PIETER HUGO chinua achebe

adriaan van dis

sulaiman addonia linda polman miinyeshu
JAARGANG 12 | NR. 3 | m 6,95

kif­le tedla adama kai fernando alvim pru­dence

hentie van der merwe
mbewu farid esack LIEVE JORIS
 ZAM
Zondag 5 oktober, Donderdag 20 november
Theater Frascati, Amsterdam Spui 25, Amsterdam

KLIPTOWN AFTER THE

STORIES BIG SLEEP
De verhalen Chinua Achebe,
van Zuid-Afrika Things Fall Apart en de
opkomst van de nieuwe
Afrikaanse literatuur

Abonneer u op de ZAM Nieuwsbrief. Stuur een e mail aan:

info@zam-magazine.nl en vermeld ‘nieuwsbrief.’

Het nieuwe Zuid-Afrika volgens theatermaker Mpumelelo Paul
Grootboom, danser/choreograaf Gregory Maqoma, schrijver en
regisseur Ashraf Johaardien, beeldend kunstenaar Carina Claas-
sen en schrijver Prince Massingham. Het gesprek wordt geleid
door publicist Stephan Sanders en afgewisseld met literaire bij-
dragen door schrijvers/dichters Christine Otten, Ruben van Gogh
en antoine de kom.
De voertaal is Engels en Afrikaans. De toegangsprijs bedraagt
m 5. Aanvang 15.00 uur. Reserveren: 020 – 626 68 66 of via het
Amsterdamse Uitburo: www.aub.nl
Na een bloeiperiode – precies 50 jaar geleden verscheen Chinua
Achebe’s Things Fall Apart – verzonk de Nigeriaanse literatuur
in een diepe winterslaap. Inmiddels is in Nigeria en andere
Afrikaanse landen een nieuwe generatie schrijvers naar voren
gekomen.
Hierover spreekt dr. Daniela Merolla, docent Afrikaanse literatuur
aan de Universiteit van Leiden op donderdag 20 november in Spui
25, Amsterdam. Aanvang 20.00 uur. Reserveren: spui25@uva.nl
of via www.spui25.nl

De bijeenkomst is onderdeel van Amsterdam Wereldboekenstad De bijeenkomst wordt georganiseerd door ZAM Africa Magazine
in het kader van het tweejaarlijkse Afrovibes Festival i.s.m. ZAM i.s.m. Athenaeum Boekhandel, Spui 25/UvA en de Leesclub van
Africa Magazine. NRC Handelsblad.

colofon
ZAM Africa Magazine jaar bij machtiging (m 35,– voor het Aan dit nummer werkten mee: Bax, Jos van Beurden, Adriaan van Dis,
kunst, cultuur, politiek, fotografie, buitenland) Beeld Ruth Franklin, Evelien Groenink, Richard
journalistiek in en uit Afrika Het abonnement geldt tot wederopzegging Pieter Hugo, Beatrice Soulé, ANP, Mats Hengeveld, Lieve Joris, Bram Posthumus,
jaargang 12 / nummer 2 Abonneeservice Ogren, Chaz Maviyane-Davies, KIT, Farid Esack, Prudence Mbewu, John Pilger,
m 6,95 (voor vragen en adreswijzigingen) Postbus Charley Leborgne, REPORTERS, Steve Pyke, Linda Polman, Vamba Sherif, Sylvia Smith,
Zomer 2008 364, 3500 AJ Utrecht, 030-2306901, Thembeka Laduma, Tom van der Leij, Anton Stolwijk, Fred de Vries.
ZAM Africa Magazine is een uitgave van abonnementen@zam-magazine.nl Jacques Sarasin, Tych Merijn, TV5MONDE, Drukwerk
Stichting ZAM-net en verschijnt vier keer Grafisch ontwerp Pahé, Geert Snoeijer, Hentie van der Thieme MediaCenter, Nijmegen.
per jaar Patrick Hoogenberg, Mieke van Weele Merwe, Reuters, Suzy Bernstein, Lieve Joris, Adres
ISSN: 1876-1127 Curve BNO Menno Wittebrood Postbus 16711
Abonnementen Redactie Bart Luirink (hoofdredacteur), Tekst door Gerbert van der Aa, Kim van 1001 RE Amsterdam
Een abonnement op ZAM kost m 25,– per Nicole Segers (art director) Arendonk, Ingeborg van Beekum, Pauline Tussen de Bogen 66

2 zam africa magazine 03/2008


Inhoud
20
36
1013 JB Amsterdam
020-5318497
Advertentiereserveringen en opvragen
tarieven
adverteren@zam-magazine.nl
ZAM Africa Magazine wordt mede mogelijk
gemaakt dankzij steun van
Stichting Democratie en Media, Hivos,
Hivos/NCDO Cultuurfonds, Allen &
Overy, Africaserver.nl, Paul van der Poel
Administratie, De Giftkikker.
10 Patriarch
Portret van Chinua Achebe
20 Toeareg
Smokkelaars, vrijheidsstrijders,
slavendrijvers
26 Olieverf
Angolese kunstenaars boren
markt aan
27 S
 TEMMEN
y Houdt Africa in the picture,
Vamba Sherif
y Wie beschermt ons tegen de
hulpverleners, Linda Polman
y Een smeekbede van de koning
van Benin, Jos van Beurden
y Obama zal Afrikabeleid VS niet
veranderen, Bram Posthumus
y Zuid-Afrika en Israël, Farid Esack
36 Trappings
De uniformen van
Hentie van der Merwe
50 De hoogvlaktes
Lieve Joris’ laatste reis door Congo
56 Adriaan van Dis
Senegal sur Seine
En verder
5 De Kaart van Afrika
16 Aanbiedingen
18 Woorden: Sulaiman Addonia
24 Geluiden: Minyeshu Kifle Tedla
35 Column Prudence Mbewu
44 Beelden: Fotoshoot in Freetown
Coverfoto: PIETER HUGO / COURTESY
MICHAEL STEVENSON GALLERY
Nollywood series, Dike Ngube and Gold
Gabriel. Enugu, Nigeria, 2008
editorial
Manhood enlarged!
Even weg en achterop de boda boda. Uw hoofd-
redacteur is niets te dol. Overal in Kampala staan
jongens, en een enkel meisje, klaar om je op een
brommer naar je bestemming te rijden. Ooit trok-
ken ze naar de grens, de border, en daaraan heeft dit
openbaar vervoer in Uganda zijn verklankte naam
te danken.
Wij moeten vanmorgen naar de Col. Muammar
Gadaffi National Mosk op één van de heuvelen die
deze stad vormen. En we betalen iets meer zodat ze
iets langzamer rijden.
Dat heeft ook het voordeel dat je de posters kunt
lezen. Gain weight quickly, Don’t die of disease, Gain
bums, Manhood enlarged, Womanhood tightened
– en allemaal vermelden ze hetzelfde mobiele tele-
foonnummer. Geen tijd om iets uit te proberen.
We houden de bestuurder stevig vast, een bijko-
mende attractie. Ging het internet hier maar net
zo snel!
Na aankomst een euro afgerekend, de norse haji
een interview afgenomen, de schoenen uitgetrok-
ken en oostwaarts een immense ruimte binnenge-
wandeld. Dan wordt de stilte doorbroken door het
schoonste gegalm dat we ooit hoorden. De jonge
voorzanger houdt de handen aan zijn oren. Bij het
vertrek overhandigt hij ons plechtig zijn visite-
kaartje. De kolonel kan trots zijn op zijn discipelen.
Bart Luirink, hoofdredacteur
Johannesburg
zam africamagazine 03/2008 3
 (advertentie)

Zet u uw spaargeld ijskoud weg?

Of spaart u liever met idealen
en een toprente van 4,75%*?
Sommige mensen kan het niet schelen waar hun spaarrente vandaan komt. Dat is jammer, want
die rente kan verdiend zijn met milieuverontreiniging, wapens, dierenleed of kinderarbeid. Bij
de duurzame ASN Bank zal u dat niet overkomen. Daar treft u een ideaal spaarklimaat. U krijgt
een eerlijk verdiende en tóch hoge rente. Ga daarom ASN Ideaalsparen. U spaart maandelijks
via automatische incasso een vast bedrag tussen € 50,- en € 500,-. En u kunt nu eenmalig tot
€ 10.000,- extra inleggen*. Over uw snel groeiende spaargeld ontvangt u vanaf de eerste dag
een verantwoorde toprente van 4,75%*. Prettig is ook dat u op elk gewenst moment kosteloos
uw spaargeld kunt opnemen. Meer weten? Kijk op www.asnbank.nl of bel gratis 0800 - 0380.
*Rente per 1 september 2008. Wijzigingen voorbehouden. Extra inleg is mogelijk tot 1 januari 2009.

Rendement voor u + rendement voor de wereld = dubbel rendement

De ASN Bank is geregistreerd bij de Autoriteit Financiële Markten (AFM) en heeft een vergunning van de Nederlandsche Bank N.V. Op tegoeden van klanten bij de ASN Bank is het depositogarantiestelsel van toepassing.
 De kaart
van
Afrika
onder redactie van anton stolwijk

Blaxploitation?
Het werk van de Zuid-Afrikaanse fotograaf
Pieter Hugo zorgt geregeld voor ophef. In zijn
nieuwste serie staan Nigeriaanse filmster-
ren centraal. De foto’s deden heel wat stof
opwaaien toen ze dit jaar in verschillende-
Zuid-Afrikaanse galerieën te zien waren.
Ze zouden een achterlijk beeld van Afrika
geven. In Nollywood, inmiddels de op twee
na grootste filmindustrie ter wereld, worden
naast gebruikelijke soapthema’s als overspel,
misdaad en verslaving ook het in Nigeria
soms nog beleden bijgeloof en de hang naar
FOTO: PIETER HUGO / COURTESY MICHAEL STEVENSON GALLERY

traditie bespeeld. Is de verbeelding hiervan

een uitdrukking van blaxploitation? Of maakt
de Nigeriaanse filmindustrie zich zelf schuldig
aan de vertoning van stereotypen? Of tonen
de foto’s een alledaagse werkelijkheid die elke
dag Nigeriaanse huiskamers binnentreedt?
Pieter Hugo verdedigde zich tegen de kritiek
met het argument dat hij de filmsterren vol-
ledig vrij had gelaten in de wijze van poseren.
Andere fotoseries van Hugo zijn deze maan-
den te zien tijdens Breda Photo en in het
Amsterdamse FOAM. Nollywood series, Tarry King Ibuzo.
Kijk op www.bredaphoto.nl en www.foam.nl Enugu, Nigeria, 2008

zam africa magazine 03/2008 5

 Mensen
• Bij de uitreiking van de Prins Claus-prijs
2008 vielen verschillende Afrikanen in
de prijzen. De Senegalese beeldhouwer
Ousmane Sow (foto) en de Nigeriaanse
fotograaf James Iroha Uchechukwu
ontvangen ieder een laureaat van m
25.000. De hoofdprijs van m 100.000 gaat
naar de Indiase schrijver Indira Goswami.
Het thema van de Prins Claus-prijs was
De kaart
dit jaar het menselijk lichaam. De uitrei-
king van de prijs is op 3 december in het
Muziek­gebouw aan ’t IJ in Amsterdam.
van
• De Zambiaanse president Levy Mwa-
nawasa is op 18 augustus overleden
Afrika
aan de gevolgen van een beroerte. Hij
was (vooral in het Westen) geliefd door
zijn strijd tegen de corruptie in zijn land
en zijn kritiek op de Zimbabwaanse
president Mugabe. Ook wist hij veel bui-
tenlandse investeringen binnen te halen.
­Mwanawasa werd 59 jaar.
6 ZAM africa magazine 03/2008
• De Zuid-Afrikaanse rechter Navanet-
hem Pillay is voorgedragen als nieuwe
VN-commissaris voor de Mensenrechten
in Genève. Dat maakte VN-Secretaris-
Generaal Ban Ki-moon bekend. Pillay werd
in 1967 de eerste vrouwelijke advocaat
van Natal. Nadat ze jarenlang optrad
als verdedigster van verschillende anti-
apartheidsactivisten, werd ze in 1995
benoemd als rechter. Ze verwierf onder
andere bekendheid met haar optreden in
het Rwanda-tribunaal.
• De Amsterdamse zangeres Empress
Black Omolo staat voor een Afrikaanse
doorbraak. Onlangs rondde de 18-jarige
reggaemuzikante een succesvolle toernee
door het westen van Kenia af. In oktober
komt Omolo’s nieuwste CD uit, daarna
volgt een grote toernee door de rest van
het land. Lokale media spreken van een
‘teenage reggae sensation’, en kunnen niet
wachten tot het zover is.
foto: Béatrice Soulé
 soundbite

Nr. 1 Ladies
Opera House
Even buiten de hoofdstad Gaborone is
onlangs het eerste operagebouw van

Foto: AFP/Georges Gobet

Botswana geopend. Een omgebouwde
garage doet overdag dienst als restaurant
maar verandert ’s avonds in een theater
waar maximaal 60 toeschouwers op live
operauitvoeringen worden getrakteerd.
Met een cast van lokale, vaak onge-
schoolde talenten staan de komende jaren
verschillende, vooral Italiaanse opera’s op
het programma.
De initiatiefnemer van het project is de
Schots-Zimbabwaanse schrijver Alexander
McCall Smith, bekend van de misdaadboe-

Baobab mag Fort ken rond het No. 1 Ladies’ Detective Agency,
die zich afspelen in Botswana. Tijdens één

Europa in van zijn bezoeken aan Botswana raakte

McCall Smith onder de indruk van de grote
hoeveelheid klassiek zangtalent in het
Na jaren van onduidelijkheid heeft de Europese Commissie onlangs eindelijk besloten

Foto: Mats Ögren

dat vruchten van de baobab-boom legaal naar Europa mogen worden geëxporteerd.
Ontwikkelingsorganisaties maakten zich al lang sterk voor legalisatie. Volgens een rap-
port van het Britse natural resources institute kan de handel in baobab-vruchtvlees
miljoenen Afrikanen aan een inkomen helpen. Baobabs groeien overal, en de vruchten
zijn gemakkelijk te plukken. Het vruchtvlees is volgens experts ook nog eens erg gezond.
Als alles volgens plan verloopt liggen de eerste baobab-produkten binnen een paar
maanden in de Nederlandse winkels.

Posterguerilla
illustratie: Chaz Maviyane-Davies

De Zimbabwaanse ontwerper Chaz

Maviyane-Davies staat bekend als land. Pogingen om de grootste talenten
“the guerilla of graphic design” en naar het conservatorium van Kaapstad
ontwerpt al tientallen jaren sterk te sturen strandden door de gebrekkige
politiek en sociaal bewogen pos- vooropleiding van veel zangers. Ook was
ters. Door het veranderende poli- er weinig ervaring met het formeel uit-
tieke klimaat in Zimbabwe zag hij voeren van muziek, gezien het geringe
zich enige jaren geleden gedwon- aantal theaters in Botswana.
gen naar Amerika te vluchten. Daar Hier is nu verandering in gekomen. Het
doceert hij tegenwoordig aan het nieuwe operagebouw, The No. 1 Ladies’
Massachusetts College of Art in Bos- Opera House, is nu een paar maanden
ton. Hij levert nog steeds commen- geopend en is een doorslaand succes.
taar op misstanden in Zimbabwe Naast operauitvoeringen worden er ook
en de rest van de wereld. Maviya- klassieke concerten gegeven. Het operage-
nes werk wordt in de hele wereld bouw is inmiddels een attractie van for-
geëxposeerd. maat geworden in het verder als niet erg
opwindend bekend staande Gaborone.

zam africa magazine 03/2008 7

 Opgeknapt
De kaart
van
Afrika
Het Ghanese stadje Elmina heeft een flinke
opknapbeurt gekregen. In het kader van
300 jaar diplomatieke betrekkingen tussen
Europa en Ghana stak de Europese Com-
missie ongeveer twee miljoen euro in deze
Het voormalige huis van de Nederlandse voormalige doorvoerhaven van de Neder-
­goudhandelaar Albert Vialla, gebouwd in de landse slavenhandel. Het voornaamste
q
achttiende eeuw, voor en na de restauratie. w doel was om het toerisme aan te wakkeren.
8 ZAM africa magazine 03/2008
Om dit te bereiken zijn tientallen panden
in hun oude luister hersteld. Naast twee
historische forten staan er ook nog veel
zeventiende- en achttiende-eeuwse koop-
manshuizen in Elmina.
Het KIT bracht een boek uit over de werk-
zaamheden: Elmina, building on the past to
create a better future.
foto’s: Nana Kofi Acquah/KIT
 Pan African Space Station
In Kaapstad gaat tussen 12 september en 12 oktober een speciaal radiostation
de lucht in waarop muzikanten uit alle delen van Afrika een kans krijgen zich
te laten horen. Onder andere de illustere Bibi Tanga (foto) uit de Centraal-Afri-
kaanse Republiek zal acte de présence geven. Het radiostation maakt deel uit
van het Pan African Space Station, een muziekfestival dat begin oktober plaats-
vindt in de Zuid-Afrikaanse stad. De organisatoren, waaronder Ntone Edjabe
(geinterviewd in het voorjaarsnummer van ZAM), willen door zo hard mogelijk

foto: carly leborgne

de publieke ruimte in te tetteren een tegengeluid geven na de xenofobische rel-
len die eerder dit jaar plaatsvonden in enkele grote steden in Zuid-Afrika. Bij
deze rellen vonden tientallen buiten­landers de dood en werden duizenden uit
hun huizen verdreven. Meer informatie over het Pan African Space Station is te
vinden op www.liquidfridge.co.za

Liefdesdokter
Benin is de geboorteplaats van voodoo. In
het stadje Abomey worden we aangespro-
ken door Marc, een gladde jonge man met
een beduimelde reisgids in de hand. Goed,
zeggen we, we huren je in als gids op voor-
waarde dat je ons naar een medicijnman
brengt. Een echte. Geen probleem, zegt
Marc. ‘Willen jullie iemand die gespeciali-
seerd is in amuletten of iemand die
drankjes maakt waarmee je anderen kunt
beheksen?’ Nee, zeggen wij, we willen naar
een liefdesdokter. Marc komt ons de vol-
gende ochtend ophalen. Met zijn drieën op
de motor hobbelen we over zandpaden in
de bush. We stoppen bij een compound en
lopen door de poort naar een huisje met een
strooien dak waaraan dichtgeknoopte zwart
plastic zakjes bungelen. De liefdesdokter
is een zachtaardige man in het pyjama-
achtige pak dat alle Beninese mannen dra-
gen. Het zijne heeft een lipstickprint. Hij wil
beginnen, maar bedenkt zich en overlegt
met Marc. Het is beter, zeggen ze, als we
Hun ontblote bovenlijf is ingesmeerd met
olie en ze houden hun blik op de grond
gericht terwijl ze een welkomstlied zingen
en voor ons op de knieën vallen. ‘Dit zijn de
fetishes’, is het overbodige commentaar van
Marc. De rest van zijn uitleg gaat verloren
want we zijn te ontzet om nog te luisteren.
Een stevige man in een Adidas-trainingspak
verschijnt en neemt ons op met een neer-
buigende glimlach. ‘Willen jullie nu een
dans zien,’ vraagt hij.
Verschrikt kijken we elkaar aan. ‘Nee, dank
u, we komen voor de liefdesdokter.’ ‘Maar
u moet de dans zien,’ zegt de man. ‘Dat is
voetnoot
Afrikaanse cultuur.’ Ik por Marc in zijn zij en
fluister hem het aanbod beleefd af te slaan.
De man blijft aandringen. Na enkele minu-
ten gekibbel wint Marc het pleit. Al zingend
stommelen de fetishes weer door het gat in
de muur, en we mogen terug naar de hut
van de liefdesdokter. Die trekt het boven-
stuk van zijn pyjamapak uit en haalt kralen
en schelpensnoeren tevoorschijn. Het toe-
komstig geluk dat hij me voorspelt, houd ik
voor mezelf. Ik kan wel vertellen dat ik voor-
lopig niet zal trouwen. (Pauline Bax)
FOTO: GEORGE OSODI/REPORTERS/Associated Press

eerst de fetishes gaan begroeten.

We volgen hen naar een binnenhofje met
drie stoelen en een vloer van aangestampte
aarde waarop mierenvleugels glinsteren.
Zijn we met open ogen in een toeristenval
gelopen?
Ineens klinkt de heldere zangstem van een
kind. Een halfnaakte jongen stapt door
een opening in de muur, gevolgd door tien
andere mensen die zo voorovergebogen
lopen dat we hun gezicht niet kunnen zien.

zam africa magazine 03/2008 9

 CHINUA ACHEBE
PATRIARCH
Ze grijnzen en krijsen, ‘muizen of ratten op een
paleisetage, uitgewrongen zakken varkensvet’.
Uit afkeer van deze blanke beschrijving van
zwarten schreef Chinua Achebe vijftig jaar
geleden Things fall apart. Niemand geloofde
toen dat een roman geschreven door een
Afrikaan ooit zou verkopen.
TEKST: RUTH FRANKLIN, VERTALING: RICHARD HENGEVELD
foto: ©PYKE

10 africa magazine 03/2008

Achebe thuis in Annandale-on-Hudson

africa magazine 03/2008 11

 De Igbo in Nigeria vertellen een
mythe waarin de mensen op
een goed moment besluiten een
boodschapper te sturen naar de
oppergod Chuku met de vraag of
de doden mogen terugkeren naar
het leven. Een hond wordt verkozen
tot boodschapper. Maar de hond
doet er te lang over, en een pad, die
alles heeft afgeluisterd, bereikt Chuku
als eerste. De pad wil de mens straffen
en draait daarom het verzoek om: hij zegt
tegen Chuku dat de mensen na hun dood niet
meer op aarde willen terugkomen. De god zegt
dat hij aan hun wens tegemoet zal komen en
wil, als de hond met het echte bericht aankomt,
zijn besluit niet meer veranderen. Zo kunnen
de mensen sindsdien wel opnieuw worden
geboren, maar alleen in een andere vorm.
De Nigeriaanse romanschrijver Chinua Achebe
haalt deze mythe, die in heel Afrika in honder-
den versies voorkomt, uitvoerig aan in een van
zijn essays. De boodschapper is ook wel eens
een kameleon, een hagedis of nog een ander
dier, schrijft Achebe; soms verandert het bericht
niet door boze opzet maar per ongeluk. Maar
de structuur is altijd hetzelfde: mensen vragen
om onsterfelijkheid, de god is bereid die te ver-
lenen, maar iets loopt mis en het geschenk gaat
voor altijd verloren. Achebe: ‘Alsof de voorva-
deren die de taal hebben gemaakt, en die wis-
ten uit welke dierlijke staat het gebruik daar-
van hen had verlost, ons willen vertellen: blijf
met je handen af van datgene waarvoor taal is
bedoeld! Want als je met taal gaat knoeien, als
deze wordt losgemaakt van de waarheid (…),
dan moet je niet verbaasd staan als nieuwe
verschrikkingen het mensdom overvallen.’
De mythe bevat nog een les – een die essentieel
is geweest voor de carrière van Achebe, die wel
de ‘patriarch van de Afrikaanse roman’ wordt
genoemd: Er schuilt een gevaar in het ver-
trouwen op een ander die voor jou het woord
doet; je kunt er alleen op vertrouwen dat je
boodschap correct overkomt als je met je eigen
stem spreekt. Met zijn meesterwerk Things Fall
Apart, een van de eerste fictiewerken waarin
het dorpsleven in Afrika wordt gepresenteerd
vanuit Afrikaans perspectief, maakte Achebe
een begin met het literair heroveren van
de geschiedenis van zijn land op generaties
koloniale schrijvers. Het in vijftig talen ver-
taalde werk verscheen vijftig jaar geleden,
12 africa magazine 03/2008
en er zijn meer dan tien miljoen exemplaren
van verkocht.
Gedurende zijn hele schrijversleven, dat vijf
romans, verhalen- en poëziebundels en talloze
essays en lezingen omvat, heeft Achebe conse-
quent het recht van Afrikanen bepleit om hun
eigen verhaal te vertellen op hun eigen manier,
en gevochten tegen de voorstelling van zaken
door Europese schrijvers. Maar hij was niet
gekant tegen elke Europese invloed; hij koos
ervoor niet in zijn eigen Igbo-taal te schrijven,
maar in het Engels, een taal die, zoals hij eens
zei, ‘ons is opgedrongen door de geschiede-
nis’. In een land met meer dan één voornaam-
ste taal en meer dan ruim vijfhonderd talen
minder belangrijke, was het een praktische en
politieke noodzaak één taal tot lingua franca te
maken. Voor Achebe was het ook een artistieke
noodzaak, een manier om uitdrukking te geven
aan zijn voortdurende thema: de botsing der
beschavingen.
Achebe werd in 1930 geboren als Albert
Chinualumogu Achebe in Igboland in het zuid-
oosten van Nigeria. Zijn eerste voornaam, een
‘eerbetoon aan het Victoriaanse Engeland’,
liet hij vallen toen hij op de universiteit zat.
Ezenwa-Ohaeto, auteur van de eerste uitvoe-
rige biografie van Achebe, schrijft dat de jonge
Chinua opgroeide op een ‘kruispunt van cul-
turen’: zijn ouders waren bekeerde christenen,
maar andere familieleden praktiseerden het
traditionele Igbo-geloof en aanbaden een hele
verzameling goden, waarbij ieder mens wordt
geleid door zijn eigen persoonlijke geest, zijn
‘chi’. Achebe werd geboeid door de ‘heidense’
godsdienst van zijn buren. ‘Afstand scheidt
niet, maar brengt samen, zoals de noodzake-
lijke stap achteruit die de kunstkenner zet om
een doek op de juiste manier in zijn geheel te
bekijken’, stelde hij later vast.
Thuis sprak de familie Igbo, of Ibo, maar Achebe
begon rond zijn achtste op school Engels te
leren en werd spoedig toegelaten tot een door
kolonisten gedreven kostschool. Aangezien de
studenten uit verschillende regio’s kwamen,
moesten zij ‘hun diverse moedertalen opzij zet-
ten en communiceren in de taal van hun kolo-
nisators’, schrijft Achebe. Hier kwam hij voor
het eerst in aanraking met koloniale klassie-
ken als Prester John, John Buchans roman over
een Britse avonturier in Zuid-Afrika, met de

beroemde passage: ‘Ziedaar het verschil tussen
blank en zwart: de gave van verantwoordelijk-
heid.’ In zijn essay ‘African Literature as Resto-
ration of Celebration’ schreef Achebe: ‘Ik zag
mijzelf aanvankelijk niet als Afrikaan. (…) De
blanke was goed en verstandig en intelligent
en moedig. De wilden die zich tegen hem ver-
zetten, waren boosaardig en dom, of hoogstens
sluw. Ik had de pest aan ze.’
Op het University College in Ibadan liep Achebe
aan tegen de roman Mister Johnson van de
Engels-Ierse schrijver Joyce Cary, die enige tijd
in Nigeria had doorgebracht als koloniaal amb-
tenaar. Het boek werd door Time geprezen als
‘de beste roman ooit over Afrika geschreven’.
Maar Achebe was inmiddels ouder en ver-
eenzelvigde zich niet meer met de imperialis-
ten. Met ontzetting nam hij kennis van Cary’s
beschrijving van zijn geboorteland en de inwo-
ners daarvan. In Cary’s schildering ‘[leefden de]
jaloerse wilden (…) als muizen of ratten op een
paleisetage’; dansers ‘grijnzen, krijsen, werpen
dreigende blikken, of lijken een volkomen ver-
ward gezicht op te zetten, idioot, niet mense-
lijk, als uitgewrongen zakken varkensvet.’ Met
name in het beeld van zwarten als ‘niet mense-
lijk’, een gebruikelijke stijlfiguur in de koloniale
literatuur, bespeurde Achebe een gevaar. ‘Het
drong langzamerhand tot me door dat hoewel
fictie zonder twijfel gefingeerd is, deze ook
waar of onwaar kan zijn, niet met de waarheid
of de onwaarheid van een nieuwsbericht, maar
wat onbevooroordeeldheid, intentie, inte-
griteit betreft’, schreef hij later. Dit geloof in
de morele macht van fictie ging een wezenlijk
deel uitmaken van zijn visie op de Afrikaanse
literatuur.
‘Okonkwo was vermaard in al de negen dor-
pen en zelfs daarbuiten.’ Vanaf de eerste zin in
Een wereld valt uiteen – Achebes eerste roman
– bevinden we ons op onbekend terrein. Wie is
die Okonkwo die iedereen kent? Waar zijn deze
negen dorpen? Achebe begon aan het boek hal-
verwege de jaren vijftig van de vorige eeuw,
toen hij naar Lagos verhuisde om bij Radio
Nigeria te gaan werken. In 1958, toen hij het
manuscript voorlegde aan uitgeverij William
Heinemann, wist niemand daar wat hij ermee
aan moest. Alan Hill, directeur van het bedrijf,
herinnert zich de aanvankelijke reactie: ‘Zou er
iemand bestaan die een roman koopt geschre-
ven door een Afrikaan? We hadden geen enkel
‘Engels, een taal die,
zoals hij eens zei, ons
is opgedrongen door
de geschiedenis’
voorbeeld.’ Dat was niet helemaal waar: de
Nigeriaanse schrijvers Amos Tutuola en Cyprian
Ekwensi hadden in de tien jaar daarvoor al
romans uitgebracht. Maar de roman was als
Afrikaanse vorm nog zeer jong en Een wereld
valt uiteen vertegenwoordigde een nieuwe
aanpak, met een fantastische schildering van
de botsing van oude en nieuwe levenswijzen.
Het verhaal is gesitueerd in een fictieve groep
Igbo-dorpen, ‘Umuofia’, ergens rond het begin
van de twintigste eeuw. Het boek begint met
een episodische, bijna droomachtige kroniek
van het dorpsleven aan de hand van de familie
van Okonkwo. De jongen Ikemefuna is net van
buiten Umuofia bij hen komen wonen en ont-
wikkelt zich spoedig tot een broer voor Okonk-
wo’s zoon Nwoye (Ikemefuna’s vader heeft een
vrouw uit Umuofia vermoord, en de dorpsge-
noten hebben ingestemd met een maagd en
een jongeman als schadeloosstelling). In de
loop van de volgende drie jaar volgt het verhaal
de familie van Okonkwo door oogstseizoenen,
religieuze festivals en huiselijke twisten. De
taal is rijk aan metaforen, ontleend aan de
ervaringswereld van de dorpsbewoners: Ike-
mefuna ‘groeide snel, als een yamrank in de
regentijd, en was vol levenssap.’ Ook de dialo-
gen zijn aforistisch en zitten vol toespelingen.
‘Bij de Ibo staat de kunst van het converseren
hoog aangeschreven, en spreekwoorden zijn de
palmolie waarmee woorden gegeten worden’,
licht de verteller toe (de lezer heeft weet dan al
gezien dat palmolie wordt gebruikt om meer
smaak te geven aan de yam, het voornaamste
voedsel van de dorpsbewoners).
De pastorale setting ten spijt is er niets idyllisch
aan deze schildering van het dorpsleven. Valt
de yamoogst slecht uit, dan lijden de dorps-
bewoners honger. Van zuigelingen wordt niet
verwacht dat zij de volwassenheid halen – pas
na zijn zesde jaar wordt van een kind gezegd
dat ‘het besloten heeft te blijven’. Er bestaan
wrede gewoontes: pasgeboren tweelingen
worden vanuit de gedachte dat er demonen in
hen huizen in de bush ‘gegooid’. De Igbo wor-
den niet gepresenteerd als museumstukken –
hun gedrag mag niet altijd vertrouwd zijn, hun
emoties zijn dat wel. In een centrale scène leidt
een groep mensen, onder wie Okonkwo, Ikeme-
funa het dorp uit nadat het plaatselijke orakel
heeft bepaald dat hij moet worden gedood. De
jongen denkt dat hij eindelijk naar huis gaat,
en hij maakt zich ongerust of zijn moeder er
wel zal zijn om hem te verwelkomen. Om rustig
te blijven neemt hij zijn toevlucht tot een spel
uit zijn kinderjaren:
Hij zong [een liedje] in stilte, en liep op de maat
van het lied. Als het liedje eindigde op zijn rech-
tervoet, dan leefde zijn moeder nog. Als het op
zijn linkervoet eindigde was ze dood. Nee, niet
dood maar ziek. Het eindigde rechts. Ze leefde
en was gezond. Hij zong het liedje opnieuw, en
het eindigde links. Maar de tweede keer gold
niet. De eerste stem gaat naar Chukwu, of
Gods huis. Dat was een lievelingsgezegde van
kinderen.
Traditie bindt mensen tezamen, maar
drijft hen ook uit elkaar. Toen Nwoye erachter
kwam dat zijn vader Ikemefuna had gedood,
‘leek iets in hem te breken, als het knappen van
een strakgespannen boog’. Als de eerste zen-
delingen aankomen, sluiten degenen die het
meest onder de dorpscultuur hebben geleden
zich als eersten bij de kerk aan. Tot Okonkwo’s
verbijstering is Nwoye een van hen. De zen-
delingen weten weliswaar niets van de plaat-
selijke gebruiken, maar ze zijn niet allemaal
slecht: één in het bijzonder behandelt de dorps-
bewoners met eerbied. Maar andere tonen wei-
nig belangstelling voor hun manier van leven.
‘Begrijpt de witte man onze gebruiken ten aan-
zien van grond?’, vraagt Okonkwo, in verwar-
africa magazine 03/2008 13

ring geraakt, aan een vriend. ‘Hoe kan dat als
hij niet eens onze taal spreekt?’, antwoordt de
ander. In het slothoofdstuk van het boek neemt
de stem van de kolonisator de zaak over; de
stilte die deze omringt, spreekt voor zich.
Westerse recensenten loofden Achebes
gedetailleerde schildering van het leven van
de Igbo, maar ze zeiden weinig over de lite-
raire kwaliteiten van het boek. The New York
Times schreef verschillende keren de naam
van Okonkwo fout en jammerde over het ver-
dwijnen van de ‘primitieve samenleving’. The
Listener schreef lovend over Achebes ‘heldere
en stevige stijl, vrij van het dandyisme waar
negerauteurs nogal eens een handje van heb-
ben.’ Andere recensenten waren openlijk vijan-
dig. ‘Wil de romanschrijver Achebe soms terug
naar de stompzinnige tijden van zijn grootva-
der, in plaats van de moderne baan te houden
die hij heeft bij de radio in Lagos?’, schreef de
Britse journalist Honor Tracy. In een bespreking
van Achebes derde roman, Pijl van God (Arrow
of God, 1964), die thematisch een drieluik
vormt met Een wereld valt uiteen en Weerzien
met vreemden (No Longer at Ease, 1960), klei-
neerde een andere criticus de taal van het boek
als ‘folkloretaaltje’.
Dat was een uiting van grotesk wanbegrip. In
zijn essay ‘The African Writer and the English
Language’ uit 1965 legt Achebe uit dat hij nooit
de wens heeft gekoesterd Engels te schrijven als
een native speaker van die taal. Een Afrikaanse
schrijver zou juist ‘moeten streven naar het tot
stand brengen van een Engels dat én universeel
is én zijn unieke ervaring kan overdragen’. Om
dit te demonstreren citeert hij verschillende
regels uit Pijl van God. Ezeulu, de belangrijkste
priester van het dorp, wil graag meer weten
van de activiteiten van de nieuwe zendelingen
in het dorp:
Ik wil dat een van mijn zonen zich bij die men-
sen aansluit en daar mijn oog is. Als ze niets te
bieden hebben moet je terugkomen. Maar als ze
wel wat te bieden hebben, moet je mijn aandeel
mee naar huis nemen. De wereld is als een mas-
kerspel, een dans. Als je dat goed wilt zien blijf je
niet op één plaats staan. Mijn geest zegt me dat
zij die vandaag geen vriendschap sluiten met de
blanke, morgen “Als we dat geweten hadden!”
zullen zeggen.
14 africa magazine 03/2008
‘Spreekwoorden
zijn de palmolie
waarmee woorden
worden gegeten’
Achebe herschrijft vervolgens deze passage,
onder handhaving van de inhoud maar ont-
daan van de stijl:
Ik stuur jou als mijn afgezant onder deze men-
sen – voor de zekerheid, voor het geval de nieuwe
godsdienst tot bloei komt. Wie niet wil achter-
blijven moet wel met zijn tijd meegaan. Ik heb
zo het idee dat degenen die geen modus vivendi
met de blanke bereiken, achteraf spijt zullen krij-
gen van hun gebrek aan een vooruitziende blik.
Door het inzetten van uiterst gangbare zins-
wendingen uit het Engels op een ongebruike-
lijke manier in te zetten, drukt Achebe uit hoe
weinig eigen deze taal is voor zijn persona-
ges. De door Ezeulu gebruikte uitdrukkingen
– ‘mijn oog zijn’, ‘mijn aandeel mee naar huis
nemen’ – komen niet exact terug in Achebes
‘vertaling’. En wat een kloof tussen ‘mijn geest
zegt me’ en ‘ik heb zo het idee’! In hetzelfde
essay schrijft Achebe dat om het volle gewicht
van de Afrikaanse ervaring te kunnen dragen,
‘een nieuw Engels nodig is, dat nog volledig in
contact staat met zijn voorouderlijk huis maar
dat is aangepast om het geschikt te maken voor
zijn nieuwe Afrikaanse omgeving.’ Of zoals hij
later stelde: ‘Laat niemand zichzelf voor de gek
houden door het feit dat het misschien Engels
is wat we schrijven, want we zijn van plan daar
ongekende dingen mee te doen.’
Achebes ideeën over het Engels ondervon-
den nog geen brede bijval. Op een conferentie
over Afrikaanse literatuur in 1962 in Oeganda,
bijgewoond door opkomende figuren als de
Nigeriaanse dichter en toneelschrijver Wole
Soyinka en de Keniaanse romanschrijver James
Ngugi, probeerden de aanwezige schrijvers
vergeefs vast te stellen wat ‘Afrikaanse litera-
tuur’ is; ze konden niet beslissen of de definitie
nu moest worden opgehangen aan de nati-
onaliteit van de schrijver of aan de inhoud.
Na afloop publiceerde de criticus Obi Wali
een artikel waarin hij beweerde dat de Afri-
kaanse literatuur was ‘doodgelopen’, en alleen
weer op gang kon komen als ‘deze schrijvers
en hun vroedvrouwen in het Westen het feit
accepteren dat de ware Afrikaanse literatuur
moet worden geschreven in Afrikaanse talen’.
Ngugi was het daar uiteindelijk mee eens:
hij schreef vier romans in het Engels, maar in
de jaren zeventig van de vorige eeuw nam hij
zijn Gikuyu-naam aan, Ngugi wa Thiong’o, en
beloofde plechtig alleen nog in het Gikuyu te
schrijven, zijn moedertaal, omdat hij het Engels
zag als ‘geestelijke onderwerping’.
Op de conferentie las Achebe het manuscript
van Ngugi’s eerste roman, Weep Not, Child. Hij
beval deze aan bij uitgeverij Heinemann, die
hem snel daarna vroeg als redacteur voor haar
serie ‘African Writers’. Achebe zou deze positie,
onbezoldigd, tien jaar lang bekleden. Onder de
schrijvers van wie onder zijn leiding werken het
licht zagen bevinden zich Flora Nwapa, John
Munonye en Ayi Kwei Armah – die zich alle drie
zouden ontpoppen als belangrijke exponenten
van de opkomende Afrikaanse literatuur. Alan
Hill van Heinemann heeft later gezegd dat de
reeks kon voortbestaan dankzij de ‘fantastische
verkoop’ van Achebes boeken. Maar de aantrek-
kingskracht van het Engels draaide niet louter
om het geld. Een grote roman, heeft Achebe
later aangevoerd, ‘verandert de toestand in
de wereld’. Igbo, Gikuyu of Fante konden geen
aanspraak maken op invloed wereldwijd; het
Engels kon dat wel.
Na het bereiken van de onafhankelijkheid in
1960 brak voor Nigeria een turbulente periode
aan. Politieke turbulentie was in Nigeria aller-
minst hypothetisch. Na het bereiken van de
onafhankelijkheid in 1960 stapte het land een
langdurige periode binnen van maatschappe-
lijke beroering. In 1967, na twee staatsgrepen
die tot een golf van genocide tegen de Igbo
leidden, riep Igboland de onafhankelijkheid uit
als Republiek van Biafra. Achebe zelf werd doel-
wit van het geweld: zijn roman Een zoon van
zijn volk (A Man of the People, 1966), een poli-
tieke satire, had de staatsgreep zo nauwkeurig
voorspeld dat sommigen dachten dat de schrij-
ver deel uitmaakte van de samenzwering. Hij
zette zich volledig in voor de Biafraanse zaak.
Een tijd lang schreef hij geen fictie meer, maar
omhelsde hij de poëzie – ‘kort, intens, beter
passend bij mijn gemoedstoestand’. Achebe
reisde naar Londen om bredere bekendheid te
geven aan de oorlog en in 1969 hielp hij bij het
opstellen van een officiële verklaring met als
titel ‘Principles of the Biafran Revolution’.
Maar de jonge natie kwijnde weg; wegen
en havens werden door het door Engeland
gesteunde Nigeriaanse leger geblokkeerd.
Tegen de tijd dat Biafra zich in 1970 definitief
moest overgeven, stond het geschatte doden-
tal onder de Igbo op tussen de één en drie mil-
joen. Op het hoogtepunt van de hongersnood
berichtte Conor Cruise O’Brien in The New York
Review of Books dat er dagelijks vijf- tot zes-
duizend mensen – ‘vooral kinderen’ – stierven.
De slachtoffers waren te herkennen aan de
onmiskenbare tekenen van eiwittekort, plaat-
selijk aangeduid als kwashiorkor: opgezwol-
len buiken, een bleke huid en roodachtig haar.
Achebes gedicht ‘A Mother in a Refugee Camp’
beschrijft de pogingen van een vrouw om voor
haar kind te zorgen:
Ze pakte uit hun bundeltje bezittingen
Een gebroken kam en kamde
Het op zijn schedel achtergebleven roestkleurige
haar.
Waarna ze – neuriënd in haar ogen – er omzich-
tig een scheiding in begon te maken.
In hun eerdere leven was dit misschien
een dagelijks werkje, van geen belang
Voor zijn ontbijt en school; nu deed ze het
Alsof ze bloemen neerzette op een grafje.
Het intense verdriet van Biafra deed de
Nigeriaanse samenleving op haar grondvesten
schudden en leidde tot decennia van politieke
onrust. Achebe nam de gelegenheid te baat
om tijdelijk afstand te houden: begin jaren
zeventig doceerde hij enige tijd in de Verenigde
Staten. In deze jaren, naarmate duidelijk werd
hoeveel gewelddadigheid er in potentie ook na
de onafhankelijkheid aanwezig was, vatte hij
het plan op om de koloniale erfenis met nog
grotere kracht aan te pakken. In essays en lezin-
gen voer hij uit tegen wat hij ‘kolonialistische
kritiek’ noemde – de bewuste of onbewuste
ontmenselijking van Afrikaanse karakters, het
beeld van de Afrikaanse schrijver als ‘Europe-
aan die onaf is, die met geduldige begeleiding
ooit volwassen zal worden’, de veronderstel-
ling dat economische onderontwikkeling gelijk
opgaat met gebrek aan intellectuele verfijning
(‘toon mij de infrastructuur van een volk, zegt
u, en ik zal u zeggen hoe hun kunst is’). Het
maakte hem razend als hij zag hoe wijdver-
breid een dergelijke houding nog was. Een stu-
dent die hoorde dat Achebe Afrikaanse litera-
tuur doceerde, liet zich tussen neus en lippen
ontvallen dat hij ‘er nooit bij had stilgestaan
dat Afrika zoiets had’.
Achebe verhaalt deze anekdote in het essay ‘An
Image of Africa: Racism in Conrad’s Heart of
Darkness’ uit 1977. Hij onderzoekt daarin Con-
rads beschrijvingen van ‘wilden’, en laat zien
dat de roman niet de imperialistische construc-
ties ondermijnt, maar er juist het slachtoffer
van is. Marlow, de verteller van het verhaal,
beschrijft de Afrikanen als ‘niet onmenselijk’,
en vervolgt: ‘Weet u, dat was nog het ergste –
dat vermoeden dat ze niet onmenselijk zijn.’
En toch hebben de zwarten in de roman geen
naam en geen gezicht, bestaat hun taal uit
nauwelijks meer dan gegrom en wordt ervan
uitgegaan dat het kannibalen zijn. De enige
verklaring hiervoor, concludeert Achebe, is
‘klinkklaar racisme’. Velen hebben hiertegen
ingebracht dat Achebe de vertelling van Conrad
wel erg eenvoudig weergeeft: Hart der duister-
nis is een verhaal binnen een verhaal, verteld
door de hoogst onbetrouwbare stem van Mar-
low, en de roman is op zijn minst dubbelzinnig
als het om het imperialisme gaat. De schrijver
Caryl Phillips stelt de vraag of ‘het niet bela-
chelijk is van Conrad te eisen dat hij een beeld
schept van een Afrikaanse menselijkheid dat
volkomen uit de pas loopt met zowel de tijd
waarin hij leefde [Conrads boek verscheen in
1902, red.] als met de bredere tendens van zijn
roman?’ Maar zelfs als er een rechtvaardiging
is aan te voeren voor de methoden van Conrad,
school de betekenis van Achebes essay erin dat
zo’n rechtvaardiging nu noodzakelijk werd: hij
maakte het onmogelijk de bedenkelijke kant
van Conrads kijk op de zaken te negeren.
In tegenstelling tot het Europese modernisme,
dat in de greep is van het l’art pour l’art (een
begrip dat hij ooit, op kenmerkend botte wijze,
‘weer zo’n reukloos gemaakte hondendrol’
heeft genoemd), heeft Achebe altijd een soci-
aal en politiek gemotiveerde literatuur voorge-
staan. De literatuur was medeplichtig aan het
kolonialisme, zegt hij; laten we haar dan óók
inzetten om de geesten van het kolonialisme uit
te drijven. ‘Literatuur is voor ons geen luxe. Het
is een kwestie van leven en dood, want we zijn
bezig een nieuwe mens te vormen’, verklaarde
hij in 1980 in een gesprek. Zijn jongste roman,
Termietenheuvels in de savanne (Anthills of the
Savannah, 1987), is duidelijk uit dit hout gesne-
den. Het boek volgt een groep vrienden die deel
uitmaken van het bewind van het West-Afri-
kaanse land Kangan, waarvoor onmiskenbaar
Nigeria model heeft gestaan. Sam, die in een
staatsgreep aan de macht is gekomen, stuurt
de natie rap in de richting van een dictatuur.
Als Chris, de minister van Voorlichting, weigert
Sams kant te kiezen tegen Ikem, de hoofdredac-
teur van de door de regering gecontroleerde
krant, keert zich de woede van de regering met
volle kracht tegen de twee. Het boek haalt het
artistiek gezien niet bij Een land valt uiteen of
Pijl van God, maar het houdt zich bezig met het
wezen van de corruptie en het idealisme in de
Afrikaanse politiek.
Achebe hamert erop dat de Afrikaanse
roman naar vorm en inhoud een inheemse
creatie dient te zijn. Dit standpunt heeft hem
ertoe gebracht andere schrijvers te bekritise-
ren die hij te weinig politiek betrokken acht,
in het bijzonder Ayi Kwei Armah, wiens roman
De tijd is nog niet rijp (The Beautyful Ones
Are Not Yet Born, 1968) een ijzingwekkende
aanblik beschrijving geeft van postkoloniaal
Ghana. De roman begint met het beeld van een
man in een bus, slapend met zijn ogen open.
Straten en gebouwen zitten onder het huis-
vuil, slijm en uitwerpselen. Onder de smerige
oppervlakte zijn de structuren rot tot op het
bot. Armahs roman kreeg enthousiaste kritie-
ken als levendige weergave van de teleurstel-
ling over de nieuwe politiek van dit land onder
Kwame Nkrumah. Maar Achebe vindt Armahs
‘afstandelijke houding’ nauwelijks beter dan
africa magazine 03/2008 15

die van Joyce Cary, en maakt vooral bezwaar
tegen Armahs existentialisme, dat hij een
‘buitenlandse metafoor’ noemt voor Ghana’s
kwaal. Erger nog, Armah heeft gezegd: ‘Ik ben
geen Afrikaanse schrijver, ik ben schrijver’. Dat
noemt Achebe zoveel als ‘het toegeven van je
nederlaag’.
Is het een te grote utopie, het idee dat de
Afrikaanse roman gewoon zou kunnen bestaan
als roman, ontheven van zijn maatschappelijke
en opvoedkundige opdracht? Achebe heeft
heftige kritiek geuit op de degenen die zoe-
ken naar ‘het universele’ in de Afrikaanse fic-
tie; westerse fictie wordt volgens hem nooit
langs zo’n meetlat gelegd. Maar als Achebe zo
hamert op het vastpinnen van schrijvers op
hun etnische banden, verengt hij de zaak tot
op zekere hoogte. Wie zegt dat een literair werk
nationale grenzen overstijgt, doet niets af aan
de morele of politieke waarde ervan.
In 1990 raakte Achebe verlamd na een
ernstig auto-ongeval. Artsen raadden hem aan
naar de Verenigde Staten te komen voor behan-
deling, en sindsdien doceert hij daar aan de
Bard University. Die hele periode heeft hij maar
één boek gepubliceerd, Home and Exile, een
korte verzameling essays, hoewel hij aan een
nieuwe roman schijnt te werken. Maar Achebe
mag dan grotendeels zijn gestopt met wer-
ken, een nieuwe generatie schrijvers heeft zijn
oproep voor een nieuwe Afrikaanse literatuur
overgenomen en de meesten van daarvan heb-
ben zijn voorbeeld gevolgd: ze hebben volledig
gekozen voor het Engels, ondanks de koloniale
connotaties daarvan, maar daarnaast streven
ze een Afrikaanse literaire eigenheid na buiten
het koloniale kader. En de prestaties van Afri-
kaanse schrijvers worden meer en meer erkend:
Een halve gele zon (Half of a Yellow Sun) van
Chimamanda Ngozi Adichie, een ondraaglijke,
buitengewone roman over de Biafra-oorlog,
won vorig jaar de Britse Orange Prize.
De ‘toestand in de wereld’, vijftig jaar na Een
wereld valt uiteen, is minder sterk veranderd
dan wenselijk is. Maar op de kracht van Ache-
bes erfenis valt niets af te dingen. Adichie heeft
wel eens de herinnering opgehaald aan het
moment waarop ze diens werk ontdekte, rond
haar tiende. Tot die tijd, zei ze, ‘dacht ik dat
mensen als ik nooit in een boek konden voor-
komen’.
Ruth Franklin (1974, VS) is senior editor bij The New
Republic. Recente artikelen van haar hand verschenen
in The New York Times Book Review en Granta.
16 africa magazine 03/2008
Aanbiedingen 
Afrovibes
Tussen 26 september en 6 oktober vindt Afrovibes-festival plaats.
Tegen inlevering van deze bon krijgt u m2,50 korting op één van de
voorstellingen (met uitzondering van de Kliptown Stories, 5 oktober
in Frascati). Maximaal twee kaartjes met korting per bon, niet geldig
in combinatie met andere acties.
E 2,50 korting van
ZAM Africa Magazine
Chimamanda Ngozi Adichie
Een halve gele zon
ISBN 9789045015750. Een prachtige
Nigeriaanse roman over morele ver-
antwoordelijkheid, over het einde
van de kolonisatie, over klasse en
afkomst - en over de wijze waarop
liefde alles kan compliceren. Bij Black
Label krijgt u 10% korting op deze
titel. Bezoek www.blacklabel.be of
bestel direct op info@blacklabel.be
onder vermelding van de ZAM-actie.
Normale prijs: m24,90
ZAM-prijs: m22,50
10% korting van ZAM
Africa Magazine
Richard de Nooy
Zes beetwonden
en een tetanusprik
ISBN 9789038890715
Het nieuwe boek van Richard de
Nooy speelt zich af in het Nederland
en Zuid-Afrika van de jaren ’80. De
hoofdpersoon probeert de bizarre
en wrange levens van twee broers
uit Johannesburg te reconstrueren.
ZAM geeft vijf boeken weg. E-mail uw
naam en adres vóór 1 december naar
actie@zam-magazine.nl en win een
exemplaar.
WIN ÉÉN VAN
DE VIJF BOEKEN
van ZAM
Minyeshu Esther Bakker
Dire Dawa De bomen vliegen
Vanaf 25 september is Minyeshu je om de oren
op toernee door Nederland. De ISBN 9789025418236. Met het
veelgeprezen zangeres vierde hele gezin naar Swaziland ver-
grote successen in ­Ethiopië en wist huizen om ontwikkelingswerk
na haar vlucht naar Europa een te doen is niet eenvoudig. Het
tweede glanzende carrière op te nieuwe boek van Esther Bakker
bouwen. Zie www.minyeshu.nl komt op 1 oktober uit. Tegen inle-
voor meer informatie en concert- vering van deze bon ontvangt u
data. E-mail v oor 1 december uw tot 31 december 2008 m2,– kor-
naam en adres naar actie@zam- ting bij de erkende boekhandel.
magazine en maak kans op haar Actienummer: 901-56113
nieuwste CD Dire Dawa. Normale prijs: m17,95
ZAM -prijs: m15,95

WIN ÉÉN VAN E 2,– korting van ZAM

DE TWEE CD’S Africa Magazine

Lieve Joris, Chinua Achebe

De hoogvlaktes Things Fall Apart
De reis over de hoogvlaktes van ISBN 9780435909888
Congo is als een laatste hindernis Het klassieke boek van de
die Lieve Joris moet nemen. Hier Nigeriaanse schrijver Achebe
komen herinneringen aan haar kwam dit jaar precies vijftig
jeugd in België met grote kracht jaar geleden uit. Bij Black Label
naar boven. ISBN 9789045701837. krijgt u 10% korting op deze
Uitgeverij Augustus. titel. Bezoek www.blacklabel.be
ZAM verloot 20 exemplaren. Stuur of bestel direct op info@blackla-
uw naam, adres en telefoonnum- bel.be onder vermelding van de
mer per e mail vóór 1 december ZAM-actie.
naar actie@zam-magazine.nl Normale prijs: m13,50
ZAM-prijs: m12,00

WIN ÉÉN VAN 10% korting van ZAM

DE 20 BOEKEN Africa Magazine

Chris Hinze
Africa Impressions
Visual Concert
Chris Hinze maakt een multi
-mediale tournee met Afri-
kaanse muzikanten door Neder-
land ter gelegenheid van zijn
nieuwe CD Africa Impressions.
Wilt u dit spektakel bijwonen?
Dat kan via ZAM. E-mail uw
naam en adres vóór 1 november
naar actie@zam-magazine.
nl en maak kans op twee vrij-
kaartjes voor het concert in de
Amsterdamse kerk De Duif
TWEE KEER TWEE GRATIS van 15 november.
CONCERTKAARTJES

africa magazine 03/2008 17

 Zwarte sluiers,
paarse schoenen
Binnenkort verschijnt in tien landen The Tegenover de alledaagse corruptie van

Woorden
consequences of love van de Eritrese schrij-
ver Sulaiman Addonia. Deze liefdesroman
over liefde gaat vooral over de kwetsbaar-
heid van buitenstaanders in een religieuze
dictatuur, waar alles dat goed en mooi en
Onder redactie van Ingeborg van Beekum anders is kapot moet worden gemaakt.
Jeddah is een stad in Saoedi-Arabië waar de
huizen hoog reiken, de wegen glad zijn en
luxe auto’s door de straten rijden. De jonge
bongani Naser arriveert er met zijn broertje kort
nadat zij de oorlog in het arme Eritrea ont-
bongani has a sign saying
vlucht zijn. Spoedig leert hij de schaduwkan-
‘Ugly with no money’ ten van de stad kennen. Addonia beschrijft
i give him two rand deze leerschool treffend. Deprimerend
‘that’s a good sign. it’s true.’ en levensecht is zijn verslag van een samen-
leving die zucht onder de gordel van een
‘no. i’m not ugly.
intolerante islam en zich zonder meer schikt
i just wrote that to make money.’ in de strikte scheiding tussen mannen en
he stands on the corner of empire vrouwen.
and melville every day. Pure, oprechte, rechtstreekse gevoelens
bestaan niet in Jeddah. Zelfs de beste vrien-
‘why don’t you get a job?’ den worden gewantrouwd. Ook de islam
‘i’ve got a job. i earn R200 a day here.’ dient slechts als voorwendsel, een manier
i’m flabbergasted, om macht te verkrijgen en te behouden over
anderen, zodat zelfs het beeld van Jeddah’s
that’s more than i earn
meest heilige man, de blinde imam, uitein-
writing these stupid stories. delijk moet worden bijgesteld: “His influence
ugly with no money indeed is immense. He has Allah’s ears as well as the
Aryan Kaganof government’s”.
FOTO: 6argoo2a.net
politieke en religieuze instituties staat de
liefde, even onbedorven als onwaarschijnlijk.
Op een dag krijgt Naser een briefje voor
zijn voeten geworpen van een vrouw in het
zwart, waarna nog meer liefdesbetuigingen
volgen. Ontmoetingen zijn onmogelijk maar
zij weet een fundamentele beperking (de
sluier, de onzichtbaarheid van alle vrouwen)
te ondermijnen door op paarse schoenen
over straat te gaan. Daardoor is ze ook in
de anonieme massa van zwarte abaya’s
(sluiers) voor hem herkenbaar.
Nasser en ‘Fiore’ (niet haar echte naam)
bedenken meer van dit soort slimme trucs
en weten lange tijd hun omgeving te mis-
leiden. Ondanks de strenge kaders van de
maatschappij en de illegaliteit van hun
samenzijn, lukt het ze een serieuze, seksuele
relatie te beginnen.
Maar hun poging om op eigen voorwaarden
lief te hebben, is tot mislukken gedoemd.
“All we had was Fiore’s room, with her father
just yards away, the religious policemen
patrolling Al-Nuzla street, and the blind
imam preaching about the evil sins. The small
kingdom we created (…) was as weak as if it
were a castle built of sand.” De krachten die
namens Allah spreken, bundelen zich mee-
dogenloos tegen de geliefden.

poëzie | Als schrijver, dichter,

Foto: Thembeka Laduma

kunstenaar of filmmaker doet

Aryan Kaganof hoe dan ook
stof opwaaien. Kaganof ont-
vluchtte zijn diensttijd in Zuid-
Afrika en kreeg in 1984 politiek
asiel in Nederland, waar hij in
1992 een Gouden Kalf won. Bundels van zijn
hand: Drive Through Funeral (2003), The Free-
dom Fighter (2004), Jou Ma Se Poems (2005)
en The Ballad Of Sugar Moon and Coffin
Deadly (2007). Meer van zijn hersenspinsels
zijn te vinden op zijn veelzijdige - soms bizarre
- website www.kaganof.com

18 zam africa magazine 03/2008


Sulaiman Addonia betoont zich een betrok-
ken schrijver die veel van zijn onderwerp
afweet, maar teveel kennis en inzicht kan de
romanschrijver ook in de weg gaan zitten.
Juist deze overvolle bagage maakt dat Naser
en Fiore geen onvergetelijke literaire perso-
nages worden. De bedoelingen van de schrij-
ver liggen zo nadrukkelijk in hun woorden
en daden besloten en de plot wordt door zijn
ijver zodanig voortgestuwd, dat ongemerkt
zelfs een zekere argwaan boven komt drij-
ven. Bestaat het Saoedi-Arabië zoals het hier
beschreven wordt inderdaad? Of is
het hooguit een aspect van een groter en
complexer geheel?
Uiteindelijk is het aan de lezer zelf om deze
vragen te beantwoorden. Wat hoe dan ook
overblijft is een boek dat uitdaagt en tot
nadenken stemt, bijvoorbeeld in de manier
waarop juist de buitenstaander (als vrouw
of Afrikaanse immigrant) een stem krijgt.
De marginalen worden mensen om gede-
gen rekening mee te houden, mannen en
­v rouwen die zelf denken en voelen, soms
tegendraads handelen, en niet te temmen
zijn. Inderdaad, het type zelfredzame immi-
grant dat in Europa momenteel niet bijster
populair is.
En dat pleit dan weer voor Addonia. Boeken
die zo overtuigend de heersende opinie een
spiegel voorzetten zijn er nooit genoeg.
leesladder
ESSAYS | Een verzameling toeganke-
lijke en scherpzinnige essays over het
huidige Afrika en de relatie van het con-
tinent met de rest van de wereld. Over
het dagelijks leven van de verschillende
mensen die de 53 landen van Afrika
bewonen.
Peter Vakunta, Cry my beloved Africa -
essays on the postcolonial aura in Africa
(Langaa, ISBN 9789956558735) Q 24,-
Online bestellen:
www.africabookcentre.com
jambula tree VERHALEN | Prijswinnend verhaal over
and other stories
een opbloeiende tienerliefde tussen
The
Caine
Prize
for
twee meisjes die hun omgeving voor
African
altijd zal beïnvloeden. Jambula Tree
Writing
8th
luidt een verzameling in van achttien
verhalen door de beste schrijvers van
Annual
Collection
CZl>ciZgcVi^dcVa^hi
het continent. Voor het eerst inclusief
Fonlon-Nichols Award de vijf genomineerde verhalen die strij-
voor Ike | den voor de volgende prijsuitreiking.
De Nigeriaanse schrijver Monica Arac de Nyeko, Jambula tree
­Chukwuemeka Ike heeft in april and other stories- the Caine Prize
de 2008 Fonlon-Nichols Award for African Writing, 8th annual col-
ontvangen, uitgereikt door de lection (New Internationalist, ISBN
African Literature Association. 9781904456735), Q 13,99. Online
Ike schreef ondermeer Toads for bestellen: www.bol.com
Supper (1965), The Naked Gods
(1970) en The Search (1991). INTERVIEWS | “The interview lasted
Eerdere prijswinnaars zijn exactly 11 min 49 sec, and that included
Niyi Osundare, Ken Saro-Wiwa the time it took me to find a chair. Then,
en Nobelprijswinnaar Wole after a question about Mannenberg, he
Soyinka. snapped: ‘I think this is not going any-
where’.” Ondanks de 11 min 49 sec weet
Fred de Vries een intrigerend portret
te schetsen van jazzmusicus Abdullah
Ibrahim. De start van een reeks grap-
pige, scherpe interviews die de in Zuid-
Afrika wonende Nederlander de Vries
hield met bekende en minder bekende
eigenzinnige muzikanten en artiesten.
The Fred de Vries interviews – from
Abdullah to Zille (Wits University Press,
ISBN 9871868144693) Q 34,55. Online
bestellen: www.vanstockum.nl
ROMAN | Miano’ s indrukwekkende
debuutroman over een verwoestende
burgeroorlog. Wanneer Ayané na haar
studie in Frankrijk terugkeert naar haar
geboorteland, treft ze een nagenoeg
verlaten dorp aan. De oorlog lijkt aan
het dorp voorbij te gaan, totdat een
groep gewapende mannen binnenvalt.
Léonora Miano, Zwarte nacht. (Artemis
& Co, ISBN 9789047200642) Q 17,95
zam africa magazine 03/2008 19
20 africa magazine 03/2008
smokkelaars vrijheidsstrijders slavendrijvers
Sinds februari 2007 vechten de Toeareg-rebellen in Niger tegen
de regering. Inzet is onder meer uranium. Maar ook de lucratieve
smokkelhandel met Algerije is een bron van onrust. Want van
smokkel van sigaretten, benzine en mensen leven veel Toeareg.
TEKST: GERBERT VAN DER AA, FOTO’S: TOM VAN DER LEIJ

africa magazine 03/2008 21


wee Toyota pick-ups, met in de
achterbak zwaarbewapende
soldaten, rijden door het zand.
Een groepje ezels sjokt onver-
stoord verder. Langs de kant van de weg staan
vier passagiersbussen, die wachten tot het mili-
taire konvooi vertrekt. Ten noorden van Aderbis-
sinat, een dorp in het midden van Niger, begint
het oorlogsgebied. Toeareg-rebellen vechten er
sinds februari vorig jaar tegen het regerings-
leger. ‘De situatie is nog lang niet gekal-
meerd’, zegt Hamidou Arzika, sergeant
in het Nigerijnse leger. ‘Waakzaamheid
blijft geboden.’
Ik ontmoet Arzika – camouflagepak, don-
kere zonnebril en tulband – op straat in Aderbissinat. Hij staat tegen
een van de bussen geleund. Even verderop hebben vleesverkopers
stalletjes ingericht. Boven een houtskoolvuur roosteren ze schapen-
vlees, dat ze in kleine stukjes snijden en op bruin papier serveren.
Voordat het konvooi vertrekt kunnen de reizigers nog snel even hun
maag vullen. Twee militairen op een brommer stuiven voorbij. ‘Het
leger is bezig met een groot offensief tegen de rebellen’, zegt Arzika.
‘Uiteindelijk zullen we ze verslaan.’
De oorlog heeft het leven in Noord-Niger ontwricht. De rebellen
verlaten op gezette tijden hun bases in de woestijn om hit and run
aanvallen uit te voeren op overheidsdoelen. ‘De rebellen beweren dat
ze burgerdoelen ontzien’, zegt Arzika. ‘Maar dat is een leugen.’ Kon-
vooien van en naar Agadez, de grootste stad in het noorden, worden
geregeld beschoten.
De MNJ (Mouvement des Nigériens pour la Justice), een guerril-
lagroep gedomineerd door Toeareg, vecht sinds februari vorig jaar
tegen de regering van Niger. De rebellen vinden dat de overheid te
weinig geld besteedt aan de ontwikkeling van het noorden. De Toea-
reg, een woestijnvolk van zo’n anderhalf miljoen mensen bij wie niet
de vrouwen maar de mannen zich sluieren, zijn behalve in Niger ook
in buurland Mali in opstand. Maar daar zijn de gevechten minder fel.
Eind juli kondigden de strijdende partijen zelfs een bestand aan. In
Algerije, Libië en Burkina Faso, andere landen waar de Toeareg van
oudsher wonen, is het rustig gebleven.
Journalisten krijgen van de Nigerijnse regering geen toestemming
het oorlogsgebied te bezoeken. Daarom reis ik als toerist. Op mijn
vraag aan de MNJ, die ik per e-mail verstuur, of ze een contactper-
soon in Agadez voor me hebben, krijg ik een negatief antwoord. ‘De
situatie is erg gespannen’, aldus de MNJ-woordvoerder. ‘Mensen wor-
den zomaar gearresteerd en maandenlang opgesloten. Het is beter
om de vragen per e-mail af te wikkelen.’
De MNJ overdrijft niet. Tientallen Nigerijnen zitten zonder proces
22 africa magazine 03/2008
gevangen. Een lokale journalist, die werkt voor het Franse radio-
station RFI, is opgesloten omdat hij via de telefoon met een van de
rebellenleiders had gesproken. Twee Franse journalisten, die net als
ik stiekem naar Agadez reisden, zaten een maand in de gevangenis.
Journalisten worden op afstand gehouden, zodat de wandaden van
het regeringsleger niet aan het licht komen.
Bij razzia’s in het Aïr-gebergte, de streek ten noordoosten van Agadez
waar de rebellen hun hoofdkwartier hebben, zouden diverse onschul-
dige burgers zijn omgekomen. ‘Een aantal dorpen is platgebrand’,
beweert de MNJ-woordvoerder. ‘Militairen stelen het vee van de
lokale bevolking en vergiftigen waterputten.’ De vrees bestaat dat
het geweld verder zal escaleren. Sommige waarnemers maken een
vergelijking met de Soedanese regio Darfur. Het totale aantal slacht-
offers bedraagt inmiddels enkele honderden.
De reis van Aderbissinat naar Agadez verloopt zonder veel pro-
blemen. In twee uur tijd legt het konvooi de 150 kilometer af. Agadez is
een oude karavaanstad, tot zo’n honderd jaar geleden een belangrijk
knooppunt in de trans-Saharahandel. In het centrum staan eeuwen-
oude lemen huizen, met ronde vormen. Flats zijn er niet, de meeste
gebouwen zijn maar een verdieping hoog. Het dagelijks leven gaat
rustig zijn gang. Auto’s en brommers rijden over de geasfalteerde
straten. Af en toe passeert een Toeareg op een kameel.
Door de gevechten in het Aïr-gebergte zijn enkele duizenden Toeareg
gevlucht naar Agadez. Wie de bergen weer in wil, loopt kans gearres-
teerd te worden. ‘Ik kan niet op bezoek bij mijn familie’, zegt Hanan,
een gescheiden Toeareg-vrouw van wie een aantal broers en zussen
in het Aïr-gebergte woont. ‘Vroeger zocht ik ze regelmatig op, maar
nu is dat te gevaarlijk.’ Hoe het met haar familie is weet Hanan niet.
Af en toe sijpelt er nieuws binnen, maar veel is dat niet. ‘Het enige dat
ik weet is dat onlangs een oom door het leger is vermoord.’
Hanan, een mooie vrouw van eind dertig, woont met haar moeder en
zus in een buitenwijk van Agadez. Een aantal familieleden bivakkeert
in een tent op het erf, Hanan zelf heeft twee kleine lemen vertrek-
ken. Een groot houten bed neemt bijna de hele woonkamer in beslag.
Op het nachtkastje ligt een voedselpakket van Unicef. ‘Eigenlijk is
dat bedoeld voor de vluchtelingen uit de bergen’, lacht ze. Op mijn
vraag of ze sympathie heeft voor de rebellen hoeft Hanan niet lang
na te denken. ‘Iedereen in Agadez heeft sympathie voor de rebellen’,
beweert ze. ‘Ze strijden immers voor een rechtvaardige zaak.’ Hanan
benadrukt dat de regering van president Mamadou Tandja een cor-
rupte bende is, die alleen maar aan zichzelf denkt. ‘De recente moord-
partijen door het regeringsleger hebben mij alleen maar vastberade-
ner gemaakt. Het is goed dat er moedige Toeareg zijn die de regering
bestrijden.’
Zonder met zijn ogen te
knipperen betoogt Mohamed
dat de Toeareg intelligenter
zijn dan negers
Een van de belangrijkste strijdpunten is de controle over de
uraniummijnen in het noorden van Niger. Doordat er wereldwijd
steeds meer kerncentrales worden gebouwd, is de prijs van uranium
de afgelopen vijf jaar vertienvoudigd. De overheid van Niger, dat de
derde exporteur ter wereld is, heeft daardoor aanmerkelijk meer te
besteden dan een paar jaar terug. Maar wat er met het geld gebeurt
is onduidelijk. Overal in het land klagen mensen dat alleen president
Tandja en zijn vrienden profiteren.
De regering van Niger weigert te onderhandelen met de rebellen.
‘Het zijn bandieten die alleen maar aan zichzelf denken’, zegt inspec-
teur Lawali op het politiebureau in Agadez. Het officiële regerings-
standpunt luidt dat de Toeareg in opstand zijn gekomen omdat de
overheid de lucratieve smokkelhandel met Algerije steeds intensiever
bestrijdt. Veel Toeareg zien daardoor een belangrijke inkomstenbron
verdwijnen. Volgens Lawali, bij wie ik me als buitenlandse bezoeker
moet laten registeren, heeft het geen zin om met bandieten en cri-
minelen te onderhandelen. ‘Ik heb er geen enkel vertrouwen in dat ze
hun afspraken nakomen.’
Toeareg zijn inderdaad vermaarde smokkelaars. Met hun Toyota pick-
ups glippen ze al jarenlang illegaal de grens over tussen Niger en
Algerije, het onherbergzame gebied kennen ze als geen ander. Ben-
zine, in Algerije ongeveer tien keer zo goedkoop als in Niger, brengen
ze naar het zuiden. Sigaretten reizen in omgekeerde richting. Ook
de mensensmokkel is een interessante inkomstenbron. Zwarte Afri-
kanen die in Libië of Marokko illegaal op een bootje naar Spanje of
Italië willen stappen, beginnen hun reis vaak in Agadez. Tot een paar
jaar terug konden de smokkelaars ongestoord hun gang gaan, maar
sinds kort is dat veranderd. ‘Er is een grens bereikt’, zegt Lawali. De
Amerikanen helpen bij de aanpak van de smokkel, omdat de inkom-
sten gebruikt zouden worden om aan Al Qaida gelieerde groepen in
Algerije te financieren. In 2003 nam de regering Bush daarom het
initiatief voor het Trans Sahara Counter Terrorism Initiative (TSCTI),
een militair samenwerkingsprogramma waarvoor 100 miljoen dollar
per jaar beschikbaar is. ‘We hebben van de Amerikanen onder meer
nieuwe auto’s en communicatieapparatuur gekregen’, zegt Lawali.
‘Ook krijgen we gevechtstraining.’
Per bus van Agadez naar de hoofdstad Niamey. De tocht van ruim
1000 kilometer zal ongeveer vijftien uur duren. Het eerste deel van
het traject gaat wederom in militair konvooi. Tijd om te pauzeren is
er nauwelijks. Telkens als de bus onderweg stopt om mensen in of uit
te laten stappen, drukt de chauffeur ongeduldig op de claxon.
In de hoofdstad is weinig sympathie voor de rebellen. Een van de
klachten die ik hoor is dat de Toeareg racistisch zijn. Doordat ze oor-
spronkelijk uit Noord-Afrika komen en verwant zijn aan de Berbers,
hebben ze gemiddeld genomen een lichtere huid dan andere bevol-
kingsgroepen in Niger. Veel Toeareg zijn daar trots op. ‘Blank is beter
dan zwart’, zegt buschauffeur Lamine Mohamed, een Toeareg die op
het busstation in Niamey een sigaret staat te roken. Elke week rijdt hij
op en neer tussen Niamey en Agadez. Zonder met zijn ogen te knippe-
ren betoogt Mohamed dat de Toeareg intelligenter zijn dan negers.
Eeuwenlang waren de Toeareg betrokken bij de trans-Saharahandel in
zwarte slaven, die ze als vee dwars door de woestijn naar het noorden
dreven. Ook hielden ze slaven voor eigen gebruik. Toeareg uit arme
lagen van de bevolking trouwden soms met slavinnen, waardoor hun
nageslacht donkerder werd. Desondanks is huidskleur nog steeds een
issue. ‘Blanke Toeareg hebben het meeste aanzien’, zegt Mohamed.
Hij wijst op zijn huid, die zelfs voor Toeareg begrippen relatief blank
is. ‘Lichter kan bijna niet.’
Veel Toeareg kunnen moeilijk verkroppen dat de regering van Niger
gedomineerd wordt door zwarten. De bevolkingsgroepen waaronder
zij eeuwenlang op slaven joegen, heersen nu over hen. ‘Regerings-
functionarissen misbruiken hun positie om de Toeareg terug te pak-
ken’, aldus Mohamed. Vlak na het begin van de oorlog riep een leider
van een grote lokale ngo dat de regering van Niger de Toeareg in 48
uur kan uitroeien. Het grootste deel van de bevolking vindt uitroeien
te ver gaan, maar het harde regeringsoptreden tegen de rebellen
geniet brede steun.
Door hun mysterieuze uitstraling hebben de Toeareg altijd grote
aantrekkingskracht uitgeoefend op westerse toeristen. Maar door
de oorlog is het toerisme ingestort. De rechtstreekse chartervluchten
tussen Parijs en Agadez zijn sinds vorig jaar gestopt. De meeste hotels
zijn gesloten. Opvallend veel Toeareg die in het toerisme werkten,
spelen nu een leidende rol in de rebellie. MNJ-leider Aghali Alambo is
een voormalig directeur van een grote reisorganisatie. Rhissa Boula,
leider van een afsplitsing van de MNJ, was in de jaren tachtig een van
de drijvende krachten achter Temet Voyages.
Veel Nigerijnen begrijpen de klachten van de Toeareg niet. ‘Als geen
ander volk in Niger hebben ze de afgelopen jaren geprofiteerd van het
toerisme’, zegt Bachir Djara, brommermecanicien in Niamey. Jaarlijks
leverde dat de regio Agadez honderdduizenden euro’s op. Talloze toe-
risten begonnen in het Aïr-gebergte op eigen initiatief een ontwikke-
lingsproject. ‘Door de oorlog van de Toeareg-rebellen is dat allemaal
weg’, zegt Djara. De gewone burgers zijn de dupe, dat lijkt de rebellen
niet te interesseren.’ Djara, een grote man met brede schouders, is olie
aan het verversen. Ik ontmoet hem op het trottoir bij de Cristal nacht-
club, waar hij zijn werkplaats heeft. Onder de brommer, van Chinese
makelij, staat een plastic bak om de oude olie op te vangen. Terwijl
de olie uitdruppelt, benadrukt Djara dat het niet de eerste keer is dat
de Toeareg in opstand zijn gekomen. Van 1989 tot 1995 waren ze ook
al in oorlog met de regering. ‘De Toeareg zijn niet snel tevreden’, zegt
Djara. ‘Als andere bevolkingsgroepen in Niger ook zo snel naar de
wapens zouden grijpen, was dit land ten dode opgeschreven.’
Dat het Toeareg-toerisme is ingestort, creëert volgens Djara kansen
voor andere delen van het land, die niet geteisterd worden door oor-
logsgeweld. ‘Het zuiden van Niger is ook heel mooi, maar dat sloegen
toeristen tot voor kort meestal over.’ Djara opent een blik nieuwe olie,
om in de brommer te gieten. Als hij klaar is, komt hij nog even terug
op het Toeareg-toerisme. ‘Ik heb nooit begrepen waarom jullie wes-
terlingen zonodig dat arrogante volk willen bezoeken. Het is beter om
de Toeareg te negeren. Ze verdienen niet beter.’
Gerbert van der Aa (1968, Nederland) is journalist.Hij studeerde geschiedenis
van Afrika en de Islam in Leiden en Amsterdam. Van hem verschenen: Nigeriaanse
toestanden (2005) en Dwars door Soedan (2007), beide bij Uitgeverij Nieuw
Amsterdam. Zie ook www.vanderaa.wordpress.com
africa magazine 03/2008 23
 Onlangs keerde Adama Kai (25) terug naar
Sierra Leone. Ze is niet de enige. Nadat het land
in het begin van de jaren negentig door een
burgeroorlog werd getroffen verliet een derde
tot de helft van de inwoners het land. Inmid-
dels zijn er vijftigduizend van naar schatting
een miljoen uitgewekenen teruggekeerd.
b e e l de n
Na opleidingen te hebben gevolgd in New
York en Parijs stichtte Kai Aschobi Designs en
opende een atelier in hartje Freetown tussen
een kleine drukkerij en de redactieburelen van
Fotoshoot in Freetown
24 zam africa magazine 03/2008
een lokale krant. Ze nam twaalf kleermakers in
dienst. Haar ontwerpen worden gekenmerkt
door een fusie van groen, oranje, geel en roze
en door de robuuste vormen. Maar meer nog
‘overschaduwt de schoonheid het donkere ver-
leden’, zegt Kai. ‘Het westen biedt meer kan-
sen, maar hier drukt mijn werk een zwaardere
stempel op de samenleving.’ Kai’s dessins kos-
ten tussen de dertig en honderd dollar. Ze vin-
den inmiddels ook hun weg naar buitenlandse
markten, met name in de Verenigde Staten.
Foto’s: Reuters/Katrina Manson
film
Kirkou en de Heks
Cineast Michel Ocelot (1943, Parijs)
werd in één klap beroemd toen zijn
film Kirikou et la sorcière (Kirikou en
de heks) in 1998 uitkwam. De ani-
matiefilm is gebaseerd op het West-
Afrikaanse verhaal van Kirikou, een
kind met bovennatuurlijke krachten
die het opneemt tegen een heks. De
simpele stijl van de animaties is een
verademing in vergelijking met het
Amerikaanse animatiegeweld. Daar-
bij completeert de muziek van Yous-
sou N’Dour de film tot een prachtig
Afrikaans sprookje. Te bestellen op
dvd vanaf m 11,99

documentaire
Dienstbodes en feministen
op IDFA
De ontroerende ‘monoloog van de
dommen’ – La monologue de muet-
tes – van de Senegalese fimmakers
Khady Sylla en Charlie van Damme
is te zien tijdens het jaarlijkse inter-
nationale documentairefestival IDFA
in Amsterdam (20 tot 30 novem-
ber). Het verhaal van Ami legt de
ongemakkelijke relatie bloot tussen
de vijftigduizend sérères, de dienst-
meisjes van het platteland, en hun
madammen, de vrijgevochten vrou-
wen van de hoofdstad. Ook op IDFA:
Milking the Rhino, een documentaire
over de al even problematische rela-
tie tussen mens en dier in de wildlife
parken van Kenia en Namibië.

beeldende
kunst
Meshac Gaba
Een nieuwe tentoonstelling van
Benin’s wonderkind Meshac Gaba
(1961) is tot 4 oktober te zien in
­Galerie Lumen Travo, Lijnbaans-
gracht 314 in Amsterdam.

zam africa magazine 03/2008 25


Olieverf
‘Wij zijn in een fase waarin de mensen
iets willen zien dat in ons land is
gemaakt en ons verleden weerspiegelt
– maar dat ook vooruitkijkt naar onze
toekomst.’ Angolese kunstenaars hebben
door de olierijkdom een omvangrijke
binnenlandse markt aangeboord.
TEKST: SYLVIA SMITH
VERTALING: RICHARD HENGEVELD
‘W
ij zijn in een fase waarin de men-
sen iets willen zien dat in ons land
is gemaakt en ons verleden weer-
spiegelt – maar dat ook vooruitkijkt naar onze
toekomst.’ Angolese kunstenaars hebben door
de olierijkdom een omvangrijke binnenlandse
markt aangeboord.
De samensteller van de eerste Angolese triën-
nale, Fernando Alvim, wijst opgewonden op
een schaalmodel van wat hij noemt ‘de dood
van de witte doos’. Zijn opzet voor een ten-
toonstellingsruimte ziet er zo anders uit, dat je
op het eerste gezicht niet helemaal snapt hoe
zo’n bouwwerk een galerie moet vormen. Dan
realiseer ik me dat ik, hier in Alvims studio in
het centrum van Luanda, oog in oog sta met
het ultramoderne gezicht van de hedendaagse
Afrikaanse kunst. Het zegt veel over de invloed
van Angola’s snel groeiende economie op het
beginnende kunstbedrijf.
De hoogconjunctuur van de olie heeft Angola
reusachtig rijk gemaakt. Na bijna dertig jaar
oorlog groeit ook de wens om de culturele iden-
titeit van het land opnieuw vast te stellen. Niet
door simpelweg de scherven van het verleden
op te pakken, maar vanuit een stevige overtui-
ging dat Angolezen vandaag het lot van hun
land in eigen hand hebben.
De ramen van Alvims studio bieden een weids
uitzicht over de stad. Er wordt hier enorm veel
gebouwd, en in een tempo dat de heersers van
sommige Golfstaten de ogen zal uitsteken.
De hoge vlucht die de bouw neemt blijft niet
beperkt tot kantoortorens. Nog vorige week
voltooide Alvim zijn maquette voor het nieuwe
26 africa magazine 03/2008
openbare museum voor eigentijdse kunst. ‘Het
is ongelooflijk hoe belangrijk kunst en cultuur
voor de Angolezen zijn’, zegt hij. ‘Wij zijn nu in
een fase waarin de mensen iets willen zien dat
in ons land is gemaakt en ons verleden weer-
spiegelt – maar dat ook vooruitkijkt naar onze
toekomst.’
Terug naar het schaalmodel. De rechte hoek is
in de ban gedaan, buitenmuren ontbreken. De
blik van de bezoekers zal telkens verspringen
van het ene verticale paneel naar het andere.
Er is geen volgorde en geen hiërarchie. Volgens
Alvim weerspiegelt deze opzet de Afrikaanse
natuurlijke, flamboyante stijl van bewegen.
‘Het verschil met de westerse manier van bewe-
gen is even groot als dat tussen een gestileerde
westerse wals en het wilde, opzwepende geïm-
proviseerde dansen hier.’ Ook eerbiedige stilte
is geen kenmerk van deze nieuwe Afrikaanse
galerie. De Afrikaanse kunstenaars zal worden
gevraagd hun werk en de betekenis ervan uit te
leggen.
Alvim was in 2007 mede-inrichter van het Afri-
kaanse paviljoen op de Biënnale van Venetië,
met werk dat allemaal afkomstig was uit één
collectie in Luanda. De eigenaar, de Congolese
zakenman Sindika Dokolo, bezit de grootste col-
lectie eigentijdse Afrikaanse kunst van het hele
continent. Hij wil dat die in Afrika blijft, en is
van plan zijn verzameling onder te brengen in
Luanda in een speciaal ontworpen galerie. Hij
ziet dat als het begin van een renaissance van
de Afrikaanse kunst. ‘Wij willen niet aan het
Westen vragen de voorwerpen terug te geven
die ze van ons hebben gestolen en die zich nu in
FOTO: CLAUDE VITTIGLIO / TV5MONDE
Fernando Alvim
volkenkundige musea bevinden’, zegt Dokolo.
‘Wij willen de geesten van de mensen openen
voor het moderne Afrika.’
Ik ga op bezoek bij enkele kunstenaars van wie
werk werd getoond in Venetië. De houten mas-
kers die op straat worden verkocht, allemaal
dezelfde massaproducten, liggen mijlenver af
van de kunstwerken in het vervallen koloniale
gebouw waarin veel van de nieuwste Angolese
kunstenaars hun atelier hebben. Van de sensati-
onele, oogverblindende kleuren van Nello, schil-
der van kronkelende, abstracte kartellijnen, tot
Paolo Kapela’s collages van modern stadsafval
geplaatst naast koloniale katholieke beelden:
wat een verbijsterende diversiteit.
Dankzij de hoogconjunctuur van de olie heeft
Angola zelf een overvloed aan kopers, voor wie
de kunst de duivels van het verleden weet uit
te drijven. Er is zoveel talent, dat je je afvraagt
waarom internationale kunstverzamelaars er
nog geen jacht op maken. Kiluanj, een 30-jarige
fotograaf die een reeks portretten maakt van
de wrakken op de kust bij Luanda van Chinese
containerschepen die ooit industrieproducten
vervoerden in ruil voor Angolese olie, legt het
belang uit van de stijgende olieprijzen. ‘We hoe-
ven niet naar het buitenland te kijken om naam
te maken. We hebben onze eigen esthetica en
er zijn genoeg Angolese bedrijven die ons werk
kopen. We willen best aan het buitenland ver-
kopen, maar onze primaire markt ligt hier in
Angola.’
Sylvia Smith is een freelance journalist uit Londen. Ze
reist veelvuldig door Afrika en het Midden-Oosten en
werkt voor verschillende media. Ze is gespecialiseerd
in kunst en cultuur.
 Stemmen het opiniekatern van ZAM
Gabon volgens Pahé 28
Wie beschermt ons tegen de hulpverlener?, Linda Polman 29
Een smeekbede van de koning van Benin, Jos van Beurden 30
Obama zal Afrikabeleid VS niet veranderen, Bram Posthumus 32
Zuid-Afrika en Israël, Farid Esack 34

Houdt Africa
in the picture!
De Amsterdamse Raad voor de Kunst heeft
wethouder Gehrels geadviseerd om het jaarlijkse
Africa in the Picture filmfestival niet langer te
steunen. Die dreiging duidt op onverschilligheid,
vindt Vamba Sherif.

D
e eerste keer dat ik kennis maakte met
het festival Africa in the Picture was
acht jaar geleden. Het was liefde op het
eerste gezicht. Of anders gezegd een weerzien
van twee geliefden. Eindelijk kon ik via de tal-
loze films die op het festival getoond werden
mijn honger naar Afrikaanse film en cultuur
grotendeels verzadigen. De honger had met de
jaren manische proporties aangenomen: hoe
meer ik probeerde hier te aarden en mij de taal
eigen te maken, hoe sterker en overweldigen-
der mijn honger naar mijn wortels werd. Iedere
migrant kent dit gevoel: de poging om een
balans te vinden tussen twee werelden, de ene
dichterbij, sterk aanwezig en vaak dominant,
de ander ver weg maar niettemin van zo’n
grote invloed op de migrant, dat het zijn leven
blijft bepalen. Al in mijn beginjaren in Neder-
land had ik een middel nodig om mijn Afrika
dichterbij te brengen, zonder het gevoel te heb-
ben dat ik daardoor van Nederland vervreemd
zou raken. Ik zocht troost in Afrikaanse romans,
maar velen van deze boeken waren voor mij al
bekend, ze waren als mijn achtertuin waarin
ik iedere plant, bloem of elk onkruid kende.
Ze vormden geen uitdaging meer. De andere
mogelijkheid was om Afrikaanse films te gaan
zoeken.
In films kon ik Afrika beleven op een sterkere
en meer bijzondere manier dan in boeken: ik
kon de beelden zien, de mensen, de verhalen,
de muziek – alle kunstvormen in één medium
verstopt. Maar het aanbod in Nederland was
gering, het was bijna onmogelijk om films
als Yaaba, Tilali en vele anderen in videothe-
ken te vinden. Er waren wel films gemaakt
door Westerlingen over Afrika. Films die geen
recht deden aan Afrika maar slechts het beeld
bevestigde dat het Westen van Afrika had: een
exotisch continent dat voornamelijk als decor
diende – en haar bewoners als figuranten.
Mijn zoektocht werd bijna een teleurstelling
totdat ik over het festival Africa in the Picture
hoorde. Het was alsof een droom verwezenlijkt
werd. Ik kon eindelijk Afrika ruiken en voelen
in de vorm van de personages die op het grote
scherm verschenen. De beelden waren rauw en
hard, maar ook teder en altijd realistisch – dit
was het Afrika dat ik kende. Sindsdien ga ik
ieder jaar naar het festival, en ben ik niet alleen
een vaste bezoeker geworden, maar ook een
recensent van sommigen van de films. Ik ben
daardoor betrokken geraakt bij het festival,
een lid geworden van de familie die zich ieder
jaar weer met spanning op de familiereünie
verheugt.
Behalve om deze persoonlijke redenen vind
ik dat het festival ook een manier is waarop
Afrikaanse filmmakers in aanraking kunnen

zam africa magazine 03/2008 27


komen met het Westerse publiek. De drang
naar erkenning is sterk bij deze filmmakers.
Sommigen hebben in het Westen gestudeerd
en zijn voor het maken van hun films afhan-
kelijk van het geld uit Westen – geld dat vaak
moeilijk verkrijgbaar is. Ze willen naam maken,
prijzen winnen en ervaren het publiek dat jaar-
lijks naar Amsterdam en andere steden komt
om hun films te zien als waardevol en enthou-
siast. Het festival trekt niet alleen Afrikanen in
de diaspora – en ik bedoel hiermee niet alleen
Afrikanen in het Westen, maar ook Surinamers,
Antillianen en alle zwarten uit het Caraibische
gebied – evenals blanken, Aziaten en ande-
ren. Het festival is een ontmoetingsplek van
mensen met verschillende achtergronden, een
gelegenheid bij uitstek voor iedereen die zich
bij de wereld betrokken voelt. Vaak ontbreekt
er in het leven van velen wat het festival jaar-
lijks biedt: de intense vreugde bij het zien of
In Gabon struikel je over de getuigeniskerken en hun vooruitziende priesters!
28 zam africa magazine 03/2008
stemmen
beleven van aspecten van een andere cultuur.
Het is ook een manier om vrienden opnieuw te
ontmoeten, of om nieuwe vrienden te maken,
maar bovenal slaat het festival een brug tussen
twee werelden. Het idee dat zoiets zou ophou-
den te bestaan klinkt niet alleen schokkend in
de oren, maar bevestigt nogmaals de gedachte
dat alles wat Afrikaans is weinig of geen aan-
dacht verdient. Hier is cultuur, hier is feest, hier
is een festival waarop Afrikanen trots kunnen
zijn, hier is een evenement dat al het grootste
in zijn soort in heel Europa is en nu dreigt dat
op te houden te bestaan. De dreiging duidt op
onverschilligheid aan onze kant; en als we niks
doen, als we de steun niet geven die het festival
nodig heeft dan zij we geen goede voorbeel-
den voor een samenleving waarin dromen ver-
wezenlijkt kunnen worden, een samenleving
waarin we hoop kunnen hebben. Het festival
verdient zo’n lot niet, we moeten laten zien dat
Afrika telt en dat deze kunstvorm een manier
is om de wereld bij elkaar te brengen. Meer
vraagt het festival niet.
Vamba Sherif (Liberia, 1973) is schrijver. Hij groeide op in
het Midden-Oosten en woont sinds 1993 in Nederland.
Hij debuteerde met Het land van de vaders. Daarna
verscheen van zijn hand Het koninkrijk van Sebah.
extra voor lezers
DE STILLE OORLOG
TEGEN AFRIKA
‘Dat Mugabe een ramp en een tiran is, lijdt
geen twijfel, maar toch schuilt er meer onder
de overdreven enthousiaste veroordeling van
deze tiran door de ‘internationale gemeen-
schap’, vooral in Europa.’ Wat? Lees John
­Pilger’s gepeperde essay over de stille oor-
log tegen Afrika op www.zam-magazine.nl/
pilger
‘Doe nog eens een voorspelling?’
‘Morgen ga ik me scheren.’

Wie beschermt ons
tegen hulpverleners?
Hulp is een vast ingrediënt van oorlogsstrategieën
geworden. In haar boek De Krisiskaravaan, dat
binnennkort verschijnt, knaagt publiciste Linda
Polman aan de wortels van een Heel Heilig Huis.
Ze legt uit waarom.
A
ls alle NGO’s, van lokale soepkeukens
tot internationale noodhulporganisa-
ties, samen een land zouden zijn, zou-
den ze de vijfde economie ter wereld vormen.
De geoliede humanitaire mammoetoperaties
van het ICRC in de Hoorn van Afrika en die van
de UNHCR voorbij de Sahara, de eenmanshulp-
missie op een ploffende bromfiets in Rwanda,
de snelle frontinterventies van Oxfam in het
ruige gebergte van Afghanistan en die van
Médecins sans Frontières in Ethiopië – een
stoet van humanitaire hulporganisaties trekt,
ogenschijnlijk eensgezind, van de ene huma-
nitaire crisis naar de volgende. Duizend
NGO’s per flinke ramp is tegenwoordig
het gemiddelde. Maar we kijken ook niet
meer op van het dubbele, zoals in Afgha-
nistan. Voor humanitaire noodhulp - zeg
maar: EHBO bij oorlogen en rampen
– stellen donorregeringen jaarlijks ten-
minste zes miljard dollar ter beschik-
king – extra’s, zoals voor de tsunami en
voor humanitare hulp door militairen
in frontlijnstaten van de War on Terror,
niet meegerekend. Via collectes in kerken en
bedrijven en allerhande spontane, hartverwar-
mende lokale initiatieven komen daar jaarlijks
nog honderden miljoenen dollars bovenop.
Rond humanitaire hulp is een ware industrie
ontstaan van NGO’s die met elkaar concurreren
om een zo groot mogelijk deel van de omzet.
Voor strijdende partijen in de crisisgebieden
waar de karavanen op afkoersen zijn het geld
en de hulpgoederen óók business. Hulp is een
vast ingrediënt van oorlogsstrategieën gewor-
den. Krijgsheren zorgen dat de vijand er zo
weinig mogelijk en zijzelf zoveel mogelijk van
krijgen. In sommige oorlogen vormt de handel
in hulpgoederen de belangrijkste economie en
houdt hulpvoedsel legers op de been. Om hulp
stemmen
uit te lokken worden vluchtelingenstromen
veroorzaakt en door voedselhulpkranen open
en dicht te draaien worden gebieden etnisch
schoongeveegd.
Humanitairen dragen dwars door alles heen de
zuiverheid van hun humanitaire beginselen,
van neutraliteit, onafhankelijkheid en onpar-
tijdigheid, als een schild voor zich uit. De huma-
nitaire plicht om te helpen prevaleert, hoe
schaamteloos die ook door warlords, generaals,
rebellenhoofdmannen, splintergroepaanvoer-
ders, vrijheidsstrijders en transnationale ter-
roristenleiders wordt misbruikt. Voor de conse-
Rond humanitaire
hulp is een ware
industrie ontstaan
quenties aanvaarden de hulporganisaties geen
verantwoordelijkheid. ‘De politiek’ moet maar
een oplossing zoeken, zeggen ze.
Maar als ‘de politiek’ dat niet doet, zoals bijna
nooit, waar leggen de humanitaire hulpor-
ganisaties dan hun grenzen? Moeten ze altijd
doorgaan met hulpverlenen, of soms vertrek-
ken? Twee van ‘s werelds eerste internationale
humanitaire hulpverleners, Florence Nightin-
gale en Henri Dunant, waren het al grondig met
elkaar oneens over de juiste keuze. Nightingale
was ervan overtuigd dat hulp het doel voorbij-
schiet als oorlogvoerende partijen er hun voor-
deel mee doen. Voor Henri Dunant was helpen
een heilige plicht. Hedendaagse humanitairen
hebben nog steeds geen antwoord geformu-
leerd, maar de tijd dringt. De hulpbudgetten
stijgen nog steeds, het aantal hulporganisa-
ties blijft maar groeien en strijdende partijen
begrijpen steeds beter hoe ze hulp voor eigen
oorlogsdoelen kunnen gebruiken.
Op kritiek is de reactie van hulpverleners al te
vaak: ‘Oh! Moeten we dan maar helemaal niks
meer doen?’ Die mogelijkheid om niks te doen
moet er wel degelijk zijn, als dat beter is, maar
‘helemaal niks meer doen’ is mijn pleidooi niet.
Mijn pleidooi is dat we het systeem niet vrijwa-
ren van kritiek, want er gaat te veel fout.
De oplossing bestaat misschien niet. Een oplos-
sing zal ook van geval tot geval verschillen.
Darfur is Afghanistan niet en de rebellen van
het RUF in Sierra Leone zijn de genocideple-
gers in de vluchtelingenkampen in Goma niet.
Het boek is bedoeld om pijnlijke vragen niet
langer uit de weg te gaan en de discussie op
gang te brengen: wanneer houdt neutraliteit
op ethisch te zijn? Voor ‘ons’ is dat een vraag
van bijna filosofische aard, maar voor de
ontvangers van onze hulp is het er een
van leven en dood. Zoals voormalig VN-
noodhulpcoördinator Jan Egeland eens
zei: ‘Het ene mensenrecht dat de armen
en kwetsbaren op z’n allerminst zouden
moeten hebben, is bescherming tegen
onverantwoordelijke hulpverleners.’
Linda Polman (1960, Nederland) is publicist
en gespecialiseerd in Afrika en het Caraibisch
Gebied. Ze woonde enige jaren in Freetown,
Sierra Leone. Van haar hand verschenen eerder
De varende stad (1993), Bot Pippel (1995) en ‘k Zag twee
beren (2002). In oktober verschijnt De Krisiskaravaan bij
Uitgeverij Balans. Op 9 oktober houdt Polman de 22ste
Globaliseringslezing. Meer informatie: www.felix.
meritis.nl en www.lindapolman.nl
zam africa magazine 03/2008 29

Een smeekbede van
de koning van Benin
Westerse musea spreken zich uit tegen roof van
kunst en cultureel erfgoed uit Afrika. Maar teruggave
van objecten uit de eigen collectie is onbespreekbaar.
Door Jos van Beurden
D
e stoere bronzen mannen- en vrouwen-
koppen, slangen, luipaarden, vissen en
muurreliefs met soldaten, en de kun-
stig bewerkte olifantstanden, sommige meer
dan manshoog, en de fijn gesneden ivoren
lepels en potten – ze veroorzaakten rond 1900
in Europa een sensatie. Britse soldaten hadden
ze in 1897 buit gemaakt tijdens een strafexpe-
ditie tegen het koninkrijk Benin in Zuid-Nigeria
vanwege de dood van een bezoekende Britse
delegatie en hun lokale dragers. Ze troffen de
Oba van Benin, de koning, noch iemand anders
in de stad aan, maar vonden in het paleis en de
tuinen wel honderden wonderlijke voorwer-
pen. Daarmee konden de kosten van de straf-
expeditie worden gedekt. Al snel ontstond een
jacht op de hoogstaande hofkunst uit Benin. In
Nederland verwierf het Rijksmuseum voor Vol-
kenkunde in Leiden tientallen Benin-bronzen.
De Oostenrijker Felix von Luscham kocht vijf-
honderd voorwerpen voor het Ethnologisches
Museum in Berlijn. Het vormt nog steeds de
kern van de collectie.
Slechts een deel van de oorlogsbuit is nu op de
tentoonstelling Benin – Kings and Rituals. Court
Arts from Nigeria te zien. De tentoonstelling in
Chicago, die eerder in Wenen, Parijs en Berlijn
was, toont ook een eind zeventiende-eeuwse
gravure van Benin van de Amsterdammer Olfert
Dapper: de stad doorstaat met gemak een ver-
gelijking met Europese steden uit die periode.
De tentoongestelde objecten komen uit col-
lecties van Europese, Noord-Amerikaanse en
Nigeriaanse musea. Een zin in het voorwoord
van de catalogus van Omo N’Oba Erediauwa,
de huidige ceremoniele vorst van Benin, valt
op. Het is een ‘smeekbede’ om teruggave van
enkele van deze voorwerpen, ‘die behoren tot
30 zam africa magazine 03/2008
stemmen
de ongeveer drieduizend bronzen en ivoren
voorwerpen die met geweld werden meegeno-
men uit het paleis van mijn overgrootvader’.
Teruggave van roofkunst is hot. Kunstschat-
ten, die in de Tweede Wereldoorlog uit Joodse
collecties verdwenen, keren terug naar hun
oorspronkelijke eigenaars. De Italiaanse justitie
dwingt toonaangevende Amerikaanse musea
tientallen gesmokkelde objecten af te staan;
in Rome werd daar onlangs een tentoonstel-
ling mee gevuld. Griekenland krijgt steun voor
zijn eis aan het British Museum om teruggave
van de Parthenon Marmers, begin negentiende
eeuw door Lord Elgin meegenomen.
In die eeuw raakten veel Afrikaanse volkeren
grote aantallen kunstschatten kwijt. Solda-
ten, handelaren, missionarissen, zendelingen
en wetenschapper hielpen Westerse musea en
verzamelaars zo aan omvangrijke collecties.
Vanaf de komst van Napoleons tropen raakte
Egypte tienduizenden kunstschatten kwijt: ze
staan nu in Westerse musea. In 1868 namen
Britse soldaten tijdens een plundering van het
hof van de keizer van Ethiopie kronen, kruizen
en religieuze manuscripten mee. Het groot-
ste deel kwam terecht in het British Museum,
Windsor Castle en enkele Britse bibliotheken.
In 1874 eigende het Britse leger zich ook tal-
loze gouden voorwerpen toe van de koning van
Ashante in Ghana, een gebied dat toen werd
ingelijfd. Wie ooit door de catacomben van
het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in
het Belgische Tervuren heeft gezworven, raakt
nooit meer de beelden kwijt van de lange rijen
etnografische voorwerpen die koning Leopold
en zijn ambtenaren in de koloniale periode uit
Congo meenamen.
Maar hoe staat het met de teruggave van
kunstschatten aan Afrikaanse landen? Om
te beginnen moet er onderscheid worden
gemaakt tussen recent gesmokkelde of gesto-
len kunst en in een ver verleden toegeëigende
buit. In het eerste geval is teruggave een
serieuze mogelijkheid. Verliezende landen
beroepen zich op een Unesco-conventie van
1970 en talloze VN-resoluties en verklarin-
gen. Zo hebben enkele Afrikaanse landen
kunst teruggekregen. Nederland gaf al eens
koningszetels en koninklijk serviesgoed terug
aan Ghana. Oud-president Jacques Chirac van
Frankrijk, verwoed verzamelaar van Africana
en bereid om met een ‘bepaald’ soort handela-
ren zaken te doen, moest twee maal het hoofd
buigen. In 1996 toen hij een beeldje uit Mali
‘cadeau’ kreeg: het bleek gestolen te zijn en
moest terug. En in 2002, toen een medewerker
twee Nok-beelden in Brussel had gekocht voor
het nieuw op te zetten volkenkundige museum
Quai Branly (dat in 2004 openging). De meeste
Nok-beelden zijn tussen 500 vC en 500 nC
gemaakt, en de Nigeriaanse regering verbiedt
al decennia de uitvoer ervan. De ambassade
van Nigeria in Parijs pikte de aankoop niet, en
uiteindelijk werden Nigeria en Frankrijk het
erover eens dat de beide Nok-beelden weer
eigendom van Nigeria werden en dat Frankrijk
ze 25 jaar mocht lenen.
Teruggave van kunstschatten die in de koloni-
ale periode zijn verdwenen is moeilijker. Juri-
disch is er weinig af te dwingen. De koloniale
machten waren in die tijd de baas in Afrika,
oorlogsbuit was een onbetwist verschijnsel,
en als er al sprake is van misdaden, dan zijn
die verjaard. Bovendien werd er veel gewoon
gehandeld, ontdekte historicus Joost Willink,
die de manier onderzocht waarop Westerse vol-
kenkundige musea aan hun etnografische col-
lecties kwamen. ‘Een groot misverstand is dat
de herkomst van de in de negentiende eeuw
verzamelde objecten in nevelen is gehuld. Ter-
wijl er juist wel duidelijkheid is. Het meeste
is gewoon aangekocht en was onderdeel van
ruilhandel.’ Natuurlijk probeerden de Westerse
opkopers er zo min mogelijk voor te betalen

en de Afrikaanse verkopers er zoveel mogelijk
voor te krijgen, en ze boden ook namaak aan.
Hij noemt het voorbeeld van een Afrikaanse
timmerman die, zoals hij in een oud docu-
ment ontdekte, ‘in dienst eener factorij, niet
meer aan de vele navragen van eenen weten-
schappelijken reiziger kunnende voldoen, in
de gauwte zelf een fabriekje van feetiesen en
andere rariteiten op te zetten. Nauwelijks was
de avond gevallen, of hij zette zich in zijn hutje
aan het snijden.’
Maar ook Willink geeft toe dat aan veel Afri-
kaanse kunst in Westerse musea een luchtje
hangt. Zo staan er in het Tropenmuseum in
Amsterdam twee Chokwe-beelden die de
Nederlandse handelsagent Hanken in 1875
had weggenomen uit een hut in een na een
bombardement verlaten dorp even ten zui-
den van de rivier Congo. Was dat ethisch ver-
antwoord? Tegenwoordig zou dat niet meer
kunnen.’ Wat Willink betreft ‘wordt het tijd
dat Westerse landen proactief worden. Niet
wachten tot een Afrikaanse museumdirecteur
met een verzoek tot teruggave komt, maar zelf
bij hen aankloppen en over herverdelen
van aantoonbaar door roof vergaarde
objecten praten.’ Het Tropenmuseum
zou de Chokwe-beelden met een ander
oog moeten kunnen bekijken, net zoals
het Rijksmuseum voor Volkenkunde in
Leiden zijn van roofkunst afkomstige
Benin-bronzen.
Kwame Opoku, een in Europa woonach-
tige Ghanese schrijver, is uitgesproken
voorstanden van teruggave. Vooral op internet
hamert hij erop dat het vooral Afrikaanse roof-
kunst is die Europa heeft en die moet terug.
‘Het is verbazingwekkend hoe eurocentrisch
en zelfzuchtig veel argumenten van de verde-
digers van plunder en diefstal van het cultureel
erfgoed van andere volkeren zijn.’ Een van zijn
pijlen richt hij op een verklaring van eind 2002
waarin achttien grote Westerse musea, waar-
onder het Rijksmuseum in Amsterdam, zich
weliswaar tegen kunstroof uitspreken, maar
ook de discussie over hoe ze in een ver verle-
den kunstschatten hebben verworven willen
stemmen
afsluiten. Zij zien zichzelf als universele musea
en hoeders van erfgoed. Omdat ze die objecten
al zo lang in huis hebben, maken die deel uit
van hun eigen nationale erfgoed. Bovendien
is iedere bezoeker welkom. Opoku ziet dit als
een witwasoperatie, waarbij honderdduizen-
den illegaal verworven objecten ineens legaal
bezit worden van de betrokken musea. En
bovendien: ‘Afrikanen worden uitgesloten van
museumbezoek, omdat ze geen visa krijgen en
geen geld voor de reis hebben. Daarnaast staan
veel objecten in depots omdat ze niet op zaal
passen.’ De musea waar nu de Benin-bronzen
en -ivoren worden getoond, behoren tot deze
groep van achttien, en het antwoord op de
smeekbede van de Beninese vorst werd al bij de
opening in Wenen gegeven: Nee, er gaat niets
terug. Voor Opoku onverteerbaar.
George Abungu, oud-directeur van de Natio-
nale Musea van Kenia, stoort zich ook aan de
verklaring. ‘Op grond waarvan zijn die achttien
“universele musea”? Het Keniaanse Nationale
Museum heeft de grootste collectie homoni-
den ter wereld. Is dat dan niet universeel?’ Vol-
Langdurige bruiklenen
dwingen ons om echt
samen te werken
gens Abungu zijn de achttien musea bang dat
hun depots leeg raken als teruggave algemeen
geaccepteerd wordt. ‘Een volstrekt onnodige
angst. In de meeste teruggave-verzoeken gaat
het niet om hele collecties maar om objecten.’
Hij is het met Kwame Opoku eens over het
luchtje aan veel Afrikaanse voorwerpen in
Westerse musea, maar vindt niet dat er heel
veel terug moet. In ICOM News, blad van de
museumwereld, schrijft hij dat hij ‘persoonlijk
niet in teruggave gelooft, behalve dan waar het
om menselijke resten gaat of om objecten die
van grote emotionele en spirituele waarde zijn
voor bepaalde groepen’. Hij wil vooral een dia-
loog tussen musea in het Zuiden en in het Noor-
den, en tussen musea en gemeenschappen die
lijden onder het verlies van hun erfgoed.
Als directeur Steven Engelsman van het Leidse
Rijksmuseum voor Volkenkunde wordt gecon-
fronteerd met de smeekbede van de Oba van
Benin verschilt zijn antwoord niet van dat
van de achttien musea: ‘Geen sprake van. De
Benin-stukken die wij in huis hebben zijn rijks-
collectie, dat is geen grabbelton, daar geef je
geen cadeautjes uit weg.’ Hij distantieert zich
wel van de verklaring van de achttien musea:
‘Ik ben er niet trots op dat de hele wereld hier
naar kunstschatten mag komen kijken terwijl
de meeste Afrikanen hier nooit komen. Het is
tenslotte wel hun kunst.’ Maar hij heeft slechte
ervaringen met teruggave. ‘Ons museum heeft
in de jaren zeventig een groot aantal objecten,
die deel uitmaakten van de Lombokschatten,
teruggegeven aan Indonesië. Daarna hebben
we een kwart eeuw geen contact gehad met
het betrokken museum. De eigendomsover-
dracht was een finale boedelscheiding.
Hetzelfde maakte we in de jaren tach-
tig mee met een grote teruggave aan
een museum in het Caribische gebied.’
Voortbordurend op Abungu’s dialoogge-
dachte bepleit hij langdurig bruiklenen.
‘Dat doen we al dertien jaar. Langdurige
bruiklenen dwingen ons in Nederland en
musea in het Zuiden echt samen te wer-
ken.’ Het Rijksmuseum voor Volkenkunde
doet dat met musea in Mali, Singapore,
Japan, de Filippijnen, Indonesië en Aruba. De
tentoonstelling Indonesia: de ontdekking van
het verleden, die in 2005 en 2006 in Indonesië
en Nederland te zien geweest, is het meest
zichtbare voorbeeld van het door Engelsman
bepleite ‘sharing collections’.
Het klinkt voortvarend en dynamisch, maar
het blijft toch wringen. Kan niemand voldoen
aan het verzoek van de Oba van Benin en enkele
mooie Benin-bronzen en -ivoren uit Westerse
depots bij elkaar halen en die teruggeven,
natuurlijk op voorwaarde dat zij goed worden
zam africa magazine 03/2008 31

beheerd? Afrikaanse landen laten vaker hun
tanden zien. Ze onderkennen het belang van
hun eigen erfgoed. Cultureel erfgoed kan hel-
pen om een nationale identiteit te ontwikkelen.
Het is ook een potentiele bron van inkomsten.
Soms lukt het om iets terug te krijgen. Volgens
de Association for the Return of the Maqdala
Ethiopian Treasuren (Afromet) zijn tien objec-
ten teruggegeven, maar zijn er nog 468 van
de in 1868 buitgemaakte voorwerpen in het
Verenigd Koninkrijk. Zahi Hawass, Secretaris-
Generaal van de Egyptische Opperraad van
Antiquiteiten, vraagt voortdurend om terug-
gave van de Steen van Rosetta (nu in het Bri-
tish Museum), de buste van Nefertiti (nu in het
Altes Museum in Berlijn) en andere belangrijke
voorwerpen die ooit uit zijn land zijn meegeno-
men. Hij heeft nog nauwelijks succes gehad. De
roep om teruggave vanuit Afrikaanse landen
van ten minste een deel van de koloniale buite
wordt sterker. Maar zelfs progressieve musea
in het Noorden houden de boot af.
Jos van Beurden (1946, Nederland) is onderzoeks­
journalist op het gebied van kunsthandel. Daarnaast
publiceerde hij tal van boeken waaronder recentelijk
Ethiopie, kracht en kwetsbaarheid dat door NRC-
Handelsblad als ‘monumentaal’ werd gekwalificeerd,
en Bomen tot in de hemel, hoe microkrediet kansarme
mensen tot ondernemers maakt.
32 zam africa magazine 03/2008
stemmen
Obama zal Afrikabeleid
van VS niet veranderen
Houston is één van die zeldzame Amerikaanse
steden met een directe lijnvlucht naar Afrika.
Bestemming: Luanda. In de buitenlandpolitiek van
de VS draait het om belangen. Ook onder Obama,
meent Bram Posthumus.
Z
es jaar geleden mocht ik kennis maken
met de Amerikaanse blik op Afrika. Ik
onderzocht de relatie, toen en nu, tussen
de VS en de enige kolonie die vanuit dat land
ooit op Afrikaanse bodem werd gevestigd:
Liberia. Zelfs de vlaggen lijken op elkaar. Twee
voormalige Amerikaanse onderministers voor
Afrikaanse Zaken (Chester Crocker en Herman
Cohen) legden me toen uit dat er precies één
manier was om Afrika interessant te maken
voor hun baas, of dat nu de presidenten Carter
of Reagan waren, of hun opvolger. De Sovjet
Unie moest er iets uitvreten. Tijdens de Koude
Oorlog stuurde Reagan een half miljard dol-
lar per jaar naar de gewelddadige sergeant
Samuel Doe, die de macht had in Liberia. Buur-
land Guinee had tenslotte decennia lang in de
invloedssfeer van de Sovjet Unie gelegen: de
Russen hadden hun grootste ambassade in
Afrika in Conakry; de Amerikanen de hunne
in Monrovia. Een stukje van de Koude Oorlogs-
grens liep door het West-Afrikaanse tropisch
regenwoud.
Tot in Berlijn de Muur naar beneden kwam.
Cohen vertelde me dat hij even langs kwam
in Monrovia om aan de Liberiaanse leider uit
te leggen dat de Amerikaanse geldmachine
spoedig zou worden uitgezet. Woest was Doe.
Werd hij zo beloond voor zijn devotie aan de
Amerikanen? Cohen gaf hem gelijk: ‘We lieten
Liberia vallen als een baksteen.’ De inval van
Charles Taylor, nu woonachtig in Schevenin-
gen, vond precies zes weken na de val van de
Muur plaats: de eerste grote internationale
crisis na de Koude Oorlog. Amerika haalde zijn
schouders op.
Het idee om van Afrika (tijdelijk) een belang-
rijk beleidspunt te maken in het kader van de
Koude Oorlog was ooit bedacht door Richard
Nixon. Hij pleitte eind jaren 50 voor het oprich-
ten van een Bureau voor Afrikaanse Zaken. Zijn
baas, de legendarische president Eisenhower,
vond het goed. Dat Bureau is er dus gekomen,
een onderafdeling binnen het gigantische
State Department. Daaromheen is een beschei-
den Afrika-bureaucratie ontstaan van mensen
die bijvoorbeeld beginnen in het vrijwilligers-
leger van het Peace Corps (een paar jaar Afrika
kan geen kwaad), vervolgens via diplomatieke
posten opklimmen naar invloedrijke posities
binnen die Afrika-bureaucratie en dan door-
stromen naar bijvoorbeeld een leerstoel op de
universiteit (Crocker) of een lucratieve carrière
in het consultancywezen (Cohen).
Let wel: het hele Afrikabeleid stond zo’n 30 jaar
lang in het teken van competitie met de Sovjet
Unie. Het enige andere probleem dat af en toe
op de radar in Washington verscheen was de
strijd tegen de apartheid. Die zaak werd naar
voren gebracht door Afrikaans-Amerikaanse
activisten en hun vrienden. Was de strijd tegen
de apartheid geen spiegel van hun gevecht
tegen discriminerende wetgeving in hun eigen
land? Absoluut.
Maar na de Koude Oorlog viel Afrika tien jaar
lang bijna volledig buiten beeld. Het kwam
weer terug door twee afschuwelijke klappen:
een in Nairobi en een andere in Dar-es-Salaam.
Midden in Nairobi is een bescheiden parkje,
dat de plek markeert waar de Amerikaanse
ambassade werd opgeblazen door terroristen
van Osama bin Laden, die jarenlang onge-
moeid in Soedan had kunnen wonen. De meer
dan 200 doden waren bijna allemaal Keniaan
en pas later kwamen de berichten naar buiten
dat de Keniaanse inlichtingendienst de Ame-
rikanen had gewaarschuwd dat er zoiets aan
zat te komen. Niemand nam het serieus en
 stemmen

het Bureau voor Afrikaanse Zaken had veel te
weinig gewicht om het alarm te kunnen slaan.
Voor de Clintons en Bush senior is Afrika nooit
meer geweest dan een serie leuke fotosafaris.
Onder Bush junior staat de oorlog tegen
het terrorisme, van Mauretanië in het
Westen tot Djibouti in het Oosten, ste-
die brug, of dat stadion gebouwd moet wor-
den. Die slag gaat het Westen, Amerika incluis,
hoe dan ook verliezen. Dat heeft zeker ook te
maken met de dubbelhartige opstelling van
stuur je heel veel miljarden naar liefdadig-
heid, vooral de bestrijding van AIDS. En waar
het kan: werk uitbesteden aan “softe” interna-
tionale instellingen waar de VS veel invloed op
kunnen uitoefenen. Economisch beleid?
Het IMF, gevestigd te Washington. Ont-
wikkeling? De Wereldbank, gevestigd te

Darfur is een feel

vig op de Amerikaanse agenda. Er zijn
legeroefeningen in de Sahara; er is geld
voor Afrikaanse legers, mits hun poli-
tieke bazen beloven geen enkele Ameri-
kaan ooit uit te leveren aan het Interna-
tionale Strafhof (International Criminal
Court, ICC) in Den Haag. Van Senegal tot
Ethiopië en van Angola tot Mozambique lopen
er dwars over het continent Bilaterale Immu-
niteits Overeenkomsten met de VS, die het ICC
effectief ondergraven.
Daar zijn in de afgelopen jaren twee dingen
bijgekomen. Allereerst is West-Afrika bezig in
majeur olieleverancier te worden; de VS wil-
len minder afhankelijk zijn van de Golf, dat
gebied met veel olie en onbetrouwbare Ara-
bische leiders, aan wie ze een pesthekel heb-
ben. Nigeria en Angola lopen voorop. Tussen
de Angolese elites en die van de Amerikaanse
oliestaat Texas (het thuisland van Bush) zijn de
banden allerhartelijkst. Houston is één van de
zeldzame Amerikaanse steden met een directe
lijnvlucht naar Afrika. Bestemming: Luanda.
Passagiers: overheidsmensen en oliegasten.
Ook Nigeria is een graag gezien gast. Maar er
ligt meer olie onder West-Afrika en Washinton
werkt hard aan goede banden met alle poten-
tiële leveranciers: Sao Tomé, Ghana wellicht,
Congo-Brazzaville.
De tweede nieuwe dimensie wordt gevormd
door die andere klant voor Westafrikaanse olie:
China. De Amerikanen hebben, nog minder
dan de Fransen of de Engelsen, enig idee wat
ze tegenover de Chinese golf in Afrika moeten
doen. Het hele Westen heeft zich in een gat
gegraven door na het einde van de Koude Oor-
log plotseling good governance te ontdekken,
terwijl de Chinezen, heel pragmatisch, aan de
Soedanezen of de Angolezen of de Kongolezen
of wie dan ook vragen hoeveel geld ze op welke
bankrekening willen hebben en waar die weg,
Washington? Vredesoperaties? De Ver-
enigde Naties, gevestigd te New York.
good campagne Het enige extra accent dat kandidaat
Obama toevoegt is in dit rijtje het ICC
meeneemt. Hij staat vierkant achter het
proces tegen Charles Taylor. Maar of hij
ooit die immuniteitsovereenkomsten
de VS (maar eigenlijk het hele Westen) in de zal openbreken is zeer de vraag. Verwacht dus
handel: wel pleiten voor vrijhandel maar tege- weinig nieuws vanaf de overkant van de Atlan-
lijkertijd 12 miljoen Afrikanen kapot concurre- tische Oceaan.
ren met katoensubsidies aan een paar duizend
Bram Posthumus (1959, Nederland) is journalist
Amerikaanse katoenboeren? Onverteerbaar, en publiceert onder meer in The Economist,
zoveel bleek al toen de laatste onderhande- Internationale Samenwerking en ZAM Africa Magazine.
Ook is hij medewerker van de Wereldomroep.
lingsronde bij de WTO opnieuw mislukte.
Het probleem is dat de Amerikaanse (maar
eigenlijk de hele Westerse) blik op Afrika
fundamenteel verkeerd zit: geen pragma-
tisme en handel, maar hulp en liefdadigheid.
Voorbeeld? Save Darfur, die waanzinnig suc-
cesvolle campagne van Christenfundamen-
talisten, liberalen, anti-slavernij activisten en
allerlei ander loslopend wild. Waarom geen
Irak-campagne, vraagt de Ugandese professor
Mahmoud Mamdani zich verbijsterd af. Zijn
antwoord: Darfur geeft de campagnedeelne-
mers zo’n lekker wollig warm gevoel van bin-
nen dat ze met een “goede zaak” bezig zijn.
Irak is lastig: vieze gemene buitenlandse poli-
tiek waarin Amerikanen ook nog eens de “bad
guys” zijn. Darfur is een feel good campagne.
De feiten zijn van veel minder belang. Geen
wonder dat kandidaat Barack Obama er voluit
mee instemt.
Amerika’s blik op Afrika zal met een president
Obama of McCain niet veranderen, zelfs Oba-
ma’s Keniaanse familie doet er weinig toe. Bei-
den zullen de lijn-Bush voortzetten: je houdt
de harde eigen beleidspunten voor jezelf (olie,
nationale veiligheid en China dus) en verder

zam africa magazine 03/2008 33


Column
Zuid-Afrika
en Israël
W
e waren met drieëntwintig Zuid-
Afrikanen: rechters, academici,
politici, advocaten, kerkelijk leiders
en hoofdredacteuren. Allenhadden we op een
of andere manier een rol gespeeld in onzebe-
vrijdingsstrijd. We stonden bekend als de Zuid-
AfrikaanseMensenrechtendelegatie en we
waren op bezoek in Israël en in dePalestijnse
Bezette Gebieden. En er bestonden zeer
diverse opvattingen-ook bij ons zelf-
over wat we hier eigenlijk aan het doen
waren. Fact finding? Luisteren? Solida-
riteit? Vredestichten? Evenwichtigheid
zoeken? Identificatie met slachtoffers?
Welke slachtoffers?
FOTO: GEERT SNOEIJER
Ik heb meestal niet veel geduld met het
zoeken van evenwicht insituaties die
ik beschouw als duidelijk onrechtvaar-
dig. Ik had dan ookgeaarzeld om mee
te gaan. Maar nu ben ik blij dat ik toch
gegaan ben.
Ja, ik heb veel geluisterd. Naar Israëlische pro-
gressieve activisten, wier ledematen geregeld
gebroken worden door het Israëlische leger;
naar de settlers in Hebron; naar Palestijnen
die, moedig, steeds nieuwe wegen vinden in
het verzet tegen de bezetting van hun land;
en naar de onverdraaglijk vervelende klach-
tenstromen van sommige partijbonzen van El
Fatah. Ik kwam terug met het vaste besluit om
altijd te blijven luisteren naar de verhalen van
anderen; zowel om beter te begrijpen als om,
onder alle dikke lagen van geweld, de trauma’s
te onderscheiden. Maar ‘luisteren’ glijdt helaas
vaak af in een dialoogspelletje, waarin de
harde kwesties van recht en onrecht, bezetting
en bevrijding, worden vermeden.
De ervaring ontzette de meeste delegatiele-
den, onder wie ook overtuigde zionisten. Een
enkeling was al eerder in Israël geweest, maar
34 zam africa magazine 03/2008
farid esack
had nog nooit de Palestijnse kant van de zaak
gezien. Onze Zuid-Afrikaanse achtergrond
maakte dat sommigen van ons zich afvroegen
of dit echt iets anders was dan onze apartheids-
misère. Uiteindelijk waren de meesten het er
zelfs over eens dat dit systeem ‘efficiënter, vast-
houdender en wreder was dan apartheid ooit
was geweest’.
Ikzelf vond de conclusie dat zionisme gelijk
stond aan apartheid te simplistisch. Ik heb
sinds onze reis de geschiedenisboeken weer
opengeslagen en besef steeds meer dat zelfs de
apartheidservaring een complexe was. Tegelij-
kertijd weet ik nog maar al te goed hoe, tijdens
mijn buitenlandse reizen voor het ANC en het
UDF destijds, de blanken die ‘begrip’ hadden
voor de apartheid, ons bestookten met dat-
zelfde argument. ‘De Zuid-Afrikaanse situatie
is veel complexer dan jullie beweren’, heette
Zuid-Afrika
is geen
wonderland
het toen. In de handen van de macht wordt het
complexiteitsargument tot een wapen om de
zwakkeren en hen die hen steunen mee neer te
sabelen.
Nooit had ik het voorrecht om Jeruzalem te
zien door de ogen van een vrome Jood. Maar
ik voelde me naar de Westelijke Muur toe
getrokken en ik stond daar, lange tijd, aan de
buitenkant van de binnenplaats, in ontzag, en
letterlijk trillend, bij het aanzien van de aanwe-
zige dienaren van God en hun voelbare passie
voor eenheid met het Transcendente. Het is ook
weer zo’n gedachte die je het liefst weg wilt
stoppen, en natuurlijk protesteren Moslims
dat de Islam ‘universeel’ en ‘tolerant’ is, maar
ik weet ook maar al te goed dat deze stad de
plaats is geweest van verschillende vormen van
‘ethnic cleansing’. Tussen 1948 en 1967 werden
de Joden door de Jordaniërs verdreven uit de
Joodse wijk, terwijl de Israëli’s hetzelfde deden
met de Arabieren van West-Jeruzalem.
Ik koos er ook voor om de vrouwen aan de
uiterst rechtse rand van de Muur te observeren,
met hun tallit -de gebedssjaal- om, hardop bid-
dend en lezend uit de Thora, maar nog steeds
afgescheiden door de mechizta, die de vrou-
wen de centrale plaats, bij de mannen, ont-
zegt. Ik vroeg me af of deze vrouwen zelf een
verband zagen tussen hun strijd voor ruimte
in een wereld waar ‘mannelijkheid’ identiek
is aan het bezit van en de macht over het cen-
trum, en de strijd van de uit hun wereld ont-
zette Palestijnen: beide zijn immers gegrond
op bezitloosheid en verdrijving van ‘niet-wij’
groepen. Ik huilde bij het Yad Vashem Holo-
caust Monument, denkend aan de hate speech
die ik zo vaak hoor van mede-moslims: ‘Joden!
Joden! Kijk uit voor Joden!’; aan de ahistorische
moddergooierij in de richting van ‘Joden’ tij-
dens mijn achtjarige theologiestudies in Paki-
stan; aan het gebrek van de architecten van dit
Monument om zelfs maar een kaarsje
neer te zetten voor de door Nazi’s ver-
moorde zigeuners en homo’s; aan de
bekwaamheid waarmee de man - ja,
de man - erin slaagt de mensheid te
laten lijden; en aan de tragedie van de
Palestijnse mensen, zo adequaat door
Edward Saïd beschreven als de ‘slacht-
offers van de slachtoffers’. Zij zijn ver-
dreven en bezitloos gemaakt omdat
onzegbare misdaden begaan werden
door sommige blanken tegen andere
blanken….
Bij het verlaten van het opzettelijk nauwe, bun-
kerachtige Yad Vashem, valt je blik over het
Beloofde Land en de boodschap kon niet duide-
lijker: ‘Wij, de Joden, hebben wat achter ons ligt
overleefd, en onze toekomst hangt af van wat
nu voor ons ligt: de Staat Israël.’
En weer huil ik, om de waanzin die maakt dat
we onze veiligheid bouwen op de onveiligheid
van anderen; onze vrijheid op de ontkenning
van vrijheid voor de ander.
Vertaling: Evelien Groenink.
Farid Esack (1959, Zuid-Afrika) is moslimtheoloog en
genderdeskundige. Hij is verbonden aan de Harvard
Divinity School (VS) en de Treatment Action Campaign
(ZA). In 1997 schreef hij het baanbrekende en nog steeds
actuele boek Qur’an, liberation and pluralism. An
Islamic perspective on interreligious solidarity against
oppression (Uitgeverij Element Books). Momenteel doet
hij onderzoek naar de progressieve Islam.
column Prudence Mbewu
Criminele aanbidders
Mannen gebruiken geld
om mee op te scheppen.
Ze zwaaien in restaurants
met hun credit cards alsof
het niets is: balsem voor
hun fragiele ego’s. Wij vrou-
wen maken ons zorgen om onze
kinderen. Wij hebben spaargeld.
En zodra je dat hebt, begint het
probleem. Dacht je dat ze in Zuid-
Afrika alleen banken beroven? Ver-
geet het maar, moeders met spaar-
geld zijn net zo goed doelwit.
De meesten van ons zijn alleen-
staand, dus zodra zich een aanbidder
aandient, hoop je op – eindelijk – de
ware liefde. Natuurlijk zijn het juist de
oplichters die zoetgevooisde praatjes hebben.
‘Ik word duizelig van je heerlijke parfum’, zeg-
Tegenwoordig gen ze, en: ‘Wat heb je toch een lieve stem.’
Vorig jaar begon ik mijn zoektocht naar een
willen ze én met eigen huis. Ik reageerde op advertenties van
makelaars in de krant. Vooralsnog vond ik niet
je naar bed,
wat ik zocht. Maar op een dag belde een zo’n
makelaar mij ineens op. Hij zei dat hij het per-
én je geld stelen
fecte huis voor me had, en in wat voor inko-
mensgroep zat ik ook weer? Ik vertelde hem dat
ik wat spaargeld had voor een aanbetaling. We
maakten een afspraak. Hij zei dat ik mijn bank-
afschriften mee moest nemen.
In de dagen erna belde hij elke dag wel twee
keer om me aan onze afspraak te herinneren.
Hij vertelde echter steeds maar niet waar dat
huis dan wel was, of hoeveel kamers het had.
Hij belde ook steeds vanaf andere telefoon-
nummers, en zelfs een keer vanuit een post-
kantoor. Ik vroeg vrienden om advies. Die zei-
den allemaal dat ik beter bij deze man uit de
weg kon blijven. Nadat hij voor niets op me had
zitten wachten belde hij nog een keer, maar nu
om me uit te schelden.
De volgende man die belde was een Venda. Hij
zei dat hij een huis in de buurt van mijn voor-
keur voor me had, met drie kamers. Precies wat
ik zocht. Hij zei verder dat hij zich aangetrokken
voelde door mijn stem. Ik moet toegeven dat
ik ook niet helemaal van beton ben. Hij klonk
aardig.
Maar in het restaurant bleek meteen dat ook hij
– Vincent heette hij – helemaal geen huis had.
Nee, hij vond dat ‘we’ een bus moesten kopen
van mijn spaargeld. Dan zouden we samen
rijk worden in de transport business. Ik grapte
meteen dat hij als Venda toch niet dacht dat hij
een Xhosa vrouw voor de gek kon houden. Hij
lachte, maar hij deed zijn mond meteen weer
dicht, net als een blanke.
Vroeger rekende je erop dat een man je
beschermde. Aanbidders maakten je volgens
de regels het hof: ze kwamen met een mand
pompoenen, of maïs, of een pakje vlees. Om je
te overtuigen dat ze heus goede kostwinners
waren. Natuurlijk ging het ze om de seks, maar
het was tenminste beleefd. Tegenwoordig wil-
len ze én met je naar bed, én je geld stelen. Mis-
schien komt het door het apartheidstrauma, dat
de mannen alleen maar aan zichzelf denken, en
aan rijk worden; dat menselijke waardigheid
en respect er niet meer aan te pas komen. Ik
hoop maar dat onze zonen die waarden weer
zullen aanleren. Ik kon nu niet anders doen dan
opstaan en zeggen: ‘Een prettige avond verder,
meneer.’
Prudence Mbewu is onderwijzeres in Centurion,
Zuid-Afrika
zam africa magazine 03/2008 35
 Hentie van der Merwe
W
hat’s in a uniform? Wie naar de
fotoserie Trappings van Hentie van
der Merwe (Namibië, 1972) kijkt,
wrijft zich al snel in de ogen. Deze levensgrote
bewogen beelden tonen uniformen uit vier
verschillende oorlogen, de Eerste en de Tweede
Wereldoorlog, die van de Boeren tegen de
Engelsen aan het begin van de vorige eeuw en
die van blank Zuid-Afrika tegen de onafhanke-
lijkheidsstrijders in Angola in de jaren tachtig.
De uniformen hangen in het South African
National Museum of Military History in Johan-
nesburg. Deze rituele oorlogsdracht vertegen-
woordigt volgens van der Merwe een lofzang
op het geweld, de doden en de psychologische
36
verwondingen waartoe oorlog onvermijde-
lijk leidt. De opgespelde decoraties ontnemen
het zicht op de geleden, en de in het militaire
maatpak gesnoerde, pijn. Van der Merwe ver-
vaagt deze beelden. Daardoor worden tegelij-
kertijd zowel hun bestemming – het slagveld
– als de verheerlijking daarvan ondermijnd. De
fotograaf grijpt in de geschiedenis in, door ‘de
ornamenten van blanke superioriteit’- ook tij-
dens de wereldoorlogen werden de Afrikaanse
peletons door blanken aangevoerd - in het
heden te plaatsen. Zo verdraait hij de betekenis
ervan. De schimmige contouren verraden nu
kwetsbaarheid. Van der Merwe groeide op in
Zuidwest Afrika, het tegenwoordige Namibië.
Hij werkt er nog regelmatig in de hoofdstad
Windhoek maar woont in Johannesburg. Hij
had in de afgelopen jaren tentoonstellingen
in onder meer Antwerpen en Keulen. Ook nam
hij deel aan verschillende groepstentoonstel-
lingen, zoals Snap Judgments, de overzichts-
tentoonstelling van hedendaagse Afrikaanse
fotografie (zie ZAM, jaargang 12, nummer 2).
In 2002 won hij de Artissimo/BIG Torino Prize
met zijn visuele dialoog United Colours, waarin
kleurrijke militaire decoraties ‘in gesprek
gaan’ met ‘global brands’, zoals United Colors
of Benetton. Van der Merwe’s Trappings is te
zien tijdens Breda Photo van 25 september tot
31 oktober 2008.
r r Cape Mounted
Rifles (Dukes),
Bandsman
(1913-1926)

r Transvaal
Horse Artillery
(Colonial),
Officer
(1903 – 1913)

37
WWI, Lieutenant e

38
r Cape Mounted
Rifles (Dukes),
Bandsman
(1913 – 1926)

39
Transvaal Scottisch e
(8th Infantery)
­Sergeant
(1945 – 1951)

40
r State President’s
Guard (Formed
1967 – Deactiva-
ted 1990),
Riflemen

41
WWII Service Jacket e

42
r Parade Uniform
(1967 – 1990)

43
 Klein wonder
Minyeshu Kifle Tedla
ge lu i de n
Onder redactie van Bram Posthumus

in memoriam:
Wendo Kolosoy
“Marie Louise” werd opgenomen in 1948, in
­Leopoldville, zoals Kinshasa toen nog heette.
Een gitaar speelt een paar akkoorden en een
stevige stem begint aan een lied over een pro-
blematische relatie. Wendo, die het op de plaat
zette, werd er in één enorme klap een beroemd-
heid mee. Het lied kreeg magische kracht
en zou de doden opwekken tot leven! Wendo
werd enige tijd opgesloten door de bezorgde
katholieke autoriteiten van Belgisch Congo.
Tot het begin van de jaren 60 was Wendo heer
en meester over muziek in zijn land. Je weet niet wat je mist als je nog nooit een Staten. Met politiek had het allemaal niets
Daarna kwam Mobutu aan de macht in het optreden hebt meegemaakt van zangeres, te maken; in haar hoofd blijven de werel-
inmiddels onafhankelijke Congo. Wendo trok danseres en songmaakster Minyeshu Kifle den van kust en die van politiek ver bij
zich terug en werd pas onlangs herontdekt. De Tedla. Spannend, avontuurlijk maar vooral elkaar vandaan. Sterker nog: er is alleen
grootvader van de Congolese rumba, de man die zo enorm aanstekelijk. Er gebeurt een klein kunst; politiek leidt maar af. Ze werkte
veertig jaar eerder overal volle zalen trok, bleek wonder op toneel. Het grote wonder is dat door aan nieuwe voorstellingen, ook nadat
straatarm in een achterbuurt van ­Kinshasa te het haar lukt om voor de tweede keer in het Nationale Theater andere meesters
wonen. Er kwam een come-back CD, optredens haar leven een carrière in de kunst vanaf kreeg na de omverwerping van het Stali-
en een film: On the Rumba River, die in september de grond op te bouwen. nistische regime van generaal Mengistu
te zien was tijdens het Africa In The Picture fes- Haile Mariam, in 1991. Ze ontwierp een
tival. Maar zijn gezondheid begon de robuuste De tweede keer. Want Minyeshu was grote muziek- en dansvoorstelling, en een
oude heer parten te spelen. Op 28 juli overleed allang vertrouwd met de wereld van het tweede... die nooit werd opgevoerd. Het
hij, 82 jaar oud. En nu ligt hij in de grond van zijn grote internationale spektakel, als lid en nieuwe regime bleek zo mogelijk nog erger
geliefde Congo. Na een staatsbegrafenis. choreografe van het Nationaal Theater van geobsedeerd door verborgen politieke
Ethiopië. Ze werd geboren in de elegante boodschappen in kunstuitingen dan zijn
FOTO: JACQUES SARASIN

stad Dire Dawa, vanuit de hoofdstad Addis voorganger.

Abeba zo’n 500 kilometer langs de spoorlijn
naar het oosten. Minyeshu’s familie maakte
de reis in omgekeerde richting; eenmaal
aangekomen in de hoofdstad raakte ze in
de ban van muziek en dans.
Ze werd ontdekt door het Nationaal The-
ater en vierde triomfen in eigen land, in
Oost Europa, tot en met de Verenigde
Een verklaring voor het verbod op haar
tweede spektakel heeft Minyeshu nooit
gekregen. Het was in ieder geval reden
om in 1995 in België te blijven. Met niks.
De opbouw van haar nieuwe statuur
als artieste is dan ook niet gemakkelijk
geweest. Het zwaartepunt verschoof van
dansen naar zingen. Er kwam een kort-

44 zam africamagazine 03/2008


Foto: Tycho Merijn
stondig muziekproject, Africa Unite. Een
eerste CD, Meba. En sinds de lente van dit
jaar een tweede, getiteld... Dire Dawa. Een
CD met eigen werk dat zich laat inspireren
door muziek uit eigen land, de buren en
ach, eigenlijk overal vandaan. Ondertus-
sen bouwt ze gestaag door aan haar live
reputatie. Een onstuimig optreden met het
Nederlands Blazers Ensemble tijdens het
Nieuwjaarsconcert 2007, een korte tournee
naar aanleiding van het prachtboek Het
draagbare paradijs, een serie gesprekken met
haarzelf en acht collega’s/lotgenotes. En veel
optredens met haar eigen band.
Opnieuw wordt de wereld haar toneel – maar
nu vanuit Nederland. Ga haar zien. Hier zijn
de concertdata voor zover bekend. En loop ze
zelf na op www.minyeshu.nl
25 september, Venlo: de Maaspoort
1 oktober, Den Bosch: Theater aan de Pararde
31 oktober, Ede
17 november, Rotterdamse Schouwburg
21 november, Apeldoorn: Orpheus
recensies
Balla et ses Balladins, The Sil-
lyphone Years (Sterns Africa). Het
Britse label Stern’s is bezig met een prach-
tige serie dubbel CD’s waarop de nietsver-
moedende luisteraar wordt meegevoerd
naar de gouden tijd van de grote dans-
orkesten uit Guinee, van 1960 tot 1984.
Drie zijn er al uit: eentje met werk van het
vermaarde Bembeya Jazz, een orkest dat
nog altijd optreedt; eentje met de minder
bekende Kélétigui et ses Tambourins en
eentje met een mooie doorsnee van orkes-
ten uit het hele land. En nu dus dit juweel
van Balla et ses Balladines. Ze begonnen
in 1960 als Jardin de Guinée. Onder leiding
van trompettist Balla Onivogui maakten
ze fraai gearrangeerde bewerkingen van
traditionele muziek en natuurlijk ook eigen
werk. Lange fraaie melodieën, gesoig-
neerde zang, magnifieke gitaarsolo’s en
blazers, veel blazers. Hun allerlaatste LP
voor het staatslabel Sillyphone maakte de
titel volledig waar: Objectif Perfection.
Deze uitgave geeft je de geschiedenis
van de groep, die uitmondde in dat laat-
ste staaltje perfectionisme. Net als bij de
andere dubbelaars van Sterns zit er een
heerlijk boekwerkje met een verhaal over
de groep en hoezen bij. Een feestje!
3MA, 3MA (Contre-Jour) Afrikaanse
muziek is meer dan trommels: snaren!
De oud heeft er meestal elf. Breng ze bij
elkaar en je wikkelt heel Afrika in muziek,
van Marokko tot en met Madagascar, via
Mali: drie landen die met MA beginnen,
vandaar de titel. Rajery komt uit Mada-
gascar, net als de valiha, met zijn droge
korte staccatoklank. De oud, bespeeld
door de Marrokaanse meester Driss El
Maloumi, brengt een lyrische klank in en
Ballaké Sissoko’s kora brengt diepte en
ritme in de klank. Ze spelen solo en dat
is al mooi, en niet te vergeten virtuoos.
Maar gedrieën komen er allerlei span-
nende laagjes in de muziek, die je goed
Sékou Keita Quartet, The
Silimbo Passage (World Adventures).
Een jaar of drie geleden kwam de eer-
ste CD uit van het Sékou Keita Kwartet
en het moet voor de sorteerders in de
platenwinkels lastig zijn geweest te
verzinnen in welke bak je die nou moest
neerzetten. Wereldmuziek? Afrika? Jazz?
Het is alle drie en nog wat. Keita komt
uit de Casamance in het zuiden van
Senegal, woont inmiddels in Engeland en
maakt muziek op een kora waarvan hij
de snaren anders heeft afgestemd. Die
eerste CD beviel goed en nu is er dan een
tweede waarin hij nog iets avontuurlijker
te werk gaat. Bovendien heeft het kwar-
tet aanvulling gekregen van een punt-
gave zangeres Binta Suso, Keita’s zus. Op
het repertoire staan traditionele stukken
die lichtjes en aangenaam ontsporen.
Of eigen composities waarin alle andere
elementen van het kwartet (in de bijzon-
dere samenstelling van kora, elektrische
bas, viool en percussie) subtiel samen-
smelten. Een nieuw en nog onbestemd
genre waar het kwartet mee speelt en
het kan dat alle subtiliteiten iets teveel
op elkaar gaan lijken. Maar probeer hem
in ieder geval een keer uit.
kunt horen omdat ze elkaar de ruimte
gunnen. De CD opent crescendo en opge-
wekt en loopt via dromerige ballades en
die solo stukken ruim drie kwartier door
zonder een moment te vervelen.
zam africa magazine 03/2008 45
Paul
Groot
INTERVIEW

Theater als catharsis

boom Na Zuid-Afrika veroveren de stukken van

Mpumelelo Paul Grootboom nu de Europese
podia. Dankzij een zelfbenoemde ‘Goddelijke
status’ herneemt hij de regie over de
gewelddadige gebeurtenissen in zijn leven
en zijn land. Zo worden zijn littekens theater.
‘Maar ik ben heel sentimenteel’
Tekst: Fred de Vries, Foto: Suzy Bernstein

46 africa magazine 03/2008

 ze

ZAM africa magazine 03/2008 47


Het had allemaal dramatisch
af kunnen lopen, als hij op
zijn veertiende niet zo ont-
zettend op zijn lazer had
gekregen van zijn oma.
Dat gebeurde nadat de
politie hem had aange-
houden toen hij met een
mes op weg was om een
leeftijdsgenootje mores te leren. ‘Een moord-
wapen. Zo’n Rambo-mes’, grinnikt de inmid-
dels 33-jarige Zuid-Afrikaanse theatermaker
Mpumelelo Paul Grootboom, ouder en wijzer,
maar nog altijd grungy gekleed in een versle-
ten leren jack en een legerbroek.
Het hele verhaal volgt. Grootboom wilde wraak
nemen op een jongen die tijdens een voet-
balwedstrijd in Soweto bloed aan zijn shirt
had gesmeerd. Het incident escaleerde, en hij
besloot om in de stad een steekwapen te kopen
om de vete te beslechten. ‘Ik werd veel gepest,
en vond het welletjes.’ Hij en zijn maten liepen
door zijn straat (beide jongens woonden in
dezelfde buurt) waar het beslissende gevecht
zou plaatsvinden, toen de politie hem aan-
hield. Oma kwam uit het huis gesneld en gaf
haar kleinzoon er zo enorm van langs dat de
agenten maar afzagen van arrestatie. ‘Zij was
het die me opvoedde’, zegt Grootboom. ‘Mijn
vader heb ik nooit gekend.’
Grootboom vertelt het voorval op een terrasje
in Johannesburg’s Newtown, vlak bij het Mar-
ket Theatre, waar onder meer zijn controversi-
ële post-apartheidstukken Township Stories en
Cards te zien waren. Volle zalen trokken ze, die
tijdens de voorstelling gedeeltelijk leegliepen
omdat het publiek het realisme van de seks en
het geweld niet aankon. Dit was nieuw zwart
theater, een breuk met het moralisme van wel-
eer.
‘Onze geschiedenis werd altijd verpakt in the-
ater dat over de strijd tegen apartheid ging’,
zegt Grootboom. ‘Maar de andere verhalen
hebben we nog niet verteld. Ik was pas in Bel-
gië en daar ging de discussie over de toekomst
van theater, post-dramatisch ofzo. Ik zei dat wij
daar nog lang niet aan toe zijn. Eerst moeten
48 ZAM africa magazine 03/2008
we onze eigen verhalen vertellen, zonder non-
sens. Vandaar misschien dat mijn werk zo gro-
tesk en realistisch is.’
Voordat we het over Grootboom als de ‘town-
ship Tarantino’ (een label dat hij haat) gaan
hebben eerst nog een ander beslissend
moment. Na zijn middelbare school werd Paul
geacht netjes aan de Universiteit van Witwa-
tersrand te gaan studeren. Want onderwijs
was belangrijk, dat hadden zijn oma (hoofd-
onderwijzeres) en tante (onderwijspsychologe)
hem wel ingeprent.
Maar na drie maanden hield Grootboom die
universiteit met al zijn machtsspelletjes voor
gezien, en verruilde de colleges voor bezoe-
ken aan een vervallen bioscoop in downtown
Joburg, waar hij wegzonk in de wereld van
cinema. Zo leerde hij Scorcese, Fellini en Berg-
man waarderen en veranderde het gevange-
nisdrama American Me zijn ideeën over film
als ontspanning. ‘Er zaten hele realistische ver-
krachtingsscenes in. Mensen liepen weg uit de
zaal. Ze konden het niet aan, ze werden woe-
dend. Ik vond dat een tof effect en wilde meer
van zulk materiaal zien.’
Filmfanaat Grootboom volgde zijn hart en deed
een cursus acteren bij een obscuur instituut in
Johannesburg. Weggegooid geld. Hij was geen
acteur. Scripts schrijven ging hem beter af. Hij
schreef iets over polygamie en stuurde het naar
alle filmproducenten die hij in de Gouden Gids
vond. Eén reactie kreeg hij, van regisseur John
Rogers, die zich tot zijn mentor en vertrouwens-
man zou ontpoppen. Vergeet de filmwereld en
verken het theater, luidde Rogers’ advies. Min-
der kostbaar en meer kansen.
Grootboom, inmiddels door een woedende
oma het huis uitgeknikkerd, trok in bij Rogers,
die hem vertelde over de Britse acteurswereld,
over Londens Royal Academy of Dramatic Art en
mensen als John Gielgud. Tevens introduceerde
hij hem bij de lokale topdramaturgen Barney
Simon en Aubrey Sekhabi. Gaandeweg raakte
Grootboom in de ban van theater. ‘Theater eist
de ziel van iedereen die erbij betrokken is. Het is
minder oppervlakkig dan film. Je graaft dieper.
Om het heel clichématig te zeggen: je verliest
jezelf erin. Meer nog dan film is het fantasie. Je
hebt controle over onaangename dingen die je
overkomen.’
Als hij mij ziet fronsen, verduidelijkt hij: ‘Kijk,
ik schrijf veel vanuit persoonlijke ervaring.
Gebeurtenissen die me vernederen, pijn doen

of beschamen verwerk ik in mijn theater. Dan
geef ik mezelf goddelijke status en dan kan
ik het gebeuren manipuleren en naar mijn
hand zetten. Dat doet me goed.’ Hij wijst op
zijn wang. ‘Pas ben ik in elkaar geslagen. Hier,
je kunt het litteken nog zien. Dat was erg
vernederend. Maar ik ga erover schrijven.’
Grootboom en theater waren voor elkaar
gemaakt. Zijn carrière nam een vlucht. Met zijn
transgressieve producties Cards en Township
Stories won hij prijzen en toerde hij door Enge-
land en België. Cards ging over seks, had ont-
regelende naaktscenes en leidde tot fel debat.
‘Reacties zijn belangrijk. Ja, mensen verlieten
de zaal tijdens Cards, hahaha. Vooral blanken.’
Cards bewees weer eens hoe gespleten Zuid-
Afrika is en hoe weinig de verschillende cultu-
ren van elkaar weten en begrijpen. Blank was
geschokt door Grootbooms fel realistische werk,
zwart haalde de schouders op en grinnikte.
‘Jonge zwarten raken minder makkelijk van
streek. Ze herkennen te veel. Daarom lachen
ze – zelfs om de vreselijkste dingen. Autokaping
met moord? O, gisteren nog gezien.’
Township Stories, dat samen met Grootboom’s
interpretatie van Arthur Schnitzlers Reigen-
deze maanden in Nederland te zien is, gaat
over een seriemoordenaar die de sociale struc-
turen in een zwarte township ontwricht. Het
stuk baarde opzien vanwege de heftige scènes,
waarbij de acteurs elkaar werkelijk fysiek pijn
deden. Grootboom zorgde voor een vervreem-
dend effect door het brute geweld te combine-
ren met mierzoete liedjes, of het te verpakken
in vertraagde, dansachtige bewegingen. Film
blijft zijn belangrijkste inspiratiebron, in dit
geval Reservoir Dogs en A Clockwork Orange.
Hij knikt en voegt daar het Franse Irreversible
aan toe. ‘Dat gaat over een man wiens vrouw
wordt verkracht. Er zat een scène in waar ik
jaloers op was. Hij duurt bijna tien minuten,
een enkele shot. Het is de verkrachting van
die vrouw in een metro. Als hij begint denk
je: ach, het zijn maar acteurs. Maar het gaat
maar door. En dan zeg je tegen jezelf: nou is het
wel genoeg. En uiteindelijk krijgt het een heel
andere dimensie, en wil je zelfs bloed kotsen
terwijl je kijkt. Pas dan is het voor mij een wer-
kelijk effectieve scène. Al je kritiek is dan allang
vervlogen. Daarom zitten er van die lange stuk-
ken in mijn producties. Het lachen, ook van een
zwart publiek, verstomt vanzelf als je de ellende
maar lang genoeg laat duren.’
Hij schreef Township Stories in 2003, samen met
Presley Chweneyagae, die later beroemd zou
worden als hoofdrolspeler in de met een Oscar
bekroonde film Tsotsi. Ze rekruteerden jonge,
onervaren acteurs die hun sporen alleen nog
maar hadden verdiend in community theatre,
moralistisch, uitleggerig toneel dat in de town-
ships goed gedijt. Nu moesten die kids ineens
heel anders denken en werken. Grootboom
kneedde ze, schold ze uit, prees ze, om ze naar
het door hem gewenste niveau te tillen. ‘Ik pro-
beer ze te helpen. Natuurlijk vielen sommigen
af.’
Af en toe liep het zelfs uit de hand. Dan gingen
de tieners te zeer op in hun rol, zoals de jongen
die de seriemoordenaar speelde in Township
Stories. ‘Enkele acteurs klaagden dat hij ze bijna
echt wurgde. En soms stortte hij fysiek in. Dat
maakte diepe indruk op mij. Ik dacht: daar gaat
het om! Hier kan community theatre niet aan
tippen. Inmiddels roep ik ze tot de orde als het
werkelijk uit de hand dreigt te lopen.’
Grootboom wil grenzen verkennen. Voor hem
is theater de catharsis. Allemaal goed voor-
stelbaar. Maar hoe leg je de fascinatie voor
een seriemoordenaar uit? ‘Ik wilde al heel lang
iets over seriemoordenaars maken’, zegt hij. ‘Ik
las erover en kon me identificeren met som-
mige van hun problemen. Ik dacht altijd: als ik
niet schreef dan zou ik er ook een kunnen zijn.
Maar ik wist niet hoe ik er structuur aan moest
geven.’
Tot hij op een dag Presley met een groep jonge
acteurs een scène zag oefenen waarin een
vader een zoon aftuigt. ‘Toen wist ik dat ik met
die achtergrond een seriemoordenaar neer zou
kunnen zetten. Een seriemoordenaar die alle
‘Autokaping
met moord?
O, gisteren
nog gezien.’
onderdelen van de township beïnvloedt. Het
werd iets heel persoonlijks.’
Ik kijk hem aan. Hij is vriendelijk, goedlachs
en erg spraakzaam. Goed, er zijn wat littekens
die zijn gezicht onstieren. Maar wederom die
vraag: seriemoordenaar? ‘Het gaat om de inci-
denten en de beweegredenen achter die moor-
den. En om wat het betekent als je geweld niet
langer als iets slechts ziet’, zegt hij.
En weer komen we terug op die meppende,
hyperdominante oma. ‘Mijn seriemoordenaar
heeft ook een relatie met een oudere vrouw,
hetgeen een verwoestende impact heeft in het
verhaal. Ik had dat ook. Als kind kreeg ik thuis
vaak een pak slaag. Dan ga je jezelf als slacht-
offer zien en jezelf wijsmaken dat je mishan-
deld bent. Dergelijk materiaal gebruik ik om
de geweldscyclus te beschrijven, die me altijd
gefascineerd heeft.’
Hij neemt een slok van zijn inmiddels koud
geworden koffie en lacht verlegen. Ergens
onder het oppervlak van dat Tarantino-achtige
geweld schuilt een hunkering naar liefde en
tederheid. ‘Ik ben heel sentimenteel’, erkent
hij. ‘Mijn werk kent zoveel kleine momenten
van tederheid. Dat leerde ik van John Rogers.
We keken samen naar Reservoir Dogs. Ik ging
helemaal op in die gewelddadige scenes, ter-
wijl John alleen oog had voor de relatie tussen
die politieman die sterft en Harvey Keitel. Hij
wees me op het belang van die verhouding, en
hoe die wordt opgebouwd. Daar gaat het om:
er zijn altijd menselijke relaties. Zelfs op de
vreselijkste ogenblikken zijn er momenten van
verlossing.’
Fred de Vries (1959, Nederland ) is journalist en schrijver.
Hij woont in Johannesburg.
Grootboom’s bewerking van Reigen is begin oktober te
zien tijdens het Afrovibes Festival in Amsterdam en
Den Haag.
Meer informatie: www.afrovibes.nl.
ZAM africa magazine 03/2008 49
 Hoogvlaktes 
50
 Foto’s: Lieve Joris

  Lieve Joris
africa magazine 03/2008 51
 r Gids David op het voetbalveld in Mikalati (vorige pagina’s).

Aan het begin van de reis ontmoet de schrijfster een oude man.
‘Hij ­ontving ons in een hut met grote raamopeningen die uitzagen op
glooiende weiden . “Hoeveel kinderen heeft U?”, wilde hij weten.’
w

52 africa magazine 03/2008


Op de hoogvlaktes, een onherbergzame streek in het oosten van
Congo, zwaait de kolonel de scepter. Hier regeren militarisme, de
Bijbel en bijgeloof. Met gids David onderneemt Lieve Joris haar
laatste tocht door dit land. Zo komt er een einde aan de reis die haar
bijna twintig jaar eerder naar het westen van Congo voerde, in de
voetsporen van haar heeroom, de missionaris.
Lieve Joris (België, 1953) is schrijfster. De hoogvlaktes, dat in oktober
uitkomt, is haar tiende boek. Eerder verschenen onder meer Terug naar
I
Congo (1987), Dans van de luipaard (2001) en Het uur van de rebellen
(2006). Deze titels werden ook in het Frans, Engels en Duits vertaald
k was vergeten hoe zijn naam in mijn notitieblokje terecht was
gekomen, maar iemand had me gezegd dat ik, als ik Mikalati
aandeed, bij Madigidigi kon logeren, die leraar was op de lagere
school. We kwamen zomaar bij hem aanzetten die zaterdag-
middag, moe, vies als geitjes, een beetje op onze hoede ook na
de slechte ontvangst in Mikenge de avond tevoren.
Maar Madigidigi was één en al blije verrassing. Hij keek naar me alsof
een prijsdier zijn erf was op gewandeld en klopte David dankbaar op de
schouders omdat hij mij had meegebracht.
Madigidigi was groot, en zwaarder dan de Banyamulenge die ik tot dan
toe had ontmoet. Hij sleepte met zijn linkerbeen. Als kind had hij polio
gehad, zou hij me later vertellen, waardoor hij minder beweeglijk was
dan anderen. Had zijn handicap hem, net als Muragwa in Minembwe,
anders gemaakt? Was dat de reden waarom hij niet achterdochtig was?
De Banyamulenge duldden geen handicaps, wist ik. Tot voor kort draai-
den ze albino’s bij hun geboorte de nek om: ze zouden ongeluk brengen.
Drie hutten en een schuur ñ dat was Madigidigi’s wereld. De dragers zet-
ten onze bagage in de hoek van een van de hutten, stopten de dollarbil-
jetten in hun zak en verdwenen.
Ik plofte neer op een stoel en keek naar de muren, die beschilderd waren
met vrolijke witte, bruine en olijfgroene patronen.
Madigidigi’s vrouw maakte water warm en zette de emmer voor me neer
in de schuur. Een afvoerputje was er niet en dus waste ik me, jonglerend
op mijn slippers in de aangestampte aarde, die steeds glibberiger werd.
Mijn schone kleren lagen op één steen, mijn handdoek op de andere.
In de hut ernaast kaatsten de hoge, opgewonden stem van Madigidigi en
de sonore bariton van David heen en weer, afgewisseld door gedempte
vrouwenstemmen op het erf daarachter.
Gekakel van kippen, het gehuil van een baby ñ ik voelde me weer thuis.
Na het eten kwam Madigidigi’s broer op bezoek, die eerder in Bijombo
had gewoond, onze volgende bestemming. Het was de langste tocht van
ons traject en de broers vroegen zich bezorgd af of ik dat wel zou redden.
Hoogvlaktes
Lieve Joris
Gelukkig was het morgen zondag, zodat we konden uitrusten. Bij het
licht van een olielamp zaten we die avond bij elkaar. De broers vertelden
me dat hun vader zakenman in Uvira was geweest. Tijdens de oorlog was
hij met een deel van de familie naar Amerika verhuisd. Amerika! Hoe ver
was dat niet verwijderd van dit dorpje waar post en telefoon niet beston-
den, waar je drie dagen moest reizen voor je op een asfaltweg stuitte.
Ze hadden geen idee in welk deel van de Verenigde Staten hun vader
terecht was gekomen. In het woord Amerika lag zoveel magie besloten
dat details overbodig waren. Kon ik hun geen beurs bezorgen, vroegen
ze, zodat ook zij konden vertrekken?
Langzamerhand vielen mijn ogen dicht. Was het pas vanochtend dat de
kinderen van Mikenge me door de raamopening beloerd hadden terwijl
ik in bed lag? De eetbarak met de spinnenwebben op de heuvel, de hel-
dere stemmen van de commerçanten, de kreet van verbazing die door de
menigte trok bij onze aankomst in Mikalati ñ het was alsof we al dagen
onderweg waren.
‘Waar slapen we?’ Bij het binnenkomen had ik een gangetje opgemerkt
dat vermoedelijk naar een ruimte met een bed leidde. Zelfs in de inde-
ling van hun huizen waren de Banyamulenge discreet.
Madigidigi was opgestaan. ‘Er is maar één slaapkamer,’ zei hij, ‘hopelijk
is dat geen probleem.’ Ik wilde protesteren, maar dacht aan de ongemak-
kelijke nacht die ik David in Mikenge had bezorgd en slikte mijn bezwa-
ren in. ‘Jullie reizen samen,’ zei Madigidigi, ‘dan is het ook goed samen
te slapen.’
De gang was zo smal dat ik er zijdelings door moest schuiven. Zodra ik in
het kamertje stond, kreeg ik ademnood. Een jaar of twee eerder was het
begonnen, in een tent voor de kust van Mozambique: plotseling had de
gesloten ruimte me benauwd. Ik speurde met mijn koplamp de muur af
en wrikte aan het luikje. ‘Ik vrees dat dit open moet, anders stik ik,’ zei
ik tegen David.
‘Ben je claustrofoob?’ Het klonk even ongewoon als ‘Amerika’ eerder die
avond had geklonken. Ik lachte. ‘Waar heb je dat woord geleerd?’ David
trok de deken op de matras recht. ‘O, tijdens mijn verpleegopleiding.
Sommige mensen zijn agorafoob, andere hebben precies het tegen-
overgestelde.’ Door de raamopening scheen maanlicht naar binnen, in
het gras rond de hut sjirpten krekels ñ het was ineens heel wat minder
beklemmend in de kamer.
africa magazine 03/2008 53
 Later op de reis tekent zich op een heuvel een omheining van bamboe­stokken
af. ‘Kinderen stonden naar ons te kijken; het werden er steeds meer.’
w

54 africa magazine 03/2008


‘Wij zijn de enigen in de hoogvlaktes die met een open raam slapen,’ zei
David toen we in bed lagen ñ hij onder een vieze deken tegen de muur, ik
in mijn slaapzaak aan de buitenkant.
‘Waarom eigenlijk? Wat kan er gebeuren?’ De opening was zo klein, daar
kon een dief onmogelijk doorheen kruipen.
‘Je vijanden zouden iets naar binnen kunnen gooien, toch?
Of anders zou een boze geest misschienÖ’
‘Geloof jij in boze geesten?’
‘Nee.’ In profetie’n geloofde hij wel, en in wonderbaarlijke genezingen.
‘In de kerk van de kolonel zag ik een keer een gehandicapte jongen die
God aanriep. Aan het einde van de dienstÖ’ Davids stem stierf weg.
Ik draaide me op mijn zij, luisterde naar de krekels en dacht aan boze
geesten die door raamopeningen naar binnen glippen.
Daarover zou David me overdag nooit hebben verteld.
Madigidigi had misschien wel gelijk, dat het goed was in één bed te
­slapen als je samen op reis was.
De volgende ochtend vroeg luisterden we in bed naar het Afrikaanse
nieuws op de Franse radiozender rfi. In het dal waren vijfhonderd mili-
tairen van het Rwandese regeringsleger gesignaleerd; ze hadden de vn-
vredesmissie monuc gehinderd in haar werk. David lag op zijn rug, één
en al oor.
‘Straks geven de Rwandezen natuurlijk weer een communiqué uit waarin
ze alles ontkennen,’ bromde hij.
‘Wie weet ñ misschien zijn het wel geen Rwandezen.’ Er woonden veel
Hutu en Tutsi in het oosten van Congo ñ het was soms moeilijk hen van
Rwandese infiltranten te onderscheiden.
‘PfffÖ’ David blies tussen zijn tanden. ‘Natuurlijk zijn het Rwandezen! Ze
zitten overal. De kolonel zou commandant in Bukavu moeten worden, hij
kent het verschil tussen Rwandezen en Congolezen. Als hij beneden was,
zou geen Rwandees nog naar Congo durven te komen, want hij háát ze.’
Zijn toon was verbeten. We hadden nog nooit over de kolonel gepraat
en ook nu was ik op mijn hoede ñ ik wilde mijn reis niet in gevaar bren-
gen. Ik deed of ik verder luisterde naar het nieuws, maar mijn gedachten
dwaalden af naar wat David net had gezegd. De geruchten die ik in Min-
embwe had gehoord, klopten dus: de kolonel en zijn mannen wilden hun
macht uitbreiden naar het dal.
Vijf jaar eerder had de kolonel in Uvira een aanvaring gehad met de
Rwandezen, omdat hij het niet eens was met hun inmenging in Con-
Hoogvlaktes
Lieve Joris
golese zaken. Hij was de hoogvlaktes in gevlucht, maar de Rwandezen
waren hem achternagekomen, tezamen met loyale Banyamulenge uit
het dal. De kolonel had zich met zijn mannen verscholen in het bos. Daar
begonnen ze te bidden en stichtten ze een kerk die ze Jangwani, In De
Woestijn, noemden, naar de barre omstandigheden waarin het woord
Gods tot hen was gekomen. Al hadden de Rwandezen vliegtuigen en
modern wapentuig, ze waren er niet in geslaagd hen uit te roken.
Sindsdien voelden de kolonel en zijn mannen zich onoverwinnelijk en
begonnen ze ervan te dromen af te dalen om hun belagers in het dal
mores te leren. Het gerucht ging dat ze zelfs de grens wilden oversteken
om het Rwandese regime ten val te brengen. Een oude profetes fluisterde
de kolonel goede raad in, de Bijbel deed de rest. Volgens curé Jorojoro had
de administrateur van Minembwe het verhaal van de gebroeders Jakob en
Esau in de kapel niet zomaar voorgelezen. Jakob had de zegening van Esau
gestolen, net zoals de Banyamulenge in het dal de zegening van de kolonel
hadden gestolen. Op een dag zou de kolonel hun dit betaald zetten.
Het radionieuws was afgelopen en Madigidigi’s stem zoemde al een
tijdje om de hut heen. Nu hoorde ik hem ongeduldig aan onze deur mor-
relen: ‘Opstaan, slaapkoppen!’
Die zondagmiddag lagen we met Madigidigi en zijn broer in het gras
naar een voetbalwedstrijd te kijken, omringd door een steeds wisse-
lende groep vrienden die allemaal wilden weten hoe de broers aan een
blanke kennis kwamen. Madigidigi stelde me voor alsof ik een trofee was
die hij had gewonnen.
Zijn vrolijkheid was zo aanstekelijk dat zelfs de serieuze David soms
moest lachen.
De volgende ochtend stond ik uitgerust op, klaar voor de lange tocht naar
Bijombo. Dorpjes zouden we niet tegenkomen, tenzij we van onze route
afweken. Bovendien zouden we langs de eerste gevaarlijke plek komen
waarvoor Jorojoro me had gewaarschuwd: een helling zo steil en onbe-
groeid dat ik, als ik achteroverviel, in het niets zou tuimelen.
‘De dragers zijn er al,’ zei Madigidigi. Bij de deur stonden een opgescho-
ten jongeman, een oude vrouw en een meisje van een jaar of tien. De
vrouw droeg geen schoeisel en haar voetzolen waren vol kloven en bar-
sten; de mannenschoenen van het meisje waren enkele maten te groot.
Zij hadden allebei een mand op de rug. Moesten zij onze bagage dragen
op de tocht naar Bijombo?
africa magazine 03/2008 55

Senegal
sur Seine
arijs is de grootste Afrikaanse
stad buiten Afrika. Spotna-
men als Senegal sur Seine en
Sahara sur Seine verwijzen daar
naar. Als je een taxi neemt klinkt
vaak de wonderlijkste Afrikaanse
muziek uit de speakers. Tapes van thuis.
Of zenders uit de banlieue die ik op mijn radio
nooit kan vinden. Laatst trof ik een chauffeur
die de voorzitter was van de Kameroense schrij-
versvereniging. Zijn lezers woonden in Parijs,
zei hij, niet in Afrika en dat gold ook voor zijn
vakgenoten uit Côte d’Ivoir of Senegal. Ouwe
zak die ik ben, kon ik het niet nalaten over mijn
avonturen in Foumban te vertellen, waar ik in
1974 een kleinzoon van de sultan ontmoette
die in de negentiende eeuw, vóór de komst
van de blanken, een eigen schrift had ontwik-
keld. Foumban, laat mijn chauffeur daar nou
net geboren zijn! Eenmaal mijn bestemming
bereikt, moesten we een parkeerplaats zoeken
om nog even over Kameroen door te mijmeren
– bij een tikkende meter, dat wel.
Herinneringen aan een Afrika dat allang niet
meer bestaat, misschien lijk ik daarin wel op
al die andere in Parijs gestrande reizigers die
een land van herkomst in hun hoofd lieten stol-
len. Migranten zoeken nu eenmaal houvast en
anders hun kindskinderen wel, voor wie de cul-
tuur en het geloof van de voorvaderen tenmin-
ste nog enige trots bieden. En wie een wereld-
ser vlucht zoekt, troost zich in de Rue Mahy
(18de arrondissement), waar het Senegal van
de jaren tachtig van de vorige eeuw, ondanks
afbraak en nieuwbouw, stevig standhoudt.
Niksende mannen die smoezen over geheime
worstelwedstrijden en slovende vrouwen met
een emmer groenten op hun hoofd en in elke
hand een tros levende kippen. Je kunt er de
geur van halfrotte vis uit Mbour opsnuiven en
56 zam africa magazine 03/2008
adriaan
van Dis
de rook van Senegalese smokkelsigaretten.
Volg je de smokkelaars dan kom je vanzelf bij
de goedkope hotelletjes rond het gare de l’Est
waar zich handelaars verzamelen die door-
rookte beeldjes uit hun dorp in een koffer
hebben gestopt om er in Parijs fortuin mee te
maken. Ze lopen er dagelijks de galeries mee af.
Ik word daar wel eens aangesproken: Ça vous
interesse, l’art Africaine? De eerste keer zei ik
in mijn onnozelheid Oui en liet me door drie
kerels meetronen naar een hotel dat achter
de gevel uit louter hokken en gangen bestond.
En daar, voorbij de hoogste trap, in de uiterste
hoek, waar hele en halve families potjes zaten
te koken, werden de koffers vanonder de bed-
den getrokken en mocht ik de schatten bewon-
deren. De plakkertjes van het lokale museum
zaten er nog aan.
Maar ik wil geen Afrikaanse kunst meer in
mijn huis. Als ik naar geroofde schoonheid ver-
lang, hoef ik ’s morgens maar uit mijn raam te
kijken, naar de zwarte schoonmaaksters die
afgepeigerd richting metro klossen – getekend
door jaren nachtelijk werk. En toch kleuren
hun bonte hoofddoeken de grauwe morgen.
Soms loop ik achter ze aan en dan stappen we
uit bij Chateau d’Eau, waar tientallen jonge
kerels wachten om klanten voor de kapsalons
te paaien. Ik kom graag in die buurt. Vooral op
vrijdag als de ramen van de salons zijn besla-
gen van krultang en schaterlach en de haar-
vlokken over de stoepen zweven. Duiven vlie-
gen er af en aan om dekens voor hun nesten op
te pikken. En ook ik zoek een zachte plek en vlei
me tussen al die opgemaakte en gecoiffeerde
vrouwen die bijkomen op de terrassen. En dan
laat ik mijn oren groeien en luister naar verha-
len waar ik niks van versta.
Het Parijs binnen de périphérique herbergt
meer Afrika dan het zelf wil weten. In het room-
Dat geldt voor alle
zwarten: ze verschieten
van kleur als ze stijgen
witte 6de arrondissement waarin ik gewoon-
lijk beweeg, vertel ik wel eens over mijn wande-
lavonturen. C’est pas Paris ça, hoor ik dan. Vijf
minuten met de metro, maar in mentaliteit vijf
lichtjaren verwijderd.
‘Hoeveel Afrikanen wonen er eigenlijk in
Parijs?’, vroeg een buurtgenote mij onlangs.
Ze verbaasde zich over de vele Malinezen die
bij de ambassade verderop in onze straat naar
binnen liepen. Geen idee, maar ook ik wou het
weten. Na uren internetten en bellen sprok-
kelde ik een mager rijtje elkaar tegensprekende
getallen bijeen. Schattingen lopen uiteen van 3
tot 5 miljoen zwarten, op een bevolking van iets
meer dan 61 miljoen. ‘Voor de wet zijn we alle-
maal gelijk’, benadrukte een ambtenaar van de
afdeling demografie op het stadhuis van Parijs.
Hij keek niet op 2 miljoen zwarten meer of min-
der. Het klonk nobel. De Fransen mogen dan
officieel kleurenblind zijn, in de praktijk wor-
den mensen met een donkere huid aantoon-
baar achtergesteld: ruim 40% van de jongeren
uit problematische buitenwijken waar vooral
Fransen van Arabische of Afrikaanse afkomst
wonen, is werkloos. In de voornamelijk door
blanken bewoonde wijken binnen de périphé-
rique van Parijs schommelt dat getal rond de
10%. Het zwarte onderzoeksbureau Cran, speci-
aal in het leven geroepen om minderheden sta-
tistisch zichtbaar te maken, meldt nog dat 45%
van de zwarten in de onderste werklaag blijft Om haar mening kracht bij te zetten rapte ze En
steken, landelijk is dat gemiddeld 34%. marge. Een boos lied van Youssoupha. En France
j’ vis comme un étranger mais cette vie c’est la
Demografie wordt in Parijs met een glazen bol mienne. (In Frankrijk leef ik als een vreemde-
bedreven. Alleen over volksvertegenwoordigers ling, maar het is míjn leven.) Volgens de dames
zijn de getallen helder. Van de in het continen- was Youssoupha ‘de beste Franse rapper van de
tale Frankrijk (la France Metropolitaine) ver- eeuw’. In de Kongo geboren, afgestudeerd aan
kozen parlementariërs is slechts 1 van de 555 de Sorbonne, en toch veroordeeld tot ploegen-
zwart, van de 304 senatoren niet één. Het aan- diensten in fastfoodrestaurants. Uiteindelijk
tal zwarte burgemeesters is op één hand te tel- nam hij wraak met zijn muziek. ‘Hij geeft ons
len (van de 36.000); niet één vertegenwoordigt onze kleur terug’, zei een vrouw met ontkrulde
de arme buitenwijken van Parijs. Dat is de prijs haren. Maar ook zonder haar uitleg had ik de
van het districtstelsel. Troost: extreemrechts is boodschap al begrepen: in Parijs worden de
ook niet vertegenwoordigd in het parlement. zwarten steeds zwarter.
Hoop: er zitten voor het eerst in de geschiede-
nis drie gekleurde vrouwen in de regering.
Een paar maanden na hun benoeming vroeg
ik de dames op mijn geliefde kappersterras
of ze de vrouwen in het kabinet een beetje
volgden. Ik hield een foto op uit een rondslin-
gerend glimblad: de zwarte muzen van Sar-
kozy in haute couture. Rama Yade, ‘die van de
mensenrechten’, vonden ze passable – kenden
ze nog van de kapper, trouwens. Had ook het
leukste haar. Maar ze kwam al tijden niet meer
naar Chateau d’Eau. ‘De weg naar omhoog hè’,
verzuchtte een vrouw met een strak geknoopt
kapsel. ‘Dat geldt voor alle zwarten: ze verschie-
ten van kleur als ze stijgen. Maar al drinken we
bleekwater, voor de blanken blijven we zwart.’
zam africa magazine 03/2008 57
(advertentie)
 (advertentie)

Theater, dans, film, beeldende kunst

é
+ Tow n s h i p C a f Podium van erotiek, macht
en geweld en verleidelijke
lichaamstaal uit Zuid-Afrika
Grote namen in de
7e editie van Afrovibes
Mpumelelo Paul Grootboom
met nieuw stuk Foreplay
(Reigen)
Township Café in Frascati
in Amsterdam in authentieke
Zuid-Afrikaanse sfeer

Zinnenprikkelend

uit Zuid-Afrika

26 sep - 6 okt 2008

Amsterdam en Den Haag
www.afrovibes.nl