu wojskom rosyjskim, nie byo komu skarci samowolne werbunki Fryderyka II. Dzi tak to dziwnie brzmi: pastwo bez wojska dzi, kiedy w kadem wikszem miecie przyzwyczajeni jestemy co kroku spotyka na ulicy 202

onierza, kiedy dwie trzecie czci podatkw id na utrzymanie armii, ktra na skinienie rzdu moe si kadej chwili uzupeni do liczby miliona. Ale dawniej tak nie byo! Duo setek lat obchodzio si chrzecijastwo bez staych armij, a byy pastwa i kwitny narody. Na wojny ruszaa szlachta; w Polsce pospolite ruszenie szlachty bronio ojczyzny. Dopiero, w XV. wieku zmienio si to. Najpierw we Francyi pomylano o zawodowym onierzu. Przypomnijmy sobie, co si mwio o tych sprawach przy sposobnoci wojny trzynastoletniej za krla Kazimierza Jagielloczyka, jak zaczto uywa onierza zacienego. Zacinemi wojskami prowadzono wojn trzydziestoletni. Po tej wojnie zaczy rzdy trzyma zacienego onierza zawsze i tak wprowadzono stae wojska we wszystkich pastwach europejskich. Wojska te zaczto powiksza coraz bardziej, ale pomimo to byy one bardzo jeszcze szczupe w porwnaniu z dzisiejszemi armiami. Dopiero Fryderyk II. orzek, e utrzymanie armii jest gwnym celem pastwa, przed ktrym wszystko inne ustpi musi. On jest ojcem militaryzmu. Militaryzm jest koniecznie potrzebny, jeeli si prowadzi polityk zaborcz. Kto chce zdobywa, musi mie potn armi. W caej za Europie jedno tylko byo pastwo, ktre nie pragno zdobywa, ktre nie czyhao na cudze, a wic obywatele tego pastwa sdzili, e si bez militaryzmu obejd. Pastwem tem bya Polska. Wojsko stae byo w Polsce bardzo nieliczne i stao tylko na granicy tatarskiej i tureckiej, eby ztamtd nie dopuci najazdu. W innych stronach, wzdu caej granicy, wojska staego cakiem nie byo; po prostu dlatego, e nie przypuszczano, eby ze strony chrzeciaskiej mia nastpi najazd, skoro si do niego nie daje adnej przyczyny. Trzymano si w polityce uczciwoci i wierzono w uczciwo innych. Ta wiara w uczciwo oto najwikszy bd Polski; czy to jednak byo grzechem?

Upadek Polski.
Byy jednak w Polsce take inne bdy, ktre ju stanowczo byy grzechami. Nie mamy zamiaru niczego zasania. Urzdzenie pastwa stao si w tym okresie takiem, e dla nie - szlachcica zamknit bya droga do nauki, do urzdw i godnoci. Miny ju te czasy, kiedy to mieszczanina a nawet chopa chtnie przyjmowano do herbu szlacheckiego. Wieniak sta si zupenie poddanym szlachcica, odkd zakazano mu wnosi przed sdami skargi na pana. Przepada dla nadzieja polepszenia sobie losu przez emigracy na Podole i Ukrain, odkd wojny kozackie zawieruszyy te prowincye, ktre potem przeszy pod wadz tureck, a czciowo moskiewsk; gdy za Podole i przeddnieprska Ukraina wrciy pod panowanie polskie, zmieniy si ju tymczasem stosunki i tam taka sama panowaa niewola, jak na zachodzie. Dola i niedola chopka zawisa od tego, czy trafi na dobrego, czy na zego pana; ale nie mg przesta by chopem, bo ju mu nie wolno byo ani samemu przenie si do miasta, ani syna posa na nauki. Sowem, zaczo by w Polsce tak samo, jak przedtem ju byo za granic. Gdyby kwitny miasta, zakazy te byyby pewnie zostay na papierze. Ale miasta pogrone byy w wielkim upadku; wyniszczone wojnami, nie mogy si ju podnie, bo szlachta nie pozwolia na adn ustaw, ktraby moga podnie materyalnie mieszczastwo. Swoj drog, mieszczastwo polskie samo sobie winno; nigdy o nic si nie upominao, adna a adna myl nie wysza z tej warstwy, w ruchu narodowym nie brao adnego udziau i o swoje wasne sprawy nawet si nie troszczyo. Zapanowao w miastach najstraszniejsze niedoztwo, z dawnych kupcw porobili si ladajacy kramarze, a z rzemielnikw partacze. Za granic, w iluto pastwach, ileto razy by prawdziwy i ciki ucisk miast; ale mieszczanie bronili si i umieli si broni, a wydajc z pord siebie liczny zastp intelligencyi, zyskiwali na znaczeniu i zmuszali innych do szacunku, a nastpnie te do ustpstw politycznych. Kto sam sobie nie radzi, trudno, eby mu inni radzili! Trudno, eby mieszczastwo polskie miao co znaczy w pastwie, skoro skadao si z nieukw; burmistrzowie podpisywali si w tych czasach po 203

wikszej czci krzyykami, bo pisa nie umieli! Szlachta bya zalepiona, zapalczywa a mieszczastwo wielce niedone. Szlachta miaa ciki grzech na sumieniu, e nie dotrzymano przysigi Jana Kazimierza zoonej w katedrze lwowskiej, ale jeszcze ciszy grzech mieszczastwa, e si nie troszczyo o nic a nic, prcz okcia i kwarty i zamykajc dobrowolnie oczy na wszystko, pozwolio bez najmniejszego gosu protestu, eby szlachta opanowaa cae pastwo i miastom nawet prawa dyktowaa. Szlachta stracia poczucie obowizku, ale mieszczastwo stracio nawet poczucie godnoci! Nie trzeba te myle, e szlachta caa naprawd rzdzia pastwem! Jak chop by niewolnikiem szlachcica, tak wiksza poowa szlachty bya niewolnikami magnatw. Magnat szlachcica uciska, krzywdzi, zabra mu wie, rujnowa go i nie dopuci do adnego urzdu, jeeli ten szlachcic nie by posusznym suk paskim. Caa szlachta wybieraa posw na sejm, ale jak? Biada temu szlachcicowi, ktry gosowa inaczej, ni mu "poradzi" magnat z ssiedztwa; na prawd wic wyszo na to, e posw po prostu mianowali magnaci; oni te mieli w swem rku sejm i krla. Oni trzli Polsk i robili, co chcieli. Gdyby midzy nimi bya jedno, byliby przynajmniej w polityce co zrobili; ale midzy nimi byy wieczne swary i zazdro o dygnitarstwa i majtki. Oni to najmowali niesumiennych ludzi, ktrych kazali wybiera na posw, po to tylko, eby taki pose krzycza "nie pozwalam" i zrywa sejm, jeeli ktremu z nich zagraaa na sejmie jaka nieprzyjemno. Oni to nie dopucili do wzmocnienia wadzy krlewskiej, eby krl nie mg krtko ich trzyma. Szlachta bya po wikszej czci igraszk i narzdziem w ich rku; tote niema sensu woa "szlachta Polsk zgubia", bo za to odpowiedzialno spa musi na tych, ktrzy mieli w rku rzdy, wpywy, dygnitarstwa i majtki, na tych, ktrzy w tym okresie jedyni mieli na prawd wadz. Magnaci doprowadzili Polsk do ponienia i upadku. W tym okresie nie wiele jest o nich dobrego do powiedzenia; sprawiedliwo kae jednak zwrci uwag, e inaczej bywao przedtem i zmienili si oni te potem. Ale w czeme tkwi przyczyna tego wszystkiego zego? Czeme wytumaczy, e szlachta, ktra miaa w swem rku wszystkie prawa, sama ich nie wykonywaa, ale robia tak, jak kazali magnaci? Przecie wedug ustawy polskiej nie byo osobnego magnackiego stanu i najpotniejszy ksi nie mia wedug ustawy wikszych praw, jak najuboszy szlachcic. Byo przecie nawet przysowie, e "szlachcic na zagrodzie rwny wojewodzie." Jak mieszczastwo samo sobie winno, e stao si niczem, tak te szlachta sama sobie winna, e bya pik w rku wielkich panw. Posiada prawa, to nic nie znaczy, jeeli si tych praw nie umie wyzyska. Przypatrzmy si, jak dzi si dzieje. Dzi lud ma prawa polityczne i jest rwny zupenie innym stanom; a przecie rzadko kiedy lud te prawa wyzyskuje. Przypatrzmy si wyborom: ludowi wolno gosowa, jak mu si podoba, a za gwacenie tej wolnoci s prawem przepisane kary. A przecie nie przy kadych wyborach na lzku zwycia kandydat ludowi miy i bardzo wielu daje gos na takiego kandydata, ktremu w sercu wcale nie s yczliwi. Ot kropka w kropk tak samo gosowaa wwczas szlachta polska. Do naleytego korzystania z posiadanych praw potrzebn jest owiata. Kto niema owiaty, ten daje si nastraszy, skoro tylko kto na niego huknie; kto ma owiat, ten odpowie "nie masz tu prawa huka" i robi swoje; a gdy hukajcy przekonaj si, e hukanie nic nie pomoe, dadz temu spokj. Ale czowieka nieowieconego mona wyposay wszelkiemi prawami, na nic mu si nie zdadz, on i tak da si zwodzi i bdzie si wysugiwa pierwszemu lepszemu, kto na niego huknie. Ot szlachta polska bardzo a bardzo upada pod wzgldem owiaty. Za czasw saskich stanowczo wiksza poowa szlachty bya ciemnym tumem; przestali si garn do nauk, do literatury, rzadko kto z nich skoczy szkoy. Upadek owiaty obniy w nich poczucie obowizku, a w polityce nie dawa im odrni dobrego od zego; z tego wypyna za ustawa rzdowa i przewaga magnatw, ktrzy miali si w kuak z "gupiej szlachty". Tak jest, wszystkiego zego w Polsce rdem jest upadek owiaty. 204

Ciemna szlachta i ciemne mieszczastwo zoyli si na spk na upadek rzdu, upadek handlu, przemysu i bezbronno pastwa. W czasie, kiedy ssiedzi zabrali si do polityki zaborczej na wielka skal, trzeba byo przecie zrozumie, e ci ssiedzi uderz prdzej, czy pniej na Polsk, nie utrzymujc prawie cakiem staego wojska. Jake byo mona nie widzie tego, co byo tak jasnem i prostem? Ha, mona byo nie widzie i nie widziao si bo si nie miao owiaty. Czy wszyscy a wszyscy w Polsce byli ciemni, czy nikt nie mia owiaty? Tak le nie byo; ale gupich bya wikszo, a za nimi staa wadza skupiona w rku monowadztwa. Obali t wadz nie byo atw rzecz i na to trzeba byo czasu, a przedewszystkiem trzeba byo podnie owiat w narodzie. Byli tacy, ktrzy to rozumieli wybornie; nawet w czasach najwikszego upadku nie brako rozumnych patryotw, ktrzy dobrze wiedzieli, co robi i jak robi. Byli ludzie, ktrzy uwaali za cel swego ycia: zmieni form rzdu w Polsce, zmieni ze ustawy. Ci postanowili wprowadzi w Polsce tron dziedziczny, znie prawo posa do zrywania sejmu, znie doywotno dygnitarstw, a powikszy za to wojsko, powikszy skarb, pocign szlacht do podatkw i umniejszy wadz szlachty nad ludem. A wic bya nadzieja, e stosunki w Polsce si zmieni, e zapanuje ad i porzdek w rzdzie. Pastwo bdce w porzdku, nie mogoby si tak atwo sta upem ssiadw. Rozumiay to dobrze Rosya i Prusy. Ot kiedy podczas wojny siedmioletniej pastwa te zawieray ze sob przymierze dnia 8-go Czerwca 1762 roku, wrd artykuw tego traktatu byo take zobowizanie, eby nie dopuci do zmiany ustawy w Polsce, eby utrzyma elekcyjno tronu i prawo zrywania sejmw. Zapamitajmy sobie to dobrze! Niemcy tak si lubi wymiewa z tych ustaw, tak szydz z polskich nieporzdkw. A kt-to by tych nieporzdkw protektorem i opiekunem? Kto to w roku 1782 zobowiza si wypowiedzie Polsce wojn w razie, gdyby chciano w Polsce wprowadzi porzdek? Kto-to zawiera przymierza gwarantujce te nieporzdki?

205

XII. Rozbiory odradzajcej si Polski.

Powiadaj susznie, e oliwa i prawda zawsze na wierzch wyjd; choby nie wiedzie jak mci ciecz w naczyniu, oliwa wyjdzie na wierzch; chociaby nie wiedzie jak mci sprawy publiczne, rozumniejsi dojd wreszcie do swego, byle tylko pracowali energicznie, a bez ustanku. Widzielimy, w jakim-to stanie upadku byo spoeczestwo polskie za czasw saskich; a jednak wkrtce miao si to samo spoeczestwo tak podnie, e znowu mogo suy innym narodom za wzr cnt obywatelskich. Mwilimy, jak-to Polska podczas wojny siedmioletniej suya jakby za karczm zajezdn wszelkiemu cudzoziemskiemu odactwu: wojskom pruskim, saskim i moskiewskim. Byli obywatele, ktrzy czuli doskonale to ponienie godnoci pastwa; byli oni w mniejszoci, ale nie zakadali rk bezczynnie i zabrali si do dziea; zabrali si do siejby, poruczajc niwa szczliwszej przyszoci.

Szkoa Leszczyskiego i ksidz Stanisaw Konarski.

Pierwszym siewc zdrowego ziarna na niwy polskie by krl Stanisaw Leszczyski, o ktrego szkole w Lotaryngii ju bya mowa. Napisa on te dla Polakw ksik p. t. "Gos wolny", w ktrej wykazuje, jak szlachta powinna uywa swoich wolnoci, eby si nie wyrodziy w swawol i jakie zmiany trzeba zaprowadzi w rzdzie, eby Polska znowu bya potnem mocarstwem. Wychowa te w tym duchu grono modziey, ktr z Polski do siebie sprowadza; liczny przykad krla patryoty, ktry, chocia nie utrzyma si przy koronie, chocia losem zmuszony przebywa na obczynie, pamita jednak o obowizkach wzgldem ojczyzny i trudzi si dla jej dobra. W szkole tej ksztacia si garstka modziey z najbogatszych rodw; pierwszym te jej skutkiem byo, e wrd magnatw przejrza ten i w, i e w tej warstwie narodu doczekalimy si znowu dzielnych obywateli, jakkolwiek wikszo monowadztwa cigle jeszcze bya godn potpienia. Wrd wychowankw Leszczyskiego najbardziej si odznaczy ksidz Stanisaw Konarski; przebywajc przez duszy czas na lotaryskim dworze, przej si mylami zacnego krla - wygnaca i postanowi ycie cae powici wycznie na usugi Ojczyzny. Konarski najlepiej poj t prawd, e cay upadek Polski wynikn z upadku owiaty. Pisa on te dziea polityczne, w ktrych nakania do lepszej formy rzdu, ale przedewszystkiem stara si o reform szk i dokona rzeczywicie wielkich rzeczy w tym kierunku. Ksidz Konarski nalea do zakonu Pijarw, ktry bardzo podupad; on go podwign, wytknwszy mu jako cel: nauczanie modziey. Uoy reform Zakonu, dodajc do trzech zwykych lubw jeszcze czwarty: "nauczania a do mierci." Uzyskawszy dla swej reformy potwierdzenia stolicy apostolskiej, sta si filarem wietnego odrodzenia tego zgromadzenia, ktre odtd wiele sobie zdobyo zasug okoo owiaty, w Polsce i za granic. W Polsce reforma Konarskiego staa si kamieniem wgielnym narodowego odrodzenia; szkoa jego warszawska staa si wkrtce wzorem dla wszystkich innych w caym kraju. Uczono znacznie wicej, ni poprzednio, a uczono gruntownie i zawsze z t myl, eby nauk stosowa do praktycznych potrzeb obywatelskiego ycia. Ucze szkoy pijarskiej zna doskonale history, geografi i urzdzenia wszystkich pastw w Europie, zna sposb ycia i stan nauk za granic i mg to wszystko porwnywa ze stanem wasnego kraju. Tote kady ucze tych szk przejty by myl, e po to si uczy, aeby dorsszy poprawia urzdzenia krajowe, zmienia i usuwa wszystko, co ze. Dorastao w tych szkoach nowe pokolenie, ktre miao zmieni zupenie tok spraw publicznych, pokolenie pene 206

godnoci, honoru mioci ojczyzny i powicenia. Chocia do okoa le si jeszcze dziao, ksidz Konarski spoglda miao w przyszo, majc znaczn cz szlacheckiej modziey w swem rku. Ale to pokolenie dorastao dopiero zwolna, a zanim skoczyo szkoy, dojrzao i dostao si do urzdw i majtkw, rzdzio tymczasem jeszcze pokolenie starsze, zepsute, wrd ktrego zaledwie byo kilkunastu wybitniejszych, z tych, co-to wyrosnli pod wpywem myli Leszczyskiego, a na ich czele rodzina Czartoryskich. Czartoryscy stanli na czele stronnictwa reformy; pierwsza magnacka rodzina otrzsna si z gnunoci saskich czasw i zabraa si do pracy okoo odrodzenia ojczyzny. Zamiarem tego grona obywateli byo wprowadzi przepisy co do porzdku obrad sejmowych, t z. regulamin sejmowy, zabroni zrywania sejmw i wyda ustaw, eby odtd zawsze to byo prawem, co wikszo na sejmie uchwali, nieogldjc si na sprzeciwianie si mniejszoci; chcieli te zaprowadzi ministerstwa skarbu i wojny, ktre nazwali komisyami. Popar Czartoryskich w Wielkopolsce Andrzej Zamojski, wojewoda inowrocawski magnat bardzo rozumny i zacny.

Ostatni krl Polski.

Gdy do tej reformy werbowano w caym kraju stronnikw, ktrych obok zabiegw partyi Czartoryskich jednay dobrej sprawie take ksiki pisane przez ksidza Konarskiego, nastao bezkrlewie z powodu mierci Augusta III. Sasa w roku 1763. Zaleao teraz niezmiernie na roztropnym wyborze nastpcy. Najlepiej byoby, eby si tron dosta jednemu z Czartoryskich: Michaowi lub Augustowi. Ale o tem trudno byo myle, bo znaczna jeszcze cz szlachty nie yczya sobie reformy pastwa. Gdy si Czartoryscy rozgldaj za kandydatem do korony, okazao si wtem, e Rosya ma ju gotowego kandydata w osobie Stanisawa Augusta Poniatowskiego. Kandydatur t wysuna caryca Katarzyna; znaa ona dobrze Poniatowskiego z dawniejszych lat z Petersburga, gdzie Poniatowski by przez niejaki czas posem, a zarazem jej kochankiem. Chciaa go mie krlem polskim dlatego, e dobrze go znajc, wiedziaa, i to czowiek samolubny, tchrzliwy i bardzo a bardzo sabego charakteru. Liczya te na to, e znajdzie w nim powolne narzdzie do swoich planw w Polsce. Szczliwym dla niej wypadkiem Poniatowski by wanie krewnym Czartoryskich; matka jego bya ich siostr. Czartoryscy nie bardzo byli zbudowani i wcale nie uradowani, e na tronie ma zasi taka paradna lalka, ale trudno byo wojowa Katarzyn. Pocieszali si te tem, e to przecie ich siostrzeniec, moe tedy zyskaj wpyw na niego. Poniatowski przyrzeka te Czartoryskim wszystko, co tylko chcieli, tak, e ci uznali go wreszcie za swego kandydata. Myleli sobie, e caryca Katarzyna bardzo si zawiedzie, bo nie ona, lecz oni bd mieli krla w swem rku, a tak Moskwa sama im dopomoe. Chcieli wyzyska ten zbieg okolicznoci i zaczli sami udawa przyjaci Katarzyny, eby mie jej poparcie do tej lub owej sprawy, aby nadszed czas, kiedy zamiary ich dojrzej, a kraj wzmocniony pozbdzie si opieki carycy i Moskali powyrzuca. Zaczli tedy "politykowa", tak, jak si zawsze robio u innych narodw i myleli, e polityk swoj wywiod w pole Moskw. Prba nie udaa si. Okazao si, e Polak tylko szlachetnoci czego dokona; do krtych cieek niezdatny, nigdy niczego wielkiego krt drog nie zrobi. W krtactwie Polak zawsze by i bdzie partaczem, bo to nie nasza natura! Tote polityka Czartoryskich ze Stanisawem Augustem Poniatowskim i z caryc Katarzyn bya partactwem; okazao si w kocu, e Czartoryscy grubo si oszukali.

Rosya i Prusy przeszkadzaj naprawie rzdu w Polsce.

Dnia 31-go Marca 1764 roku zawara Rosya i Prusy tajemn umow, przez ktr zobowizay si nie dopuci do korony polskiej nikogo innego, jak tylko Stanisawa Augusta Poniatowskiego; wida, e 207

pastwa te miay nieponn nadziej, i ten krl bdzie bardzo wygodny do poprzedniej ich zmowy z roku 1762. Co za zbieg okolicznoci, bo wanie na tym samym krlu opierali Czartoryscy nadziej reformy. Na pierwszym zaraz sejmie prbowali szczcia i poddali swoj reform pod obrady; sejm zgadza si na wszystko, bo przeciwnikw zmuszono do opuszczenia placu, ale gdy doszo do znoszenia najgorszego ze wszystkich praw, nieszczsnego prawa zrywania sejmw przez jednego choby tylko posa, ktry krzykn: "nie pozwalam!" gdy do tego doszo, przymierze rosyjsko - pruskie nie dopucio do zbawiennej uchway! Na inne rzeczy przystali i siedzieli cicho, bo wszystko inne i tak na nic si nie zdao, pki wystarczao mie w sejmie jednego przekupionego czowieka, ktry sejm zrywa. Najlepsze prawa pozostaway przez to prawie tylko na papierze; jeden gos niesumienny lub nierozumny mia prawo wszystko obali. To zgubne prawo utrzymao si nadal dziki staraniom Fryderyka II. zwanego Wielkim, ktry nie chcia dopuci do poprawy w Polsce. Na drugim sejmie w roku 1766 radzono o skarbie i podatkach. Chodzio o sprawiedliwy rozkad podatkw, o ulgi dla mieszczastwa i ludu wiejskiego, a ukrcenie zbytnich wolnoci szlachty. Sejm skada si ze samej tylko szlachty, ale stanowczo wikszo pochwalaa te projekty. Porzdny skarb pastwowy byby doprowadzi do porzdnego wojska staego i tego te chciao coraz liczniejsze stronnictwo Czartoryskich. Ale te tego wanie nie chciay Rosya i Prusy. Dnia 11-go Listopada 1766 roku owiadczyli posowie tych pastw, e w tych sprawach nie zezwol na gosowanie wikszoci gosw, ale wymagaj zachowania starego zwyczaju jednomylnoci, t. j. eby sprzeciwienie si choby jednego tylko posa uniewaniao uchwa. Inaczej wypowiedz Polsce wojn, a do tego Polska jeszcze przygotowana nie bya. Znowu wic Katarzyna i Fryderyk II. przeszkodzili reformie. Poniewa stronnictwo reformy silniejszem byo z roku na rok, postanowili ssiedni monarchowie zada mu klsk przez wywoanie wojny domowej. Poruszyli stronnictwo staroszlacheckie, eby si zawizao w zbrojn konfederacy w obronie dawnej szlacheckiej swawoli; stana te konfederacya Radomska pod przewodem Karola Radziwia, sawnego gupca i pijanicy; Katarzyna i Fryderyk II. zawarli z nimi sojusz. Za pozr do dziaania posuya sprawa t. z.. dyssydentw, t. j. niekatolikw, a wic drobnych resztek protestantw, jacy jeszcze w Polsce zostali i schyzmatykw, o ile nie nawrcili si na uni; ci bowiem nie mieli przystpu do sejmu i senatu od czasw Wadysawa IV., uywajc zreszt swobody wyznania. W rzeczywistoci nie o nich jednak chodzio, ale o pognbienie stronnictwa reformy. I rzeczywicie, gdy konfederacy radomska zwyciya i opanowaa nastpny sejm w roku 1768, zapewniono wprawdzie wszystkie prawa dyssydentom, ale te zarazem postanowiono, e w Polsce na zawsze ma pozosta tron elekcyjny, e sejm moe wydawa prawa tylko jednomylnoci, a jeden glos wystarcza do zerwania go. Tak dziki przemocy Prus i Moskwy upada reforma Czartoryskich. Pomimo, e przy wyborach na ten sejm dopuszczano si najwikszych gwatw z pomoc wojsk moskiewskich, jednake wybrano tu i wdzie posw ze stronnictwa reformy. W imieniu tego grona zaprotestowa przeciw sejmowi z roku 1768 Jzef Wybicki, pose pruski (z Prus krlewskich czyli Zachodnich). wiadczy to piknie o rozumie i patryotyzmie ziemi pruskiej, e wybieraa takich posw. Gwaty rosyjskie doprowadzay patryotw do rozpaczy. Gwat trzeba gwatem odpiera, innej rady nie ma; do tego jednak trzeba siy, a Polsce wczesnej rozpoczynajcej dopiero odrodzenie, daleko byo do tego, eby mona byo pokona i Prusy i Moskw. Do tego trzeba byo przedewszystkiem jednoci w narodzie, a tymczasem poowa dopiero szlachty bya za reform. Trzeba byo czeka cierpliwie, a wyronie nowe pokolenie, ksztacone w pijarskich szkoach. Wiedzieli o tem Czartoryscy i radzi nie radzi musieli przycichn, eby jeszcze bardziej nie pogarsza sprawy. Tak kaza rozum polityczny.

208

Konfederacya Barska.
Ale cae tumy szlachty patryotycznej nie zdolne byy rozumowa na zimno i w najlepszej chci, z wiar w dobr spraw, porway za bro, zawizawszy patryotyczn konfederacy barsk pod przewodem braci Puawskich. Celem konfederacyi byo: wyrzuci z Polski zaogi moskiewskie. Konfederaci barscy dokazywali cudw mztwa; cztery lata nkali Moskali i pruskie posiki, przysyane czasem Rosyi na pomoc przez Fryderyka II. Ale c? Konfederaci nieli krew i mienie na usugi ojczyzny, ale czy to mogo zastpi regularn armi? Ruch ten sam w sobie zacny i bardzo chwalebny, by jednak ze wzgldw politycznych przedwczesnym. Mogo si to byo uda w takim tylko razie, gdyby krl stan na czele konfederatw Barskich; przykad majestatu byby moe porwa za sob cay nard, za krlem musieliby i hetmani, za hetmanami to drobne wojsko, ktre Polska posiadaa, a ktre podczas wojny atwo byo powikszy. Rosya bya wanie zajta wojn z Turcy. Francya przysaa konfederatom drobne posiki; byaby przysaa wiksze, gdyby na czele przedsiwzicia sta sam krl. Prusy za takeby inaczej si zachowyway, gdyby Fryderyk II. widzia, e to cay nard powstaje z krlem na czele! Ale Stanisaw August, zawsze tchrzem podszyty, zdatny by bardzo na jakiego wysokiego urzdnika w kancelaryi, do pirka i deklamacyi, ale do szabli na nic. Gow te mia za sab do noszenia korony, do tego stanowczo mia za mao rozumu i za mao charakteru. Krl Stanisaw August sam pomaga rozbraja konfederatw barskich; a w obec tego walka ich z gry skazan bya na bezskuteczno. W roku 1769 odbya si walna narada przywdcw konfederacyi barskiej w miasteczku Biaej, na samej granicy lzkiej; zjechao si 34 marszakw wojewdzkich; wybrano tam naczeln wadz, t z. generalicy, ktra osiada ju za granic polsk, na Grnym lzku, w Cieszynie, ktry pozostawa pod panowaniem Habsburgw. Barscy zwrcili si teraz przeciw Stanisawowi Augustowi, eby go pozbawi tronu; jakkolwiek niezdatny i niegodny krl w zupenoci na to zasugiwa, jednake pomys ten by niepolityczny, bo powiksza zamt w skoatanym kraju. Kilku konfederatw sprbowao nawet porwa krla z Warszawy do obozu, gdzie miano mu da do wyboru albo przystpienie do konfederacyi, albo zoenie korony. Sprawa si nie udaa, a tchrzliwy Stanisaw August rozpisa listy do wszystkich monarchw, e konfederaci go chcieli zabi! Prusy i Rosya byy zawsze gotowe broni tego ywota, dla nich tak drogocennego.

Pruski projekt rozbioru Polski.

Fryderyk II. ju na cay rok przedtem wystpi z myl rozbioru Polski, ktrej on jest autorem. Widzc, e nard coraz bardziej si budzi, ba si, czy potem nie bdzie za pno, eby urwa co z prowincyj polskich, a przedewszystkiem Prusy krlewskie, owe Prusy, tak bardzo potrzebne do usprawiedliwienia tytuu "krla pruskiego". Posya wic pod koniec roku 1769 do Petersburga z propozycy, eby przystpi do rozbioru Polski. Caryca Katarzyna daa jednak odpowied odmown, dla tego, e nie chciaa si z Fryderykiem dzieli. Tymczasem Marya Teresa zaja w roku 1770, nie wypowiedziawszy wojny, krain zwan Spiem. Niewielka ta kraina jest na poudnie Tatr, po stronie wgierskiej, a naleaa do Polski od czasw Wadysawa Jagiey. (Ludno tam do dzi dnia jest polska). Zajmujc Spi, pomylili si urzdnicy Maryi Teresy jako co do granic tej krainy i zajli trzy razy wicej, bo ca ziemi nowotarsk, cho ta jest na pnocy Tatr, a nie na poudniu! Zdaje si, e ten rabunek podczas pokoju umwiony by take jeszcze w roku 1769 na zjedzie Fryderyka II. z synem i wsprzdc Maryi Teresy, Jzefem II.; zjazd ten odby si na lzku w Nysie. Widocznie postanowiono przed rozbiorem Polski urzdzi sobie ma 209

prb. Zaraz po zajciu Spiu przez Habsburgw zacz Fryderyk II. gromadzi wojska na granicy polskiej, ktr raz wraz przekracza i wkracza zbrojne do Warmii, do Prus krlewskich i do Wielkopolski. Nie mia tam jeszcze wojska osadzi na stae, z obawy przed Rosya, ktra mogaby poczy si z Polsk przeciw niemu. Posya tedy do Petersburga powtrnie; tym razem rodzonego brata, ksicia Henryka, eby caryc koniecznie nakoni do rozbioru. Ale w Petersburgu nie miano jeszcze ochoty dzieli si zdobycz. Dopiero gdy Austrya zacza si zmawia na Rosy z Turcy, musiaa caryca zapewni sobie na wszelki wypadek przyja Prus i ostatecznie przystaa na podzia. Jzef II. proponowa wtenczas Fryderykowi II., eby mu odda lzk, a za to zabra sobie wikszy kawa Polski. Ale nie przysta na to krl pruski, lecz chcia koniecznie, eby Austrya take wzia udzia w robiorze; mia przy tem to na myli, eby Austrya, raz do rozbioru przyoywszy rk nie moga Polakom suy za oparcie przeciw Rosyi lub Prusom. Austrya daa si zapa, a skutki tego fatalne by miay dla dynastyi Habsburgw, jak to pniej zobaczymy. Austrya, gocinna dotychczas dla generalicyi konfederacyi barskiej, kazaa im opuci Cieszyn z pocztkiem roku 1772. Zaraz potem, dnia 6-go i 19-go Lutego 1772 podpisano w Petersburgu i w Wiedniu dwa ukady rozbiorowe pomidzy trzema ociennemi dworami; kilka miesicy trway jeszcze targi, co kto ma zabra; 5-go Sierpnia zgodzili si nareszcie i zawarli traktat, ale trzymali go jeszcze w tajemnicy. Dopiero we Wrzeniu wydali manifesty, ktre niespodzianie zaskoczyy nard polski; zaraz te wojska trzech pastw wkroczyy do upatrzonych z gry prowincyj. Rosya zabieraa kraj midzy rzek Dwin, Dnieprem i Drucz, t j. wojewdztwo inflanckie i Ru Bia. Austrya kraj zwany dzisiaj Galicy, a nadto jeszcze spory kawa kraju koo Zamocia i Hrubieszowa. Prusy zabieray prawdziwe Prusy (dzisiejsze t. z. Prusy Zachodnie, a po polsku Krlewskie) z wyjtkiem miasta Gdaska, wojewdztwo chemiskie z wyjtkiem miasta Torunia, wojewdztwo malborskie i cz Wielkopolski a po rzek Note. Byo obowizkiem Stanisawa Augusta stan cho teraz na czele narodu; choby mia zgin w walce, byo to teraz jego krlewskim obowizkiem. Ale ten krl mia przej do historyi shabiony. Pastwa rozbiorowe day, eby sejm zatwierdzi ten pierwszy rozbir. Krl sejm zwoa. Nard po wikszej czci nie chcia wybiera na ten sejm posw; wybrano te zaledwie 102 posw; za maa liczba, eby uchway tego sejmu mogy by wane. Pastwa rozbiorowe znalazy sobie wyrodnego Polaka, godnego haby wieczystej Adama Poniskiego, ktry zupenie im si zaprzeda. Ten zaj si gorliwie wyborami na ten sejm, starajc si, eby wybierano przekupionych wyrodkw; sypa te dukatami i sam grubo si obowi na tym szafunku judaszowskiego grosza. Sejm zwoano do Warszawy, ktr obsadziy zawczasu wojska austryackie, pruskie i moskiewskie. Pod bagnetami tych pastw obradujcy sejm nie by wolnym, a wic uchway jego nie mog mie dla historyi adnego znaczenia. Przeprowadzono wybr Poniskiego na marszaka. Zdrajca przystpuje do zagajenia sejmu. Natenczas powsta z protestacy pose nowogrodzki, Tadeusz Rejtan i nie dopuszcza do zagajenia; przez kilkadziesit godzin nie opuci ani na sekund sali, eby stwierdza, e sejm jeszcze nie zagajony, a wic niczego uchwala nie mona, kilku innych posw przyczyo si do niego. onierze pastw zaborczych okalaj sal sejmow; otwieraj drzwi i byskaj bagnetami. Rejtan rzuca si na prg i woa: "Chyba po moim trupie!" onierze przeszli przez jego ciao i z broni w rku otoczyli posw. Pomimo takich gwatw i pomimo to, e miano znaczn cz posw przekupionych, trzeba byo ten sejm siedm razy przerywa i odracza. Dopiero po dwch latach udao si pastwom rozbiorowym zyska potwierdzenie traktatw; tak dugo sejm umylnie si przeciga. Dnia 11-go Kwietnia mia krl 210

podpisa, ale zabrako nagle kaamarza, ktry kto sprztn Poniskiemu. Natenczas ten polski Judasz wyciga owek i podaje krlowi, a krl niedoga i niecnota podpisuje.

Odrodzenie spoeczestwa polskiego.

Tyle dokazaa haastra, ktra wychowaa si za najgorszych czasw saskich, a teraz staa u steru. Ale te zblia si ju koniec panowania zych i gupich. Pierwszy rozbir otworzy oczy niejednemu Polakowi, zwaszcza, gdy mocarstwa rozbiorowe ponowiy w roku 1773 znowu zastrzeenie, eby w Polsce nie dopuci dziedzicznoci tronu. Z podwjnym wysikiem pracowali odtd patryoci nad tem, aeby coraz wicej obywateli pozyska dla swych zamiarw poprawy urzdze pastwowych. Najlepszym rodkiem do tego byo wychowanie modziey, jak o tem wiadczyli ju doroli wychowankowie szk pijarskich. W roku 1774 powstaa tak zwana komisya edukacyjna; byo to pierwsze w caej Europie ministerstwo owiaty. Komisya ta tak wybornie wywizaa si ze swego zadania, e susznie nadano jej przydomek "wiekopomnej." Rzeczywicie, w caej Europie nie byo nigdzie tak dobrze urzdzonych szk, jak polskie z kocem XVIII. wieku. Co dawniej robi Konarski, to teraz rzd sam bra w swoje rce; sprawa sza odtd szybciej i na wiksz skal, a coraz wikszy postp spoeczestwa by widocznym owocem tych zabiegw. Szczciem, e Rosya i Prusy nie wtrcay si przynajmniej w sprawy szkolne. Rzd, ktry tak dba o szkoy, pamita te o skarbie i wojsku, chcc jedno i drugie poprawi i wzmocni. Ale Rosya i Prusy zaoyy protest owiadczajc, e nie pozwol, eby pastwo polskie miao dochodw wicej, jak 36 milionw zotych polskich, (zoty polski znaczy p marki dzisiejszej pruskiej), ani wojska wicej, jak 30 tysicy. Pastwa te groziy, e inaczej zaraz powiksz swoje zabory. Pomimo, e Rosya i Prusy dokaday wszelkich stara, eby Polsk utrzyma w stanie upadku, postp jednake by widoczny. Szlachta coraz bardziej wyksztacona, przestawaa uciska lud wiejski; za zabicie chopa ustanowiono kar mierci, pozwolono synw chopskich oddawa do szk lub do rzemios do miasta. Coraz wicej byo takich, ktrzy sami, cho szlachcice, woali o zniesienie paszczyzny; coraz czciej zdarzao si, e ten i w szlachcic sam od siebie uwalnia chopw z poddastwa, i oddawa im gospodarstwa za umwionym czynszem; powstaway nawet szkki wiejskie. Zmora ciemnoty okresu saskiego ustpowaa; budzia si do ycia na nowo szlachetna natura narodu. Budzio si te z wiekowego snu mieszczastwo polskie; coraz lepsze ustawy zapewniay miastom rozwj przemysu i handlu, ludzie zaczli si znowu bogaci i garn do owiaty. Znaczna ilo mieszczaskich synw koczya wysze nauki, niosc wiato w swoje szeregi. Mieszczanin polski poczu znowu swoj godno, a przejty ufnoci do patryotycznego i owieconego szlachcica, wyczekiwa dnia, w ktrym sejm zrwna go zupenie z szlachcicem, dopuci do urzdw i godnoci. Podniosa si literatura i nauka polska. Powstaje cay szereg poetw z biskupem Krasickim na czele; mno si uczeni, reformuj si uniwersytety w Krakowie i w Wilnie. Ksiek wychodzi co roku wicej, coraz lepszych.

Sojusz pruski.

211

W roku 1787 wybucha wojna rosyjsko - turecka; Austrya stana po stronie Rosyi, podczas gdy przymierze prusko - rosyjskie dobiego wanie do koca. Zaczy si zawikania polityczne pomidzy Rosy a Prusami; postanowiono w Polsce z tego skorzysta i teraz przeprowadzi reform pastwa zupen. Dotychczas bowiem przeszkadzaa temu zgodno obydwch tych pastw w tem, eby do reform politycznych w Polsce nie dopuci. Teraz Rosya zajta bya Turkami, a Prusy przeciw niej le usposobione. W Prusiech panowa po mierci Fryderyka II., zwanego Wielkim, od roku 1786, krl Fryderyk Wilhelm II. On sam zaproponowa Polsce przymierze. C mogo by lepszego dla Polski, jak to rozdwojenie dwch nieprzyjacil ? Sojuszem z Prusami mona byo w danym razie oprze si Moskwie; tak rozumowali posowie sejmu z roku 1788 i na przymierze chtnie przystali, cieszc si, e bd mogli przecie nareszcie powikszy wojsko polskie. Prusy nie miay teraz nic przeciw temu. Uchwalono wic podnie armi polsk do liczby stutysicy, aeby mie si czem broni w razie powtrnego zamachu na pastwo. W Padzierniku 1789 pose pruski przedoy plan odebrania Galicyi od Austryi, za co Polska miaa ustpi Prusom dwch miast: Gdaska i Torunia, wyczonych od zaboru przy pierwszym rozbiorze. Zamiana bya dla Polski bd-cobd korzystna; ale gdy Polska ustawia 16,000 wojska na granicy Galicyi, Prusy si nie spieszyy i powoli wycofay z tego przedsiwzicia. Krl Fryderyk Wilhelm II. przesta si o Toru i Gdask ukada z Polsk, a zacz si ukada z Austry. Sejm pracowa tymczasem dalej nad reform wewntrzn. Postanowiono, e wszystkie uchway maj zapada wikszoci gosw. Zgodzono si na dziedziczno tronu w onie dynastyi; potem dopuszczono mieszczan do nabywania dbr i do oficerskich stopni w wojsku, wocianom pozwolono przesiedla si wedug upodobania i zapewniono im opiek prawn. Dnia 28-go Wrzenia 1790 zrzucono gwarancy rosyjsk, istniejc od roku 1717, t. j. prawo Rosyi, eby wszelkie zmiany formy rzdu musiay mie jej zezwolenie, tudzie, e Rosya prowadzia sama polskie interesy przy zagranicznych dworach monarszych. Odrzucenie jawne tej "gwarancyi rosyjskiej" byo krokiem miaym, bo wyzywao niejako Moskw do walki; ale par do tego pose pruski Lucchesini, zarczajc w imieniu swego krla za poparcie Prus. Poniewa krl Stanisaw August nie mia prawego potomka, zabrano si zaraz do wyboru nastpcy, eby unikn bezkrlewia. Nastpc tym mia by elektor saski; na niego bowiem najwiksza bya zgoda i krl pruski go sobie yczy. Tymczasem krl Fryderyk Wilhelm II. zawar z Austry ugod dnia 27-go Lipca 1790; nadzieja odzyskania Galicyi z pomoc Prus bya pogrzebana. Pomimo to nie przesta pose pruski napiera si o Gdask i Toru i nie chcia nawet zawrze z Polsk traktatu handlowego, pkiby tych dwch miast nie otrzyma. Za c miano teraz odstpowa Prusom te miasta?

Konstytucya Trzeciego Maja.

Wrd tej zmiany stosunkw dojrzay prace sejmowe. Z licznych jego uchwa zebraa si caa ustawa rzdowa, ktr ogoszono uroczycie dnia 3-go Maja 1791 roku. Jestto owa sawna Konstytucya Trzeciego Maja, ktrej wspomnienie napawa dum Polaka. Konstytucya Trzeciego Maja zaprowadzia w Polsce wzorowy porzdek, uchyliwszy i znisszy wszystkie grzechy okresu saskiego. Dla ludu wiejskiego niezmiernie wana, poniewa zatwierdzia z gry wszelkie umowy o uwaszczenie i oczynszowanie wocian; orzekaa wyranie, e ktokolwiek na ziemi polskiej stanie, wolnym jest czowiekiem. Celem tej konstytucyi byo, eby powikszy ilo 212

obywateli w Polsce; dotd tylko szlachcic by obywatelem; odtd kady mia mie dostp wolny do obywatelstwa. Oczywista, e wszystkie dawniejsze wadliwe prawa, jak zrywanie sejmw, elekcyjno tronu itp. zupenie zniesiono. Co za rado bya w narodzie, e nareszcie udao si przeprowadzi dzieo, dawno ju zamierzone; nareszcie nie obawiano si, e poprawa rzdu i pastwa pocignie za sob drugi rozbir; wszak Prusy byy w przymierzu z Polsk. Uzna konstytucy ten krl pruski i zobowiza si jej broni; uzna j cesarz Leopold I. Obaj ci monarchowie uznali te elektora saskiego nastpc tronu w Polsce. Od innych dworw europejskich nadchodziy powinszowania, e Polska znowu si odrodzia! Jedna Rosya staa na boku, ale sama wojn tureck jest zaprztnita, a gdy j ukoczy, nic nie poradzi, bo w obronie Ojczyzny stanie nietylko nard polski, ale te sprzymierzeniec, krl pruski, a cesarz, skoro uzna Konstytucy, take Rosyi na zabr nie zezwoli. Tak mylano, wic te rado nie miaa granic. Miasta urzdzay illuminacy, po wsiach bito we dzwony. Szlachta na znak, e mieszczan uwaa za rwnych sobie, zapisywaa si licznie do ksig miejskich, na mieszczan niejako przechodzc; sypay si we wszystkich prowincyach uwaszczenia wocian. Caa Polska powtarzaa sobie z zapaem haso "krl z narodem nard z krlem", w radosnem uniesieniu, e krl Stanisaw August zaprzysig t Konstytucy, lubujc jej broni wasnem yciem.

Prusy i Rosya urzdzaj drugi rozbir Polski.

Dnia 6-go Stycznia 1792 zawara Rosya pokj z Turcy, a 17-go Lutego wysano z Petersburga do Berlina not dyplomatyczn przeciw nastpstwu elektora saskiego na tronie polskim. Krl Fryderyk Wilhelm II. odpowiedzia na t not... nawizaniem rokowa z Rosya, ktre to rokowania skoczyy si... drugim rozbiorem Polski. Dnia 10-go Maja 1792 zaprotestowaa Rosya przeciw Konstytucyi Trzeciego Maja. Zaraz te wkroczyy wojska rosyjskie do Polski, zanimby rzd mg zebra i urzdzi t armi, ktrej powikszenie sejm uchwali. Caryca Katarzyna gosia, e przysya swoje wojsko w obronie pogwaconych dawnych wolnoci szlacheckich. Poniewa zych nigdzie nie braknie, byli tedy i w Polsce tacy magnaci, ktrzy nie yczyli sobie wcale nowej ustawy rzdowej, znoszcej ju ich star gospodark. Nie wielu ju wprawdzie byo takich, ktrzy woleli "stare czasy"; nie mieli oni ani pisn, pki nie wkroczyo wojsko rosyjskie. Ale widzc Moskali, zaraz si z nimi poczyli i poddali pod protekcy carowej, zawarszy w tym celu konfederacy w Targowicy. Std nazywa si ich Targowiczanami, a wyraz ten oznacza w Polsce najwiksz hab w sprawach publicznych. Caryca tego tylko potrzebowaa: ta garstka gupcw lub zaprzedacw posuya jej za pozr, e Polacy sami wzywaj jej pomocy celem obrony swych "zagroonych wolnoci", ukrconych przez krla i sejm. W chwili, gdy wojska rosyjskie wkraczay znowu do Polski, byo polskiego wojska dopiero 45,000; trudno byo wicej zebra i urzdzi w cigu jednego roku od ogoszenia Konstytucyi. Siostrzeniec krlewski, ksi Jzef Poniatowski, zacny bardzo obywatel, a dobry jenera, stacza z przewaajcemi siami nieprzyjaciela zaszczytne .bitwy: na grobli Boruszkowieckiej, pod Zielecami i pod Dubienk. Tymczasem wysano posw do Wiednia i do Berlina; do Wiednia, eby cesarz zaprotestowa przeciw najazdowi moskiewskiemu, a do Berlina po co wicej, bo przecie byo przymierze z Prusami, przecie Prusy miay broni Konstytucyi polskiej! Ale w Wiedniu nowy cesarz, Franciszek II., nie troszczy si o sprawy polskie, zajty wanie wojn francusk. W Berlinie by ten sam krl, jak w roku 1788 i 1791, ale tam jako zapomniano o tem, co posowie pruscy mwili przedtem w Warszawie. 213

Wtem dniu 24-go Lipca rozchodzi si dziwna wie, e krl Stanisaw August sam przystpi do Targowiczan. Tak jest, on to zrobi; moe myla, e przez to udobrucha jako Rosy. Ale Rosya tymczasem uoya si ju z Prusami o drugi rozbir; od lipca wanie toczyy si o to ukady! Odkd za krl przystpi do Targowicy, zakaza wojsku polskiemu bi si z Moskalami. I tym razem take myl rozbioru wysza znowu od krla pruskiego; jesieni ukady te dojrzay, a w Styczniu 1793 wkroczyy do Polski wojska (sprzymierzonego) krla pruskiego i zajy Pozna, Wschow i Toru. Otwieraj si teraz oczy nawet niektrym Targowiczanom, zrywaj si, ogaszaj pospolite ruszenie, ale ju byo za pno odpdza bied, ktr sami sprowadzili. Sejm zwoany do Grodna na 17-go Czerwca 1793 musia wysucha znowu da Moskwy i Prus, eby podpisa drugi rozbir i odstpi tym pastwom zabrane ju ziemie. Sejm na to nie chcia przysta. Wtenczas bior si pastwa rozbiorowe na sposb: Rosya udaje, e jeeli si jej podpisze oddanie zabranego kraju, natenczas ona dostarczy posikw, eby odebra Prusom, co one zabray. Z dwojga zego wybierajc mniejsze, podpisano Rosyi, co chciaa, dnia 22-go Lipca, w tej nadzieji, e teraz bdzie mona uratowa przynajmniej zabr pruski. Ale obiecanka ta bya gr uoon z gry pomidzy dworem petersburskim a pruskim. Teraz dopiero Rosya sama zacza si domaga ustpstw dla Prus, a gdy oszukany sejm nie chcia na to przysta, po dwch miesicach oporu sejmujcych wprowadzono na sal sejmow onierzy rosyjskich z nabit broni, cay gmach sejmowy otoczono wojskiem, i cae miasto Grodno i okolic zajto wojskiem. Podpisano wtedy, ale z tem wyranem i uroczystem zapewnieniem, e si ustpuje tylko gwatowi i przemocy. Podpis pierwszego rozbioru by wyudzony faszywemi obietnicami, a drugi przemoc bagnetw wymuszony. Jeden i drugi przeto niewany. Austrya w drugim rozbiorze nie braa udziau. Rosya i Prusy nie poprzestay jednake na tem. Aeby zniszczy do szcztu dzieo Trzeciego Maja, zaday, eby wojsko polskie zmniejszy do 15,000. Znaczyo to, e nigdy nie pozwol Polsce si podnie.

Tadeusz Kociuszko.
Rozpacz ogarna nard w obec tego barbarzyskiego dania. Wojskowi nie chcieli przyzwoli na zmniejszenie pukw i postanowili nie wyda z rk tej broni przeznaczonej na obron ojczyzny. aowali teraz, e w roku 1792 usuchali rozkazu krlewskiego, kiedy-to Stanisaw August, przystpiwszy do Targowicy, kaza im zaprzesta wszelkich krokw nieprzyjaznych wzgldem wojsk rosyjskich. Ale czy posuszestwo wzgldem krla nie jest najwiksz cnot onierza? W straszliwym stanie bya Polska, skoro nawet spenienie obowizku mogo wyj na szkod w tych dziwnych, niesychanych okolicznociach. Teraz jednake wojskowi ju si nie pytali o krla. Sami postanowili prowadzi dalej wojn o niepodlego, upatrzywszy sobie wodza w osobie sawnego Tadeusza Kociuszki. By to wychowanek warszawskiej szkoy kadeckiej, w ktrej tak si odznaczy, e go na koszt rzdowy wysano za granic na uzupenienie wojskowego wyksztacenia. Powici si gwnie inynieryi wojennej. Wrciwszy do Polski po pierwszym rozbiorze zacign si do wojska i niebawem z porucznika postpi na kapitana inynieryi wojskowej. Marzy cigle o tem, eby mu dane byo uy swej wiedzy i zdolnoci w obronie ojczyzny przeciw najedcom. Rozumia doskonale, e onierz 214

wtenczas dopiero jest naleycie wyprbowany, gdy przejdzie przez ogniow prb wojny; na wojnie bowiem dopiero odbiera prawdziwe praktyczne wyksztacenie. Dlatego to postanowi wzi udzia w jednej szlachetnej i susznej wojnie zagranicznej, skoro si nadarzaa do tego sposobno w Ameryce.

Wojna o niepodlego w Ameryce.

Od 300 ju lat osiedlali si w pnocnej Ameryce europejscy wychodcy, pochodzcy przewanie z Anglii, a opuszczajcy ojczyzn, ju to dla przeladowa religijnych, ju to z braku zarobku. Nie mino jedno stulecie, a ju liczono okoo miliona biaych przybyszw osiedlonych w 13 koloniach, ktre si szybko rozszerzay i rosy w zamonoci, bo midzy osadami panowaa zgoda i posuszestwo dla wybranych przewodnikw. Kada kolonia sama si rzdzia i tworzya jakby osobne pastewko, ale nad wszystkiemi angielski rzd rozcign zwierzchnictwo, co z pocztku wcale uciliwem nie byo. Nastpnie jednake Anglia zmienia si; Anglicy z narodu przewanie rolniczego zamienili si na kupiecki a spostrzegszy niespodziany rozkwit amerykaskich osad, chcieli cign take z nich jak najwiksze zyski dla samych siebie, bez wzgldu na to, czy to bdzie z dobrem, czy z krzywd kolonij. Odtd rzd angielski pocz coraz czciej przypomina Amerykanom, e s poddanymi Anglii, a zwierzchnictwo to stawao si coraz dokuczliwszem. Zakazano osadnikom amerykaskim sprowadza sobie towary zkdind, jak tylko z samej Anglii lub za angielskiem porednictwem; swoje za towary wolno im byo sprzedawa take tylko Anglikom, co za najgorsza, zakazywano im wyrabia te towary, ktre wyrabiano w Angli i na handel z Ameryk; sowem, cay handel pnocno - amerykaski zagrabili Anglicy dla siebie. Do pilnowania tych ustaw ustanowili stranikw i celnikw, ktrych Amerykanie z wasnych podatkw musieli opaca. Oburzao to Amerykanw, e wydaje dla nich przepisy angielski sejm w Londynie, oddalony o tysic mil, do ktrego ani nie wysyali posw, aeby strzedz swych praw a broni si przed krzywdami. Gdy po rnych prbach okazao si, e te stosunki nie zmieni si na lepsze, wszystkie osady porozumiawszy si zgodnie ogosiy niepodlego Stanw Zjednoczonych Ameryki pnocnej. Haso niepodlegoci wzbudzio sympatye dla sprawy amerykaskiej wrd ludw europejskich, gdzie za te sympatye miay by wiksze, jak wrd Polakw, pogronych wanie w cikich zapasach o utrzymanie niepodlegoci! Kilku te oficerw polskich pospieszyo do Ameryki zaraz z pocztku; pomidzy nimi by te nasz Kociuszko. Na samym wstpie odznaczy si przy obserwowaniu stolicy, za co kongres amerykaski mianowa go pukownikiem. Przez siedm lat oddawa Kociuszko Amerykanom wielkie usugi w tej wojnie o niepodlego; on to wybiera i oznacza miejsce, gdzie si miao oszacowa wojsko, gdy dziki jego przezornoci odnioso wietne zwyciztwo pod Saratog. On to uczyni niezdobyt warowni z przyldka West-Point, on ocali wojsko amerykaskie w niebezpiecznej przeprawie przez rzeki Yadkin i Dan. W roku 1783 nareszcie musiaa Anglia uzna niepodlego Stanw Zjednoczonych. Kongres amerykaski uznajc zasugi Kociuszki mianowa go wtedy generaem brygady, przyzna mu 12,000 dolarw wynagrodzenia i da na wasno znaczny kawa ziemi. Oficerowie za amerykascy obdarzyli go honorow odznak orderu Cyncynata. Kociuszko odznaczy si niepospolit wiedz, zdolnociami, a take nieustraszonem mztwem. Kilkanacie razy zdarzyo si, e wrd wiru walki i gradu kul wypado mu kierowa robotami inynieryi wojskowej, eby wstrzyma atak wroga lub podsun si pod jego stanowisko; a czyni to zawsze spokojny, z zimn krwi, jakby na wiczeniach by, a nie na wojnie. Wszystkie te zalety uznali Amerykanie, ale nadto jeszcze poznali si na innych przymiotach, rzadkich u wojskowych. Oto 215

Kociuszko by skromny i ludzki! Nie bawi si nigdy w wielkiego pana, cho nim by na prawd, nie patrza z gry na maluczkich, nie dokucza podwadnym, pamitajc zawsze, e oprcz niego s jeszcze inni ludzie na wiecie. Serce mia proste a mio bliniego w uczynkach. Sam sobie sawy nie robi, w skromnoci swej za nic prawie nie mia swych talentw; tote tem wiksz saw zrobi mu wiat, a sawa jego coraz bardziej wzrasta cigle na obu pkulach.

Bitwa pod Dubienk.

Wrciwszy do kraju osiad Kociuszko w swojej wiosce litewskiej, w Siechnowicach. Chopom swoim by ojcem, nie panem, zaraz umniejszy robocizn, a w kocu znis ja cakiem, uwaszczajc swych poddanych, ktrych uwaa odtd za braci i ssiadw. Na sejm konstytucyjny przyjecha do Warszawy. W roku 1789 powoano go do wojska narodowego w stopniu generaa. W wojnie w obronie Konstytucyi Trzeciego Maja by generaem dywizyi, pod rozkazami naczelnego wodza, ktrym by siostrzeniec krlewski, zacnej pamici ksi Jzef Poniatowski. Kociuszko uoy plan wojny, ktrego jednak niestety nie przyjto! Jakim za by wodzem, okazao si w bitwie pod Dubienk nad rzek Bugiem, w ktrej piciotysiczny oddzia Kociuszki opar si 18-tu tysicom Moskwy, wytrzymawszy najprzd 7godzinn kanonad 60 wielkich dzia nieprzyjacielskich, przeciw ktrym mg wystawi tylko 10 armatek mniejszego kalibru; poczem znis do szcztu jazd moskiewsk a piechot zmusi po trzech atakach do cofnicia si. Zwyciztwo byo pewne! Wtem Moskale przekraczaj poblisk granic austryack; kt si mg spodziewa, e Moskale co podobnego zrobi, e do obrotw wojennych uyj sobie pochodu przez posiadoci innego pastwa; jestto rzecz zakazana surowo prawem narodw. Teraz myleli Moskale, e oskrzydl Kociuszk przewaajcemi siami z trzech stron. Kociuszko umia sobie zrobi na prdce nowy plan, zaskoczony t nieprzewidzian nieuczciwoci przeciwnika. A jednak pozosta zwycizc! Dc do nowej pozycyi, oddalonej o 2 mile, szed krok za krokiem, walczc nieustannie; bya to ciga bitwa w marszu, a w tym marszu straci Moskal 4000 ludzi, podczas gdy z Polakw polego tylko 900. Bitwa pod Dubienk okrya te imi Kociuszki niemierteln saw. Co za szkoda, e nie Kociuszko by naczelnym wodzem, ale ksi Jzef, ktry cho zacny i bardzo Ojczyzn miujcy, nie mia jednak zdolnoci na samodzielnego wodza. Bdcobd, po tej bitwie suchanoby ju zapewne rad i wskazwek Kociuszki; zdawao si, e wszystko pjdzie na lepsze, gdy wtem w sze dni po zwyciztwie pod Dubienk krl Stanisaw August przystpi do konfederacyi Targowickiej, zakaza wojsku dalszej wojny z Moskalami, a rozkaza czy si z nimi i sucha rozkazw moskiewskich wodzw! Za cikie grzechy czasw saskich da Bg Polsce w czasach odrodzenia takiego krla, ktry sam wasnemu narodowi wytrca bro z rki! Kociuszko dostawszy ten rozkaz zaraz z wojska wystpi. Wszyscy dobrzy i szlachetni widzieli w nim bohatera narodowego. Kasztelanowa Kossakowska postanowia wyrazi t powszechn cze przez to, e zapisaa mu dobra ziemskie, dajce rocznego dochodu 20,000 zotych. Kociuszko daru tego nie przyj, mwic, e robi tylko to, co byo jego obowizkiem, i wyjecha do Lwowa. Lww by ju pod wadz austryack. Rzd austryacki kaza mu we 12 godzin ze Lwowa wyjeda; schroni si wtedy do Zamocia, ale i ztd go wygnano; wyjecha wic za granic.

216

Kociuszko Naczelnikiem Narodu.

Tymczasem w kraju przygotowywano si do nowej wojny. Kociuszko przyby na granic, czekajc hasa. Genera Madaliski da haso tem, e si opar krlewskiemu rozkazowi, eby rozpuci znaczn cz swej brygady, przeszed Wis, a znoszc po drodze pruskie oddziay podsun si pod Krakw, z ktrego uciekli przeraeni Moskale. Wtenczas przyby do Krakowa Kociuszko i tutaj na rynku dnia 24go Marca 1794 roku przed zgromadzonym ludem i wojskiem ogoszono uroczycie manifest powstania. Kamie pamitkowy oznacza dzi miejsce, na ktrem sta Kociuszko i skada przysig, e wadzy sobie powierzonej uyje jedynie na obron caoci granic, na odzyskanie zupenej niepodlegoci i powszechnej wolnoci caego narodu. W kociele OO. Kapucynw, w kaplicy Loretaskiej powici bro swoj. Kociuszko mia teraz najwysz wadz nie tylko wojskow, ale te cywiln. O zdradzieckiego krla troszczyli si ju teraz tylko zdrajcy. Jak Targowiczanie wysilali si wraz z Prusami i Moskw, eby zatrze wszelki lad Konstytucyi Trzeciego Maja, tak przeciwnie powstanie Kociuszkowskie starao si o to, eby przeprowadzi przepisy tej Konstytucyi i dalej prowadzi dobrze rozpoczte dzieo. Per Trzeciego Maja bya troskliwo o lud wiejski. Kociuszko znany ju by, jako przyjaciel ludu wieniaczego. Skoro si tylko roznioso, e on stan na czele powstania, zaraz chopi z okolic krakowskich zaczli si zgasza i przynosili nawet ciko zapracowany grosz na ofiar Ojczyzny. Nie brako te do wojaka ochotnikw z pomidzy wieniakw; w krtkim czasie zebrao si 500 chopw, ktrych zwano kosynierami, dlatego, e byli uzbrojeni w kosy. Poruszy si lud w ziemi krakowskiej i dziki temu poparciu odnis Kociuszko pamitne zwyciztwo pod Racawicami dnia 4-go Kwietnia 1794 roku. W bitwie tej kosynierzy zdobyli moskiewskie armaty; odznaczyli si przedewszystkiem Wojciech Bartosz, zwany Gowackim, Gwidzicki, Krzysztof Dbowski i Stach wistacki, wszystko wieniacy ziemi krakowskiej. Bartosz pierwszy wpad na nieprzyjacielsk batery i zabra sam cztery armaty, przysoniwszy panewki swoj krakusk; za to zosta chorym i uwolniony by wraz z swemi dziemi na zawsze od wszelkich powinnoci. Kociuszko za przywdzia na cze kosynierw krakowsk chopsk sukman. Po zwycieztwie racawickiem nasta wielki popoch midzy zaog moskiewsk w Warszawie. Moskale wiedzieli nazbyt dobrze, e mieszczastwo warszawskie niczego nie pragnie gorcej, jak wygna z miasta nieproszonych goci. Genera moskiewski, Igelstrm, postanowi tedy podstpem zapewni sobie dalsze panowanie w stolicy. Zblia si wanie Wielki Tydzie. Wyda tedy Moskal rozkaz, "eby naboestwo" w Wielki Pitek odbyo si we wszystkich kocioach rwnoczenie o jednej godzinie. Tymczasem miano przed kocioy pozaciga armaty, wymierzy je prosto ku drzwiom wity Paskich, a gdy lud bdzie w ten sposb uwiziony, miano tymczasem rozbroi wojsko polskie, opanowa zbrojowni, dokona rewizyj po domach, uwizi gorliwszych patryotw a nawet ich wymordowa. Patryoci dowiedzieli si jednak szczliwem trafem o tym planie; postanowili tedy zamach ten uprzedzi i uderzy na Moskali o jeden dzie wczeniej, t. j. w Wielki Czwartek. Wrd Warszawiakw odznaczy si wwczas szewc Jan Kiliski, ktrego wspomnienie jest tem dla mieszczastwa polskiego, czem pami Gowackiego dla wiejskiego ludu. On-to by jakby spryn wszystkich patryotycznych przygotowa, a wrd walki wyrs na pukownika. W Wielki Czwartek kierowa ludem warszawskim na spk z rzenikiem Jzefem Sierakowskim. Nazajutrz wieczorem nie byo ju w miecie ani jednego Moskala. W pi dni potem powstao Wilno, stolica Litwy, a lud wiejski na Litwie, mudzi, a nawet w Kurlandyi, ktra bya tylko przez p polsk ziemi, okazywa taki sam zapa, jak wieniacy krakowscy. Widzc to Kociuszko, ogosi prawo uwalniajce zupenie od paszczyzny rodziny tych wocian, ktrzy szli do 217

szeregw narodowego wojska; caemu za stanowi wociaskiemu zmniejszy liczb dni roboczych, eby stopniowo doj do zupenego uwolnienia, jak to polecaa Konstytucya Trzeciego Maja. Tymczasem spotkay si wojska polskie z moskiewskiemi pod Szczekocinami. O kilka mil od tego miejsca stao 24,000 Prusakw, nad granic oznaczon drugim rozbiorem. Kociuszko przypuszcza, e to ostrono pruskiego rzdu na wypadek, gdyby powstanie zwrcio si przeciwko Prusom. Ale tego zamiaru Naczelnik polski niemia; zreszt sam akt powstania, ogoszony w Krakowie, zwraca si tylko przeciw Moskwie. Prusom nikt wojny nie wypowiedzia i nawzajem te Prusy wojny take nie wypowiaday i zachowyway si neutralnie, t. j. nie mieszajc si ani na jedn, ani na drug stron. Dnia 6-go Czerwca 1794 uderzy tedy Kociuszko na Moskali pod Szczekocinami; w dwie godziny odnis zupene zwyciztwo, Moskale zaczynaj si cofa. Teraz byoby wojsko polskie cigao nieprzyjaciela, a starszy go do szcztu, majc ju w swem rku Warszaw, monaby pomyle o przeniesieniu wojny do dalszych prowincyj. Ale pod Szczekocinami nie skoczyo si na pobiciu Moskali; wanie, gdy ju bitwa zupenie wygrana, zjawia si niespodzianie 24,000 onierza pruskiego (chocia krl praski wojny nie wypowiedzia). Wojsku polskiemu grozia zupena zagada; ocali je jednak Kociuszko przytomnoci umysu, powstrzymawszy silne natarcie pruskie, kosynierzy za zamali zupenie prusk jazd. O odniesieniu drugiego zwyciztwa nad dwoma nieprzyjacimi trudno byo myle; nieliczne zastpy Kociuszki byy ju zmczone, a wojsko pruskie due i wiee. Trzeba byo zabra si do odwrotu, chodzio tylko o to, eby go dokona bez wielkich strat i niepozwoli wrogom wyzyska zwyciztwa. I to si Naczelnikowi powiodo; wycofa wojsko w zupenym porzdku, cigle si odstrzeliwajc, a przyprawi przy tym odwrocie nieprzyjaciela o takie straty, e krl pruski pisa do swego syna, e niechciaby ju wicej mie takich zwyciztw, jak pod Szczekocinami. Stan sprawy polskiej zmieni si zupenie, gdy niespodzianie bez wypowiedzenia wojny, miano do czynienia nietylko z Moskw, ale te z Prusami. O tem nikt nie myla i nie mg myle, bo kt prowadzi wojn bez wypowiedzenia? A tymczasem wkroczyy do tej reszty polskiego pastwa, ktra jeszcze zostaa po dwch rozbiorach, dalsze jeszcze armie pruskie. Jeden oddzia pruski ruszy na Krakw i zaj go, a 40,000 Prusakw posuwao si z drugiej strony pod Warszaw; Moskale mieli tylko 9.000. Rozpoczo si oblenie; obron miasta kierowa sam Kociuszko, przyczem odznaczy si tak samo, jak w podobnych okazyach w Ameryce. Dwa miesice trwao oblenie, ale nic nie wskrali; z pocztkiem Wrzenia Prusacy nagle zwinli obz i odeszli, poczem i Moskwa musiaa ustpi. Skoro krl pruski wystpi przeciw sprawie polskiej i to nawet bez wypowiedzenia wojny, mieli wic Polacy nawzajem, prawo wystpi przeciw Prasom. Wielkopolska, siedzca dotychczas cicho, ruszya si i zaczo si take tutaj powstanie. Pod Wocawkiem zatopiono amunicy i cikie dziaa, ktre krl pruski posya pod Warszaw. Majc powstanie na tyach swej armii, wola j Fryderyk Wilhelm zawczasu odwoa z pod Warszawy. Armia ta posza na lzk. Kociuszko za posa do Wielkopolski generaa Henryka Dbrowskiego; ten odnis zwyciztwo pod abiszynem i zdoby szturmem Bydgoszcz. Natenczas caryca Katarzyna wyprawia do Polski now wielk armi i daje jej na dowdzc najlepszego ze swoich generaw, Suwarowa, wsawionego niedawno w wojnie z Turkami. Kociuszko postanowi tedy rozprawi si prdko z tem wojskiem, zanim ono dojdzie pod Warszaw; nie mona byo adn miar dopuci, eby Suwarow poczy si z dawniejszem wojskiem moskiewskiem, ktre byo w kraju pod generaem Fersenem; caa nadzieja polegaa na tem, e si pobije osobno najpierw jednego, potem drugiego. Wic poow prawie wojska wyprawi na Litw, naprzeciw Suwarowa; ale wysany tam jenera Sierakowski, cho bi si mnie, nie umia jednak wykona trafnie rozkazw Naczelnika i nie zdoa przeszkodzi przeprawie Suwarowa przez Bug.

218

Obydwa wojska moskiewskie Fersena i Suwarowa, byy coraz bliej siebie. Kociuszko postanawia sam teraz pj na Suwarowa, ale powodzenie tej wyprawy zalee musiao od tego, eby rwnoczenie kto znowu dopilnowa Fersena i nie da mu przeprawi si na prawy brzeg Wisy. Mia tego pilnowa Adam Poniski, syn owego herszta zdrajcw; syn zgosi si na prostego onierza do wojska Kociuszki, eby zmy plam z nazwiska rodzinnego; e za mia wyksztacenie wojskowe, wkrtce wic postpi na oficera, a sprawujac si dobrze, dosuy si wyszych stopni i by ju pukownikiem. Kociuszko szczerze mu yczy, eby si odznaczy i przywrci honor nazwisku. Ale Poniski tak pogmatwa sobie rozkazy Naczelnika, e ani jednego porzdnie nie wykona: Fersen przeprawi si przez Wis, udzc Poniskiego kilku faszywemi marszami. Nie byo rady; zamiast rusza dalej naprzeciw Suwarowa, gdzie ju by genera Sierakowski, musia si Kociuszko zaj poprawianiem bdw Poniskiego i przyj bitw z Fersenem, eby go znowu przerzuci na lewy brzeg Wisy. Byo to Kociuszce bardzo nie na rk i wbrew wszystkim jego planom, tem bardziej, e mia przy sobie w tej chwili zaledwie 5,800 ludzi i 21 dzia, podczas gdy wojsko Fersena liczyo 14,000 onierza i 60 dzia. Ale Polakom nie nowina bya zwycia przewaajce siy. Uoy wic prdko plan bitwy; cztery tysice onierza mia Poniski trzyma w odwodzie na stanowcz chwil i tak manewrowa, eby Fersenowi zastpi z boku; natenczas zwyciztwo miao przypa Polakom. Dnia 10-go Padziernika 1794 roku, przed wschodem soca rozpocza si bitwa pod Maciejowicami. Kosynierzy znowu gr, Kociuszko sam wydaje komend i ju si amie szyk nieprzyjacielski. Teraz nadejdzie Poniski i przypuci atak z drugiej strony, jak umwiono. Ale Poniskiego niema! Dugie godziny przetrzymuje Kociuszko bitw, ktrej nieda si jednak wygra, jeeli si nie speni uoonego planu, do ktrego ju wszystko zastosowane. Poniski si spnia; byle tylko doczeka, a nadejdzie! Wie o tem wojsko i cho co kwadransa ich mniej, stoj jak mur i gin na miejscu z broni w rku, na tem samem miejscu, gdzie ich z pocztkiem bitwy ustawi Naczelnik. Przecie Poniski musi nareszcie nadej, byle doczeka na miejscu, stoj i padaj od ku i bagnetw. Z jednego puku (Dziayskiego) ju tylko resztki zostay, ale i te dotrzymuj placu. Padaj wprawdzie gsto take Moskale, ale ich przeszo dwa razy wicej, a armat maj trzy razy wicej. Kociuszko biegnie od puku do puku, ju trzy konie pod nim ubito, ju on sam wreszcie ranny, ale cigle jeszcze wydaje komendy, i czeka Poniskiego. Ju pobito konie od dzia; ju wyprniono amunicy. Kociuszko ranny, przebiega cigle lini bojow, zagrzewa do wytrwaoci i obiecuje, e Poniski wkrtce nacignie. Miny jeszcze trzy gorce godziny, nie nadcign. Jeszcze ostatnia godzina walki. Batalion pukownika Krzyckiego, nie majc ju adunkw, rzuca si na bagnety, ale strzay armatnie z dzia moskiewskich rzucaj go pokotem. Kosynierzy zaczynaj si miesza, kanonierzy polscy wasnemi rkoma musz obraca swoje dziaa i wrd otaczajcego ich nieprzyjaciela wystrzelali je przecie a do ostatniego naboju. Zaczyna si ju nie bitwa, ale rze. Kociuszko przybieg jeszcze na prawe skrzydo i usiowa utworzy czworobok; na jego gos zacz si formowa nowy front dwjkami, gdy wtem da si sysze gos trwogi. Oto konnica moskiewska ukazaa si na tyach resztek polskiego wojska; Kociuszko rzuca si raz jeszcze w wir walki, a pada z konia zemdlony od ran i dostaje si do niewoli. Caa pier jego pokryta bya bliznami, noga poszarpana od ostrza bagnetu, a gowa zraniona trzema krzyujcemi si z sob ciciami. Bitwa skoczya si o godzinie pierwszej. O w p do czwartej przyby Poniski, ale z innej strony, ni mu kazano, a jak si pokazao, inn te cakiem szed drog, ni mu rozkaza Naczelnik. Nieposuszestwem tem dopuci si cikiej zbrodni; w zawodzie wojskowym nieposuszestwo znaczy prawie to samo, co zdrada. Nazwisko Poniskich nie odzyskao tedy honoru. Nie moemy spisywa tu dalszych losw Kociuszki, bo ta ksika nie na jego yciorys powicona.20) Wspomnimy tylko, e ten ludowy bohater pozostawa w niewoli w Petersburgu a do mierci carycy Katarzyny w Listopadzie 1796. Uwolniony potem przez cara Pawa I-go, wyjecha do Ameryki, morzem przez Szwecy i Angli, przyjmowany w obydwch tych krajach z najwikszymi honorami, przez krla, dygnitarzy i lud pospolity. W Ameryce Kongres Stanw Zjednoczonych obdarzy go nowemi 219

zaszczytami. Potem wrci do Europy, gdy witaa nadzieja, e Polska odyje, sdzc, e Francya Polsce dopomoe; ale przejrzawszy nieszczero Francyi, usun si od wszystkiego i zamieszka w maem miasteczku szwajcarskiem, w Solurze, gdzie te dokoczy ywota w roku 1817. Ciao jego sprowadzono na Wawel, do krlewskich grobw, chocia krlem nie by, tylko prostym szlachcicem litewskim, a chodzi nie w koronie, lecz w prostej sierminej chopskiej sukmanie. Za miastem za, na grze w. Bronisawy, usypano wysoki kopiec na cze szlachetnego obrocy wolnoci.

Trzeci rozbir Polski.

Rany Kociuszki pod Maciejowicami byy mierteln ran polskiej niepodlegoci. Odkd Kociuszko niezdatny by do walki, tryumf by ju po stronie wrogw. W nastpnym roku 1795, przystpili oni do trzeciego rozbioru i reszt polskiej ziemi pomidzy siebie zagarnli. Prusy dostay wtenczas Warszaw, a Austrya Krakw. Jakiem prawem? Na to pytanie chrzecijaskiej odpowiedzi niema; moe by tylko odpowied: Sia przed prawem! Zatrzymalimy si obszerniej nad history rozbiorw Polski, chocia to nie dotyczy bezporednio dziejw lzka, z bardzo prostej przyczyny: Na lzku jest lud polski ten sam i taki sam, jak koo Warszawy. A czy warszawski, czy lzki Polak, syszy czsto, jak nieprzyjaciele nasi prbuj usprawiedliwi rozbiory i miotaj na Polsk najstraszniejszemi oszczerstwy, twierdzc, e Polska i tak niepotrafiaby by dobrze urzdzonem pastwem. Ot, chociaby nie potrafia, to Niemcom i Moskalom nic do tego! Ale jest kamstwem ten zarzut; bo rozebrano nie upadajc Polsk, ale wanie odradzajc si; temu odrodzeniu przeszkadzano z caych si, a gdy widziano, e i tak wikszo narodu jest za popraw rzdu, przystpiono do rozbiorw wanie dla tego, eby tej poprawy nie dopuci. Rozbir Polski jest hab historyi i zaka cywilizacyi. Od tego te czasu Europa spokoju niema i mie go nie bdzie, pki z rozbioru Polski si nie poprawi. Ale o tem si tu rozpisywa nie bdziemy. Chodzio nam tylko o pouczenie czytelnikw, e jeeli kto powie, e Polsk trzeba byo rozebra, bo w niej byy wielkie nieporzdki, mona mu si rozemia w oczy i powiedzie: kamiesz! Rozebrali j wanie dla tego, e chciaa zaprowadzi porzdek, chciaa to zrobi z mieszczanina i chopa obywatela, ale nie dali! Konstytucya Trzeciego Maja wzywaa do uwaszczenia ludu wiejskiego, Kociuszko chodzi w sukmanie i gosi wolno chopom; po zwyciztwie lud byby cakiem wolny, ale gdy Polacy przegrali, gdy cudzoziemcy objli rzdy, moe dali ludowi wolno? Gdzie tam, skasowali wszystko, co dawaa Konstytucya Trzeciego Maja; poddastwo ludu utrzymali. Gdy szlachta polska chciaa na wasn rk uwaszcza lud, zakazali, bronili, eby nie musieli zrobi tego samego w swoich wasnych prowincyach. Tylko ciemnota ludu polskiego, ktry za mao czyta, za mao si dowiaduje o history, sprawia, e niewiedzcemu o tem wszystkiem mona ple fasze i obraca kota ogonem. A teraz, c si przez ten czas dziao ze lzkiem? Dawa te gruby podatek krwi, chocia nie za polsk spraw. W kilku sowach trzeba nam wspomnie tutaj o wielkiej rewolucyi francuzkiej, ktra wytoczya sporo krwi caej Europie, a take niemao lzkowi.

Rewolucya francuzka.

220

Przykadem zego urzdzenia pastwa i spoeczestwa moe by nie Polska, ale Francya XVIII-go wieku. Dwie trzecie czci ziemi byy w rku szlachty, ktra nie pacia adnych podatkw, podczas gdy wieniak paci ich tyle, e mu zaledwie dziesita cz dorobku zostawaa w rku. A przytem by niewolnikiem swego pana, prost jego wasnoci, ktr wolno byo kadej chwili zabi bezkarnie. Historyk francuzki opowiada, jak panowie na polowaniu ogrzewali sobie nogi ciepem wntrznoci ludzkich, rozpruwszy w tym celu brzuchy dwom czy trzem chopom; prawo na to pozwalao, bo ci chopi, to tak samo ich wasno, jak zwierz domowe lub sprzt jaki! Mieszczanina wolno byo kadej chwili obi i te za to nie byo kary. Sowem, szlachta tylko bya uwaana za ludzi. Rzd za krlewski by despotyczny, to znaczy, e krlowi wolno byo wszystko, cokolwiek mu si zachciao; kto zosta ministrem i rozkazy wydawa w imieniu krlewskiem, by te naprawd wszechwadnym. Kto mu si nie spodoba, zamyka go do wizienia, nie potrzebujc nawet powiada, za co? W wojsku prowadzono handel stopniami oficerskiemi, sprzedajc je wicej dajcemu, podatki puszczano w dzieraw przedsibiorcom, ktrzy sobie potrjnie wymierzali naleyto; a strach bierze czyta historykw francuzkich, co za naduycia si dziay. Byo duo rzeczy podobnych bardzo do tych, ktre si dzi dziej jeszcze w Rosyi, gdzie do dzi dnia jeszcze przechowa si rzd despotyczny. W owych czasach w caej Europie byy rzdy despotyczne, oprcz jednej tylko Polski, ktra miaa zawsze rzd konstytucyjny. Ale nigdzie nie dziay si takie naduycia, jak we Francyi. Dodajmy do tego straszne marnotrawstwo dworu, ktre sprowadzao oglne bankructwo pastwa. Wanie te pienine kopoty zniewoliy wreszcie niedonego krla Ludwika XVI., e si odwoa do narodu po rad, i wezwa przedstawicieli rnych stanw na narad. Ci odpowiedzieli, e trzeba przedewszystkiem znie despotyczn wadz krlewsk, e krl powinien podzieli wadz ze sejmem i da narodowi sposb do kontrolowania gospodarki rzdu; e finanse ratowa trzeba pocigniciem szlachty do podatkw, na co zreszt znaczna cz szlachty sama si zgadzaa. Powstaa o to wojna domowa, a krl cho poczciwy czowiek, ale nierozgarniony, nie umia si zastosowa i tak si zachowywa, e mogo si wydawa, jakby nie chcia nic zmieni z tych starych krzywdzcych urzdze. Wrd wojny domowej doszli do steru ludzie rewolucyjni, krzykacze i pozbawieni religii. Zamiast zaprowadzi rzdy monarchiczno - konstytucyjne, oni postanowili cakiem znie godno krlewsk. Nienawi tych ludzi zwrcia si najpierw przeciw Kocioowi katolickiemu (od tego zawsze zaczynaj wszyscy rewolucyonici). Ogosili wprawdzie rwno wszystkich, ale to zarazem skonfiskowali wszystkie dobra kocielne, a ksiy ogosili urzdnikami pastwa i kazali im przysiga na nowe prawa umylnie do spraw kocielnych wydane (jak pniejsze pruskie "prawa majowe"); wikszo przysigi odmwia, ale znaleli si te tacy, ktrzy przysigali i chcieli by ksimi nie papieskimi, ale rzdowymi (jak potem za kulturkampfu w Niemczech). Po otarzu przysza kolej na tron. Krla zoono z tronu, potem uwiziono, a nareszcie w roku 1793 cito. Rozumie si, e nie wszyscy Francuzi godzili si na te bezprawia; ale rewolucyonici zagarnli rzdy, a sprawowali je w ten sposb, e zamykali do wizienia kadego, kto im si sprzeciwia, wyrokami mierci za szafowali tak hojnie, jak nigdy przedtem wiat tego nie widzia. Mona powiedzie, e caa Francya opywaa potokami krwi, przelewanej bratobjczo. Na obron krla francuzkiego zawarli przymierze cesarz Franciszek II., wadzca Austryi, z krlem pruskim Fryderykiem Wilhelmem II. Rozpoczto wojn w roku 1792, ale prowadzono j bardzo niedonie; Francuzi wkroczyli do Niemiec, zajli Spir, Moguncy i Frankfurt nad Menem. Rewolucjonici zemcili si potem na uwizionym krlu i cili go dnia 21-go Stycznia 1793. Tak tedy stana konstytucja francuzka kosztem haby, krlobjstwa, obrazy religii i strasznego przelewu krwi, podczas gdy polska Konstytucya Trzeciego Maja nikogo aob nie okrya, zaprzysigana na naboestwie w kociele, wrd okrzykw: "nard z krlem!" W obronie praw tronu wybucho powstanie w prowincyi francuzkiej Wandei; uznawali oni krlem maego synka citego krla, pod imieniem Ludwika XVII. Na dozorc tego chopczyny wybra 221

rewolucyjny rzd najdzikszego czowieka, jakiego tylko mogli wynale, rozbestwionego pijanic, szewca (ale wcale nie porzdnego rzemielnika, lecz takiego, ktry szewstwa si mia uczy, ale si nie uczy niczego prcz pijastwa); ten tak drczy dziecin, e z wycieczenia krlewicz umar. Do przymierza przeciwko rewolucyjnej Francyi przystpia teraz caa Rzesza Niemiecka, Anglia, Hiszpania i Holandya. Wojna toczya si gwnie na granicy belgijskiej, a tymczasem we Francyi coraz srosi tyranowie dochodzili do wadzy. Nastao panowanie motochu; kto tylko zalicza si do porzdnych ludzi, nie by pewny ycia. Na czele rzdu stan Robespierre, ktry burzy kaza cae miasta we Francyi, gdy mu si sprzeciwiano; z pod gilotyny (francuzkiego narzdzia do cinania gowy) odnoszono dzie po dniu koszami gowy ludzkie; byy dnie, e po 300 ludzi mordowano. Stracono te krlow, nieszczliw Mary Antonin. Zniesiono cakiem religi, zakazano wszelkich naboestw, aeby nic a nic nie przypominao Kocioa, zniesiono nawet dawny kalendarz. Nareszcie przebraa si miarka; gdy nikt nie by pewny ycia przed Robespierrem, uknuto na niego spisek i zamordowano go w roku 1794. Rwnoczenie zaczo si Francuzom powodzi w wojnie zagranicznej; pobili Austryakw i Prusakw. Krl pruski opuci natenczas cesarza i zawar na wasn rk pokj w Bazylei w Kwietniu 1795. W pokoju tym odstpowa Francyi wszystkich swoich posiadoci na lewym brzegu Renu pod warunkiem, e mu Francya dopomoe do wynagrodzenia sobie tego przez sekularyzacye biskupstw w Niemczech. Francja bowiem, t. j. jej rzd rewolucyjny, mia zamiar wysa wojska na Niemcy. Po straceniu Robespierra mniej ju przelewano we Francyi krwi wasnych rodakw, ale rzd nie przesta by rewolucyjnym; o przywrceniu religii nie byo mowy. Na czele stano teraz piciu t. z. Dyrektorw Francyi; ten dyrektoryat stumi powstanie katolickie w Wandei, a nastpnie zabra si do wojny zaczepnej przeciw Austryi. Z dwch stron ruszono na pastwo Habsburskie. Jedna armia ruszya przez Niemcy, a druga przez Wochy. Armi wosk dowodzi genera Napoleon Bonaparte, wdz nadzwyczaj zdolny, jeden z najwikszych wojownikw w historyi caego wiata. Gdzie tylko wkroczyo wojsko francuzkie, zaraz ogaszao republik; w ten sposb w krajach przez siebie zawojowanych ogosili republiki w Hollandyi i dwie we Woszech: (Cisalpisk i Liguryjsk). W pokoju zawartym w roku 1797 musiaa Austrya odstpi Francyi Belgi (ktra te naleaa do krajw Habsburskich). Pokj ten nie ukoczy jednak wojen w Europie; w roku 1798 dotarli Francuzi do Rzymu, uwizili Ojca w. Papiea Piusa VI., a ogosili republik rzymsk! W roku 1799 stano znowu przymierze; czyli koalicya (druga) przeciw rewolucyi francuzkiej. Wziy w niej udzia nastpujce pastwa; Rosya (pod Pawem I.), Anglia, Austrya, Portugalia, Neapol i nawet Turcya. Prusy nie wziy udziau; nowy krl, Fryderyk Wilhelm III., postanowi pozosta neutralnym (panowa w latach 17971840). W wojnie z drug koalicy zdobyli Francuzi z pocztku Neapol (i zrobili tam zaraz republik), ale wnet potem zaczli przegrywa na wszystkie strony i utracili znaczn cz zdobyczy; we Woszech wracao wszystko do dawniejszego stanu. Nie mieli Francuzi Napoleona Bonapartego, bo ten genera bawi tymczasem w Egipcie, chcc ten kraj zdoby, eby ztamtd zwalcza angielskie posiadoci zamorskie. Ale na wie o klskach Francuzw wrci Napoleon z Egiptu, obali rzdy Dyrektoryatu, a zaprowadzi natomiast rzd zoony z trzech zwierzchnikw zwanych konzulami, przyczem sam ogosi si pierwszym konzulem na 10 lat. Odtd zaczynaj si rzdy Napoleona we Francyi. Zaraz nastpnego roku, 1800, przechyli Napoleon szal zwyciztwa na stron francuzka, a w pokoju. w Lunewillu w roku 1801 przyczy do Francyi wszystkie kraje na lewym brzegu Renu i zmusi koalicy, e uznaa cztery republiki: w Holandyi, w Szwajcaryi i dwie w pnocnych Woszech. Napoleon chcia mie przynajmniej porzdek: przywrci we Francyi katolicyzm (cho sam w Boga nie wierzy) i papieowi odda pastwo kocielne, cho uszczuplone. Zaprowadziwszy porzdek we Francyi, odegnawszy rewolucyonistw od rzdu, zapobieg dalszej wojnie domowej; a wszyscy radzi byli, e si skoczy przelew krwi bratniej i ju dalej nie pytali, jakie s jego zamiary, byle tylko w kraju nasta pokj. Korzystajc z tego, ogosi si Napoleon konzulem doywotnim; chocia wic nie przybiera monarchicznego tytuu, odtd naprawd by monarch, a rzdy jego byy prawie despotyczne. 222

Potga jego polegaa na wojsku. Niemcom dyktowa prawa! Pod jego kierunkiem zmieniao si urzdzenie Rzeszy Niemieckiej w roku 1803. Zniesiono wtenczas elektorstwa duchowne, z wyjtkiem jednego Mogunckiego, a sekularyzowano mnstwo dbr kocielnych. Prusy dostay wwczas posiadoci biskupstw Paderbornskiego, Hildesheimskiego, a znaczn cz Monasterskiego i Erfurckiego (wynagrodzenie za neutralno). W nastpnym roku 1804, ogosi si Napoleon cesarzem. Co z tego wynikno dla Prus, zobaczymy w nastpnym rozdziale. Za krla Fryderyka Wilhelma II. musieli lzacy oczywicie dostarcza take onierza na wojny francuzkie; za Fryderyka Wilhelma III. mieli od tego spokj a do roku 1806. Zreszt zapisa chyba trzeba z tych czasw, e w roku 1788 wyda Fryderyk Wilhelm II. srogi edykt religijny, majcy dopilnowa protestanckiej prawowiernoci i tego samego roku zaprowadzi cenzur na ksiki, eby nie wolno byo nic drukowa, co rzdowi nie mie. Pod tym wzgldem byo za niego gorzej, ni za jego poprzednika, Fryderyka II. Niewola ludu wiejskiego istniaa w Pruskiem pastwie nadal, a do roku 1811. Polski lud na lzku w tych wanie czasach najbardziej zacz si germanizowa.

223

XIII. Pierwsza poowa XIX. wieku.

Wojna z Napoleonem. Francuzi na lzku.

Napoleon nie poprzesta na tem, e si gosi cesarzem francuzkim; nastpnego zaraz roku, 1805, ogosi si take krlem woskim. Natenczas powstaa przeciw niemu nowa koalicya, zoona z Anglii, Rosyi, Austryi i Szwecyi. Prusy pozostay znowu neutralne. Niemcy podzieliy si na dwa obozy: za Napoleonem i przeciw niemu. Posikw dostarczyy Napoleonowi: Bawarya, Badenia, Wirtembergia, Hessya, Nassawia. Francuzi zajli Wiede. Pod Sawkowem (Austerlitz) stawili mu czoo cesarz niemiecki Franciszek II. i car rosyjski, obecni tam osobicie; ztd bitw t zowi bitw trzech cesarzy. Napoleon zwyciy z temi posikami ksit niemieckich, ktrzy tam walczyli przeciw wasnemu cesarzowi. Za to otrzymay Bawarya i Wirtembergia godno krlewsk od Napoleona. Po tem zwyciztwie rozprzga si ju do reszty Rzesza Niemiecka. Prawie wszyscy niemieccy ksita (z wyjtkiem Prus, Brunwiku i elektorstwa Heskiego) zawarli pomidzy sob zwizek, t. z. Zwizek Reski (Rheinbund) i uznali Napoleona swoim protektorem. Widzc to cesarz Franciszek II. zoy cesarsk koron i tak si skoczyo katolickie cesarstwo "rzymskie narodu niemieckiego" w roku 1806, eby ju nigdy nie powsta. (Dzisiejsze bowiem cesarstwo jest zupenie czem innem; nie nazywa si "rzymskie", ale wprost "niemieckie" i nie jest katolickiem, ale protestanckiem.) Ostatni cesarz Franciszek II., zanim zrzek si korony niemieckiej, ogosi przedtem w roku 1804 cesarstwem swoje habsburskie kraje dziedziczne; tak powstao cesarstwo austryackie. W roku 1806 Prusy wypowiedziay wojn Napoleonowi, bo cesarz francuzki zabiera si wanie uderzy na Prusy. Chciano go tedy uprzedzi, skoro ju widocznie byo, e Napoleon koniecznie chce tej wojny. Wtenczas wydano w Prusiech po raz pierwszy papierowe pienidze. Ponoszono klsk po klsce; pod Saalfeld, Jen, Auerstdt wojska pruskie poszy w zupen rozsypk. Jeneraowie pruscy wydawali potem Francuzom twierdze bez oporu, urzdnicy przechodzili na stron francuzk, a kiedy w Listopadzie 1806 roku Napoleon wszed do Berlina, siedmiu pruskich ministrw zoyo mu przysig wiernoci. Krl Fryderyk Wilhelm III. uciek do Krlewca. Do Napoleona przyczy si elektor saski i dosta za to take tytu krlewski. Z pocztkiem roku 1807 ukaza si oddzia francuzki na lzku; w cigu kilka dni podda si Francuzom Wrocaw i wszystkie twierdze lzkie. Na pomoc Prusom przybya Moskwa. Mordercza bitwa pod Prusk Iaw pozostaa nierozstrzygnita, ale ju w Maju zdobyli Francuzi Gdask, a Napoleon pobi Moskali w bitwie pod Frydlandem. Zdawao si, e krlestwo pruskie runie i przepadnie; sami dworzanie krlewscy sdzili, e ju wszystko przepado. Ale bo te zdawao si, e losy caej Europy pjd nowemi tory, e Francya uoy sobie na nowo map Europy wedug swojej woli. Nie byo ju ani cesarstwa niemieckiego, ani Rzeszy niemieckiej, Prusy zniszczone, Wochy zawojowane, Moskwa zwyciona; na nowych tronach, przez siebie w rnych krajach utworzonych, osadzi Napoleon swych braci i caej Europie dyktowa prawa. To powszechne wstrznicie Europy w jej posadach, te wielkie zmiany, musiay si take odbi na narodzie polskim.

224

Legiony polskie i ksistwo warszawskie.

Dziesi lat dopiero upyno byo od ostatniego rozbioru, kiedy Napoleon rozpocz by w roku 1806 wojn z Prusami i Rosy. Rozbiory byy niewane, nie mogy one przecie obowizywa adnego Polaka; kademu za nasuwa mu si musiao pytanie, co bdzie, gdy Napoleon pobije oba te pastwa zaborcze? Oczywicie, Polska w takim razie mogaby by woln. Tadeusz Kociuszko przestrzega, eby si z Napoleonem nie czy, bo mu nie trzeba dowierza. Ale og narodu zawierzy gwiedzie Napoleona, a gdy cesarz francuzki wyda w roku 1806 odezw do narodu polskiego, eby chwycili za or i wywalczyli sobie niepodlego, zaufano mu. We Woszech zaczo si formowa wojsko polskie, zwane legionami, pod generaem Henrykiem Dbrowskim, ktry wid je na pnoc, do ojczyzny ze piewem wtenczas uoonym: Jeszcze Polska nie zgina! Dbrowski wszed do Poznania; Warszaw opucili Prusacy! Zdawao si wszystkim, e wstanie znw krlestwo polskie. C dopiero za rado, gdy i Gdask zosta zdobyty! Drugie pastwo zaborcze, Moskwa, take pokonana pod Frydlandem! Jeszcze jedna i druga taka bitwa, a odzyska si take tamte prowincye, Polacy pod zaborem moskiewskim gotuj si do powstania, gdy wtem Napoleon zawiera niespodzianie pokj w Tyly w Lipcu 1807. Rosya nie stracia w tym pokoju ani pidzi ziemi, za to, e car obieca Napoleonowi pomaga mu w wojnie z Angli. Warunki pokoju skrupiy si tylko na Prusach. Zabra Napoleon Prusom wszystkie kraje od Renu a do rzeki aby (Elbe), i utworzy z nich "krlestwo westfalskie" dla jednego ze swych braci; nadto odebrano Prusom wszystko, co w trzech rozbiorach zabrali na Polsce i z tych krajw utworzono szczupe " ksistwo warszawskie". (Gdask zosta wolnem miastem). Doda naley, e kraje objte ksistwem warszawskiem zdobyli Polacy wasn krwi, a nadto pomagali Napoleonowi we wszystkich bitwach. Szczupe to pastewko polskie nie mogo zadowolni Polakw, ale przecie byo czem. Dooono tedy usiowa z caych si, eby to ksistwo warszawskie, cho mae, byo pastwem porzdnem. Teraz nikt nie przeszkadza rzdzi si Polakom, jak chcieli. A wic postarano si o due, silnie wywiczone wojsko i zabrano si do dalszej organizacyi szk, przerwanej trzecim rozbiorem. Patryotyzm, ofiarno i powicenie obywateli nie znay granic. Nakadano na siebie dobrowolnie olbrzymie podatki, eby tylko jak najwicej zrobi dla szk i wojska; przewidywano bowiem nowe wojny, a zatem trzeba byo mie armi. Malutkie ksistwo warszawskie utrzymywao armi przeszo stutysiczn; mnstwo modziey zacigao si w szeregi w miej nadzieji, e to wojsko zdobdzie wolno reszcie krajw polskich. Pokazao si, jakie postpy robi nard od czasu, kiedy sobie nada Konstytucy Trzeciego Maja; obywatele ksistwa warszawskiego byli godnymi nastpcami tej Konstytucyi. Zakwitny te miasta, podnis si handel, przemys i oglny dobrobyt, a przedewszystkiem podnosia si bardzo owiata. Pod tym wzgldem trzeba te byo bardzo wyty siy, bo przez 10 lat pruskiego panowania rzd o szkoy polskie nie tylko si nie troszczy, ale im przeszkadza. Susznie przewidywano, e niedugo nastanie nowa wojna. Ju nastpnego roku 1808, o mao co nie wyda Napoleon nowej wojny Prusom; dla ksistwa warszawskiego byoby oczywicie rzecz niezmiernie wan, eby nie dopuci do zwyciztwa Prus, bo inaczej Prusy znowuby zagarny polskie kraje. Do wojny jednak nie przyszo, a Polacy nie tej wojny sobie yczyli, ale wojny z Moskw. Z Prusami woleli mie teraz pokj i wojowa z tem pastwem nie mieli te adnej przyczyny, o ile Prusy nie przekroczyy granic ksistwa.

225

Reformy w pastwie pruskiem.

Rzd pruski, widzc sromotny upadek pastwa, ocuci si i zmdrza. Aeby rozbudzi w ludnoci przywizanie do tronu i do pastwa, nadano teraz (teraz dopiero!) miastom prawa, eby si mogy rzdzi same, zniesiono uwolnienia od podatkw uprzywilejowanych szlachcicw, a wreszcie w roku 1811 zniesiono paszczyzn. O pienidze bya jednak wielka bieda; do tego stopnia, e powsta projekt, eby cz lzka sprzeda! Na to jednak krl nie przysta. Najbardziej pomagaa krlowi ta okoliczno, e Francuzi strasznie si dawali we znaki ludnoci i powszechn przeciw sobie wzniecali nienawi. Mona wic byo mie pewno, e w razie nowej wojny z Francy caa ludno niemiecka chwyci za. bro. Lepsi wrd Niemcw zaczli te rozumie, co to za haba dla narodu, eby tak ulega Francuzom, a nawet z nimi si czy, jak to poowa Niemiec zrobia. Gotujc si do przyszej wojny z Napoleonem, zaprowadzono te w Prusiech ju w roku 1809 powszechn sub wojskow. Napoleon tymczasem wojowa w drugiej stronie Europy, z Angli, Hiszpani, Portugali; wszystkie sprzymierzone i zalene ode pastwa musiay mu dostarcza posikw, a wic take ksistwo warszawskie. Z nowym carem rosyjskim, z Aleksandrem, zawar jednake Napoleon cisy sojusz: nadzieja odzyskania tamtych prowincyj znowu si oddalaa.

Napoleon oszukuje Polakw.

W roku 1809 wypowiedzia Napoleonowi wojn cesarz austryacki Franciszek. Przegra zupenie; Austrya rozbita, poodrywano od niej sporo krajw. Ksistwo warszawskie tyle na tem zyskao, e dao si oderwa od Austryi take cz polskiego zabranego kraju, a mianowicie zachodni Galicy, ktr przyczono do Ksistwa. Ale ten zysk by take zarazem szkod, bo robi z Austryi nieprzyjaciela. Nie z Austrya, i nie z Prusami chcieli Polacy walczy, ale z Moskw. Napoleon wojowa teraz ze Szwecy, a potem znowu z papieem, z ktrym pokci si o to, e go papie nie chcia sucha w polityce. Napoleonowi od samej pomylnoci przewrcio si w gowie. Wzi Ojca w. Piusa VII. do niewoli, uprowadzi go z sob do Francyi, gdzie zwierzchnik Kocioa y musia z jamuny. Oburzyo to do ywego katolicki nard polski i zaczli by tacy, ktrzy radzili zerwa z Napoleonem, a zbliy si raczej do Rosyi. Projektowali, eby zrobi teraz to, co si nie udao za krla Zygmunta III. Jak wtenczas krlewicz polski mia by carem, tak teraz chciano, eby car by krlem polskim, a wic eby zawrze uni pomidzy pastwem rosyjskiem a polskiem; oczywicie pod tym warunkiem, e wszystkie dawne polskie ziemie do polskiego pastwa nalee bd i bd miay rzd zupenie polski. Bya to myl mdra, ale car chwyci si jej dopiero po niewczasie. W roku 1812 doczekano si nareszcie, e Napoleon wypowiedzia wojn Moskwie. Ksistwo warszawskie musiao Napoleonowi dotrzyma sojuszu; reszta narodu polskiego wahaa si, czy zaufa temu wojownikowi. Ale Napoleon ogosi publicznie, e idzie na Moskw, eby wskrzesi pastwo polskie w dawnych jego granicach. I tak jeszcze si wahano, ale car zachowywa milczenie, nie przyj myli unii, wic ostatecznie stan nard po stronie Napoleona; Skoro Eosya nie chciaa zgodliwie uoy si z Polsk, naleao skorzysta ze sposobnoci, eby odbi, co swoje. Pmilionowe wojsko Napoleona przeszo przez Niemen, Napoleon wkroczy do Wilna. Polskie prowincye uwolnione byy od Rosyan, ale Napoleon krlestwa polskiego nie ogosi. Uwaa spraw 226

polsk, jako przedmiot targu politycznego, ale szczerym nie by nigdy. Napoleon zawar przymierze z Austry i Prusami. Krl pruski patrza przedtem obojtnie na pogrom Austryi, ale teraz przeciwko Rosyi posa na pomoc swoje wojsko; by zupenie w wysugach Francyi. Napoleon, zwycizki, jak zawsze, dotar a do Moskwy, dawnej stolicy pastwa! Mogo si zdawa, e teraz podyktuje carowi warunki pokoju, e reszta ziem polskich odzyska niepodlego. Ale jak mylne s rachuby ludzkie! Wkroczy Napoleon do miasta Moskwy, ale to miasto byo puste, ludno z niego wyprowadzia si, postarawszy si, eby w miecie nie zostao nic do jedzenia ani dla koni, ani dla ludzi. Na kilkanacie mil do okoa cay kraj by wypalony i pusty! Na trzeci dzie miasto zaczyna si palie od razu v kilku miejscach. To gubernator moskiewski Roztopczyn godnym i schorzaym Francuzom zapali cae miasto nad gowami, zostawiwszy w tym celu kilkunastu, ludzi w skrytkach. Francuzi chcieli w Moskwie przezimowa; teraz jednak trzeba byo wraca, cho byli zwycizcami we wszystkich bitwach. Rwnoczenie chwytaj straszne mrozy, cho by dopiero Listopad; Francuzi, do zimy takiej nieprzywykli i wcale na zim do wojny nie zaopatrzeni (bo mieli zimowa spokojnie w Moskwie) padaj po drodze, jak muchy. Straszn bya przeprawa przez rzek Berezyn; onierz moskiewski robi swoje na mrozie, jak nic, podczas gdy francuzki karabina porzdnie nastawi nie zdoa. W Berezynie zatona znaczna cz wojska, a drugie tyle poszo w rozsypk marznc, ginc z godu i strasznych chorb. adnej klski nie ponis cesarz francuzki, nie przegra adnej walnej bitwy, a jednak z kocem Listopada mia koo siebie ju ledwie 8.000 onierza! Czeme tu wojn prowadzi? Siada wic na sanki i jedzie bez wytchnienia do Parya, eby na przyszy rok przysposobi now armi. adne, choby najwiksze przegrane bitwy, nie mogy mu byy tyle zaszkodzi, ile ten poar Moskwy i mrozy. Widzc, e z Napoleonem krucho, odstpi go krl pruski i zawar teraz przymierze z Moskw. Obydwa pastwa ruszyy na Saksoni, ktra bya po stronie francuzkiej; udao im si zaj Drezno z kocem Marca 1813. Ale w miesie potem Napoleon znowu by w Niemczech, majc ju znw 120,000 wojska i Drezno odebra, zadawszy sprzymierzonym trzy cikie klski, poczem pruskie i rosyjskie wojsko cofno si na lzk. Wtenczas do przymierza przeciw Napoleonowi przyczya si take Austrya. Zacza si teraz dopiero cika wojna. Na lzku stano 60,000 rosyjskiego i 40,000 pruskiego wojska i wyruszyo ztd do rodkowych Niemiec. A to bya armia najmniejsza; oprcz niej byy dwie inne, znacznie wiksze, tak, e siy sprzymierzonych dochodziy razem do p miliona onierzy. I udao im si zwyciy Napoleona w trzechdniowej krwawej bitwie pod Lipskiem 16-go, 18-go i 19-go Padziernika 1813 roku. Tamto w rzece Elsterze zgina ksi Jzef Poniatowski, dowodzcy pukiem polskim. Po tej bitwie odstpi Napoleona Zwizek Reski. Sprzymierzeni podali Napoleonowi warunki pokoju, eby Ren i Alpy tworzyy granic Francyi. Warunki te byy bardzo dobre, bo daway Francyi znacznie wicej, ni si jej naleao, ale Napoleonowi nie o Francy chodzio, tylko o siebie; zalepiony, mylc, e zawsze gr by musi, odrzuci te warunki. Sprzymierzeni wkroczyli tedy do Francyi. Po wielu krwawych bitwach, staczanych ze zmiennem szczciem, przegra Napoleon; sprzymierzeni wkroczyli do Parya. Napoleon pobity musia si zrzec korony; dosta na mieszkanie i panowanie ma wysp Elb na morzu tyrheskiem blizko wybrzey Woch. Do Francyi wracaa dawna dynastya krlewska; koron otrzyma brat citego krla. Ojciec w. wraca do Rzymu. Rosyi posa na pomoc swoje wojsko; by zupenie w wysugach Francyi. Napoleon, zwycizki, jak zawsze, dotar a do Moskwy, dawnej stolicy pastwa! Mogo si zdawa, e teraz podyktuje carowi warunki pokoju, e reszta ziem polskich odzyska niepodlego. Ale jak mylne s rachuby ludzkie! Wkroczy Napoleon do miasta Moskwy, ale to miasto byo puste; ludno z niego wyprowadzia si, postarawszy si, eby w miecie nie zostao nic do jedzenia ani dla koni, ani dla ludzi. Na kilkanacie mil do okoa cay kraj by wypalony i pusty! Na trzeci dzie miasto zaczyna si pali od razu w kilku 227

miejscach. To gubernator moskiewski Roztopczyn godnym i schorzaym Francuzom zapali cae miasto nad gowami, zostawiwszy w tym celu kilkunastu ludzi w skrytkach. Francuzi chcieli w Moskwie przezimowa; teraz jednak trzeba byo wraca, cho byli zwycizcami we wszystkich bitwach. Rwnoczenie chwytaj straszne mrozy, cho by dopiero Listopad; Francuzi, do zimy takiej nieprzywykli i wcale na zim do wojny nie zaopatrzeni (bo mieli zimowa spokojnie w Moskwie) padaj po drodze, jak muchy. Straszn bya przeprawa przez rzek Berezyn; onierz moskiewski robi swoje na mrozie, jak nic, podczas gdy francuzki karabina porzdnie nastawi nie zdoa. W Berezynie zatona znaczna cz wojska, a drugie tyle poszo w rozsypk marznc, ginc z godu i strasznych chorb. adnej klski nie ponis cesarz francuzki, nie przegra adnej walnej bitwy, a jednak z kocem Listopada mia koo siebie ju ledwie 8.000 onierza! Czeme tu wojn prowadzi? Siada wic na sanki i jedzie bez wytchnienia do Parya, eby na przyszy rok przysposobi now armi. adne, choby najwiksze przegrane bitwy, nie mogy mu byy tyle zaszkodzi, ile ten poar Moskwy i mrozy. Widzc, e z Napoleonem krucho, odstpi go krl pruski i zawar teraz przymierze z Moskw. Obydwa pastwa ruszyy na Saksoni, ktra bya po stronie francuzkiej; udao im si zaj Drezno z kocem Marca 1813. Ale w miesic potem Napoleon znowu by w Niemczech, majc ju znw 120,000 wojska i Drezno odebra, zadawszy sprzymierzonym trzy cikie klski, poczem pruskie i rosyjskie wojsko cofno si na lzk. Wtenczas do przymierza przeciw Napoleonowi przyczya si take Austrya. Zacza si teraz dopiero cika wojna. Na lzku stano 60,000 rosyjskiego i 40,000 pruskiego wojska i wyruszyo ztd do rodkowych Niemiec. A to bya armia najmniejsza; oprcz niej byy dwie inne, znacznie wiksze, tak, e siy sprzymierzonych dochodziy razem do p miliona onierzy. I udao im si zwyciy Napoleona w trzechdniowej krwawej bitwie pod Lipskiem 16-go, 18-go i 19-go Padziernika 1813 roku. Tamto w rzece Elsterze zgin ksi Jzef Poniatowski, dowodzcy pukiem polskim. Po tej bitwie odstpi Napoleona Zwizek Reski. Sprzymierzeni podali Napoleonowi warunki pokoju, eby Ren i Alpy tworzyy granic Francyi. Warunki te byy bardzo dobre, bo daway Francyi znacznie wicej, ni si jej naleao, ale Napoleonowi nie o Francy chodzio, tylko o siebie; zalepiony, mylc, e zawsze gr by musi, odrzuci te warunki. Sprzymierzeni wkroczyli tedy do Francyi. Po wielu krwawych bitwach, staczanych ze zmiennem szczciem, przegra Napoleon; sprzymierzeni wkroczyli do Parya. Napoleon pobity musia si zrzec korony; dosta na mieszkanie i panowanie ma wysp Elb na morzu tyrheskiem blizko wybrzey Woch. Do Francyi wracaa dawna dynastya krlewska; koron otrzyma brat citego krla. Ojciec w. wraca do Rzymu.

Kongres wiedeski 1815 roku.

Granice pastw europejskich zmieniay si za czasw Napoleoskich niemal co roku; eby je ustali, zwoali monarchowie kongres do Wiednia. Zjechali tam osobicie cesarz austryacki i rosyjski, krlowie pruski, bawarski, wirtemberski, duski; Anglia, Francya, Hiszpania, Portugalia, Szwecya miay swoich posw. By to kongres europejski. Kcono si o Saksoni i Polsk. Saksoni ca chciay zagarn Prusy. Austrya i Anglia yczyy sobie odbudowania Polski; sprzeciwiay si Rosya i Prusy. O spraw polsk omal nie wybucha wojna, w ktrej Rosya i Prasy walczyyby przeciw Austryi, Anglii i Francyi. Ale niespodzianie pogodzia zwanionych wie, e Napoleon wrci do Francyi! Wrci rzeczywicie; wyldowa na wybrzeu francuzkiem l-go Marca 1815 roku, w kilka dni mia wojsko, a w trzy tygodnie zaj Pary! Wojsko samo z siebie si zrobio, bo lud francuzki lgn do niego, chocia on nie by tego godzien. Wtenczas wszystkie pastwa (z wyjtkiem Szwecyi) zawary przeciw niemu znowu przymierze, tak, e zebray wojsko majce przeszo milion onierzy. Napoleon jednak zwycia z pocztku, dopiero 18-go Czerwca pobity zosta na gow pod Waterloo w Belgii. Wtenczas zrzek si tronu dla swego czteroletniego syna, ale sprzymierzeni, zajwszy powtrnie Pary, 228

przywrcili znowu dawn dynasty krlewsk. Napoleon chcia uciec do Ameryki, ale nie mogc tego dokona, odda si sam w rce Anglikw. Zawieziono go teraz na bezludn wysp w. Heleny na Oceanie, tysic mil od Europy, gdzie y jeszcze przez 6 lat, do roku 1821. Monarchowie wrcili na kongres wiedeski. Rosya i Prusy nie chciay ani sysze o odbudowaniu Polski. Oba te pastwa podzieliy pomidzy siebie Ksistwo Warszawskie w ten sposb, e Prusy zabray Poznaskie i Gdask, a reszt (prcz Krakowa) dano carowi Aleksandrowi. Tej czci Ksistwa Warszawskiego nadano szumny tytu Krlestwa Polskiego; car Aleksander koronowa si te krlem polskim. Miasto Krakw z okolic ogoszono rzeczpospolit i oddano pod dozr wszystkich trzech pastw rozbiorowych, Austryi, Prus i Rosyi, ktre utrzymyway w Krakowie w tym celu swoich penomocnikw. Te same trzy pastwa zawary z sob zwizek polityczny, nazywany przez nich zuchwale witem przymierzem. To przymierze "wite" miao na celu utrzymanie despotyzmu w Europie.

Krlestwo Polskie Kongresowe.

W caej Europie bowiem dwa tylko byy pastwa, w ktrych monarcha dzieli sw wadz z narodem i pozwala obywatelom na udzia w rzdzie. We Francyi, po wielkiej rewolucyi, trudno byo zaprowadza na nowo despotyczne rzdy jawnie i otwarcie; pozostawiono tam tedy sejm, chocia prawa jego krpowano coraz bardziej. Drugiem pastwem konstytucyjnem byo owo mae Ksistwo Polskie, utworzone na kongresie wiedeskim i dlatego zwane te zwykle Krlestwem Kongresowem, albo krtko Kongreswk. Niemoebne bowiem byo przypuci, eby Polacy, ktrzy zawsze mieli rzd konstytucyjny, ktrzy mieli za sob wie jeszcze a wietn tradycy Konstytucyi Trzeciego Maja, znieli cierpliwie w swojem pastwie rzd despotyczny. Car Aleksander despotyczny wadca rosyjski, w tem Krlestwie polskiem by monarch konstytucyjnym. Zwizek Kongreswki z Rosy mia polega tylko jedynie na wsplnoci osoby monarchy. Zreszt rzdy obydwch pastw byy zupenie od siebie oddzielone. Krlestwo Polskie miao swoje wasne wojsko, a tak pielgnowano t armi narodow, e powszechnie uwaano J za najpikniejsze i najbitniejsze wojsko w caej Europie. Wadza prawodawcza spoczywaa w rku sejmu, wykonawcza w rku ministrw odpowiedzialnych przed sejmem. Poniewa Krakw od Kongreswki oddzielono, zaoono tedy w Warszawie nowy uniwersytet, ktry wkrtce zajania blaskiem nauki. Administracya kraju, prowadzona wycznie przez Polakw, znajdowaa si w wzorowym porzdku. To mae "Krlestwo", mniejsze o poow od dawniejszego Ksistwa Warszawskiego, nie speniao oczywicie nadzieji Polakw; ale czyy si z tem inne nadzieje. A mianowicie car Aleksander obiecywa, e do tego Krlestwa przyczy reszt ziem polskich bdcych pod panowaniem rosyjskiem. Mawia, e marzeniem jego jest odbudowanie Polski, tylko na razie stosunki polityczne nie dopuszczaj spenienia tego wielkiego dziea; niechaj wic Polacy tak dugo bd cierpliwi, a nadejdzie chwila sposobna. Car Aleksander potrzebowa sympatyi Polakw i rzeczywicie zrobi wiele, eby na ni zasuy. We wszystkich bowiem polskich ziemiach do cesarstwa rosyjskiego nalecych uszanowa jzyk polski, ktry by panujcym w sdzie, w urzdzie i w szkole, tak, e naprawd w czasach po kongresie wiedeskim Polakom najlepiej si dziao w zaborze rosyjskim. Nard polski mg tam z pocztku rozwija zupenie swobodnie sw kultur; a e od czasw Konarskiego Polacy najbardziej baczyli na szkoy, wic te jli si do ich zakadania i udoskonalania na wielk skal. W Wilnie bya jeszcze z czasw Batorego akademia; t teraz ulepszono, sprowadzono znakomitych profesorw i doprowadzono do tego, e staa si ona pierwszorzdnem rdem nauki na caym Wschodzie europejskim. Wszystko to byo na wskro polskie, rzd rosyjski nie wtrca si w polskie sprawy 229

szkolne prawie cakiem; na czele polskiego szkolnictwa sta Polak, ksi Adam Czartoryski, godny czowiek, wzr magnata - patryoty. Kongres wiedeski, oddajc ziemie polskie na nowo pastwom zaborczym postanowi wyranie, e na caej przestrzeni dawnego pastwa polskiego ma jzyk polski zachowa wszystkie swe prawa, a rzdy obowizane s dostarczy Polakom rodkw do cywilizacyjnego rozwoju swej narodowoci, ktrej odrbno naley uszanowa. Zastosowa si do tego postanowienia z pocztku w zupenoci car Aleksander. Najmniej wypenia to postanowienie kongresu Austrya; Prusy szy z pocztku redni drog.

Austrya germanizuje ksistwo Cieszyskie.

W Austryi na czele rzdw stan osawiony ksi Metternich, wielki wielbiciel despotyzmu i bezwzgldny germanizator. Polakw nie dopuszczano do urzdw, nie pozwalano zakada wyszych szk polskich. We Lwowie zaoy jeszcze poprzednio cesarz Jzef II. uniwersytet, ale ten by niemiecki. Modzie wyjedaa na uniwersytet do Krakowa, na co bardzo niechtnie patrza rzd. By nawet czas, e za przewodem Metternicha mylano znie ten stary uniwersytet Jagielloski w Krakowie. Najbardziej jednak dawaa si germanizacya we znaki lzkowi austryackiemu. Ksistwo Cieszyskie, cz lzka Grnego, kraj zupenie polski, postanowiono z ca wiadomoci przerobi na prowincy niemieck. Zagina midzy politykami austryackimi nawet tradycya o tem, e ksistwo to naley do pastwa austryackiego waciwie tylko, jako czstka Korony Czeskiej. Czesi byli zreszt zupenie zgermanizowani i to do tego stopnia, e oni wanie dostarczali rzdowi najwikszych germanizatorw. W Galicyi np. cieszono si, jeeli rzd przysa na urzd jakiego rodowitego Niemca; mwiono, e to wielka ulga i o wiele lepiej, ni zniemczay Czech.21) Ot Cieszyskie wzite byo we dwa ognie germanizacyi: przez rzd i przez Czechw. Ksistwo Cieszyskie da by cesarz Karol VI. jeszcze w r. 1722 ksiciu Leopoldowi Lotaryskiemu; syn jego Franciszek Szczepan nastpi w Cieszyskiem po ojcu w roku 1729. Wychowany na cesarskim dworze, oeni si w siedm lat potem, w roku 1736, z najstarsz crk Karola VI., z ow Mary Teres, o ktrej poprzednio ju bya mowa. W trzydzieci lat potem uyto ksistwa Cieszyskiego na posag dla crki Maryi Teresy, imieniem Maryi Krystyny, gdy wychodzia za m za ksicia saskiego Alberta. Ksi ten tytuowa si odtd ksiciem sasko - cieszyskim. y do roku 1822. O kraj troszczy si o tyle, o ile mu dostarcza dochodw. Zreszt rzdami nie zajmowa si wcale i tak si tu wszystko dziao, jak sobie w Wiedniu Metternich yczy. O ile za potrzebowa urzdnikw do swych olbrzymich dbr, sprowadza Niemcw i tak powoli samo miasto Cieszyn zaczynao przybiera posta niemieck. Umierajc w roku 1822 zapisa ksistwo arcyksiciu austryackiemu Karolowi, po ktrym odziedziczy je syn jego arcyksi Albrecht, ktry umar 1895. Wadza ksica bya jednak coraz mniejsza, a po roku 1848 stracia wszelkie polityczne prawa nad krajem; "ksistwo cieszyskie" stao si tylko tytuem; niemniej przeto kadorazowy "ksi" wielki ma na ten kraj wpyw z tej prostej przyczyny, e wiksza poowa Cieszyskiego jest jego prywatnym majtkiem. Jak dotychczas, wszyscy ci ksita cieszyscy byli zawsze wielkimi germanizatorami. Ssiadujce z Cieszyskiem ksistwo Opawskie, ziemia czeska germanizowao si podwjnie, bo dobrowolnie. Czesi tamtejsi przenoszc si czsto do Cieszyskiego, nieli te z sob niemczyzn. W Opawskiem tytu ksicy posiadaa rodzina Lichtensteinw; cesarz Maciej nada im to ksistwo prawem lennem dziedzicznem w roku 1613. Utrzymali si tam a do dzi dnia; straciwszy znaczenie 230

polityczne wywierali jednak wielki wpyw przez przewag majtkow i pomagali dzielnie do germanizacyi, ktrej ludno czeska chtnie zreszt ulegaa a do poowy tego wieku. O ludzie polskim na lzku austryackiem nikt nie pomyla. Uwaano go za bydo robocze; kto z pord ludu chcia si wznie wyej, musia zosta Niemcem, bo tylko Niemcy mieli w Austryi znaczenie. Lud ten mia wprawdzie teraz w tem samem pastwie braci w Galicyi, z ktr graniczy bezporednio, ale c z tego, skoro w Galicyi tak samo nie byo ani jednego urzdnika polskiego, ani jednej szkoy polskiej. Jedynie duchowiestwo podtrzymywao tu cho troch ducha narodowego, chociaby przez to, e z Kocioa nie mona byo wyrugowa polskiego jzyka, bo po niemiecku nie rozumieliby kazania. I pastorowie protestanccy musieli z tego samego powodu uwzgldnia jzyk polski. Ludowi polskiemu w Cieszyskiem na dobre tedy wyszo, e si po niemiecku nie uczy; inaczej byliby mu moe zaczli nasya niemieckich ksiy. Czasy Metternichowskie, to najgorsze czasy dla Polakw w Austryi. Metternich bowiem wiedzc, e Polacy z caej swej tradycyi dziejowej, z usposobienia i natury swej, nie bd nigdy przyjacimi despotycznej formy rzdu, upatrywa (i susznie) w Polakach najwikszych wrogw swego systemu. Metternich tak za zajadym by w swem zalepieniu do despotyzmu, e uwaa za rewolucyonist kadego, ktoby tylko wspomnia o konstytucyi lub o sejmie. A Polacy w Kongreswce mieli konstytucy i sejm; byo to te sol Metternicha, ktry nie mg si doczeka, eby te prawa odjte byy Krlestwu Kongresowemu. Dla niego Polak, a rewolucyonista, znaczyo to samo; nienawidzi Polakw za ich arliw mio wolnoci.

Polski namiestnik w Poznaniu.

Przejdmy teraz do pruskiego panowania. Krl Fryderyk Wilhelm III., zaprzysigszy zapewnienia dane Polakom przez kongres wiedeski, dotrzymywa z razu przysigi. Dawa wprawdzie mniej, ni car Aleksander, ale te car chcia tylko schlebia Polakom, podczas gdy ten krl pruski by przynajmniej szczery. W Poznaniu ustanowi swoim namiestnikiem ksicia Antoniego Radziwia, czowieka dobrej woli, cho rednich tylko zdolnoci (zdatniejszy by do muzyki, ni do polityki); Polsk umiowa jednak gorco, co nawet na zewntrz wyraa strojem; do mierci chodzi w prostej czamarce i aksamitnej czworograniastej czapce, a polski jzyk by mu najmilsz mow. Na stanowisku namiestnika Wielkopolski pomagao mu bardzo to, e by spokrewniony z dynasty Hohenzollernw; oeni si bowiem w roku 1796 z synowic krla Fryderyka II., z ksiniczk prusk Ludwik, (crk ksicia Ferdynanda pruskiego). Wychodzc za m za Polaka, sprawia mu mi niespodziank: oto wyjednaa u panujcego wwczas krla Fryderyka Wilhelma II., e na dzie jej lubu uwolni niemal wszystkich polskich jecw wojennych, ktrzy od czasw wojny 1794 roku, kiedy pod Kociuszk walczyli, uwizieni byli w fortecach lzkich. Na tym zwizku maeskim polskiego magnata z ksiniczk prusk opierali niektrzy Polacy wielkie nadzieje. Genera Dbrowski np. stara si krlowi pruskiemu podsun myl, eby odbudowa krlestwo polskie, ktrego tron mgby zaj jeden z krlewiczw pruskich; Dbrowski myla, e Radziwi do tego krla skoni. Ale w polityce maestwo nie znaczy nic a nic, a kto o tem zapomina, ten jest lichym politykiem. Lichym te politykiem by genera Dbrowski; dobrym za to by wodzem. Widzc, e od pruskiego dworu nie mona si niczego spodziewa, poszed za gwiazd Napoleona i uformowa we Woszech owe legiony, z ktremi potem wkroczy do Poznania. Ksie za Antoni Radziwi nie wierzy Napoleonowi i w adne stosunki z nim nie wchodzi. Ksi Antoni mia kilkoro dzieci; starsza crka Eliza, syna z piknoci i dobroci. Zakocha si w niej modszy krlewicz, Wilhelm, syn Fryderyka Wilhelma III., pniejszy cesarz niemiecki Wilhelm I. 231

Ojciec przystawa na to maestwo z Polk; ale krlewicz sam mia obawy, eby mu to potem nie zawadzao w polityce, na wypadek, gdyby mia zasi na tronie. Jakkolwiek bowiem by tylko modszym synem, przewidywa, e starszy brat mgby umrze i jemu przypadaby korona. Odda wic t spraw pod decyzy rady ministrw, a ministrowie maestwu si sprzeciwili. Zdaje si, e si postarano o to, eby tak dali odpowied. Prusy bowiem nie byy jeszcze pastwem konstytucyjnem i krlewska wola bya najwyszem prawem. Mody krlewicz Wilhelm w listach do swego przyjaciela pisywa wyranie, e Eliz Radziwiwn bardzo kocha, ale te zwykle dodaje zaraz, e o maestwie trudno myle. Zdaje si, e nie chcia si eni dlatego, e tylko po matce bya z krwi krlewskiej, ale nie po ojcu; niektrzy prawnicy pruscy bowiem twierdzili, e dzieci ksit z domu Hohenzollernw wtedy tylko mog roci prawa do korony, jeeli ich matka bya crk panujcego ksicia; wedug tego zapatrywania dzieci zrodzone w maestwie z Eliz nie miayby prawa do tronu. Ale na zapatrywanie prawnikw bya prosta rada: wyda rozporzdzenie krlewskie! Wilhelm jednake eni si nie chcia, bo w takim razie stanby niejako niej od innych czonkw krlewskiej rodziny. Nie miabo w sobie temperamentu polskiego krla Zygmunta Augusta, ktry take Radziwiwn osadzi na tronie, a nie ba si, e mu przez to ubdzie honoru pomidzy monarchami europejskimi! I nie ubyo mu nic! Cho jednak krlewicz Wilhelm postanowi si nie eni, zajeda jednak czsto do Poznania, a w lecie do Ruhbergu na lzku, w hrabstwie Kodzkiem, gdzie Radziwiowie kupili sobie posiado na letnie mieszkanie. A do roku 1826 nie powiedzia Wilhelm otwarcie, e si nie myli eni, tylko zwleka i przewleka! Ksiniczka Eliza dobrze jednak wysza na tem, e nie wysza za krlewicza Wilhelma. Przypacia wprawdzie nieszczliw sw mio wczesn mierci, ale lepiej jej byo w grobie, ni byoby na tronie, gdyby si jej yczenia byy speniy i zdrowie suyo. Przypumy, e Eliza byaby ya dugo przy boku krlewicza, ktry potem sta si krlem, potem jeszcze zosta cesarzem; przypumy, e zostaaby prusk krlow i cesarzow niemieck: nie bardzoby jej byo mio, gdyby w pastwie, ktrego bya krlowa, dola Polakw bya cik. Nieche nikt ani na chwil nie przypuszcza, e polska maonka mogaby wpywa korzystnie na pruskiego krla: w polityce maestwo nie znaczy nic a nic. Wpyw ksicia Antoniego Radziwia by te coraz mniejszy na dworze berliskim. Metternich si sierdzi, jak to Polak moe by namiestnikiem polskiego kraju, car Aleksander zacz te powoli zrzuca mask wzgldem Polakw, a wpyw tych dwch pastw oddziaywa na polityk prusk wzgldem Polakw. Pozostawiono wprawdzie jzyk polski we wszystkich jego prawach, ale rwnoczenie zaczto te obok niego wysuwa niemczyzn.

Rzdy policyjne w Prusiech.

Zobaczmy teraz, jakie byy sprawy pastwa pruskiego za krla Fryderyka Wilhelma III. po kongresie wiedeskim; dotyczyy one bowiem z koniecznoci take Wielkopolski i lzka. Na kongresie wiedeskim przyrzek krl w odezwie do swych poddanych, e nada konstytucy i zwoa sejm z przedstawicieli narodu. Postanowienie to zapado 22-go Maja 1815 roku. Ale pod wpywem "witego przymierza", pod wpywem Metternicha i cara Aleksandra przyrzeczenie to pozostao obiecank. Co gorsza, zaczto wkrtce zapenia wizienia zwolennikami konstytucyi i nastay jak najsurowsze rzdy policyjne. W roku 1819 ogoszono surow cenzur na wszelkie ksiki, eby nie wolno byo ani sowa drukowa o wolnoci i ani swkiem zgani rzdu; w uniwersytetach zaprowadzono policyjny dozr nad profesorami i studentami; ustanowiono osobn komisy ledcz, ktraby ledzia i wizia wszystkich okazujcych niezadowolenie z despotycznej formy rzdu. Prawa te 232

uchwalono na konferencyi ministrw pastw niemieckich w Karlsbadzie (w Czechach, a wic w pastwie austryackiem, pod kierunkiem Metternicha); nazywano je dla tego ustawami Karlsbadzkiemi. Obowizyway one a do roku 1848. Oczywicie, e nie powikszay one bynajmniej przywizania do pastwa i tronu. Nietylko Polakom, ale zupenie tak samo Niemcom daway si te prawa ciko we znaki. Niemcy mieli jeszcze szczeglny powd do niezadowolenia. Oto w roku 1817 zaprowadzi krl t. z. uni protestanck, to jest wsplne t. z. "ewangielickie" wyznanie wiary dla kalwinw i luteranw. Dynastya Hohenzollernw, bdc kalwisk, niechtnie widziaa, e wikszo poddanych naley do luteranizmu; dlatego to obmylono to wsplne wyznanie wiary. Ilekro rzd wtrca si w sprawy sumienia, zawsze si z tego wywie jaka bieda; bo rzd lubiaby, eby sprawy kocielne byy paszczykiem dla jego zamysw. Jeeli tak bywa ze sprawami Kocioa katolickiego, c dopiero w obrbie protestantyzmu! Zaczo si od tego, e w roku 1821 rzd krla Fryderyka Wilhelma III. zakaza surowo uywania wyrae "protestantyzm", "protestanci", "protestancki"; potem roku 1824 narzuci krl wszystkim pastorom uoon przez siebie samego ksik liturgiczn (t. z. " agend)", wedug ktrej miano odprawia naboestwa w ten tylko sposb, jak krl to kaza. Rozpoczy si kopoty; niektrzy mieli wtpliwoci, czy krl posiada tak "wadz biskupi", eby mg wedug swojego rozkazu urzdza liturgi. Krl posun si o krok dalej. Zada od pastorw, aeby wykadali ludowi, e tylko despotyczna wadza zgodna jest z religi, a wszelkie zachcianki konstytucyjne sprzeciwiaj si duchowi chrzecijastwa i zasuguj na potpienie. Wymaga na to przysigi od pastorw, a ktry przysigi odmwi, szed do wizienia, a przynajmniej traci posad. A katoliccy poddani, ktrzy przewaali w dwch stronach pastwa, na zachodzie w prowincyi nadreskiej i na wschodzie w prowincyach polskich? Przysza te i na nich kolej, zabra si rzd take do nich. Nietylko, e pilnowano z najwiksz czujnoci, czy ktry ksidz nie naley do zwolennikw ruchu konstytucyjnego, ale posunito si dalej. Krlowi zdawao si, e take w obec katolickich poddanych moe wydawa przepisy religijne. Jak wiadomo, Koci cierpi maestwa mieszane pod tym tylko warunkiem, jeeli dzieci bd wychowywane w wierze katolickiej. Krl zada jednak zniesienia tego przepisu. Znosi taki przepis moe tylko sobr powszechny i stolica apostolska; wszyscy biskupi razem nie maj do tego prawa! To nie od biskupa zaley, bo to nie biskupi jest przepis, ale przepis caego Kocioa; rozumie si tedy samo przez si, e, biskupi nie mogli uczyni zado woli krlewskiej. Natenczas krl wyda rozkaz do duchowiestwa katolickiego, nakazujc ksiom udziela lubw maestwom mieszanym bez jakichkolwiek zastrzee co do wychowania dzieci. Ksia zapytali si oczywicie biskupw, co robi, a biskupi nie mogli odpowiedzie inaczej, jak tylko, e krl pruski w rzeczach wiary i obyczajw zwierzchnikiem wcale nie jest, a zatem niema te prawa rozkazywania; musieli oczywicie wezwa podwadne duchowiestwo, eby pozostao wiernem przysidze kapaskiej. Rozpoczo si przeladowanie; krl kaza w roku 1837 uwizi arcybiskupa koloskiego, a we dwa lata potem spotka ten sam los take prymasa polskiego Kocioa, arcybiskupa gnieniesko - poznaskiego Dunina. Ten pierwszy kulturkampf odpokutowaa ciko ludno polska w Poznaskiem i na lzku. Nastpnego roku umar krl Fryderyk Wilhelm III. Pozostaje nam jeszcze przypatrze si, jak za jego rzdw wyglday stosunki narodowe na Grnym lzku.

Jzyk polski na Grnym lzku.

Do lzka nie stosowao si cakiem postanowienie kongresu wiedeskiego z roku 1815. Pastwo pruskie zabrao lzk nie polskiej Koronie, ale czeskiej, a waciwie domowi Habsburskiemu. Poniewa 233

wiksza cz kraju bya ju zgermanizowan, zapomniano o dawnym zwizku historycznym, o tem, e czy lzk, czy Wielkopolska, to jedno pod wzgldem historycznym i narodowym. Kongres wiedeski, zastrzegajc prawa dla jzyka polskiego i rozwoju cywilizacyjnego polskiego narodu, mia te na myli tylko Wielkopolsk i Prusy Zachodnie (dawne Prusy Krlewskie), ale nie lzk. Na lzku uczono jednake w szkoach jzyka polskiego. Fryderyk II. wymaga wprawdzie od nauczycieli, eby znali biegle jzyk niemiecki, ale ju w roku 1765 zaznaczy wyranie, e nauczyciele musz zna take jzyk polski, boby inaczej nie mogli szkoy naleycie prowadzi; tote elementarze w szkoach grnolzkich byy zawsze a do czasw kulturkampfu bismarkowskiego, dwojakie: polskie i niemieckie. Nie pochodzio to bynajmniej ztd eby Fryderyk II mia by przyjacielem Polakw, ale tak kaza prosty rozsdek, jeeli si chciao naprawd mie owieconych poddanych. Obowizek znajomoci obydwch jzykw sprawia, e otwieray si dla Polakw posady nauczycielskie i nie mogli si wdziera midzy polsk ludno niemieccy nauczyciele - germanizatorzy. Z pocztku trudno byo o takich, ktrzyby znali dobrze obydwa jzyki i mogli ich uczy. Polacy bowiem grnolzcy nie potrzebowali dotychczas niemieckiego jzyka do niczego; za czasw habsburskich spisywano dokumenty urzdowe po miastach i miasteczkach polskich po acinie, albo niby po czesku, z tej racyi, e to lzk by czstk czeskiej korony; ale w tej czeszczynie nie duo byo czeskiego, bo pod tym pozorem przemycano czsto jzyk polski. Kto chcia wyuczy si na ksidza, uczy si po acinie, ale po niemiecku take nic, bo nie majc niemieckich parafian nie potrzebowa niemczyzny. Tylko kupcy majcy handlowe stosunki z Wrocawiem poapali troch niemieckiej mowy; ale i takich byo nie wielu, bo Grny lzk mia wwczas handlowe stosunki bardziej z Krakowem, ni z Wrocawiem. Ciko wic byo o nauczycieli umiejcych po niemiecku; Gliwiccy obywatele prosili o pozwolenie, eby sobie mogli z Austryi takich sprowadzi. Ustawa wic ta nie daa si z pocztku wykona. Potem wyszed jednak rozkaz, eby powydala wszystkich nie znajcych niemczyzny; musieli si wic nauczyciele zabra do tego jzyka. Nauczyciele wczeni posiadali bardzo mao nauki; sami ledwie co wicej umieli, ni czyta i pisa i ladajako troch katechizmu; rachowa nie kady umia. Nie byo bowiem z pocztku osobnych szk dla kandydatw nauczycielskich; nauczycielem bywa zwykle organista. Chodzi po chrzcinach, weselach, pogrzebach, po kolendzie, a co mu czasu zbyo, powica szkole; biedaki to byy, ledwie mieli wzi co do ust i byli raczej sugami gminnymi, ni urzdnikami. Poszanowania te dla nich nie byo prawie adnego. Tote gdy taki czowiek niewyksztacony i zbiedzony nauczy si jako tako po niemiecku, zdawao mu si, e on ju niewiedzie jakim panem, bo si potrafi rozmwi z pruskim urzdnikiem; popisywa si wic szeroko znajomoci obcego jzyka, jak papuga i w szkole udawa mdrego na niemieckim elementarzu; dzieci po niemiecku oczywicie nie nauczy (bo sam za mao umia), ale wzbudza w dziecicych gwkach przekonanie, e niemiecki jzyk jest czem wyszem, jest jakby jakim tytuem czy orderem pasujcym czowieka na pana. Lud za polski przyjmujc to zapatrywanie, stawa si mniej opornym na germanizacy; zaczo by coraz wicej takich, ktrzy wyuczywszy si (n. p. w wojsku) po niemiecku, mwili ju potem nawet we wasnym domu po niemiecku i zaraz niemczyzny dobrowolnie na lzku szerzyli. Tak tedy niedowarzeni nauczyciele stali si pierwszym rozsadnikiem germanizacyi; gdyby to byli ludzie na prawd intelligentni, nakaz, eby umieli po niemiecku, byby nic nie szkodzi, bo czowiek intelligentny i tak zazwyczaj zna kilka jzykw, ale dobrze wie, jakie ma obowizki wzgldem mowy ojczystej. Lecz wczeni owi prostaczkowie sami byli za mao owieceni, eby to zrozumie.

Oderwanie czci lzka od dyecezyi krakowskiej.

Drugim stopniem do germanizacyi kraju byo wycofanie czci lazka z dyecezyi krakowskiej. Dwa dekanaty: Bytomski i Pszczyski, naleay z dawien dawna do krakowskiej dyecezyi. W roku 1811 wymoono na biskupie krakowskim, Gawroskim (biskup ten by "rzdowym"), e odstpi 234

zwierzchno nad temi dziekastwami biskupowi wrocawskiemu. Rzecz caa bya oczywicie umwiona midzy rzdem pruskim, a austryackim; Gawroski, biskup nasadzony przez Austry w czasach, gdy Austrya bya w sporze z Rzymem, da si uy za narzdzie. Czekali jednak dziesi lat, zanim stolica apostolska w roku 1821 umow t zatwierdzia. Odtd dopiero cay Grny lzk naley do dyecezyi wrocawskiej. Ale ju od roku 1811, kiedy Gawroski samowolnie ustpi tych dwch dekanatw wrocawskiej dyecezyi, usta napyw ksiy z krakowskiego seminaryum na lzk. Rzecz to bya niezmiernej wagi; to bowiem byli ksia prawdziwie polscy, ktrzy czuli si brami lzkiego ludu. Wyksztaceni w polskim jzyku, znajc polskie pimiennictwo i polsk nauk, wiedzieli, e Polska jest przynajmniej rwn Niemcom w cywilizacyi; o niemieck "kultur" si nie troszczyli, bo mieli kultury dosy bez pomocy niemczyzny. Lud widzia, e kapan mwi czystym polskim jzykiem, czytuje ksiki polskie, aciskie, francuzkie, po niemiecku za nawet ani swka nie umie, a nie brakuje mu przez to ani wiedzy, ani ogady. To wzbudzao w ludzie szacunek dla polszczyzny. Nawzajem te ten ksidz szerzy sam osob swoj poszanowanie dla jzyka ojczystego i narodowego poczucia. Rzdowi byo to nie na rk. Chodzio o to, eby si pozby ksiy wychowanych w Krakowie. Przysani na ich miejsce z Wrocawia umieli po polsku tyle, ile si nauczyli niegdy od rodzicw, a raczej mniej, bo tymczasem zapomnieli; a zatem kapan, pleban, duchowny przewodnik polskiej osady umia nieraz po polsku mniej i gorzej, ni jego parafianie, ale za to umia po niemiecku doskonale! Nie mg si dobrze rozmwi z parafianem, musia si 489*************** wanie najpikniejszem narzeczem wrd wszystkich ludowych narzeczy polskich. Dla rzdu za najwiksza z tego wygoda. Skoro ksidz w polskiej parafii nie potrzebuje mwi dobrze po polsku, wic mona posa take rodowitego Niemca. Troch si jako ama jzyka poduczy, a cho nawet dobrze nie wymwi, cho co sowo, to bd, to nic; powie si, e to "po lzku". Wszystko, co le po polsku, bdzie si nazywao "po lzku", chocia do piknego lzkiego narzecza, o ktrem polscy uczeni pisali ksiki, tak to podobne, jak chrypka do piewu. W ten sposb dokonywaa si zwolna germanizacya Grnego lzka. Nauczyciel dmucha w niemczyzn, a ksidz kaleczy polszczyzn. Jedyn inteligency byli ksia, na ktrych wpywano w rozmaity sposb, aby si stali take germanizatorami. To najprzykrzejsza sprawa, ale o tem ciko pisa. Rzd pruski nie germanizowa gwatownie w owych czasach; ale umia germanizowa. W kocu XVIII. wieku nie byo na Grnym lzku ani jednej niemieckiej osady; okoo roku 1840 miasta byy ju bardzo zniemczone, a lud wiejski upatrywa w niemczynie co wyszego.

Urzdzenia administracyjne w pastwie pruskiem.

Nadzr nad miastami miaa wadza zwana krlewsk rejency (Knigliche Regierung); byo ich dwie: we Wrocawiu i w Gogowie. Ustanowione zostay w roku 1809. Magistraty wszystkich miast podlegay tym wyszym urzdom. Miasta otrzymay w roku 1808 ustaw zapewniajc im pewn wadz miejscow i dozr nad porzdkiem w miecie. Kiedy zaczto w Prusiech zakada ksigi wieczyste (tj. katastr, t. z. ksigi gruntowe czyli tabule) znane w Polsce ju przedtem, przysano do tej czynnoci urzdnikw niemieckich. Ci nie mogli sobie da rady, bo nie umiejc po polsku, nie mogli si porozumie ani z mieszczastwem ani z ludem wiejskim. Nie chcc jednak straci posady i zarobku, nie przyznawali si do tego, e s niezdatni do urzdowania na lzku, i podawali swojej wadzy raporty, e wszystko w porzdku. Ale jaki tam porzdek by w ich ksigach! Wpisywali, byle wpisa, nieraz 235

najbdniej w wiecie i tak z ustawy, ktra sama w sobie bya naprawd dobr, mia lud lzki tylko szkod, bo urzdnicy Niemcy powprowadzali zamt i bdy w wociaskie stosunki majtkowe. Niejeden cik ponis strat przez to, i rzdowi si zdawao, e wszyscy ludzie na wiecie musz by Niemcami. Rzd chcia ludno zmusi, eby si uczya niemieckiego jzyka. W roku 1813 wyszed rozkaz z Berlina, eby nie umiejcych po niemiecku nie dopuszcza do magistratw; ale dugo to trwao, zanim ten rozkaz dao si wykona, boby inaczej nie mogo by magistratw, gdy mieszczanin znajcy niemczyzn nalea do rzadkoci. W roku 1827 podzielono kraj na powiaty (Kreis); na czele powiatu stanli natenczas "landraci", a do pomocy dodano im t. z. stany powiatowe (Kreisstnde); bya to rada zoona z przedstawicieli wszystkich stanw. Naleao do niej trzech wacicieli dbr wikszych, trzech sotysw wiejskich i po jednym rajcy z kadego miasta w powiecie. Landrat mia zwoywa t rad, przynajmniej raz do roku. Ale tam obradowano tylko po niemiecku; mona wic byo wybiera tylko znajcych ten jzyk. I tak powoli si zrobio, e niemczyzna staa si jedyn furtk do godnoci i urzdw. Nie byoby w tem nic zego, e wymagano znajomoci niemczyzny, bo czem si zna wicej jzykw, tem lepiej; ale ze i straszna krzywda tkwia w tem, e rwnoczenie jzyk polski nie dawa praw adnych i nie uczyniono nic a nic, eby mu zapewni rozwj. Polski elementarz w ludowej szkole by pocztkiem, ale te zarazem kocem polskiej nauki. W gimnazyum ju chopiec zazwyczaj po polsku nie sysza, ani nawet polskiej ksiki nie zobaczy. Co wicej, tam przerabiano go na Niemca, tajc przed nim, e nard polski ma swj wasny rozwj cywilizacyjny i tysicletni history. W ten sposb tumaczy si, e chocia teraz do pastwa pruskiego przyczono inne jeszcze polskie prowincye, a nawet Wielkopolsk, t kolebk polskiego pastwa, jednake polsko na lzku nie tylko nic nie zyskaa w tym okresie, ale nawet stracia przez zerwanie zwizku z dyecezy krakowsk. Zdawao si, e czno z narodem zatraci si tutaj do reszty. A czno ta osabiaa si wanie wtenczas, kiedy wzmocnienie jej mogo Grny lzk podnie bardzo wysoko pod wzgldem cywilizacyjnym; ten kraj germanizowa si wanie wtenczas, kiedy jzyk polski i polska owiata dobia si stanowiska rwnego najowieceszym narodom Europy.

Owiata narodowa polska.

Ju podczas rozbiorw to samo pokolenie, ktre wydao z siebie Konstytucy Trzeciego Maja i Komisy Edukacyjn, podnioso saw ojczystego pimiennictwa, polskiej literatury i polskiej nauki. Pokolenie nastpne nie prnowao. Nietylko walczc za Ojczyzn przebiegao z orem w rku wszystkie pobojowiska Napoleoskie, ale niemniej te patrzao ksiki. Podczas rozbiorw nie brako nam poetw. Taki Ignacy Krasicki, ksi biskup warmiski, albo Trembecki, szambelan krla Stanisawa Augusta, albo Franciszek Karpiski, skromny dzierawca wioskowy na Pokuciu w Gralicyi, mieliby zaszczytne miejsce w kadej literaturze. Takich historykw, jak biskup Naruszewicz, nie wielu byo w Europie. Mona miao powiedzie, e literatura z czasw rozbiorw wystarczyaby ju zupenie, eby wiatu wykaza, jak cywilizowanym Polacy byli narodem, jak przemoc icie pogask zabrano im wolno wtenczas wanie, kiedy si odradzali pod kadym wzgldem. Jak za najlepszych Zygmuntowskich czasw, tak samo w okresie rozbiorowym utrzymali oni czno zupen cywilizacyjn z ca Europ, wrd ktrej Niemcy wcale nie byy na pierwszem miejscu.

236

Ale pokolenie nastpne miao jeszcze wyej podnie sztandar polski. Tak jest, Opatrzno sprawia, e pozbawieni niepodlegoci Polacy kroczyli i krocz pomimo tysica przeszkd cigle naprzd i rozwijaj coraz bardziej narodowego ducha; sprawia Opatrzno ten dziwny w historyi wyjtek, eby zada kam oszczerstwu wrogw. Literatura okresu rozbiorowego opieraa si jeszcze w znacznej czci na francuzkiej; z pocztkiem XIX. wieku odrzucono ju zupenie t podprk, o wasnych siach szo si naprzd. A te wasne siy czerpano z ludu, z poezyi ludowej! Poeci nasi wsuchiwali si w pieni gminne, w wieniacze podania i opowieci, w piewki prostego ludu, piewane po wsiach przy pracy i zabawie. Zaczto zbiera i spisywa te skarby rodzinnej poezyi polskiej i na tej to podstawie oparli si wielcy poeci - artyci. Tote poezya nasza XIX. w. jest na wskro narodow i chwyta za serce jednako szlachcica i chopka. Nie mona tutaj duo si o tem rozpisywa. Wspomnijmy tylko, e nowy ten okres rozwoju narodowej literatury rozpocz si od Kazimierza Brodziskiego, ktry jest autorem piknego poematu wiejskiego pod tytuem: "Wiesaw"; tre zaczerpnita z ycia ludu w ziemi krakowskiej. Najwikszym za poet polskim, a zarazem jednym z najwikszych caego wiata jest Adam Mickiewicz, autor sawnego na cay wiat: "Pana Tadeusza", arcydziea literatury, a pisanego tak po prostu, e nawet dzieci je czytaj. O tej ksice powiedzia sam Mickiewicz, e marzeniem jego jest, eby si dostaa kiedy pod strzechy wieniacze. Jak Kociuszko w chopskiej chodzi sukmanie, tak podobnie najwikszy nasz poeta chcia by blizkim ludu. yczenie to zaczyna si ju spenia.22) Jest dzisiaj sporo wieniakw, ktrzy czytuj chtnie "Pana Tadeusza."

Adam Mickiewicz.
Mickiewicz urodzi si na Litwie w roku 1798, z niezamonej szlachty. Na uniwersytet uczszcza we Wilnie: byy to wanie czasy rozkwitu tego uniwersytetu; wielcy uczeni byli profesorami (np. bracia niadeccy do nauk przyrodniczych i astronomii, Lelewel do historyi), a rzd nie przeszkadza ani profesorom, ani modziey w rozwijaniu narodowej nauki i kultury. Byy to wanie te czasy, kiedy car Aleksander schlebia jeszcze Polakom i udawa, e jest najszczerszym przyjacielem. Modzie polska trzymaa si dzielnie; rozumiejc swj obowizek, eby z lat modych skorzysta dla dobra caego spoeczestwa, ktremu nastpnie mieli nauk suy, nie trwonili drogiego czasu na bylejakiej zabawie, nie oddawali si lekkomylnoci, ale pilnowali ksiki, przestrzegajc przytem pilnie obyczajnoci i czuwajc nad sob wzajemnie, eby obowizki swe wypenia sumiennie. Zaoyli w tym celu stowarzyszenia Filaretw i Filomatw, co po grecku znaczy: stowarzyszenia przyjaci cnoty i przyjaci nauki. Rzecz prosta, e gdy lata uniwersyteckie przeszy pod temi hasami, z modziey tej wyszed liczny zastp obywateli, o ktrych sycha potem w historyi. Per tej modziey by Adam Mickiewicz. Ubogim bdc, nie mia si z czego utrzyma; korzysta wic ze stypendyum, ktre dosta pod warunkiem, e zostanie potem profesorem gimnazyalnym. Skoczywszy nauki, wyjecha na posad w litewskiem miecie Kownie. W roku 1822 wyda pierwsze dwa tomy swych utworw, ktremi zdoby sobie od razu naczelne miejsce w polskiej poezyi. Wtem nagle, spokojnego profesora i cichego poet zabieraj do wizienia. C si stao? Oto w Petersburgu zmienia si polityka. Car Aleksander zaczyna zrzuca mask. "wite przymierze", zawarte celem gnbienia wolnoci ludw, trwao ju om lat, okazao si pewnem i skutecznem w niejednej sprawie w Europie. Car doszed tedy do przekonania, e moe bezpiecznie przesta udawa; rwnoczenie zacz ama Konstytucy Kongresowego Krlestwa Polskiego, a na Litwie przeladowa narodowego ducha, tego polskiego ducha, ktry nigdy nie mg si pogodzi z despotyzmem. Z obawy, eby nie wywoa wojny, udawa Aleksander przez cae lata wielkiego zwolennika konstytucyjnej formy 237

rzdu i udzi Polakw, e zaprowadzi j nawet sam we wschodnich prowincyach. A dopiero, kiedy wszystkie rzdy europejskie, nawet krlewski rzd francuzki, przejy si ju duchem Metternicha, a car nabra pewnoci, e w razie jakiego kopotu popr go rzdy innych pastw, zacz inaczej mwi o Konstytucyi w Polsce. Rwnoczenie, jakby na jakie haso, zaczy si w Warszawie prby cieniania konstytucyjnych praw, a w Wilnie prby dokuczania uniwersytetowi, tej gwnej warowni polskoci. Zdarzyo si, e jeden ze studentw gimnazjalnych, mody chopczyk w pitej klasie, napisa dnia 3-go Maja na tablicy szkolnej kred: Wiwat Konstytucya Trzeciego Maja! Rzd, eby tylko mie jaki pozr do zrobienia pocztku, zaraz zrobi z tego wielk zbrodni polityczn; zaczy si ledztwa, aresztowania chopcw szkolnych, potem modziey uniwersyteckiej. Rzd udawa, e trafi na lad spisku, sprzysienia, ale to sprzysienia wielkiego, niebezpiecznego bardzo dla carskiego pastwa.23) Bardzo niebezpieczne: szesnastoletnie dzieci przecie tam naleay! Rzd udawa, e si dzieci bardzo przelk. Zaczto ledztwo rozszerza wstecz, na poprzednie lata, na tych, ktrzy przedtem byli na uniwersytecie. Wiedziano doskonale o Towarzystwach przyjaci cnoty i nauki; ale teraz udawano, e to byy towarzystwa tajne i e miay na celu propagand polityczn. Uwiziono dawnych czonkw towarzystwa, teraz ju ksiy, lekarzy, profesorw, obywateli wiejskich. W ten sposb dosta si do wizienia Mickiewicz.24) Winy w nich adnej znale nie mona byo; cay proces by mieszny. Ale rzd potrzebowa wyroku. Wic powywoono ich na Sybir i do gbokiej Rosyi, tak dorosych jakote i dzieci ze szkolnej awy. Mickiewicz nalea do tych, ktrych spotkaa jako najlejsza kara; skazano go na wygnanie z ziem polskich, przeznaczajc na urzdowanie w waciwej Rosyi. Bawi on przez jaki czas w Odessie, zwiedzi Krym, potem mieszka w Moskwie, nareszcie w Petersburgu. Pisywa przez ten czas i drukowa dalej swoje utwory. A nareszcie znowu przyczyna do przeladowania: poemat jego "Konrad Wallenrod" (z czasw walk Litwy z Krzyakami) nie spodoba si rzdowi; miano go uwizi powtrnie. Mickiewicz dowiedzia si jednak o tem zawczasu i zdy szczliwie wyjecha za granic. Zwiedzi Niemcy, Szwajcary, Wochy; Rzym wywar na nim wielkie wraenie. Gdy w Rzymie bawi, dosza go wiadomo, e w Warszawie wybuchno powstanie.

Powstanie 1831 roku.

Rzeczywicie, car Aleksander zmieniwszy si zupenie, robi wszystko, co tylko mg, eby obraa uczucia polskie. Nastpca jego Mikoaj, konstytucy ama coraz bardziej, tak, e w kocu istniaa ona tylko na papierze. Rwnoczenie przeladowanie polskoci na Litwie i Rusi, rozpoczte owym procesem w uniwersytecie wileskim, wzmagao si coraz bardziej. Widocznem byo, e car Mikoaj, ktry nie zadawa sobie nawet trudu udawania, dy do zagady polszczyzny we wschodnich prowincyach Polski, a w Kongresowem Krlestwie chce nietylko znie konstytucy, ale znie wogle to Krlestwo i przyczy je do Rosyi, jako prost prowincy caratu. Ta ostatnia ju i jedyna na staym ldzie europejskim konstytucya bya mu sol w oku; Polakw za nienawidzi z caej siy. A wanie w roku 1830 byy we Francyi i w Belgii rewolucye o konstytucy i w obydwch tych krajach zwyciyy stronnictwa konstytucyjne. To dodawao otuchy Polakom. Przez kilka lat konstytucya polska bya jedyn, bo we Francyi zostao jej prawie tylko wspomnienie; teraz za Francya i Belgia wywalczyy sobie prawa; dodawao to nadzieji, e moe te i Polska je sobie wywalczy. Dnia 29-go Listopada 1830 roku wybucho to powstanie we Warszawie. Z pocztku nie dano niczego, jak tylko poszanowania konstytucyi i dotrzymania zobowiza kongresu wiedeskiego. Gdy jednak car niczego nie przyrzeka, sejm zebrany w Warszawie ogosi w Styczniu 1831 roku, e car Mikoaj 238

przesta by krlem polskim i rozpocza si wojna o zupen niezaleno od Rosyi. Moskale z pocztku uciekli; potem dopiero wrcili z wielk armi pod okrutnym generaem Dybiczem. Popeniono z polskiej strony ten gruby bd, e nie rozszerzono powstania od razu na wschodnie prowincye, na Litw, Podole i Woy, eby tam Moskali zaj, a stara si wypiera ich coraz dalej na wschd; polskie wojsko z Krlestwa powinno byo rusza na wschd, jak najdalej na wschd, eby jak najwicej Polski oczyci od Moskali, a walk prowadzi tam, daleko od Warszawy, eby w razie przegranej w jednej prowincyi, mie jeszcze wolne inne na zachodzie. Skoro ju ogoszono detronizacy cara z polskiego tronu, trzeba byo dziaa zaczepnie. A tymczasem chwycono si taktyki obronnej, czekano, a Dybicz przyjdzie do Krlestwa, eby go z wielkim trudem wypdza. Teraz dopiero rozszerzono powstanie na wschodnie prowincye, kiedy ju one zajte byy przez wojska carskie, kiedy pomidzy Warszaw a Wilnem bya potga wojskowa Dybicza! Wojsko polskie, jak zawsze, dokazywao cudw mztwa. Niemieccy i rosyjscy oficerowie studyuj czsto history tej polskiej wojny i nadziwi si nie mog dzielnoci polskiego onierza. Sami Moskale wyraaj si z najwikszym szacunkiem o polskiem wojsku. Pod Grochowem stano 70,000 Moskali przeciwko 45,000 Polakom; dzia mieli Moskale dwa razy wicej, ni w polskim obozie. A jednak Polacy oparli si skutecznie i przez sze dni staczajc krwawe walki, nie dali si zama. Wkrtce potem odniesiono dwa zwyciztwa pod Wawrem i Dbem Wielkim. Dopiero pod Ostrok poniosy polskie zastpy klsk, ale tylko skutkiem bardzo ju wielkiej przewagi wojsk rosyjskich; klsk t jednak drogo okupili Moskale, bo armia Dybicza bya odtd wysilona. Moskale mieli bez porwnania wicej szkody w wojsku z tego zwyciztwa, ni Polacy z klski, bya to klska taka, e wszystkie historye wojenne oddaj zaszczytne wspomnienia z tego boju polskim onierzom, a nie rosyjskim. Stanowcz te ta bitwa nie bya, a rzd carski musia przysya drug armi pod generaem Paskiewiczem. Ten przyby spiesznie, bo wschodnie prowincye byy w rku rosyjskiem. Paskiewicz zdoby Warszaw i powstanie stumi. Zniesiono w Kongreswce konstytucy, a zaprowadzono ustaw zwan statutem organicznym, ktry zapewnia krajowi osobny zarzd; ale i tego nie dotrzymano. Upadek powstania 1831 roku oddziaa te na polityk prusk w obec Polski. W Poznaniu zniesiono polskie namiestnictwo i odwoano ksicia Radziwia. Uczestnicy powstania opuszczali po wikszej czci kraj i chronili si przed przeladowaniem za granic. W ten sposb powstaa emigracya polska, ktrej gwn siedzib by Pary. Tam zebra si po powstaniu kwiat polskiej inteligencyi, tam te znalaz si Mickiewicz. Mickiewicz pragn wzi udzia w powstaniu i walczy take za niepodlego Ojczyzny. Wybra si z Rzymu na pnoc i po wielu trudach dosta si do Wielkopolski, zkd chcia si przedosta za prusk granic. Zanim si okolicznoci tak uoyy, eby mg swj zamiar wypeni, powstanie chylio si ku kocowi. Dobrze si stao, e nie by w powstaniu; mg by zgin w walce, a pirem swem wicej dobrego zrobi Ojczynie, ni byby jej zrobi tem, e miaaby o jednego onierza wicej. Talentu wojskowego nie mia, wic mgby by tylko zwykym onierzem, podczas gdy w literaturze by i pozostanie na wieki naczelnym wodzem. W Paryu napisa Mickiewicz swoje arcydzieo: "Pana Tadeusza", w ktrem tak piknie opisa wszystkie polskie stany i ca przyrod wiejsk. Rzd francuzki mianowa go profesorem uniwersytetu. Obok Mickiewicza janiej jeszcze trzej inni wielcy poeci, Zygmunt Krasiski, Juliusz Sowacki i Antoni Malczewski. Ci s najwiksi; mniejszych, ale rwnie jeszcze bardzo dobrych, byo kilkunastu. Nie brako te uczonych, ktrzy zakadali Towarzystwa naukowe i przyczyniali si do postpu umiejtnoci w Europie. wiata w narodzie byo coraz wicej, mimo to, e to by nard pokonany, e nikt mu nie pomaga, ale przeciwnie, wszystkie trzy zaborcze rzdy przeszkadzay. Wanie te lata, od roku 1831 a do 1867 byy okresem najgorszym, najnieprzychylniejszym dla rozwoju polszczyzny. W kraju nie mona byo nic zrobi z powodu ucisku; dlatego to robio si wszystko na emigracyi, tam si 239

drukowao najlepsze ksiki (ktre do Polski trzeba byo przemyca po kryjomu przez granic) i tam si zakadao towarzystwa. Warszawskie Towarzystwo Naukowe znieli Moskale, a uniwersytet polski otaczali coraz cilejszym "dozorem", coraz bardziej go krpowali, a wreszcie zamienili na rosyjski. Niema si czemu dziwi, e przez dugie lata nard mia oczy zwrcone na emigracy, jakby na swoje naczelnictwo, zkd wychodziy hasa, a nieraz nawet rozkazy. Modzie za, ksztacca si w kraju po roku 1831 nie prnowaa take; tote ten wielki rozkwit literatury i nauki nic nie ucierpia na przegranem powstaniu. Chocia Moskale pozamykali szkoy, chocia na Litwie, Podolu, Woyniu, zaprowadzili jzyk rosyjski, nie zabrako nam pisarzw narodowych, ani ksiek polskich, i jest ich dziki Bogu, do dzi dnia coraz wicej. Przed adnym europejskim narodem, ani nawet przed francuzkim, nie potrzebuje si Polak zawstydzi ze swoj literatur.

Powszechny ucisk polskoci.

Na Litwie i Rusi rozpocz si po roku 1831 ucisk religijny, a mianowicie car znis uni i kaza wszystkich unitw zapisa jako schyzmatykw. Zaczo si od Biaej Rusi. Polityka ta trwa do dzi dnia; za naszych czasw przysza kolej na dyecezy Chemsk, ktra te wydaa liczny poczet mczennikw. Rzecz oczywista, e Polacy przemyliwali o tem, jakby poprawi swoj dol. Mwiono sobie: nie udao si powstanie raz, moe si uda drugi raz, byle tylko lepiej wszystko przygotowa. Znaczna cz narodu sdzia, e tylko same rzdy pastw zaborczych, zwizane "witem przymierzem", skonne s gnbi Polsk, ale e narody, niemiecki i rosyjski, jczc same pod despotyczn wadz swych rzdw i za ten despotyzm szczerze je nienawidzc, sprzyjaj polskiemu narodowi, jako obrocy wolnoci. Polacy byli zawsze zanadto skonni do ufnoci i do uwierzenia cudzym piknym swkom. Za czasw Sobieskiego wierzono Austryi, potem w okresie rozbiorowym ufano przymierzu pruskiemu, nastpnie wierzono Napoleonowi, pniej carowi Aleksandrowi, wreszcie stronnictwu konstytucyjnemu w rnych krajach Europy. Sdzono, e skoro ludy europejskie odzyskaj wolno obywatelsk, gdy nastan czasy konstytucyjne, gdy narody same bd stanowiy o polityce, e wymierz sprawiedliwo Polsce. Byo to wielkie zudzenie; stronnictwa konstytucyjne bardzo chtnie przyjmoway pomoc Polakw, ale doszedszy do wadzy ani palcem nie ruszyy dla polskiej sprawy. Ruchy narodowe, dopominajce si o konstytucy, powtarzay si coraz czciej w rnych stronach Europy. Zanim jednak upomniay si o konstytucy take w Berlinie i w Wiedniu, znikn ostatni lad niepodlegoci polskiej. A mianowicie w roku 1846 zajy wojska austryackie Rzeczpospolit Krakowsk. Szkody z tego nie byo dla narodu po prawdzie adnej, bo ta maleka rzeczpospolita nie miaa i tak adnego znaczenia i za uboga bya, eby co u siebie wikszego zrobi. Stracio tylko sukiennictwo i pciennictwo na Grnym lzku, ktre w niektrych okolicach (n. p. w orach) utrzymywao si prawie wycznie z dostaw do Krakowa. Odkd Krakw przeszed pod rzd wiedeski, zaj przemys austryacki miejsce gmolzkich dostawcw. Tego roku 1846, zdarzyo si co, co jest niesychanem nawet w pogaskiej historyi, a co doskonale wykazuje, jaka to potga jest w narodzie polskim, e pomimo takich gwatw nietylko nie przestaje istnie, ale owszem cigle si rozwija! Oto ksi Metternich, podejrzywajc szlacht galicyjsk, e si przygotowuje do powstania, podmwi na ni chopw, eby mordowali, palili i rabowali. W urzdach austryackich pacono po 5 florenw za dostawionego szlachcica. Rzd rozpuci pogosk, e szlachta zamierza mordowa chopw i zabra im grunta, podczas gdy rzd, jeeli mu lud dopomoe przeciw 240

szlachcie, posiadoci szlacheckie rozda pomidzy lud. W kilku powiatach zachodniej Galicyi nastaa rzeczywicie rze. Lud ciemny, umylnie przez rzd trzymany w gupocie (szk polskich po wsiach nie wolno byo zakada), upojony wietnemi obietnicami, a jeszcze bardziej wdk, rzuci si na dwory i rabowa. Tego samego za roku gin ten lud, jak muchy od godu, ktry spad na, jak dopust boy za kar, wtenczas wanie, kiedy myleli, e bd opywali w dostatkach. Bardzo wielu z nich skoczyo ycie samobjstwem z rozpaczy; ci za, ktrzy przeyli te czasy, nigdy ich nie lubili wspomina, przejci uczuciem wstydu i alu. Metternich myla, e na wieki wykopie przepa pomidzy ludem, a szlacht i inteligency, e raz na zawsze t kainowsk zbrodni oderwie lud w Galicyi od idei narodowej polskiej. I c za skutek? Oto od tego czasu zaczyna si krzewi w tym ludzie duch narodowy, bo lud przejrza, dokd go prowadzili wrogowie Polski, opamita si, a dzi, potomkowie mordercw z 1846 roku gotowi sami ponosi ofiary dla tej samej sprawy, przeciw ktrej dopomogli niegdy Metternichowi. Dzi chop galicyjski gono woa, e jest tak samo Polakiem, jak kady szlachcic polski. Ta jest sia ruchu narodowego, e nic a nic przemdz go nie zdoa; bo ten ruch narodowy opiera si nie na ludzkiej rachubie, ale na prawie boskiem, ktre powouje do ycia narody. Ohydne kajnostwo 1846 byo ostatni ju sztuczk despotyzmu. Przebraa si miarka cierpliwoci; nawet Niemcy, nard wobec rzdu ze wszystkich najpotulniejszy, postanowili chwyci za bro i z orem w rku upomnie si o prawa konstytucyjne. Na rok 1848 umwiy si stronnictwa konstytucyjne w caej Europie, eby w stolicach wszystkich pastw wywoa rewolucye i zmusi rzdy do ustpstw. Ruch ten powszechny przygotowany by jednak dosy niedbale, tote nie wszdzie si powid, a w kilku miejscach zczy si z rnemi niepotrzebnemi zachciankami socyalistycznemi a antyreligijnemi, jak np. w Paryu. We Francyi ruch ten potoczy si wwczas dalej, ni pierwotnie zamierzano i nastpio niespodziewanie ogoszenie (drugiej) rzeczpospolitej; trwaa ona krtko, bo tylko do roku 1852, poczem Francya zostaa znowu powtrnie cesarstwem pod Napoleonem III. W Marcu tego roku 1848 wybuchy rewolucye w Wiedniu i w Berlinie. W Wiedniu wypdzono Metternicha, zmuszono rzd do zwoania sejmu. Rwnoczenie nastpio powstanie wgierskie, ktre ledwie z pomoc Rosyi zdoano stumi. Abdykowa wtenczas cesarz Ferdynand I. na rzecz swego bratanka, panujcego do dzi dnia Franciszka Jzefa I.

Rewolucya berliska.
W Prusiech panowa od roku 1840 krl Fryderyk Wilhelm IV. Ten zacz rzdy swe bardzo rozumnie od oglnego uaskawienia za wszelkie rzekome przestpstwa polityczne, za ktre ojciec jego wizi najporzdniejszych i najrozumniejszych obywateli. Uwolniono te z wizienia arcybiskupw koloskiego i poznaskiego. Ale o nadaniu konstytucyi, o rzdach parlamentarnych krl sysze nie chcia i przez kilka lat dawa odmowne odpowiedzi na wszelkie dania tego rodzaju. Dopiero w roku 1847 widzc, e wrd poddanych szerzy si coraz wiksze niezadowolenie, przysta na zwoanie sejmu z caego pruskiego pastwa: ale sejm ten mia mie tylko prawo uchwalania podatkw i ukadania petycyj, t. j. prb do tronu; w sprawach ustawodawczych mia mie tylko glos doradczy, ale nie mia prawa uchwalania praw wedug swojej myli; nadto jeszcze sejm ten tak mia by urzdzony, e szlachta musiaa w nim mie zawsze przewag. Tote nikt z tego sejmu nie by zadowolony, tem bardziej, gdy krl owiadczy, e nigdy nie przystanie, eby jego wadz krlewsk miay ogranicza jakiekolwiek prawa sejmowe. Proszono, eby przynajmniej taki sejm zwoywany by regularnie co dwa lata i eby krl zgodzi si na zasad, i rzd nie moe pobiera podatkw, ktrychby sejm nie uchwali; ale krl ani na to przysta nie chcia i nie byo ju mowy o powtrnem zwoaniu sejmu. Krl zniechci si zupenie i postanowi rzdzi dalej zupenie bez udziau obywateli. 241

Wielkie powstao niezadowolenie w caem pastwie, a to tem bardziej, e wanie urodzaje tego roku byy bardzo liche, bieda pomidzy ludnoci wielka, a zwaszcza najwiksza na Grnym lzku. Wiksze miasta wysyay cigle deputacye do krla, eby wysucha gosu ludu. W Berlinie lud zacz si zgromadza na publiczne narady pod goem niebem i kilka razy byy krwawe utarczki z wojskiem. Nareszcie w Marcu 1848 sami Berliczycy wyprawili deputacye do paacu krlewskiego; eby uspokoi umysy, zwoa tedy krl sejm na dzie 2-go Kwietnia. Wyda zarazem proklamacy, obiecujc zaprowadzenie reform. Natenczas ludno berliska tumnie cisna si pod paac, wykrzykujc wiwaty na cze krla. Nagle, ni ztd, ni z owad, wypady od strony zamku dwa strzay, ktre podobno przez pomyk czy nieuwag wystrzeli ktry z onierzy; na stray bowiem stao wojsko. Przeraeni i oburzeni Berliczycy zaczynaj woa, e zdrada i trzeba si pomci. Po miecie obiegay pogoski, jakoby wojsko urzdzao rze wrd bezbronnych obywateli. Zaczli si tedy mieszczanie zbroi, przygotowywa do obrony; po ulicach ustawiano barykady, ktrych w kilku godzinach stano okoo dwchset. Wojsko musiao zdobywa mozolnie jedne barykad po drugiej, od domu do domu, z ulicy na ulic brodzc w krwi bratniej. Byo to dnia 18-go Marca. Nazajutrz wojsko byo panem miasta. Krl jednak postpi bardzo rozumnie i szlachetnie; kaza wojsku wyj cakiem z miasta, a swoje osobiste bezpieczestwo powierzy gwardyi obywatelskiej zoonej z mieszczan berliskich; ogosi te zupen amnesty za walki uliczne z 18-go Marca. Ale posplstwo niemieckie zachowao si niegodnie wobec swego krla; lono go publicznie. Gdy krl chcia sprawi uroczysty pogrzeb onierzom polegym pod barykadami, nie dopuszczono do tego; ale gdy si odbywa pogrzeb tych, ktrzy polegli na barykadach, zmuszono krla, e z odkryt gow musia sta na balkonie, pki nie przeszed cay bardzo dugi kondukt, ktry umylnie skierowano pod okna zamkowe. Wzgldem krlewicza Wilhelma (pniejszego cesarza) zachowywano si w taki sposb, e nie by pewny swego ycia; zbieg tedy do Anglii, a rewolucyonici ogosili jego paac wasnoci publiczn. To ju doprawdy nie by ruch konstytucyjny, ale rewolucyjny: ydzi brali w tem bardzo gorliwy udzia. Na czele ruchu stanli ludzie, ktrym widocznie zaleao na tem, eby nie dopuci do zgody pomidzy krlem a narodem. Tak bywao zreszt nie tylko w Berlinie, ale w caej Europie, z wyjtkiem jednej Warszawy, gdzie to w roku 1791 przy Konstytucyi Trzeciego Maja cae miasto woao na jeden gos: "krl z narodem, nard z krlem!" Dnia 22-go Maja 1848, zebra si sejm pruski w Berlinie. Ale nieszczeglnych ludzi wybrali sobie Niemcy na posw; radzili przez cztery miesice i nawet planu konstytucyi spisa nie potrafili; krlewskiego za projektu przyj nie chcieli. A tymczasem w Berlinie posplstwo dopuszczao si coraz gorszych gwatw; zachodziy suszne obawy, eby Berlin nie sta si widowni wypadkw podobnych, jak Pary. Krl wic przenis sejm do miasta Brandenburga. Byo to ju 9-go Listopada. Wikszo posw odmwia jednak krlowi posuszestwa i postanowia obradowa dalej w Berlinie. Natenczas sprowadzi krl do Berlina 15,000 wojska i przemoc zmusi sejm do posuszestwa. Posowie zmwili si wtenczas, e na adne a adne podatki nie przystan. W Brandenburgii zebrali si nareszcie 27-go Listopada, ale tak si kcili, e ju czwartego dnia musieli si rozej. Opozycya bowiem sejm opucia, a reszta bya zbyt nieliczna, eby co dla dobra kraju uchwali. Wtenczas krl sam ogosi swj projekt konstytucyi i do narad nad nim zwoa nowy sejm na 26-go Lutego 1849. Po dugich naradach i rnych kopotach zgodzono si wreszcie na tre konstytucyi, ktr ogoszono 31go Stycznia 1850 roku.

Zwizek Niemiecki.
Rewolucya 1848 roku, nie ograniczya si na samo pastwo pruskie, ale bya te w caej Rzeszy Niemieckiej. To tu jednake nie naley do rzeczy; wspomnimy tylko, e sejm Rzeszy obradujcy we Frankfurcie ofiarowa krlowi pruskiemu cesarsk koron; ale Fryderyk Wilhelm IV. nie przyj jej, bo 242

wiedzia, e wywoaoby to wojn z Austry i niektremi mniejszemi pastwami Rzeszy. Ostatecznie nie zdziaano wtenczas nic celem zjednoczenia Niemiec. W roku 1851 stano nareszcie na tem, e si wznowi Zwizek Niemiecki w tej formie, w jakiej si urzdzi podczas kongresu wiedeskiego roku 1815. Zwizek ten skada si z 39 udzielnych pastw i czterech wolnych miast. Jednoci w tym Zwizku nie byo wcale. Sprawa utworzenia tego Zwizku dotykaa take interesw polskich, gdy prowincye polskie gwatem do niego wcigano wbrew woli ludnoci, ale tu ju koniec naszego opowiadania. Koczymy na nadaniu konstytucyi, bo czasy nastpne to ju czasy zupenie inne. Odtd lud sam poczyna zwolna si uczy, jak ma stanowi o swoim losie. Nie nauczy si tego jeszcze do dzi dnia, ale przecie postpy jakie s.

Zakoczenie.
Rok 1850 jest te granic historyczn co do lzka, co do Polakw lzkich. Odtd lud polski poczyna si budzi, a chocia bardzo powoli, zmierza jednak pewnym krokiem ku odrodzeniu narodowemu. Lud ten, wzorowy pod wzgldem spenienia obowizkw wzgldem pastwa pruskiego, lepszy pod tym wzgldem nieraz od niemieckich poddanych krla pruskiego, nayka si jednak sporo gorzkich piguek. Ale zacz y, rusza si. Do tego czasu dziao si z nim prawie zawsze to, co o nim postanowili ci, ktrzy ledwie e wiedzieli o jego istnieniu. Odtd ma on sposoby, eby si sam odezwa, a cho sposoby te s niedostateczne i nie zawsze skuteczne, daj jednak sposobno do wiczenia si. Od czasu konstytucyi stao si obowizkiem ludu grnolzkiego, eby sam by czynny przy tworzeniu historyi lzka. Historya dalszych lat, to odpowied na pytanie, jak lud grnolzki spenia ten obowizek wzgldem swego kraju. Na to pytanie nie da si krtko odpowiedzie. To ju nie historya krlw i kongresw, wojen i pokojw, ale historya ruchu ludowego; ciekawsza zapewne od tamtej, ale te wymagajca obszerniejszego wykadu. Za duy to przedmiot, eby go zby mona w krtkoci. Chcc te sprawy opisa tak, eby wszystko oceni sprawiedliwie, eby zway wszystko i wszystkich na rzetelnej wadze, trzeba niejedno dokadnie wyuszczy; gdyby w tej ksice chcie to pisa dalej, musiaaby ta ksika by wiksz jeszcze prawie o poow. A to zreszt nie byo celem tej ksiki, bo to jest oglna historya lzka, a ta koczy si na roku 1850. Potem jest ju tylko historya ruchu ludowego na Grnym lzku; niemieckie za czci lzka osobnej swej historyi cakiem ju nie maj, stanowic tylko czstk oglnej historyi niemieckiej. My dzi yjemy wanie w samym rodku historyi tego polskiego ruchu ludowego. Nie wiemy, jaki bdzie koniec, (bo nie wiemy, czy spenimy dobrze nasze obowizki) ale przydaoby si zapewne przejrze to, co si dotychczas zrobio. Moe si kiedy znajdzie taka historya ruchu ludowego na Gtrnym lzku. Ale ta historya byaby zupenie a zupenie niezrozumiaa dla czytelnika, ktryby nie zna historycznej przeszoci lzka. Bo czy byby dzi ten ruch ludowy, gdyby nie to, e przodkowie nasi siedzieli tu od wiekw i zawsze byli Polakami? Trzeba wic koniecznie zna naprzd history lzka. Losy historyczne lzka tak si cz z przernemi zdarzeniami w historyi, e z koniecznoci trzeba byo czytelnikom opowiada duo z historyi caej Polski, z historyi Austryi, Niemiec, Czech, a nawet Wgier, Rosyi, Szwecyi i Turcyi. Mielicie sposobno pozna troch rne narody i rne pastwa; mielicie sposobno pozna zalety i wady polskiego narodu. Sd o tem wszystkiem do was naley; bdcie sdziami sumiennymi, pomni nietylko praw ludzkich, ale te jeszcze bardziej boego prawa przyrodzonego i nadprzyrodzonego. Sdcie, jak na chrzecijan przystao, pamitajc, e 243

sprawiedliwo i uczciwo powinna by przymiotem kadego, prostaczka i krla, gminy i pastwa, rodziny i narodu. Ten cel tej ksiki, ebycie wiedzieli, czytelnicy mili, dlaczego jestecie Polakami; a jestecie nimi od prapradziadw waszych, jestecie nimi od lat tysica. Wycie nie od dzi Polakami; bo wy jestecie koci z koci i krwi z krwi tych Polakw, ktrzy tu pierwsi kraj zaludnili, ktrzy pierwsi krzy zatknli, pugiem zorali skiby i miasta najdawniejsze zaoyli. Z tego bdcie dumni. Autor za tej ksiki, egnajc si z brami lzakami, koczy sowami ksidza Skargi: "Nie tylko dla tego kochamy Polsk, Ojczyzn nasz, emy si w niej urodzili i e nas ywi, ale e jest postanowienia Boego." Postanowienia Boego to jest rzecz, e lzk jest krain polsk. Wy za bracia lzacy, wiedzcie, e ruch ludowy nie tylko dzi jest u was, ale w caej Polsce. Blizkim jest czas, e lud caej Polski, gdzie tylko wolno mu byo uczy si czyta po polsku, dowie si o Was. Oby si wtenczas dowiedzia tylko jak najlepszych rzeczy i pod religijnym i pod narodowym wzgldem; oby z Was mg sobie czerpa wzr. Kto wie, czy nie do tego wanie wiedzie Was Opatrzno, czy nie dla tego Was najpierw oderwa pozwolia od Ojczyzny, ale te najpierw take ocuci Wam si pozwolia. Ja w to wierz, e takie jest przeznaczenie lzakw w historyi polskiej. askawemu czytelnikowi dzikujc za uwag, kocz wyraeniem radoci, e miaem sposobno pisa dla ludu polskiego. Inne ksiki dla uczonych pisane, wa w moich oczach o wiele mniej; ta mnie najbardziej cieszy, a zapewne te najduej czytajcym bdzie przydatn. Komu za czytanie si podobao, niech pamita, e powinien dzieci swoje nauczy czyta i pisa po polsku. W Krakowie, w Lutym 1896 roku. Dr. Felix Koneczny.

244