Stilistika

LINGVISTIKA STILISTIKA
Marina Katni-Bakari
Marina Katni-Bakari
Published in March 1999 by:
OP EN SOCI ETY INSTITUTE CENTER FOR PUBISHING DEVELOPMENT ELECTRONIC PUBLISHING PROGRAM
Open Society Institute Center for Publishing Development Electronic Publishing Program D Oktober 6. U. 12 H-1051 Budapest Hungary www.osi.hu/ep
This work was prepared under financial support from the Research Support Scheme of the Open Society Support Foundation.
Research Support Scheme Bartolomjsk 11 110 00 Praha 1 Czech Republic www.rss.cz
The digitization of this report was supported by the Electronic Publishing Development Program and the Higher Education Support Program of the Open Society Institute Budapest.
Digitization & conversion to PDF by:
Virtus Libnsk 1 150 00 Praha 5 Czech Republic www.virtus.cz
The information published in this work is the sole responsibility of the author and should not be construed as representing the views of the Open Society Institute. The Open Society Institute takes no responsibility for the accuracy and correctness of the content of this work. Any comments related to the contents of this work should be directed to the author. All rights reserved. No part of this work may be reproduced, in any form or by any means without permission in writing from the author.
Contents
O strukturi knjige.................................................................................................................................................... 1 Jezik kao komunikacioni sistem i jezike funkcije ................................................................................................. 2 Prirodni jezik - Lingvistika stilistika - Semiotika ................................................................................................. 6 Stil........................................................................................................................................................................... 9 Registar vs. stil.................................................................................................................................................. 11 Stilska markiranost i stilem................................................................................................................................... 12 Pravci u stilistici ................................................................................................................................................... 14 Impresionistika stilistika ................................................................................................................................. 14 Strukturalna lingvistika silistika...................................................................................................................... 14 Poststrukturalistika stilistika ........................................................................................................................... 15 Ka novoj stilistici .............................................................................................................................................. 15 Ostali stilistiki pravci ...................................................................................................................................... 15 Statistiki i kompjuterski metodi u stilistici...................................................................................................... 16 Retorika i stilistika................................................................................................................................................ 17 Raslojavanje jezika/jeziko variranje ................................................................................................................... 19 Socijalno raslojavanje jezika ............................................................................................................................ 19 Teritorijalno raslojavanje jezika ....................................................................................................................... 21 Individualno raslojavanje.................................................................................................................................. 22 Funkcionalno-stilsko raslojavanje .................................................................................................................... 22 Sakralni stil vs. profani stilovi ...................................................................................................................... 23 Dometi i granice klasifikacije funkcionalnih stilova .................................................................................... 24 Lingvistika stilistika i jeziki varijeteti ........................................................................................................... 25 Stilistika kompetencija.................................................................................................................................... 25 Nauni funkcionalni stil........................................................................................................................................ 26 Usko nauni podstil .......................................................................................................................................... 27 Nauno-udbeniki podstil ............................................................................................................................... 30 Administrativni stil ............................................................................................................................................... 31 Razgovorni (konverzacijski) funkcionalni stil ...................................................................................................... 34 Knjievnoumjetniki funkcionalni stil .................................................................................................................. 37 Prozni podstil .................................................................................................................................................... 39 "Tu govor" i govorna karakterizacija likova................................................................................................... 39 Funkcioniranje stranog ili vjetakog jezika u knjievnoumjetnikom tekstu.............................................. 41 Podstil poezije................................................................................................................................................... 50 Gramatiki paralelizam i gramatike opozicije............................................................................................. 51 Fonetsko - fonoloka i leksika ponavljanja u stihu ......................................................................................... 53 Podstil drame .................................................................................................................................................... 54 urnalistiki stil .................................................................................................................................................... 59 Publicistiki stil .................................................................................................................................................... 62 Publicistiki podstil........................................................................................................................................... 62 Nauno-popularni podstil ................................................................................................................................. 65 Memoarski podstil ............................................................................................................................................ 67 Knjievno-publicistiki podstil ......................................................................................................................... 68 Sekundarni stilovi ................................................................................................................................................. 71 Reklamni stil..................................................................................................................................................... 71 Stripovni stil...................................................................................................................................................... 73 Crte.................................................................................................................................................................. 73 Retoriki stil...................................................................................................................................................... 74 Oratorski podstil ........................................................................................................................................... 75 Debatni podstil.............................................................................................................................................. 76 Esejistiki stil .................................................................................................................................................... 76 Scenaristiki stil ................................................................................................................................................ 78 Nivoi lingvostilistike analize i njihove osnovne jedinice.................................................................................... 80 Fonostilistika..................................................................................................................................................... 80 Leksika stilistika (leksikostilistika)................................................................................................................. 83 argon........................................................................................................................................................... 83 Vulgarizmi i psovke...................................................................................................................................... 84
Eufemizmi i tabu-rijei ................................................................................................................................. 85 Morfostilistika....................................................................................................................................................... 86 Gramatika sinonimija i gramatika metafora .................................................................................................. 88 Sinonimija lica .............................................................................................................................................. 88 Sintaksostilistika................................................................................................................................................... 93 Dekomponirani predikat i funkcionalno-stilska markiranost............................................................................ 93 Postupci ekspresivne sintakse ........................................................................................................................... 93 Elipsa ............................................................................................................................................................ 94 Normativne reenice ..................................................................................................................................... 95 Parcelacija..................................................................................................................................................... 95 Tekstualna stilistika .............................................................................................................................................. 97 Jake pozicije teksta ........................................................................................................................................... 97 Naslovi, podnaslovi i epigrafi ....................................................................................................................... 98 Inkoativna i finitivna reenica ...................................................................................................................... 99 Imena likova i imenovanja u tekstu uope.................................................................................................... 99 Stilistiki konektori ......................................................................................................................................... 100 Figure kao konektori ....................................................................................................................................... 100 Figure ponavljanja ...................................................................................................................................... 100 Gradacija kao konektor............................................................................................................................... 101 Retorika pitanja kao konektori .................................................................................................................. 102 Sintaksike figure permutacije - inverzija .................................................................................................. 102 Taka gledita................................................................................................................................................. 103 Intertekstualnost, metatekst, autoreferencijalnost ........................................................................................... 104 Autoreferencijalnost........................................................................................................................................ 108 Stilistika hiperteksta i hipermedija: korak dalje.............................................................................................. 108 Figure i tropi ....................................................................................................................................................... 110 Klasifikacija figura ......................................................................................................................................... 111 Metafora i metonimija: jakobsonova teorija i njena primjena ........................................................................ 114 Narativne figure .................................................................................................................................................. 116 Taka gledita kao narativna figura ................................................................................................................ 116 Figure i funkcionalni stilovi................................................................................................................................ 119 Umjesto pogovora............................................................................................................................................... 122 Indeks pojmova................................................................................................................................................... 123 Literatura ............................................................................................................................................................ 133 Izvori................................................................................................................................................................... 137
O strukturi knjige 1
O strukturi knjige Knjiga Lingvistika stilistika zamiljena je kao putokaz, kao svojevrsno "uputstvo za upotrebu stilistike". Ona ne pretendira na davanje svih odgovora, ona postavlja niz pitanja i otvara niz mogunosti. Pri tome i ova knjiga i njen autor kreiraju svoga idealnoga itatelja (Model Reader), za koga Eco kae da mora postojati i za svako knjievno djelo i za svaki red vonje, jer svaki tekst zahtijeva specifinu, njemu primjerenu suradnju itatelja/recipijenta poruke (Eco 1994: 16). Osporavana kao malo koja lingvistika disciplina, stilistika se ipak izborila za svoj status, ponekad i ponegdje stidljivo, dok drugdje ona progovara mnogo jaim glasom. U ovoj knjizi pokuava se ustanoviti njen dosta iroki predmet prouavanja, i to uz strogost lingvistikih kriterija i istovremeno uz stalno otvaranje ka drugim naukama, ka knjievnoj teoriji, naratologiji i, prije svega, semiologiji. Gdje god je to bilo mogue, uvodi se vieglasje, uvode se ponekad i oprena shvatanja nekih problema, postavljaju se nova pitanja. Takav pristup uvjetovan je uvjerenjem da je i diskurs nauke u krajnjoj konzekvenci diskurs naracije, te da mu je u osnovi dijaloki princip. Da bi se uope poelo sa govorom o stilistici, neophodno je krenuti od promatranja jezinih funkcija, i to u jeziku shvaenom kao komunikacioni sistem. Uenje o razliitim jezinim funkcijama preduvjet je prouavanja razliitih varijeteta jezika, tj. stilova. Isto tako, prirodni jezik kao sistem znakova tijesno je povezan sa drugim znakovnim sistemima, a stilistika, bavei se konotativnim u prirodnom jeziku, ne moe ignorirati konotativno u semiotici uope. U daljem toku razmatraju se pitanja stila i razvoja stilistike, tumae se njeni osnovni pravci i kole, prouava se raslojavanje jezika i jezini varijeteti uope, ponovo polazei od razliitih shvaanja. Posebna panja poklonjena je funkcionalno-stilskom raslojavanju i analizi konkretnih stilova i anrova. U odreivanju osnovnih funkcija pojedinih stilova, osnovnih tipova njihove realizacije i u kazivanju o njihovim karakteristinim jezinim sredstvima stalno se u prvom planu nalazio tekst u cjelini, dok su se pojedini elementi niih nivoa promatrali samo kao elementi teksta u cjelini i u mrei relacija prema drugim njegovim elementima. Naredni vei dio knjige posveen je nivoima lingvostilistike analize i karakteristinim jedinicama, stilemima, na svakom od tih nivoa. Uprvo se tu pokazalo kako je u stilistici sve povezano, sve prepleteno, pa se o istim problemima govori u razliitim dijelovima knjige, ali sa razliitog aspekta i sa odreenim pomakom. Tako se, recimo, u poglavlju o podstilu poezije govori o fonetskofonolokoj strukturi stiha, da bi se kasnije u fonostilistici posebno analizirale stilogene mogunosti na tom jezinom nivou, a na kraju, u poglavlju o figurama, ponovo se pominju neke figure koje djeluju na fonetsko-fonolokom planu. Slino je i sa takom gledita, koja se razmatra u okviru stilistike teksta, ali i u vezi sa govornom karakterizacijom likova u knjievnoumjetnikom stilu i unutar narativnih figura. Svaki od ovih tekstova meusobno je povezan, ali se i razlikuje po pristupu, to znai da itatelji njihovom kombinacijom mogu stei potpunu, vieaspekatski oformljenu informaciju. U tome im svakako moe pomoi i indeks pojmova na kraju knjige. Moe se rei da je knjiga zamiljena kao prikaz predmeta stilistike i razliitih pitanja kojima se ova disciplina danas bavi, ali i kao leksikon stilistikih termina, pojmova koji sadri osnovne podatke i o drugoj literaturi i o drugim pristupima koji danas dominiraju u stilistici. Osim toga, ona pokree neka pitanja koja donedavno nisu razmatrana u okviru prouavanja stilistike, posebno u slavenskoj koli (intertekstualnost, hipertekst, narativne figure i sl.), ime otvara nove pravce istraivanja i daje naznake puta kojim bi stilistika mogla (i trebala) krenuti.
Jezik kao komunikacioni sistem i jezike funkcije 2
Jezik kao komunikacioni sistem i jezike funkcije Jezik se veoma esto definira kao sistem znakova koji slui za komunikaciju. Roman Jakobson, jedan od najznaajnijih lingvista 20. vijeka, na osnovu komunikacione sheme koju je preuzeo iz teorije komunikacija, odreuje est jeziih funkcija, i to tako da svakom elementu komunikacionog procesa odgovara jedna od tih funkcija. Mada se po pravilu moe odrediti dominantna funkcija svake poruke, ona nije i jedina funkcija te poruke, ve dolazi sa drugim, manje ili vie izraenim funkcijama. Jakobson istie da je verbalna struktura poruke uvijek uvjetovana dominantnom funkcijom te poruke. U svakom komunikacijskom dogaaju, pa tako i u svakom govornom dogaaju, koji je komunikacijski dogaaj par excellence, poiljalac (emitent, adresant) alje poruku primaocu (recipijentu, adresatu) o odreenom predmetu (referentu) , koji Jakobson naziva kontekstom . Poruka mora biti na kodu koji je zajedniki primaocu (koji poruku enkodira) i poiljaocu (koji poruku dekodira), u protivnom je komunikacija nemogua, ili se uvodi posrednik (npr. prevodilac). Svaka poruka kree se odreenim kanalom (to moe biti zrak ili ice ili elektronski impulsi).
---------------------------------- kod ----------------------------------poiljalac ------ kanal ------ poruka ------ kanal ------ primalac -------------------------------- referent --------------------------------
Referencijalna funkcija (denotativna, kognitivna) odnosi se na predmet poruke, tj. izraava odnos izmeu poruke i referenta. Ona je najea funkcija svake poruke, budui da joj je u prvom planu prenoenje poruke, tj. to objektivnije, tanije informacije o referentu. Karakteriziraju je "neutralna" jezika sredstva, objektivnost, odsustvo emocionalno-ekspresivnih elemenata, dominiraju forme treeg lica, te bezline i pasivne konstrukcije. Naredne reenice imaju primarno referentnu funkciju: Danas je u Sarajevu padala kia. Nobelovu nagradu za knjievnost u 1997. godini dobio je Dario Fo. Ekspresivna (emotivna) funkcija oznaava usmjerenost na emitenta poruke. Ova funkcija izraava govornikov subjektivni stav prema poruci, ona je usmjerena na izraavanje govornikovih emocija (stvarnih ili onih koje on eli uputiti uz poruku). Zbog toga je ova funkcija dominantna u porukama u 1. licu jednine, u iskazima sa emocionalno-ekspresivnim sredstvima na razliitim jezikim nivoima. Ona se prepoznaje u upotrebi uzvika, koji su "isto emotivni sloj jezika" (Jakobson 1966: 290), u specifinom duljenju vokala i slino. Evo nekoliko primjera: Toliko sam sretna da bih mogla pjevati na sav glas. Svi ti uliziki, sitniavi prijekori potpuno me izluuju. Da-aa-aj, maa-maaa! Dii-i-ivno je! Joj, joj! Hm, hm... Ba mi idu na ivce te ruerde!
Konativna (apelativna) funkcija usmjerena je na primaoca poruke. U takvim sluajevim komunikacija, po pravilu, ima za cilj da na neki nain djeluje na primaoca, da "apelira" na njegova osjeanja ili misli i da izazove odreenu reakciju. U verbalnoj poruci njena su tipina jezika sredstva vokativ, drugo lice jednine ili mnoine i, naroito, imperativ: Zatvorite prozor, djevojko! Gleda li ti ikad oko sebe? Dodaj mi to, brzo! Dragi gledaoci, dobar dan! Ova je funkcija naroito zastupljena u razliitim oblicima propagandnog govora - u politikoj i ekonomskoj sferi, u oratorskim tekstovima i slino. Odatle se ona i u takvim tekstovima esto izraava drugim licem jednine ili mnoine, naroito drugim licem koje ima uopeno lino znaenje ( Kupujte nae proizvode; Glasajte za nas; Izaberite najbolje...), a takoer i retorikim obraanjem. Ove tri funkcije ve i ranije u lingvistici izdvojio je C. Buhler, i to na osnovu usmjerenosti poruke na prvo, drugo lice i na "tree lice", tj. nekoga ili neto o emu se govori. Jakobson, meutim, proiruje podjelu i prema preostalim elementima komunikacijskog dogaaja, te uvodi jo tri funkcije. Fatika funkcija usmjerena je na kontakt, tj. na kanal. Ona slui prije svega uspostavljanju, produenju ili obustavljanju komunikacije (formule pozdravljanja, obiljeja poetka i kraja konverzacije), provjeravanju ispravnosti kanala (uje li me?; Halo, halo; Slua li me?; Jedan-dvatri...). Fatika je funkcija dominantna u svakodnevnim situacijama kojima nije cilj razmjena informacija, ve prvenstveno odravanje komunikacije. Jedno od tipinih fatikih pitanja jeste pitanje Kako ste/Kako si ?, na koje se obino daje predvidljiv odgovor ( Dobro, hvala; Evo, nije loe; Pa eto, tako; Gura se... ). Svaki opiran odgovor, sa detaljnim opisom zdravstvenog stanja, neoekivan je, budui da u sluajnim susretima ovo pitanje ne zahtijeva informaciju, ve pokazuje dobronamjernost govornika. Ope je mjesto da Englezima razgovor o vremenu ispunjava fatiku funkciju, sa odreenim repertoarom jezinih sredstava koja dolaze u takvoj situaciji. Naruavanje takve funkcije moe izazvati negodovanje ili pak imati komian efekt (v. npr. kako Elisa Doolittle u Pygmalionu Bernarda Shawa izaziva ok kod sugovornika, odnosno smijeh kod itatelja/gledatelja drame kad u okviru prie o vremenu odjednom skrene sa fatike na drugu funkciju). Isto tako, izostavljanje oekivane formule pozdrava pri susretu ili opratanju moe signalizirati promjenu raspoloenja sugovornika, ili pak njihovo specifino emocionalno stanje (uporedi iskaz: Upao mi je u kancelariju bez pozdrava; Nije mi ni zbogom rekla). Na ovoj jezinoj funkciji poivaju obredi, sveanosti, ceremonije, porodini ili ljubavni razgovori, ukratko, situacije u kojima se ponavljaju iste rijei, gestovi, prie - "otuda jedno, za stranca nepodnoljivo, a za onoga ko u njemu 'uestvuje' koga se ono 'tie', euforino openje, koje mu postaje teko onda kada prestaje da ga se tie" (Giro, 12). Prema Jakobsonu, ovakvo openje je prva verbalna komunikacija koju djeca usvajaju. U dramskom dijalogu mogu se iskoristiti fatiki elementi za stvaranje razlitih efekata, npr. kominih: "E!"- ree mladi. "E!"- ree ona - "E pa evo nas" - ree on. "Evo nas" - ree ona - "A!" "Pa da" - ree on. (Jakobson 1966: 293) Metajezina funkcija oznaava usmjerenost poruke na kod. Ona je uvijek zastupljena u iskazima u kojima uesnici u komunikacionom dogaaju provjeravaju da li upotrebljavaju isti kod ("ta podrazumijevate pod tim?", "Kad kaem bljak , mislim da mi se to ne svia"), u definicijama ("Semiologija je nauka o znakovima") ili citatima. Svaki citat predstavlja govor o govoru, govor u govoru; tekst u tekstu i tekst o tekstu. Lingvistika je kao nauka o jeziku bazino metajeziki koncipirana, ali metajezku funkciju nalazimo i u drugim naukama (npr. Ekologija je nauka o ouvanju ovjekove sredine...). Svakodnevni govor takoer obiluje primjerima za ovu funkciju (npr.
pri obraanju djetetu: Reci: "Hvala!"). Mnogi nesporazumi u komunikaciji proizlaze iz injenice da sudionici nisu svjesni kako im se kodovi, tj. potkodovi razlikuju, a metajezina funkcija . Poetska (estetska) funkcija definirana je kao usmjerenost poruke na samu sebe, pri emu poruka prestaje biti sredstvo openja i postaje njegov cilj. Ova je funkcija svojstvena prije svega (ali ne i jedino!) knjievnoumjetnikim tekstovima, odnosno umjetnosti uope. Naime, estetska funkcija moe biti zastupljena i u drugim tipovima tekstova, u drugim funkcionalnim stilovima, uvijek onda kada poruka postaje cilj komunikacije, kada se "uvre" u samu sebe. To je naroito izraeno u razgovornom stilu, ali i u publicistikom, u reklamama, u politikim sloganima i slino. Jakobson je stoga naglasio da se lingvistika u svom prouavanju poetske funkcije ne smije ograniiti samo na polje knjievnosti, ali i da se funkcije jezika u knjievnom djelu ne mogu svesti samo na poetsku (ona je pri tom uvijek dominantna, a ostale su sporedne). Shema ovih est jezikih funkcija, uvrtena u shemu est elemenata komunikacionog procesa, izgledat e prema tome ovako:
---------------------------------------- metajezika funkcija ---------------------------ekspresivna(emotivna) ----- fatika ----- poetska ----- fatika ------- konativna ------------------------------------------- referencijalna ----------------------------------
Zanimljivo je da Jakobson tvrdi kako razliiti knjievni anrovi uz dominantnu poetsku funkciju posjeduju razliite druge funkcije: epska poezija po svojoj dominaciji treeg lica imala bi referencijalnu funkciju, lirska poezija u prvom licu dominantno bi imala emotivnu funkciju, dok bi lirska poezija u drugom lica bila konativno obiljeena. U sutini se ovako mogu analizirati i drugi tekstovi ili tipovi tekstova. Mada je est funkcija izdvojeno na osnovu prirodnog jezika, one se mogu primijeniti mutatis mutandi i na druge jezike, tj. na druge znakovne sisteme, tako da se u semiotici ovakva podjela funkcija esto sree. Uz ove funkcije ponekad se izdvaja ludika funkcija, funkcija igre, poigravanja jezikom, koja je dosta zastupljena u razliitim anrovima - od brojalica i zagonetki, od stripova i reklama do svakodnevnog govora i knjievnosti. Tipian primjer ludike funkcije jesu krialjke, anagrami i premetaljke (rijei i fraze koje premetanjem slova formiraju nove rijei i fraze), akrostihovi (prva slova stihova, kada se proitaju okomito, formiraju rije ili grupu rijei; esto se u romantizmu moglo u akrostihu proitati ime osobe kojoj su stihovi posveeni). Ludiki se aspekt realizira u pisanoj formi ili usmeno. Palindrom, npr., ine rijei ili grupe rijei koje se jednako itaju u oba pravca, kao u primjerima naeg jezika ( Ana voli Milovana ) ili engleskog ( Draw, o coward ) i francuskog ( Eh, ca va, la vache? ).
S T LINGVISTIKA L I SEMIOTIKA T I K ANAGRAM Zanimljivo je da je osniva strukturalne lingvistike Ferdinand de Saussure prouavao anagrame kod latinskih pjesnika, pa je u poetnim stihovima Lukrecijevog De rerum natura pronaao anagrame grkog imena boginje Afrodite, tj. Venere, kojoj su stihovi bili posveeni (Kaler 1980: 130). Ovo pokazuje koliko svaka jezika funkcija predstavlja podjednako znaajan dio multifunkcioniranja jezikog sistema. Ipak, ludika se funkcija moe smatrati dijelom poetske funkcije, isto kao i tzv. magijska funkcija, koja potjee od mitskog miljenja, a na ovaj ili onaj nain ivi i danas (v. o tabu-rijeima u poglavlju o leksikostilistici). Ponekad se sve tri funkcije stapaju u jedu u nekom izrazu, te je tako sedamdesetih godina bila popularna "magijska" rije superkalafrailistikekspialidoun iz filma Mary Poppins, koja je postala svakodnevnom uzreicom, a i dio niza popularnih pjesama tog doba. Kada je rije o stilistici, ove su funkcije nezaobilazne pri njenim istraivanjima. Kao prvo, funkcionalni stilovi i meustilovi imaju i razliite funkcije kao dominantne, tako da je ta osobina izuzetno znaajna pri utvrivanju njihovih opih karakteristika i projicira se na njihove konkretne jezike osobine i dominaciju pojedinih jezinih sredstava, odnosno odsustvo drugih. Drugo, za lingvistiku stilistiku u cjelini, a posebno za onaj njen segment koji je posveen istraivanju jezika knjievnog djela, kao neophodno podsjeanje treba sluiti Jakobsonovo insistiranje na osobenostima poetske funkcije i na njenoj kombinaciji sa drugim funkcijama.
Prirodni jezik - Lingvistika stilistika - Semiotika 6
Prirodni jezik - Lingvistika stilistika - Semiotika Kada je de Saussure anticipirao razvoj nauke koja bi prouavala funkcioniranje znakova u drutvenom ivotu i nazvao je semiotikom, on je lingvistiku smatrao samo dijelom takve nauke. I pored toga, za ovoga je osnivaa moderne lingvistike prirodni jezik sistem znakova par excellence, te lingvistika moe posluiti kao model semiotici. Polazei od takve pretpostavke, Barthes e opet semiotiku smatrati dijelom lingvistike, i to onim dijelom "koji bi na sebe uzeo velike znaenjske jedinice izlaganja ; na taj nain bi se ispoljilo jedinstvo istraivanja koja su u toku u antropologiji, sociologiji, psihologiji i stilistici u vezi sa pojmom znaenja." (Bart 1979). Mnogi teoretiari polaze od pretpostavke kako je nauka o znakovima svojevrsna meunauka, koja proima i povezuje raznovrsne znanstvene discipline. U jednom od najnovijih enciklopedijskih prikaza semiotike nalazi se ovakva definicija: "Kao ljudska bia, mi moemo odluiti da ne jedemo ili ne pijemo, da ne priamo ili komuniciramo, ili moda ak i da ne ivimo, ali sve dok ipak ivimo ne moemo izabrati da ne prenosimo 'znaenje' svijetu koji nas okruuje. 'Semiotika', u najirem smislu, jeste prouavanje bazine ljudske aktivnosti stvaranja znaenja.'Znakovi' su svi tipovi elemenata - verbalni, neverbalni, prirodni, vjetaki itd. - koji nose znaenje." (Asher 1994: 3821-3832) I pored raznovrsnosti znakovnih sistema, prirodni jezik ostaje kao posebno znaajan, po mnogo emu obrazac za druge sisteme znakova, pogotovo ako se uzme u obzir injenica da je to jedini sistem na koji se svi drugi znakovni sistemi mogu prevesti, dok obrnut proces nije uvijek mogu. Lingvistika stilistika usmjerena je upravo na prouavanje prirodnog ljudskog jezika kao sistema znakova koji ima svoju strukturu, kao i svoje podsisteme (potkodove). Kao i lingvistika u cjelini, ona ne moe ostati sasvim izolirana od nauke koja prouava znakovne sisteme - od semiotike. Znakom se moe smatrati svaki predmet (objekt) koji predstavlja (zamjenjuje, izraava) neki drugi predmet (objekt) - odnosno, aliquid stat pro aliquo . Da bi znakovi mogli prenositi neko znaenje, tj. da bi mogli komunicirati neko znaenje, ovjek ih mora prepoznati kao takve. Postoji vie klasifikacija znakova, a baza im je klasifikacija C Peircea, jednog od osnivaa semiotike, prema kojoj se govori o tri tipa znakova - o ikonikim, indeksikim znacima i simbolima (tj. znakovima u uem smislu). Ikone ili ikoniki znaci odlikuju se stvarnom slinou izmeu znaka i predmeta; u njima se manifestira ista konfiguracija kvaliteta koju ima i referent (odatle u ove znakove spadaju slike, onomatopeje, dijagrami i slino). Indeksi ili indikatori, tj. indeksiki znaci jesu znakovi koji nisu produkt ovjekovog djelovanja i koji se sami javljaju u vezi sa svojim predmetom na osnovu stvarne veze, najee uzronoposljedine (poviena temperatura je tako indeks bolesti, dim je indeksiki znak za vatru, gestovi upuivanja takoer su indeksi). Neki autori razlikuju pri tome indikatore u kojima je interpretacija motivirana i zovu ih simptomima (ospice kao simptom bolesti, pad barometra kao simptom promjene vremena...), za razliku od indikatora sa nemotiviranom interpretacijom koje nazivaju znamenjima (astroloka tumaenja poloaja zvijezda, tumaenje sudbine na osnovu dlana i slino) (kiljan 1980: 191). Knano, znakovi u uem smislu (termin simbol ne odgovara im zato to ta rije ukazuje na motiviranost znaka) odlikuju se nemotiviranou, tj. arbitrarnou; oni su stvar konvencije. U ovu grupu spadaju znakovi prirodnog jezika, pisma, semaforski znakovi, matematiki znakovi i slino. Simboli su, pak, motivirani znakovi, motivirani naknadno na osnovu slinosti ili kontigviteta. Znaaj simbola prevazilazi samo stilistiku, tj. teoriju figura, u kojoj se oni prouavaju sa stanovita stilogenosti u razliitim tekstovima (odatle prouavanje tipinih simbola kod nekog pjesnika, pisca...). Naime, simboli su izuzetno znaajni za razumijevanje kulture u cjelini, ali i pojedinih tipova kultura, njihovih slinosti i razlika.
Poznata je i podjela na tri dimenzije znaka, tj. tri dijela semiotike, u koje spadaju: semantika , koja prouava odnos znaka prema predmetu (referentu); sintaksa , ije je predmet istraivanje odnosa meu znakovima; te pragmatika , dio koji prouava odnos izmeu znakova i njihovih korisnika, tj. odnos izmeu znaka i ovjeka. Svih est elemenata komunikacije, a takoer i njima odgovarajue jezike funkcije, relevantni su i neophodni faktori i drugih znakovnih sistema, ne samo prirodnojezinog. Komuniciranje znaenja u idealnom sluaju podrazumijevalo bi da svakom oznaenom odgovara samo jedan oznaitelj. Neki semiotiki sistemi, npr. sistemi signalizacije, nauni i logiki kodovi, zaista djeluju na tom principu (dovoljno je zamisliti probleme i posljedice koji bi nastali ako bi crveno svjetlo semafora nekad znailo zabranjen, a nekad slobodan prolaz; ako bi isti hemijski element mogao biti izraen simbolom Na i, recimo, S). Drugi sistemi, umjetniki i estetski u irem smislu, oni u kojima je "konvencija slaba, ikonika funkcija razvijena, a znak otvoren" (Giro 1975: 31) pokazuju svojstvo poliseminosti (jedan oznaitelj upuuje na vie oznaenih, dok jedno oznaeno moe imati vie oznaitelja). Prema Girou u takvim se sluajevima zapravo radi o skupu kodova slojevito poredanih i uklopljenih (ili o skupu potkodova u terminologiji koja e se upotrebljavati u ovoj knjizi), to slui kao preduvjet za mogunost izbora, tj. stila. Semiotika u tom smislu uvodi pojmove koji su znaajni i za lingvistiku stilistiku, a to su pojmovi denotacije i konotacije. Denotaciju ini oznaeno po sebi, objektivno shvaeno kao takvo, dok konotaciju odnosno konotativne vrijednosti podrazumijevaju sve dodatne, subjektivne vrijednosti vezane za znak. O ovoj dihotomiji sa aspekta lingvostilistike bit e kasnije vie rijei, posebno u poglavlju o leksikoj stilistici. Ovdje je posebno zanimljivo zadrati se na denotaciji i konotaciji u drugim znakovnim sistemima: uniforma denotira in i funkciju, a konotira presti i mo; reklama za juhu koja prikazuje zadovoljnu, skladnu, lijepu obitelj uz zajedniki obrok denotira kvalitet juhe, ali uz to konotira niz drugih elemenata: i vaa e porodica biti tako skladna ako budete kupovali ovu juhu; poto juhu servira supruga/majka, to konotira odreeni sistem vrijednosti - porodinih, drutvenih, i slno); u arhitekturi pedesetih godina u tadanjem Sovjetskom Savezu dominiriale su ogromne zgrade u kojima su bile smjetene vane dravne institucije, zgrade velikih, masivnih, tekih vrata koja su se teko otvarala - ta vrata konotirala su malu mo pojedinca u odnosu na "kolektiv", u odnosu na dravu, a nasuprot tome znaaj i mo institucije. Ovakvih primjera ima i u drugim znakovnim sistemima, u modi, kulinarstvu i slino. iroko shvaena, stilistika nije samo lingvistika disciplina nego i semiotika. Za razliku od lingvostilistike, semiotika stilistika prouavala bi aspekte stila kao rezultata izbora u svim semiotikim sistemima, posebno se bazirajui na konotacijama znaka u njima. Izmeu ostalog, semiotiki sistemi mogli bi se klasificirati s obzirom na dominaciju denotacije ili konotacije u njima, kao i na naine izraavanja konotacije. Budui da znakovni sistemi ine bogatu i raznovrsnu skupinu, nije jednostavno klasificirati ih. Naredna klasifikcija moe posluiti kao ilustracija jednog pristupa - u njoj se, naime, razlikuju logiki kodovi, estetski i drutveni kodovi (Giro 1975). Logiki kodovi obuhvataju: a) paralingvistike kodove (u ovo spadaju razliite abecede, sistem gestova); b) praktine kodove, signale - signali za upozorenje, drumska signalizacija i sl.; c) epistemoloke kodove - to su nauni jezici (hemijski, matematiki, fiziki i drugi znakovi, formule); d) na kraju, mantike (ili "divlju misao") kao sisteme znakova koje ukljuuju vjetine proricanja tipa horoskopa, gledanja u olju, karte, grah ili slino.
Estetski kodovi vezani su za razliite umjetnosti i mitove, kod kojih je konotativna strana znakova izuzetno izraena. Osim toga, u ovim znakovnim sistemima poetska/estetska funkcija ima centralno mjesto. Moe se govoriti o postojanju semiotike teorije umjetnosti uope, ali i o posebnim njenim granama - o semiotici filma, teatra, knjievnosti. Semiotika knjievnosti predstavlja posebno zanimljivo podruje za suradnju sa lingvostilistikom, tako da e o ovom aspektu jo biti rijei u poglavljima o knjievnoumjetnikom stilu i o tekstualnoj stilistici. Drutveni kodovi podrazumijevaju protokole, obrede, igre i mode. ovjek u drutvu uvijek slijedi neke protokole, pravila utivosti (tano je odreeno u razliitim kulturama kako se poinje i zavrava razgovor, da li je susret praen rukovanjem, zagrljajem, poljupcem u obraz ili ruku, naklonom ili nekim drugim pokretom). Takve formule utivosti esto imaju fatiku funkciju u prvom planu (pitanje Kako ste? , ve je ukazano, ne zahtijeva u svakodnevnoj situaciji podroban odgovor, dakle, nema informativnu vrijednost). Ipak, izbor odreenog pozdrava konotira niz znaenja (stepen bliskosti sugovornika, ponekad ak i njihovu ideoloku pripadnost). Razliiti obredi, u koje spadaju porodine proslave, vjenanja, sahrane, proslava praznika i sl., vani su znakovi za razumijevanje jednoga drutva. Kada je o igrama rije, onda je u prvom planu njihova ludika funkcija (ovjek je izmeu ostaloga i homo ludens - on se igra jezikom, smilja djeije igre i igre za odrasle, igra se kada preuzima neke uloge u porodici, drutvu...). Naravno da postoji jo niz drugih kodova - kulinarski, kulturni, kodovi ponaanja itd., tako da je semiotika danas izuzetno razuena nauka, sistem raznih semiotika. U stvari, sveobuhvatnost predmeta semiotike tematizira se i u knjievnosti: u romanu Krasopis P. Pavlii kao pripovijest u pripovijesti ubacuje priu o "ovjeku (semiologu, piscu ili moda fiziaru)" koji otkriva zakon o neunitivosti teksta: "Stvar se svodi na to da tekstovi koje zajednica proizvodi bivaju sauvani u drugim njezinim proizvodima, u promijenjenom obliku. To znai da zajednica, to god inila, uvijek biljei podatke o sebi, odnosno uskladituje tekstove u druge medije. Ona ih stavlja u sheme ulica u gradovima, u ureenje parkova, u raspored i ritam semafora, u visoke i niske krovove, u prometne znakove, u ceste." (Pavlii 127) Jasno je da prethodni primjer pokazuje kako se knjievnost ponekad bavi semiotikom i tematizira je. Rije je zapravo o uzajamnom procesu u kojem je naroito naglaeno zanimanje semiotike za knjievnost. Upravo ta dvostruka povezanost odlika je postmoderne misli koja insistira na postojanju bazino istih principa u stvaranju naunih i knjievnih tekstova.
Stil 9
Stil
Ali termin "stil" govori previe i premalo. (Umberto Eco. Six Walks in the Fictional Woods)
U razliitim sferama komunikacije svakodnevno se moe susresti rije stil , i to u sintagmama kao to su: stil ivota, stil mode, odjee, frizure, stil politike stranke, stil ponaanja, stil namjetaja, sve do sintagmi stil epohe, stil nekog slikara, vajara ili pisca. Upravo ta iroka upotreba ove rijei ini je donekle nepodesnom za nauni termin, budui da se gubi jednoznanost i strogost, preciznost koju termin treba imati. Najopija definicija kae da je stil nain na koji se neto radi . Stil u jeziku prema tome bio bi nain izraavanja odreenog sadraja, tanije, razliiti naini izraavanja istog sadraja. Naunici koje najvie zanima jezik knjievnosti stilom su nazivali nain pisanja nekog pisca, grupe pisaca, odreenog pravca i slino. Danas se, meutim, postavlja pitanje da li je mogue na taj nain odvojiti formu od sadraja, odnosno da li promjenom forme zaista ostaje potpuno isti i sadraj nekog iskaza.
Kako neto kaemo u najmanju je ruku vano kao i ono to kaemo; zapravo, sadraj i forma praktino su neodvojivi jer predstavljaju dva lica istog predmeta. (Wardhaugh 1987: 251).
Prema nekim tumaenjima o stilu moemo govoriti samo ako postoji mogunost odabira, tj. ako postoji vie od jedne jezike jedinice koja se u odreenom kontekstu moe upotrijebiti. S tim je u vezi i izdvajanje sinonimije kao centralnog stilistikog pitanja. Stilistika, naime, sinonimiju posmatra iroko, ire od semantike, posmatra je na razliitim jezikim nivoima, a stilistiki sinonimi odlikuju se razliitom stilskom markiranou. U rijeima mir i pir m i p nisu rezultat stilskog odabira, budui da uvjetuju razliit sadraj leksema u ijem su sastavu. Isto tako, upotreba forme itam umjesto ita u reenici Ja itam uvjetovana je pravilima gramatikog, a ne stilskog odabira. Pojam stilskog odabira podrazumijeva da je na mjestu jedne jezike jedinice mogla stajati jedna ili vie drugih - bez promjene osnovnoga sadraja, npr: (1) Molim vas da prestanete priati. ili Prestanite priati! ili Da ste smjesta prestali priati! ili Prestati s priom! (2) Bio sam na fakultetu/faksu . Izlazim sa djevojkom/trebom . Na nebu se upalilo hiljadu svjetiljki . ili: Na nebu se pojavilo hiljadu zvijezda . Jasno je da odabir u navedenim primjerima zavisi od konteksta, od situacije u kojoj se odreeni iskaz upotrebljava, od cilja i funkcije komunikacije. U navedenim primjerima vidi se da se mogu uspostaviti ne samo sinonimski parovi nego i itavi sinonimski nizovi na razliitim jezikim nivoima. Tradicionalno se, naime, smatralo da je problem odabira kljuni problem stilistike, a pojava sinonimije centralni predmet stilistikih ispitivanja. Dok gramatika norma po pravilu zahtijeva upotrebu jednog oblika, jedne jezine jedinice u odreenom kontekstu (gramatiki bi nepravilno bilo rei: Izlazim sa djevojke), stilistika norma prua vee mogunosti izbora. Stilistiar moe istraivati umjesnost (appropriatness) neke jezike jedinice u odgovarajuem kontekstu, a i tada se nerijetko susree sa vie mogunosti.
Stil 10
Meutim, kada je rije o jeziku i stilu knjievnog teksta, onda je odabir mogu i izvan granica uobiajene upotrebe, izvan granica norme. U takvim sluajevima individualni stil zaista je devijantan u odnosu na normu, ali ta je devijacija opravdana, iz nje proizlazi poetska/estetska funkcija odreenog teksta. Kao ilustracija razlike izmeu gramatike i stilistike korektnosti iskaza moe posluiti primjer sa uvenom tvrdnjom slavnog lingvista Noama Chomskog, gdje se reenica Bezbojne zelene ideje bijesno spavaju proglaava besmislenom. Tu tvrdnju Sestra Mary Jonathan koristi kao epigraf i kao temu svoje pjesme You, Noam Chomsky (Vi, Noame Chomsky) . Pjesma moe posluiti kao sjajan primjer opozicije dvaju polova: gramatikog i stilistikog. Ono to je za Chomskog kao gramatiara besmisleno, dakle, semantiki i gramatiki devijantno, za pjesnika je poetski opravdano i inspirativno. Metafora, a uz nju i drugi tropi i figure, poivaju na krenjima semantikih i drugih zabrana prirodnojezike upotrebe. Krenje tih zabrana stvara druga pravila odabira, bazirana na konotacijama, na ekspresivnosti i slikovitosti. Suvremene stilistike teorije polaze od pretpostavke da stil nije samo "odjea sadraja", ve da izmeu stila i znaenja postoji ekvivalencija. Drugim rijeima, promjena u formi iskaza nuno mijenja i njegovu sadrinu; naime, tvrdi se da potpunih sinonima u jeziku nema i da svaki unosi promjene na znaenjskom ili upotrebnom nivou, a naroito esto na stilistikom. Short, meutim, pokuava pomiriti ova dva stava, tvrdei da je sutina ove razlike u terminologiji: stil se moe odvojiti od "sadraja", ali ne i od "znaenja", budui da je znaenje mnogo iri pojam, koji u sebe ukljuuje sadraj, ali i konotaciju, signifikantnost i slino. Autori tekstova imaju mogunost selekcije i na planu sadraja i na planu stila, s tim to odabir stila nuno nosi posebno znaenje u najirem smislu (Short 1994: 4377). Ovo se moe pratiti analizom sljedeeg niza: Molim vas, da li biste bili ljubazni da mi dodate so? Dodaj mi so (molim te)! Soli! Sadraj sva tri iskaza ostaje isti, ali stil i nijanse u znaenju nisu iste. Prvi primjer odgovara izrazito formalnoj situaciji, dok bi njegova upotreba u potpuno neformalnom okruenju (npr. ua obitelj ili prisni prijatelji) djelovala afektirano i vjerovatno bi signalizirala da se govorno lice pokuava naaliti ili izraava ironiju/sarkazam. Drugi primjer odgovara neformalnoj situaciji, s tim to upotreba dodatka molim te pojaava utivost, a izostanak dodatka neto vie potencira znaenje naredbe. Trei, pak, primjer moe se smatrati stilski snienim i u veoma neformalnim uvjetima, gdje takoer konotira grubost govornog lica. Obrnuto, ljekar koji bi u operacionoj sali upotrijebio iskaz Makaze! ili Iglu! ne bi se, meutim, smatrao grubim i neutivim: rije je o specifinoj situaciji, gdje jezik profesije mora maksimalno ukidati redundancu da bi odgovorio zahtjevima brzine i efikasnosti. Prije formiranja strukturalne lingvostilistike, naroito prije formiranja teorije funkcionalnih stilova, pojam stila najee se vezivao za jezik nekog knjievnika ili grupe knjievnika. Osim toga, prema nekim autorima stil se moe promatrati samo na individualnom nivou (na nivou idiostila ), kao "skup jezikih karakteristika po kojima se pojedinci razlikuju - baza njihovoga linog lingvistikog identiteta" (Crystal 1994: 66). U tradicionalnoj stilistici dominiralo je proskriptivno tumaenje stila, koje je propisivalo "ispravna" svojstva stila. Tako shvaen stil mogao je biti dobar ili lo , a autori prirunika iz stilistike odreivali su odlike dobrog stila (u te odlike spadale su kratkost, jasnoa, skladnost i slino, to jasno ukazuje na njihovu neterminoloku prirodu). Suvremena stilistika dominantno je deskriptivna: ona biljei postojee stanje, opisuje i tumai funkcioniranje pojedinih jezinih sredstava u nekom stilu, pokazuje promjene u stilovima i slino. Pored individualnog stila , koji je odlika svakog pojedinca i moe se realizirati bilo pismeno bilo usmeno, predmet stilistike svakako su i grupni stilovi shvaeni u najirem smislu. Bourdieu tvrdi: "Govoriti znai usvajati ovaj ili onaj od izraajnih stilova koji su ve konstituirani u upotrebi i posredstvom upotrebe i koji su objektivno obiljeeni svojim poloajem unutar hijerarhije stilova iji poredak odraava hijerarhiju odgovarajuih grupa." (Bourdieu 1992: 36) Jedan od tipinih pravaca
Stil 11
iji su predmet prouavanja grupi stilovi svakako je funkcionalna stilistika, o kojoj e kasnije biti vie govora. Ipak, ne treba zaboraviti veliki otpor prema upotrebi ovoga termina u znaenju kakvo on ima u funkcionalnoj stilistici. Dok za neke autore termin stil u znaenju nekog funkcionalnog tipa jezika "predstavlja nepotrebno prekoraenje" (Dikro, Todorov 2, 1987: 230), polazna taka u daljem istraivanju bit e uvjerenje da su i individualni i grupni stilovi predmet prouavanja stilistike i da svako izostavljanje jednog od ta dva tipa stilova predstavlja nepotrebno suavanja opsega lingvistike stilistike kao discipline. Mogue je grupne stilove promatrati u jo jednom smislu - kao stilove epoha. Stil epohe podrazumijeva istraivanje tipinih jezino-stilskih sredstava u jednom knjievnom pravcu. Ako se govori o semiotikoj stilistici, onda bi ona prouavala stilske karakteristike i dominante u pojedinim periodima u umjetnosti uope. Svaki stil epohe, pravca, kole odlikuje se karakteristinim svojstvima, konvencijama i stilemima, a zadatak je stilistiara da otkriva, rekonstruira ta svojstva i tumai ih svojim pojmovno-kategorijalnim aparatom (o ovome v. Slawinski 1989: 491). Registar vs. stil Anglosaksonski lingvisti ponekad upotrebljavaju termin registar umjesto stil kada govore o tome kako pojedinac prilagoava svoj idiolekt razliitim situacijama. U takvim sluajevima obino se suprotstavlja formalni i neformalni registar (sa svim prelaznim sluajevima), "tehniki", tj. profesionalni/specijalni registar "netehnikom", svakodnevnom i slino (v. npr. Turner 1979:165203). Neki autori vezuju registar za razliite profesionalne, tematske i specijalne varijetete, dok formalnu i neformalnu varijantu oznaavaju terminom stil, s tim to su varijeteti i stilovi ponekad prepleteni (Trudgill 1984: 101-102). U novije vrijeme preovladava shvatanje registara kao funkcionalno distinktivnih jezikih varijeteta, koji se razlikuju s obzirom na vanjezike kontekste i situacije (registar sporta, tehnikih nauka, reklame...). Tako shvaen registar veoma je blizak pojmu funkcionalnoga stila, tim prije to se naglaava njegova razlika u odnosu na individualno variranje jezika, tj. na dijalekte i idiolekte (Downes 1994: 3509). Registri se ipak dominantno razlikuju na osnovu teme ili tonaliteta, dok u podjeli funkcionalnih stilova postoji vie kriterija, od kojih je tematski manje bitan. Naime, u funkcionalnoj stilistici preovladava miljenje po kojem se ista tema moe realizirati u vie funkcionalnih stilova. U izvjesnom je smislu ak mogue govoriti o preplitanju funkcionalnog stila i registra. Naime, neki se funkcionalni stil moe realizirati u vie registarskih opozicija (familijarnoj vs. oficijelnoj, privatnoj vs. javnoj, profesionalnoj vs. laikoj). Tako se s obzirom na registar moe razlikovati recimo realizacija razgovornog ili oratorskog stila, o emu e kasnije biti vie rijei. Bez obzira na terminoloku razliku, injenica je da svi koji se stilistikom i stilom bave prihvataju injenicu da jeziki sistem nije monolitan, da se moe i treba govoriti o pojavi raslojavanja jezika ili, drugom terminoloijom, jezike varijativnosti. Nepovratno je prolo vrijeme kada su rjenici svoju grau prikupljali gotovo iskljuivo iz knjievnoumjetnikih tekstova, a normativne gramatike, pa i proskriptivna lingvistika u cjelini, takoer zanemarivale ogroman dio jezikih varijeteta.
Stilska markiranost i stilem 12
Stilska markiranost i stilem Osnovna jedinica lingvostilistike jeste stilem , shvaen kao ona jedinica koja nosi odreenu stilsku informaciju . Prema M. Riffaterreu stilemi nastaju manje predvidljivom i nepredvidljivom upotrebom jezinih jedinica, odnosno, predstavljaju odstupanje od norme, od uobiajenoga. Budui da svaki stilem nosi dodatnu informaciju (koja je bazino viak informacije, tj. redundantna je), Riffaterre smatra da se moe izraunati koliina i stepen odstupanja od uobiajene upotrebe u knjievnoumjetnikom tekstu. Za stilistiku je zato vaan kriterij u izdvajanju stilema predvidljivost, odnosno nepredvidljivost jezine jedinice u nekom kontekstu. to je efekt iznevjerenog oekivanja vei, to je vei stepen oneobiavanja , a samim tim stilogenost neke jedinice vea. Termin oneobiavanje ( ouenje, zaudnost , rus. ostranenije) uveli su ruski formalisti, oznaavajui njime zadatak umjetnosti da svojim postupcima dezautomatizira vienje stvari i uini ga svaki put neponovljivim. Postupak oneobiavanja jeste "postupak oteale forme, koji poveava tekou i duinu percepcije" (klovski 1967: 275). Ovakvo shvatanje stilema poneto je sueno, budui da se prvenstveno odnosi na knjievnoumjetniki stil. Osim toga, teorija o stilemu kao odstupanju od norme zapravo izjednaava stilem sa stilskom figurom, to takoer ukida niz znaenja stilema. Stilemi, meutim, postoje u svim tipovima diskursa, u svim funkcionalnim stilovima, kao osnovne jedinice koje nose stilsku informaciju, pa e dalja analiza biti usmjerena na ispitivanje razliitih vrsta stilema. S obzirom na jezini nivo na kojem se realiziraju, stilemi se dijele na grafostileme, fonostileme, leksikostileme, semanostileme, morfostileme, sintaksostileme i tekstostileme (v. poglavlje Jezini nivoi lingvostilistike analize). Zanimljivu teoriju o stilemima iznose autori Ope retorike grupe M. Oni smatraju da, kao to se u ekologiji izuavaju tipovi sredina koji su pogodni za razvoj ovih ili onih formi ivota, tako se i opi stilem moe definirati kao "rad pamenja", kojim se jezina jedinica vezuje za jednu ili vie specijaliziranih sredina u kojima ona obino "boravi". Govornik (a ini se da autori Ope retorike zaboravljaju i u ovom segmentu znaajnog primaoca poruke) na osnovu pamenja uspostavlja niz veza i odnosa neke jedinice, odakle proistie i njena specifina stilska markiranost. "Radom pamenja" uspostavljaju se slijedei podaci o svakoj jedinici: a) Lokalizacija, kojom se odreuje anr, historijska epoha, geografska sredina, socijalna i kulturna sfera, profesija i lini odnosi (polni, starosni, bliski ili zanini) u kojima dominira upotreba tog stilema; b) upotrebna vrijednost jedinice (frekvencija u jeziku, tvorbene sposobnosti, njena kodificiranost kao figure ili nova upotreba, citati i slino. (Dubois, Edeline 1986: 270-271). Moe se rei da ukupnost ovih karakteristika ini detaljan opis stilema, uz dodatak faktora ekspresivno-emocionalne markiranosti. Na izvjestan nain itav taj opis moe predstavljati svojevrsni stilski paso odreenog stilema. Jasno je, meutim, da ni govornik ni slualac najee nisu svjesni tog rada pamenja, te da su kod ljudi sa manjom stilistikom kompetencijom mogue ee greke (njihovo pamenje nema pohranjeno dovoljno podataka, tj. baza podataka im je u tu svrhu nedovoljna) pri odreivanju stilematinosti neke jedinice i sfere njene upotrebe, odnosno njene idealne ekoloke sredine. Osim toga, stilogenost nije apsolutna i svakom stilemu imanentna osobina. Stilogenost svake jezine jedinice moe se odrediti tek upotrebom te jedinice, nainom njenog funkcioniranja. Odatle, npr, i stilski neutralne jezine jedinice mogu postati stilogene ako su upotrijebljene u neuobiajenom kontekstu (poznato je da je Pukinove suvremenike, naviknute na teki, "uzvieni" stil prethodnih pjesnika, okirala upotreba neutralne, svakodnevne leksike u njegovoj poeziji - takve jezine jedinice postale su zbog toga posebno stilogene kao neoekivane i potpuno nepredvidljive u kontekstu poezije). Zadatak stilistike i jeste ne samo da pravi inventar stilema jednog stila, jezika ili jezika uope; njen je primarni zadatak promatranje stilogenosti jezinih jedinica.
Stilska markiranost i stilem 13
Kada se kae da je neka jezika jedinica stilski markirana (obiljeena), podrazumijeva se da ona posjeduje dodatno stilsko obiljeje, tj. dodatnu stilsku obavijest u odnosu na jezike jedinice koje su stilski neutralne. Elementarna podjela dijeli jezike jedinice na stilski neutralne i na stilski markirane, koje se dalje dijele po razliitim kriterijima, npr. na one sa povienom (knjikom) konotacijom ili pak sa snienom (razgovornom) konotacijom; formalno i neformalno markirane jedinice; emocionalno-ekspresivno markirane i sl. Stilska markiranost zavisi i od konteksta upotrebe neke jezine jedinice, to znai da nije uvijek apsolutna. Osim toga, u formiranju nekog stila, i individualnog i grupnog, sudjeluju i markirane i nemarkirane jedinice. Markiranost se mijenja dijahronijski, te neke jedinice koje su pripadale niem stilu, tj. imale snienu markiranost, nakon izvjesnog vremena postaju neutralne; s druge strane, mnogi neologizmi postupno prelaze u sferu arhaizama usljed razvoja nauke, tehnike i drugih ovjekovih saznanja. Predstava o stilu koji bi bio sastavljen iskljuivo od markiranih jedinica zapravo je naivna i, naravno, netana (izuzetak predstavljaju neki individualni prozni i poetski jezici kod kojih je otklon od norme gotovo sam sebi cilj: npr. zaumni ili zvjezdani jezik, neki aspekti futuristike poezije i sl.).
Pravci u stilistici 14
Pravci u stilistici Razvoj stilistike pokazuje neke ope zakonitosti, koje esto vrijede i za druge znanstvene discpline. Naime, i stilistika je u svom razvoju oscilirala nerijetko izmeu dvije krajnosti, dva pola, dva suprotstavljena shvaanja njenog predmeta. Tako su se smjenjivale usmjerenost na stil knjievnog djela i usmjerenost na "neumjetnike" tekstove; nazivi knjievna stilistika naspram lingvistika, uz modele koji se meusobno iskljuuju. I sama lingvistika stilistika, odnosno njen predmet, razliito se shvaa kod razliitih autora, pri emu se moe izdvojiti nekoliko osnovnih pravaca istraivanja. Jedna od moguih podjela jeste ona koja izdvaja tri dominantna pravca u stilistici: impresionistiku, strukturalistiku i poststrukturalistiku stilistiku (Birch, 1994). Impresionistika stilistika Ovaj se pravac odlikuje uvjerenjem da je njeno podruje knjievno djelo, tj. jezik knjievnog djela. Tome se, meutim, pristupa manje sa objektivnog lingvistikog stanovita, a mnogo vie polazei od subjektivnih kriterija. Za stilistiare ove kole forma i sadraj dvije su potpuno odvojene stvari, a analizirajui formu nekog djela oni pokuavaju dati i vrednosni sud o tom djelu, o uspjehu/neuspjehu kod itateljske publike i slino. Po mnogo emu diskurs impresionistike stilistike zbliava se sa diskursom eseja ili kritike, a manje je blizak naunoj, lingvistikoj metodi. Jedan od predstavnika poststrukturalistike stilistike prilino otro (ali i vrlo uvjerljivo) ovako opisuje impresionistiki metod: "Knjievnost se tako shvaa kao specijalna; jezik upotrijebljen u knjievnosti smatra se specijalnim, a ljudi koji se bave stvaranjem knjievnosti i vrednovanjem knjievnosti smatraju se specijalnima. Kritiki rezultat jeste antiracionalni diskurs koji vjeruje da se 'stil' najbolje teoretizira estetiki, prije nego lingvistiki."(Birch, 1994: 4379) Strukturalna lingvistika silistika Posljednjih decenija dominantna je upravo ova stilistika kola. Njeni su predstavnici lingvististrukturalisti po vokaciji; oni smatraju da se rigoroznim lingvistikim tehnikama s jedne strane mogu dublje i preciznije analizirati knjievni tekstovi, odnosno odrediti njihov stil, a s druge strane mogu se analizirati i svi drugi tipovi tekstova, ne samo knjievni. Tako se lingvistika stilistika ovoga tipa bavi ili jezikom knjievnih djela, jezikom nekog odreenog pisca ili ak neke grupe pisaca (odatle naslovi tipa Jezik savremene proze/ poezije/ drame i slino), ili se pak bavi izdvajanjem i analiziranjem pojedinih tipova tekstova, bilo kao registara ili kao grupnih stilova. Krajnji domet ovog drugog tipa predstavlja funkcionalna stilistika, koja svoje korijene ima u Prakom lingvistikom kruoku, a predmet prouavanja su joj velike grupne stilske formacije, funkcionalni stilovi, o kojima e kasnije biti vie rijei. Jedan od najpoznatijih predstavnika strukturalne stilistike, M.N. Koina, ovako definira predmet stilistike: "... predmet stilistike jesu izraajne mogunosti i sredstva razliitih nivoa jezikog sistema, njihova stilistika znaenja i markiranost (drukije nazvani konotacijama), kao i zakonitosti upotrebe jezika u razliitim sferama i situacijama komunikacije i posebna organizacija govora, specifina za svaku sferu" (Koina, 1983: 19). Upravo ova definicija pokazuje u emu je sutina strukturalnog pravca u lingvostilistici. Osim toga, za strukturalne stilistiare knjievnost je zanimljiva prije svega kao jezik (krajnost je shvaanje knjievnosti iskljuivo kao jezika, jer time se apsolutizira domet stilistike analize i iskljuuje itav niz aspekata to ih knjievnost posjeduje). Narvon, historiari i teoretiari knjievnosti nerijetko su se suprotstavljali ovakvom shvaanju, smatrajui jezik iskljuivo materijalom knjievne umjetnosti (kao to je, npr., kamen materijal vajarstva). Istovremeno, i neki lingvisti smatraju da knjievnost treba prepustiti samo knjievnim teoretiarima, ime suavaju i vlastito polje djelovanja. Nije uzalud Jakobson pisao : "Nihil linguistici a me alienum puto" - nita lingvistiko nije mi strano). Drugim rijeima, stilistika moe i treba uzimati u obzir sve tipove tekstova, sve forme u kojima se jezik javlja. Otkrivajui njihove zakonitosti, njihovu strukturu i
stilogene elemente, stilistika upotpunjuje znanje o jezikom sistemu u cjelini, pa i o samoj jezikoj djelatnosti. S vremenom se, meutim, javlja i nova kritika strukturalne stilistike. Neki autori smatraju da strukturalna stilistika nije imala potovanja za organsko jedinstvo teksta, te da je zanemarivala ulogu itaoca, kontekst, ideologiju, socijalnu i institucionalnu recepciju i slino. Sve su ove kritike oznaile poetak jedne nove etape misli, poststrukturalistike etape. Poststrukturalistika stilistika Poststrukturalistika stilistika nastala je u okrilju poststrukturalistike filozofije i teorije knjievnosti. U skladu sa ovim teorijama tekst se posmatra u smislu dekonstrukcije, kao mjesto (site) proizvoenja znaenja na jedan interaktivan, dinamiki nain. U ovoj se koli polazi od uvjerenja da je tekst "mjesto za pregovaranje znaenja" ('a site for the negotiation of meanings'), te da znaenja proizlaze od odnosa prema drugim tekstovima i kontekstima. Princip komunikacije, dijaloginosti dobija ovdje i nova ira znaenja, kao to su nagovijestili termini polifonost i vieglasje u Bahtinovom tumaenju. Drugim rijeima, teorija intertekstualnosti, koja je moda jezgro poststrukturalistike misli uope, i u stilistici postaje polazna taka. Svaki tekst prema takvom shvaanju jeste dio procesa proizvoenja znaenja, a pod tim se podrazumijeva dijalog sa drugim tekstovima, diskursima - ili, kako to Derrida kae, svaki tekst je maina "sa viestrukim glavama za itanje za druge tekstove -with multiple reading heads for other texts", gdje "jedan tekst iitava drugi" (Derrida 1979: 107). U krajnjoj konzekvenci poststrukturalistika stilistika shvaena je kao kritika analiza koja se bavi diskursom kao politikim procesom, pri emu "interpretacija se nikada ne odvaja od analize; tumaenje se nikada ne odvaja od deskripcije; kritika se nikada ne odvaja od prakse" (Birch 1994: 4382). Zanimljivo je da u ovom stilistikom pravcu lingvistika i teorija knjievnosti nisu suprotstavljenih pozicija, ve da zajedno sa filozofijom surauju na uistinu interdisciplinaran nain, upravo na tragu misli o multiploj subjektivnosti ljudi kao korisnika jezika. Ka novoj stilistici Ako je danas neosporna vanost poststrukturalistikog pristupa stilistici, ne moe se u potpunosti zanemariti ni vanost strukturalistike analize razliitih tipova tekstova ili ak segmenata tekstova. U ovoj knjizi pokuava se krenuti od poststrukturalistikog stava o intertekstualnosti kao osnovnom principu funkcioniranja tekstova, ali istovremeno e se obratiti panja i na stilogene mogunosti pojedinih jezikih nivoa. Strukturalna i poststrukturalna stilistika, dakle, nee se shvatiti kao dva suprotstavljena modela, ve kao dva modela koji se meusobno nadopunjuju i koja omoguavaju cjelovitiju stilistiku analizu. Ostali stilistiki pravci Uz ove osnovne pravce mogu se izdvojiti jo neki. U okviru strukturalne stilistike neki autori govore o deskriptivnoj stilistici ili stilistici izraza i o genetikoj stilistici ili stilistici pojedinca (Guiraud 1964: 35). Stilistika izraza prouava ekspresivne i impresivne, tj. intencionalne elemente izraza, a njen je osniva Ch. Bally. Upravo ova stilistika kasnije e razvijati svoja ispitivanja po razliitim jezikim nivoima, o emu e kasnije biti vie rijei. Stilistika pojedinca prouava prije svega jezik pojedinca, i to jezik pisaca, a uz to se bavi, prema Guiraudu, genetikim izuavanjem odnosa izmeu jezika i onoga ko se njim koristi. Kod drugih autora moe se uoiti razlikovanje stilistike poiljaoca, tj. stilistike kodiranja, od stilistike primaoca, tj. stilistike dekodiranja . Prva disciplina analizira nain na koji je poiljalac kodirao tekst, koje je jezine jedinice u odreenoj situaciji odabrao, prouava ekspresivna sredstva
toga teksta. Druga pak stilistika usmjerena je na primaoce, na njihovo razumijevanje tekstova i nain/uspjeh dekodiranja onih znaenja koja je poiljalac kodirao. Kontrastivna stilistika zapravo je lingvistika stilistika koja djeluje na kontrastivnom planu, na planu dva ili vie jezika. Pokazujui razlike u stilemima tih jezika, razlike u funkcionalno-stilskoj pripadnosti pojednih jezinih jedinica, kod udaljenijih jezika ak i postojanje razliitih stilova i podstilova, ova disciplina moe imati i svoju primijenjenu ulogu: u prevoenju sa jednoga jezika na drugi, u pisanju udbenika i stvaranju stilistike kompetencije kod govornika jednog i drugog jezika. Funkcionalna stilistika dio je strukturalne stilistike, a bavi se teorijom, izdvajanjem, klasifikacijom i deskripcijom funkcionalnih stilova, podstilova i anrova. Nastala u Rusiji pod jakim utjecajem Prakog linvistikog kroka, ona se i danas razvija najvie u slavenskim zemljama. Niz informacija o historijskom razvoju stilistike i njenih kola kao i obimna bibliografija o ovoj disciplini moe se nai u knjizi Funkcionalni stilovi (Toovi 1998). Statistiki i kompjuterski metodi u stilistici Primjena statistikih, matematikih i kompjuterskih tehnika u stilistici vezana je za razvoj strukturalne stilistike. Naime, stilistiari su se upotrebom egzaktnih tehnika eljeli osloboditi hipoteke impresionistikog, subjektivnog pristupa i pokazati da stilistika s pravom sebe naziva naunom disciplinom. Osim toga, razvoj kompjuterske lingvistike pogodovao je takvim ciljevima - stilistiar koji je elio potvrditi neku svoju hipotezu o stilogenosti neke jezike jedinice kod pojedinih autora ili u grupi tekstova obino je posezao za statistikom. Mada se rezultati postignuti na ovaj nain ne mogu apsolutizirati, a bez odgovarajueg tumaenja mogu ak rezultirati simplicistikim shvaanjima, statistike i kompjuterske tehnike donijele su i neke znaajne rezultate: 1. Utvrene su statistike osobine pojedinih funkcionalnih stilova, podstilova ili anrova; poreenjem statistikih podataka dolo se do relevantnih zakljuaka o zastupljenosti jezikih jedinica razliitih nivoa u tim stilovima i do osobina koje iz toga proizlaze. Statistiki metod naroito je bio zastupljen u ruskoj funkcionalnoj stilistici. 2. Statistika je bila gotovo nezaobilazna kod istraivanja jezika i stila pojedinih autora, odnosno njihovih pojedinih tekstova. 3. U odreivanju autorstva, dakle, u atribuciji tekstova takoer se posee za statistikom i kompjuterskim tehnikama.
Retorika i stilistika 17
Retorika i stilistika Stilistika se nerijetko smatra nasljednicom retorike ili, drugim rijeima, "modernom retorikom" koja postupno utvruje svoj predmet, ciljeve i metode (Guiraud 1964: 5). Danas, meutim, situacija je jo sloenija, budui da paralelno sa stilistikom (ili stilistikama , ako elimo naglasiti razuenost ove disipline) postoji i obnovljena retorika, koja takoer pretendira na status nasljednice antike retorike. Potrebno je zato vidjeti i kakav je meusobni suodnos ovih dviju disciplina danas, a ne samo u prolosti. Retorika je roena u antikoj Grkoj i u poetku je bila shvaena kao vjetina govornitva, to znai da je bila vezana prije svega za sferu usmene upotrebe jezika. U to doba ona je za prve sicilske retore, Empedoklove uenike Coraxa, Tiziju i Gorgiju, bila prije svega vjetina uvjeravanja, iji je zadatak bio da usavrava tehniku argumentacije. Postupno, meutim, i knjievnost postaje predmet prouavanja retorike, te retorika postaje prije svega teorija ukraene forme. Aristotel ve u Poetici (1966) posmatra neke ukrase u knjievnim djelima, a u Retorici (1987) doputa mogunost primjene retorikih ukrasa i u knjievnosti. Postupno dolazi do potpunog preokreta: retorika se vezuje najvie za "ukraavanje" govora (naroito knjievnih djela), dakle za poetsku funkciju jezika. Tako koncipirana retorika u srednjem vijeku bila je jedna od sedam vjetina, a zajedno sa gramatikom i dijalektikom inila je tri lijepe vjetine ili trivium. Jo iz antike retorike potie podjela retorike na pet dijelova: inventio (invencija) slui pronalaenju teme, argumenata i dokaza; dispositio (dispozicija) odgovara pojmu kompozicije; elocutio (elokucija) bavi se ukraavanjem iskaza, odnosno predstavlja teoriju tropa i figura; actio (akcija) obrauje nain izlaganja, gestove, intonaciju i slino, dok peti dio, memoria (pamenje) razvija mnemotehnike postupke. S vremenom retorika ipak postaje suvie kruta, postaje puki zbir pravila, a ukrasi (figure i tropi) postaju sami sebi svrhom, to dovodi do njenog postupnog pada. Osim toga, dok je antika retorika insistirala na etinosti svakog govora, u srednjem vijeku zanemaruje se taj zahtjev, tako da s vremenom sam naziv 'retorika' dobija negativnu konotaciju, kao vjetina govora kojom se govornik slui da bi ubijedio recipijente u svoje tvrdnje i onda kada one nisu istinite. Ipak, sedamdesetih godina dvadesetog vijeka budi se ponovno zanimanje za retoriku, ovaj put na novim osnovama, uz vrstu lingvistiku utemeljenost, naroito uz koritenje metoda semantike i lingvistike teksta. U centru panje tako shvaene retorike nalaze se elocutio i dispositio, dok ostali dijelovi ili odumiru ili postaju predmet prouavanja drugih disciplina. Za stilistiku su tri elementa tradicionalne retorike posebno znaajna: uenje o tropima i figurama, teorija kompozicije i teorija triju stilova. Tropi i figure kao osnova "teorije ukrasa" dugo su bili jedini preivjeli dio retorike, prvo u teoriji knjievnosti, a zatim i u stilistici. Protekle tri decenije oznaile su drukiji pristup, baziran na metodima lingvistike semantike. I nova retorika i stilistika pokuavaju ustanoviti formalne, funkcionalne i semantike kriterije po kojima se realiziraju figure. Osim toga, dok je tradicionalna retorika figure posmatrala statiki, pod utjecajem lingvistike teksta stilistika, naroito tekstualna stilistika, posmatra ove pojave ne samo kao ukrase, ne samo statiki, nego i kao sredstva argumentacije, te dinamiki, kao sredstva vezivanja teksta, kao svojevrsne stilistiko-semantike konektore. Tekstualna stilistika na izvjestan nain nastavlja i retoriko uenje o kompoziciji (dispositio), o rasporedu argumenata u tekstu. Uostalom, jo je Aristotelovo uenje o periodu impliciralo ukljuenost perioda u prethodni, tj. ostali tekst, a time moglo posluiti kao inspiracija za ispitivanje povezivanja dijelova teksta u vee cjeline i zkonitosti koje to omoguuju. Za razvoj funkcionalne stilistike naroito je vanu ulogu imao onaj dio retorike u kojem se izdvajaju razliiti tipovi diskursa. Antika je retorika izdvajala tri tipa diskursa (tj. tri tipa govora ili "besjeda"): sudski, genus iudiciale , savjetodavni (politiki), genus deliberativum , te epideiktiki (sveani) - genus demonstrativum ili laudativum . Svaki je tip morao imati dobru dispoziciju: uvod,
Retorika i stilistika 18
izlaganje predmeta, dokazivanje, pobijanje i zavretak. Jo je Aristotel pisao: "Ne bi trebalo zaboraviti da svakom rodu besede odgovara poseban stil. Nije isti stil u pisanoj i parniarskoj besedi, niti u skuptinskim i sudskim besedama" (Aristotel, 1987: 250). Mada je termin stil ovdje upotrijebljen u znatno drugaijem smislu nego to se danas upotrebljava, ipak se i u ovim iskazima vidi klica budueg izdvajanja funkcionalnih stilova na osnovu razliitih faktora. Kasnije se ovo uenje razvijalo naroito u ruskim retorikama 17. stoljea i docnije, da bi kod Lomonosova dobilo najpotpuniju formulaciju kao uenje o "tri stila", koje je razraivano jo u antikoj retorici. Ovim trima stilovima (visokom, srednjem i niskom, tj. uzvienom, umjerenom i jednostavnom) odgovaraju razliita jezika sredstva, kao i razliita sfera upotrebe.(Vomperskij, 1988; Lomonosov, 1952). Nema, dakle, sumnje da tradicionalna retorika uenjem o razlitim tipovima govora, kasnije uenjem o "tri stila" na izvjestan nain pred stavlja preteu funkcionalne stilistike. Istovremeno, suvremena retorika zbliava se sa funkcionalnom stilistikom po tome to ne prouava samo jedan tip diskursa, ve postaje "baza svakog diskursa" (Kibedi-Varga, 1976: 10). U principu se moe govoriti i o tome da ove dvije discipline razliitim terminima odreuju iste pojave. Tako npr. autori Ope retorike stavljaju znak jednakosti izmeu termina stilistiki postupak (stylistic device) i metabole, kojom oni imenuju sve stilske figure u irokom smislu rijei (Dubois, Edeline 1986: 275).
Raslojavanje jezika/jeziko variranje 19
Raslojavanje jezika/jeziko variranje Jedna od prvih sistematinih i znanstveno utemeljenih teorija o tome da jezik nije jedinstven i da se u zavisnosti od niza faktora raslojava na pojedine podsisteme ("funkcionalne varijante", kasnije "funkcionalne stilove") obino se vezuje za Praki lingvistiki kruok i njegove postulate. U naoj lingvistici ustalio se termin raslojavanje, mada nije najsretnije izabran, budui da zapostavlja injenicu kako se istovremeno odvija i suprotan proces, proces objedinjavanja tih podsistema u jezik (u jeziki sistem). U anglosaksonskoj lingvistici preovladava termin language variation (jeziko variranje) , koji ukazuje na injenicu da svi jezici "pokazuju unutarnju varijativnost" (Akmajian, Demers :1995, 259). Polazei od razliitih kriterija, mogue je izdvojiti razliite tipove raslojavanja jezika. Prema jednoj moguoj klasifikaciji razlikuju se etiri tipa raslojavanja jezika: a) socijalno, b) teritorijalno, c) individualno, d) funkcionalno-stilsko. (Radovanovi 1986) Socijalno raslojavanje jezika Socijalno raslojavanje jezika podrazumijeva istraivanje govornih uloga pojedinca, koje su direktno u vezi sa brojem njegovih socijalnih uloga. Ukupan broj govornih uloga ini govorni repertoar jedne osobe; naravno, nemaju svi iste govorne repertoare. Student matematike tako e virtuelno imati govorne uloge studenta matematike (poznaje metajezik nauke), sina (familijaran, neformalni stil), prijatelja (neformalan stil, uz primjesu argona, ponekad i vulgarizama), zaljubljenog mladia (emocionalno-ekspresivna leksika), ali i niz drugih uloga (kupca, pisca molbi...). itav je niz jezikih sredstava koja e se u tim govornim ulogama razlikovati. Ipak, jedno od tih sredstava posebno je zanimljivo i sa sociolingvistikog i sa stilistikog aspekta: zamjenice drugog lica kao sredstvo izraavanja formalnog/neformalnog stila. Suprotstavljenost zamjenica vi / ti odlian je lakmus-test za tip odnosa izmeu sugovornika. Ti zamjenica u obraanju obino se smatra znakom neformalnog stila, odnosno izrazom familijarnog obraanja, dok se zamjenica vi definira kao izraz utivosti i distanciranosti, tj. formalnog stila. Ove su zamjenice jo dobile oznaku zamjenica "moi i solidarnosti", to znai da uzajamna upotreba "ti"forme oznaava solidarnost sudionika u dijalogu, reciprona upotreba vi-forme ukazuje distanciranost, dok vi/ti odnos, tj. odnos nereciprociteta, snano signalizira razliku u statusu sugovornika, nadmo jednoga i potinjenost drugoga. Na osnovu ovih injenica stilistiar moe ispitivati rasprostranjenost jedne od tri varijante (ti/ti, vi/vi, vi/ti) u pojedinim stilovima (funkcionalnim, individualnim i drugim). Osim toga, posebno su zanimljivi sluajevi kada u knjievnosti ili u svakodnevnim situacijama sugovornici poinju dijalog u jednoj od tri varijante, a zatim se prekljuuju na drugu, pa ak i na treu varijantu. (1) Kad sugovornici koji su u bliskim, neformalnim odnosima, naglo preu na vi/vi komunikaciju, to je obino signal da su odnosi naglo zahladnjeli (time se izraava uvrijeenost ili promjena socijalnog statusa, obino na inicijativu jednoga od sudionika) ili su preneseni u zvaninu sferu (promjena stila uvjetuje i promjenu obraanja, npr. u komunikaciji na TV ili na sudu osoba koje se dobro poznaju), ili se pak pred treim licima prikriva bliskost sugovornika. Zanimljiv stilogeni primjer zabiljeen je u razgovoru dva mlada asistenta na fakultetu (jedan tek poinje raditi, drugi je pred odbranom doktorata): A: Nadam se da neu morati i tebi govoriti "vi" kad odbrani doktorat. B: Ma daj, otkud ti takve ideje?
A: C je bio moj stari poznanik, ali otkad je postao docent, obraam mu se sa "vi". B: Pa je l' mu to smeta? A: Ma kakvi, nita mi nije rekao. Slino je i u ehovljevoj prii "Debeli i mravi", gdje se na eljeznikoj stanici susreu dva biva kolska druga i zapoinju komunikaciju na ti . Meutim, kada se ispostavi da je jedan od njih na znatno viem poloaju od drugoga, ovaj drugi, do tada u razgovoru dominantniji, pokroviteljski raspoloen prema prvome, poinje upotrebljavati vi formu i cijelo njegovo jeziko ponaanje postaje drukije, snishodljivo. Komunikacija se naglo i prekida i pored nastojanja "monijeg" prijatelja da se vrati na poetni familijarni, neformalni stil. Pria stvara komini efekt (tanije, tuno-komini), to je i inae mogue oekivati u poigravanju sa ti/vi komunikacijom. (2) Prelazak sa vi/vi na ti/ti oznaava prelazak na neformalnu, intimnu komunikaciju, po pravilu na inicijativu jednog od sugovornika (starijeg, dominantnijeg u nekom pogledu). Poznati su Pukinovi stihovi "Prazno vi srdanim ti ona je grekom zamijenila...", koji ukazuju na mogunosti stilogenosti ovih formi i u poeziji. (3) Prilikom "novouspostavljene" ti -komunikacije dogaa se da sugovornici neko vrijeme pribjegavaju vi-formi iz navike, ali tada po pravilu slijedi korekcija: A: Kako ste, kolegice? B: Dobro sam, hvala, ali zar mi nismo na ti? A: Joj, oprosti, nikako da se naviknem. Da rezimiramo. Svaka od moguih kombinacija na ovom planu bit e stilski markirana ukoliko je suprotstavljena drugoj, uobiajenoj u datom kontekstu. U knjievnoumjetnikom stilu ti/vi opozicija moe biti u funkciji izraavanja razliitih odnosa meu likovima, a esto i u funkciju stvaranja kominog efekta. Razliite socijalne grupe takoer e se odlikovati razliitim varijetetima jezika, to se moe pratiti na vie planova - izmeu ostalog, moe se govoriti o stilovima pojedinih profesija, o slengu i argou (tajnom govoru nekih grupa, npr. lopova, kriminalaca, narkomana). Danas samo kao kuriozitet treba spomenuti nekad poznatu Marrovu hipotezu o tome da razliite socijalne klase zapravo govore razliitim jezicima, tako da engleski radnik bolje razumije svog kolegu iz tadanjeg SSSR-a nego svog gazdu, kapitalista. Ovakav apsurdan stav pokazuje da su pojednostavljivanja, krajnosti i iskljuivosti uvijek opasne po nauno miljenje. Osim toga, moe se govoriti i o polnom i starosnom raslojavanju jezika. Polno raslojavanje esto je uvjetovano upravo postojanjem socijalnih uloga namijenjenih polovima u odreenom drutvu. Istraivanja su pokazala razliit stepen zastupljenosti pojedinih tematskih leksikih polja u govoru ena i mukaraca (kod ena je mnogo razvijenije polje boja, mirisa, sredstava za ienje, emotivnoekspresivnih sredstava; kod mukaraca polje fudbala, polje oruja, rata i slino). Osim toga, zabiljeene su neke razlike i na fonetsko-fonolokom i prozodijskom planu (duljenje vokala kao sredstvo izraavanja emotivnog/ subjektivnog stava prema temi govora: di-i-vno , gro--o-zno ili bogatstvo ekspresivnih intonacija kod ena). Uoeno je i da ene pokazuju veu tenju za usvajanjem prestinijeg dijalekta, prestinijeg jezika u nekoj sredini od mukaraca. Suvremena istraivanja pokazala su da je veina tih razlika uvjetovana razliitim odgojem, poloajem mukaraca i ena, budui da se jasno ispoljava dominacija mukaraca. Dovoljno je pomenuti da cijeli niz profesija i zvanja nema ekvivalenta u enskom rodu (dekan, predsjednik, doktor - kao nauno zvanje, automehaniar, mornar i slino), a posebno injenicu da se pravi distinkcija u obraanju izmeu gospoa i gospoica s obzirom na to da li je osoba udata ili ne, dok se mukarac uvijek oslovljava neutralnom formom gospodin . Pod utjecajem razliitih pokreta za prava ena, koja spadaju u osnovna ljudska prava, u engleskom jeziku poklanja se velika panja ovom pitanju i pokuavaju se unijeti promjene u neke stereotipe o ulogama polova koji postoje u udbenicima, u tampi, u svakodnevnoj
komunikaciji - zapravo, u svim sferama komunikacija. Istina, navike se sporo mijenjaju, tako da se promjene vie mogu uoiti u pisanim formama jezika nego u sferi usmene komunikacije (Crystal 1994: 85). Osim toga, cijeli je niz studija o tipinim svojstvima konverzacije u mukom i enskom stilu (razliita frekvencija zapoinjanja konverzacije, upadanje u rije, razliiti naini izvinjavanja ili davanja komplimenata...) - vidi npr. (Tannen 1991, 1994, 1995). Kada je rije o starosnom raslojavanju jezika, onda se misli na to da u jednom trenutku u jednoj jezinoj sredini postoji nekoliko generacija, iji se jezik u nekim aspektima razlikuje. Djeiji govor takoer je bio predmet niza istraivanja, ali mogu se uoiti razlike izmeu govora mladih, zatim "vodee" populacije, a uz to i starijih generacija. Tako se recimo uoava da neki leksemi koji su bili argonski ili kolokvijalno markirani u mladosti sadanje generacije starijih pripadaju sferi neutralne leksike u generaciji dominantne skupine. Slino se moe promatrati zastupljenost arhaizama i neologizama kod svake skupine, a s tim u vezi i odreene promjene i razlike (zapravo, svrstavanje razliitih leksema u te skupine kod svake od navedenih grupa). Teritorijalno raslojavanje jezika Pod teritorijalnim raslojavanjem podrazumijevaju se razliiti dijalekti jednoga jezika ili njegove varijante. Dijalekti su po pravilu predmet prouavanja dijalektologije, a za stilistiku je zanimljivo prekljuivanje sa jednog koda na drugi, tj. sa jednog dijalekta na drugi u razliitim situacijama. Sociolingvistika prouava i tzv. urbane dijalekte, specifine govore pojedinih veih gradskih sredina. Ovi se varijeteti odnose na gradski supstandard (Radovanovi 1986: 180) - moe se, npr., govoriti o specifinoj redukciji samoglasnika kao obiljeju sarajevskog govora, o specifinim elipsama i frazama ("'a ima?") i slino. Zanimljivo je uporediti situacije u kojima govornik prelazi sa manje prestinog dijalekta na prestiniji i obrnuto; osim toga, upotreba dijalekta moe oznaavati govornikovu elju da izrazi svoj integritet, posebnost. U nekim situacijama preklapaju se, odnosno meusobno utiu jedno na drugo, dijalekatsko i funkcionalno-stilsko raslojavanje. Naime, dva sugovornika (oba zaposlena u nekom naunoistraivakom institutu) mogu govoriti u dijalektu dok piju kavu ili u nekoj slinoj neformalnoj situaciji, ali prelaze na standardni, knjievni jezik im se prekljue na jezik nauke. Mogu je, naravno, i obrnuti proces, kao i niz prelaznih sluajeva. Posebno se moe istraivati zastupljenost dijalekta u knjievnosti ili u urnalistikom i publicistikom stilu, to moe imati nekoliko osnovnih funkcija, od kojih su najznaajnije sljedee: 1. govorna karakterizacija likova, 2. zraavanje autorove privrenosti odreenom dijalektu, njegova tenja za promjenom statusa toga dijalekta ili za njegovim ouvanjem; obrnuto, elja za pokazivanjem niskog statusa nekog dijalekta, ismijavanje onih koji ga upotrebljavaju - u sutini, to je politika/ ideoloka funkcija; 3. dijalekt u knjievnosti ili publicistici predstavlja svojevrstan postupak oneobiavanja (zaudnosti), to je za stilistiku i najzanimljivija funkcija. Mogua je i kombinacija svih ovih faktora (uporedi, npr.. Krleinu upotrebu kajkavtine). Uz sve to, moe se govoriti i o dijalektolokoj stilistici , koja bi prouavala sve stilski markirane osobine pojedinih dijalekata, i to na svim jezinim nivoima. Naime, smatra se da opis dijalekta ne moe biti potpun bez opisa njegovog funkcioniranja, a svako prouavanje dijalekatskog sistema nepotpuno je bez prouavanja njegovih stilskih svojstava, ekspresivnih varijanti i slino (Finka 1966).
Individualno raslojavanje Individualno raslojavanje jezika bilo je u nekim stilistikim kolama shvaeno kao jedini pravi predmet stilistike. Prouavan je individualni stil (idiostil), te je i sama stilistika bila stilistika pojedinca. Individualni stil podrazumijeva ukupnost jezikog ponaanja, kompletan jeziki repertoar nekoga pojedinca. Ve tempo govora, boja glasa, specifinosti glasovnih realizacija pojedinih fonema, repertoar intonacijskih tipova mogu posluiti kao prepoznatljive crte nekog idiostila. Sline specifinosti mogu se odrediti i na drugim jezikim nivoima, to sve ini ukupnost tog individualnog stila. Poseban sluaj prouavanja idiostila jeste prouavanje individualnog stila nekog pisca (pjesnika, dramaturga, esejista...). Lingvostilistika upravo ovaj aspekt ponekad smatra svojim najvanijim zadatkom i predmetom, a postignuti rezultati obino donose zapaanja koja su vrijedna i za teoriju ili historiju knjievnosti. Naravno, treba naglasiti da je tu idiolekt shvaen znatno ue, samo kao ukupnost pismene realizacije knjievnoumjetnikog stila tog pisca, dok cijeli niz njegovih drugih osobenosti ostaje u pozadini. Funkcionalno-stilsko raslojavanje Ovaj je tip raslojavanja najznaajniji za stilistiku, posebno za funkcionalnu stilistiku, iji je to osnovni predmet prouavanja. Mada se korijeni uoavanja razliitih stilova koji su povezani sa razliitim sferama upotrebe jezika, sa funkcionalnim potkodovima, vezuju jo za antiku retoriku (v. o tome u poglavlju Retorika kao pretea stilistike), osnivaima ovog pravca smatraju se lingvisti iz Prakog lingvistikog kruoka. U uvenim Tezama iz 1929. izriito se naglaava: "Potrebno je ispitivati forme jezika u kojima ima potpunu prevagu jedna funkcija, i forme u kojima se proimaju nekolike funkcije; pri tome, osnovno je pitanje razliitih aktuelnih hijerarhija funkcija." Istovremeno, "Svaki funkcionalni jezik ima vlastiti sistem konvencija - vlastiti jezik" (Teze 1986: 163). Na osnovu tih stavova razvijala se dalja tipologija i definiranje funkcionalnih stilova kao potkodova koji su vezani za odreenu sferu upotrebe jezika, a odlikuju se specifinim odabirom i kombinacijom jezinih sredstava. Nastala u okviru strukturalne lingvistike i stilistike, teorija funkcionalnih stilova svojim pravim objektom smatra vezani tekst, te je ona primarno tekstualna disciplina, neodvojiva od lingvistike teksta (Toovi 1988: 77). Moe se rei da se i u ovom segmentu uspostavlja manje odnos opozicije, a vie komplementaran odnos sa poststrukturalistikom teorijom apsolutizacije teksta. Pri tome poststrukturalna stilistika tekst shvaa kao mjesto (site) proizvoenja znaenja na interaktivan, dinamiki nain, uz viestruke mogue interpretacije koje polaze od razliitih njegovih itanja u razliite svrhe. Vano je napomenuti da se termin funkcionalni stil donekle poklapa sa jednim od niza znaenja termina diskurs : "kao brojna imenica ('a discourse'), on znai relativno diskretan podskup cijeloga jezika, koji se upotrebljava u specifine socijalne ili institucionalne svrhe" (Asher 1994: 940). Ovome treba dodati i termin registar , koji se u anglosaksonskoj lingvistici esto upotrebljava u znaenju u kojem se ovdje upotrebljava funkcionalni stil (o ovome je ve bilo rijei u poglavlju Registar vs. stil). Funkcionalni stilovi predstavljaju sistem koji se razvija u skladu sa razvojem drutva, tako da klasifikacije uvijek mogu biti revidirane i unaprijeene s obzirom na irenje sfera komunikacije. Ruska funkcionalna stilistika izdvaja pet funkcionalnih stilova: nauni, publicistiki, knjievnoumjetniki, administrativni i razgovorni. eka i poljska stilistika proiruju tu klasifikaciju, a jedna od novijih klasifikacija jeste klasifikacija B. Toovia (1988), koji uz pet navedenih funkcionalnih stilova uvodi i est meustilova (scenaristiki, esejistiki, reklamni, memoarski,
oratorski i epistolarni). Meustilovima ovaj autor smatra one stilove koji imaju osobine dvaju ili vie stilova. U ovoj knjizi ta se klasifikacija donekle mijenja. Smatra se da podjela na profane i sakralni stil prethodi daljoj podjeli, isto kao podjela na vojni i civilne stilove. Primarni funkcionalni stilovi jesu sljedei: nauni funkcionalni stil, urnalistiki stil, publicistiki, knjievnoumjetniki, administrativni i razgovorni (konverzacijski). Publicistiki stil razdvojen je, dakle, na dva stila, na urnalistiki i publicistiki. urnalistiki se vezuje za sferu svih medija - novina, radija, televizije, a sadri dva podstila: informativni i informativno-analitiki. Publicistiki stil dijeli se na knjievno-publicistiki, publicistiki u uem smislu, memoarski i naunopopularni podstil. Novinu predstavlja svrstavanje nauno-popularnog podstila u ovaj stil, a ne u nauni, iako je ve i ranije u literaturi ukazivano na njegovo specifino mjesto izmeu ta dva stila. Ako se poe od stilskih, a ne tematskih karakteristika (ukazano je da ista tema moe biti realizirana u vie stilova), vidjet e se da ovaj podstil osim teme i nekih leksikih i frazeolokih elemenata (npr. u njemu postoje neki termini i terminoloke sintagme) nema mnogo drugih obiljeja naunosti, naroito ne njegov formalni aparat, dok ima niz karakteristika publicistikog stila (detaljnije u ovome v. u poglavlju Publicistiki stil). Osim toga, i memoarski je podstil prebaen u ovaj stil umjesto u zaseban meustil, budui da su njegove dominantne karakteristike takoer najblie takvom odreenju. Sekundarni funkcionalni stilovi jesu: esejistiki, scenaristiki, reklamni, stripovni i retoriki . Epistolarni stil ne izdvaja se posebno, budui da pisma mogu pripadati administrativnom stilu (poslovna, diplomatska pisma i slino), urnalistikom i publicistikom stilu (otvorena pisma, pisma kao podvrsta dnevniko-memoarske grae, pisma italaca), razgovornom stilu (meu bliskim poznanicima), naunom stilu (nauna prepiska) ali mogu imati i elemente knjievnoumjetnikog stila (ako su njegov dio, ako se radi o epistolarnoj knjievnosti, pa ak i ako su to primarno pisma nekome upuena). Naziv sekundarni stilovi oznaava ili njihovu specifinu sloenu semiotiku prirodu, u kojoj pored verbalne komponente postoje jo neke, npr. vizuelne ili auditivne (reklamni i stripovni stil) ili pak njihovu uu, specijaliziranu sferu funkcioniranja i manju razuenost na podstilove (scenaristiki, esejistiki, retoriki stil). Sakralni stil vs. profani stilovi Izvan podjele na funkcionalne stilove stoji podjela na sakralni stil i profane stilove. Moe se zapravo rei da ova podjela prethodi daljoj funkcionalno-stilskoj podjeli, na neki nain je zapravo pred-funkcionalna. Sakralni stil obuhvata sferu usmene i pismene religijske komunikacije, poev od svetih knjiga razliitih religija pa do jezika i stila izvoenja religijskih obreda, molitvi, obraanja vjerskih slubenika vjernicima i slino. Neki od ovih anrova preteno su monoloki, drugi pak dijaloki, ali u oba sluaja moe se govoriti o njihovom visokom stepenu zadatosti, o postojanju ustaljenih jezinih struktura ija upotreba oznaava pripadnost odreenoj religijskoj zajednici. Mali je stepen mogunosti razvijanja individualnog stila, osim kod obraanja vjerskih slubenika vjernicima (propovijedi i sl.), koje mogu stilski prei u sferu oratorskih anrova. Znaaj svetih knjiga kao to su Biblija ili Kur'an za razvoj pismenosti kod mnogih naroda nesumnjiv je. Tako se moe ustvrditi da distribucija sistema pisama u svijetu danas odraava mnogo vie distribuciju religija u svijetu nego distribuciju jezinih familija (Crystal 1994: 384). S druge strane, i svete knjige ukazuju na znaaj jezika (poznato je recimo biblijsko I bi rije koje ukazuje na rije kao prapoelo; zanimljivo je to uporediti sa shvatanjem u Witgensteinovoj filozofiji jezika da nema niega izvan rijei), a veina religija naglaava da je jezik boanskog porijekla. Sakralni stil uz druge jezike funkcije posjeduje i fatiku (poznavanje ustaljenih formula kao nain izraavanja pripadnosti jednoj vjerskoj zajednici) i magijsku funkciju. Zbog naglaavanja vanosti te magijske funkcije mnoge religije uvaju poseban jezik za sakralnu komunikaciju, jezik
koji nije i jezik kojim se ta religijska zajednica koristi u ostalim sferama komunikacije. Takav je primjer upotrebe latinskog u katolikoj religiji, crkvenoslavenskog u pravoslavnoj ili arapskog koji nije i govorni arapski jezik u islamu. Na taj nain ovaj jezik postaje oneobien, a samim tim izraena je njegova magijska funkcija, budui da on djeluje zvuanjem, ritmom, ponavljanjem i drugim obiljejima rituala, a maksimalno je udaljen od profanog jezika u kojem rijei izanalom upotrebom (ponekad i zloupotrebom) kao da gube svoje znaenje i smisao. Zbog svega toga ouvanje izvornog jezika kojim su svete knjige pisane u veini religija smatra se posebno vanim zadatkom. Taj je jezik esto arhaian, tako da se uz svete knjige daju komentari, kao svojevrsni oblik metatekstualnog dijaloga sa izvornikom. Postupku prevoenja ovih knjiga pristupa se uvijek sa velikom panjom (neke religije ak smatraju da prevoenjem jezik gubi svoja sakralna izvorna obiljeja, to jo jednom pokazuje koliko i u ovom tipu tekstova poruka postaje u centru panje, dakle, rije je o esteskoj/poetskoj funkciji jezika sa magijskim uklonom), to moe biti predmet prouavanja kontrastivne stilistike. Osim svih ovih aspekata, stilistiku zanimaju i sluajevi kada svete knjige postaju prototekstovi za knjievnoumjetnike tekstove. Poznato je da se uz tematsko metatekstualno nadovezivanje (v. npr. priu Ahasver N. Ibriimovia, roman Majstor i Margarita M. Bulgakova, Juda Iskariotski L. Andrejeva), esto preuzimaju i citati (citat iz Kur'ana kao epigraf za roman Dervi i smrt M. Selimovia). Stilski efekti ove svojevrsne preregistracije, intertekstualni dijalog na ovom planu i sve implikacije koje iz toga proizlaze pruaju bogat materijal za istraivanje. Dometi i granice klasifikacije funkcionalnih stilova ta uraditi sa prelaznim anrovima, ili ak sa veim formama koje nisu uvijek uzimane u obzir? Kamo sa stilom ljubavnih romana iz tzv. enskih asopisa, bajalica i zagonetki? ta je sa voznim redom, telefonskim imenikom, jelovnikom u restoranu? Sve su ovo pitanja kojima se u novije vrijeme pridruuju i nova: kako odrediti stil e-mail poruka, interneta? Jo je kultni teoretiar masovnih medija Mc Luhan ukazao na to da je "medij poruka", to znai da priroda medija bitno odreuje formu, ali i sadraj poruke. Jasno je da i stil poruke ne moe pri tome ostati nepromijenjen. Poststrukturalna stilistika ovdje upotrebljava termin hipertekst da bi oznaila tekstove hipermedija, npr. interneta i slino, a zbog specifine prirode takvog teksta on se ne izdvaja u okviru funkcionalnih stilova, ve se o njemu govori u okviru stilistike teksta, u poglavlju Stilistika hiperteksta i hipermedija - novi izazov. Da li je dovoljno odvojiti sakralne od profanih tekstova, a pri tome zasebno izdvojiti funkcionalne stilove? Ponekad se mogu nai klasifikacije koje pomalo nasilno pokuavaju smjestiti sve ove male, granine forme u postojee stilove ili ih opet potpuno ignoriraju. Da nijedna klasifikacija nije idealna, pokazuje i primjer kritike i tekoe oko njenog svrstavanja u neki stil. Naime, kritika se na osnovu svojih karakteristika moe svrstati u urnalistiki stil (ako je rije o "dnevnoj" kritici, koja je primarno informacija o nekom umjetnikom dogaaju uz nekoliko impresija svoga autora), moe pripadati esejistikom stilu, ukoliko je opremljena naunim aparatom i rezultat naunog promiljanja, moe biti pisana naunim stilom. U takvim sluajevima umjesno je govoriti o anru kritike, a stilska pripadnost odreuje se svaki put posebno, odnosno, pojedini tipovi kritike izuavaju se u okviru svakog od tih stilova. Slian postupak moe se primijeniti i u drugim sluajevima kod kojih se pojavljuje problem klasifikacije (npr. u ve spomenutim epistolarnim anrovima ili kod putopisa). Vano je shvatiti da nijedna klasifikacija stilova nije apsolutna, zauvijek data, a da razvoj stilova, mijenjanje pripadnosti nekog anra, pojava novih stilova samo potvruju polaznu hipotezu o funkcionalno-stilskoj diferencijaciji kao procesu koji neprekidno traje i koji je u meusobnoj zavisnosti sa razvojem i diferencijacijom ljudskih aktivnosti. Da je to tako, potvruje i primjer jednog malog anra koji je prvobitno zamiljen kao anr sa izrazitom dominacijom informativne, tj. referentne funkcije - rije je o anru teatarskog programa. U svojoj osnovi ovaj anr treba posluiti davanju podataka o nekom teatarskom dogaaju, te sadri imena glumaca (sudionika openito) i podjelu uloga, imena reisera, dramaturga (dirigenta,
koreografa...) i slino, podatke o autoru teksta i samoj predstavi, ponekad fotografije iz te predstave ili iz ranijih izvoenja i slino. Uz to, nije rijetkost da se u programu nae i citat iz dramskog teksta koji se izvodi kao ilustrativni citat, koji i dalje ostaje u funkciji osnovnog zadatka - prenoenja informacije. Meutim, ako je jedan teatarski program u cjelini zamiljen kao anr koji ima dodatnu estetsku funkciju, te koji i sam postaje umjetnika injenica, umjetniki cjelovit tekst, u kome je vizuelna komponenta takoer element takve injenice, onda on pokazuje mogunost prevazilaenja anrovskog ogranienja i nagovjetava novu stilsku markiranost takvog programa (Program predstave San ljetne noi u reiji Admira Glamoaka, ur. M. Kovaevi, Narodno pozorite u Sarajevu, 1997) kao kolanog teksta sa veoma izraenom estetskom i konativnom funkcijom. Lingvistika stilistika i jeziki varijeteti Sva etiri tipa raslojavanja mogu biti predmet prouavanja u lingvistikoj stilistici; istovremeno, neki tipovi su primarno stilistiki (funkcionalno-stilsko raslojavanje), dok su drugi primarno predmet prouavanja za druge lingvistike discipline. Teritorijalno raslojavanje, npr., predmet je prouavanja dijalektologije, socijalno raslojavanje primarno se izuava u sociolingvistici, a polno raslojavanje istrauju sociologija, psihologija, enske studije, tj. tzv. gender studies , antropologija... Na izvjestan nain svi ovi varijeteti jezika preklapaju se u diskursu, prije svega kao individualni i grupni stilovi ili kao njihovi elementi, tako da ih lingvostilistika analiza nuno mora promatrati u meusobnim odnosima. Istovremeno, stilistika se moe bazirati na istraivanju pojedinih stilova (npr. "mukog" naspram "enskog"), a pri analizi knjievnoumjetnikih tekstova pokazuje se da govorna karakterizacija likova ne moe biti uspjena bez uzimanja u obzir razliitih tipova raslojavanja jezika. Stilistika kompetencija Sve prethodno reeno moe se svesti i na pitanje stilistike kompetencije . Naime, ako je jezik kao sistem shvaen kao kod, onda su svi jeziki varijeteti, odnosno stilovi, zapravo njegovi potkodovi. Stilistika kompetencija pojedinca direktno je proporcionalna njegovom poznavanju razliitih jezikih potkodova, kao i uspjenom prekljuivanju sa jednog potkoda na drugi, a takoer i njegovoj sposobnosti da prepozna stileme u nekom tekstu i pravilno odredi "stilski paso" neke jezine jedinice. Znaaj ovoga tipa kompetencije posebno se moe uoiti i kod uenja stranog jezika, gdje se prvo usvajaju pravila koda - jezika kao sistema, a stilistika kompetencija usvaja se postupno i ne uvijek do kraja. Poseban aspekt stilistike kompetencije, kvalitativno drugaiji od bazinog aspekta, jeste stilistika kreativnost kao odlika individualnog stila pojedinca. Stilistika performanca, analogno komunikativnoj performanci, moe se odrediti kao konkretna realizacija stilistike kompetencije u jednom govornom aktu ili dogaaju. I ovdje su, dakle, kompetencija i performanca dva lica jednoga novia, jednoga lista papira, i kao takve viestruko su meusobno uvjetovane.
Nauni funkcionalni stil 26
Nauni funkcionalni stil

Nauni stil ostaje oksimoronski u svojoj sri: skroman u svojim verbalnim resursima, herojski u svojoj svrsi nita manje ve opis realnosti". (Gross 1996: 17)
Nauni funkcionalni stil jedan je od pet stilova koji se realiziraju primarno u pismenoj formi, mada u okviru njega postoje i anrovi sa usmenom realizacijom. Nerijetk o se ovaj stil svrstava i u grupu tzv. "specijalnih" stilova, tj. onih stilova koji imaju odreenu uu, specijalnu sferu upotrebe (isp. npr. i administrativni FS). Tradicionalno stilistiari ovome stilu pripisuju svojstva objektivnosti, preciznosti, tanosti, a esto i racionalnosti. Pa ipak, iako su ponekad apsolutizirana upravo ova svojstva, naunom stilu ne moe se odrei ni zastupljenost emocionalno-ekspresivnih sredstava, a samim tim i subjektivnosti. Prije se moe rei da je povrinska objektivnost i ne-emocionalnost toga stila rezultat razliitih stilistikih postupaka. Tim se stilistikim postupcima "uklanjaju tragovi" emocionalnosti i ekspresivnosti, ali ona je pri tome implicite prisutna u nizu formi (svaki naunik eli uvjeriti naunu zajednicu u ispravnost svojih ideja, misli, zakljuaka, teorija; on je duboko subjektivno uronjen u ono o emu govori!). Odatle nije neobino to se uz stilistiku specifinostima naunog teksta bavi i posebna disciplina, nazvana retorika nauke. Na zapadu se ova disciplina prije svega razvija sa uvjerenjem da moe istraiti koji su najefektniji naini i sredstva za uspjeno prenoenje naune informacije, tj. pomoi efikasnijem i efektnijem organiziranju naunog diskursa. Evo nekoliko vanih postulata ove discipline. A) "Retorika je vie od ureivanja izloga; ona ispituje nune i dovoljne uvjete za stvaranje ubjeivakog diskursa u svim sferama. Nauka ne moe biti iskljuena iz toga." (Gross 1996: viii). B) "Retoriki, stvaranje znanja jeste zadatak koji poinje od samo-ubjeivanja a zavrava sa ubjeivanjem drugih". (Gross 1996: 3) C) Retorika znanosti promatra znanstvene tekstove kao retorike objekte, ija je namjena ubjeivaka; istovremeno, ona im ne odrie mogunost postojanja estetske dimenzije. Ta dimenzija, meutim, za retoriku znanosti nije cilj po sebi - ona je uvijek "sredstvo ubjeivanja, nain uvjeravanja znanstvenika da je neka konkretna nauka ispravna. U nauci, ljepota nije dovoljna..." (Gross 1996:5). Istovremeno, ova disciplina surauje sa stilistikom u prouavanju razvoja naunog stila, promjena koje se u njemu odvijaju, u prouavanju njegove kompozicije i rasporeivanja argumenata. Dominantna jezika funkcija naunoga stila ipak jeste referencijalna funkcija - njegov je zadatak donoenje novih informacija; uz to, vidjeli smo, nije mu strana ni konativna (ubjeivaka, argumentativna), pa ni ekspresivna funkcija. S obzirom na zastupljenost definicija, esto se sree i metajezika funkcija, a ponekad i fatika (ovdje se prije svega misli na ustaljene izraze, fraze, konektore koji signaliziraju da je rije o naunom tekstu, a sami po sebi ne prenose nove informacije). Evo nekoliko takvih ustaljenih fraza i izraza:
U prethodnom poglavlju pokazano je da... U daljem tekstu razmatra se... Predmet ovoga rada jeste/ jesu... Ovaj rad treba posluiti kao poticaj za dalja istraivanja u oblasti XX... Zadatak ovoga rada nije davanje potpunih odgovora; on treba da svojim postavljenim pitanjima inicira nova istraivanja... Da zakljuimo. Da rezimiramo. Nerijetko se u funkcionalnoj stilistici na osnovu formalnih kriterija tvrdilo da je nauni stil izrazito monoloki stil. Poststrukturalistika stilistika mora, meutim, uzeti u obzir injenicu da upravo nauni tekst predstavlja sjajan primjer intertekstualnosti, a time, naravno, i dijaloginosti. Signali intertekstualnosti u ovome su stilu signali par excellence: navodnici, citati, polucitati i "prepriavanje" "tueg govora", dio naunog teksta poznat kao "historija pitanja", spisak koritene literature, fusnote i slino. "Prizivanjem autoriteta prethodnih rezultata poetni dijelovi naunih radova podvlae znaaj i relevantnost trenutnog istraivanja; citiranjem autoriteta prethodnog postupka ovi dijelovi utvruju naunikov kredibilitet kao istraivaa" (Gross 1996: 13). Isti autor govori kako zapravo svi nauni radovi postaju dijelom mree odnosa autoriteta. Ukratko, dijalogina, ak polifona, vieglasna struktura naunoga stila moe posluiti kao obrazac intertekstualnosti. Odatle postmoderna knjievnost posee i za elementima naunog stila (fusnotama i citatima) kao sredstvima oneobiavanja svoga teksta i kao sredstvima koji na sjajan ogoljavaju intertekstualnost tih knjievnoumjetnikih tekstova. Dovoljno je u ovome kontekstu pomenuti samo Borgesove pripovijetke ili roman Manuela Puiga Poljubac ene pauka (detaljniju analizu vidi u poglavlju o tekstostilistici). Nauni stil moe se podijeliti na dva podstila: usko nauni (ili nauni u uem smislu) i naunoudbeniki. Neki autori izdvajaju i nauno-informativni podstil, koji bi obuhvatio referativna i informativna izdanja - bibliografije, popise literature (Toovi 1988: 82-83). Meutim, spisak literature ili bibliografija moe se smatrati segmentom naunog teksta, njegovom aparaturom, za ije biljeenje postoji nekoliko standarda, ali ostaje otvoreno pitanje da li se uope sekundarna graa moe stilski karakterizirati. Isti autor ovdje izdvaja i naune ocjene i naune projekte, koji nikako ne mogu spadati u ovu grupu, budui da imaju i elemente kritike, prikaza, i elemente admininstrativnoga stila jer su visoko shematizirani. Usko nauni podstil Usko nauni podstil posjeduje svu naunu aparaturu (fusnote, biljeke, literaturu), dakle, sve ono to u formalnom smislu predstavlja svojevrstan "okvir" za prezentaciju naunih saznanja. Danas su u svijetu izuzetno razvijena pravila za uvoenje citata, za nain i mjesto biljeenja referenci; tano su odreeni formalni kriteriji koje tekst mora zadovoljiti da bi bio objavljen u naunom asopisu (ovdje spada nain pisanja apstrakta i rezimea, postojanje predmetnog i imenskog indeksa na kraju knjige ili monografije, mjesto i nain navoenja literature i dr.). Mada se ovim pravilima bave druge naune discipline, npr. bibliotekarstvo i scientologija, za stilistiku je to izuzetno znaajan aspekt naunog stila, njegovo distinktivno obiljeje, formalni "okvir" koji uz ustaljene fraze o kojima je ve bilo rijei i uz termine signalizira i manje upuenom itaocu da ima posla sa naunim tekstom.
Znanstveni citat po svojoj prirodi primarno je ilustrativne prirode (u knjievnosti on moe imati i iluminativnu funkciju - o tome v. u poglavlju Intertekstualnost, metatekst, citatnost, autoreferencijalnost), to znai da ima vie funkcija: (a) citat signalizira da je rije o naunom tekstu i da njegov autor potuje formalne okvire toga teksta i stila; u tom smislu njegova je funkcija i autoreferencijalna (nauni tekst ukazuje na samoga sebe kao nauni tekst); (b) citat treba potvrditi neku autorovu misao, ilustrirati je, ili pak pokazati stav sa kojim se autor ne slae - "citiranje uvijek podrazumijeva vrijednosni (odnosno relacioni) sud prema faktinom sadraju samog teksta citata" (Bakari 1996: 150); (c) konano, citat uvijek uoljivo pokazuje dijaloginost i intertekstualnost naunog teksta; on uvijek pokazuje upuenost na Drugoga, na Drugo, ali istovremeno postaje i dio novoga teksta, u kojem uspostavlja nove odnose - "time je znanstveni citat i prenosnik znaenja i samo znaenje" (Bakari 1996: 150). Struktura naunog teksta po pravilu od kraja 19. stoljea do danas zasnovana je na bazinom principu IMRAD. Ovaj akronim oznaava nune dijelove znanstvenog teksta: I oznaava Introduction, tj. Uvod; M oznaava Metode; R Rezultate, a D Diskusiju. Drugim rijeima, formula IMRAD pomae autorima da organiziraju materijal i napiu tekst, dok urednicima, recenzentima i itaocima uope omoguava lake kretanje kroz tekst: "Koje se pitanje (problem) prouavao? Odgovor daje Uvod. Kako je problem prouavan? Odgovor su Metodi. Kakvi su rezultati? Odgovor su Rezultati. ta ti rezultati znae? Odgovor je Diskusija." (Day 1993: 7) Kao i svaki stil, i nauni stil mijenja se tokom historijskog razvoja, a razlikuje se i s obzirom na tip nauke, tj. naunu granu. Jezik nauke 19. vijeka nije isti kao jezik nauke 20. vijeka; stil naunog teksta iz egzaktnih nauka razlikuje se od stila humanistikih znanosti, a unutar ovih dviju grupa pojedine nauke takoer se razlikuju. Dovoljno je kao potvrdu uzeti nekoliko primjera. Dok je ranije uobiajena forma za izraavanje autorove radnje bila forma 1. l. mnoine (tzv. "autorsko mi "), u suvremenom naunom stilu tei se ka polu bezlinosti (upotreba pasivnih konstrukcija, bezlinih, kao da tekstu na formalnom planu daje vei stepen objektivnosti, neutralnosti, a time i veu teinu). Svaka nauka tei izgradnji to preciznijeg vlastitog jezika kao svoga metajezika, u kojem e se to vie izbjei vieznanost, a time i neodreenost i nedovoljna naunost termina. Uz termine, tom cilju usmjereni su razliiti nauni kodovi kao neverbalna sredstva (hemijski simboli, fiziki, matematiki znakovi...), koji s jedne strane odvajaju tu nauku od drugih oblasti ljudskog znanja, a s druge strane je internacionaliziraju, budui da vrijede jednako u svim naunim sredinama (ili bar indoevropskim). U tom pogledu egzaktne nauke znatno su dalje otile od humanistikih znanosti, kod kojih su este upotrebe u znaenju termina rijei koje se sreu i u svakodnevnom govoru u neterminolokoj upotrebi (npr. stil !). Nauni tekstovi uz verbalna sredstva mogu se koristiti i ikonikim znakovima: grafikonima, tabelama, crteima, fotografijama, ultrazvunim snimcima itd. Sve to u funkciji je preglednosti, loginosti, preciznosti kojoj nauka mora teiti, a ujedno tvori ukupnost crta koje ine nauni stil. Poseban segment naunih tekstova, vana njihova odlika, jesu saeci/rezimei, koji se nalaze na poetku ili na kraju teksta, po pravilu na jednom od svjetskih jezika (ili na jeziku koji preporui urednitvo). Urednitvo u uputama autorima moe naznaiti koje su bitne karakteristike saetka. Saetak prua kratku informaciju o sadraju rada i o osnovnim zakljucima, pisan je u formi treeg lica ili u bezlinim se-reenicama i pasivnim konstrukcijama, po pravilu nema citata. Ponekad se uz rezime navodi nekoliko kljunih rijei, bitnih za brzu identifikaciju i klasifikaciju sadraja rada.
Ponekad upravo okvir naunog stila (ustaljene fraze, konektori, fusnote, autorska mnoina pluralis modestiae -, pasivne konstrukcije i drugo) stvara privid naunosti i vrijednosti rezultata koji se daju u tekstu, te se tako moe govoriti o cijelom nizu postupaka koji slue fetiizaciji naunog stila (kiljan 1989: 68-81).injenica je da je za fetiizaciju pogodniji jezik drutvenih disciplina od jezika egzaktnih nauka, ali je ona univerzalno svojstvo naunog stila uope. I pored toga, okvir naunoga teksta ima niz pozitivnih svojstava: on olakava praenje naune literature, nalaenje potrebnih podataka, pojednostavljuje komunikaciju i traenje potrebnih jezinih obrazaca za izraavanje odreenih misli. Osnovni anrovi usko naunog stila jesu: nauni rad, izvorni znanstveni lanak, pregledni lanak, struni lanak, nauna knjiga, monografija, referat, recenzija, doktorat, magistarski rad, a poeljno bi bilo da njegove uzuse potuju i diplomske i seminarske radnje. Posebni anrovi toga stila jesu enciklopedijski (lanci i natuknice), koji se odlikuju dodatnim svojstvom zgusnutosti, pregnantnou stila i maksimalnom informativnou. Mada se veina ovih anrova realizira u pismenoj formi, postoje i znanstveni anrovi sa primarno usmenom realizacijom: usmeno predavanje ili referat na naunom kongresu, na skupu naunika iz iste oblasti, nauna diskusija, ekspoze prilikom odbrane doktorata ili magistarskog rada i slino. Usmena realizacija nuno uvjetuje neke stilske specifinosti ovih anrova. Prije svega, i pored pripremljenosti, najee i pored toga to postoji i pismeni tekst na osnovu kojeg autor govori, u usmenom govoru javljaju se pauze, oklijevanja, potapalice (ovaj, m-m,), ponavljanja, prekidi reenice, gubljenje toka misli, digresije i slino. U anru naune diskusije esto se biljee emocionalno-ekspresivna sredstva, sredstva ocjene/vrednovanja ( ini mi se da je kolega sjajno uoio...; Nikako se ne moe prihvatiti tvrdnja da...; To je po mom miljenju nedovoljno ubjedljivo... i sl.). Osim toga, ovdje su mogua i pitanja, te se realizira eksplicitan dijalog izmeu autora i drugih kolega-naunika, uz bazino ouvanje osobina naunog stila, ali i uz dodavanje drugih elemenata, ak i kolokvijalnih. Istraivanja (ukareva 1985) pokazuju da u tipina jezina sredstva za izraavanje sumnje i neslaganja u okviru naune diskusije spadaju: (a) leksika sredstva: glagoli koji imaju semantiku neslaganja i sumnje u vjerodostojnost tvrdnje ( sumnjam, ne slaem se, pitam se... ); rijece za negaciju ( ne ); intenzifikatori i modalne rijei ( sigurno, nipoto, teko da moe..., apsolutno, donekle... ); (b) leksiko-sintaksika sredstva (fraze i reenice koje su ve postale ablonizirane i mogu se smatrati propozicionalnim konektorima ovoga anra): koliko ja znam, prema mojim istraivanjima, bojim se da se ne moe prihvatiti, vjerujem da nema osnove za takvo tumaenje... i sl. Uz to, kako to navodi ukareva, zanimljiva je specifina upotreba veznika ali (meutim) kao konektora koji povezuje dva suprotna dijela iskaza: jedan, u kojem emitent poruke istie pozitivne strane istupanja svoga kolege, i drugi, u kojem izraava svoje neslaganje sa nekim tvrdnjama iz tog istupanja, npr: Rad kolege NN predstavlja veoma zanimljiv pokuaj klasifikacije funkcionalnih stilova, ali ini mi se da su pomijeani razliiti kriteriji... Kad god se govori o usmenoj realizaciji nekoga teksta, onda se nuno uvode i pravila koja vrijede u konverzacijskom stilu, to stvara specifinu kombinaciju na stilskom planu.
Nauno-udbeniki podstil Dok je usko nauni stil namijenjen za komunikaciju izmeu naunika, dakle, izmeu ljudi koji posjeduju veliki fond zajednikog znanja o odreenoj oblasti, nauno-udbeniki podstil namijenjen je za obuavanje adresata koji tek postupno savladavaju neke segmente odreene nauke. Jasno je da se pri tome razlikuje stil udbenika u zavisnosti od nivoa na kojem se odreena disciplina predstavlja (npr., razlikuje se jezik udbenika za osnovno, srednje i visoko obrazovanje ili udbenika za usavravanje na viim nivoima). Ta se razlika prije svega uoava u stepenu uvoenja metajezika nauke: svaki vii stupanj obrazovanja pokazivat e vie slinosti sa usko naunim stilom, budui da e posjedovati vie elemenata metajezika odreene nauke. U tom smislu moe se pratiti i razliita zastupljenost formalnog naunog aparata: dok je na prvim etapama uenja gotovo izostavljeno citiranje drugih radova, iznoenje razliitih pogleda na neka pitanja, a po pravilu nema ni fusnota ni spiska literature, dotle univerzitetski udbenici mogu imati veinu ovih elemenata, istina uvedenu sa mjerom i svrhom. anrovi ovoga podstila jesu udbenici, prirunici, skripta, ali i predavanja, koja se realiziraju u usmenoj formi, a mogu biti zabiljeena i pismeno. ak i ona predavanja koja se itaju mogu biti isprekidana usmenim objanjenjima, tumaenjima, primjerima, analizama. Kada se radi o usmenoj realizaciji ovoga anra, ona je praena nizom elemenata koje odlikuju usmeno izlaganje uope, a u koje spadaju: (a) "neleksika glasovna umetanja" tipa mmm ili hm ili aa koja su zapravo pauze, ispunjene glasovima, a signaliziraju oklijevanje govornikovo u izboru narednih jezinih elemenata; (b) potapalice ( ovaj, onaj, je li, pa, vidite... ), ija je funkcija slina prethodnoj; (c) ponavljanja segmenata, ponavljanja fraza, rijei, razbijanje reenine strukture (naruavanje koordinacije subjekta i predikata), mijeanje konstrukcija (zapoinjanje iskaza jednim tipom konstrukcije, a dovravanje drugom), digresije i slino, to je sve posljedica spontanog govorenja, trenutnih gubitaka koncentracije, a ponekad i indisponiranosti govornikove. U usmenim anrovima nauno-udbenikog podstila mogu biti zastupljena i ubjeivaka jezina sredstva, sredstva privlaenja panje recipijenata poruke (retorika pitanja tipa ta je to zapravo ekologija i kako se moe definirati? ; forma 2. lica u uopenolinom znaenju - Ovdje zapravo imate estice koje su izuzetno zanimljive... ; Pod mikroskopom moete vidjeti.. ; 1. lice mnoine u inkluzivnom znaenju - Danas emo govoriti o tipovima znakova... itd), skretanje sa toka predavanja i razbijanje monotonije nekom alom, anegdotom, citatom ili na drugi nain. Predava moe izraavati svoj lini stav, svoje tvrdnje i pri tome se moe koristiti i emotivno-ekspresivnim sredstvima koja ne bi bila svojstvena pisanoj formi. Vano je napomenuti da se i nauno-udbeniki podstil i enciklopedijski anrovi mogu realizirati i u drugim medijima, na radiju ili televiziji, u novije vrijeme i putem Interneta, uz ouvanje osnovnih osobina i uz koritenje drugih vizuelnih i auditivnih kodova, to nuno uslonjava njihove osobine. Takve su stilske karakteristike obrazovnog programa, s kojim se ponekad zbliavaju i nauno-popularne emisije i filmovi.
Administrativni stil 31
Administrativni stil Ovome stilu svojstven je visok stepen shematiziranosti i determiniranosti jezinih sredstava, to je rezultat njegove funkcije. Administrativni tekstovi, naime, slue za zvaninu komunikaciju izmeu pojedinaca i ustanova, izmeu ustanova, izmeu drava i dravnika, pojedinaca i dravnih organa... i odlikuju se velikom anrovskom raznolikou. Da bi takva komunikacija bila efikasna u to kraem vremenskom periodu, razvila su se manje-vie stroga pravila i sheme, obrasci za veinu tih anrova. Evo nekoliko primjera administrativnoga stila: (a) IZDAVAKI UGOVOR zakljuen dana ________ u Sarajevu izmeu 1. __________ (u daljem tekstu izdava) koga zastupa ___________, direktor i 2. ___________ iz Sarajeva (u daljem tekstu autor), sa stanom u ul. __________ I Autor ovim ugovorom prenosi na izdavaa pravo objavljivanja, tampanja, odnosno umnoavanja na domaem i stranom tritu, autorskog djela _______ II Izdava se obavezuje da e za vrijeme trajanja ugovora izdati autorsko djelo u minimalnom tirau od ______ primjeraka. III Bez pristanka izdavaa autor ne moe vriti promjene u rukopisu koji je predat u tampu. Ukoliko se izvre promjene, izdava zadrava pravo da poveane trokove naplati od autora. (...) XV Porez na autorski honorar plaa autor, s tim to ga izdava obustavlja pilikom uplate. XVI U sluaju nastanla spora koji se ne moe rijeiti na dogovoren nain, ugovorne stranke odreuju nadlenost Suda u Sarajevu. XVII Ovaj ugovor je zakljuen u 4 (etiri) jednaka primjerka od kojih svaka strana zadrava po 2 (dva) primjerka. IZDAVA: Broj:_______ datum:______ AUTOR: (Peat)
(b) _________________ (naziv radne organizacije) _________________ (mjesto) Broj: ___________ __________ god. PUTNI NALOG Po ukazanoj potrebi, a na osnovu lana _____________ (naziv opeg akta radne organizacije) nareujem da ___________ u zvanju_____ na radnom mjestu (poloaju) __________ slubeno otputuje u ___________ (navesti sva mjesta u koja se putuje) sa zadatkom ____________. Pravac puta: __________________ Polazak na put dana __________ godine u ___ sati i ___ minuta. Putovanje e trajati ______ dana, a najvie ______ dana. Dnevnica imenovanom iznosi ___________. (...) Po povratku sa puta imenovani e podnijeti pismeni izvjetaj i obraun trokova putovanja u roku od 3 dana. (...) (potpis ovlaenog lica) (peat) (c) RAUN d.d._________ Serija "E" No 601404 Sarajevo Prodavnica br. ______ odjeljenje br._________ Evidentni broj Naziv robe Koliina Cijena Iznos ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Datum Ukupno: Blok sauvati u sluaju reklamacija, koje se primaju u roku od 3 dana. Prodavac: Roba je prodata u ispravnom stanju. (Peat) Obino se normativisti i lingvisti koji se bave kulturom govora negativno izjanjavaju o ovome stilu u cjelini, tj. o jezinim sredstvima koja su u njemu zastupljena. Meutim, potrebno je rei da administrativni stil po sebi nije ni dobar ni lo - kao i ostali stilovi, i on djeluje u odreenoj sferi sa odreenom funkcijom, i tome je prilagoen. Druga je stvar to se u ovom stilu sreu stilske greke (suvie duge reenice sa velikim brojem rijei koje nisu sintaksiki uspjeno formirane i zato su teko razumljive, gomilanje rijei u istom padeu, najee genitivu, to stvara dvosmislenost i zabunu, odstupanje od opejezike norme i slino). Osim toga, stilsku greku predstavlja nenamjerno prenoenje elemenata ovoga stila u druge sfere komunikacije, posebno u konverzaciju ili u publicistiku (namjerno prenoenje obino ima tano odreenu funkciju, i ono nije stilska greka, ve odreeni postupak).
Obino se smatra da ovaj stil ima pet podstilova (v. npr. Toovi 1988): (a) zakonodavn o- pravni , iji su anrovi zakoni, statuti, ustavi, odluke, naredbe, rjeenja; (b) drutveno-politiki - rezolucije, povelje, deklaracije, programi, referati, saopenja, izjave; (c) diplomatski - kominikei, note, demari, protokoli, memorandumi; (d) poslovni - ugovori, dopisi, fakture, sertifikati, narudbe, uplatnice, rauni, specifikacije; (e) personalni - molbe, autobiografije, albe, punomoi, lina dokumenta, upitnici, ankete, formulari i slino. Administrativni stil dominantno se realizira u pismenoj formi. Na leksikom planu za njega je karakteristino postojanje kancelarizama , ustaljenih i njemu svojstvenih rijei ili izraza ( predmet; dopis; dana toga i toga; gorenavedeni; imenovani; na osnovu lana br... donosi odluku kao u dispozitivu ... i sl.). U diplomatskom podstilu takoer se biljee shematizirane konstrukcije, npr. doi u prijateljsku (ili zvaninu) posjetu; zadrati se u kraem i prijateljskom razgovoru; izraziti zadovoljstvo uspjehom razgovora ..., a u zakonodavno-pravnom podstilu mogu se nai i latinske rijei, izrazi i reenice ( alias, corpus delicti, vis maior, in personam itd). Upotreba latinskog jezika odraz je viestoljetne tradicije, a ujedno ona slui kao stilsko sredstvo za odvajanje ovog stila od stila svakodnevne komunikacije, za odavanje utiska ozbiljnosti, naunosti. Zapravo, gotovo bi se moglo rei da latinski citati imaju ulogu bliskoj magijskoj, jer ve svojim zvuanjem ine jezik oneobienim, vanim i dalekim od laika. Velika panja u administrativnom stilu poklanja se tanosti i preciznosti navoenja podataka, pa se esto broj pie i brojem i slovima (kao u prvom citiranom primjeru). U mnogim anrovima ovoga stila kao obavezan dio dolazi potpis i peat, iji se izgled takoer odreuje posebnim aktima. Na gramatikom planu ovaj stil je nominalni , to znai da u njemu dominiraju imenice, naroito apstraktne i deverbativne, a est je postupak kondenzacije, naroito nominalizacije, tako da je broj glagola dodatno smanjen. Postojei glagoli dominantno su u formi sadanjeg vremena, rjee prologa (i to perfekta), u treem licu ili u neodreeno-linim, bezlinim i pasivnim konstrukcijama. esti su dekomponirani predikati ( donijeti odluku, izvriti pregled, podnijeti izvjetaj, izraziti protest, uputiti estitke... ). U administrativnim tekstovima po pravilu nema emocionalno-ekspresivnih sredstava; oni su usmjereni na prenoenje informacije i zvanino komuniciranje, to zahtijeva bar formalnu objektivnost na jezinom planu. Uz diplomatski podstil, koji ponekad moe u notama, estitkama i saueima uvesti ekspresivne elemente, pa i figure (najee gradacije, hiperbole ili litote), odstupanje od takvog tonaliteta karakteristino je u nekim anrovima pravnog podstila. Naime, pravni podstil ponekad se zbliava sa naunim stilom, ne u konkretnim zakonskim aktima, ve u teoriji prava. ak i tada on zadrava neke mane administrativnog stila u cjelini: tautologiju, nepotrebno uslonjavanje jezika koje stvara privid ozbiljnosti i objektivnosti, svojevrsnu pompeznost , kako tu osobinu naziva Mellinkoff (1963), koji uz to izriito tvrdi da je pravo profesija rijei . Openito, zakonodavno-pravni podstil razlikuje se od drugih podstilova administrativnoga stila zato to mu u nekim anrovima moe biti svojstvena specifina retorika, koja je u Perelmanovoj koncepciji pravne logike shvaena kao nova retorika (Hasanbegovi 1988). Neki anrovi ovoga podstila, prije svega anr suenja, zato prelaze u retoriki stil, i to u njegov debatni podstil (v. u poglavlju RETORIKI STIL), mada kao bazu zadravaju jezine elemente pravnog podstila.
Razgovorni (konverzacijski) funkcionalni stil 34
Razgovorni (konverzacijski) funkcionalni stil Ovaj je stil nizom karakteristika suprotstavljen drugim funkcionalnim stilovima. Prije svega, on se primarno realizira u usmenoj formi (svako biljeenje ovoga stila u pismenoj formi zahtijeva uvoenje specifinih oznaka za fonetsko-intonaciona obiljeja). Zbog ovoga, kao i zbog toga to se u RS esto radi o nepripremljenom, spontanom govoru, ponekad na rubnim podrujima norme, lingvisti su ga dugo ignorirali u svojim prouavanjima. Tek sa pojaanim zanimanjem za dijalog, te sa pragmalingvistikom teorijom govornih inova, lingvisti se okreu ovome stilu, shvaajui njegovu posebnu vanost u odnosu na druge stilove. Takoer, budui da je u njemu dominantna forma forma dijaloga, ovaj stil nerijetko slui kao podloga dramskome podstilu knjievnoumjetnikoga stila. Dramski tekst esto oponaa, tj. stilizira razgovorni stil. U poljskoj stilistici uobiajen je termin styl potoczny , koji donekle moe odgovarati i pojmu konverzacijskoga stila. Tako shvaen, ovaj stil jeste prva varijanta jezika koju usvajamo kao djeca, najjednostavnija i najblia varijanta, koja nam pri prelasku na specijalne stilove pomae da razjasnimo i shvatimo neke stvari. Kada nekoga upitamo: "ta je to Internet?", ponekad uz dodatnu molbu da nam se to objasni "narodski", "laiki", "svojim rijeima", onda e odgovor koji slijedi biti realiziran u ovome stilu (Bartmin'ski 1992: 37). U istom tumaenju vrijednosti takvoga stila jesu njegov antropocentrizam, konkretnost, koja uvjetuje i slikovitost, pa i metaforinost, zatim kolektivnost i tipizacija. Ipak, treba naglasiti da je styl potoczny iri pojam od pojma tradicionalno shvaenog razgovornog stila, budui da se realizira u razliitim situacionim registrima s obzirom na stupanj zvaninosti, familijarnosti, konkretnosti, emocionalnosti (Bartmin'ski 1992: 41). Stilistika je zapravo ponekad svodila razgovorni stil na sferu snieno markiranih jedinica, te je ovakvo shvaanje zapravo unijelo znaajne korekcije i doprinijelo boljem razumijevanju prirode ovoga stila. ini se da je njegovo najvanije obiljeje upotreba stilski neutralnih sredstava, i to u razliitim sferama komunikacije, tako da je on na neki nain bazini funkcionalni stil, njegova osnova, odakle se dalje razvijaju drugi stilovi. Razgovorni stil odlikuje se nepripremljenou, spontanou, budui da se realizira u neformalnim situacijama, a zahtijeva brzo reagiranje, smjenu govornika koji izmjenjuju replike, nekada i prekidaju iskaze, upadaju u rije jedni drugima i slino. Tipino za ovaj stil jeste naglo mijenjanje tema (zapoeta tema prekida se novom, da bi se kasnije nastavila neka trea...). Zbog spontanosti i nepripremljenosti este su pauze, zvuci oklijevanja (hm, mm, a...), potapalice (ovaj, onaj, razumije/razumijete...), ponavljanje dijela iskaza, te druge "greke" u performanci. Osim toga, vaan element ovoga stila svakako je realizacija fatike funkcije, koja se prepoznaje na vie naina. Prije svega, fatika je funkcija zastupljena u ubaenim neleksikim glasovnim elementima u utnju ( e, da..; i tako..., jah... ): bez obzira na formu, oni nemaju leksiko znaenje, ve znaenje uspostavljanja i produavanje kontakta. Drugi aspekt moe se vidjeti u komunikaciji bliskih ljudi, u porodici, kada postoje situacije koje prizivaju stalno ponavljanje istih verbalnih obrazaca (prepriavanje istih dogaaja, svima ve dobro poznato), specifine fraze i "privatne ale". Treba imati na umu da fatika funkcija nije nimalo jednostavna: poznavanje/ nepoznavanje njenih nepisanih pravila bitno odreuje status pojedinca u nekoj zajednici. Istovremeno, i ustaljene formule pozdravljanja, oslovljavanja i predstavljanja mogu se promatrati kao zasebni govorni akti. Fatiku funkciju imaju i specifina sredstva u svakodnevnoj komunikaciji koja se mogu tumaiti kao okvir toga teksta ( uj, sluaj, vidi, razumije, zna... ). Ukoliko se vidi broj tih sredstava, nije neobian zakljuak da "ljudi jedni drugima malo kau", te da u susretima na ulici, uz kafu, u ekaonicama izgleda kao da se "ljudi uglavnom dogovaraju kako da uope govore" (Veli 1987: 122). Moe se ak govoriti o utnji kao specifinom elementu ovoga stila. Naime, utnja u toku konverzacije moe biti signal razliitih situacija, tj. raspoloenja sugovornika: moe signalizirati uvrijeenost, ljutnju (jedan od sugovornika prestaje komunicirati sa drugima, ili svi sudionici to ine), ali i visok stepen bliskosti sugovornika, koji mogu ugodno utjeti zajedno.U sluaju traa osoba koja ne eli sudjelovati u nekom trau, najee iz etikih razloga, obino se doivaljava kao nekomunikativna, nesklona oputanju, lani moralista itd. Zanimljivo je da Englezi smatraju utnju odstupanjem od norme, osim u specijalnim prilikama (u trenucima alosti, npr,) (Crystal 1994: 117), dok kod drugih naroda konverzacija mnogo ee moe biti "prekinuta utnjom".
Obrnuto, razgovorni stil odlikuje se i mogunou da vie osoba istovremeno govori. Mada pravila utivosti nalau da jedna osoba govori u jedno vrijeme, moe se zabiljeiti u svakodnevnoj komunikaciji niz odstupanja od toga pravila (u veselim drutvima, meu ljudima koji se dobro poznaju, ali i kada se neka dominantna osoba nae u drutvu i sklona je da svoje sugovornike prekida bez izvinjavanja). Na fonostilistikom planu ovaj stil odlikuje se poveanom brzinom govora, s im je u vezi i nepotpuni stil izgovora - redukcija (proputanje nekih glasova koji bi bili neophodni u zvaninom, "potpunom" stilu izgovora). Razgovornom stilu bio bi neprimjeren briljivi izgovor svojstven zvaninim sferama komuniciranja. S druge strane, njemu je svojstvena bogata prozodijskointonaciona varijativnost, koja potpomae izraavanju emocionalnih, subjektivnih nijansi govora. Na leksikostilistikom planu svojstvena mu je upotreba emocionalno-ekspresivne leksike, uz prisusutvo rijei subjektivne ocjene (hipokoristika, pejorativa...). U kolokvijalnoj upotrebi biljee se i vulgarizmi i argonizmi. U morfostilistici razgovornog stila istie se frekventnost glagola - ovaj je stil suprotstavljen naunom i administrativnom stilu kao imenskim stilovima. U imenskim sintagmama brie se "nosea" imenica, a pridjev, tj. atribut openito, supstantivizira se: Nai emo se kod "Robne" (= Robna kua Sarajka); Bili smo na Filozofskom (= Filozofskom fakultetu); deset u pola (=deset evapia u pola somuna); ili se dodaje i sufiks kolokvijalne markiranosti; Parkua (= Park-kafana). Osim toga, razgovorni stil karakterizira prisustvo uzvika, partikula, anaforikih i kataforikih elemenata. S tim u vezi, na sintaksikostilistikom planu dominiraju nepotpune, eliptine reenice, reenice u kojima odsustvuje kongruencija, nepovezani ubaeni elementi. Sudionici u govornom dogaaju po pravilu mogu izostaviti niz elemenata, tako da je kolokvijalni dijalog esto "neeksplicitan" (Crystal 1994: 52), a kontekst omoguava jasnou i preciznost znaenja. Vaan segment razgovornog stila svakako su i gestovi i mimika kao pomoni jezik, kao nuna pratnja usmene realizacije. Velika eliptinost, tj. ukidanje redundancije u ovom stilu, mogue je upravo zahvaljujui gestovima, npr: Hoe li ovu? Ne, tu drugu. (pokazuje rukom) Mada se u stilistici esto tvrdilo da ovaj stil ne razlikuje anrove, moglo bi se smatrati da su njegovi anrovi - govorni inovi, te se tako moe govoriti o inu molbe, naredbe, elje, estitanja, savjeta, izraavana sauea, obeanja, prijekora, sa odreenim formulama poetka i kraja (inicijacije i prekida) ina. Naruavanje ovih pravila moe biti relevantno za stilistiku kao odstupanje od norme, tj. stilski markirana upotreba, tim prije to svi oi inovi imaju i svoje "nekolokvijalne" varijante (bilo zvanine, diplomatske, oratorske ili neke druge). Prouavanje konverzacije i uvjeta za njenu uspjenost takoer je povezano sa istraivanjima razgovornog stila. Razgovor je "do neke mjere zajedniki napor i svaki sugovornik vidi nekakvu zajedniku zajedniku svrhu, skup svrha ili makar zajedniki prihvatljivi pravac" (Grice 1987: 58)", te bi po Griceu opi princip svake konverzacije morao biti naelo suradnje . O ovome e biti vie rijei u poglavlju Dramski podstil, gdje se porede dijaloki principi konverzacijskog i dramskog jezika. Moe se izdvojiti jo jedan anr ovoga stila, koji je po mnogo emu specifian. Rije je o trau , anru koji je zanimljiv ve zato to predstavlja elementarnu narativnu formu, u kojoj se mogu razlikovati aktanti, jezgra, indeksi - sva obijeja koja inae odlikuju narativni tekst. Tra se razvija kao pripovijedanje, dakle, struktura mu je dominantno monoloka, ali u svakodnevnom govoru
svojstveno mu je prekidanje, zapitkivanje, komentari, "ubacivanje" sugovornika sa svojim replikama, te se i tra, kao i ostali anrovi razgovornog stila, razvija po labilnijoj strukturi koja pokazuje grananje osovne teme u vie pravaca ili niz digresija sa ponovnim vraanjem osnovnoj temi. Ne ulazei u psiho-socijalne funkcije traa, moe se vidjeti da mu je esto svojstvena i fatika funkcija (odravanje komunikacije), to se naroito esto moe primijetiti kod stalnog ponavljanja istog traa u istom krugu ljudi. Drugim rijeima, "mada tra moe biti destruktivan, on to nije uvijek; on moe posluiti kao krucijalna funkcija u uspostavljanju bliskosti - naroito ako nije 'prianje protiv', ve jednostavno 'prianje o'." (Tannen 1991: 96) Strukturni elementi traa: Fokus (neko tree lice) ponaanje (opis) negativna evaluacija, dok kao dodatni neobavezni elementi mogu doi: traenje detalja, digresije i sumiranje. Zanimljivo istraivanje kolokvijalnog stila, koje je ujedno i sociolingvistiko i antropolingvistiko, jeste istraivanje osobina svakodnevnog dijaloga s obzirom na polne razlike sudionika. Takva ispitivanja polaze od pretpostavke da diskurs, naroito dijaloki diskurs, funkcionira razliito s obzirom na niz kulturnih razlika izmeu sugovornika (geografskih, etnikih, starosnih, a naroito polnih). U studiji Gender and Discourse Deborah Tannen, jedna od najitanijih lingvista koji se obave ovom problematikom, dolazi do nekoliko zanimljivih zakljuaka, koji prevazilaze odnos mukoensko i izuzetno su znaajni za razumijevanje funkcioniranja konverzacijskih pravila uope: (1.) Problem prekidanja sugovornika, upadanja u rije, posebno je zanimljiv bez obzira na pol sugovornika. Simultani govor u nekim je situacijama ak znak uspjenosti, zanimljivosti konverzacije, i tada je rije o "kooperativnom preklapanju". Postoje sudionici u dijalogu iji je stil mogue oznaiti kao "visoku angairanost" - high involvement (Tannen 1994: 62-63); ukoliko oba sudionika (svi sudionici) imaju takav stil, upadanje u rije nije problem, ve je ak stimulativno; ukoliko jedan od sugovornika ne posjeduje isti takav stil komunikacije, on e se osjetiti frustriranim, prekinutim, kao da mu se namee dominacija drugoga. Stil takvih govornika Tanner naziva stilom "visoke paljivosti". (2.) Tematska kohezija, kako pokazuje Tannen, razliito se realizira kod mukaraca i ena: enski razgovor vie je fokusiran i povezan, muki razgovor vie je difuzan. U svim starosnim skupinama djevojice i djevojke ne pokazuju tekoe u iznalaenju tema za razgovor, dok djeaci i mladii pokazuju (Tannen 1994: 99). Ipak, potrebno je rei da metod ovog istraivanja pokazuje izvjesne slabosti: dok je snimanje konverzacije potpuno legitimno i nauno utemeljeno, ne moe se prihvatiti uopavanje koje proizlazi iz relativno malog broja ispitanika, i to ispitanika odreene starosne dobi, kao relevantno uope. (3.) Kod branih parova koji due ive zajedno moe se uoiti vea senzibilnost na implicitne, neizgovorene elemente iskaza, te sposobnost "itanja", tj. tumaenja takvih signala. Tannen tako navodi jedan dijalog ovoga tipa: Mu: Hajde da veeras odemo do mog efa. ena: Zato? Mu: Dobro, ne moramo ii. Autorica je na osnovu ispitivanja ovih sudionika doznala da je ovaj put ena jednostavno eljela saznati razlog posjete, ali je mu, prepoznajui pitanje zato? kao pitanje koje je u ranijim situacijama esto izraavalo neiskazano neslaganje sa njegovim prijedlozima, i ovaj put reagirao odustajui od svog prijedloga. Kao rezultat javlja se frustriranost oba sudionika u dijalogu, jer su poli od krivih premisa (Tannen 1994: 183 - 184).
Knjievnoumjetniki funkcionalni stil 37
Knjievnoumjetniki funkcionalni stil

This experience of rereading a text over the course of forty years has shown me how silly those people are who say that dissecting a text and engaging in meticulous close reading is the death of its magic. (U. Eco, Six Walks in Fictional Woods )
Od poetka konstituiranja stilistike kao discipline ona je suoena sa ocjenama da knjievni tekst, knjievnost, ne mogu biti predmet lingvistike analize, budui da posjeduju estetsku funkciju i pripadaju umjetnosti, to ih odvaja od svih drugih tekstova. Osim toga, ak i funkcionalni stilistiari smatrali su da knjievnost, budui da moe uzimati sva jezika sredstva iz svih resursa jezika, iz svih drugih funkcionalnih stilova, nema pravo na status funkcionalnog stila. Nasuprot tome, postoji gledite prema kojem je jedini predmet stilistike upravo knjievnost, tj. jezik knjievnosti. U ogromnoj veini sluajeva takva stilistika i nije lingvistika (ili ako jeste, onda je impresionistika), nego knjievna. Problem preuzimanja elemenata drugih stilova u knjievnoumjetnikom tekstu anglosaksonska nova stilistika takoer uzima u obzir, s tim to ga imenuje drugaije. U toj koli govori se o prisustvu elemenata razliitih registara u knjievnoumjetnikom registru, odnosno o postupku preregistracije . Pod preregistracijom podrazumijeva se mogunost preuzimanja bilo kojeg registra, pri emu knjievni tekst, kao self-sufficient (samodovoljan) moe generirati znaenja i situacije, zapravo, virtualni svijet, putem jezika. S jedne strane, takav postupak stvara dodatni nivo znaenja knjievnoumjetnikog teksta, dok sa druge strane preuzeti elementi u novom okruenju poprimaju nove karakteristike, odnosno novi semantiki i stilistiki potencijal. Preregistraciju ili preuzimanje elemenata drugih stilova u knjievnoumjetnikom stilu moemo pratiti u nizu tekstova (v., npr., ve pomenutu pjesmu u kojoj je preuzeta definicija Chomskog), a kao obrazac moe posluiti i nekoliko narednih primjera. U drami Love and Other Media (Ljubav i drugi mediji) David Newby za osnovu radnje uzima ispit iz semiologije, koji slui kao baza za dramsku obradu razliitih semiotikih disciplina (semiotika muzike, semiotika vizualnih kodova, lingvistika semiotika i slino), uz jak ironijski pomak prema sveopoj potrazi za znakovima i znakovnim sistemima. Odatle u drami niz naunih i pseudonaunih termina, pojmova, definicija (tu figurira i Chomsky, semiotika, mediji, bilingvalizam...), a uz program predstave dobija se i mali "rjenik" semiotikih termina, koji npr. uz uobiajenu definiciju semiotike daje i drugu, koja parodira predmet i smisao ove nauke: "SEMIOTIKA: (2) moderna buzz rije, blef-rije. Naroito efektna (i besmislena) ako se kombinira sa drugom rijei: npr. 'socijalna semiotika', 'semiotiki Zeitgeist', 'semiotiki scenario', itd, itd, itd. CHOMSKY: istaknuti ameriki lingvist, esto citiran, ali rijetko itan." (Newby 1997) Uz ove elemente, Newby uvodi i elemente TV novinarstva, specifine konstrukcije koje imaju i funkciju prikazivanja toga medija. Kombinacija elemenata razliitih stilova ne slabi ni tematsko ni stilsko jedinstvo drame, to pokazuje sposobnost knjievnoumjetnikih tekstova da apsorbiraju sve druge elemente svih drugih stilova, da ih pri tome podvrgnu preregistraciji i uine dijelovima specifinog umjetnikog sistema. Stilizacija je pojam koji je relativno blizak pojmu preregistracije. Njena je priroda takoer metatekstualna, s tim to je preregistracija postupak preuzimanja drugog tipa registara u jedan osnovni registar, a stilizacija je metakreativni anr. Nju karakterizira oponaanje jezinih sredstava karakteristinih za neki tip jezine realizacije u svrhu ostvarivanja odreene umjetnike funkcije. Stilizacija nije samo predmet prouavanja lingvistike stilistike nego i semiotike stilistike, budui da se ona javlja i u drugim umjetnostima i znakovnim sistemima. U knjievnosti stilizacija se javlja kao oponaanje neke forme (karakteristinog anra, karakteristinih elemenata toga anra, karakteristine versifikacije), zatim kao oponaanje karakteristinog stila nekoga pravca (stila romantizma, baroka),
nekoga djela ili nekoga pisca. Ona se moe prepoznati i kao specifina govorna karakterizacija, uz niz tipinih jezinih sredstava i slino. Stilizirani tekst najmanje je dvoglasan (uvijek postoji prototekst i po njegovom obrascu stvoreni metatekst). Stilizacija se moe realizirati u cijelom jednom tekstu ili samo u nekim njegovim dijelovima. Jedan od sluajeva stilizacije jeste i skaz , o kome e kasnije biti vie rijei (poglavlje "Tui govor" i govorna karakterizacija). Skaz je uvoenje pripovjedaa u tekst, uz ouvanje svih karakteristinih jezinih osobina koje taj lik smjetaju u neku sredinu, u odreeno doba, socijalnu skupinu i slino. U drugim umjetnostima stilizacija se tumai kao pojednostavljivanje, kao proces kojim se oblici iz prirode eliminiranjem detalja svode na saetu formu koja zadrava samo sutinska obiljeja, bez svega sluajnog, sporednog. Ponekad se rijei stilizacija pridaju negativne konotacije, u smislu da je stiliziran oblik artificijelan oblik, daleko od onoga to je "prirodno". Semiotika knjievnosti, naroito tzv. moskovsko-tartuska kola, posmatra umjetnost, pa tako i knjievnu, kao sekundarni modelativni sistem u odnosu na prirodni jezik kao primarni sistem. Svako umjetniko djelo jeste tekst na jeziku odreene umjetnosti. Budui da je fiksiran u odreenim znakovima, taj je tekst suprotstavljen vantekstovnim strukturama: svaki primalac umjetnike poruke mora dekodirati tekst u jeziku njemu pripadajue umjetnosti. Za Lotmana, najpoznatijeg predstavnika ove kole, knjievni tekst jeste cjelovit znak, a svi pojedinani prirodnojeziki znakovi u njemu su samo elementi znaka. U stvari, knjievni tekst ita se dvorazinski: na prvoj razini on se ita kao svaki tekst na prirodnom jeziku; na drugoj razini on se ita kao cjelovit umjetniki znak. Osobenost jezika u ovome stilu jeste i u tome to je jezina kreativnost kvalitativno drukija od one u drugim stilovima. Osim toga, doputeno je krenje niza zabrana koje su uobiajene u drugim stilovima, o emu e vie rijei biti u odjeljku o jeziku poezije. Moe se ak rei da u knjievnoumjetnikom tekstu, pod uvjetom da je to u funkciji estetske, umjetnike vrijednosti, pisac/emitent poruke smije slijediti primjer Humpty Dumptyja iz Alise u zemlji uda i rei: "Kada ja upotrijebim rije", ree Humpty Dumpty (...), "ona znai tano ono to ja odluim da ona znai - ni manje ni vie." (Carrol 1972) Ovo je omiljeni primjer semantiara, koji, za razliku od Alise, ne doputaju sebi da budu impresionirani i naglaavaju da bi Humpty Dumptyjeva logika bila pogubna po komunikaciju, jer bi uvela totalnu anarhiju. Ipak, i semantiari priznaju da su u knjievnoumjetnikom tekstu mogua dva postupka: prirodnojezike rijei u odreenom kontekstu dobijaju dodatna znaenja, specifine konotacije koje vrijede jedino u okvirima toga teksta, ili se opet uvode okazionalizmi , nove rijei ije znaenje, pa i forma, ne postoje izvan konkretnog teksta. U knjievnoumjetnikom tekstu mogue je izdvojiti i stilsku dominantu , koja podrazumijeva onaj element stila toga teksta kojem su potinjeni svi drugi njegovi elementi (Slawinski ed. 1989: 95). Funkciju stilske dominante mogu imati svi elementi stila knjievnoumjetnikoga teksta - od fonostilistikih, leksikostilistikih, morfostilistikih i slino, pa do jo manjih elemenata u okviru tih skupina. Stilska dominanta nekih tekstova jesu retorika pitanja, u drugima su to elementi ekspresivne sintakse, npr. parcelacija, dok u treima takvu ulogu imaju neke figure - npr. gradacija ili metafora. Pojam stilske dominante moe se protumaiti i ire, kao najznaajniji element stila nekog autora, neke skupine tekstova, umjetnikog pravca ili anra. Tako je jedna od stilskih dominanti anra basne alegorija, epske narodne poezije ustaljeni epiteti, ponavljanja, gramatiki paralelizam i slino. Tradicionalna podjela knjievnosti na tri roda, ma koliko osporavana u postmodernoj teoriji, zadrava se i u funkcionalnoj stilistici, s tim to se u tom sluaju obino govori o prozi, poeziji i drami kao podstilovima unutar kojih dalje ide anrovska diferencijacija.
Prozni podstil U ovom podstilu mogua je ista lingvostilistika analiza na svim jezinim nivoima kao i u svim drugim funkcionalnim stilovima, s tim to je ovdje oslonjena jo nizom pitanja uvjetovanih specifinom prirodom umjetnikog teksta. U prozi je zato posebno znaajna govorna karakterizacija likova, zatim funkcioniranje take gledita i problemi kompozicije uope, uz to i itav niz drugih stilogenih postupaka: uvoenje figura i tropa i njihovo funkcioniranje, posebno analiza narativnih figura, a takoer i analiza intertekstualnih aspekata svakog teksta. Ova dva posljednja pitanja promatraju se zasebno u okviru tekstualne stilistike. "Tu govor" i govorna karakterizacija likova Pod tuim govorom podrazumijeva se prikazani govor (engl termin represented speech ), tj. govor/iskaz nekog emitenta poruke to ga prikazuje drugi emitent poruke u vlastitom govoru/iskazu. Drugim rijeima, to je govor u govoru i govor o govoru (Bahtin 1980: 128), to znai da mu je priroda uvijek dijaloka i metatekstualna. U knjievnoumjetnikom tekstu razlikuju se prema tome dva osnovna tipa govora:
A. Autorski govor, B. Govor likova.
Govor likova ukljuuje i sluajeve postojanja pripovjedaa u tekstu, i to u razliitim varijacijama toga oblika - od pripovjedaa u nekim segmentima teksta pa do dosljedne "Ja-forme" u vidu skaza . Skaz (ili kazivanje ) jeste forma kod koje je uveden pripovjeda kao fikcionalni lik koji pripovijeda u prvome licu jednine, uz dosljedno prenoenje svih obiljeja njegovog individualnog stila; u takvim tekstovima autorski govor sveden je na nulu, a to potpuno ukidanje ravnotee u korist govora likova svojevrsni je stilogeni postupak. Efekti takvoga postupka mogu se pratiti u nizu djela, od kojih su posebno zanimljivi Pukinova Kapetanova ki i Babeljeva Crvena konjica ili Salingerov Lovac u rai . Skaz, tj. kazivanje teorijski su prvi put izdvojili ruski formalisti, mada je rije o postupku koji je i inae bio poznat u historiji knjievnosti. Za stilistiku su vani stilski efekti koji nastaju takvom formom: gubljenje autorskog glasa, zatim stvaranje iluzije ivog, kolokvijalnog jezika, esto sa pomakom u nekom dijalektu ili argonu. Govor likova realizira se prije svega u vidu upravnog govora , pri emu autor dosljedno prenosi i formu i sadraj iskaza lika (a), s tim to uz to moe dati svoj komentar, dopuniti karakteristike toga iskaza koje se nisu mogle uiniti vidljivim drukije (b). (a) - Smrt je meni sjedala za vrat ne jedanput, obikao sam ja nju za ovo svoga vijeka, ne morate vi mene tediti! Ali, kaite mi, da znam!.. Pa - ili pod ledinu, ili haljine na se, pa na put!.. (L, 11) - Kud si tak'a polazila, jadna da nisi, vala, ne bi nako umro do veeri gladan. Bruka od svijeta. A ta je? (Muminovi, Antologija, 474) (b) "Oni e nas bez sumnje doekati", ree Hem muklo . (Isakovi, Antologija, 308) Neki vojnik stade ispred mene (...) pa glasno i razgovijetno ree : - Zato si go? (Ibriimovi, Antologija, 370) Ostavite, Borise, vi ste takav diplomata (deca su mnogo upotrebljavala re diplomata...) (Tolstoj, cit. prema Uspenski, 50)
"Vi niste neki robovlasniki narod", ree. Govorio je italijanski i govorio je pijano . "Ta riva degli Schiavoni, tamo u kukinoj Veneciji (...)" (Isakovi, Antologija, 306) Zanimljivo je da i u proznom tekstu postoje primjeri upravnog govora kod kojeg se u cijelom jednom segmentu smjenjuju replike likova, pri emu njihov dijalog nije praen autorskim kontekstom, npr: "Ne dopadaju mi se vie ovi dobri ljudi, Slav." "Znam, Hem." "Zna li neki zgodan nain da ih se otarasimo, Slav?" "Ne znam, Hem." "Mogao bi znati, Slav. Oni su tvoji zemljaci." (Isakovi, Antologija, 306) Takav dijalog zbliava se formalno, ali i znaenjski sa dramskim dijalogom, poprima njegove stilske osobine, a ujedno oznaava uvoenje dramskih elemenata u prozu kao jedan od vidova preregistracije. Osim toga, autor moe prepriati govor lika, prikazati njegov sadraj uz promjenu forme, to znai - prilagoditi ga vlastitom govoru; u takvim sluajevima rije je o formi neupravnog govora . Neupravni govor jeste prepriani govor, u treem je licu, uz niz drugih promjena (izbacivanje emocionalno-ekspresivnih sredstava, obiljeja individualnog stila i slino). Za ova dva tipa prenoenja tueg govora postoje tano odreeni abloni, zasebni za razliite jezike. Meutim, posebno stilistiku zanimljivost predstavlja trei tip, nepravi upravni govor ili slobodni neupravni govor (free indirect style). U ovom tipu dolazi do mijeanja osobina upravnog i neupravnog govora, do njihovog stapanja u specifino stilsko dvoglasje. Po pravilu, takav govor nije odvojen navodnicima i u formi je treeg lica, ali uva sve ostale govorne karakteristike, emocionalnu markiranost iskaza lika. Evo nekoliko karakteristinih primjera tog funkcionalno-govornog sloja: Ali on gledae u sebe, gdje se skupilo mnogo jada i enje. Zato, zato je ovdje? Zato ne sjedi u svojoj sobici, kraj prozora, i ita Stormov "Immensee", te s vremena na vrijeme pogledava u veernji vrt gdje stari orah tromo kripi. Ondje je njegovo mjesto. Neka drugi ilo i veselo pleu ako hoe... Ne, ne, njegovo je mjesto ipak ovdje, u Inginoj blizini, pa makar stajao ovdje sam i izdalek pokuavao da u onom brujanju, zveckanju i smijehu razabire njezin glas, u kojemu zvui topao ivot. Te tvoje dugoljaste, modre, nasmijane oi, plava Ingo! (Mann 102) "Zapravo, to to javljaju ove ceduljice? Javljaju da mu je glava u torbi, koa na iljku, javljaju da se pokupi, da bjei ne obzirui se, i je li mu ita od toga to javljaju novo, nepoznato, neoekivano? ... Zar ne ivi on itav svoj ivot sviknut na vjetruine to nikad nisu ni prestajale zloslutno hujati oko ove lude, vrue glave, i zar nije, jo negdje tamo davno, na poetku puta, bistro i isto vidio i znao da e sve ovo, ako se ikad desi, biti logino do zadnje konzekvence onog puta koji je on izabrao...(...)" (Lovrenovi, 67) U prvom primjeru forma treeg lica i odsustvo navodnika ili nekog drugog pokazatelja prelaska sa autorskog govora na govor lika kombinirani su sa ekspresivnou i emocionalnou svojstvenom stanju lika, njegovom unutarnjem monologu. U posljednjoj reenici retoriko obraanje i forma drugog lica jednine ( Te tvoje dugoljaste, modre, nasmijane oi, plava Ingo! nakon prethodne upotrebe treeg lica: njezin glas ) pokazuju jo vei stepen prodiranja govora lika u autorski kontekst i na formalnom planu. Naime, u autorskom govoru dosljedno bi bila upotrijebljena forma treeg lica u tom sluaju.
Drugi, pak, primjer specifian je po tome to je iskazu u treem licu, tj. formi slobodnog neupravnog govora, dodato neuekivano formalno obiljeje - navodnici kao dodatno sredstvo oneobiavanja. Tana je tvrdnja kako "ponekad izgleda da je slobodni neupravni govor efikasniji i efektniji u prenoenju afektivnosti ak i od upravnog govora" (Vuleti, 1976: 195). U stvari, takav efekt je i logian, budui da je stilogeniji, tj. stilski informativniji uvijek onaj postupak koji nije jednoznaan, koji uva ambigvitetnu prirodu, a takav je sluaj sa slobodnim neupravnim govorom. Tui govor uvijek se percipira kao govor drugoga , koji je iz vlastitog konteksta prenesen u autorski i pri tome sauvao sadraj i neka obiljeja forme. Meutim, ni autorski govor vie ne ostaje isti: on posjeduje odreena pravila uvoenja tueg govora u svoj kontekst, a ta pravila variraju od opejezikih do specifinih, posebno stilogenih u nekim tekstovima. Trajno se na taj nain uva dvoglasje kao obiljeje takvog diskursa, dvoglasje koje najee prerasta u vieglasje kad se uvodi govor vie likova. Meutim, problem tueg govora tijesno je povezan i sa pitanjem take gledita : kada u tekstu dominiraju jezika obiljeja tueg govora, po pravilu se radi i o uvoenju tue take gledita na frazeolokom planu (Uspenski 1978). Tekstovi se ak mogu gradirati po stepenu zastupljenosti i dominacije autorskog govora u njima. Uz to gradiranje mogu se uoiti i neke razliite stilske osobine tih tekstova. Bahtin tako razlikuje dva dominantna stila u prenoenju tueg govora - linearni stil , koji se odlikuje otrom razgranienou autorskog konteksta i tueg govora, pri emu je tui govor prilagoen i jeziki autorskom, nema ili veoma malo ima govorne karakterizacije likova, i slikarski stil , koji se odlikuje slabljenjem granica izmeu autorskog i tueg govora, sve veom zastupljenou govorne karakterizacije likova, a u svom krajnjem dometu ovaj stil pokazuje rastvaranje autorskog govora u tuem govoru, pojavu pripovjedaa, ija je pozicija esto nepouzdana i daleko od pozicije svevideeg pripovjedaa (Bahtin 1980: 133-136). Funkcioniranje stranog ili vjetakog jezika u knjievnoumjetnikom tekstu Ve na osnovu prethodnih primjera pokazano je da se govorna karakterizacija likova u knjievnoumjetnikom tekstu moe realizirati uvoenjem elemenata drugih stilova i podstilova, kao i zastupljenou emocionalno-ekspresivno markiranih elemenata. Poseban stilski efekt ima uvoenje drugog prirodnog jezika u djelo koje je napisano na jednom jeziku. Ovaj postupak moe imati nekoliko funkcija, od kojih su najznaajnije ove: (a) govorna karakterizacija likova, (b) oneobiavanje, tj. stvaranje zaudnosti, (c) stvaranje kominog efekta. (a) Najee je ovdje rije o tome da strani jezik slui piscu za prikazivanje jedne epohe, drutvene sredine ili za govornu karakterizaciju likova. Takva je funkcija njemakog jezika u govoru junaka Krleinih drama, francuskog jezika u Tolstojevom romanu Rat i mir . V. klovski pokazao je kako je Tolstoj u poetku uveo francuski jezik u svoj roman zato to je prikazivao aristokratsku rusku sredinu toga doba, koja je bila bilingvalna (u nekim aspektima i u nekim sferama manje je poznavala maternji ruski jezik od francuskog), ali kasnije se variranjem ruskog i francuskog koristio kao stilskim postupkom. Naroito je zanimljivo mijeanje oba jezika u iskazima iste osobe, pa se tako dogaa da Napoleonova replika bude djelomino data na ruskom, a djelomino na francuskom, to ponekad izraava ironian autorov odnos prema njemu, npr: Kad je Napoleon ugledao na onoj strani kozake (les Cosaques) i beskrajne stepe (les steppes), usred kojih je bila Moscou la ville sainte (...) on je (...) naredio da se nastupa... Cit. prema (klovski 1984: 282).
Ovaj je primjer interesantan i zato to se radi o specifinom slobodnom neupravnom govoru kada je mnogo dominantniji glas autora, a glas lika uvodi se samo jednim segmentom njegovog individualnog stila. (b) Funkcija stvaranja zaudnosti po pravilu prati uvoenje stranog jezika u knjievnoumjetniki tekst. Naime, tako oneobien tekst uvijek se percipira deautomatizirano, italac se na njemu zadrava, analizira ga, prevodi, smjeta u odreeni kontekst. Ki u svojevrsnoj postanalizi svoga romana Mansarda naglaava da nekoliko stranica na francuskom jeziku u tom romanu jeste citat iz arobnog brijega T. Mana, ljubavni dijalog izmeu Hansa Kastorpa i madam oa. Taj postupak po njemu imao je vie funkcija: prikazivanje unutarnjeg svijeta njegovog junaka koji mijea stvarnost i fikciju, ruei granice izmeu umjetnosti i ivota, prihvatajui replike junaka knjievnog djela kao svoje, a prije svega oneobiavanje, i to oneobiavanje procesa itanja. Za tog pisca rei da neki junak ita u originalu Mana znai " kazivati a ne prikazivati ", a navesti kao odlomak-citat to to on ita znai stvoriti umjetniki efekt, natjerati itaoca da dekodira piev postupak (Ki 1981: 138). (c) Komian efekt (uz niz drugih funkcija) ima uvoenje dvojezinosti u ve pomenutoj drami D. Newbyja Ljubav i drugi mediji . Dvojezini i dvostruki englesko-njemaki dijalog izmeu suprunika Engleskinje i Nijemca, pri emu se svako od njih trudi da govori jezik blii onom drugom (odatle i autorska napomena da govore sa stranim akcentom), dopunjen je na drugoj ravni prevodom nevidljivih prevodilaca, koji besprijekorno pokazuju ta se krije iza prividne smirenosti i neutralnosti njihovog razgovora. Ispostavlja se da je svaka izgvorena rije la (odatle i emocije i vulgarizmi u prevodu kao kontrast hladnoj neutralnosti spoljanjeg govora). Poseban postupak jeste stvaranje vjetakog, izmiljenog jezika : pisac stvara fiktivni jezik i uvodi ga u svoj tekst kao realnu injenicu. Na izvjestan nain i elementi takvog jezika zapravo se mogu tumaiti kao prazni (vakantni) citati u knjievnoumjetnikom tekstu i uvijek im je imanentna metatekstualnost. Brojni su primjeri takvih fiktivnih jezika - evo nekoliko poznatih djela koja ih sadre: Sviftova Guliverova putovanja, Tolkinov Gospodar prstenova, Bradburryjev Exchange of rates, i drugi. Svrha takvog postupka uvijek je stvaranje zaudnosti, oneobiavanja u tekstu. U nekim sluajevima piev individualni stil u tolikoj mjeri izlazi izvan okvira opeg, knjievnog jezika i u tolikoj mjeri naruava njegovu strukturu da se moe govoriti o njegovom individualnom jeziku. Obino se ovaj postupak sree kod pisaca kojima je vlastiti prirodni jezik "tijesan", suvie ograniavajui, odnosno previe banaliziran svakodnevnom upotrebom da bi mogao biti jezik umjetnikog djela. Takav jezik zbliava se sa individualnim poetskim jezicima (v. nie o zaumnom jeziku kod ruskih futurista), on zahtijeva pun itaoev intelektualni angaman, obino izaziva burne kritike suvremenika, a takoer je sloen i za prevoenje. Tipian primjer ovog stilskog postupka jesu djela J. Joycea. Po pravilu, tako oneobien jezik vraa prozi ritmiziranost koju obino posjeduje samo poezija; osim toga, nuno se oslukuje zvuanje rijei, svaka rije prima se sa aspekta fonoestetskih vrijednosti, a manje semantikih. Provjera modela : Lingvostilistika interpretacija romana Putovanje Ivana Frane Jukia Ivana Lovrenovia Poznato je da je lingvostilistika analiza relevantna pri interpretaciji svih tipova tekstova, svih funkcionalnih stilova. Postoje, meutim, knjievnoumjetniki tekstovi za koja lingvostilistiko tumaenje postaje imperativ, budui da je piev individualni stil toliko specifian i toliko vidljiv da dominira nad ostalim slojevima djela. Ako se jo ima u vidu esto citirana tvrdnja da je figura diskurs opaen kao takav, tj. vidljivi diskurs nasuprot neprozirnosti diskursa (Todorov 1986:29), onda takvi tekstovi na izvjestan nain postaju jedna makrotekstualna figura, makrotekstualni stilem u ijem se okviru nalazi niz drugih stilema i mikrostilema.
Upravo takvim tekstovima pripada i roman Putovanje Ivana Frane Jukia autora Ivana Lovrenovia, djelo osebujnog stila, snanog izraza i jezikih svojstava koja po mnogo emu predstavljaju izazov za stilistiku analizu. tovie, bez takve interpretacije ni drugi aspekti romana ne bi mogli biti u potpunosti vrednovani. Pri tome se moe poi od tvrdnje da je jezik cijelog romana u svojim ritmovima, usponima, kovitlacima u funkciji prikazivanja prelomnih, burnih trenutaka Jukievog ivota, u funkciji slikanja njegovog strasnog temperamenta, to objanjava i naslov ovoga rada. Cilj istraivanja bit e, dakle, pokazati kojim jezinim/stilskim sredstvima Lovrenovi ostvaruje takvu intoniranost romana i postie njegovu nesvakidanju stilogenost. Pri tome se polazi od tvrdnje da je najznaajniji nivo za lingvostilistiku interpretaciju ovog djela sintaksiki nivo, i to nivo sintakse teksta, to znai da se sve pojave promatraju kontekstualnoukljueno. ak i stilski markirane jedinice drugih nivoa - leksikog i morfolokog - ovdje su samo dijelovi veih stilema to se izdvajaju na nivou nadreeninog jedinstva. Sukladno tome, u radu se analiziraju slijedea pitanja: 1. Figurativnost/nefigurativnost kompozicije romana; 2. Govorna karakterizacija Jukieva (upravni i slobodni neupravni govor); 3. Postupci ekspresivne sintakse (elipsa, nominativne reenice, retorika pitanja, kumulacija, inverzija); 4. Komutacija (transpozicija) lica; 5. Struktura narativnih perioda u romanu. Osim toga, zanimljivo je promatrati i neke intertekstualne aspekte ovoga romana, naroito njegovu vezu sa drugim, ne-knjievnim tekstovima istoga autora. U tom segmentu analiza zapravo skree sa strukturalne lingvostilistike na poststrukturalnu stilistiku analizu. Kompozicija romana Ako se krene od diskursa u cjelini i od njegovih najkrupnijih dijelova, koje bismo ovdje mogli identificirati kao poglavlja romana, onda je potrebno prije svega utvrditi da li se kompozicija romana moe smatrati stilogenom. U Lovrenovievom romanu postoji okvirna pripovijest (obuhvaa ono to se zbiva na dan smrti Jukieve 20. svibnja 1857., a ukljuuje poglavlja Na kraju puta i Epilog , kao i neke segmente na poetku drugih poglavlja), a iz nje se kao Jukieva predsmrtna sjeanja, retrospekcija, granaju kljune scene njegovog ivota, u kojima se najotrije vidi i njegov karakter i njegova sudbina. Postojanje tih dvaju vremenskih planova kod Lovrenovia je uvijek i grafiki obiljeeno: svi dijelovi to pripadaju okvirnoj pripovijesti tampani su kurzivom, te se i tako, grafostilemski, potencira ova opozicija. Okvirna pripovijest i inae u svojoj metatekstualnoj prirodi ima posebnu dodatnu ulogu: kao okvir, ona je pogodna da skupi raznovrsne sadraje, raznovrsne elemente, da im dade vrstinu forme koju ne bi mogli imati po sebi. Tako i ovdje slike, scene iz Jukievog ivota dobijaju vre romaneskne konture zahvaljujui okviru, koji ini prirodnim vremenske prelaze, skokove to bi inae bili suvie otri bez ikakvog vezivnog tkiva. Mada ovakva narativna figura, nastala na planu narativnog diskursa u okviru hronologije/nehronologije po principu alternacije, smjene pojedinih vremenskih planova, ne spada u red visoko stilogenih, budui da je rije o postupku koji u knjievnosti nije nov, vrijedi je zabiljeiti jer i ona nosi odreenu stilsku informaciju o romanu Putovanje Ivana Frane Jukia .
Govorna karakterizacija lika Jezik cijeloga romana podreen je govornoj karakterizaciji glavnoga lika, i to ne samo i ne toliko slikanju karakteristnog individualnog Jukievog stila, koliko prikazivanju njegovih emocija, strasne, buntovne prirode rastrzane izmeu elja i mogunosti. Drugim rijeima, izbor leksike, iva, narodna frazeologija - sve to moe pomoi razumijevanju ivog Jukievog govora, njegove bliskosti narodu, ali tek na planu sintakse, na planu vezivanja reenica u monologe, vanjske i unutarnje, to poprimaju odlike perioda, otkriva se pieva zamisao. Frazeoloka taka gledita samo je tu segment sloene ideoloke i psiholoke Jukieve take gledita kao dominantne u djelu. Nije stoga sluajno to je i autorski govor prilagoen Jukievom, to je dominantna forma govora slobodni neupravni govor: (1) "Zapravo, to to javljaju ove ceduljice? Javljaju da mu je glava u torbi, koa na iljku, javljaju da se pokupi, da bjei ne obzirui se, i je li mu ita od toga to javljaju novo, nepoznato, neoekivano? ... Zar ne ivi on itav svoj ivot sviknut na vjetruine to nikad nisu ni prestajale zloslutno hujati oko ove lude, vrue glave, i zar nije, jo negdje tamo davno, na poetku puta, bistro i isto vidio i znao da e sve ovo, ako se ikad desi, biti logino do zadnje konzekvence onog puta koji je on izabrao...(...)" (L, 67) Do krajnosti dovedene osobine slobodnog neupravnog govora - forma 3. lica jednine, a s druge strane dosljedno prenoenje misli, tanije, osobina iskaza kao u upravnom govoru - kod Lovrenovia po pravilu su praene i navodnicima , to nije uobiajen postupak i dodatno markira taj dio teksta. U biti se i potvruje tvrdnja kako "ponekad izgleda da je slobodni neupravni govor efikasniji i efektniji u prenoenju afektivnosti ak i od upravnog govora" (Vuleti, 1976: 195). Prethodni primjer dodatno je markiran i prisustvom retorikog pitanja, metafore ( vjetruine to zloslutno huje ), kao i anafore ( javljaju - javljaju ; zar - zar ), to pokazuje jednu od osnovnih osobina stila romana, a to je zasienost teksta figurama, njihova kumulativna upotreba, sve u funkciji pojaanja retorinosti teksta. U upravnom, pak, govoru Lovrenovi insistira na osobinama ivog narodnog govora u Jukievom iskazu (2), te na nedovrenim, eliptinim reenicama i pauzama koje oslikavaju njegove burne emocije (3): (2) - Smrt je meni sjedala za vrat ne jedanput, obikao sam ja nju za ovo svoga vijeka, ne morate vi mene tediti! Ali, kaite mi, da znam!.. Pa - ili pod ledinu, ili haljine na se, pa na put!.. (L, 11) I Beu i Stambolu Bosna je irget, dobar kad uti i tegli, a sto tapa po leima kad se uzbuni. (L, 29) (3) Ovako me je majka... Majka... Otkad nisam!?... Zaboravio!?...Zar se i to moe!? Nisam, nisam zaboravio... ivot... vrijeme... hitnja... Oh, Boe, majka... (L,13) Bjegunac!... Ali, ne... Ne moe... Nije, zar, to sve ba tako?.. Ne moe to... To sigurno konzul prepada Martia, a njega nije teko... A ako ipak?.. Zato bi paa onako vrdao?.. Ali, ne, ne, ne... (L, 68) Razgovorna frazeologija ( ili pod ledinu, ili haljine na se, pa naput;-a sto tapa po leima ) i kolokvijalne metafore - ( smrt je meni sjedala za vrat; Bosna je irget... ) imaju za funkciju prikazivanje Jukieve veze sa narodom, osjeanja za njegov jezik, to Lovrenovi oito smatra izuzetno bitnim za razumijevanje ove historijske linosti. Uporeivanjem upravnog govora Jukievog u romanu i originalnih Jukievih tekstova (Juki 1973) moe se zakljuiti da Lovrenovi pribjegava umjerenoj stilizaciji . Sauvan je opi tonalitet iskaza i osnovne karakteristike Jukievog govora, ali nema potpunog prenoenja jezinih osobina
(prije svega, Lovrenovi ne uva Jukiev ikavski govor, kao ni cijeli niz arhainih formi). S druge strane, frazemi i izreke u romanu motivirane su njihovom upotrebom u Jukievim tekstovima, kao i injenicom da ih je on zajedno sa drugim formama narodnog stvaralatva (zagonetkama, pripovijetkama, pjesmama) skupljao i objavljivao. Postupci ekspresivne sintakse Eliptine i nepotpune reenice Eliptine i nepotpune reenice svojstvo su kolokvijalnog diskursa, u kojem se esto elidiraju redundantni elementi. Jasno je da takva elipsa nije figurativna i da moe posluiti samo u svrhu prikazivanja kolokvijalne markiranosti teksta. Naime, preuzimajui neka obiljeja razgovornog stila, pisci pribjegavaju postupku preregistracije , tako da se ne naruava stilsko jedinstvo knjievnoumjetnikog teksta. I u Lovrenovievom romanu postoje takve eliptine reenice koje nisu stilogene, ve su manje-vie preuzete iz razgovornoga stila (upotreba potpunih reenica djelovala bi artificijelno, ne bi se vjerno prenosile osobine ivog dijaloga). Meutim, drukije je sa elipsom kao figurom. Figurativno je , dakle stilogeno, svako izostavljanje dijela iskaza koji je sa stanovita sintaksike i semantike informacije bitan (nije redundantan). I ovaj tip elipse zastupljen je u Lovrenovievom romanu: po pravilu, elidirani su dijelovi koji su bitni za komunikaciju - isp. u prethodnim primjerima elipsu predikata ( Ovako me je majka...; Otkad nisam...; a ako ipak... ), tako da je i ovo sredstvo kojim se prikazuje Jukievo uzbuenje, jake emocije. Slino je i sa naglim prekidom reenice (ova je figura poznata kao reticence ; aposiopea ), koji je zaudan i po tome to zahtijeva angaman adresata u uspostavljanju kraja reenice, u odabiru nedostajuih elemenata. U prethodnom primjeru niu se prekinute reenice ( "Ali, ne...Ne moe...Ne moe to..." ) takoer sa ciljem prikazivanja Jukievog uzbuenja. Ako se ovome doda upotreba nominativnih reenica ( "ivot... vrijeme... hitnja" ), kod kojih se nominalizirano predstavljaju zbivanja i stanja, naroito njihovo brzo smjenjivanje, onda se dobija potpuna slika o ekspresivnoj sintaksi upravnog govora u romanu. Kumulacija i gradacija Roman sadri i figure dodavanja, prije svega kumulaciju. Njen stilistiki efekt poiva na markiranom proirivanju pojedinih dijelova iskaza; takav proireni, kumulirani dio iskaza usljed redupliciranja sintaksike pozicije opaa se kao stilogen, kao gomilanje kojim se gotovo postie "pretrpanost" diskursa pojedinostima: (4) Jo svjee i neslegnuto areni mu se u glavi Be sa svojim zvonicima, sjajnim zapregama, staklima, kavanama, sa svojom tampom, salonima, svojom eljeznicom, zvonima, svojim kasarnama, dvorcima i kazalitima... (L, 48) (5) ...I samo je jedna elja u njemu: nestati, ieznuti, ugasiti se, usnuti mrtvo do nepostojanja... (L, 64) Po kumulaciji Lovrenoviev stil podsjea na Krlein, na njegova gomilanja detalja, pojedinosti. Drugi primjer je dodatno zanimljiv jer se gomilaju bliskoznane rijei, gotovo sinonimi (rije je o kumulaciji u uem smislu, koju odlikuje nizanje referencijalnih sinonima, od koji svaki ima i diferencijalnu semantiku komponentu). Pri takvom nizanju realizira se svojevrsna intenzifikacija osnovnog znaenja, te kumulacija gotovo prerasta u subjektivnu gradaciju. Postojanje gradacije u ovako retorinom stilu, u kojem je zastupljena i specifina ritmiziranost teksta, nije nimalo neoekivano. U narednom primjeru susreemo se sa leksiko-semantikom gradacijom (brojni niz), ali je i cijeli segment teksta dat gradirano:
(6) ...I cijela mahala, itav ovaj gradi, izgubljen u njedrima zemlje, bogu za leima i zemlji na enaru, smiruje se, kao to se je svaku veer smirivao, stotinu, tri stotine, tri puta po tri stotine godina prije njega, i smirivae se tako i poslije njega (...) (L, 68) Retorika pitanja Lovrenoviev roman sadri jo jedno obiljeje ekspresivne sintakse - retorika pitanja. Njihova je funkcija u sistemu stilskih figura i inae ambigvitetna: s jedne strane, ova pitanja pogodna su za argumentativnu, ubjeivaku funkciju (odatle njihova zastupljenost u oratorskom i reklamnom meustilu), a s druge strane ona su takoer snano emocionalno markirana. Obje su ove funkcije nale svoje mjesto u Jukievim monolozima, jer Lovrenovi pokazuje da kod njega emocionalna i intelektualna uzbuenja, potreba za didaktinou i za samoobjanjenjem, uvijek idu zajedno: (7) A kad je, oprezno i zaobilazno, spomenuo (...) svoju ideju da bi mladi (...) mogao postii mnogo vie, eventualno "na nekom uilitu u Italiji", Juki je planuo... U Italiju!? I dalje, kad bi se kako moglo!... Samo, to dalje!.. Da se rijeite napasti, da se "usijana glava" slegne i ohladi!?... Da se otjera u red, u suru; da se pokloni na sve etiri strane. "Evo me, pokornog i smjernog, na usluzi, kome god ustreba!" Ne, ne! Kamo te puste sree da su drukija vremena (...) U Bosnu, gospodine, ne u Italiju. (L.31) (8) Ali o Bosni?! Ma, kome ja to?.. ta vi znate o Bosni? Vi, beka gospoda!.. Jest, rupa, turski mrak!.. Ali, ona je meni, gospodine, tisuu puta mrkliji mrak i dublja jama nego vama (...) ali to je moj mrak, mene taj mrak boli, ja sam sam taj mrak! Ali i svijea sam ja... (L,11) Navedeni primjeri pripadaju podvrsti retorikog pitanja to se naziva dijalogizam, kada govornik "sebi postavlja pitanja i na njih odgovara" (kiljan 1985:31). Prvi navedeni primjer pri tome je hipofora (govornik fingira dijalog; u pitanju je sadrano tue miljenje, a ne govornikovo, a u odgovoru (antihipofori) govornik to miljenje pobija (Zima 1988:148). Drugi pak primjer jeste schema per suggestionem (govornik formalno postavlja drugom pitanje, ali sam na njega odgovara. Ako se vratimo na primjer (1), moe se prepoznati jo jedan tip, tzv. solilokvij . Sve ove varijacije duboko su usklaene sa strukturom i vrstom Jukievog monologa, koji je esto obiljeen upravo retorikim pitanjem kao svojevrsnim konektorom teksta, kao sredstvom za razvijanje misli i argumentacije. Upravo na ovom planu Lovrenovi stilizira Jukiev idiolekt, u kojem je retoriko pitanje, zajedno sa eksklamativnim reenicama i drugim postupcima ekspresivne sintakse, zaista zastupljeno, o emu svjedoi i niz primjera iz Jukievih originalnih tekstova: "... zar mi neznamo ta je liepo i ugodno? zar mi nejmamo serca?! imamo doisto i svaki put kad pievamo, ol kad ujemo pievat nieka outljiva slast razliva se u sercu naemu!" (Juki 1973 I: 116). Uporedi li se tonalitet slinog postupka u Lovrenovievom romanu i u Jukievim vlastitim tekstovima, vidi se da je stilizacija sauvala kljune osobine njegovog monologa. Komutacija (transpozicija) lica Jo je jedan stilski postupak karakteristian za Lovrenoviev roman - komutacija lica, i to na razliitim planovima.
Prije svega, u upravnom Jukievom govoru prvo lice nerijetko se zamjenjuje drugim (9) ili treim (10): (9) Pria Juki o devetomjesenom karantenu u Rimu, pria stiano kao da se ispovijeda (...) ... ali sve je sraunato da te otrgnu od svega, da te izoliraju , da ne vidi , da zaboravi i ko si i to si , odakle si doao i kamo ti je vratiti se (...) o Bosni niti glasa niti slova, a o povratku kad misli , oaj te grune u prsa i u mozak (...) (L,91) (10) Koga bi zapalo sutra po ovoj snjeini u Kiseljak pred Atanackovia, nego Jukia ?! Juki nema dlake na jeziku, Juki smije i gospodi rei u brk (...) A Barii je Jukia - o, dobro je to meni znano, makar oni misle da sam zelen i da ne vidim ko mi o glavi radi - denuncirao jo prije etiri godine. (L,28) Drugo lice u znaenju prvoga znak je svojevrsnog "alteregocentrizma" (Lobaev, 1983), prelaska na taku gledita adresata; ova forma uvijek je ekspresivna i uvijek nosi dozu uopavanja vlastitog doivljaja. Kada je rije o upotrebi treeg lica u znaenju prvoga, onda Juki kao da na trenutak preuzima taku gledita svojih protivnika, kao da razmilja o sebi na njihov nain. Zanimljivo je i dosta neuobiajeno (samim tim jo vie stilogeno) da su u istoj reenici data oba oblika - 1. i 3. lice - tako da se i pribjegava komutaciji lica i istovremeno se taj postupak odmah ogoljava. Svojevrsno mijeanje taaka gledita, svojevrsno dvoglasje u tom primjeru na taj nain postaje dvostruko stilski markirano. Po frekventnosti u romanu posebno mjesto zauzima upotreba bezline "se-klauze" u znaenju prvog lica. Ova je komutacija zastupljena i u upravnom govoru lika i u slobodnom neupravnom govoru, gdje se uslonjava sinonimija prvog, treeg lica i bezline forme: (11) Jest, tada se je jedino ispravno mislilo , i toga se ne treba odrei,(...) jer, evo, prolo je deset godina i vidjelo se, shvatilo se da s nebesa ovjeku nikad nita, osim groma i krova na glavu, palo nije (...) (L,38) (12) to znai krenuti ovim putem kojim se je krenulo , i evo dokle se je dospjelo ? to je i koliko je ta zemlja i taj svijet za koji se on bori(...)? (L,92) (13) Umire Juki. (...) Antipatini, tui Be, s kojim se je cijeli ivot tuklo , za koji se itava ivota znalo da dobro iz njega nee; sjajni, cesarski, biskupski Be, u kojem se je nekad davno u jednom trenu slabosti volje - htjelo abdicirati, pobjei, umiriti, a sad se je dolo da se u njemu umre ... Be iz kojega su se (...) otvarale zanesene perspektive na itav onaj dolje dragi i ukleti prostor, i kada se jo tvrdo vjerovalo u tlapnju... (L, 107) I ovdje se vidi da se komutacijama esto pridruuje figura take gledita. Naime, cijeli je monolog u formi slobodnog neupravnog govora, u kojem se ukrtaju govor lika i pripovjedaev govor, tako da "se-reenica" dolazi zapravo u funkciji semantikog prvog lica, to pokazuje uslonjenost pievog postupka u ovom pasusu, kao i visok stupanj zaudnosti u njemu. Kako objasniti razloge postojanje ovakve figure i njenu funkciju? Jednostavno, bezline reenice umjesto linih potenciraju ili injenicu da je govorno lice (ili neko drugo lice) nemono da svjesno djeluje, budui da njegovo djelovanje oteava "via sila", vanjske okolnosti kojima se to lice ne moe suprotstaviti ili izraavaju potrebu da se umanji znaaj lica za neku radnju. Tako se u prethodnom pasusu ponovljenom figurom komutacije s jedne strane izraava koneksija teksta,
a s druge strane Jukiev odnos prema vlastitom ivotu, prema pokuajima da se suprotstavi monim silama, njegova nemo; ujedno je to i pokuaj da se ti pokuaji sagledaju sa distance, da se izae izvan vlastitog "ja". Narativne sintagme i periode u romanu Kao to je ve pokazano da kumulacija openito zbliava Lovrenoviev stil sa Krleinim stilom, tako na sintaksikom planu Lovrenovieve primarne narativne sintagme, pod kojima se podrazumijevaju narativni paragrafi, tj. period (narativni paragraf ili primarna narativna sintagma kao da je "mala slika romana u kojem se nalazi, roman u malom" - Lasi 1977: 23), takoer podsjeaju na Krleine, npr: (14) Sve gorine, nesporazumi, sav onaj kratkovidni cinizam mahale, koji mu je i u Varcaru esto trovao dane i ionako uznemirene nerve, sve ono uporno nepovjerenje koje je trebalo slamati uz ogromno samosavladavanje u ime cilja koji si je postavio, sve je to sada, na ovom krvavom logu, iz perspektive potonjeg krajikog uhapenika, oajnog samoubojice, prognanika carigradskog, rimskog i akovskog, izmjereno onim to se je u Varcaru i iz njega za nepune tri godine zapoelo, pokrenulo, uradilo i posijalo, sve je to potonulo na dno, kao talog redovitih munina kojima je ovaj ivot bio praen i na koje je bio navikao kao na grubu koulju, a preplavila je sve to, u ovom trenutku, blaga, nestvarno prozrana rasvjeta radosnonostalginog prisjeanja na vrijeme strasnog aktiviteta i njegovih zrelih plodova. (L,35) (15) Sustiui bjesomuno svoju sudbinu, sunuvi kao luda strijela iz nepismenih azijatskih, mranih dubina Bosne, iz Fojnica, Sutjeski, Varcara, zguvanih meu eljustima brda i uspavanih pod hladom ravnodunih uma, opkruivi zemlju i gradove, razapet na krvavom sindiru rastegnutom izmeu Rima i Stambola, stigao je Juki u Be. Da umre. Gluho i daleko. (L, 107) U prvom primjeru rije je o kontrastnoj periodi koja je predstavljena opirnom tezom, tezom to u sebi sadri nagomilane subjekatske sintagme razgranate strukture, dok je antiteza znatno manje razuena. Osim toga, teza i antiteza suprotstavljene su i semantiki: teza je uzavrela, strasna, antiteza smirena, kratka - ba kao to je i Jukiev ivot samo u kratkim periodima postizao smirenje i radost. Drugi, pak, primjer predstavlja monocentrinu periodu sa teitem na kraju, koja "omoguuje, ako ne nejskladnije, a ono najpunije, 'napinjanje' smisla: kljuna rije u kojoj e se smisao otkriti nalazi se na kraju reenice. to su prepreke do te kljune rijei (do te kljune sintagme) vee, to je elja da se do nje prodre ea" (Lasi 1977: 124). Upravo je ovaj tip kompleksne periode, kako to Lasi pokazuje, posebna odlika Krleinog idiostila, a kod Lovrenovia takoer ima znaajnu funkciju. Naime, navedena perioda ujedno je i finitivna reenica cijeloga romana , te ve sama ta injenica zasluuje posebnu analizu, budui da finitivne reenice u svakom tipu diskursa, a da i ne govorimo o knjievnoumjetnikom, postaju jake pozicije tog diskursa i odatle nerijetko nose teite smisla. U Putovanju Ivana Frane Jukia kao da se u finitivnoj periodi zgusnuto javlja stilska dominanta cijeloga romana. S jedne strane, gomilanje participskih konstrukcija vezanih paralelnom vezom ve je samo po sebi stilski postupak (redupliciranje sintaksike pozicije!), a s druge strane oekuje se kljuni dio periode - "stigao je Juki u Be" . I ovdje Lovrenovi uvodi anteponirani predikat, istina, oekivan u finitivnoj reenici, ali takav red rijei evocira itav niz sluajeva u kojima je anteponirani predikat uvodio subjekt Juki u inkoativnim reenicama i bio stilski markiran. Naime, na planu ekspresivne sintakse romana Lovrenovi se postojano koristio inverzijom u takvim sluajevima, ime je postigao specifino oneobiavanje, pa i ritmizaciju teksta, npr:

Stilistika

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Stilistika

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

LINGVISTIKA STILISTIKA

Published in March 1999 by:

Research Support Scheme Bartolomjsk 11 110 00 Praha 1 Czech Republic www.rss.cz

Digitization & conversion to PDF by:

Virtus Libnsk 1 150 00 Praha 5 Czech Republic www.virtus.cz

Jezik kao komunikacioni sistem i jezike funkcije 2

Jezik kao komunikacioni sistem i jezike funkcije 3

Jezik kao komunikacioni sistem i jezike funkcije 4

Jezik kao komunikacioni sistem i jezike funkcije 5

Prirodni jezik - Lingvistika stilistika - Semiotika 6

Prirodni jezik - Lingvistika stilistika - Semiotika 7

Prirodni jezik - Lingvistika stilistika - Semiotika 8

Stilska markiranost i stilem 12

Stilska markiranost i stilem 13

Raslojavanje jezika/jeziko variranje 19

Raslojavanje jezika/jeziko variranje 20

Raslojavanje jezika/jeziko variranje 21

Raslojavanje jezika/jeziko variranje 22

Raslojavanje jezika/jeziko variranje 23

Raslojavanje jezika/jeziko variranje 24

Raslojavanje jezika/jeziko variranje 25

Nauni funkcionalni stil 26

Nauni funkcionalni stil

Nauni funkcionalni stil 27

Nauni funkcionalni stil 28

Nauni funkcionalni stil 29

Nauni funkcionalni stil 30

Razgovorni (konverzacijski) funkcionalni stil 34

Razgovorni (konverzacijski) funkcionalni stil 35

Razgovorni (konverzacijski) funkcionalni stil 36

Knjievnoumjetniki funkcionalni stil 37

Knjievnoumjetniki funkcionalni stil

Knjievnoumjetniki funkcionalni stil 38

Knjievnoumjetniki funkcionalni stil 39

Knjievnoumjetniki funkcionalni stil 40

Knjievnoumjetniki funkcionalni stil 41

Knjievnoumjetniki funkcionalni stil 42

Knjievnoumjetniki funkcionalni stil 43

Knjievnoumjetniki funkcionalni stil 44

Knjievnoumjetniki funkcionalni stil 45

Knjievnoumjetniki funkcionalni stil 46

Knjievnoumjetniki funkcionalni stil 47

Knjievnoumjetniki funkcionalni stil 48

Das könnte Ihnen auch gefallen