Sadraj

Plenarna sednica................................................. 5 Plenary Work....................................................... 5 teti, Sneana Nove tendencije svetskih turistikih kretanja.............................................................. 7 Stankovi, S. Meunarodna godina ekoturizma privilegija i eksploatacija............................. 9 Tomka, Dragica Za visok kvalitet usluga u turizmu neophodan je 7P marketing mix................. 11 Surd, V. Touristic Needs in Modern Society and New Trends in International Tourism................. 13 omi, . Fenomenologija turistikog doivljaja....... 15 Odrivi i odgovorni turizam u 21. veku; Meunarodna godina ekoturizma 2002......... 17 The Sustainable and Responsible Tourism in the 21st Century; The International Year of Ecotourism 2002................................................ 17 Romeli, J, Tomi, P. Odrivi turizam u zatienim prirodnim predelima Vojvodine..................................... 19 eki, Sneana Odrivi razvoj turizma kao komponenta odrivog ruralnog razvoja............................ 22 Vratua, Vesna, Anastasijevi, N. Odrivi razvoj, ureivanje prostora i seoski turizam u Srbiji na poetku 21. veka.......... 24 Crnogorac, . Zatita brdsko-planinskog prostora Republike Srpske u funkciji razvoja turizma. .............................................. 26 Vui, Sonja, Ranelovi, Marija, orevi, D. Odrivi turizam kao potreba savremenih turistikih kretanja........................................ 28 Vasileska, Angela Fosfatazna aktivnost kao parametar monitoringa organskog zagaenja vode i uticaj turizma na vode severo-zapadnog dela litoralnog regiona Ohridskog jezera.. 30 Crnogorac, , Toi, R. Kvalitet povrinskih voda u Republici Srpskoj u funkciji odrivog turizma........... 32 Mirkovi, S. Reim zatite Nacionalnog parka Tara...... 35 Anastasijevi, N, Vratua, Vesna Ukrasne biljke kao strukturni elemenat gradskog pejzaa Srbije u funkciji promocije ekoturizma...................................................... 37 Blagojevi, S. Ekoloki trendovi u savremenom turizmu.................................... 39 Reckoska, Gordana, Reckoski, R, Mickovski, A. Ekoturizam i zdrava hrana........................... 41 Menadment i marketing u turizmu............... 43 Management and Marketing in Tourism.......... 43 erovi, S. Strategijski menadment turistike privrede ........................................ 45 Nikoli, M. Menader i menadment proces u hotelskoj industriji savremeni pristup..................... 48 uri, Nevena Cena kao instrument marketing miksa u hotelima gradskog tipa u Vojvodini........... 52 Lacmanovi, D. Strategija razvoja turistikog mjesta primjer Herceg Novog................................... 54 Rakievi, Gabriela Franiza - biznis strategija koja je promenila svet.................................................................... 56

Miladinoski, Sofronija Marketing koncept u uslovima siromatva 58 Bokovi, N. Osnove marketinkog planiranja................ 60 Lacmanovi, D. Interni resursi i eksterno okruenje kao polazne osnove za strategiju razvoja turistikog mjesta primjer Herceg Novog . ................................ 62 Socio-psiholoki, istorijski i kulturoloski aspektiturizma.................................................. 65 Sociological, Psyhological, Historical and Cultural Aspects of Tourism.............................. 65 omi, . i sar. Stavovi studenata turizma i graana Novog Sada prema putovanju................................... 67 Simoneska, L. Strategija motivacije zaposlenih u turistikoj industriji.......................................................... 69 irkovi, S. Kultura paleolitskih zajednica Srbije u funkciji turizma.............................................. 72 Rudakovi, Olgica Rute k d kulturnog naslea i njihova uloga u kulturnom turizmu......................... 74 Obradovi,D. Savremene tendencije u razvoju gradskog turizma u Banatu........................................... 76 Vidi, Nada Revitalizacija frukogorskih manastira u funkciji kulturnog i verskog turizma......... 78 Turistika privreda........................................... 81 Tourism Industry. ............................................. 81 Franji, Z. Briga za gosta u segmentu turizma............. 83 Mari, R. Faktori izvozne konkurentnosti turistike privrede Srbije................................................. 85 Milenkovi, S. Osnovne karakteristike turistike destinacije i njihov uticaj na privredni razvoj.............................................. 87 Stanojev, M. Udeo Toplikog kraja u turistikoj ponudi Republike Srbije.............................................. 89 Vidi, Nada Karakteristike turistikih kretanja u Vojvodini u 2001............................................ 91 Karadova, Vera Supervizor kao lider i distinkcija izmeu supervizora i lidera u turistikoj industriji. ...................................... 94 Marjanovi, V. Turizam kao faktor privrednog razvoja Nikog regiona................................................ 96 Ma Klodiana Gorica Politics of Albanian Tourism Development Sustainable Development and Long Run Actions............................................................. 99 Marinkovi, D, Ivanovi, Branka Turistike perspektive Banje Kulai. ......... 102 Ciang N. Tendances Actuelles dans le Tourisme de la Roumanie...................................................... 104 Turistiki proizvod istraivanje, fizionomija,promocija.............. 107 Tourism Product Research, Forms, Promotion........................... 107 Novakovi-Kosti, Radmila Turistiki proizvod Smederevskog Podunavlja..................................................... 109 Borto, Gabriela Rural Tourism in Romania - Characteristics and trends...................................................... 111

Mati, Vesna Taorsko vrelo kao turistika atraktivnost Povlena........................................................... 114 Plava, J, Kuzmi, D. Mogunosti za razvoj turizma u optini Kneevo......................................................... 116 omi, Ljiljana Ruralni turizam u Srbiji - mogunosti i perspektive.................................................... 119 Podobnikar, T. High Quality Spatial Data for Thematic Mapping......................................................... 121 Vert, C, Brujan, L. The Touristic Potential of Timisoara........124 uli, Lidija Turistiki proizvod Kotunia primer novog modela razvoja seoskog turizma u Srbiji.............................................126 Savremeni problemi ugostiteljstva hotelijerstvo i restoraterstvo.......................... 129 Contemporary Problems in Catering Industry Hotels and Restaurants................................ 129 Kosar, Ljiljana Satisfakcija potroaa u hotelijerstvu....... 131 Kovaevi, A, Nikoli, M. Zato prouavati organizacije i menadment u ugostiteljstvu............................................. 133 Kovaevi, A. Organizacija ugostiteljskih usluga na prevoznim sredstvima................................. 135 Martinoska, Simona Koncept restorana........................................ 137 Nikoli, M. Edukativni aspekti komunikacionog procesa u hotelskoj industriji.................................... 139 Janievi, S. Broj i struktura gostiju hotela Moskva u Beogradu (1997-2001)............ 142 Nikoli, M. Uticaj personalnog menadmenta na kreiranje poslovne politike, strategije, misije i kulture ugostiteljskog preduzea............ 144 Vujovi, S. Profilacija definicije, uloge i znaaja materijalne osnove u razvoju turizma...... 147 Joki, Valentina, Joki, I. Uloga i znaaj hotela Sajam u razvoju turizma Novog Sada.................................... 149 Poster prezentacija......................................... 153 Poster Presentation. ........................................ 153 Toi, R, Ivkov, Anelija Informacioni sistemi u funkciji turistikog razvoja (raunarski sistemi)....................... 155 Besermenji, Sneana Uereivanje ruralne celine u Kupinovu i njena prezentacija......................................... 157 Pavlica, Kristina, Pajovi, Tatjana Mogunosti za razvoj turizma u specijalnom rezervatu prirode Koviljskopetrovaradinski rit..................................... 158 Pajovi, Tatjana, Pavlica, Kristina Muljanski salai i mogunost njihovog ukljuivanja u seoski turizam Vojvodine. ...................................................... 160 Ivkov, Anelija Turistika valorizacija spomenikih vrednosti Kikinde........................................ 162 Kovaevi, Tamara Ekoturizam Vrnjake banje i njene okoline............................................... 164 Andjelkovi, , Pandi, Ana avolja varo - afirmacija i zatita kroz turizam i kulturu......................................... 166 Brujan, L, Vert, C. The Railway Tourism: a new Appearance in the Romanian Touristic Offer.................... 169

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Uputstvo autorima

Vreme objavljivanja, kako Vaeg rada tako i asopisa Turizam, e u mnogome zavisiti od Vaeg ispunjavanja sledeih uslova

ompletne radove (osnovni tekst, abstrakt i prilozi) koji e biti tampani u 7. broju asopisa Turizam potrebno je dostaviti najkasnije za vreme odravanja simpozijuma. Kako bi radovi ispunili uslove za tampanje potrebno ih je pripremiti i dostaviti na sledei nain:

Abstrakt

Do 100 rei. Navesti ih nakon generalija o autoru.

Kljune rei
Do 7 rei.

Tabele

Program

Microsoft Word for Windows (sve verzije; od 2.0 do najnovije).

Tabele navoditi redosledom, arapskim brojevima. Npr. Tabela 1.

Prilozi

Veliina rada

Rad ne bi trebao prelalaziti 8 autorskih strana ili 14.500 znaka (MS Word > Tools > Word Count > Characters /With Spaces/).

Ilustracije navoditi redosledom, arapskim brojevima. Npr. Sl. 1., Sl. 2.

Literatura (navoenje)

Pismo, font i veliina

Latinica, Times New Roman, 12pt. Obavezno voditi rauna da se izmeu rei ne pojavljuje vie od 1 razmaka, a izmeu slova ni jedan. Takoe, zarezi i take idu odmah posle rei, a ne sa razmakom izmeu njih.

Npr. (Williams, 1995) u sluaju jednog autora, (Williams, Smith, 1995) u sluaju dva autora, (Williams, et al., 1995) u sluaju vie autora.

Literatura (na kraju rada)

Prored

Single (1)

Npr. Surd, V., (1997): The Ex-communist European Space and the New Balance, Geographica Pannonica, #1, Institute of Geography, Novi Sad. Ili Kicoev, S., Mitchell, B. (1997): ... ili Tomi, P., et al., (1997): .....

Ravnanje

Grafiki prilozi

Levo (left). Dakle, bez tabulatora i nikako sa runim razmacima (space bar). Redovi nee imati iste duine, to Vas ne treba brinuti.

Fotografije (na sjajnom papiru) i crtei - originali (iz tampanih stvari samo ako su kvalitetni; fotokopije se ne primaju). Predaju se zajedno sa radom.

Hifenacija (podela rei)

Dostavljanje

Ne (ni automatski ni runo). Hifenacija e biti uraena u postupku pripreme za tampu.

Naslovi

Glavni naslov veliine 14 pt dok ostali za ostale naslove uzeti isti font i veliinu (Times New Roman 12pt), a rang naslova treba numeriki obeleavati (u pripremi za tampu to e se izbrisati) kako ne bi dolo do nesporazuma. Npr. za naslov drugog reda 1.Vode, za naslov treeg reda 1.1. Podzemne vode, za naslov etvrtog reda 1.1.1. Arteska izdan i 1.1.2. Freatska izdan itd.

Futnote

Ne stavljati automatski na istu stranu. Runo ih postaviti na kraju rada. Dakle, iza rei ili reenice na koju se odnosi stepenovati odgovarajui broj (x 2).

Rad odtampan u jednom primerku i snimljen na disketi 3,5. Tekstualni deo snimiti u poseban file (ime fajla - prezime autora). Ukoliko u radu postoje posebni slovni znaci karakteristini za zemlju porekla (npr. ) dati font takoe treba snimiti na disketu. Svaki grafiki prilog u posebnom, izvornom file-u (npr. prilog raen u Adobe Photoshopu /300 dpi/ sa ekstenzijom tif, u Corel Drawu sa ekstenzijom cdr, itd; ovo ne vai samo za grafikone uraene u MS Word-u). /Nikako grafike priloge stavljati u Word dokument/ U tekstualnom delu dati naslov priloga i njegovu poziciju (ne treba praviti mesto za sam prilog). Ukoliko ima vie priloga imena file-ova treba da idu redosledom pojavljivanja, npr. Kovacs 01, Kovacs 02, Kovacs 03, ... Urednitvo

Autor

Navesti titulu, ime, prezime, zvanje, organizaciju i njenu adresu. Sve ovo napisati odmah ispod glavnog naslova.

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Plenarna sednica Plenary Work

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

teti, Sneana * Rezime

Razvoj turizma uticao je na mnoge promene koje su se deavale u svetu. Druga polovina XX veka je prekretnica od elitnog ka masovnom turizmu, a kraj ovog veka predstavlja povratak kvalitetnom turizmu kroz specifine oblike turizma. Ovakva kretanja utiu i na pojavu segmentiranja trita.Turistika tranja se ne moe vie posmatrati kroz homogenizovano turistiko trite. Ova pojava vodi ka stvaranju segmenata selektivne tranje- daljim razvojem turizma i ulaskom u XXI vek dolazi do nove revolucije turistikih kretanja. Stvaranje turistikog proizvoda po elji jednog kupca vodi ka stvaranju novog kvaliteta u turistikom poslovanju.Ova tema je i elja zapoinjanja ozbiljnih istraivanja o specifinim oblicima turizma i njihovom uticaju na dalje tendencije razvoja turizma. Kljune rei: specifini oblici turizma,trite,segm entacija,marketing,kvalitet,potroa, odluivanje.

Nove tendencije svetskih turistikih kretanja

urizam nesumnjivo predstavlja vrlo vaan ekonomski, socioloki i ekoloki faktor drutva, koji unosi neverovatne promene u okruenje. Osnovni klju uspenog poslovanja turistikog sektora je sposobnost uoavanja promena koje nastaju u svim njegovim segmentima. XXI vek je vek promena, koje se ogledaju kroz promene kako u sferi ekonomije i politikih dominacija, tako, pre svega i u pogledu informacione tehnologije. Sve to utie i na promene ponaanja potroaa, prvenstveno u sektoru sekundarnih potreba. Turisti naputaju ustaljene puteve turistikih kretanja i razreenja svojih turistikih potreba. To se ogleda pre svega kroz: smanjenje masovnog turizma ... supstituciju poznatih sa potencijalnim turistikim destinacijama... potragu za novim turistikim proizvodom... aktivnim ukljuivanjem u stvaranje turistikog pro izvoda ... segmentiranje tranje za specifine proizvode... stvaranje realne cene za pravi proizvod ... neposredno komuniciranje sa potencijalnim potroa em... Brzina promena na turistikom tritu zahteva novi strateki koncept koji e moi da izdri konkurenciju na svetskom turistikom tritu.

Abstract

Development of Tourism brought many changes in the World.Second half of the XX century change Elite tourism in to the mass tourism. The end of the last century was more sophisticated, and thus demanded higher quality. More specialized tourist products and more individual needs must be satisfied. Tourism has to respond to these demands. The best way to do that is market segmentation. The big growth of the tourist market meant that traditional segments are enriched with new tourists with special interests. Because of that, tourist market has to tailor a product to just one customer to meet growing demand for special activities. The global impact of the information age, cultural curiosity, preservation and conservation of heritage are represented in the diversity offered by special interest tourism. Key words: specific interests,tourism,market,segm entation,marketing,environment, protection.

Novi pravci razvoja turizma

Klasina podela na zemlje turistike ponude i zemlje turistike tranje je ve prevaziena s obzirom na to da mnoge zemlje turistike tranje (SAD, Nemaka, Velika Britanija ... ) zaradjuju od turizma mnogo vie nego zemlje turistike ponude (Italija, Grka, Portugal... ). Promene ponaanja potroaa ogledaju se kroz prestruktuiranje turistikih kretanja prema novim destinacijama. U dosadanjim pravcima turistikih kretanja dominirala su long-haul putovanja od zapada ka istoku, i to od Amerike prema Evropi. Ova kretanja zamenjuje sve vie pravac sever-jug i to kako u Aziji (prema Australiji i ostrvima Pacifika) tako i u Americi (prema Meksiku, Centralnoj i Junoj Americi), dok su kretanja evropskog stanovnitva usmerena prema Bliskom Istoku i Africi. Oigledna je i regionalna preraspodela turistikih kretanja sve veim ueem Azije i Pacifika ... Posebne promene nastale su u vremenskom trajanju turistikih kretanja. Sve su prisutnija ea i kraa putovanja koja zamenjuju jedno dugo putovanje. To utie i na razvoj bliih i manjih destinacija kao i segmentiranje turistike tranje prema specifinim oblicima turizma koji su u pravoj ekspanziji. Upravo ovakva vrsta segmentiranja trita i usmeravanje tranje ka specifinim oblicima turizma predstavlja jednu od ansi za razvoj jugoslovenskog turizma Strategija razvoja zemalja koje vide ansu u novim oblicima razvoja turizma mora imati jasne ciljeve i pravce, jer konkurencija na svetskom turistikom tritu ima za cilj visoki kvalitet uz razumnu cenu. Zbog toga se turistika ponuda mora fokusirati na: Nova trita (Azija, Pacifik, Istona Evropa), Stvaranje specifinih proizvoda, kratkog odmora ili kraih poseta na regionalnom nivou, Stvoriti marketing strategiju i usmeriti je u pravo vreme kako bi informacija stigla do eljenog potroaa, Turistiku ponudu u destinaciji uiniti interesantnom i primamljivom, kako bi turista ostao due ili poeleo da doe ponovo.

Otkrivanje potencijalnih turistikih destinacija predstavljalo je izazov za mnoge istraivae i hard-core turiste. Zahvaljujui njima, vrlo esto smo saznavali za nove prostore koji su se vrlo brzo nali na svetskim turistikim mapama. Nove destinacije su ne samo izazov ve i potreba za novim, drugaijim, nevienim... To je ono za ime udi turistika tranja kao i mnogobrojni tour operatori. Turisti ele nove prostore ... Tour operatori nove potroae ... Turisti ude za novim doivljajima ... Tour operatori za novim sredstvima... Njihove elje se ostvaruju u nekoj novootkrivenoj destinaciji... kroz novi oblik turistikih kretanja. Meutim, vrlo esto se zaboravlja da na tim prostorima ive ljudi sa svojim specifinim potrebama i eljama, koje se neretko esto ne poklapaju sa eljama i potrebama turista i tour operatora. Osnovni pravci razvoja turistikih destinacija i njihovog ukljuivanja kroz realizaciju specifinih oblika turizma, mogu se posmatrati na razliite naine. Izdvojiemo neke od njih: Njihova uslovljenost vrstom, koliinom i kvalitetom postojeih resursa ; Njihova uslovljenost turistiko-geografskim poloa jem; Njihova uslovljenost kretanjima na svetskom turis tikom tritu; Njihova uslovljenost turistikom tranjom; Njihova uslovljenost postojeim stepenom turistike ponude. Nove turistike destinacije u elji da budu kon kurentne na turistikom tritu, esto imaju znatno nie cene, to privlai vei broj turista. Meutim, postavlja se pitanje da li je to pravi i jedini put ka svetskom turistikom tritu? Na tom putu se sada nalaze zemlje Istone Evrope, Severne Afrike, Bliskog Istoka i Kine. One veoma mnogo ulau u turistiki razvoj, esto zanemarujui odrivi razvoj i njegove principe. To se moe veoma negativno odraziti na prostor u celini, a posebno u okviru turistikih destinacija.

Ukljuivanje turistike destinacije

Uloga specifinih oblika turizma na promene u turizmu

U zavisnosti od kompleksnosti turizma i globalnih uticaja ere informacije zavisie i uloga specifinih oblika turizma u razvoju turistikog sektora pojedinih zemalja. Specifini oblici turizma se ne mogu u potpunosti posmatrati i prouavati kao klasini oblici turizma. To je kompleksan fenomen koji je trino odreen kroz: Visok uticaj tehnolokog razvoja na odabir ovih vrsta turistikih kretanja; Jako trino segmentiranje; Specifinosti menadmenta i distribucije ovih oblika turizma. Turistika tranja koja se javlja za ovim oblicima turistikog proizvoda takoe poseduje jasne odrednice i to kroz: izraenu elju turiste za autentinou; izraen zahtev turiste za iskustvom u lokalnom okruenju; izraenu tranju turiste za uvaavanjem domaina ... Ovo su samo neke od karakteristika koje obele avaju tranju i same specifine oblike turizma upuuju ka daljim istraivanjima ovih segmenata turistikog sektora. U ovom radu emo se zadrati

Strategija razvoja turizma

* dr Sneana teti,vanredni profesor, PMF, Departman za geografiju,turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

samo na nekim pojavnim oblicima, ne pledirajui da moemo obuhvatiti svu problematiku ...

Specifinosti turistike ponude specifinih oblika turizma

Turistika ponuda specifinih oblika turizma ima odreene karakteristike koje se moraju poznavati i uvaavati kako bi turistiki proizvod bio realan. To znai, da ovakva ponuda ima svoje unikatne vrednosti koje se mogu iskoristiti pri promociji i realizaciji turistikih putovanja. Pri stvaranju turistikog aranmana naglaava se prostor, motivski potencijali, rekreacija... Specifian turistiki proizvod mora naglasiti autentinost, unikatnost, ulogu lokalnog faktora... Zbog toga, turistika ponuda za ovaj segment turistike tranje mora biti istraena i prouena, a turistiki proizvod osmiljen prema zahtevi, ma specifinih kupaca ... Svi oni koji ele da rade na pruanju usluga turistima specifinih oblika turizma, treba da imaju u vidu: da se u ova kretanja ukljuuje manji broj ljudi da su to, vrlo esto, individualna kretanja ... da je svaki turista jedinka koja ima svoje individualne potrebe da je upoznat sa eljama i potrebama turista i da je spreman da ih ispuni ... da moraju ulivati poverenje i oseaj prijateljstva i iskrenosti u komuniciranju sa potencijalnim turistima... da se turista mora oseati kao najvaniji klijent u agenciji ... turista mora osetiti da on nije samo broj, ve osoba u koju se ima poverenje ... da lokalno stanovnitvo ima vei uticaj na razvoj ove vrste turizma ... Razliiti turistiki potencijali utiu na stvaranje specifinosti pojedinih destinacija, to utie i na mogunosti razvoja pojedinih oblika turizma u njima. Turizam specijalnih interesovanja i razliitih vidova kretanja je izuzetno razvijen to uslovljava i mogunost razvoja kako specifinih, tako i novih oblika turizma. Nabrojmo samo neke od specifinih oblika turizma o kojima moemo govoriti, a koji se najee spominju: alternativni turizam, odrivi turizam, zeleni turizam, kulturni turizam, turizam nasledja, kongresni turizam, nautiki turizam, religiozni turizam, turizamtreeg doba, gradski turizam, sportski turizam, turizam komune, vinski turizam (ture), gastronomske ture, festivali i obiaji, etiki turizam, seoski turizam, banjski turizam, lovni turizam ... Da li je turizam svojim pojavnim oblicima dokazao da je fenomen bez granica? To znai da turizam i turistika kretanja mogu imati samo nametnuta i vetaka ogranienja. U osnovi priroda i prostor svojim elementima pruaju neograniene mogunosti za razvoj turizma. ovek je taj koji postavlja granice i onemoguava

nesmetano kretanje ljudi i irenje turizma. Pozornica turizma je ceo svet ... i ire... To se donekle moe videti i na sledeoj emi (preuzeto iz knjige N. Douglas 2001):

Strategija marketinga u razvoju specifinih oblika turizma

Da bi smo razmotrili strategiju marketinga ovog dela turistikog trita moramo poi od uesnika turistikih kretanja i njihovih karakteristika. Motivacija kao pokretaki faktor izuavana je od strane mnogobrojnih autora. Pre svega tu su Maslow(1974), Plog (1974), Crompton(1979), Poon(1993), Krippendorf(1997)... Nas interesuju osnovne postavke koje utiu na odluivanje za specifine vrste turizma. Ponaanje turista i promene koje se deavaju su veoma znaajne pri donoenju odluka o strategiji marketinga. Zbog toga se i pri planiranju marketinga za specifine oblike turizma moraju uoavati specifinosti i razlike svakog segmenta ponaanja, elja i potreba turista. Imajui to u vidu moemo odrediti neke grupe koje se izdvajaju u pravcu potencijalnih korisnika specifinih oblika turizma. To mogu biti: Mladi optimisti studenti, kolovani, tehnoloki obrazovani, sa uspenom karijerom... vole da putuju... Pogledaj me mladi ... slobodni... nekonvencionalni... putovanje je za njih traganje... Vidljivo uspeni Preko 30 godina... uspeni... eljni slave... ele da budu vieni... da budu lideri u svemu pa i u putovanju ... . Svesni zajednice Okrenuti prema zajednici... odgovorni... progresivni... ele da ouvaju vrednosti drutva... globalno zabrinuti za ouvanje prirodne sredine... putuju u elji njenog ouvanja i sprovoenja svojih ideja... Tradicionalisti Srednja generacija... uspeno porodino tradicionalna(bez dece) ... nove vrednosti i nova putovanja ih jako interesuju... Prema ve pomenutim autorima, ovo su mogue grupe ije je interesovanje za specifinim turistikim kretanjima mnogo izraenije nego kod ostalih grupa stanovnitva. Oigledna je izuzetna nehomogenost i nespecifinost ovih grupa , to ukazuje na njihovu izuzetnu diverzifikaciju. Samim tim, to nas upuuje da marketing strategija mora biti specifina i diferencirana u zavisnosti od korisnika (Tour operatora, turistikih agencija, lokalne zajednice, malih preduzetnika... ). Da bi specifian turistiki proizvod mogao da bude konkurentan na turistikom tritu, vrlo je bitno da poznajemo njegove karakteristike: jainu, slabosti, pretnje i njegove mogunosti. Prednosti za razvoj specifinih oblika turizma su u njagovoj snazi i ogledaju se u tome to se: kapital ulae u lokalnu zajednicu ...

otkrivaju skrivene lepote i vrednosti prostora... valorizuju prirodni i antropogeni motivi... ukljuuju male (nerazvijene) lokalne zajednice... koristi lokalno znanje i potencijali lokalne radne snage... ulae u nove programe razvoja lokalne zajednice... Mogunosti daljeg razvoja ove vrste turizma su u pruanju novih oblika usluga kroz: stvaranje sekundarnih turistikih destinacija... stvaranje izletnikih zona i pravaca... stvaranje oaze mira i zadovoljstva u ouvanom okru enju... ukljuivanje novih kulturnih sadraja... ukljuivanje turista u autentinu lokalnu zajednicu... Slabosti ove vrste turizma su u : nedovoljnom poznavanju destinacije... neadekvatnoj infrastrukturi regiona... neadekvatnoj promociji i propagandi... neobavetenosti turista o destinaciji. . neobavetenosti lokalnog stanovnitva o znaaju turizma... Sve to je novo i nepoznato postaje interesantno za turistika kretanja. Meutim, esto dolazi do neusaglaenosti izmeu elja i mogunosti, to kasnije utie na pravilnu valorizaciju turistike destinacije. To moe dovesti do: marginalizacije pojedinih aktivnosti lokalnog sta novnitva (dolaskom turista)... naputanja nekih tradicionalnih delatnosti u elji da se ugodi turistima... neadekvatnog uskladjivanja razvoja turizma sa razvojem delatnosti vanih za lokalnu zajednicu... neadekvatno korienje prirodnih i antropogenih resursa destinacije... Imajui u vidu znaaj turistike delatnosti i njegov uticaj na stvaranje novih mogunosti razvoja esto zaboravljenih prostora, izuzetno je vano planiranje i pravilno usmeravanje razvoja potencijalnih turistikih destinacija. Kako su turistika kretanja mnogo puta pokazala, da su izvan naih poimanja, to je nesumnjivo doprinelo i njihovom irenju i rasprostiranju kroz prostore nama nepoznate i neprouene. Budunost i kvalitet turizma su neogranieni... Zbog toga uticaj i znaaj specifinih oblika turizma na njegov razvoj moramo posmatrati sa tog aspekta: Da li nas specifini oblici turizma vode ka omasov ljanju turizma? Da li nas specifini oblici turizma uvode u mega travel? Da li specifini oblici turizma vraaju turizmu osnove kvaliteta putovanja?...

Umesto zakljuka

Literatura

ema br.1: Sveobuhvatnost specifinih oblika turizma

Dickman, S. (1997): Arts Marketing, the Pocket Guide, CPDAC, Sydney omi, . , i drugi(2001), Globalna fuga, uro Salaj, Beograd Krippendorf, J. (1984): The Holiday Makers: Understanding the Impact of Leisure and Travel, Heineman, London Krippendorf, J. (1997): The Motives of the Mobile Leisureman: Travel Between Norm, Promise and HopeEartshan publications, p. 38, London Naisbitt, J. (1990): Megatrends 2000, William Morrow, New York Poon, A. (1997): Global transformation: New Tourism Defined, HopeEartshan Publications, London teti, S. (1997): Alternativni ili masovni turizam-uslov ili posledica odrivog turizma, ZbornikOdrivi turizam u zatienim oblastima, SMT, Beograd teti, S. (1999): Turistika geografija, SUCH, Beograd Weaver, D. /M. Opperman(2000): Tourism Management, Wiley, Milton Douglas, N., et al. (2001): Special Interest Tourism, Wiley, Milton

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Stankovi, S.* Rezime

Malo je privrednih i drutvenih delatnosti u svetu koje su tokom poslednjih sto godina imale tako brz razvoj poput turizma. Zbog toga se turizmom bave brojne privredne i drutvene organizacije, od lokalnih i regionalnih do dravnih i meunarodnih. Turizam je podjednako interesantan za inicijativu i receptivu. Podjednaku panju mu posveuju oni koji putuju i oni ka kojima se putuje. U meunarodnim turistikim kretanjima 2000. godine u svetu uestvovalo je 698 300 000 ljudi. Ukupan prihod od meunarodnog turizma dostigao je 476 milijardi dolara. Za niz zemalja prihodi od turista postali su znaajni za trgovinski i platni bilans. Udruene u Svetsku turistiku organizaciju (WTO) mnoge zemlje uvaavaju ekoloke osnove turizma. Ovo i zbog toga to je 2002. proglaena godinom ekoturizma i zatite planina. Kljune rei: turizam, razvoj, ekoturizam, agenda 21, platni bilans, privilegija, eksploatacija.

Meunarodna godina ekoturizma privilegija i eksploatacija

Abstract

There are few economic and social activities in the world that have developed as fast in the last hundred years as tourism. This is the reason why tourism is the subject of attention of many economic and social organizations, ranging from local and regional to state and international bodies. Tourism is of equal interest for initiative and reception. It is paid equal attention by those who travel and those who would like to do so. The international tourist movement in the world includes 698 300 000 people. The total income from international tourism is 476 milliard dollars. In a series of countries income from tourism has become a significant trade and payment balance. As members of the World Tourist Organization (WTO), many countries respect the ecological basis of tourism. This is the reason why the year 2002 has been announced as the year of eco-tourism and the protection of mountains. Keywords: Tourism, development, eco-tourism, agenda 21, payment balance, privilege, exploitation.

alo je privrednih i drutvenih delatnosti u svetu koje su tokom poslednjih sto godina imale tako brz razvoj poput turizma. Bez obzira to su razvoj domaeg i meunarodnog turizma i njegovo teritorijalno irenje prekidali svetski ratovi, dravni i lokalni sukobi, periodi ekonomske krize i vojne, politike i privredne podele sveta, on se brzo obnavljao, postajao sve masovniji i ekonomski izazovniji. U delokrug svoga rada ukljuio je brojne privredne i drutvene, lokalne, regionalne, dravne i meunarodne institucije i postao svetski znaajna delatnost. ini se da je sasvim ispravno shvatanje nekih naunika i nekih privrednika, da je turizam uvek dobrodoao, jer donosi posao i zaradu. To znai da je podjednako interesantan i za inicijativu i za receptivu. Podjednaku panju moraju mu posveivati i oni koji putuju i oni kojima se putuje. Ovo i zbog toga to su neke zemlje poznate i kao davaoci i kao primaoci velikog broja turista, odnosno, to su im izdaci za turistika kretanja u inostranstvo veliki, ali i prihodi po osnovu inostranog turizma zavidni. Savremena statistika svetskog turizma, koju obrauje Svetska turistika organizacija (WTO) iz Madrida, pokazuje da je u meunarodnom turizmu tokom 2000. godine uestvovalo 698. 300. 000 ljudi. To je 7,4% vie nego godinu dana ranije, a neto manje nego 2001. u kojoj su neki meunarodni tokovi stali posle teroristikih akata u SAD i ratnih sukoba na Srednjem Istoku. Pojedini kontinenti (Evropa 1999. godine 394 100 000 stranih turista, 1998. godine 232,5 milijardi amerikih dolara prihoda; Severna Amerika 1999. godine 122. 900. 000 stranih turista, 1998. godine 118 milijardi dolara prihoda) i neke zemlje (Francuska 74. 500. 000 stranih turista, SAD 52. 700. 000, panija 48. 500. 000, Italija 41. 200. 000, Kina 31. 200. 000), jasno su se nametnule turistikom tritu. Kako je u nizu zemalja sveta veoma razvijen i domai turizam, jo jasnije je potenciran njegov znaaj. Godine 2000. u meunarodnom turizmu realizovan je prihod od 476 milijardi amerikih dolara, to je 4,5% vie u odnosu na 1999. godinu. Neke zemlje (SAD 75 milijardi, Italija 31 milijarda, Francuska i panija po 30 milijardi) kao receptiva istiu se visinom prihoda kakvi se donedavno nisu mogli zamisliti. Kako je re o sredstvima donetim iz drugih zemalja, prihodi po osnovu meunarodnog turizma su sve znaajnija stavka trgovinskog i platnog bilansa niza zemalja (Stankovi, 2001).

Znaaj meunarodnih organizacija

* Dr Stevan Stankovi, redovni profesor, Geografski fakultet, Beograd

Uvaavajui navedene trendove, lokalne, regionalne, nacionalne i meunarodne organizacije iz domena turizma i njemu komplementarnih delatnosti, pridaju mu odreenu panju. Sazrelo je shvatanje da prostora, naroito izvornog, dobro zatienog i unapreenog, za rastua turistika kretanja, nema dovoljno, te se predlau i preduzimaju odgovarajue mere i osmiljavaju akcije, donose odgovarajua akta i preporuke od znaaja za dalji rad. Veina savremenih nastojanja potencira znaaj ekolokog pristupa problemu. To vodi povratku prirodi i korenima u najboljem smislu rei, jer je od toga sve poelo, pa i turizam. Preduzimajui ulogu lidera i ostvarujui znaajan udeo u svetskom bruto nacionalnom proizvodu i ukupnoj zaposlenosti, turizam je, takoe, preuzeo i znaajnu ulogu u odnosu na ekonomsko, socijalno, kulturno i prirodno okruenje. Zbog toga

se pred turistiku privredu i sve institucije u oblasti turizma postavlja zadatak uspostavljanja, pre svega, odrivog i odgovornog razvoja u cilju ouvanja svih bitnih vrednosti okruenja, kao dela turistikog proizvoda, i postizanja neophodne ravnotee u kojoj zadovoljavanje sadanjih potreba turista nee ugroziti zavovoljavanje potreba buduih generacija (Grupa autora, 2000, strana 5). Savremena nastojanja na planu odgovornog razvoja turizma i znaaja izvornosti ivotne sredine, kao okvira turistikih kretanja, kulminirala su proglaavanjem 2002. godine Meunarodnom godinom ekoturizma i zatite planina. Do pravih rezultata moe se doi samo aktivnim angaovanjem svih uesnika u brojnim i raznovrsnim pojavama, procesima, akcijama i dogaajima iz domena turistike inicijative i turistike receptive. Ideja o proglaavanju meunarodnih godina razraena je u Ekonomskom i socijalnom savetu OUN. Re je o nastojanjima da se doprinese meunarodnoj saradnji i razumevanju meu dravama i narodima. U vezi sa Meunarodnom godinom ekoturizma, Komisija OUN za odrivi razvoj insistira da meunarodne agencije, vladine i nevladine organizacije i privatni sektor podre akciju. U vezi s tim preduzeto je sledee: Vlade podravaju formiranje meuministarskih radnih grupa uz nacionalne turistike i ekoloke organizacije i koordiniraju akcije Svetske turistike organizacije i Program Ujedinjenih nacija za ivotnu sredinu. Vlade zemalja lanica OUN jaaju i ire nacionalnu strategiju odrivog razvoja i ekoturizma. Vlade odgovarajuim politikim i ekonomskim merama podstiu formiranje malih i srednjih preduzea spremnih da se bave ekoturizmom. Razrauju se sistemi pravne regulative i nadzora iz domena ekoturizma. Formiraju se odgovarajui komiteti, od lokalnog do dravnog nivoa, koji e informisati Svetsku turistiku organizaciju i Program Ujedinjenih nacija za ivotnu sredinu o aktivnostima i rezultatima Meunarodne godine ekoturizma (Grupa autora, 2001). Brojne i raznovrsne akcije u vezi sa Meunarodnom godinom ekoturizma i ekoturizma u celini spadaju u domen rada Meunarodnog drutva za ekoturizam (TIES), koje je osnovano 1990. godine i koje sada ima 1 600 profesionalnih lanova u vie od sto zemalja na svim kontinentima. Njegovo lanstvo ukljuuje univerzitetsko osoblje, konsultante, konzervatore, vlade, arhitekte, organizatore putovanja, objekte za smetaj i eksperte za opti razvoj. Kao nevladina organizacija, TIES je jedinstven u naporima da obezbedi smernice i standarde, obuku, tehniku pomo, ocenu projekata, istraivanje i publikacije u cilju unapreenja pouzdanog ekoturizma (Grupa autora, 2001, strana 127).

Neke odlike ekoturizma

Razvoj ekoturizma u svetu podrazumeva novo ponaanje uesnika u turistikim kretanjima, potrebu za veim stepenom humanosti i pravednosti, duhovno obogaenje linosti, uz svrsishodan odnos prema prirodnim i antropogenim turistikim vrednostima. Sve je to, naravno, veoma teko izvodljivo, kada se zna da jedna treina ljudi na Zemlji bije bitku za svakodnevni goli ivot. Prema nekim predvianjima, eko-

turizam za sada moe raunati samo sa tri do sedam procenata svetskog turistikog trita. U vezi s tim se istie sledee: U skladu sa opte prihvaenom definicijom Svetske turistike organizacije, turizam obuhvata i domaa i inostrana putovanja iz poslovnih, drutvenih, kulturnih i religioznih razloga, kao i razloga rekreacije i provoenja godinjih odmora. Usredsreivanjem panje samo na ekoturizam ne bi se izrazili ogromni potencijali ove privredne grane u ukupnom napretku. Stvarne koristi lee u injenju ukupnog turizma odrivim (Grupa autora, 2000, strana 25). Zalaui se za nenametljiv i oveniji turizam, koji po nizu pokazatelja moemo poistovetiti sa ekoturizmom, potenciramo potrebu prelaska sa agresivnog na neagresivni turizam, politiku turizma koja vie vodi brigu o oveku i ivotnoj sredini, o obezbeenju optimalnih uslova za zadovoljenje turistikih potreba i domicilnog stanovnitva, o nacionalnom nad univerzalnim, o planiranom nad stihijnom. Potrebno je initi male korake u pravom smeru. Ne zavaravati se velikim uspesima za kratko vreme. Ne ruiti postojee sisteme turizma, ve ih postepeno unapreivati i menjati. Turizam je potrebno razvijati samo onoliko koliko domicilnom stanovnitvu donosi prave prihode na dui rok, uvaavajui tu i brojne veze turizma sa privrednim i drutvenim okruenjem. Podsticati decentralizaciju turizma na vei broj turistikih centara i regija. Reenja niza problema traiti u zajednitvu inicijative i receptive. Ciljeve razvoja postavljati u vie nivoa i vremenskih perioda, a prema kapacitetima ivotne sredine i ouvanosti ekosistema odgovarajueg prostora. Budui da je turizam za mnoge ivotno vaan i za one koji putuju i za one kojima se putuje valja slijediti pozitivan cilj i zauzimati se za putovanja. Ali to se moe initi iste savesti samo ako se turizam izmijeni, ako se popravi. Naa je analiza jasno pokazala ovako kao dosad dalje vie ne ide. Svi koji ive kao turisti i koji ive od turizma moraju to uvidjeti i prihvatiti novu

lestvicu vrijednosti. Trebalo bi razvijati i unapreivati oblike turizma koji bi donosili najvie koristi svim sudionicima turistima, njihovim domainima, turistikim preduzeima a da to ne bude povezano sa nepodnoljivim nepovoljnim posljedicama, napose ekolokim i drutvenim. I kao to je ve reeno dosad nismo ni traili, ni pronali, a kamoli ostvarili takve oblike (Kripendorf, 1986, strana 106). Vreme e pokazati moe li Meunarodna godina ekoturizma doprineti napretku. Ako ga bude on nee biti ni brz, ni skokovit, niti svuda podjednak. Ovo stoga to su razlike u osnovi razvoja turizma, stanju po pojedinim zemljama i kontinentima, shvatanjima i postupcima u svetu veoma razliita. Bez obzira na to svi bi morali smanjivati negativne uticaje turizma na prirodne i antropogene turistike vrednosti i razvijati i obogaivati saznanja o znaaju zatite ivotne sredine kao okvira turistikih kretanja. Zato je vano stalno naglaavati znaaj odgovornog poslovanja i u inicijativi i u receptivi i izdvajati odreena sredstva za zatitu i unapreenje ivotne sredine. Regionalno planiranje prostora pogodnih za turizam mora imati prioritet u odreivanju ekodestinacija, uz stalnu kontrolu stanja na terenu. Potrebno je zakonski tititi ivotnu sredinu u smislu odreivanja nacionalnih parkova i drugih kategorija zatiene prirode, spomenika i spomen kompleksa i raditi na zapoljavanju radne snage iz lokalne sredine i neposrednog okruenja. Sa istom je potrebno razvijati partnerske odnose u smislu proizvodnje i plasmana prehrambenih, zanatskih, industrijskih i drugih proizvoda bez posrednika, dugog transporta i sl. Vie nego to se to na prvi pogled moe shvatiti, potrebno je uspostaviti sklad turizma sa prirodnim i kulturnim okruenjem centra, regije ili zemlje u kojoj se on razvija. Ukoliko se ne bude radilo planski i na dui period, uz uvaavanje nacionalnog i lokalnog, tradicionalnog i geografskog porekla, svoje negativne

stavove prema Meunarodnoj godini ekoturizma potvrdie predstavnici nekih nevladinih organizacija iz razliitih, posebno, nerazvijenih delova sveta. U nekim razmiljanjima istie se sledee: Mi smo zaista zabrinuti to e ova objava Ujedinjenih nacija u vezi sa ekoturizmom, u svetlu svih fundamentalnih problema koji se odnose na privredu u mnogim sluajevima radi se o jo jednom zelenom pranju unititi vie biodiverziteta i naneti, ak i vie tete lokalnim zajednicama... Zaista mislim da e ovo biti gore nego zapoinjanje organizovanih turistikih putovanja u zemlje treeg sveta. Isuvie esto su meunarodne agencije koristile Jug za loe voene i potpuno destruktivne razvojne eksperimente i mi se protivimo ideji da Meunarodna godina ekoturizma poslui kao instrument za esperiment u oblasti ekoturizma u zemljama u razvoju, jer je verovatno da e izazvati vie tete nego koristi, da je mnogo toga to prolazi kao ekoturizam stvoreno da donese korist ulagaima, ojaa specijaliste u oblasti upravljanja i oara turiste, a ne da povea ekonomsko, socijalno i ekoloko zdravlje zajednica koje primaju turiste. Mone multinacionalne kompanije e verovatno iskoristiti godinu ekoturizma da nametnu drutvu sopstvene definicije i pravila ekoturizma (Grupa autora, 2001).

Literatura

Grupa autora (2000): Odrivi i odgovorni razvoj turizma u XXI veku, Turistika organizacija Srbije, Beograd. Grupa autora (2001): Odgovorni i odrivi razvoj turizma, Centar za odgovorni i odrivi razvoj turizma CENORT, Beograd. Kripendorf, J., (1986): Putujue ovjeanstvo za novo poimanje slobodnog vremena i putovanja, Sveuilina naklada Liber i Zavod za istraivanje turizma, Zagreb. Stankovi, S., (2001): Turizam nacionalno nasuprot globalnom, Turizam, broj 5, Institut za geografiju, turizam i hotelijerstvo PMF, Novi Sad.

10

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Tomka, Dragica* Rezime

Marketing menaderi u uslugama su ustanovili da tradicionalni 4 p marketing nije adekvatan da opie kljune aspekte posla uslunog marketara.U uslunom marketingu, koji se u potpunosti moe primeniti i u turizmu, odnosi i interakcije su od centralnog znaaja. Ovde se naroito stavlja akcenat na person-to-person interakciju i na injenicu, da se marketing, proizvodnja, isporuka, potronja i razvoj usluge delimino ili potpuno realizuju u direktnoj interakciji sa potroaem, u uslunom ambijentu i tokom procesa pruanja usluge koji je pod kontrolom potroaa. Istovremeno ovim elementima je do sada posveena najmanja panja u jugoslovenskom turizmu, iako su uvek od strane turista ocenjivani kao najloiji elemenat integralne usluge. Cilj ovog rada je da ukae da elementi proirenog marketing mix-a: ljudi, prostor i proces, su upravo oni elementi na kojima treba da bazira marketing koncepcija u turizmu, ukoliko se eli zadovoljstvo potroaa i totalni kvalitet (TQ) usluge. Kljune rei: turizam, marketing u turizmu, marketing mix, totalni kvalitet, usluni ambijent

Za visok kvalitet usluga u turizmu neophodan je 7P marketing mix

Proizvod u turizmu je usluga
ta je to to turistike organizacije nude i prodaju turistima, a oni ih masovno kupuju, bivaju zadovoljni i ponovu kupuju, putuju? Turistika usluga nije kamen, voda, hotel, muzej...Turistika usluga nije ni prospekt, katalog. Turistika usluga je oseaj, ocena, miljenje turiste doivljaj o tome da li mu se taj kamen, voda, hotel, muzej dopadaju ili ne. Da li je u toku putovanja mogao ili ne da obogati svoju linost, upozna neto novo... Turista, dakle, ne kupuje materijalizovane delove (sem hrane i pia, eventualno suvenira), on kupuje i prihvata slike, boje, zvuke, kontakte i o njima stvara emocije i miljenje. Sutinski problem je taj, to se turistika usluga delimino proizvodi, prodaje i koristi u toku interakcije izmeu potroaa i uslune organizacije. Kvalitet tih odnosa bitno utie na kvalitet usluge, to sve skupa predstavlja rezultat napora kako davaoca usluge, tako i korisnika. Uloga marketinga u tim procesima je veoma znaajna, esto i presudna. Odnosi sa potroaima ovde predstavljaju kljuni koncept. Izgradnja i odravanje odnosa sa potroaima predstavlja kljuni zadatak ne samo top menadmenta i front-line osoblja ve svih zaposlenih u organizaciji. u okviru ukupnog marketing mix-a veoma veliki i da se njime moe znatno poboljati konkurentska sposobnost. Sutina je u prepoznavanju razliitih uloga koje zaposleno osoblje ima u okviru marketing strategije, a naroito znaaja u domenu uticaja na potroae. Naravno, pri tome treba imati u vidu da nisu svi zaposleni u uslunom preduzeu u istom poloaju u odnosu na potroae, te da nemaju svi ni isti uticaj. Elementi ovog instrumenta marketing mix-a su: 1. ljudi koji pruaju usluge u turizmu i koji dolaze u kontakt sa turistima i od ije ljubaznosti, neposrednosti, profesionalnosti zavisi zadovoljstvo turista ponuenom uslugom; 2. ljudi koji istrauju elje i potrebe potroaa, stvaraju ideje i kreiraju uslugu u turizmu i koji moraju da razumeju potrebe turista; 3. ljudi koji trae i kupuju uslugu - turisti, od ije e kooperacije, spremnosti i kulture zavisiti zadovoljstvo ponuenom uslugom, ali i kvalitet same usluge. Kod svih ovih kategorija ljudi, kao elementa marketinga, su vane sledee komponenete, od kojih svaka na svoj nain utie na kvalitet person-to-person komunikacije. To su: obrazovanje (po stepenu i profilu), kvalitet rada, opta kultura poslovna kultura prirodna ili nauena ljubaznost, elja da se stupi u kontakt i obaviti prenos usluge od ponuaa do potroaa Najei kontakt sa potroaima imaju u turizmu radnici na alterima i front-desku u agencijama, na recepcijama hotela, turistiki vodii svih vrsta, animatori, rekreatori. Ovo osoblje reprezentuje firmu, ostavlja prvi utisak na potroaa i vrlo esto je jedino koje utie na potroaa, koji objanjava uslugu i na kraju je i prodaje. Iz ovako znaajne uloge lica za kontakt u uslunim firmama proistie i potreba da ta lica budu posebno testirana i birana, da imaju poseban poloaj u preduzeu, da budu redovno posmatrana i nagraivana. Kod izbora i testiranja osoba za kontakt moraju se uzeti u obzir tehnika znanja, ali i psiholoka i motivaciona kondicija tih ljudi. Oni moraju biti kulturni, ljubazni, obrazovani, stabilne osobe koje znaju da procene kako se treba ponaati, kako uticati na potroaa, da budu utive, poverljive, estite osobe. Stil oblaenja i ponaanja takoe mora biti prilagoen vrsti, kvalitetu i imidu firme. Na ovim isturenim radnim mestima su mogui esti konflikti kao posledica neizvesnosti, stalno novih situacija i potrebe snalaenja u momentu. Osoblje za kontakt mora dobro poznavati organizaciju firme, znati svoja ovlaenja i sistem kontakata u firmi, kako bi znali da na najefikasniji i najbezbolniji nain razree eventualne konflikte ili dileme. Osim ove grupe osoblja koja je stalno u direktnom kontaktu sa potroaima, u uslunim preduzeima i svi drugi zaposleni moraju biti svesni da je pruanje usluga lep ali odgovoran posao, da je promenljiv, ali to je najbitnije u onim preduzeima u kojima se primenjuje marketing politika moraju imati na umu da samo od zadovoljstva potroaa zavisi realizacija svih ciljeva i time uspenost preduzea. To znai da svi zaposleni u uslunim preduzeima na sve naine moraju voditi rauna o zadovoljstvu potroaa, o njihovim eljama i oekivanjima. Tako, personal koji radi na promotivnim aktivnostima mora poznavati psiholog-

Abstract

For High Quality in Tourism There is a Great Need for 7p Marketing Conception Service marketing managers found that traditional 4p marketing isnt suitable to describe the main aspects of bussiness of service marketing worker. In service marketing, which can be fully applied in tourism, relations and interactions have the central value. There is also a fact that marketing, production, delivery, spending and development of service are partially or fully realized in direct interaction with the customer. That interaction takes place in service ambient and in process of service transaction which is controled directly by a customer. Three extra elements were disregarded in Yugoslav tourism although tourists pointed at them as the worse part of integral service. This work is pointing at the importance that marketing conception in tourism should be based especially on three elements of widened marketing mix as: people, physical evidence and process if total quality and satisfaction of the customer are required. Key words: tourism, marketing in tourism, marketing mix, total qality, service ambient

Proireni marketing mix usluga da ili ne i u turizmu?

Isticanje ovih specifinosti usluga i turistike usluge nije samo formalno, jer upravo ova tri, nazovimo dodatna elementa marketing MIX-a usluga su elementi o kojima je postojala najmanja briga u dosadanjem razvoju turizma u Jugoslaviji. U nedostatku savremenijih i sveijih istraivanja, moramo se podsetiti da su ranija istraivanja stranih turista u Jugoslaviji, pokazala da su oninezadovoljni komforom i istoom u hotelskim sobama, da su plae neureene i prazne, da nema parkinga dovoljno, da su ljudi turistiki radnici neljubazni, slabo govore strane jezike, i da je teko doi do informacija o turistikoj ponudi. Strani turisti su bivali zadovoljni naim uslugama tek na drugi pogled posle prvog oka, kada su upoznali tajne turistike neposredne gostroprimljivosti. O mnogim od ovih nedostataka moemo se i danas sami uveriti kada ozbiljnije i kritiki pogledamo kako izgledaju nai turistiki prostori, izlozi turistikih agencija, holovi hotela i hotelske sobe, koliko i kakvih osmeha i rei ljubaznosti i konvencionalne poslovnosti izgovaraju nai turistiki radnici, kada pogledamo koliko izvrnutih olja popijene kafe ili punih pepeljara ima na radnim stolovima, itd. itd. Ne treba pominjati koliko malo turistikih preduzea (hotela, agencija) sprovode anketiranje svojih gostiju o zadovoljstvu ponuenih usluga, a i od onih koji su ponudili ankete, koliko njih se upozna sa njihovim odgovorima. To su sve razlozi zbog kojih u naim uslovima i na naem stadijumu razvoja turizma nije bitna finesa da li su tri elementa marketing mix-a: ljudi, proces i prostor, dodatni elementi, ili su sastavni deo proizvoda kao elementa marketing mix-a. Jer svi autori se slau da su to vani elementi, samo im se mesto u sistemu razlikuje. Za nae uslove, smatram da je bitno upravo ih smatrati najvanijim, primarnim i svakako samostalnim elementima marketing mix-a.

* dr Dragica Tomka, vanredni profesor, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Ljudi, kao elemenat marketing mix-a

U mnogim uslinim preduzeima praksa je pokazala da je doprinos ljudi u sticanju i zadravanju potroaa,

11

iju potroaa kako bi kreirao najpovoljniji promotivni mix prilagoen tano odreenom segmentu tranje. Ljudi koji rade u unutranjim poslovima informatike, raunovodstva i drugim poslovima takoe moraju voditi rauna da blagovremeno na najbolji nain i bez greaka evidentiraju i obavetavaju potroae o svemu to je u njihovom interesu. Na kraju, menaderi svih nivoa imaju posebnu odgovornost i potrebu poznavanja ne samo potroaa i poslova sa njima nego i samih radnika sa kojima su u direktnom kontaktu, a to spada u domen interaktivnog menadmenta. Iz ovoga proizilazi da osoblje mora biti paljivo birano, mora redovno da inovira znanja, da prati deavanja i da se uvek prilagoava potrebama potroaa, a u skladu sa marketing strategijom firme. Posebno je potrebno istai da uspenost plasmana turistike usluge umnogome zavisi i od samih turista. Kako smo ranije istakli turista je taj koji bira, kombinuje i formira turistiku uslugu. On je taj koji svojim obrazovanjem, optom i posebnom kulturom stupa u kontakt sa prostorom, ali i sa ljudima koji pruaju uslugu. Dakle, i sam turista je podjednako znaajna komponenta uslunog marketinga. To su odavno shvatili svi oni koji ele da budu uspeni, te vie i ne oekuju da se turisti kao potroai sami edukuju, nego su uinili i korak napred, pa velike firme rade na permanentnoj edukaciji potencijalnih potroaa. U tom cilju neophodno je stalno plasirati potencijalnim turistima informacije o tome ta je kvalitet u turizmu, ta je uopte usluga u turizmu i ta je sve potrebno pa da turisti budu zadovoljni. Da pojednostavimo turista prethodno informisan, obrazovan, kulturan i pre svega otvoren za sve vrste komunikacija je potencijalni zadovoljni turista. On je spreman da trai maksimum, ali i da razume sluajne kikseve.

talja razraene teorije o uticaju pojedinih boja, zvukova, pokreta, mirisa, rasporeda nametaja, pokreta osoblja itd. na potroae. Istraeno je da svaki od ovih elemenata moe kod potencijalnih kupaca da izazove razliita oseanja, od krajnje nepovoljnih do krajnje pozitivnih. Ovakva oseanja znaajno doprinose prihvatanju ili odbijanju ponuene usluge, ili stvaranju povoljne ili nepovoljne slike potroaa o uslunoj organizaciji. Dakle, prostor kao elemenat marketing mixa u turizmu dobija posebno na znaaju i ima dve dimenzije: 1. Prostor u kome se usluga odvija, i to ne samo prostor kao sumiranje svih atraktivnosti koje ine sastavni deo turistike usluge, nego turistiki ureen prostor koga ine: - turistiki ureena destinacija, sa klupama, odmoritima, infotablama.... - turistiko-ugostiteljski objekti izgled, ureenost, komfor, uklopljenost u okolinu, - drugi objekti u kojima se realizuju delovi kompleksne turistike usluge. 2. Prostor u kome se usluga prodaje - u kome se susreu ponua i turista i u kome turista odluuje za kupovinu usluge. Kod svih dimenzija prostora bitno je da turistiki prostor bude: - planski ureen, - funkcionalno opremljen u skladu sa oekivanjima segmentovanih potroaa, - ist, uredan, prijatan Lep, udoban i atraktivan prostor ini uslugu opipljivom i sa takvim prodajnim prostorom turista uporeuje i celu uslugu turistike destinacije.

ta pruanja usluge, povratak do mesta naplate usluge i slino. U turistikoj ili nekoj drugoj organizaciji, veoma je vano da potroa, klijent ne mora da eka na pruanje usluge, ili ako i mora, da se ekanje skrati i da se obavi u prijatnom ambijentu. Stoga, u toku dizajniranja procesa proizvodnje usluga, naroita panja treba biti posveena percepcijama procesa od strane potroaa. Turistika usluga nije kamen, voda, hotel, muzej...Turistika usluga nije ni prospekt, katalog. Turistika usluga je oseaj, ocena, miljenje turiste doivljaj o tome da li mu se taj kamen, voda, hotel, muzej dopadaju ili ne. Da li je u toku putovanja mogao ili ne da obogati svoju linost, upozna neto novo... Turista, dakle ne kupuje materijalizovane delove (sem hrane i pia, eventualno suvenira), on kupuje i prihvata slike, boje, zvuke, kontakte i o njima stvara emocije i miljenje. Sutinski problem u primeni marketinga u turistikim organizacijama i destinacijama predstavlja to, to se turisitka usluga delimino proizvodi, prodaje i koristi u toku interakcije izmeu potroaa i uslune organizacije. Kvalitet tih odnosa bitno utie na kvalitet usluge. Uloga marketinga u tim procesima je veoma znaajna, esto i presudna. Izgradnja i odravanje odnosa sa potroaima predstavlja kljuni zadatak ne samo top menadmenta i front-line osoblja ve svih zaposlenih u organizaciji. To su sve razlozi zbog kojih u naim uslovima i na naem stadijumu razvoja turizma nije bitna finesa da li su tri elementa marketing mix-a: ljudi, proces i prostor, dodatni elementi, ili su sasatavni deo proizvoda kao elementa marketing mix-a. Jer svi autori se slau da su to vani elementi, samo im se mesto u sistemu razlikuje. Za nae uslove i stanje u domenu kvaliteta usluga u turizmu, smatram da je bitno upravo ih smatrati najvanijim, primarnim i svakako samostalnim elementima marketing mix-a.

Zakljuak

Proces pruanja usluge

Usluni ambijent ili prostor

Fiziki ambijent ili usluni prostor, moe imati duboke uticaje na impresije potroaa u vezi kvaliteta dobijene usluge. U turizmu ova komponenta prostora kao elementa marketinga dolazi jo vie do izraaja, jer je prostor uslov i okvir u kome se realizuju turistika putovanja. Stoga u turizmu prostor ima dvojako znaenje: fiziki prostor, kao kombinacija atraktivnosti prostora, i prostor kao usluni i prodajni prostor. Potroai obrazuju utiske o uslunoj organizaciji delimino, ali prvi utisak skoro redovno, kroz fiziku pojavu kao to su pejza, prirodni ambijent, razliiti tipovi turistikog prostora (plaa, skijalite, gradski prostori, ....), zatim graevine, prostorije, nametaj, opremu, boje, svetlost pa ak i miris prostorija i robe koja prati uslugu. Dizajniranje ovih elemenata smatra se elementom procesa dizajniranja proizvoda i usluge kao takve. U savremenoj literaturi pa i praksi velikih sistema i lanaca uslunih firmi postoje do de-

Proces pruanja usluge bi podrazumevao itav niz sitnih, unapred dobro isplaniranih operacija koje e uiniti prijatnim i sigurnim boravak potroaa u ambijentu organizacije, od momenta ulaska do momenta izlaska. Turisti su veoma esto angaovani u uslunom procesu. Zapravo proces pruanja usluge se odvija pred turistom traenje i davanje informacija, izdavanje soba, priprema i sluenje hrane, ili proces odvijanja rekreativnih ili kulturnih dogaanja. Stoga su tok i napredak procesa proizvodnje, za usluge, znaajniji od onih za robe. Turista koji se prijavljuje u hotel, ili trai informaciju u agenciji ne vrednuje kupovinu turistike usluge samo sa programom i cenom koju je dobio, ili kvalitetom sobe koju je dobio.Veliki znaaj u zadovoljstvu turista ima brzina i osetljivost procesa poslovanja, normalno i oekivano funkcionisanje procesa pruanja informacija ili usluga, bez dugih ekanja, greaka ili zabuna Takoe je znaajna i interakcija sa slubenicima, preciznost dobijenih informacija, ispisanih karata, i sl. Postoje razraene koncepcije koje vode rauna o zakazivanju klijenata, prijemu, provoenju do mes-

Literatura

Gavrilovi,S. (1991.): Meunarodni marketing u uslunim delatnostima, Nauna knjiga, Beograd Ljubojevi . (1998.): Menadment i marketing usluga, Stylos, Novi Sad Popesku,J. (1991.): Optimizacija instrumenata marketinga u preduzeima turistike privrede, Beletra, Bgd Salai,S., Boidarevi,D.: Marketing istraivanje, informaciona osnova marketing menadmenta, Savremena administracija, beograd, 2001. Tomka,D. (2002): Marketing u turizmu, skripta sa predavanja, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad Tomka,D. (1998): Ureen spomeniki prostor, osnov za zatitu i bolju turistiku prezentaciju (str.585-592) Zatita prirode, asopis br. 51., Zavod za zatitu prirode Srbije, Beograd

12

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Surd, V.* Abstract

The explosive development of what we call today the touristic industry has its main causes in the increase of the incomes in the majority of the economically developed states, at which the modernization of transport facilities and the need of the modern man for knowledge are to be added. Simultaneously, the excesive artificiality of the urbane environment ascertaines the exode of millions of people in their search for a pure nature. A relative fragile equilibrium, which maintained the global peace in the last decade, enrols as a corollary of the tourisms expansion at the beginning of the 3rd millenium. Key words: touristic needs, tourism trends

Touristic Needs in Modern Society and New Trends in International Tourism

he touristic needs of modern society are very much in connection with the cultural level of population and the increase of incomes. The satisfaction of the touristic needs and their diversification takes place on the background of a long period of political stability at worlds level, that came true as a result of the absence of worlds wars in the last half of the century. This political stability constitute the main decisional factor for the encouragement of national and international touristic movements. The areas with major and bloody conflicts, which boast a remarkable touristic potential have been abandoned or have known considerable regress of the touristic flows and implicitely low incomes from touristic activities (Lebanon, Israel, Siria, Egypt etc.). The bloody desintegration of Jugoslavia had disastrous effects on the economic sector as a whole, and implicitely upon touristic activities. The terrotist attack from September 11th 2001 against outstanding objectives of symbol from U.S.A. had as a major, immediate result in a drastic decrease of the touristic flows towards U.S.A. and important damage for companies of air transportation. A hidden and long battle is going on between Greek and Turkey in order to have the touristic and strategical supremacy (and not only these) in the Eastern part of Mediteranean Sea. In all the countries with a developed economy, as well as in those which formerly belonged to the European communist countries, the weight of illiterate population is insignificant. As a result, approximately 1/3 from the world population has a remarkable informational capacity, which plays a major role in the touristic motivation. The former socialist countries, situated in the central part of Europe, which boast strong touristic flows in the summer season at the seashore of Black Sea, have suddenly change their touristic orientation towards the Adriatic Seashore, which constituted the most prefered touristic area in the period preceding the 1st World War. The former socialist countries coterminous to the Black Sea basin, and especially Ro-

mania, could not cope with the new challenges which derive from the change of political codes after 1990, especially those which refer to the infrastructure modernizing. As a consequence, the traditional partners gained in the prosperous economic socialist period have been lost (Poland, Czechoslovakia, the former D.D.R., Hungary, and partially the former Federal Republic of Germany). The fall of the Iron curtain set up the basis for a sistematic development of the touristic flows from the eastern part towards the western part of the continent, especially in the field of cultural and business tourism. The touristic interest from the East is weak, the material basis which have been edified during the communist period being poor and also underexploited, as a result of the pauperization of the most part of the population. Besides the capacity to write and to read in the native language, it is assessed that half of the populations weight under the age of 25 years from the countries with an advanced economy have sufficient knowledge to communicate in a modern, international language. Furthermore, the possibilities of information increased considerably through the generalized and massive access to T.V. broadcast and more recently due to communication through Internet. Nowadays, the poles of rapid communication are disseminated on the whole surface of the Earth, the communication through Internet becoming an accepted and accessible form of communication among people with a higher education. The material prosperity and the incomes have been increasing constantly during the last 50 years in the countries with an advanced economy. The statistical informations, as well as the social inquires upon the middle class from the economically developed countries brought about the fact that 15 / 20 % from the yearly incomes are to be used for touristic needs satisfaction. The European countries with an economy in transition are to be noticed through the rapid and powerful polarizing of the incomes at the lev-

* Surd Vasile PhD, Babe-Bolyai University, Faculty of Geography, Department of Human Geography, ClujNapoca, Romania

Fig. 1. The factors of touristic support

13

Fig. 2. The standard daily time in modern society

el of society and the outlining of an aristocrat-petty politics class, which became accustomed with a luxury tourism. The working class, which is more and more poor, crave for the period of socialist glory, when the tourism for the working class, especially the balneary one, took great proportions. The material aim of every family from the working class was to obtain a flat in a block of flats, a personal car and a vacation in mountains or at the seashore. The social stratification of the population from the point of view of incomes has as a consequence the qualitative differentiation of the options and the neglect of the distance-effect up to the chosen objective or touristic zone. Those with considerable financial possibilities often attack spaces and touristic objectives placed at long distances, which offer packages of special and expensive programmes, accessible only to some limited groups, the so-called flock tourism (practised in Thailand) being a good example. The life of the modern man is rewind after external programmes imposed by the economic and social rules enacted in every nation. Masses of people invade daily the working places, the ways and means of transportation and the rezidential areas with the same regularity. A true human pendulum guided after the mechanisms of physical magnetism cancel millions of individuals wills which desire to be free. The man, as a biological entity, conceived by the Creator after the immutable laws of the Nature becomes the prisoner of his own material creation and of the general rules of social behaviour. As a rememberance of himself and of his origin, the modern man aspires sistematically to an immediate contact with the unspoiled elements of nature, which he often contemplates nostalgically on T.V. screens (grass, green forest, rivers, lakes with crystal clear water, fresh air). The daily demeanour of the citizen from the middle class in the modern society is composed by 10 hours spent continually at home, during the night, approximately one hour in his moving away towards the working place, 8 hours of effective work, with another hour of coming back to the place of residence,

hour of daily shopping, approximately 1 hour and a half serving the main meal of the day and reading the news, 1 hour walking and approximately 2 hours of family programme and watching T.V. This standardization of the daily life has as consequences the appearance and the development of week-end tourism. Millions of people work in the offices, factories, banks, commercial units etc., with their thoughts at a break for rest in week-ends. The week-end tourism became a mass tourism in the economically developed countries and tends to become more and more active in the former countries with a nationalized economy. The European countries with an agricultural economy and with a raised weight of rural population are running programmes for rural tourisms thriving, this type of tourism being appreciated as an alternative for the economic emancipation. The tourism of the third age increased, as a result of the average length of lifes prolongation, as well as due to considerable financial resources owned by a certain part of this category of population. The change of residence became a current practise for the old, rich people from Great Britain, which renounce to their damp and cold native places, in order to move in the sunny settlements of the Iberic Halfisle. The same phenomenon is to be found in North America, where the northern part becomes extremely inhospitable on the whole winters length, in contrast with the warmer and agreeable climate of California and Florida. Lately new forms of extreme tourism are to be noticed, which consist in attempts of courageous protagonists to practise subaquatic tourism, safari tourism, cosmic tourism. The development of the ways and means of transport and communication is similar to a corollary for the sustaining and amplification of the touristic phonomenon at a local, regional, continental and planetary scale. These facilities considerably diminish the time and compress the distances, easing direct human connections.

Bibliography

Christian, C.L., (1994), Sngeroasa destrmare, Editura Sylvi, Bucureti. Felman, Getis, (1990), Human Geography, Wm. C. Brown Publishers. Hall, P. (1999), Oraele de mine, Editura All Educational, Bucureti. Walmsley D.J., Lewis G.J. (1985), Human geography, Behavioural approaches, Longman, London and Washington.

14

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

omi, .* Rezime
Rad se bavi fenomenologijom turistikog doivljaja, polazei od koncepta Erlebnisgesellschaft (drutva doivljaja). U prvom delu rada je izvrena konceptualizacija i tipologija osnovnih pojmova kao to su: dogaaji, doivljaji, anticipacija, putovanje, boravak, aktivnosti i seanje. U drugom delu se analizira: struktura i vrednovanje intenziteta doivljaja i satisfakcije; uticaj obeanog kvantiteta i kvaliteta doivljaja na vrednost robe (turistikog aranmana, destinacije ili hotela), dve bitne dimenzije koje utiu na kvalitet doivljaja - uticaj egzistencijalne i socijalne realnosti na doivljaj; odnos izmeu unutranje i spoljanje motivacije turista i intenziteta doivljaja; odnos izmeu oekivanog doivljaja i doivljaja koji se realizuje na licu mesta, pri emu se javljaju tri osnovne situacije: doivljaj je na nivou oekivanog, doivljaj je ispod oekivanja i doivljaj je iznad oekivanja. U zakljunom delu se daju smernice za budue istraivanje ove problematike, pri emu se istie korelacija izmeu tri kljune kategorije od kojih zavisi intenzitet satisfakcije turista: motivacije, turistike atrakcije i doivljaji. Kljune rei: turizam, doivljaji, motivacije, oekivanja, vrednovanje, satisfakcija

Fenomenologija turistikog doivljaja

kontekstu postmodernog odnosa prema svetu, hedonistika ivotna filozofija dobija sve veu vrednost, a u okviru nje centralni znaaj dobija doivljaj, odnosno uspenost i srea jednog ivota se mere njegovom ispunjenou raznovrsnim prijatnim (povremeno i neprijatnim ali uspeno preivljenim dogaajima) doivljajima. U tom kontekstu nemaki sociolog ulce (Shulze) je lansirao pojam Erlebnisgesellschaft - drutvo koje je opsednuto potrebom za brojnim i bogatim doivljajima. On smatra da od osamdesetih godina rapidno raste tranja proizvoda koji nude razliite doivljaje. On analizira irenje trita doivljaja, kao i konstantnu eskalaciju ka ivotu ispunjenom doivljajima, a to praktino znai da od susreta sa drugim ljudima, od kupovine razliitih predmeta, pa i od putovanja mi u stvari oekujemo odreen intenzitet doivljaja, od ega zavisi stepen satisfakcije proizvodom i verovatnoa da se on ponovo kupi. Imajui to u vidu, ovde emo analizirati neke kljune karakteristike turistikog doivljaja.

Struktura i vrednovanje intenziteta doivljaja i stepena satisfakcije

U savremenom drutvu vrednost robe nije determinisana samo koliinom rada koji je uloen u njenu proizvodnju, kako je smatrao Marks. Njena vrednost je, po MekKenelu (McCannell, 1999:23), u funkciji kvaliteta i kvantiteta doivljaja koje obeava potencijalnim korisnicima. ak i vrednost striktno materijalnih dobara je sve vie u zavisnosti od intenziteta doivljaja koje mogu da prue, jer se oni proizvode i komercijalizuju u skladu sa principima koji rue klasinu teoriju vrednosti. Klasini materijalni proizvodi zadravaju vano mesto u modernom drutvu zahvaljujui sposobnosti da isporue doivljaj: televizori, stereo ureaji, kamere, magnetofoni, sportski automobili, elektrine gitare ili lake droge. Roba je postala sredstvo za ostvarenje odreenog cilja, a cilj je beskrajna akumulacija doivljaja koji sintetizuju fikciju i stvarnost u iroko simbolino polje modernog sveta. U daljoj analizi MekKenel istie da su sve turistike atrakcije ustvari kulturni doivljaji. Kada je re o proceni stepena satisfakcije turista obavljenim putovanjem, odnosno intenziteta zadovoljstva, Hamilton Smit (Hamilton Smith, 1987:332) izdvaja dve bitne dimenzije koje utiu na intenzitet i stepen zadovoljstva: subjektivna ili egzistencijalna stvarnost se bazira na linom doivljaju i vrednovanju svake individue, to jest turizmu kao egzistencijalnoj realnosti (nain na koji putnici sami percepiraju sopstveni turistiki doivljaj); okruujua ili socijalna realnost predstavlja objektivnu ili drutvenu stvarnost. Turistiko putovanje se ovde posmatra kao drutvena stvarnost. Spoljne snage, drutvo, vre pritisak da se neto zavri, da se ostvari zadatak, da se postigne cilj, a ne da se besciljno uiva u neemu po sebi. Tako, na primer, oekuje se da neko ko se penje na planinu mora da stigne do vrha i njegov uspeh se na taj nain meri i vrednuje. Nasuprot tome, turista koji se besciljno eta planinom radi linog zadovoljstva i rekreacije, ne moe oekivati drutveno priznanje. Ovde, takoe, dolazi do meuodnosa izmeu dve dimenzije: prisustvo spoljne drutvene obaveze (prinude) utie da ona postane unutranja obaveza. Polazei od navedene dve dimenzije, autor njihovim meusobnim ukrtanjem dolazi do etiri hipotetina modela strukture turistike satisfakcije: Visoko pozitivna u obe dimenzije. Ova hipotetika pozicija se odnosi na ponaanje koje je viso-

Abstract

The Phenomenology of Tourist Experience The article is concerned with the phenomenology of tourist experience, starting from the concept of Erlebnisgesellschaft (a society obsessed by numerous experiences). In the first part the conceptualization and typology of main categories are given: events, experiences, anticipation, travel, activities, experiences on the spot, memories and satisfaction. In the second part the following factors influencing the intensity of experience are in focus: value of tourist commodities depends of the offered experience; influence of existential and social reality on the experience; influence of internal and external motivation; influence of the kind of motivation and needs; relationship between expected eventfull life and realised experience on the spot ( actual service > expectations; actual service = expectations; actual service < expectations ). In the final part the guidelines for the future research are given, including correlation between three key factors influencing the intensity of tourist satisfaction: motivation, torurist attractions and experiences. Key words: tourism, experiences, motivation, expectations, evaluation, satisfaction

* dr ore omi, vanredni profesor, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

ko zadovoljavajue u obe dimenzije, kako na linoj, sutinskoj dimenziji, tako i na strukturalnoj, drutvenoj. Meusobni spoj ove dve dimenzije pojaava oseaj linog zadovoljstva. Zbog toga najveu vrednost i satisfakciju imaju putovanja koja pruaju zadovoljstvo u obe dimenzije, kao to su: safari, avanturistika i pseudoavanturistika putovanja; Visoko pozitivno samo u egzistencijalnoj dimenziji. Radi se o ponaanju koje prua visok stepen linog i sutinskog, unutranjeg zadovoljstva, ali ne prua nikakvu drutvenu nagradu i priznanje. Ovde nema drutvenog uvaavanja ni spoljne nagrade, pa zbog toga nema opravdanja i utehe ukoliko turista nije uspeo istinski da uiva u putovanju po sebi. Ukoliko lina satisfakcija izostane nema drutvenog priznanja kao alternativnog, rezervnog sredstva koje bi dalo svrhu i smisao putovanju; Visoko pozitivno samo u socijalnoj dimenziji. Radi se o putovanju koje je samo drutveno priznato kao vredno i koje zbog toga turisti donosi zadovoljstvo, ali kojem nedostaje sutinsko, unutranje, egzistencijalno zadovoljstvo. Ovde spadaju oni koji putuju ne zato to su sutinski motivisani, ve zato to je to drutveno poeljno i zato to ire i ue drutveno okruenje vre pritisak da se putuje (mediji, referentne grupe, prijatelji, porodica i slino); Visoko negativno u obe dimenzije. Ovde se radi o ponaanju koje je potpuno otueno, bez oseanja sutinskog, linog zadovoljstva i bez oseanja zadovoljstva koje proizlazi iz drutvenog priznanja. Zbog toga ne iznenauje to ovakva putovanja niko ne eli da izabere, meutim, u praksi se nailazi i na turiste koji, sticajem okolnosti, realizuju i ovakva putovanja. Navedeno dvodimenzionalno polje ponaanja turista je, kao i svi konceptualni modeli, pokuaj da se simplifikovano shvati ogromna kompleksnost stvarnosti. Sa vie teorijske perspektive izloena koncepcija nudi robusniju teoriju od mnogih drugih pristupa po tome to smeta turizam u drutveni kontekst. Analiza razliitih faktora koji determiniu svaku dimenziju omoguava da se uzme u obzir i irok raspon socijalnih i psiholokih elemenata turistikog doivljaja od kojih su mnogi bili iskljueni iz tradicionalnih istraivanja. Kada je re o intenzitetu satisfakcije vaan je i odnos izmeu oekivanog doivljaja i doivljaja koji se realizuje na licu mesta. Turisti vre komparativnu analizu izmeu prethodnog oekivanja i percepcije doivljenog iskustva, na emu se bazira njihova procena ukupnog kvaliteta i stepena satisfakcije. U ovom kontekstu se javljaju tri mogunosti: realizovani doivljaj je ispod oekivanja, to izaziva neprijatno iznenaenje i nezadovoljstvo; realizovani doivljaj je upravo identian oekivanju ime gost nije ni neprijatno ni prijatno iznenaen, ve je samo zadovoljan i, najzad, realizovani doivljaj je iznad oekivanja ime e gost biti prijatno iznenaen i veoma zadovoljan. U turizmu i brojnim prateim delatnostima, pruanje usluga koje su iznad oekivanja kojima je gost oduevljen, ushien ili zapanjen imaju znaajne koristi za ponuae usluga. Na osnovu empirijskih istraivanja utvreno je da visoko zadovoljan gost ija su oekivanja nadmaena, u odnosu na samo zadovoljnog gosta, postaje vredan i odan korisnik usluga, koji usmenim putem prenosi dobar glas drugima, spreman je da ponovo koristi istu uslugu, da vie troi i da manje panje obraa na konkurentske proizvode i propagandne kampanje (Cook, i drugi, 2002: 261). Navedena klasifikacija je veoma korisna, ali je

15

dosta gruba, jer ne kvantifikuje nijanse intenziteta zadovoljstva. Naime, stepen zadovoljstva, kao i stepen nezadovoljstva mogu imati razliit intenzitet, pa bi u tom smislu bilo veoma korisno skalirati i kvantifikovati stepen zadovoljstva ili nezadovoljstva. Tako, na primer, ukoliko nulom (0) oznaimo situaciju u kojoj ponueni doivljaj odgovara oekivanom, onda moemo po skali od -1 do 5 oznaiti stepen nezadovoljstva u sluajevima kada je ponuda ispod oekivanja, odnosno od + 1 do + 5 u sluajevima kada je ponuda iznad oekivanja. Najzad, svako zadovoljstvo izazvano nekim doivljajem se moe dekonstruisati na odreen broj elemenata koji ga ine, a svaki od tih elemenata se moe ponderisati u funkciji potreba i motiva odreene grupe turista, odnosno ciljnog trinog segmenta. Tako, na primer, zadovoljstvo arhitektonskim oblikovanjem hotela zavisi od sasvim razliitog seta elemenata (eksterijer, enterijer, rasveta, dekoracija, nametaj, boje, atmosfera, ambijent, itd) od zadovoljstva koje prua ponuena hrana (ukus, miris, izgled, estetsko oblikovanje, prezentacija, itd.). Ovakav

kompleksniji pristup, koji ima oseaj za brojne nijanse, otvara iroko polje za dodatna teorijska i empirijska istraivanja iji je krajnji cilj selektivno i precizno merenje stepena satisfakcije turista.

znaaj, ve ima i upotrebnu vrednost u praksi prilikom kreiranja turistikog proizvoda.

Literatura

Zakljuak

Imajui u vidu navedeno, veza izmeu turistikih potreba i motivacija (kao uzroka putovanja), s jedne strane, i turistikog doivljaja (kao krajnjeg cilja i smisla putovanja), s druge strane, postaje sve jasnija. Kao medijum ili sredstvo za zadovoljenje potreba, posredstvom doivljaja, javljaju se brojne turistike atrakcije i dogaaji, koji su po uverenju turista u stanju da zadovolje odreene potrebe. Uitak proizlazi iz doivljaja na licu mesta vezanog za zadovoljenje odreenih potreba koje nisu mogle biti ostvarene kod kue u mestu prebivalita. Dakle, da bi se u celosti shvatila psiholoka dimenzija turizma neophodno je simultano istraivati veze i korelacije izmeu tri kljune grupe elementa: turistike potrebe i motivacije; turistike atrakcije i turistiki doivljaji. Ovaj trinom nema samo teorijski

Cook, R., i drugi (2002): Tourism The Business of Travel, Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey Lofgren, O., (1999): On Holiday A History of Vacationing, University of California Press, Berkeley MacCannell, D., (1999): The Tourist A new theory of the leisure class, University of California Press, Berkeley Pearce, P. L., (1982): The Social Psychology of Tourist Behaviour, Pergamon Press, Oxford Hamilton-Smith, E., (1987): Four Kinds of Tourism, Annals of Tourism Research No. 3, Pergamon Press, New York omi, ., (1990): Psihologija turizma, Turistika tampa, Beograd

16

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Odrivi i odgovorni turizam u 21. veku; Meunarodna godina ekoturizma 2002. The Sustainable and Responsible Tourism in the 21st Century; The International Year of Ecotourism 2002

18

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Romeli, J, Tomi, P.* Rezime

Za realizaciju naela odrivog turizma od posebnog su znaaja turizam u prirodi i ekoturizam, jer oni sami po sebi nuno moraju da obezbeuju potovanje prirodne batine i lokalnog stanovnitva, a usklaeni su sa ukupnim kapacitetom podruja. Ekoturizam u ovim predelima je jedan segment selektivnog turizma. S druge strane, principi odrivosti treba da se primene na sve vrste turistikih aktivnosti, poslovanja, preduzea i projekte, pri emu ukljuuju konvencionalne i alternativne oblike turizma. U okviru ovog rada, razume se da ne mogu biti data sva zatiena prirodna dobra i njihov odnos prema odrivom turizmu, ve iskljuivo ona koja su prema dosadanjim iskustvima i prouavanjima bila vie izloena turistikim kretanjima, kao i ona koja se perspektivno mogu ukljuiti u turistiku ponudu Vojvodine.

Odrivi turizam u zatienim prirodnim predelima Vojvodine

Abstract

Conservable Tourism in Safed Spaces of Nature in Vojvodina It would realise principle of conservable toursm should benefit are tourism in protection nature and ecotoursm. Those two tourisms should relay the respect entail of nature and regional population. They are compatibilited with total capatitet of place. The ecotuorism on those spaces is an segment of selektiv tourism. On second way, princips conservable ought on oll kinds tourist activitis, bussines and projects and it insid konventional and alternativ forms of tourism. In this paper, can not be giving all protection antail of natura and their relation according conversable tourism. We will give they that were exposed of tourist mouves and they were insluded in tourist offer of Vojvodina.

oljivo je da je u naslovu rada korien izraz odrivi turizam, a ne ekoturizam u zatienim prostorima. Osnovni motiv ovakvog opredeljenja je taj da danas postoji neopoziva potreba da se celokupna ovekova aktivnost, prema tome i turizam, odnosno resursi na kojima se on zasniva, postave na pozicijama odrivosti. Principi odrivog turizma odgovaraju normama koji reguliu mesto, ulogu i nain delovanja turizma u zatienim prostorima. Odrivi turizam i ekoturizam se u svojim planovima ne bave samo problemima opstanka geografskog omotaa u datom trenutku, ve se u osnovama njihovog programa nalazi dominantni krajnji cilj: odravanje visokog nivoa stanja resursa i doivljaja turista i u budunosti. Odrivi turizam vai za sve sredine i podrazumeva prilagoavanje principa odrivosti specifinostima, osobenostima svakog pojedinanog prostora. S druge strane, ekoturizam je samo vid specifinog uklapanja odrivog turizma u reim zatite datog prostora. Dakle, ekoturizam oznaava samo jednu konkretniju kategoriju odrivog turizma, odnosno oblik turizma koji je formiran za potrebe turizma u prostorima pod reimom zatite. Odrivi turizam je kategorija primenljiva na odnos turizma i geografske sredine uopte, prema tome, i zatienih predela. Kod odrivog turizma i ekoturizma ne radi se samo o delikatnom, paljivom odnosu prema atraktivnim elementima sredine, ve i svim drugim elementima koji mogu na direktan ili indirektan nain doi u kontakt sa turizmom. Poto se na rad odnosi na zatiene prirodne predele to se podrazumeva da ne treba da postoje dileme izmeu agresivnog, izrazito komercijalnog masovnog turizma i odrivog turizma. Reimi zatite su obino odreeni i vrsto postavljeni, tako da su sami po sebi znatno blii realizaciji odrivog turizma, nego kada se radi o prostorima koji nisu pod reimom zatite, ali koji takoe zahtevaju primenu principa odrivosti. Drugim reima, mogue je na jednostavniji nain postaviti planove konkretizacije odrivog turizma u zatienim predelima jer je prethodno postavljanje reima zatite podrazumevalo precizno odreivanje dozvoljenih i nedozvoljenih delatnosti kao i modifikaciju svakog primenljivog vida selektivnog turizma.

Pregled i ocena odrivosti turizma u pojedinim zatienim predelima

Od zatienih prirodnih prostora Vojvodine predmet intenzivnijeg turistikog interesovanja mogu biti: Fruka gora; Pali, Panonija, Zobnatica; Banatska peara; dok ostali lokaliteti mogu imati iskljuivo komplementarni karakter u odnosu na turistiki znaajnije prostore u okolini: specijalni rezervati prirode - Ludako jezero, Gornje Podunavlje, Stari Begej-Carska bara, Obedska bara, Koviljsko-petrovaradinski rit, Zasavica i Karaorevo. Spomenici prirode mogu biti ukljueni kao deo turistike ponude irih razmera.

ko da se Fruka gora sa funkcionalnog stanovita moe uvrstiti u izletniko-rekreativne planine. Empirijsko istraivanje je pokazalo da su za nju uglavnom karakteristina poludnevna, dnevna i vikend turistika kretanja. Promet je relativno masovan sa koncentracijom tokom subote i nedelje, dravnih praznika, preteno u letnjoj polovini godine. Idealna preraspodela polifunkcionalne turistike strukture Nacionalnog parka i njegove zatitne zone se prema Prostornom planu najoptimalnije moe ostvariti u predvienim lokalitetima, od kojih se najvei broj nalazi u granicama samog Parka. Lokaliteti su razvrstani u etiri kategorije, prema specifinostima turistike funkcije, a u skladu sa vrstom atraktivnosti i reimom zatite detalja. Prvu kategoriju ine sedam lokaliteta (pet u Nacionalnom parku i po jedan pored Dunava i banji Vrdnik). Za njih je karakteristino da imaju dobar saobraajni prilaz, veih su povrina, bogati su prirodnim i antropogenim vrednostima i poseduju stabilan ekosistem. Njih ine, preteno, tradicionalna izletita - ortanovci, Iriki venac, Vrdnik, Leimir, banja kod Erdevika, Susek-Koruka i Lipovik. Veina merodavnih kriterijuma i dosadanje frekvencije prometa najvie favorizuju lokalitet na Irikom vencu. Preteno morfoloke i biogeografske karakteristike ovih terena usmeravaju ih uglavnom ka raznim oblicima rekreativnog turizma. Pored toga, solidno prostranstvo i opremljenost odgovarajuim objektima pogoduju organizovanju priredbi kulturno-zabavnog karaktera. Relativna stabilnost ekosistema omoguava prisustvo veeg broja posetilaca. Druga kategorija je preteno koncentrisana uz centralni greben planine. Predviene prostorne jedinica namenjene su tzv. specijalizovanom stacionarnom boravku - rekreativno-preventivni odmor, organizacija kole u prirodi i organizacija struno-naunih skupova na lokalitetima sa spomenikim vrednostima. Treoj kategoriji pripadaju tzv. slobodne povrine rasporeene u etrdesetak punktova. Najvea im je koncentracija du centralnogrebenskog puta, sporednih saobraajnica koje se ukrtaju sa njim itd. S obzirom na karakter zatite i vrednosno-receptivne karakteristike, lokaliteti su namenjeni izrazito izletnikim kretanjima. Otuda je i maksimum njihove snabdevenosti sadran u ureenim vidikovcima, esmama, stazama i odmaralitima (stolovi, klupe i nadstrenice). Karakter ekosistema i stepen zatienosti podrazumeva malu koncentraciju posetioca. Zdravstveni (banjski) turizam je svoju fizionomiju formirao u banjama Vrdnik i Stari Slankamen. Opti uslovi za razvoj banjskog turizma su povoljni, ali zahtevaju osavremenjavanje objekata hotelijerstva, objekata za terapiju, infrastrukturnih i suprastrukturnih objekata, kao i vea angaovanost organizacionih faktora.

Paliko jezero

Fruka gora

* dr Jovan Romeli, redovni profesor, dr Pavle Tomi, redovni profesor, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Kompleks vrednosti i ciljevi zatite omoguavaju, u granicama nacionalnog parka Fruka gora, ostvarivanje vie turistikih funkcija: sportskorekreativnu; zdravstveno-rekreativnu, odnosno preventivnu i rehabilitacionu; kulturno-manifestacionu; naunu; kola u prirodi i nautiki turizam, vezan za Dunav i vetaka jezera. S obzirom na merodavne kriterijume i dosadanja iskustva, izletnika kretanja se mogu smatrati znatno primarnijim u odnosu na stacionarna, ta-

Paliko jezero odnosno celo naselje sa odgovarajuim objektima je, pre svega, najvei rekreacioni centar stanovnika Subotice, okolnih naselja i cele Vojvodine; potom centar izletnikog turizma, kao i balneolokoleilini lokalitet na osnovu korienja peloida i termomomineralnih voda do kojih se dolo na osnovu buenja u neposrednoj okolini. Voda moe da se koristi za leenje reumatskih i konih bolesti. Meutim, zdravstveni turizam nije doiveo afirmaciju zbog nezadovoljavajue materijalne baze, a pre svega zbog nepostojanja zatvorenog bazena i savremene medicinske opreme. Svojevremeno je, pre ugroavanja, bio

19

glavno stecite ekskurzionih kretanja kolske populacije svih uzrasta. Od infrastrukturnih objekata, koji ine deo specifine ponude, su - zooloki vrt, sportskorekreativni tereni i objekti. Velika koncentracija mnogobrojnih terena ine Pali jednim od najkompleksnijim sportsko-rekreativnih centara u Vojvodini. Osim kupalino-rekreativnog, zdravstvenog, tranzitnog, poslovnog (30% posetioca), ekskurzionog turizma; znaajnu ulogu ima i manifestacioni turizam, izraen u vidu sportsko-manifestacionog i kulturno-manifestacionog. Rezultati ovakvih nastojanja postaju plodonosni tokom druge polovine devedesetih godina, kada Pali postaje jedno od turistikih mesta sa najuspenije organizovanim kontinentalnim turizmom tokom cele godine. U poslednje vreme dolazi do izraaja nastojanje za iniciranjem selektivnih oblika turizma, a pre svega seoskog na osnovu korienja salaarskih objekata, kulturnog koji je velikom delom stavljen u funkciju obrazovanja, vaspitanja i rekreacije kolske populacije i slino. U red komplementarnih vrednosti spadaju oblinja - Ludako, Krvavo i Slano jezero sa uslovima za razvoj lovnog i ribolovnog turizma.

ja. Oni ine polaznu osnovu kulturno-manifestacionog turizma koji proizilazi iz identiteta i tenje za podravanjem sredine. Ekskurzioni turizam ima izraenu afirmaciju, ali se najvei deo posete Peari organizuje u sastavu optih regionalnih ekskurzija, tako da ovaj teren predstavlja predmet posete u tranzitu, toliko da bi se mogle pogledati vrednosti koje su teorijski bile obraene bez dubljeg zalaenja u njihovu problematiku, odnosno metodom predoavanja geografske stvarnosti.

Ludako jezero

Banatska peara

Teoretski, Banatska peara predstavlja toliko samosvojan prostor da se traganje za takvom vrstom prirodnih zatienih vrednosti na naem prostoru poinje i zavrava upravo s njom. Izletniko-rekreativni turizam kao do sada najafirmisaniji vid turistikog kretanja moe biti segmentiran u tri kontraktivne zone koje podrazumevaju i razliitu duinu boravka (poludnevna, dnevna i vikend zona). Sa izgradnjom mosta na Dunavu izmeu Kovina i Smedereva, banatskoj disperzivnoj regiji je priblien i desni deo podunavlja sa veim brojem turistikih lokaliteta, a naroito erdapska regija koja kao skup lokaliteta velikog izbora i raznovrsne ponude spada u red najprioritenijih u Srbiji. Kulturno-obrazovni ili eko-turizam je novi, ekskluzivniji i sve traeniji oblik turizma na probirljivom turistikom tritu. U ovoj sredini zbog njenog tretiranja kao skupa vrednosti kuriozitenih i saznajnih atributa, moe se formirati turistika ponuda koja proizilazi iz takve prepoznatljivosti. To podrazumeva: jahanje i vonja fijakerima ili sankama sa konjima (na osnovu eventualne izgraenosti objekta za odravanje ergele), zatim peaenje, tranje, vonja bicikima i hodanje na skijama na sistemu staza koji treba formirati i turistiki osmisliti, obeleiti i opremiti. Osim toga moguno je organizovati skupljanje gljiva i lekovitog bilja u pratnji vodia. Za optimalnu organizaciju ovog vida turizma vanu ulogu ima turistiko-informativni centar. Predvieno je da se u okviru lokaliteta Devojaki bunar ispita mogunost osnivanja ergele konja za razvoj jahakog sporta. Na ovom lokalitetu kao i blioj ili relativno daljoj okolini postoje umske kue, lugarnice, gde boravi uvarsko osoblje. Neke od njih, du staza, predvienih za kretanje posetioca, naroito strunjaka, uesnika ekskurzija i uenika kole u prirodi, mogli bi biti predmet posete, uz uslov da im se pridoda vei deo materijala koji svedoe o nastanku i svrsi njihove funkcije. Stare delatnosti, obiaji, nonja i slino, pored toga to se mogu koristiti kao muzejski esponati, treba predstaviti na manifestacijama gde su na uvidu velikog broja ljudi. Od tradicionalnih delatnosti za sada je predmet i osnova manifestacija - pelarstvo, mada ovde mogu biti ukljueni i stari zanati u izradi predmeta, koji e initi svojevrsne suvenire. U oblik eko-turizma treba podrazumevati i fotosafari turizam. Izrazito su afirmisane i sa kontraktivnom zonom regionalnog, nacionalnog pa i meunarodnog znaaja su manifestacije Sabor pelara i Likovna koloni-

Ovo jezero kao specijalni rezervat prirode nalazi se na krajnjem severu Bake, 12 km istono od Subotice. Saobraajnice kao delovi Istonoevropskog turistikog pravca i poloaj na kontaktu visokourbanizovanih prostora Jugoslavije i Maarske doprinose povoljnosti turistiko-geografskog poloaja. Zona temeljnog fenomena obuhvata akvatoriju jezera Luda sa najuim priobalnim pojasem. Turistika zona je vezana za pojas irine 500 m oko jezera. U ovoj zoni se nalazi pojave i objekti koji mogu imati karakteristinu turistiku namenu. U okviru turistike zone nalaze se vie podzona specifine turistike namene. Tako, postoji podzona naseljenih mesta koja prema planovima treba da dobije karakter turistikih naselja. Druga, podzona Ludaa obuhvata delove obale samog jezera i na kome je dozvoljeno minimalno opremanje potrebnom infrastrukturom. Centralni deo ove zone je severna obala jezera izmeu naselja urgo i Hajdukovo do strogog rezervata. Prema sadanjim planovima izgradie se objekti za dolazak i prijem posetilaca, uvanje i iznajmljivanje amaca za osmatranje prirodnog kompleksa. Na Ludakom jezeru najobjektivnije mogunosti su vezane za nauno-istraivaki, ekskurzioni, kulturno i sportsko-manifestacioni, izletniki, kulturno-obrazovni i ribolovni turizam. Nauno-istraivaki turizam se moe zasnivati na saznajnim i kuriozitetnim atributima ekosistema. Moe se prostorno organizovati na postavljenom turistikom naselju u vidu bungalova, kampu omladinskog ili slinog karaktera koji bi bio u funkciji smetaja grupa istraivaa, radoznalaca ili ljubitelja prirode koji bi bili ukljueni u posmatranje i prouavanje funkcionisanja ekosistema. Ekskurzioni turizam se zasniva na poseti kolskih populacija, ali i takoe i drugih interesenata koji dolaze u aranmanu turistikih agencija. Manifestacioni turizam se moe razvijati na osnovu korienja tradicija lokalne sredine, ali i na osnovu izgraenosti sportsko-rekreativnih objekata, kao i objekata za odvijanje umetnikih predstava i sadraja ponude za turistike potroae i to u vidu selektivnog turistikog pristupa. Kulturni turizam na Ludakom jezeru kao Specijalnom prirodnom rezervatu ima karakteristike ekoturizma. On podrazumeva posmatranje i snimanje prirodnih vrednosti u okviru koga je od posebnog znaaja bird waching. Ekoturizam moe imati izvesne karakteristike rekreativnih kretanja koji se odlikuju varijantom rekreacije maksimalno uklopljenom u karakter prirodnog ambijenta. U njega spadaju jahanje, vonja biciklom, etnje, skupljanje lekovitog bilja, sakupljanje peurki i drugih plodova uz pomo vodia. Turizam Ludakog jezera nije formirao svoju fizionomiju, ve se ona nazire u inicijalnom vidu. Za sada se ne nadziru postupci koji bi ignorisali principe odrivosti. Ova konstatacija se zasniva na aktivnostima Zavoda za zatitu prirode Srbije (Vojvodine). Osim toga, dosadanja iskustva su pokazala da razvoj specifinih oblika ekoturizma i ignorisanje tradicionalnih i klasinih vidova turizma upravo ini neophodan uslov stvaranja specifinog lika ovog prostora i otvara mogunosti dugorone realizacije planova razvoja.

omiju. Ipak, s obzirom na postojee resurse, tretman zatienosti i izvesne obrise tradicionalnih oblika turizma, koji dobijaju odreenu fizionomiju, uoava se diferenciranje nauno-istraivakog, ekskurzionog, lovnog, ribolovnog i izletnikog turizma. Nauno-istraivaki turizam se zasniva na posetama naunika i ljubitelja ptica koji ovde borave preteno u prolenim i jesenjim mesecima. Ovaj specifini oblik turizma na Obedskoj bari kao ornitolokoj stanici visokog svetskog renomea ima izuzetno dobre uslove za razvoj. On zahteva istraivanje ove kategorije turista i na osnovu toga formiranje raznovrsne turistike ponude. Ekskurzioni turizam je najzastupljeniji i najmasovniji oblik turizma. U njemu uestvuju osnovnokolske, srednjokolska i studentska populacija. U prolenim mesecima u vreme intenziviranja perioda kolskih ekskurzija, ovde dnevno borave i vie desetine autobusa posetilaca. Mali kapaciteti hotela ne dozvoljavaju da se osmisle i realizuju bogatiji i raznovrsniji programi posete. Lovni turizam ima dugu tradiciju s obzirom na to da je bila poznato i poseeno lovite u vreme pre Prvog svetskog rata od strane austrougarske aristokratije. Danas u skladu sa zatitnim tretmanom ekosistema lovno podruje je pomereno severno od Obedske bare kao lovite Matijevica. Organizator lovnog turizma je Lovoturs a preteno su posetioci lovci iz Italije. Ribolovni turizam je najzastupljeniji na kanalskoj mrei posle plavljenja Save. Aktuelan je od aprila do oktobra. U tom periodu nije izraena kontinuirana masovna poseta. Najvea koncentracija ribolovaca je u vreme vikenda i to preteno iz beogradskog podruja. Izletniki turizam je karakteristian za letnju polovinu godine. Ima karakter poludnevne, dnevne i vikend posete. Preteno dolaze posetioci iz okolnih gradskih naselja.

Gornje Podunavlje

Ovo zatieno prirodno dobro nalazi se u severozapadnom delu Bake, odnosno Vojvodine i Srbije. Locirano je na levoj strani doline Dunava, od jugoslovensko-maarske granice do Bogojeva na jugu. ini jedan od poslednjih fragmentarnih ostataka vrlo rasprostranjenih ritova koji su ispunjavali dolinska dna reka i depresije u panonskom delu Srbije. Geomorfoloki, ovaj prostor ini delove aluvijalne ravni, nisku inundacionu ravan, viu, aluvijalnu terasu. Pod uticajem visokih podzemnih i poplavnih voda ovde su se razvile zajednice vodenih, movarnih, livadskih, ritskih plavnih uma do suvih uma hrasta lunjaka koje su reliktnog obeleja. Bogatstvo i raznovrsnost biljnih zajednica, i umsko-stepske karakteristike vegetacije, ali i vodeni prostori, pruaju zaklone i zatitu razmnoavanju raznovrsnih i brojnih ivotinjskih primeraka. Zbog retkosti i ugroenosti, 16 vrsta riba se nalaze na Crvenoj listi, a est vrsta pripadaju kategoriji prirodnih retkosti. Procesom melioracije velike movarne povrine su relativno brzo redukovane, tako da je ovaj prostor kao retko koji ouvan i dalje korien za gnezdenje i okupljanje velikog broja ptica. Na ovom zatienom prostoru javljaju se pojedini vidovi selektivnog turizma od kojih najduu tradiciju imaju edukativno-rekreativni oblici turizma kolske i studentske populacije i to u vidu kole u prirodi, radionica za likovno obrazovanje uenika, snalaenje u prirodi i slino. Prema svojstvima i osetljivosti ekosistema na njemu treba razvijati turistike aktivnosti koje su globalno indentini sa oblicima karakteristinim za Obedsku baru.

Stari Begej-Carska bara

Obedska bara

Turizam Obedske bare je nedovoljno razvijen i prema tome nema dovoljno formiranu i diferenciranu fizion-

Specijalni rezervat prirode Stari Begej-Carska bara se nalazi jugozapadno od Zrenjanina, izmeu reka Tise i Begeja. Osnovne vrednosti ovog prostora su hidrolokog i biogeografskog karaktera. Ovo prirodno dobro ini dobro ouvan barsko-movarni ekosistem u kome su zastupljeni fragmenti stepskih i slatinastih biotopa. Iako

20

se oseaju degradacioni procesi (regulacija Starog Begeja, eutrofizacija ekosistema i njegove sukcesije), ovaj prostor poseduje atraktivne pejzane osobenosti, bogatu ihtio i ornitofaunu, sa mestiminim prisustvom umske i livadske vegetacije. Ovo daje rezervatu neosporene estetske i kuriozitetne atribute. Zavisno od vrednosti i ugroenosti pojedini delovi rezervata su stavljeni pod razliite sisteme zatite i u skladu s tim, omogueni su pojedini vidovi turistikih aktivnosti. Prostor drugog stepena zatite obuhvata tok Starog Begeja, podruje Zagnjetice, Ravenice, Visoke grede, Male grede i Saraice. Ovde su dozvoljeni kontrolisani oblici rekreativnih aktivnosti i posmatranje prirodnih vrednosti uz prateu informativnu aktivnost. Vre se nauna istraivanja, odvijaju aktivnosti edukacije, razliiti drugi oblici ekoturizma, selektivni sportski ribolov. Zabranjen je lov i kretanje plovila koja mogu da zagauju vodu. Trei stepen zatite obuhvata Farkadinski i deo Botokog rita, nasipe i Beloblatski atar. Oni obuhvataju komplekse traka, livada, slatina i poljoprivrednih povrina. U ovom prostoru dozvoljen je kontrolisani turizam, izgradnja turistikih objekata i kontrolisano kretanje po nasipima. U ovom rezervatu se turizam za sada kree u granicama odrivosti, s tim to su zamiljene aktivnosti ekoturizma, tek zastupljene u prvim i jo nedovoljno razvijenim oblicima, tako da osnovna zarada jo potie iz lovnog turizma koji se razvija u okolnim predelima. Potrebno je istrajati na postojeim oblicima ekoturizma, realizovati potpuniji marketinki pristup i ukljuivati neke podvrste selektivnog turizma, koji imaju razvijenu turistiku tranju na stranom tritu (posmatranje ptica) i vidove koji mogu biti predmet interesovanje specifinih kategorija domaih turista (edukativni sadraji i blagi vidovi rekreacije).

Rezervat karakterie ekosistem sa oko 200 biljnih vrsta, od ega je 43 karakteristinih za vodena stanita, primeraka glacijalnih relikta. Od faune ima oko 120 vrsta ptica od ega 12 grabljivica, retkih vrsta sisara (vidra, bizonski pacov i dr.), retkih vrsta riba, od kojih jedna podvrsta umbre ima ovde svoje poslednje utoite. Zasavica je u priobalnom delu i neposrednoj zaleini, izuzev nekoliko ranije izgraenih minijaturnih kuica, u vlasnitvu okolnog seoskog stanovnitva, i koje ne naruavaju zatieni predeo, osloboeni tereta nepoeljnih ovekovih aktivnosti. Pored polazne i nekoliko usputnih stanica izgraenih od debala drveta, u planu je izgradnja drvenih kua, neke vrste bivka sa visokom platformom za posmatranje ptica, biljnog i ivotinjskog sveta uopte. Osnovu rezervata ine kanali Jovaa i Prekopac kanalisani tokovi Batar i Zasavica. Ekoturistikim brodom Umbra organizuju se posmatrake ture u duini od sedam km. O Zasavici i razvoju ekoturizma brine se Ekoloko-goranska organizacija iz Sremske Mitrovice. Za sada su u turistikoj aktivnosti prisutni specijalizovani programi koji su u pravom smislu ekoturistikog karaktera i namenjeni su deijoj populaciji iz gradskih sredina: Selu u pohode, obanske igre, Zasavika vila. Postoji mogunost smetaja i ishrane u seoskim domainstvima uz pripremanje domaih specijaliteta. Za sada se uglavnom deija populacija hrani u improvizovanom drvenom objektu u jednom seoskom domainstvu. Moe se konstatovati da se za sada turizam na rezervatu razvija sporo, ali u dobrom pravcu.

predela presudila beskompromisna borba asocijacija i pojedinaca koji se bave problemima zatite prirode. Njihovu brigu je znatno vie prihvatio turizam a manje druge delatnosti, verovatno zato to je ouvana priroda deklarativno ali i sutinski uslov dugoronog funkcionisanja turizma. Empirijska istraivanja ukazuju, takoe, na injenicu da turizam kao nedovoljno profitabilna i sistemski formirana delatnost nije bila u stanju da prua otpor stegama koje nameu institucije koje se bave zatitom, ve su to inile monije delatnosti koje neretko u principima zatite vide, pre svega, sistem mera uperen protiv njihovog prosperiteta (umarstvo, eksploatacija nemetala, na primer). Osim toga institucija turizma je sledila potrebu za zatitom zbog toga to je preteno konstitucija zatienih predela takva da ne daje mnogo drugih alternativa, naroito u pravcu razvoja masovnog turizma. Kako, na primer, na Carskoj bari razviti klasine, tradicionalne oblike turizma koji podrazumevaju masovnost, i u izvesnim elementima stihijnost, kada oni nemaju mnogo ansi da se razviju? Slina je situacija i sa ostalim predelima. Dakle, karakter i specifinost ovih predela je ak i u varijantama kada se razmilja da se na brzinu zaradi, primoravao turistike poslenike da ne ulau u masovne alternative, ve one koji su pre svega omoguavale jedan krajnje oprezan pristup. Takoe je analiza ovih predela pokazala da neizgraenost materijalne osnove ne treba identifikovati sa odrivim turizmom. To je pre nerazvijeni turizam koji se ponaa defanzivno ime prua anse drugim, po prirodne vrednosti, tetnijim delatnostima.

Zakljuak

Literatura

Zasavica

Zasavica je specijalni rezervat prirode koji se prostire u junom delu Vojvodine i severnoj Mavi, jugozapadno od Sremske Mitrovice. Od Sremske Mitrovice, ali i od ostalih oblinjih veih naselja vodi dobar sistem saobraajnica. On je zbog sloenosti movarno-barskog predela i pruanja vodenih tokova neuobiajno za panonske predele krivudav, ali je sistem informativnih tabli dobro postavljen da omoguava dobro snalaenje posetioca. Od propagandno-informativnih sredstava nedostaju specijalizaovane karte Zasavice sa okolinom, oznaenim polaznim i zavrnim punktovima, obeleenim zatitnim zonama, rasporedom ekosistema i sl.

Na pregled pokazuje da u zatienim prirodnogeografskim kompleksima nije dolo do bitnijih poremeaja sistema komponenata sredine pod uticajem turizma. Ali opstajanje ravnotee komponenata geografskog omotaa je u zatienim predelima posledica vie nedovoljno razvijenog turizma, a manje rezultat potovanja principa odrivosti. Potovanje principa koji se mogu identifikovati sa odrivou, pre svega je rezultat angaovanja razliitih institucija koje brinu o zatiti. Prema tome, gotovo iskljuivo ekoloki razlozi, vrsto postavljeni i praeni od onih od kojih su inicirani, imali su presudan znaaj u dosadanjem usmeravanju zaetaka novih oblika turizma ka potovanju principa zatite. Ovaj proces nije rezultat kompletne tenje ka svim aspektima ekoturizma (na primer, uloga lokalnog stanovnitva, korienje sredstava za potrebe zatite i slino). Iskljuivo je kod ovih

Ahmetovi-Tomka, Dragica (1989): Turistika valorizacija regionalnih parkova prirode u Vojvodini, Doktorska disertacija, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju, Novi Sad. Vajt, P. (1999): Ekoloki odgovoran markeing turizma. Odrivi urizam u zaienim oblasima, Zbornik radova, Agencija Koda, Beograd. Grupa autora (2000): Odrivi i odgovorni turizam, Turistika organizacija Srbije, Beograd. Romeli, J., Tomi, P. (1995): Zatita prirodnih vrednosti Vojvodine u kontekstu njihovog iskoriavanja za potrebe turistikih kretanja. International conference Preventive Engineering and living enviroment, Faculti of occupational safety, Scitific meeting, Nis, strana C5-1-C5. WTO, UNEP (1992): Development of National Parks and Protected Areas for Tourism, Madrid.

21

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

eki, Sneana* Rezime

Uticaj degradirajue tehnologije na ruralne prostore je stvorio potrebu ostvarivanja novog koncepta ruralnog razvoja. U procesu restrukturiranja aktivnosti i ljudi u ruralnom prostoru turizam dobija sve znaajnije mesto. U radu se ukazuje na osnovne faktore (demografske, prirodne, ekonomske, tehnoloke) koji pozitivno ili negativno deluju na odrivi razvoj ruralnih podruja i odrivi razvoj turizma. Istie se da postoji veza izmeu (ne)ouvanja kvaliteta okruenja i turistike tranje, izmeu razvoja odrivog turizma i aktiviranja stanovnitva, kao i izmeu razvoja odrivog turizma i irenja trita roba i usluga na ruralnim podrujima. Ukazuje se i na najznaajnije mere koje mogu doprineti realizovanju odrivosti razvoja turizma. Kljune rei: odrivi razvoj, turizam, ruralna podruja, osnovni faktori razvoja, mere podsticaja

Odrivi razvoj turizma kao komponenta odrivog ruralnog razvoja

Abstract

Sustainable Tourism Development as a Component of Sustainable Rural Development Influence of degrading technology on rural areas has led to a need for creation of a new concept of rural development. In the process of restructuring acvtivies and people in rural areas, tourism gets increasingly important place. In the paper are given basic factors (demografic, natural, economic, tehnologic) which positively and negatively effect sustainable rural areas development and sustainable rural areas development and sustainable tourism development. It is pointed out that there is connection between (non)keeping environment quality and tourist demand, between sustainable tourism development and population activation, as well as between sustainable tourism development and broadening commodity and service market in rural areas. The most significant measures which are to contribute maintenance of tourism development realization are pointed out to, as well. Key words: sustainable development, tourism, rural areas, basic development factors, incentive measures

egativni efekti intenzifikacije poljoprivredne proizvodnje po ruralna podruja uslovili su potrebu ostvarivanja koncepta odrivog ruralnog razvoja, uz odrivi turizam. Odrivost podrazumeva ruralni razvoj uz obezbeenje obnovljivosti resursa i ekonomske i ekoloke efikasnosti. Ostvarenje odrivosti uticae na redistribuciju strukture broja turista i poveanje broja turista u ruralnim podrujima. Ruralni turizam u naoj zemlji je nedovoljno razvijen (sa oko 3000 kreveta), ali je u usponu. Demografski, prirodni, tehnoloki, ekonomski i drugi faktori pozitivno ili negativno deluju na odrivi razvoj turizma i ruralnih podruja. Sagledavanje pravca uticaja tih faktora, uz bazu podataka o specifinostima biodiverziteta, pejzaa, voda i klime odreenih podruja polazna je osnova aktivnosti strunjaka u tranziciji ruralnih aktivnosti. Time se postie pozitivan kumulativni efekat aktivnosti u ruralnom razvoju, ukljuujui odrivi razvoj turizma. iri se i ponuda proizvoda i usluga sa ruralnih podruja i jaa konkurentska mo porodinih gazdinstava. Ruralni razvoj e se odvijati uz ukljuivanje zemljoradnika u turistike aktivnosti i ouvanje ravnotee ekosistema.

izam. Kontrola tehnolokih i prirodnih faktora pozitivno deluje na odrivi razvoj turizma. Postojanje povoljnih klimatskih uslova i nezagaene vode je faktor koji utie na poveanje tranje za turistikim uslugama u ruralnim podrujima. Na podruju Bretanje je ispitivan ekonomski odnos izmeu kvaliteta okruenja i ruralnog turizma. Utvreno je da degradacija okruenja uslovljava pad tranje i smanjenje cena turistikih usluga. Kvalitet okruenja je velikim delom rezultat poljoprivredne aktivnosti pa se sagledavaju podaci o povrinama pod umama, panjacima, itaricama, krmnim biljem. Prisustvo panjaka ima pozitivan efekat na obim ruralnih turistikih usluga, a stajsko stoarstvo smanjuje njihov obim i cene.

Zemljoradnici kao akteri ruralnog turizma

Pozitivan uticaj poljoprivredne tehnologije je praen i negativnim uticajima na kvalitet ruralnih prostora. Negativan efekat korienja poljoprivrednih maina ogleda se u preteranom sabijanju zemljita i zagaivanju okruenja zbog korienja neobnovljivih energenata. Hemijske inovacije su imale uticaja na kontaminaciju obradivog zemljita. Stanovnici ruralnih podruja treba da doprinesu odrivosti ruralnog razvoja. Zemljoradnici, kao osnovni korisnici ruralnih prostora mogu da primenom tehnologije koja je u funkciji odrivog razvoja postanu zatitnici ugroenih ivih organizama. Oni mogu da unitavaju korov smanjenjem upotrebe hemijskih sredstava uz korienjem pravilnog plodoreda. U nekim podrujima Srbije zabranjeno je sakupljanje nekih biljnih i ivotinjskih vrsta, radi obezbeenja njihovog opstanka. Moe da postoji ugovorna obaveza da zemljoradnici koji se bave ruralnim turizmom usklauju svoje aktivnosti sa principima odrivog razvoja,uz subvencije. Za odrivi razvoj turizma znaajno je odrediti maksimum broja grla stoke po hektaru u turistikim ruralnim zonama. U Francuskoj je oko 5,5 miliona hektara obuhvaeno realizacijom projekata ekstenzivnog stoarstva(1). Naziv pilot projekta odrivog agroturizma u Centralnoj Evropi je Odmor na organskoj farmi. Projekti odrivog turizma ostvaruju se u Grkoj, Velikoj Britaniji, Italiji(3). U naoj zemlji postoje uslovi za multiplikovanje aktivnosti zemljoradnika uz razvoj turizma i obezbeenje dodatnog prihoda. Na podrujima sa loijim klimatskim i pedolokim karakteristikama, integrisanje poljoprivrede i turizma moe biti osnova za ublaavanje ruralnog egzodusa. U svetu ponuda u ruralnom turizmu raste po prosenoj godinjoj stopi od 6%, a u drugim vidovima turizma od 2%. Uee turizma u formiranju drutvenog proizvoda Srbije je nisko (oko 2,3 %). Drutveni proizvod po zaposlenom u turizmu je nizak. Ruralnim turizmom je obuhvaeno samo nekoliko desetina naselja. Sada postoji najvee interesovanje turista za Dragaevo i vojvoanske salae. Dalji razvoj ruralnog turizma uz interakcijske veze sa poljoprivredom je jedan od prioriteta tog razvoja. U svetu se oko 3% noenja inostranih turista ostvaruje u okviru ruralnog turizma. Ponuda agroturizma je takoe dosta skromna. Uee farmera koji pruaju i usluge agroturizma u ukupnom broju farmera u Grkoj iznosi samo 1%, u Francuskoj 3%, u

Faktori odrivog razvoja ruralnog turizma

Uticaj demografskih faktora na razvoj ruralnog turizma zavisi od gustine lokalnog stanovnitva, njegove starosne strukture, stope nataliteta, profesionalne orijentacije mladih, motivisanosti nezaposlenih turistikih strunjaka za rad u ruralnoj privredi. Broj stanovnika se sa aspekta odrivosti dovodi u vezu sa potronjom hrane, vode, drveta za preradu, energije, stvaranjem industrijskog i ostalog otpada. Pozitivan faktor razvoja ruralnog turizma je vitalnost ljudi u toj delatnosti. U Francuskoj je prosena starost farmera koji se bave i turizmom oko 40 godina. Najvei broj tih farmera ima od 20 do 100 hektara zemlje(2). Orijentacija ka ruralnom turizmu iziskuje napor u usklaivanju poljoprivrednih i turistikih aktivnosti. Negativno na razvoj ruralnog turizma moe uticati to da preko polovine ukupnog broja gazdinstava u naoj zemlji ima lanove starije od 60 godina. Sve su vanije tehnologije koje omoguavaju konzerviranje prirodnih resursa. Poslovna povelja za odrivi razvoj i Agenda 21 sadre principe vezane za ekoloki menadment, primenljive i u oblasti ruralnog turizma. To znai da treba voditi rauna o: ekolokim posledicama projekata koji se realizuju uvoenjem novih delatnosti, odgovornosti za zatitu ivotne sredine, bezbednosti proizvoda koji se koriste, minimiziranju negativnih efekata korienja resursa uz primenu ekoloki bezbedne tehnologije, strategiji ponaanja u sluajevima alarmantnog pogoranja kvaliteta okruenja. U naoj zemlji laboratorije ne mogu da utvrde ostatke svih pesticida, pa treba poboljati opremljenost laboratorija, radi ostvarenja potpunije kontrole. Teritorija u irem smislu obuhvata biodiverzitet, ljude, aktivnosti, vlasnitvo nad zemljitem. Aktivnost poumljavanja pozitivno utie na poboljanje mikroklime i poveanje odrivosti ruralnog razvoja. Zatita od erozija se moe postii poumljavanjem, rotacijom kultura koje se sade i sl. Erozioni procesi su ve zahvatili vie od 60% teritorije sredinje Srbije. umski poari su faktor koji negativno utie na ruralni tur-

* dr Sneana eki, vanredni profesor, Ekonomski fakultet, Ni

22

Nemakoj i Italiji 2%, u Holandiji 6%, u Austriji 8%(4). U Austriji je u planinskim podrujima dve treine farmi ukljuenih u turizam. Ruralni turizam se odvija na oko 80% teritorije Francuske a farmeri se u manjoj meri bave poljoprivredom a sve vie turizmom. Ovde se javlja problem uporedivosti podataka jer definicije agroturizma variraju od zemlje do zemlje.

Mere za realizaciju odrivog razvoja ruralnog turizma

Prema Agendi 21 za turistiku privredu iz 1995. godine posebnu panju treba posvetiti ouvanju vrednosti okruenja. Turistika ponuda ruralnih prostora ne sme ugroavati ivotnu sredinu. Na Samitu o odrivom razvoju odranom u Johanesburgu 2002. god. istaknuto je da se prirodni resursi troe za 20% veom brzinom od brzine njihovog obnavljanja. Predvieno je da e do 2050. godine odnos troenja i obnavljanja prirodnih resursa biti 11 puta pogoran. Zatita ekolokih sistema obuhvata zatitu morfosistema, pedosistema, hidrosistema, klimatskog sistema, biocenoza i antroposistema(5). U Vojvodini je poveana salinizacija i alkalizacija zemljita, a na Kosovu i Metohiji zemljite je ugroeno industrijom, rudnikim kopovima, odlaganjem jalovine i pepela(6).Ipak, oko 85% obradivog zemljita u Jugoslaviji je u posedu zemljoradnika, koji poslednjih godina koriste u proseku samo 50 kg mineralnog ubriva po hektaru. Korienje vodenica koje su davno postale raritet, samo je jedan element u proizvodnji bioloki vredne hrane, namenjene turistima. U naoj zemlji postoje uslovi za rast broja organskih gazdinstava, a ak oko 95% povrina u Zapadnoj Evropi nije pogodno za proizvodnju organske hrane. Razvoj ruralnog turizma treba da se bazira na adekvatnim zakonskim odredbama, kakve su, na primer, sadrane u francuskom zakonu iz 1990. godine. U naoj zemlji razvoj ruralnog turizma treba da ima pozitivan efekat na zapoljavanje mladih, ena i hendikepiranih osoba.Prema popisu stanovnitva iz 1991. godine 56% poljoprivrednog stanovnitva u sredinjoj Srbiji su ene. U Francuskoj u aktivnostima ruralnog turizma ene uestvuju sa 80%. U Srbiji se moe navesti pozitivan primer Dragaeva i Kotunia, a i Albanija ima pozitivne primere u tom pogledu. Od posebnog je znaaja da se mlada populacija, kljuni subjekt razvoja, aktivno ukljui u ostvarenje odrivosti. Finansijske resursi su vaan preduslov zatite prirodnog okruenja. Zatita od poplava podrazumeva ulaganja u izgradnju ili rekonstrukciju odbrambenih nasipa. Zatita voda je vana da se ne bi ponovio sluaj vedske, gde je zagaeno oko 20000 jezera.Stimulativne mere ekonomske politike za bavljenje odrivim ruralnim turizmom u prvom planu e biti mere kreditne politike. Krediti mogu biti namenjeni izgradnji ili poboljanju kvaliteta smetajnih kapaciteta za turiste. U Austriji se krediti za razvoj ruralnog turizma odobravaju sa rokom vraanja od 30 godina, sa 3 ili 4 godine grace perioda i kamatnom stopom od 1% ili bez kamate. Beneficirano finansiranje prua najpovoljnije uslove za pojedina podruja. Ruralni turizam zahteva minimum infrastruk-

ture i javnih slubi u lokalnim zajednicama. Razvoj turistikih zona ruralnih podruja treba da bude usklaen sa prostornim planiranjem. Te zone treba diferencirati na one u kojima je mogue razvijati odrivi turizam i one u kojima je teko to ostvariti. Da bi turizam bio odriv na ruralnom prostoru ne moe biti masovan, jer preveliki broj turista predstavlja rizik po kvalitet prirodnih resursa. Pogodni su manji smetajni kapaciteti koji su arhitektonski u skladu sa konkretnim ruralnim prostorom. Bezbedno odlaganje otpada u ruralnim podrujima treba reiti na adekvatan nain. Vaan preduslov odrivosti je korienje adekvatne energije i tednja neobnovljivih izvora energije. Pozitivan primer su vedska i Finska koje 15% energije koriste iz biomase. Organski otpaci iz biljne proizvodnje koriste se za sintezu biomase koja zamenjuje tene energente. Kao ekoloko pogonsko gorivo u poljoprivredi treba da se sve vie koristi biodizel. U Vojvodini se koristi energija vetra za navodnjavanje i pokretanje nekih ureaja. Podrku korienju alterantivnih izvora energije u Jugoslaviji moe da prui primena subvencija za korienje obnovljivih izvora energije, jer odrivost iziskuje odreene trokove. ak i jednodnevni seminari mogu pomoi zemljoradnicima da organizuju svoje aktivnosti u ruralnom turizmu. Turistiki strunjaci treba da osmisle sadraje seminara da bi oni bili prilagoeni potrebama zemljoradnika i nepoljoprivrednika koji su orijentisani ka ruralnom turizmu. Ukljuivanje strunjaka razliitih profila (arhitekata, ekologa, etnologa, res tauratora,nutricionista) je potrebno radi predstavljanja turistima zaboravljenih bogatstava odreenog ruralnog podruja. Ustanovljavanje menadmenta okruenja u ruralnim turistikim podrujima je sve znaajnije.

inicirati razvoj nekih grana poljoprivrede u irem smislu, na primer pelarstva. U razvijenim zemljama Evrope se vie radi o zameni poljoprivredne aktivnosti turizmom nego o dodavanju turistike aktivnosti poljoprivrednoj. Dohodak iz turizma moe da progresivno raste u odnosu na onaj iz poljoprivrede, a celokupni ruralni razvoj vodi poveanju ponude roba i usluga na ruralnim tritima.

Zakljuak

Ruralni i agrarni turizam su put u budunost za neka gazdinstva, uz obezbeenje orijentacije mlaeg stanovnitva ka toj aktivnosti. Mogu se i mikro i mala preduzea ukljuiti u razvoj odrivog ruralnog turizma. Ukljuivanje strunjaka novih profila jedan je od faktora razvoja ruralnih podruja i odrivog turizma. Odrivi turizam doprinosi poveanju konkurentnosti ponude sa ruralnih podruja i boljoj valorizaciji poljoprivredne proizvodnje. Da bi ruralni turizam postao odrivi biznis potrebno je ispunjenje nekih uslova. Mere podrke odrivosti ruralnog turizma mogu biti ekonomskog, pravnog, tehnolokog, edukativnog karaktera. Finansijsku podrku mogu da prue banke koje daju kredite za ruralni razvoj. To mogu biti mikro krediti. Selektivna poreska politika je takoe podsticajni faktor razvoja ruralnog turizma. Neophodna je i edukacija ljudi koji se ukljuuju u aktivnosti ruralnog turizma, radi stvaranja regiona konzerviranog biodiverziteta. Samo tako nee biti ugroeno zadovoljenje potreba turista na ruralnim podrujima. Takoe, obogaivanje ponude hrane bioloki vrednom hranom sastavni je element prelaska ruralnog turizma u odriv sistem. 1 Couvreur, M., et autres, (1999): Les mesures agri-environnementales mises an oeuvre en France, Economie rurale, SFER, No 249, Paris. 2 Boudy, J. F., Kervella(1990): Les PAM touristiques en 1987, Economie rurale, SFER, No 197, Paris. 3 Materijal sa seminara Seoski turizam u Evropi: iskustva i perspektive(jun 2002),Beograd. 4 Disez, N.,(1999): Agritourisme: logiques d`acteurs ou logiques de territoires?, Economie rurale, SFER, No 250, Paris. 5 Huber, M.,(1993): Process Oriented Modelling with GIS in Landscape Ecology, European Spans Users Meeting-Proceeding, Southempton. 6 Pavlovi, V.,(1995): Ekoloka alterantiva, Direktor, br. 4-5, Poslovna politika, Beograd. 7 Dragun, A., Tisdell, C(1999): Sustainable Agriculture and Environment, Northampton. 8 Le Goffe, Ph., Delache X.(1997): Impact de l`agriculture sur le tourisme, Economie rurale,SFER, No 239, Paris. 9 An Agenda For Leadership In Sustainable Development, (1999), Minnesota Sustainable Development Initiative. 10 eki, S., (2001): Znaaj komplementarnog razvoja agrara i ruralnog turizma, zbornik Ruralni turizam i odrivi razvoj Balkana, AEERT, Kragujevac. 11 Radmilovi, S., red.,(1996): Agrarni razvoj i izvoz, Financing Centar, Novi Sad.

Literatura

Mogunost poveanja turistike ponude

Mogunost irenja turistike sezone zavisi od poveanja raznovrsnosti ponude prateih aktivnosti. Vano je da na nekom ruralnom podruju postoji mogunost planinarenja, etnje prirodom i posete kulturno-istorijskim spomenicima i raznim kulturnim manifestacijama, bavljenja nekim nautikim, aero ili drugim sportom, speleolokim istraivanjima, lovom i ribolovom. Od znaaja je i duina radnog vremena trgovinskih i ugostiteljskih kapaciteta na ruralnom podruju. Povoljni uslovi za upranjavanje raznih hobija (i onih sa elementima avanturizma, kao to su paraglajding i splavarenje) obezbeuju veu privlanost dotle nepopularnih destinacija, to uveava i kvalitet ponude. Upranjavanje ovih aktivnosti treba da bude usklaeno sa principima odrivosti. Ponuda iz oblasti odrivog turizma treba da ima odreeni simbol kao znak visokog kvaliteta.Promocija ruralnog turizma u Srbiji nije bila dovoljna, a treba dopreti do to veeg broja potencijalnih korisnika te vrste turistikih usluga putem kataloga, broura, interneta. Ta promocija doprinee poveanju broja stranih turista to bi bilo zamena za nedovoljan izvoz poljoprivrednih proizvoda. Ruralni turizam ak moe

23

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Vratua, Vesna, Anastasijevi, N.* Rezime

Rad definie i analizira glavne elemente ureivanja pejzaa u zoni seoskih podruja Srbije, posebno istiui neophodne intervencije u postojeem biljnom svetu i inenjersko delovanje na one ive prostorne elemente koji presudno utiu na vizuelni i ekoloki, pa stoga i turistiki status seoskog pejzaa. Prikazani su neposredni ureivaki zadaci, uz isticanje veze izmeu njihovog reavanja i procesa turistikog unapreivanja prostora sela u uem (seoski stambeni deo) i irem smislu (neposredna i blia okolina). Rad pokazuje da se unapreivanjem vegetacijskih elemenata neposredne okoline stvara izvanredan, originalan, turistiki interesantan i samim tim optimalan okvir za odvijanje svih oblika turistikih aktivnosti na selu. Kljune rei: odrivi razvoj, seoski turizam, Srbija

Odrivi razvoj, ureivanje prostora i seoski turizam u Srbiji na poetku 21. veka

Abstract

Sustainable Development, Land Use Management and Rural Tourism in Serbia at the Beginning of the 21st Century Paper defines and analyses major elements of landscape management in rural regions of Serbia, specially focusing on necessary interventions concerning existing plants and engineering actions towards those living spatial elements which critically affect visual, ecological, and thus tourist status of rural landscape. Immediate management tasks are discussed, and the link between their resolution and the process of tourist improvement of rural areas in narrower (rural residential area) and broader (immediate surroundings) sense highlighted. Paper shows that enhancement of vegetative elements of the surroundings creates extraordinary, original, for tourists attractive and thus optimal frame for all types of rural tourist activities. Key words: sustainable development, rural tourism, Serbia

* dr Vesna Vratua, docent i dr Neboja Anastasijevi, vanredni profesor, Odsek za pejzanu arhitekturu i hortikulturu, umarski fakultet Univerziteta u Beogradu

notvo pokazatelja govori o sve slabijem interesovanju mladih da nastave ivot u rodnim selima Srbije. Sve manje kola, sve starija domainstva i sve vie naputenih kua i imanja karakteristika su mnogih nekad velikih i naprednih sela nae zemlje. ak i vrlo teka ekonomska decenija i predstojei muan proces tranzicije koji su posebno ugrozili gradove, nisu znatnije usporili procese laganog odumiranja sela. U tom kontekstu, realne nade pobuuje potencijal tzv. seoskog turizma i u naim uslovima, naroito stoga to kvalitet prirodnog okruenja i sutinske vizuelne vrednosti pejzaa gotovo itavog prostora Srbije i dalje predstavljaju vrednosti koje jesu ili mogu biti veoma atraktivne u turistikom smislu. Seoski turizam je realni adut revitalizacije velikog dela povrine Srbije, njenih mnogobrojnih manjih i veih seoskih prostornih celina, ako ne sasvim zamrlih, a ono veoma uspavanih. Razvoj turizma u ovim podrujima vrlo ozbiljno moe ugroziti pa i zaustaviti odlazak mladih, jer razvoj turizma danas znai stvaranje elementarnih uslova za jedan opti, znatno vii zajedniki komfor seoskih naselja. U takvim okolnostima mladi ljudi mogu nai ne samo ekonomske, nego i socio-kulturne motive da nastave ivot na porodinim ognjitima, u sredini u kojoj se opti kvalitet ivota stvarno pribliava onom nivou koji se danas u svetu smatra neophodnim. Znaaj razvoja seoskog turizma ogleda se i u injenici da savremeni turizam podrazumeva turistiko korienje relativno velikih povrina, irokih prostora (Stankovi, 1998), uvodei u turistiku ponudu elemente i kvalitete koji, kad je seosko prostranstvo u pitanju, ne mogu vie biti kao do sada izraeni samo tradicionalnim vezivanjem za pojam rekreacije u planinskim zonama i zimskim sportskim centrima, ma koliko oni i dalje bili atraktivni. Pravi seoski turizam, kad je o Srbiji re, moe postati realnost u svim njenim seoskim zonama. On se, kao i svaki savremeni oblik turizma mora odvijati kontinuirano, tokom veeg dela godine, mora imati svoje sezonske i infrastrukturne osobenosti, mora se zasnivati na inae bogatoj i vrlo interesantnoj tradiciji i mora ponuditi posetiocima one pejzane i antropogene atrakcije koje zaista, objektivno posmatrano, vredi videti i u kojima vredi boraviti. Samo u izrazito specifinim okolnostima ovako shvaen seoski turizam se moe zadrati na klasinim temeljima letnje, odnosno zimske turistike sezone. Kako u Srbiji takvih lokaliteta ima malo (sem nekoliko planinskih centara ijim se daljim ureivanjem moe jo uveati specifian vid skupe i ekskluzivne turistike ponude, meu kojima je Kopaonik najbolji primer), oigledno je da su u privrednom pogledu mnogo znaajniji potencijali koje sadre seoska podruja u celini, kao i da njihovo turistiko ureivanje ima iri drutveni znaaj. Bez toga, mnoga od sela na zapanjujue velikom prostoru Srbije, po svoj prilici nastavie postepeno da nestaju. Posmatrajui turistiki potencijal seoskog podruja u principu, realno je na poetku treeg milenijuma pretpostaviti da zagovornike i zaljubljenike u seoski turizam u Srbiji nee jo dugo privlaiti relativno niska cena odmora i/ili emotivna vezanost za stari kraj. To je jo jedan argument da se unapreivanju turizma na seoskim podrujima Srbije prie na jedan novi nain; on, meutim, dovodi seoske predele u status svojevrsnih, inenjerski i plan-

erski nastalih visokodekorativnih pejzaa, i to uz uvaavanje ekolokih elemenata odrivog razvoja i principa ureivanja predela, kao prve i u svakom pogledu najvanije inenjerske refleksije navedene sintagme (Vratua i Anastasijevi, 1999). Ureivanjem predela koji tradicionalno pripada seoskom stanovnitvu Srbije mora se postii njegovo stvarno vizuelno, ekoloko, pa i turistiko unapreivanje. Intervencije moraju biti pre svega posledica dobro prouenih prirodnih potencijala odreene zone - vrednovanje i unapreivanje postojeeg mikroreljefa, vegetacije, vodenih tokova i nasleene infrastrukture. Inenjerske intervencije mogu uiniti mnogo, praktino sve to uopte i jeste mogue u preobraanju ovih u Srbiji najznaajnijih turistikih potencijala u zone stvarne i opipljive pejzane i turistike vrednosti, ali samo ako se rezultati istraivanja koriste nepristrasno, a pre svega struno. Najzad, treba rei da je u svakoj sredini ureenoj po principima pejzanog pristupa lake organizovati turistike aktivnosti tipino seoskog duha i osobenosti: osmiljene etnje po okolini sa obilascima oblinjih znamenitosti, uz njihovo prethodno rekognosciranje, vrednovanje i obradu; simbolino ali za turiste vrlo atraktivno uee u obavljanju sezonskih radova; sistematska i turistima okrenuta revitalizacija starih zanata (grnarski, ilimarski, opanarski): unapreivanje tradicionalnog amaterskog slikarstva, knjievnog rada, seoskog pozorinog amaterizma; organizovano uee u otkrivanju i prikupljanju retkih i ugroenih vrsta biljaka, kao i lekovitog bilja, primeraka minerala, sitne i simpatine faune (leptirova, pueva, rakova), itd.

Stanje seoskog pejzaa u Srbiji danas

Nastojanja da se intenziviraju aktivnosti vezane za revitalizaciju seoskih podruja nae zemlje sem turistike imaju i druge motive. Lagano zamiranje mnogih sela prouzrokovano je veim brojem vrlo specifinih i u posebnim okolnostima nastalih uzroka. U nekim nedovoljno rentabilnim poljoprivrednim zonama seoske aktivnosti pa i ivot sam praktino je zamro. U drugim sluajevima izgradnjom nerentabilnih ili neatraktivnih industrijskih objekata degradirana je ivotna sredina i unitene neke znaajne komparativne prednosti pejzaa, a da to ipak nije dovelo do obnavljanja interesovanja itelja za nastavljanje ivota i stvaranje porodice. Ima i posledica inae dobronamernih nastojanja u prolosti da se pobolja struktura i osobenost itavog kraja, to je dovelo do karakteristinih izmena pejzaa (izgradnja puteva, pruga, brana, akumulacija, itd.), posle kojih su ivotni uslovi postali jo manje privlani. U mnogim takvim prilikama manje ili vie nemilosrdno unitavani su umski resursi, vee i manje umske povrine, veoma privlani umarci sastavljeni od visokokvalitetnih i vizuelno izvanredno vrednih stabala autohtonih vrsta drvea, dok do planiranog i zacrtanog obnavljanja unitenih uma najee nije dolazilo. Naprotiv, u pretenom broju sluajeva poklanjana je samo periferna panja unapreenju korienja (umerena sea) i smiljenoj obnovi umovitih zona ili pojedinanih grupa drvea podjednako znaajnih za odravanje karakteristinog seoskog pejzaa i razvitak turistike privrede. Procesu nestajanja umskih povrina nije mogla da se suprotstavi ni inae pozna-

24

ta injenica da se i u podrujima pod umom moe uspeno razvijati proizvodnja tzv. zdrave hrane, tako da se takvi potencijali po pravilu nisu se smatrali dovoljno perspektivnim da bi pokrenuli proces revitalizacije unitenih umskih ekosistema. Zbog svih tih razloga mnoge ume u seoskom podruju Srbije dovedene su do stepena manje ili vee ugroenosti, zaputenosti ili nestajanja. Tako je i onde gde ih jo ima njihova izuzetna turistikorekreativna potencijalna i stvarna vrednost postala niska, onemoguavajui ih da budu destinacija u ponudi lokalnih turistikih organizacija, pa ak ni dovoljno atraktivne u pejzanom pogledu (Bunuevac, 1977). Prvi zadatak u njihovom preureivanju jeste njihova botanika analiza i na njoj zasnovana struna inenjerska obnova. Zatim sledi iskusan pejzani arhitekta, ureiva predela, koji treba da unese posebne sadraje u standardnu umsku sastojinu, pretvarajui je u ureenu, turistikoj poseti prilagoenu zonu pod umom. Relativno brzo obnovljene zone postaju veoma atraktivan pejzani okvir za raznovrsne aktivnosti kojima je konani cilj privlaenje turista, to u sluaju mnogih polupustih seoskih podruja Srbije moe imati izuzetno veliki znaaj u reafirmisanju izvornih vrednosti sopstvenog zaviaja, pogotovo kod mladih ljudi koji poslednjih decenija suvie esto svoju budunost vide samo izvan svog mesta roenja ili detinjstva.

Istraivake delatnosti koje prethode turistikom ureivanju seoskih predela

Kad je jedan od ciljeva revitalizacije seoskog podruja njegovo pretvaranje i u turistiki interesantnu zonu, utvrivanju konkretnih i potencijalnih prirodnih inilaca lokalne sredine mora se pokloniti ozbiljna panja. Zakljuke treba doneti samo na osnovu analize rezultata dobijenih pomou tanih, konstatovanih efekata i procene svakovrsnih koristi od organizovanja takve specifine privredne aktivnosti, od koje se istovremeno moe i iveti. Turistika privreda vrlo retko moe brzo doneti opte blagostanje lokalnoj populaciji, pa se njenim uspostavljanjem i organizovanjem u prvom redu postiu dopunske koristi u ekonomskom pogledu. Meutim, realno odreena osnovna privredna aktivnost, omoguuje dimamian i samostalan razvoj turizma kao dopunske delatnosti. Po prirodi stvari jasno je da se pod osnovnom privrednom delatnou u seoskom podruju Srbije podrazumeva proizvodnja hrane, koja se i neposredno moe vezati za sekundarnu, turistiku delatnost. Ova veza postoji zbog sve prisutnije potrebe turista da osim uobiajene ishrane (standardni hotelski pansion u veini turistikih objekata Srbije primer je neukusne i neinventivne ponude) konzumiraju lokalne prehrambene proizvode, nekad u vanpansionskoj potronji, a povremeno i kao iskljuivi vid prehrane, posebno ako oni imaju osobine tzv. zdrave i ekoloki bezbedne hrane. S tim u vezi, oigledno je da seoska podruja u nezagaenim ili malo ugroenim sredinama (to, kad se uporedi sa okolinom veih gradova, moe imati snagu pravila i kao takvo vaiti za seosku sredinu uopte) mogu atraktivan izvor kvalitetne i zdravstveno bezbedne hrane pronai u intenzivnom i smiljenom korienju

specifinih umskih proizvoda ili mnotva lekovitih (umskih i livadskih) biljaka. Akcenat istraivakog rada koji treba da utvrdi potencijale za ovu proizvodnju mora da bude stavljen na lokalno autohtono drvenasto i jagodiasto voe, kao i na mnogobrojno lekovito bilje. U tome poslu postoji izuzetno snana tradicija koja se tokom tekih godina gotovo nezavisno od optih kretanja u poljoprivredi snano razvijala u Srbiji. Takoe su vrlo znaajni istraivaki radovi koji bi stimulisali proizvodnju gljiva i meda, to podrazumeva ne samo njihovo sakupljanje, nego i preradu, a nekad i iri plasman. Neophodna su takoe potpuna saznanja o ekolokim i antropogenim iniocima koji fundamentalno definiu karakter predela (klimatski uslovi, makro i mikroreljef, karakter i stanje zemljita, dendroloke i fitocenoloke osobenosti, stepen degradacije i mogunosti obnove visoke i niske okolne vegetacije, saobraajna struktura, postojea i nedostajua energetska infrastruktura, stanje zagaenosti okoline, broj, demografske karakteristike i potencijali lokalnog stanovnitva, itd.), kao i analiza sa gledita potrebe/potranje na domaem i inostranom tritu. Kao i kod obnove umskih sastojina, tek u skladu sa preciznim odgovorima na sva ova pitanja treba obaviti preliminarni izbor odgovarajuih tipova umskih proizvoda za koje se moe pretpostaviti da e uz najmanje ulaganja i najjednostavnije mere nege i zatite dati najvei uspeh. Iako se tokom rada na terenu stie uvid u stepen zainteresovanosti lokalnog stanovnitva za ovaj vid angaovanja, u okvir istraivanja treba ukljuiti i sprovoenje vie ciljnih anketa, a u skladu s njihovim rezultatima predvideti i efikasno organizovati elementarnu edukaciju preko dobro organizovanih radionica. Neposrednim, linim afirmisanjem naunih radnika u izboru perspektivnog izvora prihoda, kao i odgovornim ohrabrivanjem zainteresovanih pripadnika lokalne zajednice za primenu (ili bar probne pokuaje) utvrenih preporuka, stvara se iroka osnova za promenu stavova o neprofitabilnosti lokalnog podruja i omoguuje zainteresovanom delu lokalne populacije da svoje komparativne prednosti ponudi posetiocima, prelazei postepeno u potpunosti na takav vid privreivanja i obezbeivanja sopstvene egzistencije (Suboti, 1998). Istraivanje ovakve vrste mora da sadri i predlog svih mera za ublaavanje ili eliminisanje (eventualno konstatovanih) nepovoljnih uslova sredine (poslednjih godina u ruralnim sredinama sve izraenija zagaenja vode, zaputanje i degradacija zemljita). Neophodno je u okviru rezultata istraivanja formulisati i svaki trenutno prikriveni ili potencijalno ugroavajui inilac kao posledicu aktivnosti u kojima lokalno stanovnitvo neposredno ne uestvuje. Istovremeno, moraju biti istraeni i svi oblici korienja buduih revitalizovanih vrednosti lokalne sredine. To podrazumeva utvrivanje stvarnih mogunosti proirenja potencijalnih trita i za proizvode i za turistike vrednosti u irem smislu. Kao i u stvaranju svakog dobrog biznis plana, i ovde se kvantifikuju svi pozitivni efekti: ostajanje na selu, poveano zapoljavanje stanovnitva, prodaja i izvoz specifinih gotovih proizvoda, poboljanje i proirenje turistike ponude. Oni e dati i mnogo znaajnije odgovore o

veliini socio-ekonomskih, psiholokih, obrazovnih i drugih efekata.

Zakljuci

Vei deo seoskog podruja Srbije, posebno u brdsko planinskoj zoni, nema u ovom trenutku determinisane potencijale za organizaciju odgovarajue proizvodne delatnosti, kao ni rekognoscirane uslove za iri razvoj tzv. seoskog turizma. Potreba da se ovo stanje prevazie pokazuje se kao jedna od ansi Srbije u budunosti. Ona je takve prirode da bi se mogla iskoristiti bez velikih i sloenih intervencija u prostoru, koje u materijalnom smislu ne bi predstavljale suvie veliko optereenje. Turistiki znaaj seoskih podruja Srbije je zbog geografskih i ekolokih inilaca realno izuzetno veliki. Ne samo to se u mnogim zonama moe revitalizovati tradicionalan pitoreskni pejza ove balkanske zone, interesantan i domaim i stranim gostima, nego se u jednom irem smislu organizacija biljne ili poljoprivredne proizvodnje moe smatrati jednim od realnih, ekonomski prihvatljivih i socioloki neophodnih mera koje drava mora preduzeti da bi se zaustavilo razaranje seoskih zajednica u Srbiji. Naroiti znaaj u ovom procesu ima formiranje takvog stanja svesti u kome se ivot na selu po svojim sociourbanistikim osobinama pribliava ivotu u gradskoj sredini, inei ga atraktivnim za mlade ljude. Prisustvo turista u veem delu godine svakako je jedan od elemenata koji sem ekonomskog ima i bitan socioloki kvalitet. Zelenilo kao osnovni pejzani element seoskog podruja Srbije mora da predstavlja osnovni geografski, ekoloki i vizuelni okvir u procesu pretvaranja pojedinih podruja iz zaostalih i naputenih u turistikoprehrambene zone koje se karakteriu specifinom proizvodnjom zdrave hrane, kvalitetne vode i postojanjem svojevrsnih turistikih atrakcija. Ukoliko umska podruja ve postoje, ona se moraju urediti i revitalizovati prema pravilima koje diktira umarski inenjering, a tamo gde ih nema, moraju se iznova izgraditi. Slinu ulogu imaju i zelene povrine u seoskim zonama. Njihov ukupni znaaj utvruje pejzani arhitekt, koji je neposredno odgovoran da njihovo funkcionisanje to pre postane proporcionalno njihovoj veliini i kondiciji pojedinanih biljaka. Najzad, treba podsetiti da se samo uz postojanje zelenila moe oekivati da pojam odrivi razvoj kad je o ovoj problematici re ne predstavlja samo puku teorijsku sintagmu ili temu beskonanih kabinetskih rasprava.

Literatura

Bunuevac, T. (1977): ume erdapskog rediona Dunava i turizam. Glasnik umarskog fakulteta, serija C, No 39, 1-24. Stankovi, S. (1998): Turizam i prostor, komplementarnost i kolizije. Turizan 2/98, 11-15 Suboti, S. (1988): Uticaj turistiko-ugostiteljske delatnosti na promene fitziko-geografskih elemenata planinskog prostora Srbije. Turizam, 2, 130-132 Vratua, V., Anastasijevi, N. (1999): Arhitektonskourbanistike funkcije zelenih povrina. Zbornik radova Ekoloka istina, Zajear, 80-84

25

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Crnogorac, .* Rezime
Cilj rada je da ukae na neke prirodnogeografske odlike brdsko - planinskog prostora Republike Srpske i mogunosti njihove turistike valorizacije. Istovremeno, rad razmatra i mogunost racionalnog korienja potencijala brdsko - planinskog prostora. Zatitu i unapreenje postojeih potencijala (yemljite, vode, vazduh, flora i fauna i dr.) i zatitu ovjeka. Dugi vremenski period ljudske civilizacije, do polovine XIX vijeka, visoke planine i njihove privlanosti bile su nepoznate - nedostupne gradskom stanovnitvu. Pojavom i razvojem alpinizma interes za njih se naglo poveava, ali tek zadnjih decenija XX vijeka planinski turizam postaje znaajna privredna grana. Dio brdsko - planinskog prostora Republike Srpske i FBiH je znaajno transformisan zahvaljujui razvoju zimsko - sportskog turizma nakon XIV zimskih olimpijskih igara (Sarajevo 1984. god.). Minuli rat je zaustavio taj proces, nadamo se nakratko. Da bi uistinu bio u funkciji razvoja turizma, brdsko - planinski prostor zahtijeva (is)trajna i nauno obraena istraivanja. Stav je mnogih naunika i strunjaka da su planine naa ekoloka rezerva, a o korienju planina se mora govoriti iskljuivo sa stanovita zatite. Kljune rijei: brdsko - planinski prostor, transformacija prostora, planinski turizam, integralna zatita planina

Zatita brdsko-planinskog prostora Republike Srpske u funkciji razvoja turizma

Abstract

The Protection of the Hilly - Mountainous Regions of the Republic of Srpska With the Function of Development of Tourism The goal of this work is to point out some natural - geographic features of the hilly - mountainous regions of the Republic of Srpska and possibilities of their valorization for touristic purposes. At the same time, this work deals with a possibility of a rational exploitation of these regions, protection and advancement of the existing potentials (land, water, air, flora and fauna etc.) and protection of a man. For a long period, until the second half of the 19th century, high mountains and attractions were unknown and unreachable to the urban population, It was by appereance and development of Alpinism that the interest for them increased enormosly, but mountain tourism has only been recognised as important economy branch for the past two or three decades. A part of the hilly - mountainous regions of the Republic of Srpska and FbiH was significantlytransformed due to development of winter sports tourism after the XIV Winter Olympics in Srajevo 1984. The last war stopped that process, hopefully for a short period of time. In order to obtain a function of development of tourism the hilly - mountainous regions demand durative and scientific research. A lot of scientists and experts from this field consider mountains and ecological reserve, pointing out that the exploitation of mountains can be discussed only with a strong concern of their protection. Key words: hilly - mountainous regions, transformation of regions, mountain tourism, integral protection of mountains

urizam se, u svjetskim razmjerima, odlikuje prvenstveno masovnou i selektivnou. Osim nekih prisilnih migracija, u istoriji ljudskog drutva teko je nai primjer migracija stanovnitva kakva se manifestuju turistikim kretanjima. Nastojanje ovjeka da zadovolji niz potreba (zdravstvenih, kulturnih, rekreativnih, sportskih, manifestacionih i dr.) dovelo je do penetracije turizma na cjelokupnom prostoru nae planete. Za dio ljudske populacije to je znailo proirivanje osnove privrednog razvoja, ali unoenje novih elemenata u ivotnu sredinu. Turistika kretanja, osim to su zahvatila dobar dio nae planete, postaju i bitan segment kulturno-civilizacijskog areala mnogih regija i drava. Ta kretanja uslovljena su promjenama u nainu ivota, eljom (radoznalou) za upoznavanjem novih (nepoznatih) prostora i sve to uz aktivan odmor u kvalitetnoj (zdravoj) ivotnoj sredini koja je, treba li to spominjati, fizionomski i funkcionalno razliita od one u vlastitoj lokalnoj sredini. Za turizam koji se u raznim regijama i dravama shvata na razliite naine, obino se kae da predstavlja dinaminu pojavu. Ta dinaminost zahtijeva potrebu praenja i valorizovanje pozitivnih i negativnih posljedica u prirodi i drutvu. Razvoj turizma treba pratiti i u formi njegove odrivosti, a to proizilazi iz odnosa koji ima prema ivotnoj sredini. Nepobitna je injenica da gotovo sve drave, na poetku treeg milenijuma, tee razvoju turizma. To nedvosmisleno ukazuje da su njegovi pozitivni efekti (poboljanje ivotnog, ekonomskog i kulturnog standarda stanovnitva turistikih prostora) daleko ispred negativnih. Uvaavajui svjetske turistike tokove, ali i realnosti proteklog (ratnog) perioda na ovim geografskim prostorima, Republika Srpska koncepciju turistikog razvoja zasniva na stepenu svog opteg razvoja, na zdravstvenoj, sportskoj i kulturnoj komponenti-na postojeim prirodnim i antropogenim vrijednostima koje su u Republici Srpskoj i Federaciji BiH brojne i raznovrsne. Poseban podsticaj turistikim kretanjima na geografskom prostoru Bosne i Hercegovine treba da donese period mira. Napori da se smanjenjem carinskih i pasokih formalnosti privuku turisti doveli su i do negativnih pojava: ulaska velikog broja migranata iz azijskih i afrikih drava kojima je cilj Zapadna Evropa.

sportova, lova i ribolova, odnosno rekreacije i odmora u najrazliitijim oblicima. Ne treba zaboraviti da su prirodnogeografske odlike nekih planina Bosne i Hercegovine omoguile odravanje Zimskih olimpijskih igara. Planinski turizam, koji treba da valorizuje prirodnogeografsku osnovu brdsko-planinskog prostora, je relativno nova, mlada i propulzivna privredna grana na geografskom prostoru Bosne i Hercegovine. Za planinske prostore turizam je u pravom smislu infrastrukturni element, koga prate putevi, stambeni objekti, iare, trgovaka mrea, dok planinskim iteljima pribliava trite, mijenja njihove vijekovne tradicije i poveava im ivotni standard. Na primjeru Alpa uoeno je da dobro voeni i organizovani centri planinskog turizma su uinili unosnim dotadanje zanimanje domicilnog stanovnitva: stoarstvo, prerada stonih proizvoda, domaa radinost, tradicionalni zanati i dr. Organizovani centri planinskog turizma mogu zaposliti viak seoskog stanovnitva i tako odigrati veliku ulogu u demografskoj stabilizaciji brdsko-planinskog prostora. Jedan od najvrijednijh segmenata turistike ponude Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine predstavljaju olimpijske planine-Jahorina, Trebevi, Igman i Bjelanica. Spadaju u red najviih i najljepih planina Dinarskog sistema. Prirodnogeografska osnova, izgraenost, nivo i kvalitet infrastrukturnih sadraja, odreuje njihov poloaj na turistikom tritu jugoistone Evrope. Posebnu turistiku vrijednost Republike Srpske ine nacionalni parkovi Kozara i Sutjeska. Nacionalni park Sutjeska, iz reda onih kulturnih vrijednosti koje prevazilaze okvire jedne drutvene zajednice, svrstan je u liste posebno evidentiranih nacionalnih parkova svijeta i predstavlja unikatnu vrijednost nasljea Republike Srpske. Oba nacionalna parka se odlikuju izuzetnim prirodnim vrijednostima i ljepotama koje se ogledaju u raznolikim oblicima pejzaa-od pitomih dolina, gustih umskih kompleksa, preko planinskih panjaka i visokog kra, do visokih i razuenih planinskih masiva.

Prirodne vrijednosti kao turistika ponuda

Posebnu geoloko-morfoloku specifinost brdskoplaninskog prostora predstavljaju speleoloki objekti: jame i peine. Veina ovih objekata nisu dovoljno istraeni, prvenstveno zbog njihove nedovoljne pristupanosti. Istraivanjem i valorizacijom realizovale bi se mogunost i obogaivanja turistike ponude usmjerene u pravcu zadovoljavanja specifinih oblika tranje-speleoloki turizam. Klima je direktna i indirektna turistika vrijednost. Direktna je kada se koristi za helioterapiju i zimske sportove na snijegu, a indirektna kada djelujui na hidrografske objekte, reljef, biljni i ivotinjski svijet uslovljava mnoge njihove turistike komponente. Danas se u velikoj mjeri posebna panja poklanja lijeenju oboljelih i rekreaciji zdravih osoba, njihovim boravkom i aklimatizacijom na planinama. Planine su veoma pogodne za lijeenje izvjesnih koronarnih bolesti arterioskleroze i tonzilita, kao i nekih nervnih oboljenja. U turistikoj teoriji i praksi rijeke su hidrografski objekti naglaene rekreativne turistike vrijednos-

Prirodnogeografska osnova brdskoplaninskog prostora

Poznato je da prirodne vrijednosti geografskog prostora Bosne i Hercegovine, izraene geomorfolokim, hidrografskim, klimatskim i biogeografskim odlikama, predstavljaju u cjelini kvalitativnu osnovu za razvoj vie oblika kontinentalnog turizma. Pomenute odlike omoguavaju da se razvije kvalitetna i raznovrsna turistika ponuda. Ako se zna da su najznaajniji prirodni resursi Republike Srpske termo-mineralne vode, rijeke, planine, nacionalni parkovi i rezervati prirode sa raznovrsnom florom i faunom, tada najveu perspektivu na ovim prostorima imaju: banjski, planinski, tranzitni turizam uz vjerski i manifestacioni. Planine, kao turistika vrijednost, predstavljaju znaajan turistiki potencijal Republike Srpske, ali u uslovima sasvim drugaijeg tretmana nego to je sadanji. Turistiki potencijal brdsko-planinskog prostora prua uslov za razvoj razliitih vidova zimskih

* dr edomir Crnogorac, docent, PMF, Banja Luka, Duica Krivokua, ass., PMF, Banja Luka

26

ti. Smatramo da ovi hidrografski objekti mogu biti komplementarni sadraji u ukupnoj turistikoj ponudi brdsko-planinskog prostora Republike Srpske. Rijeke ovog prostora odlikuju se prvenstveno estetskim i kuriozitetnim svojstvima turistike privlanosti. U njima nije mogue kupanje i plovidba, niti razvoj nautikog turizma, ali se mogu valorizovati kroz razvoj ribolovnog, sportsko-manifestacionog i ekskurzionog turizma. Turistiku vrijednost rijeka brdsko-planinskog prostora poveavaju vodopadi, slapovi, izvori, vrela, meandri, klisuraste i kanjonaste doline kojim teku. Naalost dobar dio nabrojanih objekata jo uvijek je nedostupan masovnijoj posjeti turista. Biosfera, kao oblast aktivnog ivota organizma, ispoljava se i kao velika direktna i indirektna turistika vrijednost. Dva bitna elementa biosfere su biljni i ivotinjski svijet sa odgovarajuim znaajem za turizam. Omoguuju neke specifine vrste turizma: lovni, ribolovni, foto safari i sl.

koja nisu u stanju da zadovolje ni minimalne kriterije za pruanje turistikih usluga. Drutveni i lini ivot seoskog satnovnitva je jo veoma daleko od ukljuivanja u turistiku ponudu. To su uglavnom sela razbijenog tipa locirana oko snanijih izvora. Njihov poloaj je odreen lokalnim uslovima topografske povrine. U veini sluajeva arhaian stil gradnje kua i materijal koji se koristi (kamen, drvo, slama) pokazuju da ti ljudi jedva ekaju da zauvijek napuste planinski prostor. Saobraajno loe povezani sa veim centrima, sa putevima koji su i do est mjeseci neprohodni (snijeg, klizita, putna erozija), devastirana u minulom graanskom ratu, ova naselja se polako gase, jedno po jedno. U njima ostaju, uglavnom, staraka domainstva, jer selo mladima ne prua minimum garancije za bolje sutra-takva je opta slika brdsko-planinskog prostora Bosne i Hercegovine.

Antropogene turistike vrijednosti

Problemi i zatita brdsko-planinskog prostora

Po sloenosti prirode (kontrasnou prirodnih uslova) i osjetljivoj meuzavisnosti geografskih pojava i procesa planine su najkompleksnije prostorne cjeline nekog geografskog prostora. Za mnoge ljubitelje prirode planine su ekoloka rezerva, one predstavljaju resurs o ijem se korienju mora govoriti iskljuivo sa stanovita zatite. Planine su nametnule i svest o integralnoj zatiti prirode, pa i zatiti ivotne sredine u celini. Zatitom planina, naime, istovremeno stavljamo pod reim zatite biljni svet, vode i vazduh-tri najvanija elementa za ivotu ljudi. Ouvana priroda planina je snaan amortizer i za sve ekoloke ekscese u susednim ravnicama i kotlinama (1,19). S druge strtane, razvoj turizma je uslovljen kvalitetom ivotne sredine; stepen ouvanosti ivotne sredine direktno utie na razvoj turizma u odreenom prostoru, posebno ako je u pitanju rekreativni turizam. Meutim, i planine su, do jue oblasti sa dobro zatienom prirodom, zahvaene promjenama koje su realna neminovnost. Stoga je potrebno preduzeti mjere zatite da se ne bismo vrlo brzo nali pred nerjeivim problemima. Jedan od osnovnih problema brdsko-planinskog prostora je sve izraenija i, ini se, nezaustavljiva migracija mladih iz sela u grad. Ta migracija je doprinijela da planinski prostor (p)ostaje prazan, bez radno sposobnih ljudi, sa preovlaujuom starakom populacijom. S obzirom na prirodne uslove brdsko-planinskog prostora moe se dosta stanovnitva privredno aktivirati (poljoprivreda i turizam), ali kako mladi ne vide svoju egzistenciju i perspektivu ni u poljoprivredi, a ni u turizmu, oni masovno naputaju selo. Dravni i lokalni mehanizmi taj proces ne uspijevaju da zaustave-pa se moe zakljuiti da je selo zapostavljeno. Odlazak mladih, radno sposobnih stanovnika u gradove (ili u inostranstvo) doveo je do smanjivanja produktivnosti seoskog stanovnitva, zbog ega se prirodni resursi i kapacitet brdsko-planinskog prostora ne koristi koliko je to mogue. Drugi aktuelan problem je odnos prema umama. Ne treba posebno objanjavati ta za turizam predstavlja neprimjerno unitavanje umskih kompleksa. U pravu su autori koji opominju da savremeno ovjeanstvo jo uvijek nije shvatilo cjelovitost znaaja uma. Njih je u svijetu, ali i na naim geografskim prostorima, sve manje i manje. Uloge i funkcije uma su i od ireg znaaja za nau planetu. U literaturi je navedeno oko stotinu funkcija uma, a najznaajnije su: proizvodnja kiseonika, stanite mnogobrojnih vrsta, stabilizacija procesa u biosferi, tite od dejstva vjetra, smanjuju zagaenost vazduha, sprijeavaju poplave i sue i dr. Naalost u toku minulog rata, a i posle njega, znaajne povrine pod umama u brdsko-planinskom prostoru su unitene. To je uzrokovalo destrukci-

Kulturno-istorijsko nasljee brdsko-planinskog prostora Republike Srpske, i Bosne i Hercegovine u cjelini, u irem smislu odraz je istorijskih prilika. Istorijski periodi odreivali su sve ostale uslove, te tako i znaaj odreenih regija. Za intenzivan razvoj turizma znaajna je pravilna turistika valorizacija antropogenih turistikih motiva. Ona mora uvaavati potrebu zatite spomenika kulture i drugih vrijednosti, jer samo dobro ouvani, restaurirani i zatieni antropogeni turistiki motivi predstavljaju pravu turistiku vrijednost. Nasljee materijalne kulture u brdsko-planinskom prostoru odlikuje se univerzalnou i izrazitim humanistikim proimanjem. Arheoloke turistike vrijednosti datiraju jo iz praistorijskog periodaivot na ovim prostorima traje jo od neolita. Veliki turistiki znaaj (mogli bi da) imaju srednjovjekovni gradovi, srednjovjekovni nadgrobni spomenici (nekropole steaka), manastiri i dr. Treba naglasiti da brdsko-planinski prostor odlikuju i zanimljive etnografske turistike vrijednosti. One su u osnovi komplementarne, kako sa drugim antropogenim, tako i sa brojnim turistikim privlanostima. Doprinose obogaivanju sadraaja turistikog boravka i ostvarivanju veih ekonomskih i vanekonomskih efekata turizma.

je, spiranje i pojave erozije na ogoljelom zemljitu. Jo nije istraeno koliko je nestankom uma na ovim prostorima uniteno izdani. Za razvoj turizma nestanak uma znai pojaane mjere zatite od erozije i gubitak estetskih i dekorativnih vrijednosti prostora. U uslovima opte pauperizacije Republike Srpske i Federacije BiH borba za ouvanje uma predstavlja veliki izazov sadanje generacije-kako sauvati prirodu buduim generacijama? Kod erozivnih procesa, prema svojstvima pokrenutih masa, uoavaju se slijedee pojave u brdsko-planinskom prostoru gdje je posjeen umski pokriva: klizita i soliflukcije, blatne bujice, sipari i odroni. Na kraju, treba rei da su sve prisutnije izmjene topografskog ambijenta pod dejstvom ovjeka. Ve je 1935. godine uveden u nauku termin tehnogeneza koji je Fersman definisao kao ukupnost hemijskih i tehnikih procesa stvorenih dejstvom ovjeka, koji dovode do preraspodele hemijskih masa u Zemljinoj kori. U destrukciji geoloke sredine (koja je sve evidentnija) ovjek uestvuje na slijedee naine (prema M.Baboviu): kopanjem, buenjem, miniranjem, ime se mijenja izgled ambijenta, reim voda, stabilnost terena, posebno padina i sl.; graenjem raznovrsnih objekata (naselja i infrastrukturni sistemi)ime se mijenjaju fizikomehanika svojstva stijenskih masa i izazivaju druge posljedice; uputanjem raznih tenosti i gasova, ime se stimuliu procesi koji dovode do izmjene ambijenta; svjesnim intervencijama, kao to je obrada poljoprivrednog zemljita. Na osnovu dosadanje prakse moe se zakljuiti da sam proces geolokih istraivanja nema velikog uticaja na ivotni ambijent, jer su neuporedivo znaajnije posljedice primjene istraivakih rezultata.

Zakljuak

Stanovnitvo i seoska naselja

Bitni elementi turistike valorizacije brdsko-planinskog prostora su seoska naselja, i ne treba ih zapostavljati kod turistike valorizacije. Uloga im je najee dvojaka: mogu biti izvor snabdijevanja turistikih centara poljoprivrednim proizvodima i mogu biti motiv za ljetni i zimski boravak turista. U savremenim turistikim opcijama procjenjuje se niz parametara: tip i veliina seoskog naselja, poloaj, saobraajna povezanost, broj kua i domainstava koja su spremna da se bave turizmom kao osnovnom i dopunskom djelatnou i dr. Istraujui brdsko-planinski prostor Republike Srpske, i to deo koji obuhvata mogunosti najznaajnije turistike ponude, doli smo do zakljuka da je on praktino bez seoskih naselja koja bi mogla predstavljati centre organizovanog turizma. Kod zimskog turizma to ima i odreene prednosti (npr. vea povrina ski terena, efikasnija intervencija na ureenju ski staza i sl.), ali kod ljetnog turizma osjea se nedostatak seoske komplementarnosti sa prirodnim ambijentom. S druge strane, strogo determinisana prirodnogeografska osnova brdsko-planinskog prostora pogodna za turizam odlikuje se malim brojem seoskih naselja i stanovnitva u njima. U terenskim istraivanjima evidentirali smo naselja, uglavnom, po obodu sportskorekreativnih zona-sa stambenim i ekonomskim objektima, koncentracijom ljudi i proizvodnom djelatnou

Najznaajniji prirodni resursi Republike Srpske su termo-mineralne vode, rijeke, planine, nacionalni parkovi i rezervati prirode, i na toj prirodnogeografskoj osnovi treba graditi turistiku ponudu. Planinski turizam, koji treba da valorizuje prirodne vrijednosti brdsko-planinskog prostora, kao nova i mlada privredna grana suoava se s nizom tekoa. To su: depopulacija brdsko-planinskog prostora i gaenje seoskih naselja; neadekvatan odnos prema umama (pretjerana sjea) doveo je do pojave klizita i soliflukcije, sipara i odrona, a destrukcija geoloke sredine dovela je do promjene izgleda ambijenta, do nestabilnosti terena i drugih procesa koji dovode do izmjena ambijenta. Poseban problem u razvoju planinskog turizma, u duem vremenskom periodu, predstavljaju minsko-eksplozivna sredstva iji se taan broj i precizna lokacija na geografskom prostoru Bosne i Hercegovine jo uvijek ne zna. Da bi brdsko-planinski prostor zaista bio u funkciji razvoja turizma poslednji je as da se preduzmu adekvatne mjere zatite ovog prostora. Dosadanji dravni i lokalni mehanizmi zatite nisu dali oekivani rezultat. 1. Transformacije brdsko-planinskih prostora Jugoslavije, Zbornik referata jugoslovenskog simpozijuma, Geografski pregled XXXV, Sarajevo, 1991. 2. Babovi, M., Geologija i zatita ivotne sredine, Nauna knjiga, Beograd, 1992. 3. ivkovi, Z., Priroda: alpinizam, aklimatizacija i logorovanje, Beograd, 1979. 4. ukanovi, M. , ivotna sredina i odrivi razvoj, Elit, Beograd, 1996. 5. Babi, V., Olimpijske planine Bosne i Hercegovinegeografsko-turistike odlike, diplomski rad, Prirodno-matematiki fakultet, Banja Luka, 2002.

Literatura

27

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Vui, Sonja, Ranelovi, Marija, orevi, D.* Rezime

Turizam predstavlja jedan od vodeih privrednih sektora koji belei najvei rast. On je znaajan izvor dohotka, zapoljavanja i bogatstva za mnoge zemlje. Medjutim, dok turizam doprinosi ostvarivanju znaajnih ekonomskih koristi za mnoge zemlje, regione i zajednice, njegova rapidna ekspanzija ima destruktivni uticaj na prirodnu sredinu i negativne drutveno-ekonomske posledice. Degradacija prirodnih resursa predstavlja ozbiljan problem u regionima u kojima je turizam razvijen. Stimulisanje razvoja odrivog turizma je od kljunog znaaja za maksimiziranje drutvenoekonomskih koristi i minimiziranje njegovih negativnih dejstava na prirodnu sredinu.

Odrivi turizam kao potreba savremenih turistikih kretanja

Uticaj turizma na ivotnu sredinu
Dok sa jedne strane turizam doprinosi ostvarivanju ekonomske koristi, njegova brza ekspanzija je praena i tetnim uticajima po okruenje. Najznaajniji negativni uticaji turizma na ivotnu sredinu su: - uticaj na prirodne resurse - generisanje zagadjenja i otpada - nanoenje teta ekosistemu (Neto, 2002) Medjutim, ne samo da nekontrolisana turistika ekspanzija dovodi do degradacije ivotne sredine, ve i degradirana ivotna sredina postaje konica razvoju turizma. Ekoloki osetljiva podruja su takodje pogodjena neadekvatnim turistikim aktivnostima. Sve aktuelniji razvoj ekoturizma posveuje veliku panju zatiti i ouvanju ekoloki osetljivih podruja. Podjednako osetljiv sistem u planinskim podrujima je takodje ugroen zbog popularnih turistikih aktivnosti. Jedan od najozbiljnijih problema u zemljama u kojima je razvijen planinski turizam, a u kojima nema dovoljno energenata, je sea uma i korienje drva za ogrev za potrebe turizma. To se odraava i na lokalni ekosistem ali i na eroziju i stvaranje klizita. U veini planinskih regiona, malim ostrvima, priobalnim podrujima i drugim ekoloki osetljivim mestima koje poseuju turisti postoji uverenje da negativni uticaj turizma na prirodnu sredinu moe da u krajnjem sluaju pogodi i samu turistiku industriju. Postoji veliki broj podataka o ivotnom ciklusu turistikih destinacija (njegova evolucija od otkria, preko razvoja do njegovog opadanja). Negativni uticaj intenzivnih turistikih aktivnosti na kvalitet prirodnih resursa i ekosistema takodje dovodi u pitanje opstanak turistike industrije u tim mestima. Turizam u nekim destinacijama moe znaajno da utie na globalne ekoloke probleme kao to je globalno zagrevanje. Nauna istraivanja su pokazala da ljudske aktivnosti poinju da menjaju prosenu temperaturu atmosfere. Preme Treem izvetaju IPCC (Medjunarodni panel za klimatske promene UN) oekuje se da e prosena temperatura atmosfere biti poveana od 1.4 do 5.8 C 2100. godine u odnosu na 1990. godinu. Zabrinjavajua posledica globalnog zagrevanja je poveanje opteg nivoa mora, za koje se procenjuje da e porasti 9 do 90 cm do 2100. godine. Znaajan porast nivoa mora moe ozbiljno da ugrozi turistike aktivnosti u primorskim predelima i malim ostrvima to se manifestuje kroz: - eroziju obala, - gubitak zemljita i poseda ukljuujui i turistike pogodnosti, - raseljavanje ljudi, - poveanje rizika od oluja, poplava, - visoke finansijske trokove za sanaciju tih podruja. Oekuje se da globalno zagrevanje nee uticati samo na turizam u primorskim predelima ve i na planinama usled promene klimatskih uslova za zimske turistike aktivnosti.

Abstract

Tourism is one of the largest and fastest growing industries in the world. It is increasingly important source of income, employment and wealth in many countries. International tourism now accounts for a larger share if foreign exchange receipts and export earnings than any other industry in the world. But, while tourism provides considerable economic benefits for many countries, regions and communities, its rapid expansion has also had detrimental environmental and socio-cultural impacts. Natural resource depletion and environmental degradation associated with touris, for example, are often serios problems in tourism-rich regions. The paper argues that the promotion of sustainable tourism development is essential for maximizing its socio-economic benefits and minimizing its environmental impact.

Uticaj na prirodne resurse

Uticaj ivotne sredine na razvoj turizma

Pored resursa koji troi lokalna zajednica kao to su energija, hrana i sirovine, turizam dodatno vri pritisak na zemljite, vodu i resurse mora. Intenzivni razvoj turizma bez adekvatnog sistema planiranja korienja zemljita moe da znatno ugrozi prirodne pejzae, da dovede do gubitka umskog ekosistema i vlanosti terena kao i erozije tla. Razvoj turizma u primorskim podrujima, koji podrazumeva izgradnju hotela, aerodroma i puteva, moe da dovede do erozije plaa i degradacije zemljita. Raspoloiva voda za korienje u poljoprivredi, rudarstvu, domainstvima postaje jedan od kritinih prirodnih resursa. Ubrzana ekspanzija turizma utie na dodatno smanjenje raspoloivosti voda u mnogim podrujima. Nedostatak vode predstavlja ograniavajui faktor za budui razvoj turizma u primorskim oblastima i malim ostrvima, koji ionako imaju ograniene mogunosti za korienje vode. Intenzivan razvoj primorskih i okeanskih turistikih aktivnosti kao to su ronjenje, ribolov, preti da ugrozi koralne grebene i ostale morske resurse. Medjutim, ugroenost morskih resursa ujedno predstavlja ozbiljnu pretnju buduem razvoju primorskog i okeanskog turizma.

Generisanje zagadjenja i otpada

I pored ogromne potronje prirodnih i ostalih lokalnih resursa turistika industrija doprinosi velikom zagadjenju i stvaranju otpada. Reavanje problema generisanja vrstog otpada koji stvara turistika privreda naroito predstavlja veliki problem za zemlje u razvoju i regione koje nemaju mogunosti za njihovo adekvatno odlaganje. Ne uzimajui u obzir zagadjenje pijae vode zbog neadekvatnog odlaganja smea, turistike aktivnosti dovode do kontaminacije zemljita usled gomilanja vrstog otpada i kontaminacije morske vode i primorskih podruja zbog zagadjenosti kojoj doprinose hoteli, luke... Relativno visok nivo potronje energije u hotelima (klima uredjaji, grejanje, kuvanje) kao i gorivo koje se koristi za transport u turistike svrhe takodje znaajno doprinosi lokalnoj zagadjenosti vazduha. Lokalna zagadjenost vazduha i postojanje buke destimulie posetu turista u nekim destinacijama.

Odrivi turizam

Nanoenje tete ekosistemu

* mr Sonja Vui, asistent, Marija Ranelovi, asistentpripravnik, Dejan . orevi, asistent-pripravnik, Ekonomski fakultet u Niu,

Intenzivne turistike aktivnosti u prirodi destruktivno utiu na biljni i ivotinjski svet, naroito u podrujima u kojima infrastruktura nije adekvatno pripremljena za absorbovanje masovnog turizma. Nekontrolisane turistike aktivnosti ugroavaju divlji svet i dodatno vre pritisak na ugroene vrste.

U zemljama i regionima u kojima je turizam najpropulzivniji i glavni sektor razvoja javljaju se problemi ouvanja ivotne sredine. Iz tih razloga je neophodno podrati razvoj odrivog turizma kako bi se minimizirali negativni uticaji na ivotnu sredinu i obezbedilo efikasno upravljanje prirodnim resursima. Koncept odrivog turizma nastao je u okviru Programa za odriv razvoj Ujedinjenih Nacija. Sutina koncepta odrivog turizma je u tome da treba upravljati svim resursima na nain kojim se u potpunosti podmiruju ekoloke, drutvene i estetske potrebe uz ouvanje kulturnog nasledja, osnovnih ekolokih procesa, biolokog diverziteta i sistema za podrku ivota. Realizacija koncepta odrivog razvoja turizma zahteva pokretanje niza dravnih aktivnosti na naion-

28

alnom, regionalnom, lokalnom kao i medjunarodnom nivou. S tim u vezi od velikog znaaja je: a) promovisanje nacionalnih strategija za odrivi razvoj turizma, ukljuujui decentralizaciju naina upravljanja okruenjem na regionalnom i lokalnom nivou, b) kombinovana primena kontrolnih mehanizama i ekonomskih instrumenata, c) pruanje podrke turistikoj industriji i d) promovisanje odrivog razvoja turizma na medjunarodnom nivou. Generalno posmatrano, osnovni zadatak vlada veine zemalja je efikasno inkorporiranje planiranja i razvoja turizma u globalnu strategiju odrivog razvoja. Na primer, strategije regionalnog razvoja za podruja koja raspolau vodenim potencijalima, a koja su od velikog znaaja za razvoj turizma na tim podrujima, trebalo bi da ukau na sve mogunosti njihovog efikasnog iskoriavanja. Politika drave koja je usmerena na promociju domae turistike industrije i stimulisanje priliva inostranih direktnih investicija, trebalo bi da bude adekvatno koncipirana kako bi se minimizirali potencijalni negativni efekti turizma na ivotnu sredinu i obezbedilo efikasno korienje prirodnih resursa. Efikasno upravljanje razvojem turizma zahteva decentralizaciju upravljanja turizmom na regionalnom i lokalnom nivou. U tom pogledu, nacionalni i lokalni organi vlasti bi trebalo da jasno definiu strategiju upravljanja razvojem odrivog turizma. Odrivi turizam se moe sprovoditi dobro odabranom kombinacijom dravnih politika, ukljuujui instrumente direktne regulacije i instrumente trinog mehanizma, kao i finansijske stimulacije. Glavni izazov za vladu predstavlja pronalaenje optimalne kombinacije kontrolnih i ekonomskih instrumenata u cilju ouvanja prirodnih resursa i efikasne zatite okruenja. Direktni instrumenti za realizaciju ideje odrivog turizma obuhvataju korienje kontrolnih mehanizama kao to su planiranje korienja zemljita i upravljanje primorskom zonom. Od velikog znaaja je i transparentna primena regulative o ivotnoj sredini u turistikom sektoru, vodei rauna o obimu i tipu turistikih aktivnosti. U zatienim podrujima, kao to su nacionalni parkovi i prirodna nasledja, turistike aktivnosti treba usmeriti na ouvanje biolokog diverziteta i ekosistema. Pored ovih, drava moe da koristi i ekonomske instrumente za promovisanje odrivog turizma, ukljuujui i udaljene regione koji ne raspolau ad-

ekvatnim institucionalnim kapacitetima za regulisanje okruenja. Pokazalo se da trini mehanizmi efikasnije deluju u procesu upravljanja okruenjem nego dravna kontrola, ak i na globalnom nivou. Sve dok turistika industrija troi veliku koliinu prirodnih resursa, ekonomsko vrednovanje oskudnih lokalnih resursa, uz eliminisanje subvencija koje dodatno podstiu nekontrolisanu potronju, bi omoguilo da se stvarni troak tih resursa inkorporira u turistike aktivnosti. Odredjivanje pravih cena, na primer energije i vode, doprinelo bi efikasnijem korienju i upravljanju tim resursima (F. Neto, NRF). Ekonomski instrumenti kao to su turistike takse i porezi se mogu iskoristiti u cilju internalizacije trokova ivotne sredine, a samim tim i poveanju njene zatite. Kao to je poznato, jedan od glavnih nedostataka trinog mehanizma je da se trokovi okruenja, kao to je zagadjenje, ne ukljuuju u cene dobara i usluga. U slobodnoj trinoj ekonomiji, ekonomske individue nastoje da maksimiziraju sopstvenu korist ili profit, tako da se eksterni trokovi ne ukljuuju u cenu. Neukljuivanje trokova okruenja u ukupne trokove proizvodnje dovodi do njihove neefikasne alokacije. U proteklih deset godina jedan od glavnih izazova za medjunarodnu zajednicu je pruanje pomoi zemljama u razvoju kako bi njihova turistika industrija postala konkurentnija bez nanoenja tete prirodnim resursima i teta po okruenje. Ovo podrazumeva, izmedju ostalog, veu tehniku i finansijsku pomo, razvoj ljudskog potencijala, izgradnju institucija i transfer ekoloki istih tehnologija. Medjunarodna zajednica preferira korienje zamenu duga za prirodu- svopova, preko kojih zemlje u razvoju otkupljuju deo svog duga uz diskont od zemalja kreditora to je uslovljeno time da odredjeni iznos u lokalnoj valuti investira u projekte zatite okruenja.

moe minimizirati primenom planiranja razvoja i upravljanja turistikim aktivnostima. Glavni izazov za medjunarodnu zajednicu je ne samo minimiziranje negativnih uticaja turizma, ve i maksimiziranje ekonomskih koristi koje bi trebalo da doprinesu zatiti ivotne sredine i odrivom korienju prirodnih resursa. Eko-turizam je jedan od segmenata turistikog sektora koji belei najbri rast. Postoje mnoga neslaganja o samom preciziranju termina eko-turizam. Opte prihvaeno je da se pod tim pojmom podrazumevaju: - svi oblici prirodnog turizma koji uvaavaju i prirodni svet i prirodnu batinu - aktivnosti koje su usmerene na minimiziranje tetnih uticaja oveka na prirodu i drutveno-kulturno okruenje, - zatita prirodne i kulturne imovine i poveanje bogatstva celokupne zajednice. Ukoliko nemamo dobro postavljen sistem planiranja, upravljanja i praenja, koncept eko-turizma se moe iskoristiti u komercijalne svrhe, pa ak i da podri ekoloki tetne aktivnosti turista u prirodnoj sredini. U uslovima nepostojanja adekvatne fizike infrastrukture i dovoljnih kapaciteta za absorbovanje masovnog turizma, osetljiva podruja i okeanski eko-sistemi zemalja u razvoju mogu biti preplavljeni velikim brojem turista. Neodrive eko-turistike aktivnosti mogu da u velikoj meri nanesu tetu prirodnoj sredini od koje zavise. To je najznaajnija razlika izmedju eko-turizma i odrivog turizma. Dok je ekoturizam segment turizma koji se iskljuivo zasniva na prirodnoj osnovi, dotle se principi odrivog turizma primenjuju na sve oblike turistikih aktivnosti i sve segmente turistike industrije. 1. F. Neto (2002), Sustainable Tourism, Environmental Protection and Natural Resource Management: Paradise on Earth?, United Nations 2. The Third Assessment Report of IPCC consists of three volumes: Climate Change 2001: The Scientific Basis; Climate Change 2001: Impacts, Adaptation and Vulnerability; and Climate Change 2001: Migration 3. F. Neto, Market-based mechanisms for controlling global emissions of greenhouse gases, Natural Resources Forum, vo. 19, no.3, pp. 179-91.

Literatura

Zakljuak

U budunosti se oekuje da turistiki sektor ostvaruje visoku stopu rasta usled poboljanja ivotnog standarda, porasta dohotka i slobodnog vremena, smanjenja putnih trokova i poveanja kvaliteta transportnih usluga. Ovakav rast se nee odraziti samo na poveanje kvaliteta turistikih usluga, ve i na maksimiziranje ekonomske koristi i porasta ivotnog standarda u veini zemalja. Istovremeno, to je ogranieno negativnim drutvenokulturnim i uticajem ivotne sredine na te zemlje, koji se

29

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Vasileska, Angela* Rezime

U okviru kompleksnih limnolokih istraivanja projekta Antropogeni uticaj na kvalitet vode severozapadnog dela Ohridskog jezera (RadodaSruga) , tokom 2000 i 2001 god. odreivana je aktivnost fosfataza odnosno indeksa fosfatazne aktivnosti kao i broj heterotrofnih bakterija, parametri koji su vrlo dobri indikarori antropogenog zagaenja u litoralnoj vodi pojedinih lokaliteta severozapadnog dela Ohridskog jezera. Kljune rei: Ohridsko jezero, fosfatazna aktivnost, eutrofikacija, turizam

Abstract

Fosfatazna aktivnost kao parametar monitoringa organskog zagaenja vode i uticaj turizma na vode severozapadnog dela litoralnog regiona Ohridskog jezera

In the frames of complex limnological investigation of project Antropogenic influence of water quality of north-western part of Lake Ohrid (RadodaStruga), during 2000-2001 phosphatase activity and Index of phosphatase activity , number of heterotrophic bacteria which are very good indicators for antropogenic pollution in the littoral water of some localities of north-western part of Ohrid Lake. Key Words: Lake Ohrid, phosphatase activity, eutrophication, turism

hridsko jezero je najvee i najdublje jezero u Desaretskoj jezerskoj grupi od jezerske Egejske zone. Locirano u jugozapadnom delu R. Makedonije ovaj makedonski biser nalikuje na komad mora istrgnut iz okeana i baen izmeu nedostupnih planina to ga opkruuju sa svih strana (Stankovi, 1959). Njegova silina, veliina koja prekriva prostor od okolo 350 km2, i duinom od preko 30 km2 sa pravom dozvoljavaju da ovo jezero ponese epitet makedonsko slatkovodno more. Sa najveom dubinom od 288,7 m, odnosno prosenom dubinom od 163,7 m Ohridsko jezero je jedno od najveih i najdubljih jezera na jugu Evrope. Stankovi (1960) Ohridsko jezero nalikuje na muzej ivih fosila koji predstavlja refugium za brojne slatkovodne organizme iji se bliski oblici u irem regionu Balkanskog Poluostrva i Srednje Evrope mogu se nai samo u fosilnom obliku. Duga istorija njegovog opstanka, okarakterizovana sa geografskom izolacijom i relativnom konstanstantnou ivotnih uslova, omoguuje ovam prirodnom akvateriumu da se odlikuje sa vrlo specifinom autohtonom biocenozom u kojoj vrlo znaajno mesto zauzimaju veliki broj endemiih i reliktnih vidova. Zbog toga Ohridsko jezero i grad Ohrid kao kulturan, duhovan i turistiki centar R. Makedonije predstavljaju svetsko kulturno blago pod zatitom Uneska od 1980 god. Sa stabilizacijom stanja nae zemlje postoje velike anse da turizam jezera opet zaivi i veliki broj turista, domaih i stranih opet posete ovaj grad. Zapravo, cilj turizma kao specifine privredne delatnosti je povean profit, meutim isti vrlo negativno utie na kvalitet ivotne sredine. Veliki broj subjekata u turizmu (masovnost i ekspanzivnost) bez izuzetka podrazumevaju poveanje komunalnog smea, koje se neadekvatno i nekontrolisano odlae i tako predstavlja potencijalnu opasnost u zagaivanju povrinskih voda.

Materijal i metode

Uzorci vode za mikrobioloke analize (enzimska aktivnost) uzimani su tokom 2000. i 2001. godine, a obraivane u mikrobiolokoj laboratoriji Hidrobiolokog zavoda u Ohridu, sa pet lokaliteta severozapadnog litoralnog regiona Ohridskog jezera i to ispred naselja Radoda i Kalita, ispred kampova Livadite i As i sa povrinskog isteka jezera kod Struge. U tim uzorcima vode odreivana je fosfatazna aktivnost originalnog uzorka i aktivnost u filtratu ovih uzoraka (ekstracelularna aktivnost). Enzimska reakcija se odvijala u puferu na 30 o C. Reakciona meavina sadrala je 0,3 cm3 supstrata (5% p-nitrofenilfosfat u sterilnoj destilovanoj vodi), 0,3 sm3 sterilnog TTA pufera (0.33 M trisa, 0,33M TES( N- tris(hidroksimetil)-2-aminoetan sulfonske kiseline i 0,33M siretne kiseline; pH je podeavan sa 1N HCL i 10 N NaOH) i 2,4cm3- uzorka vode. Reakcija je zavravana dodavanjem 0,1cm3 10N NaOH posle inkubacije od 1h za originalni uzorak na 30o C ( Flint & Hopton kaj Matavulj,1986).

Rezultati i njihovo razmatranje

U okviru projekta Antropogeni uticaj na kvalitet vode severozapadnog dela Ohridskog jezera (Radoda- Struga) u mikrobiolokoj laboratoriji bilo je predvieno odreivanje enzimske aktivnosti vode, konkretnije fosfomonoester-hidrolaza (kiselih, neutralnih i alkalnih) kod vodenih mikroorganizama. Opredeljivanje enzimske aktivnosti je jedna savremena biohemijska metoda koja se po prvi put primenjuje na Ohridskom jezeru i omoguuje kvantifikaciju transformacije polutanata prisutnih u ispitivanom uzorku vode sa stane organotrofne komponente vodene mikroflore. Budui da poveana koncentracija kompleksnih organskih polutanata indukuje produkciju i povean nivo aktivnosti ovih enzima, stepen njihove aktivnosti u vodi odraava nivo hetrotrofne aktivnosti u vo-

Tab. 1. Aktivnost kiselih, neutralnih i alkalnih fosfataza, indeks fosfatazne aktivnosti i kategorizacija vode prema Matavulju, 1986. u uzorcima kolekcioniranih 21. avgusta 2000. god.
Lokalitet Radoda Livadite Kalita Drim Aktiv.kis. fosfataze (mol/s/dm3) 1.71 0.35 0.32 0.15 1.16 Aktiv. neut. fosfataza (mol/s/dm3) 0.87 0.77 1.07 1.01 1.07 Aktiv. alkal. fosfataza (mol/s/dm3) 0.67 0.77 0.75 0.70 0.81 Indeks fosfat. aktiv. (mol/s/dm3) 1.082 Kategorizac. spored Matavulj, 1986 II-III (umereno zagaena) II B (slabo zagaena) II B (slabo zagaena) II-III (umereno zagaena)

0.63 IIB (slabo zagaena) 0.75 0.62 1.02

* Mr Angela Vasileska, mlai asistent, Fakultet za turizam i ugostitejlstvo, Ohrid, R Makedonija

Eurotel

30

di prisutnih mikroorganizama i posredno ukazuje na koncentraciju organofosfornih polutanata. Poto je ovaj tip organskih jedinjenja relativno proporcionalno zastupljen u ukupnim kompleksnim polutantima, nivo fosfatazne aktivnosti vode oslikava stanje ukupnog organskog optereenja vodenog ekosistema (Petrovi et al. 1998). Od gore iznetih rezultata u Tab. 1,2,3 moe se konstatirati da indeks fosfatazne aktivnosti vode Ohridskog jezera u istraivanim lokalitetima kretao se od 0.16 mol/s/dm3 (I-II ista) u vodi isteka jezera kod Struge do 1.23 mol/s/dm3 (II -III kategorija (umereno zagaena) u vodi koja je bila kolekcionirana iz lokaliteta Radoda oktomvra meseca. Prema kategorizaciji Matavulja 1986. god. voda u svim istraivanim lokalitetima tokom avgusta bila je u II B kategoriji (slabo zagaena), sa izuzetkom u lokalitetu Eurotel i Radodi gde u istom periodu voda je bila sa kvalitetom od od II - III kategoriji (umereno zagaena). Iz iznetih rezultata na Sl. 1 moe se primetiti da indeks fosfatazne aktivnosti ima dosta veu vrednost tokom letnjeg perioda. To je svakako rezultat poveanog prisustva organskih materija u vodi pojedinih lokaliteta, kao i rezultat poveanja temperature koja ubrzava intenzitet biohemiskih transformacija u vodi. Svakako i naselja i turistiki objekti locirani na severozapadnoj obali Ohridskog jezera imaju svoj udeo u zagaenju, naroito u letnjem periodu kada usled poljoprivrede dolazi do koncentriranja lokalnih turista. Lokoska (2000), isto tako, u vodi lokaliteta Kalita, isteka sa jezera i kod Eurotela u avgustu 2000. god. evidentirala veliki broj koliformnih bakterija i NBK je dostigo do 24 000 bakt.l-1 to govori o jaem optereenju vode polutantima fekalnog porekla. U toku istraivanog perioda oito je poveanje fosfatazne aktivnosti vode tokom letnjeg perioda ispred hotela Eurotel. Na Sl. 1 evidentna je razlika u Indeksu fosfatazne aktivnosti u Avgustu 2000. i Avgustu 2001. god. Ova razlika se isto manifestuje u broju hetrotrofnih bakterija koji su u Avgust 2000. bili zastupljeni sa brojnosti od 632 bakt.ml-1, dok u avgustu 2001 god. zastupljenost ovih indikatora organskog optereenja bila bezmalo trostruko manja i iznosila je 282 bakt.ml-1. Vakvo stanje najverojatnije je rezultat poznate neprijatne situacije u R. Makedoniji i teroristikih akcija velikoalbanskih bandi zbog ega je 2001. god. bila godina izuzetno slabog turizma ili skoro i da ga nije bilo. S obzirom da je severna obala Ohridskog jezera prikljuena u kolektorski sistem, to nam daje za pravo da zakljuimo da optereenost vode nutrientima dolazi uglavnom od masovne poseenosti plaa sa strane lokalnog i turistikog stanovnitva.

Tab. 2 Aktivnost kiselih, neutralnih i alkalnih fosfataza, indeks fosfatazne aktivnosti i kategorizacija vode prema Matavulju, 1986. u uzorcima kolekcioniranih oktobru (25.10.2000. g.)
Lokalitet Radoda Livadite Kalita Drim Eurotel Aktiv.kis. fosfataze (mol/s/dm3) 0.93 0.45 0.19 0.3535 0.0505 Aktiv. neut. fosfataza (mol/s/dm3) 0.81 0.64 0.47 0.7406 0.4376 Aktiv. alkal. fosfataza (mol/s/dm3) 1.97 2.51 1.33 0.86 0.52 Indeks fosfat. aktiv. (mol/s/dm3) 1.23 1.20 0.66 0.65 0.33 Kategorizac. Prema Matavulju, 1986 II-III umereno zagaena II-III umereno zagaena II-B slabo zagaena II-B slabo zagaena II-A zadovoljavajue ista

Tab. 3 Aktivnost kiselih, neutralnih i alkalnih fosfataza, indeks fosfatazne aktivnosti i kategorizacija vode prema Matavulju, 1986. u uzorcima kolekcioniranih u martu (28.03.2001. g.)
Lokalitet Radoda Livadite Kalita Drim Eurotel Aktiv.kis. fosfataze (mol/s/dm3) 0 0 0 0 0 Aktiv. neut. fosfataza (mol/s/dm3) 0.43 0.22 0.39 0.084 0.35 Aktiv. alkal. fosfataza (mol/s/dm3) 0.29 0.56 0.54 0.39 0.66 Indeks fosfat. aktiv. (mol/s/dm3) 0.24 0.26 0.31 0.16 0.34 Kategorizac. prema Matavulju, 1986 I-II ista II-A zadovoljavajue ista II-A zadovoljavajue ista I-II ista II-A zadovoljavajue ista

Tab.4: Aktivnost kiselih, neutralnih i alkalnih fosfataza, indeks fosfatazne aktivnosti i kategorizacija vode prema Matavulju, 1986. u uzorcima kolekcioniranih u junu (16.06.2001. g.)
Lokalitet Radoda Livadite Kalita Drim Eurotel Aktiv.kis. fosfataze (mol/s/dm3) 0 0 0 0 0 Aktiv. neut. fosfataza (mol/s/dm3) 0.10 0.40 0.83 0.101 0.49 Aktiv. alkal. fosfataza (mol/s/dm3) 0.24 0.47 1.13 0.37 0.66 Indeks fosfat. aktiv. (mol/s/dm3) 0.11 0.29 0.66 0.43 0.39 Kategorizac. prema Matavulju, 1986 I-II ista II-A zadovoljavajue ista II-B slabo zagaena II-A zadovoljavajue ista II-A zadovoljavajue ista

tor organskog optereenja osobeno antropogenog, sa masovnom (2000. god.) i minimalnom (2001. god.) turistikom sezonom govore o neophodnosti ureivanja turistikih lokaliteta svime to je potrebno za maksimalnu zatitu kvaliteta vode Ohridskog jezera. 1. Lokoska, L., Novevska,Vasileska, A., (2001): Mikrobioloki aspekt kvaliteta vode severozapadnog dela Ohridskog jezera. 30 konferencija o aktuelnim problemima zatitu voda Zatita voda 2001 Arangelovac, 12-15 juni 2001.r: 207-215 2. Petrovi O., Gajin S., Petrovi O., Matavulj M., Radnovi D., Svirev Z. (1998): Mikrobioloko ispitivanje kvaliteta povrinskih voda. Institut za biologiju. Novi Sad, 108. 3. Matavulj, M.(1986): Nespecifine fosfomonoesterhidrolaze mikroorganizama i njihov znaaj u kruenju fosfora u akvatinim stanitama. Doktorska disertacija, Sveuilite u Zagrebu, Prirodoslovno-matematiki fakultet. 4. Matavulj M., Bokorov M., Gajin S., Gantar M.,

Literatura:

Zakljuci

Tokom 2000. i 2001. god. kolekcionirane su sezonske probe sa severozapadnog dela litoralnog regiona Ohridskog jezera i u tim uzorcima odreivana je aktivnost kiselih, neutralnih i alkalnih fosfataza. Prema indeksu fosfatazne aktivnosti i predloenoj kategorizaciji po Matavulju 1986. kvalitet vode u tim lokalitetima kree se od I-II kategorija (ista) do II-III kategorija (umereno zagaena) tokom letnjeg perioda kad postoji dosta intenzivna turistika sezona. Razlike u indeksu fosfatazne aktivnosti kao i u broja heterotrofnih bakterija koji su dobar indika-

Stojilkovi S., Flint K.P.(1990): Phosphatase activity of water as a monitoring parameter.Water science and Technology, 22(5): 63-68. 5. Matavulj M., Gajin S.,Petrovi O., Radnovi D., Svirev Z., Tama I., Bokorov M. (1996): Fosfatazna aktivnost kao parametar monitoringa organskog zagaenja voda. Konferencija Zatita voda ,96 Ulcinj:340-345. 6. Stankovi, S., (1959): Ohridskoto Ezero i negoviot iv svet. Kultura Skopje 7. Stankovi, S., (1960): the Balkan Lake Ohrid and its living world. -W. Junk, Den Haag, Monogr. biol. 9, 357 pp. 8. Miti, V., & Pateva, S., (2002): Fitoplankton i hlorofil a u vodi litoralnog regiona severo-zapadnog dela Ohridskog jezera ispred hotela Eurotel- 31 Konferencija o aktuelnim problemima korienja i zatite voda Voda 2002 Vrnjaka Banja, 11-14 jun, p: 205 9. Vasileska, A., & Novevska, V., (2001b): Enzimskata aktivnost kako parametar vo procenuvaweto na kvalitetot na vodata od litoralot na Ohridskoto Ezero. Zbornik na rabotite. Hidrobioloki zavod. Vol (34)No.1: 9-112

31

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Crnogorac, , Toi, R.* Rezime

Cilj rada je da se, u skladu s raspoloivim podacima, analizira ekoloki kvalitet povrinskih voda hidrografskih turistikih motiva i uticaja tog kvaliteta na odrivi turizam Republike Srpske. Zbog specifinosti rijene mree Republike Srpske, ouvanje, zatita i poboljanje kvaliteta voda esto zavisi i od eksternih faktora. Na teritoriji Republike Srpske dominantne su tranzitne vode, posebno one koje potpadaju pod meunarodno vodno pravo. To oteava korienje vodotoka za vodosnabdijevanje, hidroenergetiku i, posebno, za turizam. Vei dio vodotoka Republike Srpske su prirodni hidrografski objekti naglaene rekreativne turistike vrijednosti. Kao samostalni i komplementarni turistiki motivi, u strategiji razvoja odrivog turizma Republike Srpske, rijeke omoguuju razvoj kupalinog, ribolovnog, sportsko-manifestacionog, kulturno- manifestacionog i ekskurzionog turizma. Brojne ljudske aktivnosti i prirodne pojave i procesi poveavaju mogunost zagaenja vodotoka i podzemnih voda. Da bi se ouvali ekoloki parametri povrinskih voda, neophodni za njihovu turistiku valorizaciju, potrebno je razviti gustu mreu osmatrakih mjesta. To treba da postane globalni sistem praenja kvaliteta voda Republike Srpske i FBiH, a iz njega e se kasnije razvijati svi drugi programi i projekti. Kljune rijei: kvalitet povrinskih voda, odrivi turizam, monitoring

Kvalitet povrinskih voda u Republici Srpskoj u funkciji odrivog turizma

Abstract

The Quality of The Surface Waters in the Republic of Srpska in the Function of Viable Tourism The goal of this work is to analize, in accordance with the available date, the ecological quality of the surface waters hydrigraphic touristic motives and influences of that quality on the viable tourism of the Republic of Srpska. Due to the specifical features of the river network of the Republic of Srpska, preservation, protection and improvement of the quality of waters often depend on external factors. On the territory of the Republic of Srpska transit waters are dominant, especiallythose that are subject of the international water law, which makes it harder to exploit them for water supply, hydroenergy and tourism in particular. The most of the water flows of the Republis of Srpska are natural hidrographic objects of the emphasired recreational aand touristic values. The rivers, as independent and complementary touristic motives in the strategy of the development of bathing, fishing and other forms of tourism. Numerous human activities and natural phenomena and processes increase the possibility of pollution of waterflows and ground waters. To preserve the ecological parameters of the surface waters, which are necessary for their touristic valorization, it is necessary to establish a dense network of observation points. It should become a global system for monitoring water quality in the Republic of Srpska and FBiH, from which all other programmes aand projects will emerge later on. Key words: quality of surface waters, viable tourism, monitoring

videntno je da voda, kao jedan od osnovnih faktora za opstanak ovjeka, naizgled jeftina i neiscrpna sirovina, u cijelom svijetu brzo nestaje, pa se s pravom upozorava na krizu vode. Njena potronja direktno je proporcionalna sa porastom broja stanovnika, rastuim ivotnim standardom, rastuom privredom, potrebom za navodnjavanje i dr. Moe se slobodno rei, na poetku novog milenijuma, da je sve vie prisutna svijest o tome da voda nije neiscrpan resurs. Time su posredno i neposredno ugroene sve vodoprivredne oblasti sa preko deset vodoprivrednih grana. Krizu vode uspjeno generie kriza globalnog otopljavanja,a ogleda se u: a) svjetskom manjku vode - globalni problem; b) sve loijem kvalitetu vode - ekoloki problem; c) sukobu uzvodnog interesa i nizvodnog interesa administrativno- politiki problem. Svjetski manjak vode se objanjava demografskom eksplozijom i klimatskim promjenama, a glavni razlozi nedostatka vode za pie su zagaenje, erozija tla i taloenje mulja tokom sezone kia. Zagaenje izvor ita, vodotoka i vodnih akumulacija umanjuje vrijednost vode za rekreaciju, ribolov i dr., odnosno umanjuje njenu turistiku vrijednost. Dobro je znano da su vode dobra od opteg interesa i da je stoga neophodna njihova zatita. Zatita voda od zagaivanja sprovodi se radi omoguavanja nekodljivog i nesmetanog korienja voda, zatite zdravlja ljudi, ivotinjskog i biljnog svijeta i zatite ivotne sredine. Nakon teritorijalno-politike podjele prostora bive SRBiH, hidroloki problemi u Republici Srpskoj i Federaciji BiH postaju viestruko kompleksni.

Prema utvrenim klasama valjanosti kopnenih voda, razvoju turizma pogoduju one rijeke ija je voda l. ili 2. klase. Rijeke 3. i 4. klase zagaenosti pogodne su za vodeni saobraaj i energetiku, ali ne i za turizam. Slaba dosadanja istraenost nekih autohtonih rijeka Republike Srpske (Velika Ukrina,Velika Usora, Vrbanja, i dr.) umanjila je njihovu turistiku vrijednost. Brojni vodopadi, brzaci, klisure i kanjoni su jo uvijek nepoznati brojnoj (moguoj) turistikoj klijenteli.

Kvalitet vode u rijekama Republike Srpske

- Opti parametri klasifikacije, kriterijumi i osnovi kontrole kvaliteta povrinskih voda (predratno stanje) Potreba za vodom i njeno korienje za razliite namjene podrazumijeva stalno utvrivanje moguih izvora (vodo)snabdijevanja, prouavanje prirode i znaaja vodotoka i unapreenje zatite voda zasnovano na najsavremenijim naunim saznanjima. U skladu s tim, u bivoj SFRJ i SRBiH su bile doneseni Uredba o klasifikaciji voda meurepublikih vodotoka, meudravnih voda i voda obalnog mora Jugoslavije i Osnovni zakon o vodama, koji, modifikovani u manjoj mjeri, se primjenjuju i danas. U predratnom periodu (odnosi se na minuli rat na teritoriji bive SRBiH od 1992 do 1995. godine) sistematsko ispitivanje kvaliteta povrinskih voda u SRBiH realizuje se od 1985 do 1989. godine, na 58 profila. Od tih 58 profila 23 ili oko 40% od ukupnog broja nalazilo se na sadanjem geografskom prostoru Republike Srpske. Programi sistematskih praenja kvaliteta povrinskih voda nisu ukljuivali jezera i akumulacije. Od standardnih fiziko-hemijskih parametara mjereni su temperatura, izgled, miris, pH, alkalitet, rastvoreni kiseonik i postotak zasienja, zatim tvrdoa, ukupne vrste, rastvorene i suspendovane materije, potronja KMnO4 i BPK5,ortofosfat i ukupno gvoe. Azotna jedinjenja (amonijani, nitritni i nitratni azot) redovno su praeni samo na deset profila na teritoriji bive SRBiH. Pripadnost vode nekoj klasi (kvalitet vode) odre djuje se na osnovu fiziko-hemijskih, biolokih i bak teriolokih analiza uzoraka vode na odredjenim profilima. Uredbe o klasifikaciji voda utvrdjuju maksimalno doputene koncentracije (MDK) za osnovne parametre kvaliteta koji u izvjesnom smislu mogu izraziti zbirno djelovanje pojedinih supstanci -zagadjivaa. Poznato je da na kvalitet vode u povrinskim (i podzemnim) tokovima utiu koncentrisani i rasuti izvori zagaenja. Kod utvrivanja kvaliteta vode u rijekama Bosne i Hercegovine (1985 -1989) koncentrisani izvori obuhvatili su industrijske otpadne vode i naselja iznad 2000 stanovnika. Rezultati takoe pokazuju da je u slivovima rijeke Bosne, Drine, Save, Une i Vrbasa dominantan udio industrijskih otpadnih voda. Udio komunalnih otpadnih voda mnogo je vei bio u slivovima Trebinjice, Neretve, Cetine i Ukrine. U navedenom, posmatranom, periodu ukupna produkcija industrijskih otpadnih voda na geografskom prostoru Bosne i Hercegovine iznosila je 23,80 m3/ s , odnosno proticaj po znaajnijim slivovima je bio: sliv rijeke Bosne 17,676 m3/s;Vrbasa 2,587 m3/s,Drine 1,176 m3/s i Une 1,22 m3/s. Kada su u pitanju suspendovane materije, glavni izvori zagaenja su bili rudnici, metalurki kombinati i termoelektrane. Dnevna koliina, isputena iz industrijskih pogona, iznosi-

Rijeke kao turistika vrijednost

* dr edomir Crnogorac, docent, mr Radislav Toi,vii ass., PMF, Banja Luka

U potamologiji se svaki vodotok, bez obzira na veliinu, razmatra kao rijeka, jer je zaista teko dati granine vrijednosti koje bi sluile pri izdvajanju rijeka od rijeica, rijeica od potoka, a ovih od potoia. Hidrolozi znaju da duina vodotoka, a takoe povrina njegovog sliva ili izdanost vodom, nisu uvijek mjerila za rangiranje rijeka. Po mnogima, rijeke su hidroloki (hidrografski) objekti naglaene rekreativne turistike vrijednosti. Rijeni tokovi na geografskom prostoru Republike Srpske (autohtoni, tranzitni ili granini) omoguuju razvoj kupalinog, ribolovnog, sportsko-manifestacionog, kulturno-manifestacionog (Ljeto na Vrbasu) i ekskurzionog turizma. Kvalitetna i objektivna valorizacija rijeka zahtijeva poznavanje niza potamolokih elemenata, pojava i procesa. Za vee vodotoke u Republici Srpskoj i Federaciji BiH relativno su dobro izueni morfometrijski parametri, dok manji, izuzetno atraktivni vodotoci zahtijevaju posebna (dodatna) izuavanja. Na manjim vodotocima, posebno u gornjim tokovima, kupalina sezona je ograniena -male dubine i neadekvatne temperature vode -, ali ovi potesi pogoduju sportskom ribolovu i, na pojedinim dionicama, raftingu. Planinske rijeke (ili rijeke iji pojedini potesi pripadaju brdsko-planinskom prostoru), kao i ravniarske rijeke moraju se sagledavati kroz postojee postulate o vodi. No danas je mnogo aktuelnije saznanje o kategoriji zagaenosti nekog vodotoka kao ograniavajueg faktora razvoja turizma. Jedna od osnovnih (pogrenih) premisa da rijene vode ima neogranieno mnogo dovodi najee do prekomjernog zagadjivanja rijenih tokova.

32

la je 674,5 tona suspendovanih materija, od ega u slivu Bosne oko 58% i Une oko 30%. Prema podacima Dugoronog programa zatite voda (4,37) ukupna dnevna emisija organskog zagaenja iz predratne industrijske proizvodnje bive SRBiH iznosila je 275 tona BPK5 ili 6.873.100 ES (ekvivalentnih stanovnika). Industrija sa najveim organskim optereenjem u predratnom periodu bila je locirana na Vrbasu (32,7%, Bosni (29,5%),Uni (20,5%) i Savi (10,4%). Spisak najveih zagaivaa i njihov raspored po slivovima u predratnom periodu dat je u tabeli l. Time su ujedno i naznaeni potencijalni zagaivai u sluaju da se ponovo aktivira industrijska proizvodnja bez zatitnih mjera. Od 58 profila koji su bili obuhvaeni programom kontrole, u toku petogodinjeg perioda, kvalitet vode bio je u okvirima zahtijevane klase samo na 15 profila (25,9%). Ti profili su bili: Neretva i Trebinjica na svim profilima, Una od Martin Broda do ua Sane, Unac na uu u Unu, Sana na profilu uzvodno od Prijedora, Drina do Srbinja (Foe). Na svim ostalim profilima vodotoci su bili povremeno ili stalno van klase propisane Uredbom o kategorizaciji vodotoka. Najtea situacija, gdje se kao posljedica zagaenja javljaju potesi (zone) totalne destrukcije ili devastacije, utvren je u slivu Bosne (Joanica i Stavnja na uima i profil na rijeci Bosni nizvodno od Zenice) i na profilu Vrbasa, nizvodno od Jajca. U toku posmatranog petogodinjeg perioda koncentracija suspendovanih materija je varirala na svim profilima, a to je posljedica same prirode zagaenja i promjenljivih hidrolokih uslova. Na 41. profilu (70,7%) biohemijska potronja kiseonika (BPK5) je bila iznad norme za datu klasu. Naroito visoke vrijednosti registrovane su na pritokama rijeke Bosne i na profilima koji su pod uticajem otpadnih voda iz fabrike celuloze (Sana nizvodno od Prijedora,Vrbas nizvodno od Banjaluke i Bosna nizvodno od Maglaja). Na osnovu potronje kiseonika iz KMnO4 na 38 profila (65,5%) je utvrdjena vrijednost koja nije zadovoljavala utvrdjenu klasu. Na kraju, od relevantnih pokazatelja kvaliteta vode, treba rei da je i broj profila na kojima je registrovano bakterioloke zagaenje iznad norme izno silo oko 80% od svih posmatranih. Bakterioloko zagaenje nije bilo karakteristino jedino za slijedee rijeke:Unu do Novog Grada (Bosanski Novi), Drinu do Srbinja (Foe) i Neretvu i Trebinjicu na svim profilima obuhvaenim ispitivanjem. Analizirajui sumarni prikaz kvaliteta voda pojedinih slivova u periodu 1985 - 1989. god., prema podacima RHMZ-a SRBiH (6,51) turistiki zanimljivi povri nski tokovi su bili: Una, od Martin Broda do B.Novog; Sana, uzvodno od Prijedora; Drina, uzvodno od Gorada; Neretva i Trebinjica cijelim tokom. Ono to je posebno zabrinjavajue je injenica da u posmatranom periodu, u vrijeme intenzivne industrijske proizvodnje, pojedini potesi na rijekama Bosni , eljeznici, Zujevini, Stavnji, Fojnici, Lavi, Krivaji, Usori, Vrbasu i Vrbanji su imali kvalitet vode van predviene klase, odnosno gore stanje od 4. klase.

Tabela 1. Veliki industrijski izvori organskog zagaenja u BiH po slivovima (6,40)

Sliv Emisija na slivu (ES) Lokacija Zagaenje ES 2.162.248 % sliva 96,3 Industrija INCEL Banja Luka PIVARA VITAMINKA VRBAS 2.246.075 Kotor Varo 56.701 2,5 KOARA TV.DRV.PLOA PIVARA Sarajevo 248.076 12,3 ZORA MLJEKARA Visoko Zenica BOSNA 2.024.850 Maglaj Tuzla Lukavac Tesli Prijedor UNA-SANA 1.409.425 Biha Bos. Dubica Brko SAVA 717.550 Bijeljina N.Topola Bos. Gradika DRINA 264.475 Foa Gorade Mostar NERETVA OSTALI SLIVOVI 147.725 Bilea 114.325 233.456 400.920 476.756 221.675 58.400 1.207.963 26.150 18.140 468.822 111.728 53.500 49.770 208.165 36.743 132.070 12.470 5,7 11,5 19,8 23,5 10,9 2,9 85,7 1,8 1,3 65,3 15,6 7,5 6,9 78,7 13,9 89,4 8,4 VITEKS KOARA RMK NATRON POLIURETAN HEM KOKSARA DESTILACIJA CELPAK KLANICA KNEOPOLJKA PIRITANA ULJARA FARMA SVINJA EERANA FARMA TVOR.PROTEINA MAGLI AZOTARA DEST.ALKOH.PICA PAMUNA IND. FAB.TEPIHA Zagaenje ES 1.922.584 185.958 19.713 56.701 106.204 72.573 18.255 10.981 56.482 34.620 176.947 400.920 422.292 214.093 50.263 1.199.175 21.750 14.623 392.991 28.822 18.164 106.207 53.500 49.363 208.165 36.743 94.109 23.837 12.470 % sliva 85,6 8,3 0,9 2,5 5,2 3,6 0,9 0,5 2,8 1,7 8,7 19,8 20,9 10,6 2,5 85,1 1,5 1,0 54,8 4,0 2,5 14,8 7,5 6,9 78,7 13,19 63,7 16,1 8,4

63.000 jenje zagaenja je rezultat prije svega pada industrijske proizvodnje, i u Republici Srpskoj i Federaciji BiH. Postavlja se pitanje ta e se desiti kada se aktiviraju predratni industrijski kapaciteti, sa ve poodavno ekoloki prevazienom tehnologijom? U klasifikaciji kvaliteta rijenih voda oligosaprobne vode su u gornjim tokovima planinskih rijeka (Vrbanja,Velika Usora). Ove vode su pogodne za ribolov najplemenitijih vrsta riba iz porodice Salmonidae. Najvei dio vodotoka Republike Srpske, u turistikoj valorizaciji, pogodan je za kupanje, sportove na vodi i izletniki turizam. U sluaju da se ne preduzmu adekvatne mjere zatite od industrijskih i komunalnih otpadnih voda, stepen zagaenja e dovesti do toga da rijene vode (uglavnom) nee predstavljati nikakvu turistiku vrijednost. l. ukanovi,M., ivotna sredina i odrivi razvoj, ELIT, Beograd, 1996. 2. Stankovi,M., S., Turistika geografija, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 2000. 3. Duki,D., Tei,M., Stankovi,M.,S., Zatita prirode -reke,more,jezera-, SGD,Beograd,1980. 4. Zakon o zatiti voda, Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 53, Banja Luka,2002. 5. Analiza kvaliteta povrinskih voda u Republici Srpskoj u 2000. godini u odnosu na predratno stanje, Bijeljina, mart 2001. 6. Koncept dugoronog programa zatite voda, Zavod za vodoprivredu, Sarajevo, 1991.

profile sa Republikom Hrvatskom (na Uni i Savi), a dva su granini profili sa SR Jugoslavijom (Drina i Sava). U tabeli 2. (5,21) dati su podaci kvaliteta voda vodotoka Republike Srpske. Treba istai da su ispitivanja na 21. profilu trinaest rijeka obavljena tokom tri godinja doba: kasno proljee, ljeto i jesen. Na svim profilima, pored vizuelnih opaanja (boja, miris, vidljive otpadne materije), mjerenja in situ, zahvatani su trenutni uzorci u kojima je odredjivano 29 fizikohemijskih i etiri mikrobioloka parametra.

Zakljuna razmatranja

Analiza kvaliteta povrinskih voda u Republici Srpskoj u 2000. godini (u odnosu na predratno stanje)

U cilju ocjene kvaliteta povrinskih voda u Republici Srpskoj u odnosu na predratno stanje, Institut za vode iz Bijeljine u saradnji sa Institutom za vodoprivredu Jaroslav erni iz Beograda, je izvrio tokom 2000. godine, prvi put poslije rata, sistematska hidroloka mjerenja i ispitivanja kvaliteta povrinskih voda. Ispitivanja su obavljena na svim dijelovima vodotoka koji su se u predratnoj mrei hidrometeoroloke slube nalazili na teritoriji Republike Srpske (21 profil). Od 21 profila, etiri sada predstavljaju granine

U odnosu na predratno stanje, znaajno je povean broj profila na kojima kvalitet voda sada zadovoljava propisanu klasu. Uporeivanjem srednjih vrijednosti za pojedine parametre sa predratnim stanjem dobija se jo jedna potvrda za apsolutno smanjenje zagaenja. Ovo se najveim dijelom odnosi na suspendovane materije koje sada ni na jednom profilu nisu bile vee od 5 g/m3, to su za red veliine nie koncentracije od predratnih. Organsko zagaenje (KMn04 i BPK5) na profilima koji su prije rata bili pod snanim uticajem industrijskog zagaenja znaajno je nie, a na uu Sane u Unu, na Vrbasu nizvodno od Banje Luke i uu Spree u Bosnu je viestruko nie. Znaajan je podatak da na blizu 80% profila (1985 - 1989.god.) koncentracije Fe su bile iznad dozvoljenih granica za odgovarajuu klasu, a u 2000. godini ni na jednom profilu nisu naene koncentracije iznad vrijednosti propisanih za prvu klasu. No, ne treba se previe zavaravati. Sman-

Literatura i izvori

33

Tabela 2. Kvalitet voda vodotoka na prostoru Republike Srpske (od 1985 do 1989. i u toku 2000. god)
Profili km od ua 73 61 16 3 77 57 12 4.5 4 74 66 20 0.2 2 329 1 propisana klasa 1985. Una, U-5 Una, U-5 Una, U-7 Sana, S-2 Vrbas, V-5 Vrbas, V-5 Vrbas, V-7 Vrbanja, Vr-2 Ukrina, Uk-2 Bosna, B-12 Bosna, B-12 Bosna, B-13 Usora, Us-1 Sprea, Sp-2 Drina, D-1 Drina, D-2 ehotina, -1 Lim, L-1 Sava-Gradika Sava-Raa Trebinjica, Tr-1 2 2 2 2 2 3 3 2 2 3 3 3 2 3 2 2 2 2 2 2 2 2 vk vk vk 2 vk vk 2 2-3 4-vk 4-vk 4-vk 2-3 vk 2-1 2 2 ispitivanjem utvrena klasa 1986. 2 4 3-4 vk 2 vk vk 2 2-3 4 4-vk 4 2 vk 2-1 2 2 1987. 2 4 3-4 vk 2 vk vk 2 2-3 3-4 4-vk vk 2 vk 2-1 2-3 2 1988. 2 4 3 vk 2 vk vk 2 3-2 3 3-4 3 3 vk 2 2-3 2 1989. 2 vk 3 4 2-3 4 4-vk 2-3 2-3 3-4 4 3-4 2-3 vk 2 2 2 da ne ne ne ne ne ne ne ne ne ne ne ne ne da da ne da zadovoljava klasu klasa vodotoka prema hemijskim i bakteriolokim parametrima u 2000. maj 2000. hemij. 1 1 1 1 1 2 1 1 2 1 3 3 3 3 1 1 1 1 3 2 2 bakter. 2 2 2 2 1 4 4 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 avgust 2000. hemij. 2 2 2 2 1 2 2 2 2 3 3 3 3* vk 2 2 1 3 3 3 2 bakter. 2 2 2 2 2 4 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 2 2 2 septem. 2000. hemij. 1 1 2 2 2 2 2 4 3 3 3 2 3* vk 1 2 1 1 3 2 1 bakter. 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 hemij. da da da da da da da da da da da da ne ne da da da ne ne ne da bakter. da da da da da ne ne ne da da da da da da da da da ne da da da zadovoljava klasu

* nije uzeto u obzir za krajnju ocjenu klase, jer je Q < Q MP (Institut za vode Bijeljina)

34

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Mirkovi, S.* Rezime

Reim zatite Nacionalnog parka Tara

Nacionalni park Tara zahvata povrinu od 19.175 hektara. Njime upravlja Javno preduzee formirano 30. juna 1990. godine. Na teritoriji Nacionalnog parka Tara postoji 10 prirodnih rezervata, pet prirodnih spomenika, est nepokretnih kulturnih dobara, dva lovno-uzgojna rezervata i jedan lovno-nauni rezervat (prva zona zatite). Drugim stepenom zatite obuhvaeno je devet prirodnih celina, dva nepokretna kulturna dobra, dva lovnouzgojna rezervata i tri lovno-nauna rezervata. Trei stepen zatite obuhvata povrine pogodne za umarstvo, poljoprivredu, turizam, sport i rekreaciju. Kljune rei: Nacionalni park Tara, zatita prirode, zone zatite.

z niz korisnih preporuka o saradnji sa Meunarodnim biolokim programom, istaknuta je potreba osnivanja prirodnih rezervata od kojih bi oni sa specifinim odlikama uli u listu svetske batine. Preporueno je da veliina nacionalnih parkova treba da bude vea od 2.000 hektara i sugerisana zabrana bavljenja zemljoradnjom, stoarstvom, lovom, ribolovom, rudarstvom, kao i izgradnja brana za vetaka jezera. Ovakve preporuke znaajne su za razvoj turistikih funkcija nacionalnih parkova, jer je turizam u koliziji sa rudarstvom, velikim hidrograevinskim objektima, nekontrolisanim lovom i ribolovom, komercijalnim vidovima zemljoradnje i stoarstva u okviru naciojnalnih parkova (Stankovi, S, 2000).

Specifinostin Nacionalnog parka Tara

Abstract

Tara National park encompasses a total area 19.175 hectares. It is conducted by public enterprise that was established on 30 June, 1990. There are 10 natural reservations, 5 natural monuments, 6 immovable cultural properties, 2 hunting & breeding reservations and 1 hunting & scientific reservation (first protection zone) on the territory of Tara National Park. Second protection zone encompasses 9 natural wholes, 2 immovable cultural properties, 2 hunting & breeding reservations and 3 hunting & scientific reservations. Third protection zone encompasses areas for forestry, agriculture, tourism, sport and recreation. Key words: Tara National Park, protection of nature, protection zones.

* mr Slobodan Mirkovi, geograf, Krepoljin

Planina Tara se nalazi u zapadnoj Srbiji. U severozapadnom delu granii se kanjonom Drine. Jugoistoni ogranci sputaju se ka Kremanskoj kotlini i dolini etinje, gde se naslanja na Zlatibor. Na osnovu dugogodinjih prouavanja i istrai vanja ove oblasti, a radi zatite izrazitih prirodnih vrednosti koje ono poseduje, Skuptina SR Srbije je 1981. godine, posebnim zakonom podruje Tare proglasila za Nacionalni park. Prva inicijativa da se proglasi za Nacionalni park datira iz 1950. godine, kada je Skuptina SR Srbije odbacila predlog kao nedovoljno obraen. Intenzivna istraivanja od 1960. godine, a naroito vodeih strunjaka umarstva, doprinela su da Skuptina SR Srbije 13.8.1981. osnuje Nacionalni park Tara, kojim se deo podruja planine stavlja pod zatitu kao prostorna celina, sa ouvanim i vrednim umama prirodnog sastava i izuzetnog izgleda, objektima izvorne flore, posebno Panieve omorike i izvorne faune, posebnim prirodnim retkostima i kulturno-istorijskim vrednostima. Zakonom o Nacionalnom parku osniva se samoupravna interesna zajednica za NP Tara koja upravlja prostorom parka sve do 26. jula 1988. godine. Tada Skuptina SR Srbije donosi zakon o NP Tara, kojim se osniva RO za poslove zatite i razvoja NP Tara. Do 1.1.1990. prostorom Nacionalnog parka gazdovala je umska uprava u sastavu RO umsko gazdinstvo T. Uice, a te godine poinje sa radom samostalno preduzee za zatitu i razvoj podruja NP Tara. Skuptina SR Srbije osniva 30. juna 1990. javno preduzee Nacionalni park Tara koje upravlja nacionalnim parkom. NP Tara obuhvata povrinu od 19.175 ha. Nalazi se izmeu 43o52 i 44o02 sg i 19o15 i 19o38 geografske duzine istono od grinia. Granica NP najveom duinom poklapa se sa granicom sa BiH i granicom optine Uice. Severozapadnu granicu ine tzv. Suva granica sa Bosnom koja od Kozjeg rida ide Dugim dolom do Brusnikog potoka a zatim tokom ovog potoka do ua u Drinu odnosno jezera HE Bajina Bata. Od ua Brusnikog potoka do Peruca ovo akumulaciono jezero ini zapadnu i severnu granicu Nacionalnog parka Tara. Severna granica Rae, istona granica od Rae preko Zlepca, prelazi u Solotuu i preko Solotukog grada sputa se na jug do granice sa optinom Uice. Juna granica je od mee katastarske optine Bioska i Solotua do Sekulia voda poklapa se sa optinskom granicom izmeu Uica i Bajine Bate, zatim putem izlazi na Metaljku obilazi zaseok Jelisavi, ide do ispod Zaovina oko reverzibilne hidroakumulacije zatim zaseoke Jezdii i Karaklije, preko Poravine i Dikave izlazi na suvu granicu sa BiH (Grupa autora, 1989).

U Nacionalnom parku titi se sav biljni i ivotinjski svet zajedno sa tlom, kao celina i preputa se prirodnom razvoju, doputajui uticaj oveka u onoj meri, koliko je ono u skladu sa ciljem i svrhom njegovog ouvanja. O nacionalnom parku brinu najvii nadleni organi vlasti u zemlji, koji podrazumevaju mere da se na celom zatienom prostoru spree ili ogranie naseljavanje i eksploatacija prirodnih resursa, kako bi se ouvala izvornost prostora. Razni autori izdvajaju desetak moguih funkcija nacionalnih parkova koje su sloene i vieznane po strukturi. Dve su najvanije. To su funkcija zatite i unapreenje osnovnih prirodnih vrednosti i turistika. I dok je prva najznaajnija, druga je najosetljivija i to zbog mogunosti da joj bude protivurena. Protivurenost proistie iz eljenih ekonomskih efekata od turizma i ekolokih rizika koje sa sobom nosi razvoj turizma. Poto je najvie re o meuzavisnim odnosima zatite prirode i turizma i razvojnim problemima Nacionalnog parka, turizam zasluuje najvie panje. Ukoliko je prirodna sredina blia izvornoj i sloenije morfogenetske i ekosistemske strukture utoliko je atraktivniji motiv turistikih poseta. Takvu prirodnu sredinu trebalo bi da najvie odraavaju nacionalni parkovi. Otuda su oni najznaajnije turistike vrednosti meu zatienim prirodnim dobrima i spadaju meu najznaajnije turisitke vrednosti uopte. U tom pogledu moglo bi se konstatovati da se po prirodno turistikim potencijalima istiu nai nacionalni parkovi meu kojima je i planina Tara. Sutina njihove vrednosti moe se definisati stavom: da planinski nacionalni park ine vrlo sloene celine izuzetnih umskih ekosistema, geomorfolokih fenomena, reliktnih i endeminih biljnih i ivotinjskih vrsta, mozaikih pejsaa, smuarskih, sportsko-rekreativnih terena te zadovoljavaju uslove razliitih kulturnih i turistikih zahteva od rekreativnog letnjeg do zimskog sportskog turizma. Zato razvoj rekreacije i turizma u njima postaje jedna od najznaajnijih delatnosti. Stoga bi se u perspektivi mogli posmatrati kao nosioci kontinentalnog turizma u naoj zemlji.

Zone zatite i njihov znaaj

Zakonom o Nacionalnim parkovima RS definisano je da se u NP uspostavljaju reimi zatite I, II i III stepena u skladu sa zakonom. Prvi, najvii stepen podrazumeva strogu zatitu najznaajnijih prirodnih i kulturno istorijskih vrednosti, kao i elemente prirodne sredine za strogu zatitu, sa atraktivnostima naunih istraivanja, edukacije i ograniene prezentacije za javnost. U drugom, niem stepenu koji podrazumeva neposredno, prelaznu zatitu oko povrina u prvom stepenu, utvruje se ogranieno korienje prirodnih bogatstava dok se aktivnosti u prostoru mogu vriti u meri koja omoguava unapreenje stanja i prezentaciju bez posledica po njegove primarne vrednosti. U treem sektoru utvruje se selektivno korienje prirodnih bogatstava i konrolisane intervencije i aktivnosti u prostoru ukoliko su usklaene sa funkcijama zatienog dobra ili su vezane za nasleene tradicionalne oblike obavljanja privredne delatnosti, stanovanje ukljuujui i turistiku izgradnju. U NP Tara zona prvog stepena obuhvata 10 prirodnih rezervata, pet prirodnih spomenika, est nepokretnih kulturnih dobara, dva lovno-uzgojna rezerveta (Zvezda, kanjon Drine) i jedan lovno-nauni rezervat (anii). Zona prvog stepena zatite obuhvata povrinu od 2.959 hektara. Prirodni rezervati ove zone jesu: kanjon Brusnice sliv Brusnikog, Srednjeg poto-

35

Tabela 1. Reimi zatite u Nacionalnom parku Tara

Reimi zatite Zona I stepena zatite Prirodni rezervati Prirodni spomenici Nepokretna kulturna dobra Lovno-uzgojni rezervati Lovno-nauni rezervat Zona II stepena zatite Prirodne predeone celine Nepokretna kulturna dobra Lovno-uzgojni rezervati Lovno-nauni rezervat Zona III stepena zatite Prirodne predeone celine Nacionalni park ukupno Prirodni rezervati Prirodni spomenici Nepokretna kulturna dobra Lovno-uzgojni rezervati Lovno-nauni rezervat Ostale povrine Povrina u ha 2.959 2.895 10 50 2.628 2.853 7.721 7.721 258 1.500 3.654 8.493 8.493 19.173 2.895 10 308 5.481 5.154 13.848 Broj 10 5 5 2 1 9 2 2 3 2 10 1 8 4 4 %od ukupne povrine 15,4 15,1 0,05 0,26 13,7 14,9 40,3 40,3 1,34 7,8 19,1 44,3 44,3 100 15,1 0,05 1,6 28,6 26,9 72,2

ka i Omarske reke sa stanitem omorike i lovne faune; klisura Zvezde podruje kanjona Drine i planinskog venca, stanite Panieve omorike, razliitih vrsta paprati i jedino stanite medveda i divokoze u Srbiji; klisura Dervente odlikuje se mnogobrojnim stanitima umskih bunastih i zeljastih zajednica od kojih su neke reliktne; rezervat stanite Panieve omorike (ukupno 7): klisura Rae, ljivovica, Crveni potok, pod Goruicom, Crvene stene, Ljuti breg i Bilo. Nepokretna kulturna dobra u I zoni zatite su: manastir Raa, Solotuki grad, nekropole u Rastiu, kola u rastiu i Kaluerske bare. Zona II stepena obuhvata devet prirodnih predeoskih celina (Jagotica, Crni vrh, klisura Dervente i Drine, Raa pod Goruicom, Crveni potok, Raanska ljivovica, centar Sedeljke i iri prostor namastira Raa), dva nepokretna kulturna dobra, dva lovno-

uzgojna rezervata (Jagotica i kanjon Drine) i tri lovno-nauna rezervata (iznad Bature, Ponor, Peridor). Ova zona zahvata 7.721 ha. Zona III stepena obuhvata povrine planirane za umarstvo, poljoprivredu, aktivan razvoj planinskog turizma, rekreacije i sporta. Ova zona obuhvata povrinu od 8.493 ha.

potrebe turizma drugih delatnosti nisu dovoljni samo okviri Nacionalnog parka Tara, ve znatno iri prostor zapadne Srbije sa kojim Tara ini jedinstvenu celinu. Turizam, lov, stoarstvo i druge aktivnosti trae nove prostore. Kako e uticati na odrivost ekosistema zavisi od osnovnog planskog pristupa. Pri tome je potrebno uvaavati injenicu da priroda ne postoji sama za sebe i da nije izolovana celina u odnosu na seoska naselja, turistiko-ugostiteljske objekte, pojedine vikend kue i postojea vikend nasela na Tari. Re je o celini sa mnogo ulaznih veliina. Poremeaj jedne od njih esto izaziva neeljene posledice kod drugih. Kako se neke zapaaju kasnije, panja mora biti viestruka i trajna. Zatita ivotne sredine Nacionalnog parka Tara u cilju obezbeivanja pravih uslova za razvoj privrednih delatnosti, turizma, sporta, rekreacije i delatnosti domaeg stanovnitva, ne sme se poistovetiti i svoditi na konzervaciju objekata i pojedinih celina. Zatita mora da bude takva da na najbolji mogui nain slui potrebama oveka i drutva (Krsti, B., 1982). Zatita prostora je najbolja ako se izvede sa najmanje promena i poremeaja vekovima uspostavljanih ekolokih odnosa. Pri izvoenju akcija i radova na zatiti i unapreenju zivotne sredine, nije potrebno ii toliko daleko da se prvobitno stanje ne moe prepoznati. Uvek i svuda treba potencirati lokalno obeleje, tradiciju, geografsko poreklo, etniko graditeljsko naslee, lokalne stilove i graevinske materijale. Planiranje privrednih aktivnosti koje prethodi razvoju uvek daje bolje rezultate od akcija saniranja, restauracije i rekonstrukcije ve ugroenih prirodnih elemenata. Ovo zbog toga, to u savremenom svetu preovladava shvatanje da je preko potrebno usklaivanje prirode sa ovekom, jer je to usklaivanje sa samim sobom.

Zakljuak

Literatura

Potrebno je naglaavati znaaj ekonomske politike, jer razvoj turizma podrazumeva proirenu reprodukciju, stvaranje vika vrednosti. Za razvoj turizma i prateih delatnosti u Nacinalnom parku Tara, reimom zatite i unapreenja ivotne sredine ne treba obuhvatiti samo pojedine objekte, pojedine biljne i ivotinjske vrste, odreene lokacije, izvore, vrela, vidikovce i turistike centre. ivotna sredina Tare mora se tititi i unapreivati u celini, svuda i uvek. Za

Grupa autora (1989): Prostorni plan Nacionalnog parka Tara, Slubeni glasnik SR Srbije, Beograd. Grupa autora (2000): Otkrivanje Tare, Zavod za zatitu prirode Srbije, Beograd. Stankovi S. (2000): Turistika geografija, Univerzitet u Beogradu, Beograd. Stankovi S. (1998): Nacionalni parkovi Srbije, Glasnik Srpskog geografskog drutva, knjiga LXXIX, broj 1, Beograd. Krsti B. (1982): ovjek i prostor, Svijetlost Sarajevo.

36

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Anastasijevi, N, Vratua, Vesna* Rezime

Polazei od znaaja koji ukrasne biljke imaju u gradskom pejzau, rad prikazuje delovanje javnog zelenila na ekoloko unapreivanje gradskog pejzaa Srbije, na primeru Beograda, grada sa izrazito raubovanim javnim gradskim zelenilom. Primenom ekoloke i funkcionalno-vrednosne analize postojeeg zelenila i upoznavanjem sa njegovim osnovnim ekoturistikim potencijalima, stekla su se elementarna saznanja o statusu i mogunostima koje ovaj vid gradske infrastrukture moe i treba da ima u buduem razvoju urbane turistike ponude, kad su vea gradska naselja u pitanju. Istovremeno, rad predstavlja osnovu za niz praktinih preporuka koje mogu brzo i u eljenom smeru da unaprede postojee gradsko zelenilo. Kljune rei: ukrasne biljke, gradski pejza, ekoturizam

Ukrasne biljke kao strukturni elemenat gradskog pejzaa Srbije u funkciji promocije ekoturizma

Abstract

Ornamental Plants as Structural Elements of Serbian Urban Landscape in Function of Eco-tourism Promotion Proceeding from the significance of ornamental plants in urban landscape, paper reviews effects of public greenery on ecological improvement of Serbian urban landscape, taking Belgrade as an example of the city with pronouncedly deteriorated public urban greenery. Elemental knowledge of the status and potential that this kind of urban infrastructure could and should have in future development of urban tourist offer, especially when larger urban settlements are concerned, has been gathered by application of ecological and functional-assessing analysis of the existing greenery and recognition of its basic eco-tourist values. At the same time, paper offers the basis for number of practical recommendations that may improve the existing urban greenery swiftly and in desired direction. Key words: ornamental plants, urban landscape, eco-tourism

* dr Neboja Anastasijevi, vanredni profesor, dr Vesna Vratua, docent, Odsek za pejzanu arhitekturu i hortikulturu, umarski fakultet Univerziteta u Beogradu

pti ciljevi razvoja sugeriu zakljuak da je uticaj turizma na urbani prostor pozitivan, jer dovodi do formiranja i uveavanja blagostanja pojedinih gradskih zajednica, ali i negativan, poto nosi niz problema, aktuelizuje mnoge nedostatke velikih gradova i u ekolokom pogledu, uveava negativan uticaj na ionako labilnu urbanu ekoloku ravnoteu. I sam pojam ekoturizma, uostalom, nastao je kao posledica potrebe da se ovaj negativni uinak turistike privrede uspori, zaustavi i, po mogustvu, preokrene (Baker, 1990). Nije teko u ovim iskazima zapaziti principe koji su temelj formulisanja termina odrivi razvoj, koji cinici dosta esto smatraju samo eufemizmom za nemo civilizacije da odredi projekcije sopstvene budunosti. Bilo kako bilo, funkcionalan turizam u gradskim naseljima Srbije 21. veka (moda ba sintagma gradski turizam moe dobro definisati njegovu sutinu) mora biti zasnovan na mnogo irim temeljima od onih ekonomskih; on moe da donese stvarne koristi gradskim aglomeracijama samo ako je ne samo zasnovan na vrlo konkretnoj ekolokoj nauci, nego i zaista okrenut ka sutranjici. Pored vodenih povrina samo jo gradsko zelenilo moe predstavljati efikasnu protivteu mnogobrojnim neekolokim karakteristikama urbanog prostora, sastavljenim od najrazliitijih oblika graevinskog materijala, cigle, betona, kamena, asfalta, koji ga ine veoma jednolinim u morfolokom i vizuelnom smislu. Ogranien prostornim elementima koji se nikako ne mogu smatrati ekolokim, turizam u gradu sveden je na standardni obilazak manje ili vie znaajnih artefakata. Otuda u velikim gradovima i sam duh pojma odrivog razvoja i njegov turistiki odraz u gradskom tkivu podrazumeva postojanje gradskog zelenila, a ovaj opet moe biti prihvatljivo ekoloki odriv, odnosno trajan, samo unapreivanjem postojeih i smiljenim razvojem novih zelenih gradskih povrina, parkova, drvoreda, okolnom ambijentu prilagoenih i mudro ozelenjenih prostora ispred javnih zgrada i na trgovima, itd. Potvrda bliskosti ovog stava gradskom oveku nalazi se u odgovoru na pitanje ta od prostornih elemenat u gradskom tkivu presudno utie na cenu nekretnina; prvi odgovor je blizina i veliina parka, postojanje ulinog drvoreda, sagledivost zelenih masiva sa prozora. Zbog toga se moe govoriti o hitnoj potrebi da se i kod nas ozbiljno revalorizuju i temeljno prouavaju sve poznate i manje poznate funkcije javnog gradskog zelenila. Blagotvorni uticaji biljaka odraava se na popravljanje ne samo ekolokih, nego i estetskih, istorijsko-kulturolokih i psiholokih vrednosti gradskih pejzaa. Tek kad se ovakvo razmiljanje formira kao vrst stav stanovnika jednog grada (a to se postie upornim upoznavanjem obinih ljudi sa stvarnim funkcijama zelenila), ono moe da ima za posledicu donoenje takvih odluka lokalnih vlasti koje e nauno nesporne injenice stvarno da uvaavaju. To e, opet, pomenuti gradski turizam uiniti ne samo atraktivnijim, nego e ostvariti i mnoge druge blagotvorne efekte, koliko u urbanistikom, toliko i u sanitarnom i psiholokom pogledu.

Uticaj gradskih zelenih povrina na optu sliku grada i njegov turistiki imid
Funkcionisanje zelenih povrina u gradu ima u nauci poznat i realan ekoloko-psiholoki znaaj. Njega osea gotovo svaki stanovnik, od sasvim male dece koja parkove u blizini stana koriste kao pozornice svojih pustolovnih igara, do najstarijih lanova gradske populacije koji viak svog slobodnog vremana najradije provode u parku. No, kad je o turistikom funkcionisanju biljaka u gradu re, moda je jo vanije ono dejstvo zelenila koje se oznaava kao vizuelno ili estetsko; velike biljke izuvijanih, nepravilnih morfolokih detalja, suprotstavljene ortogonalnim linijama graevina oivljavaju i ulepavaju monoton, preteno siv i jednolian gradski prostor. ta vie, linijsku raznovrsnost veoma efektno dopunjava koloristiko bogatstvo i promenljivost mnogih delova biljaka u razliitim sezonama. Istovremeno, nije manje znaajna ni funkcija zaklanjanja detalja koji nisu naroito privlani i u gradu se teko prikrivaju graevinskim metodima (Anastasijevi i Vratua, 2002). Tom neposrednom delovanju biljaka velikih dimenzija skladno se pridruuje i beskrajno raznovrsna i bogata grupa cvea - izvorite svih boja i nijansi vidljivog spektra, a ponekad i blagotvornih mirisnih uticaja. Vizuelne vrednosti u gradskom pejzau posebno dobro demonstriraju one biljne individue koje svojim dimenzijama neosporno sugeriu starost, koja se u najreim a istovremeno najvrednijim sluajevima meri i vekovima. U Beogradu postoji nekoliko primeraka takvog izuzetnog drvea, od kojih oni u strogom centru imaju sasvim oiglednu turistiku vrednost kao potpuno autohtone, originalne i samostalne destinacije, koje uz minimalnu turistiku obradu mogu postati osobene take interesa gostiju. Jasno je zato da sve takve primerke treba rekognoscirati i to pre podvrgnuti neophodnim dendrohirurkim merama sanacije, koje su, na alost, kao posledica dugogodinje nebrige, postale pravilo bez izuzetka. Znaajne vizuelne vrednosti koje uveavaju turistiki kvalitet pojedinih delova grada imaju i individue drvea i bunja koje se odlikuju pogodnom mikrolokacijom. Ako se nalaze u neposrednoj blizini zanimljivih zdanja koja reprezentuju istorijske ili kulturne osobenosti grada i zemlje, ovakve biljke ne samo to predstavljaju dragocene elemente ulepavanja neposrednog prostora, nego stvaraju i jedan istanan, otmen i plemeniti okvir za znaajne turistike destinacije u okviru standardnih obilazaka gradskog jezgra. Biljke i zelene povrine mogu predstavljati i za (zamorene) turiste izvanredno znaajan dopunski elemenat prijatne i osveavajue mikrosredine, to je naroito potrebno u najstroem centru grada. Paljivo locirane i struno odravane, one svojim prisustvom ne ometaju vizure i preglednost arhitektonskih i ambijentalnih detalja takvih lokaliteta, ve ih ine humanijim, vizuelno istaknutijim i u kulturnom pogledu suptilnijim. I zaista, nije poznato da je bilo koji ozbiljan arhitekta ili urbanista glasno predloio da se staro i raskono stablo ukloni zato to zaklanja ak i mnogo stariju graevinu - takvi predlozi dolaze samo od dil-

37

etanata. Dobre pozitivne primere u Beogradu pruaju koliko (novo) ozelenjavanje Knez Mihajlove ulice posle njene rekonstrukcije, toliko i (staro) drvee Skadarlije, jedne od najuvenijih boemskih etvrti u ovom delu Evrope, beogradskog Monmartra, kako su je nekad zvali njeni najei posetioci. Najzad, ambijentalne urbane celine moraju biti usaglaene sa odgovarajuim istorijskim periodom o kome postoji opta nacionalna istorijska svest, ime je osigurana i potencijalno visoka turistika radoznalost za te zone. Gotovo bez izuzetka javlja se specifian urbanistiki fenomen velikih gradova i u Starom i u Novom svetu prema kome su najznaajnije istorijske celine u gradskom jezgru praene postojanjem veih ili manjih zelenih povrina. Tako one od svog nastanka ine jedinstvenu i po pravilu neodvojivu celinu i tako ih, oigledno, i u budunosti treba tretirati. Ovaj princip sprovodi se dosledno u bogatim, a prihvaen je i u mnogim ekonomski manje razvijenim zemljama. Zato bi, na primer, svaka budua rekonstrukcija Bakingemske palate u Londonu, ma koliko obimna i radikalna bila, uvek podrazumevala ouvanje postojeeg raskonog zelenog kompleksa u samom centru grada, jer bi samo na taj nain predstava o duhu gradskog centra bila ouvana, a oekivanja posetilaca zadovoljena. U sluaju Beograda ovu specifinu povezanost zelenih povrina sa zdanjima koja se u njihovom okruenju nalaze izvrsno demonstriraju parkovske celine Pionirski park i Kalemegdan (Anastasijevi, 2000). I povrni pregled funkcija ova dva gradska parka pokazuje da oni imaju jednak znaaj za Beograd kakav imaju centralne zelene povrine u brojnim evropskim i amerikim prestonicama: Tiergarten (Berlin), Tuileries garden i Parc de Monceau (Pariz), St James Park, Green Park i Hyde Park (London), Lincoln Memorial (Vaington), Prater (Be), Margit-Sziget (Budimpeta), Parljue del Retiro (Madrid), ili Parljue Eduardo VII (Lisabon). U prilog razumevanju sutine ove funkcije istie se i opte poznata injenica da su sve ove i ovakve zelene povrine uvene sa uobiajenog turistikog stanovita isto koliko i znamenite graevine u okolini. Uostalom, u sopstvenim seanjima na npr. Bakingemsku palatu u Londonu, Hajd park i Kensingtonski vrt zauzimaju po znaaju i duini pamenja moda i vanije mesto od samog dvorca i njegovih arhitektonsko-graevinskih kvaliteta. Sve ove injenice potvruju shvatanje da se u stvaranju predstave o ekoloki prijatnom gradu, to je ako ne najvaniji, a ono vrlo vaan osnov turistikog imida jednog grada, gradskom zelenilu mora pruiti mnogo vea panja nego to je kod nas sluaj, naroito ako se grad ne moe pohvaliti turistikim atrakcijama, od kojih su mnoge ba sa ciljem privlaenja gostiju i nastajale (Ajfelova kula, na primer). Od posebnog je znaaja u tom stavu saznanje da se u veini naselja Srbije i u Beogradu gradske zelene povrine, kao i u mnogim naseljima Evrope, i nalaze u neposrednoj blizini najznaajnijih arhitektonskih i urbanistikih celina. Po toj osobenosti se, pored ostalog, na odreeni nain i prepoznaje evropska orijentacija u modernoj urbanizaciji ovih gradova posle perioda otomanske okupacije, krajem 19. i tokom skoro itavog 20. veka. Ba zato su kod posetilaca Beograda veliko in-

teresovanje uvek izazivali parkovi u najstroem centru grada, Kalemegdan i Pionirski park pre svih. Nije teko zakljuiti da opti utisak o relativno velikom bogatstvu u zelenilu centra Beograda nastaje upravo na temeljima vizuelno vrlo istaknutih lokacija ova dva parka, kao i na jo uvek sauvanim odsjajima bogatstva nekoliko centralnih gradskih ulica u drvoredima, meu kojima pojedinna stabla dostiu i maksimalne dimenzije u okviru svog botanikog roda. Tako je i mogue da u turistikim vodiima koje drugi sastavljaju o Beogradu grad bude definisan kao evropska prestonica sa interesantnom. . . arhitekturom i bogat parkovima i drvoredima (Berlitz, 1988). Kad se sve to je izreeno ima u vidu, cinina je i neistinita tvrdnja koja moe da se uje iz govora nekih urbanista da se nita naroito pohvalno ne moe rei o ukupnim funkcijama zelenila centralnog gradskog jezgra, pogotovo to iz njih proizilazi da su oni sasvim nevini u celoj stvari. Meutim, tano je da je upravo zelenilo gradskog jezgra preko loih urbanistikih planova i pre svega kroz lo urbanistiki tretman decenijama razarano. Ovu degradaciju izazvale su ne samo objektivne ekonomske nedae nego i neznanje i neodgovornost mnogobrojnih generacija njegovih tobonjih graditelja, koji se nisu libili da kad god je to bilo zgodno, zau u njegove zelene povrine, smatrajui ih neizgraenim graevinskim zemljitem i bogom danim lokacijama, koje su prethodnim urbanistima nekim udom promakle i sluajno zaostale, pa ih treba to pre unaprediti i privesti nameni. Takav je i najnoviji beogradski saobraajni izum, oigledno nastao meu ekoloki sasvim slabo obrazovanim urbanistikim poslenicima. On se odnosi na lociranje mesta za novu podzemnu garau u centru grada, u njegovom verovatno najlepem ouvanom parku. Uzurpiranje dela Pionirskog parka (nekadanje dvorske bate) za izgradnju garae teko da moe imati bilo kakvo drugaije objanjenje sem potpunog nepoznavanja ekolokog, sanitarnog, estetskog, urbanistikog, kulturnog, psiholokog, istorijskog, a zbog svega toga i ogromnog turistikog znaaja ove centralne gradske zelene povrine. Umesto da se zona Pionirskog parka ekoloki unapreuje i valjano priprema za buduu planiranu iroku peaku zonu centra Beograda, u njoj se predvia izgradnja neeg tako elementarno neprijatnog i sa ekoloke take gledita tako nezdravog kao to je veliko podzemno parkiralite. Moe se samo pretpostaviti koliko e injenica, da treba da borave pored same garae motivisati budue posetioce da se kreu i zadravaju u Pionirskom parku i koliko e ovakav graevinski potez unazaditi ve poljuljani ekoloki imid najueg centra Beograda.

je u kojima sem redovnih mera odravanja nije potrebno initi nita drugo da bi se takav, prihvatljiv nivo funkcionisanja odravao i u budunosti. Na alost, tano je upravo suprotno: osim to sveukupne funkcije gradskog zelenila danas nisu na optimalnom nivou, veina njih iz godine u godinu sve je slabije izraena, a neke gotovo da i ne mogu vie da se konstatuju, ak i kad je u procenjivanju oigledna krajnja dobronamernost. Odgovor na pitanje o uzrocima za ovakvo stanje lei u konstataciji da se biljkama od kojih se sastoje te zelene povrine poklanja sve manje panje, da je njihovo negovanje svedeno na formalno redukovanje kronje, po pravilu drastinim sasecanjem, pa i da su itave zone preputene snanom nekontrolisanom delovanju tetnih materija i dejstava iz neposredne okoline. Brzo propadanje pojedinanih velikih biljaka ima za posledicu povremenu zamenu starih, esto izvanredno vrednih individua mladim i vrlo nekvalitetnim sadnicama, koje u tekim uslovima i gotovo bez ikakve nege nemaju ozbiljne anse da dostignu punu veliinu i funkcionalnost (Anastasijevic, 2001). Umesto da se zbog svog nepovoljnog okruenja intenzivno neguju, zelene povrine se, ostavljene same sebi, samo nominalno tretiraju kao ekoloki najvrednije zone grada. Tako postepeno propadanje biljaka izaziva sistematsku degradaciju zelenih povrina, koje sve vie i zaista lie na neureeno gradsko zemljite stoga podlono svakovrsnoj graevinskoj delatnosti. Iako u ovom viedecenijskom procesu nije celishodno videti odreenu nameru, sudbina zelenih povrina koje se tako upropatavaju postaje sasvim neizvesna; s protokom vremena bie sve lake dokazati da je umesto propalog parka na takvom atraktivnom lokalitetu korisnije postojanje trnog centra, filijale velike banke ili, zato ne, garae. Da bi se to izbeglo, postojee zelene povrine moraju biti tretirane kao urbane zone prvog reda i u njih se mora ulagati onaj kvantum pozitivnih uticaja koji e njihovu potencijalnu funkcionalnost, estetsku, sanitarnu i psiholoku, uiniti realnom. Samo tada one e moi da budu od optimalne koristi stanovnicima i istovremeno zaista zanimljive turistima. Samo takve one e uveavati ekoloki imid grada i doprinositi uz zaista relativno skromna ulaganja u poreenju s drugim oblicima komunalnih delatnosti - njegovom turistikom afirmisanju.

Literatura

Unapreivanje stanja gradskog zelenila kao preduslov njegovog turistikog delovanja

Sve to je do sada reeno moe da navede na zakljuak da je funkcionalnost relativno brojnih zelenih povrina na zadovoljavajuem nivou i da one ve i sad predstavljaju turistike znamenitosti prvog reda. Zbog njihovog rasporeda i veliine one mogu izgledati kao ekoloki dragocene i stoga blagotvorne teritori-

Anastasijevi, N. (2000): Funkcionalnost Pionirskog parka u Beogradu. Glasnik umarskog fakulteta, 82: 7-24 Anastasijevic, N. (2001): Trees and townscape of Belgrade. Third Balkan scientific conference, Sofia Bulgaria. 3: 371-378. Anastasijevi, N., Vratua, V. (2002): O najvanijim pravcima razvoja funkcionalnog sistema gradskih zelenih povrina. Zbornik radova VI simpozijuma o flori Jugoistone Srbije i susednih podruja, Ni. 285-296. Baker, P, R. (1990): Tourism and Protection of Natural Areas. National Park Service, Washigton, D.C. Berlitz (1988) Pocket Guide:Yugoslavia, Lausanne.

38

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Blagojevi, S.* Rezime

Ekoloki trendovi u savremenom turizmu

Kao odgovor na neodrivost masovnog razvoja poslednjih decenija se razvoj turizma poeo usklaivati s mogunostima ekosistema. Tako je nastala najnovija faza-odrivi turizam, koji se razvija na ekolokim principima. Strategijsku osnovu za odrivi turizam ini Agenda 21 za turistiku privredu, doneta od WTO i WTTC. U tom smislu glavni ekoloki trendovi u savremenom turizmu su razvoj ekoturizma, ekoloko ponaanje preduzea u turizmu, Grean hoteli, ekosistemski pristup, i zatita kulturno istorijskih spomenika i drugih antropogenih faktora turizma. Kljune rei: ekoloki trendovi, savremeni turizam, Agenda 21

azvijajui se vremenom, turizam je preao razne faze razvoja, da bi u drugoj polovini 20. veka dostigao fazu masovnog turizma 70-ih god. , i fazu odrivog turizma pri kraju prolog veka i na poetku treeg milenijuma. Za savremenu fazu turizma-odrivi turizam, karakteristino je nekoliko specifinih trendova: 1. Razvoj ekoturizma 2. Ekoloko ponaanje preduzea u turizmu 3. Grean Hoteli 4. Ekosistemski pristup u turizmu 5. Zatita kulturno-istorijskih spomenika i drugih drutvenih atraktivnih faktora U protekle dve decenije aktivnosti ekoturizma su se ubrzano irile, a oekuje se njihov dalji rast i u tekuem milenijumu. Proglaenje 2002. za Meunarodnu godinu ekoturizma omoguie unapreenje njegovog razvoja , maksimiranje ekonomskih, socijalnih i ekolokih koristi, sagledavanja iskustava i otklanjanje nedostataka, i doprinee da se u njegov razvoj ukljue svi uesnici turizma i sve aktivnosti znaajne za njegov budui razvoj. Po svojim bitnim karakteristikama turizam je prostorna i drutvenoekonomska pojava koja izriito zavisi od privlanosti prostora i kvaliteta prirodne sredine. Stoga se kao odgovor na negativne posledice masovnog turizma (masovna orijentacija na manji broj destinacija s velikim brojem turista, naruavanje izvornih lepota turistikih mesta, zagaivanje okoline usled prekomerne gradnje, itd. ) razvoj turizma poinje usklaivati s prihvatnim kapacitetom turistikih destinacija (fizickim, psiholokim, biolokim i sociolokim), odnosno sa granicama kapaciteta ekosistema . U razvoj turizma se unose ekoloke dimenzije i promovie ekosistemski pristup. Tako je nastala nova faza u razvoju turizma , odrivi turizam, koji treba da uspostavi pozitivan odnos izmeu ekonomike turizma i zatite ivotne sredine. Saglasno tome utvreni su i principi odrivog turizma, na osnovu ega se on definie kaosvi oblici turistikog razvoja, upravljanja i delovanja koji u kontinuitetu odraavaju ekoloki, socijalni i ekonomski integritet i dobrobit prirodnih, izgraenih i kulturnih resursa . Izmeu koncepta ekoturizma i kategorije odrivog turizma, potrebno je praviti jasnu razliku. Ekoturizam je savremeni oblik turizma u okviru sistema turizma, dok je odrivi turizam onaj koji nastoji da umanji tenzije i frakcije u okviru celokupne interakcije izmeu turistike industrije, turista, okruenja i turistikih mesta, i koji uz sve to podrazumeva i rad za dugotrajniji kvalitet turistikih , prirodnih i ljudskih resursa. Iz toga proizilazi da se principi odrivosti moraju primenjivati na sve vrste turistikih aktivnosti, ustanove, operacije i projekte, i na sve konvencionalne i alternativne oblike turizma. Svaki turizam mora biti odriv. Imajui to u vidu WTO i UNEP podstiu ukljuivanje svih uesnika u oblast ekoturizma sa sledeim ciljevima : 1. Stvaranje vee svesnosti kod vlasti, javnosti, privatnog sektora, u civilnom dru[tvu i meu potroaima , u pogledu mogunosti ekoturizma da doprinese ouvanju prirodnog i kulturnog naslea u prirodnim i ruralnim podrujima 2. Razvijanje metoda i tehnika za planiranje, menament, kontrolu i nadgledanje ekoturizma, kako bi se garantovala njegova dugotrajnija odrivost 3. Promovisanje razmene uspenih iskustava iz oblasti ekoturizma 4. Poveanje mogunosti za efikasan marketing i pro-

movisanje destinacija i proizvoda ekoturizma na meunarodnom tritu, itd. Agenda 21-Uputstvo za sprovoenje i plan akcija u podrujima relevantnim za odrivi razvoj, obrauje najvanije probleme u oblasti ivotne sredine i ukazuje na nain razreenja otvorenih pitanja s kojma e se svet suoavati u 21. veku. Dokumenat Agenda 21 za turistiku privredu predstavlja program aktivnosti u oblasti putovanja i turizma. U skladu sa naelima odrivog razvoja nju su utvrdile organizacije WTO, WTTC, i druge meunarodne organizacije u oblasti turizma, definiui univerzalna pravila ponaanja u ovoj oblasti prihvatljiva za sve uesnike i sve drave. Ovim dokumentom se svim uesnicima u oblasti turizma odreuju podruja delovanja i potrebne aktivnosti u cilju zatite ivotne sredine, ouvanja ekoloke ravnotee, i razvoja odrivog turizma u 21. veku. Poglavlje br. tri, drugi deo, odnosi se na aktivnosti delovanja hotelskih preduzea i turistikih agencija. Za sva preduzea u ovoj oblasti kao glavni zadatak utvreno je uspostavljanje sistema upravljanja, tehnika, metoda i postupaka koji vode razvoju odrivog turizma. U tom cilju utvreno je deset glavnih podruja delovanja : Smanjenje otpada, ponovna upotreba i reciklaa efikasnost korienja energije, ouvanje i upravljanje upravljanje resursima iste vode , upravljanje otpadnim vodama opasne materije transport planiranje i upravljanje zemljitem ukljuivanje zaposlenih, potroaa i drutvenih zajednica u probleme ivotne sredine projektovanje za odrivost partnerstvo za odrivi razvoj. Realizacija ciljeva definisanih Agendom 21 za turistiku privredu od strane turistikih preduzea, hotelskih kompanija, i turoperatora, prestavlja jedan od osnovnih savremenih ekolokih trendova u turizmu. U vezi s tim preduzea u turizmu razvijaju ekoloke aktivnosti, nastojei da ostvare ciljeve definisane u okviru utvrdjenih prioritetnih podruja. Tako napr. mnogi hoteli danas vre izbor dobavljaa i proizvoda koji stvaraju manje otpada, ili ponovo upotrebljavaju prethodno koriene proizvode , organizuju prikupljanje proizvoda za reciklau, postavljaju korpe za otpatke po vrstama otpadaka, koriste solarnu energiju za zagrejavanje vode, soba kuhinja, (kod nas na pr. u Tivtu)preduzimaju razne mere kako bi smanjili rasipanje vode, izgrauju biciklistike i peake staze uokviru turistikih i hotelskih naselja, propagiraju dolazak osoblja na posao biciklom ili peice, naruena roba se ne doprema u vreme saobracajnih piceva, nabavljaju se novi turistiki autobusi sa ugradjenim ekolokim motorima, i sl. Prilikom gradnje koriste se lokalni materijali i tehnologija, vodi se rauna o ogranienosti fizikog prostora, i nastoji da nove tehnologije i proizvodi manje zagadjuju. Shodno tome izgradjuje se partnerstvo za odrivi razvoj turistikih preduzea sa drugim preduzeima, vladinim i nevladinim organizacijama, turistima, medijima, lokalnim zajednicama, i drugim, kako bi se postigla dugorona odrivost. To je danas savremeni ekoloki trend u turizmu.

Ekoloko ponaanje preduzea

Razvoj ekoturizma

Abstract

Ecological Trends in a Modern tourism In the past few years, as a response to an unsustainable development of a massive tourism, new tendencies are about to bring further development in tourism into accord with eco - system. Based on ecological principles a new phase of sustainable development in tourism has grown. Agenda 21, for a tourism industry, is a strategic basis for a sustainable tourism, signed by WTO, WWTC and few international tourism organizations. In that sense, main ecological trends for a modern tourism are: a development of eco - tourism, an ecological behaviour involved in tourism industry, green hotels, a tourism concerned for an eco - system, a preservation of cultural and historical monuments and a protection for other antropogenic factors, attached to development in tourism business. Key words: ecological trends, a modern tourism, Agenda 21

Grean hoteli

* dr Slobodan Blagojevi, Gradska Uprava, Novi Sad

Prema podacima WTO u svetu danas ima oko 12 miliona soba u hotelskim kapacitetima(proseno godinje

39

poveanje 2, 5%). Tako veliki broj hotela i nova izgradnja imaju uticaja na stanje ivotne sredine i ekoloku ravnoteu. Mnogi menaderi hotela poeli su da prihvataju injenicu da je ekologija znaajno podruje ekonomije , poslovnog rizika i unapredjenja ekomenadment aktivnosti. Aktivnosti koje odgovaraju velikim hotelima i hotelskim lancima razlikuju se od onih koje preduzimaju mali porodini hoteli i pansioni, ali je osnovno da svako ini neto u svom domenu na uspostavljanju procesa sistema ekomenadmenta koji sadri odredjeni redosled aktivnosti i potovanje ekolokih standarda. Tako je nastao najnoviji trend u turizmu - irenje ekologije u hotelijerstvu i pojava Grean hotelau EU, SAD i jo nekim zemljama. U njima je praktino sve podredjeno ekologiji, poev od hrane koja se nudi(zdrava hrana)do toga da gosti vie ne dobijaju ampone u sobama u plastinim kesicama, ili je ona podlona reciklai, oprema i inventar u sobi su proizvedeni po ekolokim standardima ISO 14000 , do toga da gosti mogu sami da klasiraju upotrebljene predmete u za to odredjene korpe za otpatke. U gradjevinskom smislu ti hoteli predstavljaju zdrave zgrade, tj. sagraeni su od prirodnog materijala, bez azbesta, ljake, formaldehida, iverica, staklene vune, raznih nezdravih mineralnih vlakana, sintetikih toplih podova, itisona, i drugih neprirodnih i nezdravih materijala koji su ugradjeni u mnoge bolesne zgrade. Pri projektovanju ovakvih hotela koriste se mata i kreativnost, a naputa se izgradnja hotela - kolosa i mastodontskih hotela. Hoteli se bore da steknu imid zelenih hotela, jer je to najnoviji turistiki hit, i takvi su bolje popunjeni od klasinih. Svi hoteli podignuti za smetaj takmiara olimpijaca na Olimpijskim igrama u Sidneju graeni su kao grin hoteli. Ubudue e se svi novi hoteli graditi uz potovanje ekolokih principa u hotelijerstvu i gradjevinarstvu. Mnogi turisti u zapadnim zemljama pri izboru hotela u kojima e boraviti daju prednost grin hotelima iako su oni u proseku skuplji za oko 20%. Razvoj Grean hotelaje savremen i ekoloki trend u turizmu.

dalje funkcionisanje. Zbog toga je nuan ekosistemski pristup, tj. respektovanje granica kapaciteta ekosistema, i usklaivanje odnosa izmeu turistike, i druge, izgradnje sa mogunostima ekosistema. Budui da je turizam izrazito zavistan od prirodne sredine, planiranju razvoja se mora prilaziti sa posebnom senzibilnou, u emu znaajnu ulogu imaju turistika preduzea i organi vlade, kao i poslovna udruenja, komore, nacionalna turistika organizacija na svim nivoima, i dr. Zato je WTO izdala Vodi za lokalne planere, a WTTC Program za upravljanje i svest o ivotnoj sredini (Green Globes, Zelena planeta). Tim aktivnostima posveen je i vei broj konferencija, seminara i sajmova, ustanovljena je nagrada ASTA Smithsonian Mazine za pozitivno ponaanje prema okruenju, i nagrada British AiR ways Turizam za sutranjicu(u saradnji sa Turistikom organizacijom Velike Britanije i Federacijom organizatora putovanja). Savet za turizam Junog pacifika sainio je Uputstvo za dalji razvoj turizma, gde centralno mesto zauzima zatita prirodne sredine. Kenija, Juna Afrika i Zimbabve donele su programe zatite divljih ivotinja u cilju razvoja safari turizma kao oblika odrivog turizma. Programe zatite prirodne sredine i turizma utvrdile su vlade i drugih zemalja. Turistika kretanja ne moraju da znae samo naruavanje ekosistema i oteenje prostora. Ako je razvoj planski a ne stihijski, turizam moe da unapredi kvalitet ekosistema i kreira potpuno novu namenu prostora, te da se tako uspostavi nova ekoloka ravnotea na viem nivou. To je savremeni ekoloki trend. Brojni primeri iz svetske prakse to potvruju (Bermudi, Austrija, Grka, Kipar, Tunis, Kenija, Francuska i dr. ).

izma potvrdjuju da je re o savremenom aktuelnom trendu u turizmu.

Zakljuak

Odrivi razvoj je strategija daljeg razvoja savremene civilizacije u 21.veku. Svi segmenti drutva, privredni sektori i delatnosti, i svi elemnti i komponente razvoja moraju biti odrivi. Na tom aksiomu treeg milenijuma nastala je savremena faza razvoja - odrivi turizam, koji maksimalno respektuje ekoloke principe i zakonitosti. U tom pravcu formirale su se karakteristine tendencije i trendovi . Zato e opti trend u buduim fazama razvoja turizma biti odrivost (podrazumevajui u tome i sofisticiranost i ekologizaciju).

Literatura

Zatita kulturno istorijskih spomenika, anttropogenih i drutvenih faktora

Dananja milionska turistika putovanja predstavljaju realnu opasnost oteenja kulturno-istorijskog naslea , i njegove unikatnosti, jedinstvenosti, retkosti i neponovljivosti . Isto, postoji opasnost da se usled razvoja masovnog turizma i tokova gloobalizacije izgubi izvornost folklora, lokalne kulture, autentinosti etnografije, tipinosti i onog to je specifino za lokalnu zajednicu. Zbog toga je neophodna zatita drutvenih turistikih atraktivnih faktora. U svetu je aktuelan trend aktivne zatite kulturno istorijskih spomenika i naslea putem turizma. Primeri Grke, Italije, Francuske, panije i drugih zemalja iz medjunarodnog tur-

Ekosistemski pristup turizmu

Osim prirodnih lepota za razvoj turistike destinacije neophodni su i turistiki objekti za pruanje osnovnih i drugih usluga. Prirodna sredina-topos-ima svoj biogeni kapacitet, granice tolerancije do kojih sistem moe da trpi promene, a da se ne ugrozi njegovo

WTO iUNEP, International Vearof Ekoturism 2OO2, Madrid - Paris, 2001. International Hotels Environment Initiative Environment-Menagement for Hotelsathe Industru Guide to Best Practiv , London 1993;Green Innovations:Worldride Direktory of Environmental Resoruces for Hotels, London, 1994:United Nations Environment Programe, International Hotel Association, Enviromental Aktion Pack for Hotels, London, UK, 1995. World Tourism Organization, Sustainable Tourisku Development, :A Guide for LokalPlanners, Madrid, 1994. Bradley, d. , Ekological Economics, Piteburg, 1995. Munasinghe, M. , Environmental Economics and Sustainable Development, The World Bank Washington, 1993. . Pearce, D. W-Turner, r. k. , Economies of Natural Resources and the Environment, Harvester Wheatsheaf, London, 199O. WTTC, Green Globe, London UK, 1994. , 1995. Ekotursm Society, Ecoturism Guidelines for Nature Tour Operatots, Bennington, USA, 1994. Dukanovi M. Zivotna sredina i odrzivi razvoj, Elit, Bgd. 1996. Popesku J. , Upravljanje razvojem turizma-odrzivi razvoj kao nova paradigma globalnog turizma, Turisticko poslovanje, br. 1, Bgd. l995. Maric R. , Zastita prirode u konceptu savremenog razvoja turizma-odrzivi razvoj, Zbornik kvalitet zivotne sredine i ekonomski razvojNis, 1998. Blagojevic S. , Upravljanje turistickim resursima u funkciji odrzivog razvoja, ZbornikKvalitet zivotne sredine i ekonomski razvoj Nis, 1998.

40

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Ekoturizam i zdrava hrana

Reckoska, Gordana, Reckoski, R.* Mickovski, A.** Rezime

Ekoturizam kao tendencija trai da se ne naruuje prirodna okolina, a postoje i eticenturizam, zelen turizam, osposobljeni turizam prema okolini, orijentiran turizam ka prirodi, odgovorni turizam.Ekoturizam oznaava i konsumiranje ekoloki iste hrane i pia. Ekoloki ispravna ili zdrava hrana kao hrana koja se proizvodi zasebnom tehnologijom, kao biljna ili animalna, ali u sredini koja je ekoloki ista nezagaena, sauvana na ovoj planeti Zemlji. Takva hrana je osnovni faktor razvoja ekoturizma i sve zemlje irom sveta ve trebaju razvijati i pojaavati strategije u proizvodnji ekohrane koja mora biti i glavni cilj razvoja svake zemlje. Kljune reci: ekoturizam, ekoloki nezagaena sredina, ekoloka hrana, zdrava hrana, razvoj ekoturizma

oetkom 50-tih godina u klasinim turistikim stranama Zapadne Evrope nastupa postaje istinski turistiki bum. Kasnije on obuhvaa jednu drugu grupu strana iz periferije kontinenta - panjolska, Grka, Jugoslavija, zatim Portugalija, Bugarska, Rumunska, Maarska, Kipar, Tunis, Maroko. To su strane iz takozvane druge generacije u turizmu (1). Nakon 70-tih godina zapoeo je veliki razvitak nove grupe turistikih strana iz takozvane tree generacije u Istonoj i Juno-istonoj Aziji-Japoniji, Tajland, Hongkong, Singapur, Tajvan, Juna Koreja. Taj turistiki bum je potrajao od 1950 do 1975. godine i doneo je velike finansijske dobitke u nabrojenim strankama. No, analizom strunjaka, dokazalo se da je enormni prihod bio vei, ali usled toga, turizam je naneo mnogo tete prirodi. Tako problem poinje da ukljuuje educirane specijaliste meunarodne turistike organizacije i rukovodstva mnoge drave. S pravom se postavlja pitanje, da ako ne bude stopiran taj proces degradacije ivotne sredine, ljudi postavljaju pred opasnou ubistvo preko turizma (2). Pitanje o utjecaju turizma na ivotnu sredinu postaje objekat razmotrenja velikih meunarodnih foruma. Tako poinje da se govori o alternativama tog turizma, koji rui prirodu. Veina specijalista trae te alternative u takozvanom novom mekom ili ekolokom turizmu, koji ne naruuje ivotnu sredinu, ve je obogauje. U tom cilju razvijaju se nove tehnologije proizvodnje zdravstveno ispravne hrane, zdrave hrane ili biohrane, ili ekoloke hrane, koja svojim punovrijednim sastojcima odgovara kao osnovna hrana, a i kao hrana koja odrava zdravlje oveka, a time i titiljude, koji mogu biti turisti ili nuditelji turizma. Ekoturizam kao nova vrsta turizma je razmotren u naunim krugovima, pa se razlino definise i ocenjuje. U prilog objanjenja tog fenomena, dalje ce se razmotriti njegova definicija i znaenje. Uestvuju mnoga opredelenja za ekoturizam kao novog vida turizma. Takve definicije ima mnogo meu kojima su: Amerika asocijacija za ekoturizam, 1985 god. definie: Ekoturizam je turizam u regionima neuznemiravani od ljudskih bia i treba doprineti ouvanju prirode i blagostanja mesnog stanovnitva. Druga definicija, opet iz Amerike 1991 god. kae da se ekoturizam turizam u prirodnoj sredini, pri emu turisti trae prirodna udesa (3). U Evropu, eko-turizam se definie sledeim definicijama: Ekoturizam je samostojna vrsta turizma, prirodnoprepoznatljiv turizam, turizam u zastienim prirodnim teritorijama. Ekoturizam je celosno ekoloko povedenje i ponaanje turista na okolinu - ivotnu sredinu. To oznaava povieno ekoloko zananje. Ekoloka orijentacija turistike teritorijalne kreirake politike (s tako nazvanim ekolokim monitoringu i ekolokim menadmentom). Celokupno razumevanje, nova filozofija o razvoju turizma, nova etika, ouvanje sredine ima prioritet ispred ekonomske i tehnike celine. Ekoturizam je turizam u odnosu na nenaruene prirodne rejone sa ciljem da se oceni divlji svet i pejsa kao i mesna kultura. Cilj je da se upozna minimalno ivotna sredina (okolina) i da se minimizira upotreba prirodnih resursa. Bitno je naglasiti svugde, da ekoturizam oznaava

Ekoturizam

* dr Gordana Reckoska, red. prof, Risto Reckoski, asistent, Fakultet za turizam i ugostitelstvo Ohrid, Republika Makedonija ** Aleksandar Mickovski, lekar, Univerzitet Sv.Kliment Ohridski - Bitola, Republika Makedonija

konsumiranje ekoloke iste hrane i vode. Ekoturizam se definie kao odriv turizam. Zato u svetu postoji ogroman interes za iznalaenje forme turizma, koja e biti prirodno odriva. Taj princip postaje jo vaniji, iza Konferencije o ivotnoj sredini koja je odrana u Rio de aneiro 1990 god, kad je postavljena koncepcija i obuhvata sve oblike (forme) turistikog razvoja, upravljanje i dejstva, koji podravaju prirodnu, socijalnu i ekonomsku integriranost i blagodejstvo kulturnih resursa u vremenu. Ekoloki turizam kao koncepcija, trai da se ne naruuje prirodna sredina, a moe se sresti i kao etiki turizam, zeleni turizam, prisposobljen ka prirodi, orijentiran ka prirodi, odgovoran turizam. Sve ove teze imaju opti cilj da razviju novu formu turizma, koja bi donela maksimalnu korist za sve uesnike -turiste, mesno stanovnitvo, turistike oblike, a pri tome da ne bi priinili nepopravljive ekoloke i socijalne tete. Ekoturizam je vrsta turizma koji se sprovodi, tako to: ne naruava prirodne teritorije; ne nanosi povrede, ne naruuje prirodu, a sudjeluje za dugotrajnu ekoloku ravnoteu; direktno doprinosi o zatiti i stopastvenosti iskorisenih prirodnih rejona; iskoriuje adekvatan reim upravljavanju suobraen sa brojem turista, koji su osetili zaticeni rejon. Taj momenat je osobito vazan o dugoronoj zatiti prirodnih resursa, od kojih zavisi ekoturizam. Turistika industrija sama po sebi treba da ima cilj da razvija razumevanje i zagrienost o vangradskoj sredini i njenu prirodi. Da bi se uspeno razvio ekoturizam u jednom rejonu, neophodno je nekoliko uslova: Na prvom mestu su ekonomski uslovi koji osiguruju mesnoj optini odriva i adekvatan dobitak na ve uinjenim rashodima od razvoja te vrste turizma; Drugi bitan uslov je razvijanje jednog dobrog menadmenta - zadovoljenje potrebama mesnog stanovnitva i turista, prisposobljeni na mesnim uslovima, kada se istovremeno zapaa okolna sredina u tom rejonu; Trei uslov za razvoj eko-turizma su motivirani turisti, obozavajui prirodu, trevozei se za njeno dobro stanje sa eljom da ucestvuju aktivno u njeno zapaenje za vreme njihovog prestoja u njoj (4); Pri razvoju ekoturizma trebaju se uzeti u obzir nekoliko glavnih potreba i to: da se izgrauje infrastruktura, suobraena s okolnom sredinom; suobraenje broja primanih turista, sa brojem mesnog stanovnistva (nije u redu da se doputa prekomerno poveanje broja turista iznad broja mesnog stanovnitva). Sutinska kontrola sa strane mesne optine pri ouvanju okolne sredine o tom cilju treba imati izraena i realizovana jedna efektivna programa o posmatranju, kontrola i mere protiv zagaivanja. Neophodno je u okviru optina da se organizuju i realizuju obrazovni ekoloki programi o upoznanju s potrebama o ouvanju prirodne sredine i usklaivanje interesa turizma sa mesnim interesima. Tvorci koji razrauju programe i prognoze za razvoj ekoturizma, trebaju imati u predvid da se taj turizam ne usmerava ka hotelima visoke klase i velike turistike komplekse, koji se masovno koriste kod drugih vrsta rekreativnog turizma. Kod ekoturizma se pretpoitaju jednostavne postrojke izgraene iz jednostavnih tradicionalnih materijala za mesno stanovnistvo kao i arhitekturne stilove. Od svetske praktike se konstatira da turistiki potok kod ekoturizma se usmerava uglavno na dve vrste rejona: Prva vrsta rejona, su slaborazvijene strane u kojima

41

priroda jos nije zasegnuta iz antropogenih dejstva; Druga vrsta rejona, to su vei po povrsini zastiene teritorije u razvijenim stranama iz kategorije prirodnih rezervata prirodne parkove i nacionalne parkove. Opta je konstatacija da u poslednjih godina, naglo se poveava broj turista koji shvataju postavke ekoturizma, na prvom mestu u pogledu na morske ekskurzije ili posjete kulturnih centara. Ekoloki turizam kroz zadnjih godina zauzima prvo mesto po tempu razvoja u uporedbi sa drugim tradicionalnim vrstama turizma. Uloena sredstva u ekoturizmu u svetu se pokreu od 10 biliona do 200 biliona dolara i to samo za period od pet godina (od 1993 do 1998). Dobivke od ekoturizma se poveavaju bre u uporedbi sa drugim formama masovnog turizma. Osim toga same drave Treeg sveta su zainteresirani za razvoj ekoturizma, koji im nosi prihode, a s druge strane sudjeluje u ouvanju njihovih prirodnih resursa (5). Ekoturizam ne moze da rei i sve probleme u odreenoj strani ili rejonu. Njegov razvoj je povezan sa nizom problema. Neovisno od preduzetih mera, ekoturizam ukazuje makar i u malom stepenu, izvesno negativno uzajamno dejstvo na prirodu. Osim toga esto ulazi u protivrenosti sa interesima mesnog stanovnitva, koje eli vee prihode, od drugih vrsta masovnog turizma. esto kad broj turista prevazilazi broj mesnog stanovnistva u nekim rejonima, proizilaze problemi u snabdevanju sa hranljivim produktima i drugom vrstama robe, koje su neophodne turizmu u mnogim mestima, ima nedostatak od vode za pie, a u nekim sluajevima i ekoloki iste hrane. Takoe postaje problem pri irenju ekoturizma, neophodan je raun rejona s osobitom prirodom, za ije ouvanje su neophodna nova, vea sredstava.

Zdrava hrana

Ekoturizam ima za cilj da se postigne harmonija s prirodom i ravnotea izmeu specifinih interesa mesnog stanovnitva i samog turizma. U tom cilju neophodno je da se proizvodi zdrava hrana, koja ima posebne karkateristike, da bi zadovoljila uslov razvoja ekoturizma. U sklopu zdrave hrane sva ivotinjska i biljna hrana dobijena na istim nezagaenim prostranstvima, bez dodataka aditiva, koji smanjuju njenu bioloku vrijednost. Takoe, ista nezagaena voda je osnovno pie bez koje nema ivota, a kamoli razvijenog ekoturizma. Pored vode za pie koja mora ispunjavati odreene standarde, da bi bila pitka i voda za umivanje u hotelskim objektima mora ispunjavati odreene standarde. U priobalskim mestima, voda za kupanje u morima, jezerima i rekama, bazenima takoe ne sme biti zagaena i mora ispunjavati uslove za vodu I klase.

na pijacima, pa se zato namee potreba afirmisanjem ekoloke proizvodnje. Ipak se mora dobro naglasiti da je realizacija proizvodnje zdrave hrane je u rukama drave i njenog menadmenta. Od svega izloenog, mogu se izvesti sledei zakljuci: Suvremena reakcija ekoloke politike u turizmu, je traenje i razvitak novih vrsta turizma, sa ciljem da se postigne harmonija sa prirodom, i ravnotea meu specifinih interesa mesnog stanovnitva i uesnici turizma. Neminovno se pojavljuje ekoturizam kao nova vrsta turizma koji pokazuje novi odnos prema prirodi i prema samom turizmu sa strane turistikih organizacija; i firme receptivno, tako i turoperatorski, a isto tako i na njihove klijente. Ekoturizam je u sutini opit za primenu takozvane turistike erozije. Za uspeno razvijanje ekoturizma, on se mora postaviti kao prioritet ekonomije svake zemlje, kao i da bude zasnivan legislativom odgovarajuim Zakonom o ekoturizamu. To je neophodno, jer ekoturizam moe doneti velike finansijske dobitke svakoj dravi koja ima uslova za takvu vrstu turizma. Primarni faktor za razvoj ekoturizma je zdrava hrana i voda za pie. Zdrava hrana se moe proizvoditi samo ako je ivotna sredina ista. Tako je i sa vodom za pie, koja se mora dobijati od izvora koji nisu zagaeni. U RM postoje uslovi za razvoj ekoturizma jer ona raspolaze sa regionima koji su ekoloski isti i one koji bi se mogli zatititi i tako bi se proizvodila i ekoloki zdrava hrana. Za to se mora boriti i uestvovati svaki pojedinac, i drava. Mora i u RM da se donese normativan akt za ekoturizam kojim bi bilo sve dobro regulirano, kako i legislative o proizvodnji zdrave hrane. Postoje uslovi u bliskoj budunosti RM da bude nazvana strana ekoturizma, to e za nju biti velika dobit i afirmacija. Za bolju i svestranu perspektivu razvoja ekoturizma, veliki doprinos ima i mora jo vie dati nauka svojim istraivanjima i predlozima, koji se moraju potovati i sprovoditi u praksi. Ministarstvo za obrazovanje i nauku u svakoj zemlji, mora sprovoditi postupke da se programima i zakonima sprovodi edukacija kadrova za ekoturizam i zdrava hrana, kao i da se izrade udbenici za ekoturizam, posebno za proizvodnju zdrave hrane. Svim moguim i novim sredstvima, mora se uporno vriti propaganda ekoturizma u svakoj zemlji pa i u inostranstvu, kao i propaganda zdrave hrane koja se u toj zemlji proizvodi, kao i voda za pie. Ekoturizam i proizvodnja zdrave hrane mora biti osnovni cilj strategije svake zemlje, pa i RM, za bolju budunost svih ljudi, pa i turista. 1. Bevarov, M. et al Osnovi na turizma, Sofija, 1996 2. Kostov, E., Turisam i prirodna sreda, Sofija , 1992 3. Petrov, P.,Teoretini osnovi za formiranje i realiziranje na nacionalnata programa, Sofija 1998 4. Hanlot, A.,Tourisme et environnement, Paris, 1994 5. Williams, A.M.,:tourism and EconomicDevelopment, London, 1988 6. Marinoski, N.,Ekoloka osnova na truistikiot razvoja vo RM, Ohrid, 1999 7. Rekoska, G.,Ekoloskite vrednosti i turistikiot proizvod, Ohrid, 1999 8. Ziberoski, J.,Proizvodstvo na zdrava hrana, Probitip, 1996.

Zakljuak

Ekoturizam i proizvodnja zdrave hrane u RM

Republika Makedonija predstavlja prostornu celinu u kojoj se turistiki razvoj nalazi u direktnoj ovisnosti od ekoloke vrednosti. Ovi utjecaji su prisutni, kako u vezi s domaim, tako i u razvoju inostranog turizma. Ovaj prostor moze ak i posluiti kao primer o meuovisnosti turizma i ivotne sredine. Republika Makedonija predstavlja prostor sa mnogo privlane eko-forme, koje su u velikoj meri valorizirani i ukljueni u turistikoj ponudi, no i vrlo bogat prostor koji predstavlja turistiki potencijal zato to nije uklopljen u turistikoj aktivnosti (6). Stanje sa aerozagadvanjem, zagaivanje vode i zagaenost tla nalaze se u kontekstu poveanja broja stanovnitva u velikim gradovima. Najzagaeniji grad je Skoplje, kao najvei grad u Makedoniji i najznaajniji emitivni centar turizma. Ekoloka osnova turistikog razvoja je sadrana i u pravnoj regulativi u Makedoniji. Perspektive u tretmanu ekoloke baze turistikog razvoja u Makedoniji, trebaju se sagledati u nadogradnji odnosa izmeu turizma i ivotne sredine i ispravan tretman ekosistema. Ekoturizam i ekodestinacije su hit-teme svugde pa i u Republici Makedoniji. Savremeni turista trai integralni turistiki proizvod, tano bira destinaciju gde e provesti svoj odmor. Danas imaju prednost destinacije sa ouvanom prirodnom okolinom i autohtonou (7,8). Proizvodnja ekohrane u Makedoniji ima vie segmenata. Makedonija ima uslove za proizvodnju ekohrane i zdrave vode. Posebno se moe razmotriti hrana dobivena iz biljaka, a posebno hrana iz animalnog porjekla. U tom cilju mora da se definie pojam odrive poljoprivrede. Odriva poljoprivreda predstavlja nain iskoriavanja prirode i prirodnih bogatstva od strane oveka, a pri tome da se ne narui ivotna sredina. Za zadovoljavanje sadanjih i buduih poljoprivrednih prehranbenih i drugih potreba, ovek treba preduzimati djelovanja, sa kojima e se obezbediti ouvanje ivotne sredine i prirodna bogatstva. Ovakav nain korienja ivotne sredine naziva se odravajua poljoprivreda ili organska poljoprivreda. Koncept odravanja poljoprivrede, treba da bude osnova za strategiju makedonskog proizvodnog modela, koji e omoguiti optimalna i efikasna proizvodnja u agrosistemu u saglasnosti postojeih uslova zemlje i klime u ivotnoj sredini. Zdravi prehrambeni proizvodi bie sve vie traeni

Legislativa

Bitan uslov o praktinom radu o ouvanju prirode od turistikih delatnosti, je da se zakoni dovedu do saznanje ljudi, koji su zadueni da ispunjavaju sva pravna stanja, predvieni u odgovarajuim zakonskim amtima. Neporei fakt je da zakon moe da prinese izvesnu polzu (korist), sam kad je organizovano njegovo ispunjenje. A ispunjenje zakona, osobito u podruju korienje prirode i ouvanju prirodne sredine, esto je mnogo teak zadatak. Eto zato je neophodno potrebno zakonske mere da se manifestuju sa mnogo iru i aktivnu propagandu o njihovoj sutini i sadrini. U toj vezi je neophodno svojevremeno da se zamene zastarele zakoni sa novim, da se dovedu u povezanost sa stopanskim i socijalnim razvitkom drutva, a ne da ga popreuju. Ouvanje prirode u sistemu turistike delatnosti se ostvaruje u odnosu sa sledecim zakonima: Zakon o ouvanju vode i borba od zagaivanja; Zakon o zatitI prirode; Zakon o vodama; Zakon o ouvanju okoline; Zakon o istoi atmosferskog vazduha; Zakon o zatienim teritorijama; Zakon o umama; Zakon o lovu; Zakon o ribnom poljoprivredi. Neophodan je odreeni normativni dokumenat, koji bi regulisao potrebe o organizovanju ekolokog turizma i kaznene odredbe pri nepoitanje potranje razvoja ekoturizma. Taj normativni akt trebao bi da regulira ekoturizma kao turistiki predmet, organizovanje ekoturizma, uslovi kojima treba odgovarati prirodna sredina, uslovi na kojima treba da odgovaraju prehrambene proizvode i pia, izgradivanje ekoputeva, finansiranje ekoputeva i slino.

Literatura

42

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Menadment i marketing u turizmu Management and Marketing in Tourism

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

erovi, S.* Rezime

Osnovni cilj u ovom radu je da se , polazei od odgovarajuih osnova u funkcionisanju turistikog trita, ukae na neophodnost balansiranih pristupa turistikih preduzea u odnosu na trine promene s jedne i na sopstvene mogunosti i potrebne aktivnosti tih preduzea s druge strane. Naime,prema aktuelnom konceptu strategijskog menadmenta, neophodno je postavljanje takve strategije u preduzeima turistike privrede, kojom e se obezbediti usklaenost izmeu postizanja konkurentske prednosti na tritu i internih sposobnosti tih preduzea. Kljune rei: strategija,menadment,turizam,inte gracija,alijansa,diversifikacija,razvoj;

Strategijski menadment turistike privrede

roces globalizacije svetske privrede ogleda se u nizu fenomena. Globalni koncept doveo je do eksplozije prakse pripajanja i spajanja firmi (margers & aquisition) u nacionalnim i meunarodnim okvirima, to e dovoditi do globalnog prestrukturiranja u turistikoj privredi i na planu meunarodne konkurentnosti. Analiza globalnog i individualnih nacionalnih i regionalnih trita osnova je da se definiu ciljevi i strategija za svako trite, predviajui njihovu meuzavisnost. (8str. 6) Pristup globalnim tritima pretpostavlja i razumevanje osnovnih determinanti nacionalne, kon kurentske prednosti. etiri faktora, prema Porteru, doprinose naciji da uobliava sredinu u kojoj domaa preduzea konkuriu (13str. 71) 1) uslovi faktora - pozicija nacije u faktorima proizvodnje 2) uslovi tranje - karakter domae tranje za proizvode i usluge grane, 3) povezane i podravajue grane 4) strategija, struktura i rivalitet preduzea

Abstract

The main objective, starting from the appropriate bases of tourist market functioning, is to point out the necessity of tourist enterprises balanced accessibility in relation to market changes on one side, and the possibilities and necessary activities of the enterprises on the other side. Namely, according to current strategic management concept, it is essential to establish such a strategy in tourist enterprises that will provide the coordination between achieving competitive advantage at the market and the enterprises internal capacities. Key words: Strategy, management, integration, conglomerates, alliances, franchising.

Strategije u poslovanju turistikih preduzea Analitiki okvir za izbor stategija

Analizom radova vie autora iz ove oblasti, koji su razmatrali analitiki okvir za izbor strategija, polazei od pesimistikog i optimistikog scenarija; SWOT analize kao rezultat interne i eksterne sredine;svrha strategije i izbora interne ili eksterne orijentacije na rast i rentabilnost; smatramo da modifikovana matrica bostonske konsultantske grupe (model klastera strategije) moe biti osnovni analitiki okvir za izbor strategija turistikih preduzea. (Tabela 1)

Poznata kao SWOT analiza, a koja je analitiki metod ispitivanja i sueljavanja organizacionih snaga (S), slabosti (W), organizacionih ansi (O) i pretnji (T). Za preduzea turistike privrede Srbije, prikazana SWOT analiza (Tabela 2) moe posluiti kao okvir za ispitivanje. Iz ove analize proizilazi da su osnovni preduslovi za razvoj turizma Srbije 1) Politika stabilnost 2) Turistika infrastruktura (posebno putna) 3) Selektivnost trita 4) Konzistentna fiskalna politika 5) Stimulisanje invensticija Uglavnom, postoje tri bitne vrednosti sadrane u konceptu stratekog menadmenta: znanje, kreativnost, i inovativnost. Njihovo sinergetsko dejstvo osposobljava preduzee da inicira svoju budunost, proakitvno nastupajui prema elementima svog okruenja. Dakle, proces stratekog menadmenta odnosi se na odravanje permanentne saglasnosti okruenja. On se odvija kroz tri osnovne faze: formulisanje strategije, sprovoenje strategije i kontrola ostvarenih rezultata. Menadment i marketing strategija, te trino usmerena organizaciona struktura, predstavljaju dve najvanije odluke za turistiko preduzee, odnosno dva najvanija faktora ostvarivanja njegove ekonomske efikasnosti i efektivnosti. U sutini, strategija, kao bazina poslovna odluka kojom se definie nain realizacije ciljeva, moe se posmatrati iz dve perspektive: a) sveobuhvatan program za definisanje i ostvarivanje organizacionih ciljeva i sprovoenje stratekih akcija, b) model organizacionih odgovora na izazove iz okruenja tokom vremena. Zato da bi se dolo do strategijskog plana neophodno je definisati strategijsku misiju, zatim strategijske ciljeve i konano formulisati strategiju. Strategijsko planiranje je za neke autore: 1) nain upravljanja neophodnim promenama

Proces formulisanja strategije

Interna i eksterna analiza

Sa aspekta stratekog menadmenta, okruenje se percepira kao kompleks eksternih faktora koji utiu na rad preduzea. Uspena strategija je onaj plan akcije i stratekih zadataka koji se temelji na dodatnoj analizi internih faktora preduzea i relevantnih eksternih faktora okruenja.

Tabela. 1 Model klastera strategije

BRI RAST TRITA 1. RAZVOJ TRITA 2. PENETRACIJA TRITA 3. RAZVOJ PROIZVODA 4. HORIZONTALNA INTEGRACIJA 5. DEZINVESTIRANJE 6. LIKVIDACIJA 7. POVEZANA DIVERSIFIKACIJA SLABA KONKURENTSKA POZICIJA 1. SUAVANJE 2. KONCENTRINA DIVERSIFIKACIJA 3. HORIZONTALNA DIVERSIFIKACIJA 4. NEPOVEZANA DIVERSIFIKACIJA 5. DEZINVESTIRANJE 6. LIKVIDACIJA SPORI RAST TRITA JAKA KONKURENTSKA POZICIJA 1. KONCENTRINA DIVERSIFIKACIJA 2. HORIZONTALNA DIVERSIFIKACIJA 3. NEPOVEZANA DIVERSIFIKACIJA 4. ZAJEDNIKA ULAGANJA 1. RAZVOJ TRITA 2. PENETRACIJA TRITA 3. RAZVOJ PROIZVODA 4. INTEGRACIJA UNAPRED 5. INTEGRACIJA UNAZAD 6. HORIZONTALNA INTEGRACIJA

* dr Slobodan erovi, Dunav osiguranje-Beograd

Izvor: PORTER M. The Stage of Strategic Thinking, The Economist 23. Maz 1987. (str. 247)

45

Tabela 2. SWOT analiza turistiikih preduzea Srbije

Pot Potencijalne unutranje snage (strengths) - raznovrsne sposobnosti - gastronomija - dobre konkurentske sposobnosti - uee porodice u delatnosti - prednost u ceni (trokovi) - niski trokovi radne snage - delimina sposobnost za inoviranje proizvoda (usluga) - napredak krive iskustva - bolje proizvodne sposobnosti - gostroprimstvo Potencijalne unutranje slabosti (wear nesses) - nejasni strateki pravci - zastarela oprema - nedostatak menaderske onesposobljenosti - nedostatak vanpansionskih sadraja - nedostatak kljunih vetina, sposobnosti i discipline - slabost pri sprovoenju strategije - postojanje unutranjih operativnih problema - slabo poznavanje trita - slabija distributivna mrea - podprosene marketinke sposobnosti - nemogunost finansiranja potrebnih promena u strategiji - znaajna poreska optereenja - nedovoljna koordinisanost preduzea sa ostalim nosiocima turistike ponude Potencijalne spoljne pretnje (Threats) - nerazvijena infrasruktura - ulaz stranih konkurenata sa niom cenom kotanja - poveana prodaja supstituta - precenjena vrednost domae valute - mere turistike politike u zemlji (ukidanje olakica) - rastua dogovorna mo dobavljaa i kupca - promena potreba i ukusa potroaa (selektivna tranja) - nepovoljne demografske promene

(nadoknadu, tj taksu na ostvareni promet), rezervacionu taksu i taksu za oglaavanje tj. propagandu.

Ugovor o menadmentu

U efikasnom poslovanju ugovor o menadmentu je fleksibilan metod prenoenja neopipljivih znanja (know-how) na firmu u inostranstvu u zamenu za utvrenu naknadu (15str. 86-87) kompanija (agent) plaa u ime vlasnika sve trokove (i vlasnitva i poslovanja) i to iz novanog toka (cash flow-a) koji generira kroz poslovne operacije, a zadrava svoju nadoknadu za upravljanje (management fee). Ugovor o menadmentu je popularan nain rasta i ekspanzije hotelskih preduzea u meunarodnom poslovanju (Marriott, Forte Plc. ).

Strategijske alijanse

Potencijalne spoljne mogunosti Opportunities) - promena motiva za putovanje - unoenje novih trita ili segmenata - promena u nainu korienja odmora - otvaranje novih vazdunih koridora - diversifikacija proizvodnje proizvoda tj. usluga - vertikalna integracija - ukidanje sankcija - povean interes individualnih aranmana - razvoj telekomunikacije - atraktivne turistike destinacije

Strategijske alijanse (savezi)nazivaju se i meukompanijskim kooperativama. Prema nivou organizacija, postoje dve vrste ovih saveza (11. str. 224). 1) Savez na nivou strategijskih organizacija, 2) Savez na nivou operativnih jedinica tzv. koncept meu-franizinga snage, kako bi smanjile trokove i poveale profite, Ovi savezi omoguavaju da se postignu sinergetski efekti Ovaj oblik rasta i razvoja preduzea podrazumeva sve oblike sticanja, tj povezivanja (spajanja) i preuzimanja preduzea. Po osnovu akvizicija uspostavljaju se tri karakteristina odnosa (6. str. 107): 1. Izmeu avio kompanija i meunarodnih hotelskih lanaca, 2. Izmeu preduzea iz ostalih privrednih delatnosti i meunarodnih hotelskih lanaca; 3. Izmeu meunarodnih hotelskih lanaca meuso bno. Akvizicija je bila znaajna podloga rasta, ne samo u hotelskom, ve u celokupnom ugostiteljskom poslovanju u svetu: od 1981. godine bilo je 325 spajanja i akvizicionih transakcija u ugostiteljskoj delatnosti, a njihova ukupna vrednost procenjuje se na 19, 9 milijardi US dolara (9. str. 224. ) Zajednika ulaganja predstavljaju oblik direktnog investiranja koji se esto koriste u ekspanziji meunarodnih hotelskih lanaca Meunarodni hotelski lanci koristili su razne varijante zajednikih ulaganja, najee diktirane zakonskim i drugim uslovima u konkretnoj zemlji. Pored hotelskog, postoje i brojna druga podruja turistikog poslovanja u kojima se ostvaruju zajednika ulaganja stranih i domaih partnera. Upteno, razlikuju se tri osnovna naina rasta svakog preduzea: 1. intenzivan rast (u okviru poslova kojima se preduzee bavi), 2. rast na bazi integracije i 3. rast na bazi diversifikacije Uloga pojedinih poslovnih funkcija, u strategiji rasta i razvoja preduzea zavisi od karaktera preduzea, odnosno od njegove osnovne strategijske opredeljenosti u okruenju. Tako se preduzea mogu svrstati prema nekim podelama u etiri kategorije (7str107) 1. reaktor 2. istraiva 3. branilac 4. analitiar (8str. 6. ).

Akvizicije

Izvor: prilagoeno od strane autora prema Bartol, K. and Martin, B, Management, Mc Graw-Hill, Inc, 1994. str. 112 2) metod alokacije ogranienih izvora 3) izbor optimalnog puta od postojee do eljene pozicije 4) nain susretanja sa veim izazovima 5) osetlivost na mogunost i opasnosti pozicioniranje preduzea Po Milisavljeviu M. strategijski plan ukljuuje: 1) trine uslove 2) potrebe potroaa 3) konkurentske snage i slabosti 4) ekonomske i pravne uslove 5) tehnoloki razvoj 6) raspoloivost izvora Strategije se mogu oblikovati sledeim metodama (1. str. 221):planiranjem, preduzetnitvom, ideologijom, metodom kiobrana, metodom procesa, nepovezanim metodom, metodom konsenzusa i metodom nametanja. Smatramo da strategijsko prilagoavanje (upravljanje) preduzea turistike privrede obuhvata: 1) Neophodnost istraivanja trita i formiranja informacionog sistema u preduzeu; 2) Sistem strategijskog upravljanja uslugama preuzea u turizmu 3) Strategija razvoja preduzea na turistikom tritu a)penetracija, b)razvoj proizvoda, c)Razvoj trita, d)diversifikacija, e)strategija marke; 4) Strategijsko i taktiko upravljanje tranjom Segmentacija tranje, 4 modela: a)opisni, b)psiholoki, c)bihejvioristike, d)tzv. hibridni 5)Diferenciranje uslunog programa (opredeljuje na in prodaje) a)ekskluzivni, b)semiekskluzivni, c)komercijalni, d)pozicioniranje uslunog programa; 6) Diferenciranje cena: a)prema segmentima potroaa, b)prema vremenu, c)vrsti, d)nain prodaje 7) Strategijsko planiranje razvoja (putem taktikih odluka i akcija): a)interakcija sa kupcima, b)proizvoda/usluga, c)is korienost kapaciteta; 8) Utvrivanje ciljeva i priprema strategijskog razvoja uslunog programa a)identifikovati ciljne trine segmente, b)identi fikovanje profila potroaa koji pripadaju ciljnim trinim segmentima, c)identifikovati kljune faktore koji utiu na donoenje odluke ciljnog segmenta da kupi turistiki proizvod (cena, imid proizvoda, dostupnost, nain prodaje), d)utvrditi politiku cena, e)vezati instrumente poslovne politike za faktore koji najvie utiu na donoenje odluka potroaa o kupovini f)identifikovati osnovne nivoe na kojima se pojavljuje tranja.

Nain rasta i razvoja preduzea u turistikoj privredi

Naini rasta i razvoja preduzea u turizmu (hotelijerstvu-restoraterstvu) ne razlikuju se od uobiajenih za transnacionalne korporacije. Koriena su dva osnovna naina: 1. direktno investiranje (joint venture, akvizicije i slino), 2. ugovorni i drugi aranmani (franizing, ugovor o menadmentu i sl. ). Direktno investiranje u turizmu (hotelijerstvurestoraterstvu)ima nesumnjive prednosti, pogotovo u klasinom sluaju tj. kada je lanac hotela vlasnik svih jedinica u inostranstvu. To znai da je on primenio metod internog rasta, a time se obezbeuje kontola upravljanja i zaposlenih, vea diskrecija u politici cena, investicija, prodaja, izbor dobavljaa i druge pogodnosti. Organizatori putovanja i klasine putnike agencije u izboru rasta uglavno su koristili strategije 1. ekspanzije i diversifikacije 2. interni i eksterni metod 3. marke (uglavnom za pozicioniranje) 4. ugovorni aranmani (u Evropi nisu znaajnije ko rieni)

Zajednika ulaganja

Franizing

Najei vidovi u kojima se pojavljuje franizing u turizmu su (3. str. 179) a) franizing poslovnog formata (obuhvata celokupan poslovni odnos) b) investicioni franizing Trokovi franizinga dele se na (5str. 340): 1. trokovi investicija 2. trokovi operacija, Uslovi koje hotelski lanci-davaoci propisuju buduim korisnicima franizeupakovanisu uglavnom u standardni format. Ugovor o franizingu najee ima iste elemente: lanarinu, roiality

Sloenost i modaliteti poslovnog povezivanja preduzea u turizmu

U cilju postizanja konkurentske prednosti, u novim, turbulentnim uslovima na tritu, sve se ee koriste nove strategije rasta i razvoja reduzea:

46

1. tzv. dijagonalna integracija 2. vertikalna dezintegracija 3. formiranje strategijskih alijansi itd. U savremenim procesima globalizacije poslovanja preduzea pojavljuje se niz modaliteta poslovnog povezivanja.

Horizontalno povezivanje

sistem podugovaranjasub-ontracting) odreene poslove poveravaju najee malim i srednjim preduzeima, specijalizovanim za pojedine aktivnosti. Dakle, vertikalna dezintegracija predstavlja usmeravanje poslovnih aktivnosti ka finalnom proizvodu, dok seperiferne aktivnosti sa podugovorima ustupaju drugim firmama. (4. str231. )

U ovom modelu povezivanja, koji se zasniva, pre svega, na usklaivanju razvojnih ciljeva i ekonomskih meuodnosa (na razvojnom i poslovnom povezivanju) organizacioni aspekt je u drugom planu. Horizontalna strategija (13str. 71.) koordinira set ciljeva i politika meu razliitim ali meusobno povezanim poslovima. Ona ne zamenjuje potrebu da pojedini podsistemi, koji mogu imati status strategijske poslovne jedinice, formuliu posebne strategije. Horizontalna strategija je nain da se ostvari sinergija pomou koordinacije i transfera strunosti meu podsistemima. .

Izbor strategija u buduem razvoju turistike privrede Srbije

Na osnovu navedenog, smatramo da turistika privreda Srbije i drugi nosioci turistikog razvoja privrede Srbije, a u funkciji jaanja konkurentske sposobnosti, boljim korienjem izvora i sposobnosti, kao i mogunosti na domaem i ino-tritu, moraju da: A) sagledaju realno postojeu trinu poziciju i izvre izbor eljene pozicije. (da bi se sagledala postojea pozicija treba proi kroz proces interne i eksterne analize, pri emu je neophodno angaovati raspoloive kapacitete: institute, fakultete, istraivake centre itd. ) B) izvre planiranje strategije, to je imperativ, a pri emu treba prethodno da izvre analizu kroz istraivanja;1. trinih uslova, 2. segmenata, 3. konkurentskih snaga i slabosti, 4. ekonomskih i pravnih uslova, 5. razvijenost i razvoj tehnologija i raspoloivih izvora. C) izvre izbor eljene strategije. Smatramo da turistika privreda Srbije prvo mora proi kroz period restruktuiranja, a to podrazumeva sledei proces: 1. smanjivanje i suavanje, 2. konsolidovanje, 3. oivljavanje aktivnosti U tom procesu, strategija zaokreta kroz smanjenje poslovanja (downsizing) i suavanje poslovanja (downscoping) je neminovnost. D) izvre formulisanje eljene strategije. Zavisno od postojeeg i potencijalnog turistikog proizvoda, kao i od postojee kompetentnosti, na raspolaganju su interni ili eksterni metodi rasta. Nae je miljenje da je eksterni metod rasta primereniji postojeim uslovima i raspoloivim izvorima. S obzirom na promene na tritu, kao i potencijale i razvijenost turistike privrede Srbije od generikih strategija prihvatljiva je strategija usredsreenosti i to diferenciranjem i niim trokovima. U odabiru strategija rasta i razvoja, miljenja smo da prioritete treba dati strategiji penetracije i razvoja proizvoda. Takoe strategija vertikalne integracije je posebno odgovarajua, za uslove u kojima egzistira turistika privreda Srbije. Od eksternih metoda rasta, istraivanje pokazuje, da su za turistiku privredu Srbije, a posebno kada se ima u vidu neophodnost znaajnijeg ukljuivanja u meunarodnu turistiku razmenu i breg izlaska na svetsko turistiko trite, optimalne strategije pripajanja i spajanja. Sprovoenju ovih strategija mogue

je ii na sve opcije (horizontalna, koncentrina, vertikalna i konglomeratska). U tom smislu, ugovorni i drugi aranmani, su posebno atraktivni kao oblici i naini eksternog rasta i to: franizing, ugovori o menadmentu, strategijske alijanse i zajednika ulaganja. Struktura kao komponenta strategijske sposobnosti mora da sledi strategiju i za turistiku privredu Srbije, smatramo, optimalno reenje je funkcionalna struktura ili kod sloenijih oblika organizovanja-diversifikovanih preduzea, diviziona struktura. Kod upravljanja preduzeima turistike privrede Srbije, miljenja smo, da treba primeniti stil strategijskog upravljanja i strategijske kontrole, a za kontrolu izvrenja svih operacija i aktivnosti, preporuljiva je strategijska kontrola.

Literatura

Vertikalno povezivanje

Vertikalna integracija zavisi od konkretnih uslova na tritu i ponaanja privrednih subjekata na pojedinim nivoima kanala plasmana. Meutim, po pravilu procesi horizontalne integracije prethode vertikalnoj integraciji, a potom je podstiu, kao to i obrnuto, vertikalna integracija deluje na irenje horizontalnih integracija (naroito na teritorijalnom principu). Vertikalno povezivanje (kooperativno, ugovorno i nametnuto) podrazumeva prihvatanje da se neki poslovi objedine, realociraju, pa i prepuste kompetentnijem partneru, odnosno pristanak na okrnjenu samostalnost u nastupu na tritu, a ime se smanjuje dejstvo trinih oscilacija.

Konglomerati

Nastojanjem da razviju konkurentske prednosti, preduzea u turizmu pristupaju tzv. dijagonalnoj integraciji. To je sve ee koriena strategija od strane preduzea u turizmu, odnosno najee se kombinuje sa ostalim modalitetima poslovnog povezivanja u turizmu. Za razliku od horizontalne i vertikalne integracije (karakteristine za period masovne produkcije standardizovanih turistikih proizvoda) u novim uslovima, privredni subjekti u turizmu, razvoj usmeravaju ka razliitim delatnostima. Predvia se da e dijagonalna integracija postati (4. str. 231. ) kljuni faktor u kontrolisanju procesa kreiranja vrednosti u turistikoj industriji, posebno kad je u pitanju transfer tehnologije.

Vertikalna dezintegracija

Sloenost modaliteta poslovnog povezivanja preduzea obogauje vertikalna dezintegracija. Ova poslovna strategija preduzea u turizmu (u fazi postfordizma)odnosi se na tzv. eksternalizaciju pojedinih perifernih i dopunskih aktivnosti. Preduzea se kroz

1. Asch, B. , Strategic Management, Mc. Millan, London 1995. 2. erovi. S. Strategijski menadment Turistike privrede SrbijeBeograd, elnid, 2002. 3. Hudson, T. Franchising, u Witt S. , Moutinho, L. , Tourism Marketing and Management 4. Handback, Prentice Hall International (UK), Ltd. , 1989. 5. Ioannides, D. , i Debbage, K. , Markting Tourism Products, Tompson Business Press London 1996. 6. Koffman, D. , Marketing for a Full House, Scool of Hotel Administration, Cornell University, Ithaca, New York, 1994. 7. Lamsdon, L. , Marketing for Tourism -Case Stady Asignments, MacMillan Education, LTD. , London, 1992. 8. Miles, R. and Snow, C. C. , Organizational strategy, Structure and Process, Mc Graw-Hill Inc. , New York, 1988. Milisavljevi, M. , Tehnologija u strategiji preduzea, Marketing, Beograd, br. 4/1998. . 9. Milisavljevi, M. , Ponaanje preduzea na globalnom tritu, Marketing, Beograd, br. 1/1992. str. 6. 10. Olsen, M. , Crawford-Welch, S. , Tse. E. , The Global Hospitality Industry of the 1990, Cassel Educational LTD. , London, 1991. 11. Olssen, M. Crawford-Welck, S. Tse. E. , preuzeto od aia, K. 12. Olssen, M. , Crawford -Welch, S. , Tse, E. , op. cit. str. 224. 13. Poon, A. , Tourism, Tehnology and Competitive Strategies, C. A. B. International, Oxford, 1998. 14. Porter, M. , Competitive Advantage of Nations, Mac Milan, New York, 1990. 15. Porter, M. , Cometitive Advantage, The free press, New York, 1985. 16. Preuzeto od Milisavljevi M. ;Osnovi strategijskog menadmenta, Ekonomski fakultet, Beograd 1997. 17. oki, H. , Pirs, L. , Alternativni oblici poslovanja u inostranstvu - finansijska perspektiva, Ekonomski anali, br. 86-87, Ekonomski fakultet, Beograd, 1985.

47

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Nikoli, M.* Rezime

Savremeno poslovanje u hotelijerstvu trai potpuno razumevanje dogaaja, postupaka promene stanja, dejstva uticaja okruenja, pojava konfliktnih situacija i postupaka upravljanja. U datom kontekstu, u ovom radu su, na sasvim odreen nain, objanjeni osnvni sadraji i specifinosti rada menadera i funkcije menadmenta. Razvojni aspekt poslovanja i uticaji okruenja nameu hotelskom menadmentu permanentno dizajniranje hotelskih usluga. Ovaj aspekt implicite ukljuuje povezivanje sa hotelskim potroaima u cilju kreiranja hotelskih usluga koje e odgovoriti njihovim eljama, zahtevima i potrebama. Strategija dizajniranja hotelskih usluga treba da bude klju uspene misije hotela, klju razvoja hotela definisanog kao proces otkrivanja nepoznatog i stvaranja nove skale vrednosti. Smisao upravljanja hotelskim uslugama je da hotel obezbedi prave usluge za pravi tip hotelskih potroaa, da se kreira njihov interes, da se ostvari prodaja hotelskih usluga, da se osigura ponovna prodaja i, najvanije, da postoji duh njihovog konstantnog poboljanja. Kljune rei: Menader, menadment, razvoj, hotelski menadment, hotelska industrija

Menader i menadment proces u hotelskoj industriji savremeni pristup

Definisanje i osnovne specifinosti rada menadera u hotelskoj industriji
Sutina poslovanja je van njega samog napisao je svojevremeno Peter Drucker. Opaska nad kojom se treba zamisliti, promisao koju treba slediti u poslovnom odluivanju. Menader je, po profesiji, onaj koji donosi odluke. Neizvesnost je njegov protivnik. Prevazilaenje je njegova misija (Don Mekdonald). Obrazovan, struan i komunikativan menader konkurentska prednost je u ljudskom kapitalu svakog hotela. Hotel je organizacija koja funkcionie u kontinuitetu, a ta stalnost privreivanja zahteva konstantno donoenje poslovnih odluka. Odluke su ivotvornost poslovoenja. One reavaju problem, mada nije uvek jasno da li on postoji, ili da li je potrebno doneti odluku. Odluke treba da se donose valjano, pasivnost moe dovesti do pogrene odluke, treba uvek birati proaktivan put, kontolni mehanizam praenja primene odluke mora stalno da bude prisutan. Efektivni menader proizvodi odluke i zna postupak kako da ih proizvodi; on, drugim reima, poseduje sposobnost da napravi razliku izmeu poslovnih situacija i da primeni naine koji odgovaraju dominantnim faktorima odreene situacije. Kao i u drugim organizacijama, tako i u hotelu, svakodnevno nastaju problemske situacije. One su, esto, veoma izraene, ali i skrivene. Pritisci da se one ree ponekad ishoduju ne preduzimanjem bilo kakve aktivnosti u tom pravcu. Te odstupnice su rezultat nekoliko razloga. Prvo, menaderi hotelskih poslovnih jedinica ne mogu biti sigurni koliko im treba vremena i energije da ree problem, a shodno otvaranju toga procesa na koliko e jo devijacija naii. Drugo, samo reavanje problema u poslu uvek je neka vrsta rizika, jer ako se ne pobedi problem, nee biti dobro ni za proces rada, ali ni za karijeru menadera. Tree, problemska situacija moe da ispostavi neke neodreene sadraje, pa je stoga lake da se odloi njeno reavanje, usmeravanjem na manje izraene poslovne probleme. U hotelskoj industriji izraz menader uglavnom se odnosi na linost koja sprovodi tehnologiju upravljanja materijalnim, energetskim i informacionim resursima, posredstvom ljudi i uz pomo rei. Ponaanje menadera pokriva odgovornost i ovlaenje. Menader slube ishrane ef kuhinje, odgovoran je za poslovoenje ovog sektora rada, ovlaen da preduzima akcije vezane za poslovna sredstva i poslovno osoblje. Menader hotelskog domainstva domaica hotela, ima iste odgovornosti i ovlaenja, ali u svom sektoru rada. Menaderi u hotelu, kao organizaciji, suoavaju se ne samo za zahtevima za donoenjem odluka u okviru poslovne jedinice ili odeljenja kojima pripadaju, ve i sa zahtevima svojih poslodavaca, vladinih institucija, top menadmenta hotela, gostiju, osoblja drugih odeljenja. Re zahtevan sigurno moe da se doda opisu radnog mesta menadera. Menader u hotelskoj industriji mora da zna i razume osnovne principe menadmenta i da ih primenjuje pri upravljanju operacijama smetaja ili ishrane. Proces menadmenta je u osnovi isti u svim vrstama biznisa, i na svim nivoima menadmenta u nekoj organizaciji, ak i ako se razlikuju organizacioni ciljevi i radno okruenje. Menader se stvara, ne raa se. On mora da ovlada savremenim metodama u voenju poslovanja, pre svega njihovom tehnolokom osnovom, mora da upravlja kako svojim, tako i vremenom drugih, posebno da doprinosi ostvarivanju efektivnog rada sa menaderima vieg nivoa od njegovog i to na profesionalnom i linom planu, i da odluuje. Saeto reeno, osnovni zadatak menadera je da obezbedi i iskoristi resurse u hotelu i da ih transformie kroz menadersku funkciju. Ostvarenje poslovnih obaveza, u odnosu na ve navedene nivoe potranje i odravanje biolokih (ljudskih) resursa, su osnovni rezultati koji se oekuju od menadera. Pri tome, model Sedam S predstavlja osnovnu podlogu upotrebe menaderskih sposobnosti i ispunjenja osnovnih funkcija menadmenta u hotelskoj industriji (Shema 1). Vano je naglasiti da strategija, struktura i sistem predstavljaju postojana, tvrda S i za njih ne postoji nikakva supstitucija. Ona se ne mogu menjati i svaki menader mora se njima prilagoavati. Preostala etiri S su f leksibilna, meka, koja se mogu prilagoavati menaderu i poeljno je da ih on prilagodi sebi, kao profesionalcu ali i kao linosti. Svih Sedam S menader treba da odrava u ravnotei jer u njima, u sutini, lei osnovni izazov menadmenta svakog hotela (hotelske korporaacije) ponaosob, odnosno svekolike hotelske industrije.

Abstract

Contemporary hotel keeping business demands a complete uderstandding of events, procedures in condition changes, effectas of environmental influences, apperance of conflict situations and managing procedures. In the given context, this paper explains in a qute particular way the essential contents and particularities of the manager,s job and management functions. The aspect of developing the business and the influence of the environment compel the hotel management to permanently design the hotel services. This aspect implicitely includes correlation with hotel customers in order to create hotel services which will meet the demands, needs and wishes. The strategy of designing the hotel services should be the key to the successful mission a managers of the hotel, the key to its development defined as a process of unveiling the unknown and creating a new value system. The purpose of managing the hotel services is to provide the right services for the right type of customers, to whet their interest, to sell hotel services, to ensure re-selling, and most important to create the spirit of constant improvement. Key words: Manager, menagement, developing, hotel management, hotel industry

Definisanje i osnovne specifinosti funkcionisanja menadmenta u hotelskoj industriji

* dr Miodrag V. Nikoli, docent Fakulteta za internacionalni menadment u Beogradu

Menadment je proces korienja onoga sa ime hotel (menader hotelskog segmenta poslovanja) raspolae da bi uradio ono to eli da uradi. Ono to hotel (menader) ima su poslovni resursi, ono to eli da uradi je da postigne organizacione ciljeve, za organizaciju u celini (odnosno, odgvarajuu hotelsku slubu, hotelski sektor). Poslovni resursi hotela su osnovni elementi operacija smetaja i ishrane. Postoji osam osnovnih kategorija resursa: ljudi novac, vreme, radne procedure i metodi, energija, materijali (prehrambeni proizvodi, posteljina, itd.), oprema i prostor (Shema 2). Poslovni resursi su ogranieni. Menader hotelskog segmenta poslovanja, po pravilu, nema sve resurse koji su mu potrebni, ili ih bar nema u dovoljnoj meri. Stoga on mora da svoje poslovne odluke i akcije koje preduzima na osnovu njih, da optimizuje shodno kvantitetu i kvalitetu postojeih resursa, da bi postigao svoje organizacione ciljeve. Osnovni alati kojima se menader slui, vezano za datu konstelaciju, su njegove vetine: konceptualne, humane i tehnike.2 Humane vetine zasnovane su na psihokategorijalnom aparatu menadera (autoritet, entuzijazam, sposobnost komuniciranja, razumevnje grupnog rada) kojim je mogue uspostaviti odgovarajue, poeljne, meuljudske odnose. Tehnike vetine zasnovane su na korienju razliitih sposobnosti u primeni odreenih radnih procedura, a pre svega posredstvom tehnikotehnoloke logistike (u prvom redu, kompjutera). Organizacioni ciljevi (ono to hotel (top mena dment hotela) eli da uradi) pokazuju ta se prometom hotelskih proizvoda i usluga eli da postigne i pokazuju zato hotel postoji. Organizacione ciljeve moemo izdvojiti kao: osnovni poslovni cilj zadovoljenje potreba sadanjih i potencijalnih hotelskih potroaa uz poveanje dobiti (za komercijalne op-

48

eracije) ili sniavanje trokova (za institucionalne operacije) i sab poslovne ciljeve: fokusiranje ciljnih trinih segmenata (1), definisanje i odravanje standarda kvaliteta za hotelske proizvode i usluge (2), pozicioniranje hotelskih proizvoda i usluga (3), odravanje ili stvaranje imida na hotelskom tritu, na interakciji izmeu onoga to hotel prua i veliine zadovoljstva gostiju (4) i razvojna strategijska efektiva (5) (Shema 3). Opti organizacioni ciljevi se razlikuju u razliitim hotelima (hotelskim korporacijama). Ipak, za sve hotele, odnosno hotelske korporacije, relevantno je da menaderi, na svakom nivou hijerarhijske lestvice (menaderi odeljenje, menaderi slubi i sektora, top menaderi) imaju saznanje koje rezultate treba ostvariti u procesu realizacije hotelskih proizvoda i usluga, da bi se postigli naznaeni ciljevi poslovanja. Jednom projektovana (usvojena) ideja vezana za skalu ciljeva poslovanja svakog hotelskog organizacionog dela, otvara prostor formulisanju i implementaciji adekvatne poslovne strategije. Menadment, kao poslovna par excellence aktivnost, istie poslovoenje sa predznakom kreativnosti i originalnosti, a ne ono sa predznakom iskustva i zrelosti.

Nivoi menadmenta u hotelima i hotelskim korporacijama

Jedan generalni pristup menadmentu, kao procesu stvaranja i odravanje uslova u kojima hotelsko osoblje, radei u programiranim (poslovno strukturiranim) hotelskim odeljenjima, odnosno slubama i sektorima, efikasno postie planom predviene organizacione ciljeve, moe se funkcionalno posmatrati kao kompozitna celina (ideje, stvari i sredstva, ljudi) koja prua osnovu za sagledavanje sledea tri nivoa menadmenta: stratekog, korporativnog i operativnog. Strateki menadment je nivo menadmenta koji polazi od ideja, njihove razrade i analize, do plana, na osnovu koga se predvia dalji tok aktivnosti i utvruje poslovna politka hotela, program ostvarenja poslovodnog procesa, ciljevi, i razvija poslovna strategija. Korporativni menadment je nivo menadmenta koji polazi od planiranih stvari i sredstava za svrsishodno odvijanje prometnog procesa kreiranjem organizacionih struktura, oblika i odnosa. Operativni menadment je nivo menadmenta koji se ostvaruje kroz tri pravca aktivnosti: prvi pravac, odnosi se na izbor strunih i odgovornih saradnika i njihovo rasporeivanje, obuku i trening; drugi pravac, odnosi se na preduzimanje aktivnosti u domenu utvrenih zadataka, odnosno sprovoenju osmiljene plansko-organizacione aktivnosti (donoenje odlu-

Shema 1 Model Sedam S1

ka, delegiranje poslova, koordinaciju); trei pravac, odnosi se na kontrolu, ocenu rezultata rada i sistem nagraivanja hotelskog osoblja. Pozicija menadera pojedinanog hotelskog odeljenja, slube ili sektora, zavisi od hotelskog objekta. Na primer, u privatnom hotelu top menader je vien u liku generalnog direktora. efovi slubi su menaderi srednjeg nivoa, a sve drugo osoblje ije poslovne obaveze ukljuuju elemente nadzora, su operativni menaderi. Ali u velikim hotelskim korporacijama, koje ukljuuju veliki broj hotela (po pravilu razliitih tipova i vrsta) mogue je oformiti bord menadera (Top-menadment tim), lidera korporacije (Chief Executive) i menadere na stratekom nivou (Senior Executive) kao vii nivo menaderske strukture.

Osnovni principi menadmenta u hotelima i hotelskim korporacijama

Veina principa naunog menadmenta koji su razvili klasici menadment teorije i prakse hotelijerstva (C. Ritz, E. Henderson i drugi) ostao je i danas. Principi koji su se, u meuvremenu, izdvojili kao najvaniji, koji su ipso facto uplovili u savremene uslove hotelskog privreivanja su: autoritet, prenoenje komunikacione poruke i odgovornost. Autoritet je mo koju hotel kao organizacija (odeljenje, sluba, sektor hotela) daje menaderu da neto uradi ili da naredi da se neto uradi. Formalni autoritet zasniva se na poziciji koju menader ima u organizacionoj strukturi hotela. Neformalni ili lini autoritet zasniva se na poziciji koju menader ima zbog svojih sposobnosti ili izraenih linih osobina (kao to su: komunikativnst, poznavanje kompjuterskih softvera, harizma, i druge). Prenoenje komunikacione poruke. Poslovna poruka ostvaruje se dvosmernom komunikacijom (povratna veza; engleski, feedback sistem), koja je iskazana relacijom: informacija povratna informacija, a koja obezbeuje kontinuelno funkcionisanje informacionog toga, tj. potpuno vladanje poslovnim dogaanjem. Odgovornost. Menaderi ne rade u vakuumu. Oni su odgovorni prema raziliitim pojedincima unutar i izvan hotela. Kao linosti sa formalnim autoritetom smatraju se odgovornima za njegovu upotrebu. Prihvatanje menaderske funkcije znai istovremeno i prihvatanje odgovornosti koja ide uz tu funkciju. Menaderi se ocenjuju prema tome koliko uspeno obavljaju zadatke koji su im povereni. Neke zadatke

Shema 2 Poslovni resursi hotela

49

izaciju proizvoda i usluga, nastavlja procenom stvarnog uinka, i onda ukljuuje uporeivanje standarda delovanja i stvarnog uinka da odredi da li je (i u kojoj meri) potrebno preduzeti korektivnu akciju. Stoga je od nemerljivog znaaja da menader zna osnovne komponente posla koji obavljaju njegovi zaposleni, da poznaje standarde radnog uinka, i da bude sposoban da uvidi do koje mere zaposlenii dostiu te standarde. Iskustvo govori da menader stie potovanje svojih zaposlenih ako je dobar u obavljanju veine njihovih poslova, ako ne u svim, to potencijalno moe da povea njegov lini autoritet. Evaluacija je proces posmatranja koliko dobro je menader zajedno sa svojim zaposlenima, doprineo postizanju organizacionih ciljeva u svom domenu rada. U ovom kontekstu uiniemo nekoliko sugestija. Svaki menader mora da potuje izreku: Ako niste deo reenja, onda ste deo problema. Ako je reenje,3 kao segment odluke (ostala dva segmenta su ovlaenje i odgovornost), blie svome uzroku, odluka e biti kvalitetnija. Prema gornjem nivou menader treba da prosledi manji broj, a prema donjem nivou to je mogue vei broj odluka. Ako su posledice, koje e uslediti donoenjem odluke, znaajnije, tada menader treba studioznije da istrai problemsku situaciju i iz to vie izvora. Veoma delikatna aktivnost menadera u ovom pogledu tie se odnosa prema gostima hotela. Menader ima obavezu da gleda na celovitost hotelskog poslovanja, na celovitost svog domena poslovanja i rad svojih zaposlenih sve iz perspektive gostiju.

Menadment u kriznim i vanrednim situacijama u hotelskoj industriji

Shema 3 Osnovni i sab ciljevi poslovanja menadmeta hotela
mogu sami da urade, druge rade uz pomo svojih zaposlenih. Ono to je bitno istai, jeste da je odgovornost uvek pojedinana. se ele postii i eksternom okruenju. Ono praktino ukljuuje odreivanje toka autoriteta (koji treba da ide u neprekinutoj liniji od vrha ka dnu organizacije) i komunikacija izmeu neposrednih izvrilaca i menadera na odgovarajuem organizacionom nivou (na primer, svaki zaposleni treba da ima samo jednog neposrednog menadera, i t.sl.). Rukovoenje je proces donoenja poslovnih odluka vezanih za koordinaciju, motivaciju i komunikaciju osoblja hotela (hotelske korporacije). U svakoj organizaciji, pa i u hotelu (hotelskoj korporaciji) treba promovisati naelo da nijedan menader ne bi trebalo da ostvaruje svoju funkciju nad veim brojem neposrednih izvrilaca, tj. brojem izvrilaca koji prevazilazi njegove intelektualne i fizike moi. Rukovoenje Efektivni menadment u hotelskoj industriji esto je otean pojavom kriznih i vanrednih situacija. Meutim, razvijanjem adekvatnih strategija unapred i stavljanjem svih mehanizama odbrane u stanje pripravnosti, mogue je uspeno izai na kraj sa krizama i vanrednim situacijama. Menadment kriznom situacijom. Nain upravljanja krizom u poslovanju i budet koji e pratiti to upravljanje treba ugraditi u plansku komponentu i zvaninu poslovnu politiku menadmenta hotela (hotelske korporacije). Hotelski menadment treba, u okviru svoje poslovne aktivnosti, da posveti relevntnu panju potencijalnom kriznom dogaanju, i u vezi sa tim da uspostavi sistem praenja okruenja u cilju promptnog reagovanja na prve signale krize. Hotelsko osoblje treba sistematski pripremati, odgovarajuom obukom i treningom, za funkcionisanje u sistemu poslovanja zahvaenog krizom, i za odnos sa medijima, lokalnim zajednicama, policijom i Vladinim zvaninicima. Psiholoka logistika treba da se prostire od vrha menadmenta ka neposrednim izvriocima. Krizna situacija, ako se efektivno njome upravlja, moe da bude od koristi. Stari i novi problemi mogu se reiti, nove strategije i konkurentske prednosti se mogu pojaviti, i moe doi do pozitivnih promena. Menadment vanrednom situacijom. Vanredne situacije su u turbulentnoj hotelskoj sredini veoma este. Stoga menadment hotela (hotelske korporacije) mora i njih da ima u sadraju svoga rada, u lepezi moguih strategija, kao potencijalnu problemsku situaciju. Vanredna situacija moe nastati na podlozi dejstva eksternih faktora (faktora okruenja) ali i na podlozi dejstva internih faktora (faktora unutar organizacije hotela). Mogui scenarij razvoja strategije za vanredne situacije mogao bi se sastojati iz sledeih faza: izbor (koji bi ukljuivao: postavljanje ciljeva, prikupljanje mogunosti, procena i izbor prihvatljive /pogodne, izvodljive/ opcije); aktivnost (koja bi ukljuivala: implementaciju izabranih mogunosti, poravljanje greaka u planu); otkrie (koje bi ukljuivalo: sistematsko prikupljanje i analizu injenica, praenje ishoda aktivnosti)...4

Komponente menadmenta u hotelima i hotelskim korporacijama

Osnovne komponente menadmenta (funkcije, aktivnosti) su: planiranje, organizovanje, rukovoenje, kontrolisanje i evaluacija (Shema 4). Svaka od ovih komponenti definie ta menader mora biti sposoban da uradi. U praktinom hotelskom poslovanju ove komponente su meusobno povezane, na nain da svaka dodaje vrednost onoj koja sledi. Planiranje je proces donoenja poslovnih odluka vezanih za analizu okruenja, ciljeve i strategiju poslovanja hotela (hotelske korporacije). Prvi nivo planiranja odnosi se na osnovne ciljeve poslovanja koje uobliava top menadment hotela. Menaderi na stratekom i srednjem nivou kreiraju specifine ciljeve koji tada postaju odgovornost razliitih radnih segmenata. Na primer, saradnja ovih menadera sa efovima odeljenja moe doprineti razvoju budeta poslovanja, koji zahteva znaajan porast prodaje hotelskih kapaciteta. Sluba hotelskog domainstva i sluba ishrane moraju tada da razviju strategije za poveanje prodaje. Drugi nivo planiranja nastaje uspostavljanjem rutinskih operacija. Takve situacije koje se stalno ponavljaju, kao to su spremanje hotelskh soba ili usluivanje hrane i pia u prostorijama za usluivanje, zahtevaju standardne planove koji se mogu esto koristiti. Te planove stvaraju menaderi na srednjem nivou. Trei nivo planiranja vezuje se za dnevne aktivnosti. Na primer, moraju da se napiu rasporedi zaposlenih. Takoe moraju da se napiu planovi za specijalne dogaaje, nove programe obuke i druge aktivnosti. Menaderi na operativnom nivou odgovorni su za veliki deo ove vrste planiranja. Organizovanje je proces donoenja poslovnih odluka vezanih za dizajniranje organizacione strukture hotela (hotelske korporacije) koja najbolje odgovara poslovnim resursima, poslovnim ciljevima koji

Shema 4 Menadment aktivnosti hotela (hotelske korporacije)

ukljuuje motivaciju zaposlenih: stav menadera direktno utie na stavove i rad zaposlenih. Zaposleni treba da znaju ta se od njih oekuje da urade. Procedure za disciplinovanje zaposlenih treba da ukljue pozitivne mere kao i razliite akcije koje se mogu koristiti da se pomogne zaposlenima da isprave neprikladno ponaanje. Te akcije idu od neformalnog savetovanja do prestanka radnog odnosa. Kontrolisanje je proces koji poinje uspostavljanjem standarda izvravanja poslova vezanih za real-

50

Zakljuak

Menader je linost podrke procesu rada u hotelu (hotelskoj korporaciji), linost koja projektuje rezultate, kojima se postie cilj poslovanja. Promena je jedina konstanta, a poslovni ivot nije ono to se desilo, ve ono to ljudi u hotelu (hotelskoj korporaciji) svakodnevno oseaju i kako to oseaju, uz novo koje nadvladava. Uspeh na ovom planu kreira menader merilom sopstvenog znanja i iskustva. On je partner zaposlenih, ija memorija rada (sve to je u njihovom duhu istovremeno aktivno) potencijalno moe da poslui za uspeno odvijanje radnog procesa, ostvarivanje pozitivnih radnih efekata. Uspeni ljudi ostvaruju uzvrat, a uzvrat dovodi do poverenja (D. O,Konor & D. Sejmur u knjizi Uvod u NLP). Menader daje ivot neemu to je novo (kreacija), povezuje dve (ili vie) prethodno nepovezane stvari (sinteza), poboljava hotelski proizvod ili uslugu (modifikacija). Svojom vizijom irine, menader mora da ukazuje potovanje zaposlenima, ne sme da kanjava njihovu neuspenu kreativnost, mora da oslobaa kratkorone rezultate pritiska. Takoe, menader treba da stimulie i podstie intelektualno osoblje svog segmenta rada, da im daje slobodu u radu i vreme da istrae razliite ideje, a potom da ih ispolje. On ne sme da zahteva odmah vidljive rezultate, mora da razume vanost kreativnog doprinosa, ne sme da stie priznanje tuom zaslugom. Najvanije je da bude dobar u komunikaciji. Ne moe se dovoljno naglasiti vanost govora, sluanja i pisanja. Menader mora da prihvata dunosti i odgovornosti i na prvo mesto da stavlja interes hotela (hotelske korporacije). Uspostavljen imid i pozitivna linost pomau menaderu da oblikuje radnu okolinu, da odri visoki moral i motivaciju zaposlenih i da ih transformie od skupa pojedinaca do tima. On, takoe, mora da trai i nalazi naine za samousavravanje, da postavlja sebi plan karijere i da se dri tog plana. Menadment treba u kontinuitetu da harmonizuje anse i pretnje, aktivirajui ljudski potencijal u tim procesima kao izvor sticanja znanja i uenja. Na ovaj nain menadment stvara nevidljivu imovinu hotela (hotelske korporacije) koja e ga zatititi od konkurencije i koja se mora odrati u vremenu. Menadment

mora da oslobodi potencijale radnika i omogui im da se angauju u korisnom i kreativnom poslu. to se vie gleda na zaposlene kao na uspene izvioce poslova, to e se oni vie truditi da tu poziciju zadre. ovek nikada ne gubi ako pokua. Gubi samo ako se uzdrava. Menadment je kompleksna aktivnost. Tie se ljudi. Ljudi se razlikuju, svako je drugaiji. Iskren nastup jedina je ispravna politika menadera. Dozvoljene su samo dve lai: Ja sam pogreio(la) i U pravu ste. Menader esto mora da napravi iskorak iz sebe, da bi shvatio druge, ali i da pronikne u sebe, da bi shvatio sebe. On mora, u prvom redu da voli organizaciju u kojoj je, (a to znai da vie ne uporeuje), a potom goste, uvek osetljivu publiku. Za svoj hotel, za svoje zaposlene i za svoje goste, menader mora da istupi iza svojih zidova, iza maski, i udahne ivot poslu koji radi, za njihovo i svoje zadovoljstvo. Reeno je da ljubazne rei stvaraju poverenje; ljubazno razmiljanje stvara dubinu; ljubazno davanje stvara ljubav. Menadment treba uvek da ima na umu da je ovek rekapitulacija njegovih izbora. Hotelski radnik je ovek. I gost je ovek. 1. Baki dr Ognjen, Nikoli mr Miodrag, Baki mr Maja, Osnove turizma sa osnovama ugostiteljstva, igoja, Beograd, 1999. 2. Bateman S. Thomas and Snell A. Scott, Management, McGraw/Hill Irvin, New York, 2002. 3. Blankard K. and Veghorn T., Misija je mogua, Zelind, Beograd, 1999. 4. Coffman D., Marketing for a Full House, School of Hotel Administracion, Cornell University, Ihaca, New York, 1984. 5. ai dr Krunoslav, Poslovanje preduzea u turizmu, Ekonomski fakultet, Beograd, 1995. 6. Dai . dr David, Trina ekonomija, Evropski univerzitet za internacionalni menadment i biznis, Beograd, 2001. 7. Gretz F. Karl and Drozdeck R. Steven, The effective manager, The New York Institute of Finance, New York, 2001. 8. Holloway J.C., The Business of Tourism, Pitman

Publishing, London, 1991. 9. Kotler Philip, Principles of Marketing, Pretnice Hall, Internacional, London, 2000. 10. Kotler Philip, Marketing Management (The Milenium Edition), Prentice Hall International, Inc., London, 2000. 11. Peters J.Thomas, Uspean u haosu, Poslovni sistem Grme, Beograd, 1996. 12. Peters J.Thomas&Waterman H. Robert, U potrazi za vrhunskim, Global Book, Beograd, 2002. 13. Tomson Rouzmeri, Vetina rukovoenja, Clio, 2000.

Napomene
1 Na osnovu diskusija sa konsultantima, akademicima i liderima u biznisu, konsultantska firma McKinsey predloila je model Sedam S radi postizanja organizacione efikasnosti. Konsultanti kompanije McKinsey su otkrili da je ovaj proces veoma spor i bolan za organizaciju, jer treba da usvoji nove ideje i izvri odgovarajue promene, u skladu sa postojanjem sedam kljunih faktora koji utiu na sposobnost organizacije da sprovede nove strategije. Zanemarivanje bilo kog od ovih faktora moe uticati na uspenost promena. 2 Konceptualne (intelektualne) vetine zasnovane su na mogunostima menaderovog posedovanja postojeih i usvajanja novih informacija, identifikaciji problemskih situacija, sposobnosti da nae reenja za njih i da ih rei, sposobnosti da ui iz linog iskustva i iz iskustva drugih ljudi, i donenja odluka. 3 Reenje se definie kao odreivanje dogaaja koji treba aktivirati da bi se postigao cilj sa zadovoljavajuim procentom verovatnoe. Reenje se uvk sprovodi u budunosti kao odluka. Prilikom donoenja reenja (njegovog iznalaenja) menader se moe nai u situaciji izvesnosti, rizika i neizvesnosti. 4 Videti opirnije: Bateman S. Thomas and Snell A. Scott, Management, McGraw/Hill Irvin, New York, 2002.

Literatura

51

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

uri, Nevena* Rezime

Pored cene, osnovne instrumente marketing miksa sainjavaju i: proizvod, promocija i prodaja (4P). Cena predstavlja vrlo dinamian instrument marketing miksa i ima odreenu strateku i taktiku ulogu u politici planiranja. U radu je analiziran nain formiranja cena i mogua diferencijacija cena u hotelima gradskog tipa u Vojvodini. Istraivanje je obavljeno na uzorku od 25 hotela metodskim postupkom anketnog upitnika. Istraivanje je sprovedeno od januara do jula 2000. godine. Cilj rada je da utvrdi koliko se cena koristi i koliki je njen ukupan znaaj kao instrumenta marketing miksa u hotelima gradskog tipa u Vojvodini. Kljune rei: marketing miks, cena, hoteli gradskog tipa, Vojvodina.

Cena kao instrument marketing miksa u hotelima gradskog tipa u Vojvodini

Pored cene, osnovne instrumente marketing miksa sainjavaju: proizvod, promocija i prodaja (4P). Cena predstavlja novani izraz vrednosti proizvoda i ujedno je jedan od najosetljivijih elemenata poslovne politike. Valja naglasiti da je ona instrument (sredstvo) a ne cilj marketing politike. Ona je element marketing miksa koji je kvantitativno izraen i iji je uticaj na dobit lako uoljiv. Svaka promena u ceni utie na ukupan prihod, obim proizvodnje i trokove, a preko njih i na dobit. Cena je jedini element marketing miksa koji ostvaruje prihod - ostali elementi stvaraju trokove. U odreivanju cene mora se uzeti u obzir vie faktora, koji se mogu podeliti u dve grupe: interni i eksterni. Interni faktori su odreeni poslovanjem preduzea. Tu spadaju: trokovi, ciljevi (kratkoroni i dugoroni) i nivo trine transparentnosti. Eksterni faktori obuhvataju: nivo tranje, konkurenciju, dravnu regulativu i trinu praksu (Kobai, Senei, 1981). Politika cena ne moe se tretirati odvojeno od ostalih odluka preduzea, kao to se ni odluke u podruju proizvoda ne mogu donositi bez razmatranja cena. Tako npr. svaka odluka o kvalitetu ima svoje implikacije na cenu. U donoenju odluke o ceni razmatraju se ovi momenti (Kobai, Senei, 1981): utvrivanje cene za svaki proizvod u asortimanu, utvrivanje cene za razliite kategorije kupaca, definisanje politike cena prema razliitim kanalima distribucije, da li zadrati stalni nivo cene ili ga sistematski, vremenom varirati (visoka cena u poetku i postepeno snienje, ili utvrditi cenu sa sezonskim oscilacijama), odreivanje politike kasa-skonto, da li odreivati individualnu cenu za svaki proizvod u asortimanu ili provoditi zajedniku kalkulaciju i dr. Cena predstavlja vrlo elastian instrument marketing miksa i ima odreenu strateku i taktiku ulogu u politici planiranja. Strateka uloga cena je (Baki, 1988): da reflektuje ciljeve (rast profita ili drugi cilj), da korespondira sa nameravanim pozicioniranjem i imidom proizvoda na razliitim segmentima, da respektuje oekivanja u vezi kvaliteta, statusa i vrednosti proizvoda, da reflektuje fazu u ivotnom ciklusu proizvoda, i da omogui dugoronu zaradu i povraaj investiranog kapitala. Taktika uloga cena je: da vodi rauna o marginalnoj tranji u smislu stimulacije ili destimulacije putem cena odreenih segmenata, da pobedi konkurenciju na najbri mogui nain, da ohrabri potroae koji prvi put kupuju, da bude uvek na raspolaganju kao sredstvo za prevazilaenje trenutne krize, i da omogui priliv sredstava i na kratak rok. S obzirom na taktiko znaenje cene, razlikuju se dva osnovna tipa cene (Kobai, Senei, 1981): a) penetraciona cena: radi ostvarivanja prodaje na to irem tritu utvruje se cena iji je nivo najnii, a podnoljiv za preduzee; b) visoka cena (skim price = skidanje kajmaka): utvruje se u inicijalnoj fazi znatno via cena od one kakva se oekuje u kasnijem razdoblju. Ako se radi o potroaima koji nisu osetljivi na cenu, zavis-

Cena kao instrument marketing miksa

Abstract

Price as Instrument of Marketing Mix in Urban Hotels in Vojvodina The basic instruments of marketing mix, besides price, are: product, promotion and place (4P). Price is one of very elastic instrument of marketing mix. It has definite strategic and tactic role in planing policy. This paper analyzed the way of formation price and posible differention of prices in urban hotels in Vojvodina. The research was done on sample of 25 hotels by using an inquiry as a metod. The research was done in the period from January to July 2000. The aim of the paper was to establish usefulness of price in business policy and its total impact in urban hotels in Vojvodina. Key words: marketing mix, price, urban hotels, Vojvodina.

no od jaine tranje, taj tip cene moe omoguiti proizvoau da ostvari vrlo visok finansijski efekat. Ovakav tip cene posebno su prihvatili proizvoai s visokim trokovima istraivanja i razvoja. Na odluku o formiranju cena u preduzeima ugostiteljske delatnosti utiu i inioci, meu kojima su najvaniji (Rui, 1997): 1. stadijum u ivotnom ciklusu proizvoda, 2. diferencijacija proizvoda, 3. cenovna elastinost tranje, 4. stil kupovine potroaa, 5. konkurencija. Na osnovu utvrene skale tranje, funkcije trokova i cene konkurenata preduzee je spremno odabrati svoju cenu. Za odreivanje cene mogu se koristiti razliite metode grupisane u dve skupine (Rui, 1997): 1. Metode utvrivanja cena na osnovu trokova (tzv. trokovno naelo) - metoda dodatnih trokova (trokovi plus) - metoda stope prinosa na angaovana sredstva - metoda marginalnih ili graninih trokova 2. Metode utvrivanja cena na osnovu ponude i tranje (trino naelo). Takoe su mogui jo neki naini utvrivanja cena: imitacijom cena konkurenata, utvrivanje psiholoke cene na osnovu procene mogue reakcije tranje (na osnovu elastinosti tranje), empirijsko utvrivanje cene, utvrivanje cene na osnovu zakonskih propisa, utvrivanje cene na osnovu poloaja proizvoda na krivi ivotnog ciklusa proizvoda (Rui, 1997). Iz sklopa kompleksnog istraivanja poslovne orijentacije i primene marketing koncepta u hotelima gradskog tipa u Vojvodini izdvojena je za potrebe ovog rada cena koja predstavlja veoma vaan element politike proizvoda. Za istraivanje je odabran metod terenskog istraivanja, a u prikupljanju podataka primenjena su dva metodska postupka: anketa i posmatranje. Cilj celog istraivanja je bio da se na osnovu prikupljenih podataka utvrde podaci, stavovi i miljenja na osnovu kojih je mogue analizirati da li se u poslovanju hotela gradskog tipa u Vojvodini primenjuje marketing koncept. Ako se primenjuje, do kog stepena se kree primena i kolika je primena u skladu sa teorijskim postavkama. Anketno istraivanje je sprovedeno u periodu od januara do jula 2000. godine u 25 hotelskih objekata u gradskim naseljima u Vojvodini. Kriterijum za odabir hotela, kao vrste smetajnih objekata, zasnivao se na injenici da su hoteli najea vrsta smetaja koja egzistira u gradskim centrima. Pored odabira hotela kao vrste smetajnog objekta, pristupilo se i selekciji hotela u odnosu na njihovu kategoriju. Uzimajui u obzir loe ekonomske uslove poslovanja sa kojima se sree hotelska privreda poslednjih 10-tak godina, nizak nivo turistikih tokova u zemlji i skromne poslovne rezultate hotelskih preduzea, opredeljenje je ilo u pravcu izbora hotela viih kategorija, odnosno hotela sa 3* i 4* (tada obeleavanih sa slovnim oznakama B i A kategorije) kod kojih se mogla oekivati primena marketing koncepta kao dominantne orijentacije u trinom pozicioniranju preduzea. Osim toga, opredeljenje za hotele viih kategorija je nastalo i kao posledica dominacije hotela ovih kategorija u gradskim naseljima. Anketu je sproveo sam autor rada metodom di-

Metodoloki postupak istraivanja

* mr Nevena uri, asistent, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

52

rektnog anketiranja. Anketirana je po jedna osoba u svakom hotelu, koja se bavi poslovima marketinga u tom objektu. Anketni upitnik je sadrao sedam grupa pitanja ili istraivakih segmenata obuhvatajui osam uvodnih pitanja i 40 sutinskih pitanja grupisanih u est celina. Trea celina se odnosila na cenu hotelskog proizvoda: 1. Na osnovu ega se formira cena? 2. Za koje vrste usluga se formira jedinstvena cena? 3. Pri formiranju cena usluga da li se vodi rauna o cenama konkurenata? 4. Da li postoji alotmanska prodaja kapaciteta (puno za prazno)? Da, sa kolikim % popusta za kupca__________ Ne 5. Da li postoji fiksna prodaja kapaciteta? 6. Da li se cene izraavaju, pored domae, i u nekoj stranoj valuti? 7. Da li se vri diferenciranje cena: - za sezonu i vansezonu - prema duini boravka gostiju - izmeu grupa (gratisi) i pojedinaca - prema segmentima (poslovni ljudi, deca, penzioneri i sl.) - za direktnu i indirektnu prodaju - prema uslovima plaanja (rabat, popusti, rate) - za domae i inostrano trite - prema znaaju pojedinih trita - prema kategoriji objekta - s obzirom na kvalitet proizvoda

Tabela 1. Analiza cene kao instrumenta marketing miksa u hotelima gradskog tipa u Vojvodini
DA Prema ceni konkurencije Alotmanska prodaja Fiksna prodaja Diferenciranje cena 23 8 3 max. 36,4% NE 1 17 22 min. 63,6% DELIMINO 1 / / /

Izvor: uri N. (2000): Primena marketing koncepta u poslovanju hotela gradskog tipa u Vojvodini, magistarski rad, Institut za geografiju, PMF, Novi Sad (najee u DEM), i one vae samo za strance. Diferenciranje cena kod veine objekata je prisutno bar u nekoj meri: a) za sezonu i vansezonu DA=2 NE=23 b) prema duini boravka gostiju DA=9 NE=16 c) izmeu grupa (gratisi) i pojedinaca DA=22 NE=3 d) prema segmentima (poslovni ljudi, deca, penzioneri i sl.) DA=12 NE=13 e) za direktnu i indirektnu prodaju DA=8 NE=17 f) prema uslovima plaanja (rabat, popusti, rate) DA=10 NE=15 g) za domae i inostrano trite DA=17 NE=8 h) prema znaaju pojedinih trita DA=1 NE=24 i) prema kategoriji objekta DA=6 NE=19 j) prema kvalitetu proizvoda DA=4 NE=21 Najee diferenciranje cena hotela je u odnosu na nain organizacije dolaska gostiju, odnosno u zavisnosti da li se radi o poseti grupe ili individualnoj poseti, gde su cene za grupe uvek nie, a veliina popusta se kree u zavisnosti od veliine grupe i od broja grupa koje e boraviti u hotelu. Kod grupa je predvieno i jedno mesto gratis na svakih 25 gostiju. Popuste uivaju i deca u zavisnosti od uzrasta, kao i stalni gosti. Kod jednog broja objekata javlja se popust kod avansne uplate. Takoe, najei vid diferenciranja cena je u odnosu na domae i inostrano trite, gde su kod veine objekata cene za strane goste vee do 50% (uri, 2000). rade prilagoavajui se trenutnim trinim uslovima, niskoj platenoj sposobnosti turistike tranje i potpuno suenim inostranim turistikim tokovima tranje ka naoj zemlji. Diferencijacija cena je slabo izraena, iako ona predstavlja mono oruje u motivisanju tranje za ukljuenje u turistike tokove veeg obima i ostvarenje znaajne trine prednosti. Iako u jednom manjem obimu postoji diferenciranje cena (max. 36,4%) ono ipak ne odraava doslednu primenu marketing koncepta u hotelima gradskog tipa, odnosno njeno diferenciranje je ak suvie malo i moglo bi se rei da pre pripada marketingu u fazi proizvodne ili prodajne koncepcije, nego planskoj primeni marketing koncepta, kao savremene marketing strategije. Hotelska preduzea su ve dui niz godina u naoj zemlji suoena sa nepovoljnim trinim kretanjima i prisiljena da izaberu izmeu jednog od dva meusobno suprotstavljena reenja: 1. sniavanjem cena usluga stimulisati masovnost (broj dolazaka, ostvarenih noenja) i ostvariti prihod, ili 2. usled smanjene tranje i oekivanog gubitka prihoda, pokuati upravo poveanjem cena nadoknaditi prihod. Donoenju ove poslovne odluke treba pristupiti paljivo i argumentovano, pri emu treba razmotriti sve relevantne inioce, jer pogrena odluka moe umanjiti prihod i tako ve osiromaene hotelske privrede. Trino orijentisano hotelsko preduzee e izabrati nain formiranja cena koji je saglasan postizanju cilja politike cena, a to je po marketing koncepciji ostvarenje dobiti i uravnoteeni rast i razvoj uz kontinuirano zadovoljenje potreba potroaa. 1. Baki O. (1988): Strategijsko planiranje turistikog proizvoda, Nauna knjiga, Beograd 2. uri N. (2000): Primena marketing koncepta u poslovanju hotela gradskog tipa u Vojvodini, magistarski rad, Institut za geografiju, PMF, Novi Sad 3. Kobai A., Senei J. (1981): Marketing u organizacijama udruenog rada turistike privrede, kolska knjiga, Zagreb 4. Rui D. (1997): Upravljanje marketingom u ugostiteljstvu, Ekonomski fakultet, Osijek

Rezultati istraivanja

Cena se kod veine hotela gradskog tipa u Vojvodini formira na osnovu trokova i na osnovu kvaliteta usluga, a jedan broj objekata cenu formira prema ponudi i tranji na tritu. Kod skoro svih objekata jedinstvena cena se formira za uslugu noenja+doruak, dok jedino hotel Turist u Beloj Crkvi osnovnu cenu formira na bazi polupansiona, ali i kod njih se na zahtev gostiju moe prilagoditi osnovna cena. Pri formiranju cena za svoje usluge veina hotela vodi rauna o cenama konkurenata, kod jednog objekta je to samo delimino i kod jednog se uopte ne gledaju cene hotela istog tipa u okolini. Alotmanska prodaja smetajnih kapaciteta je prisutna kod svega osam objekata, gde se kao zakupac javljaju putnike agencije kojima hoteli odobravaju popust koji se kree od 5% (jedan objekat), 510% (etiri objekta), 10% (dva objekta) i 10-20% (jedan objekat). Kod preostalih 17 hotela nema alotmanske prodaje kapaciteta. S obzirom da je alotmanska prodaja ovako slabo zastupljena, fiksna prodaja je jo manje prisutna. Putem fiksne prodaje svoje kapacitete prodaju svega tri hotela i to Sloboda u Somboru, Narvik u Kikindi i Park-Jezero na Paliu. Cene se obino izraavaju samo u domaoj valuti, ali kod sedam objekata su date i u nekoj stranoj valuti

Zakljuak

Cena predstavlja veoma vaan element politike proizvoda. U strategiji plasmana ima znaajnu ulogu i pripada najdinaminijim elementima marketing miksa. Cenu proizvoda odreuje turistiko trite na kojem se javlja otra konkurencija. U analiziranju cene kao instrumenta marketing miksa u hotelima gradskog tipa u Vojvodini dolo se do saznanja da hotelijeri najee ne smatraju cenu elementom kojim treba omoguiti bolji plasman proizvoda i usluga na turistikom tritu. Cena, za koju prodaju svoj proizvod, hoteli formiraju na osnovu minimalnih trokova i minimalne za-

Literatura

53

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Lacmanovi, D.* Rezime

Razvoj hercegnovske turistike destinacije mora obezbijediti zadovoljenje oekivanih zahtjeva turistike tranje uz postizanje optimalnog nivoa profitabilnosti turistike privrede, zaposlenosti i drugih ekonomskih efekata, vodei rauna o ouvanju postojeeg prirodnog i socio-kulturnog okruenja, i realizujui konkurentsku prednost izraenu heterogenou ponude za vie razliitih oblika turizma.Istraivanje internih resursa i eksternog okruenja mogue je izvriti primjenom koncepta SWOT analize. Strategija razvoja se zasniva na konceptu marketinga. Provodjenje strategije razvoja i realizacija konkurentske prednosti moe se ostvariti odgovarajuim podstratekim aktivnostima i projektima. Kljune rijei: Ciljevi, strategija, marketing, konkurentska prednost, turistiko mjesto

Strategija razvoja turistikog mjesta - primjer Herceg Novog

Ciljevi
Formulisanje ciljeva razvoja turistike destinacije proizilazi iz utrvrdjene misije, odnosno koncepta razvoja. Aktuelni koncept zasniva se nas Humanom turizmu, odnosno uskladjenoj relaciji ekonomskih ciljeva i ouvanja okruenja. To je turizam koji garantuje optimalnu satisfakciju razliitih zahteva i potreba potroaa ali u korespondenciji sa unapredjenjem prirodnog i sociokulturnog okruenja i ekonomski efekata za lokalno stanovnitvo (1). Razvoj hercegnovske turistike destinacije mora obezbijediti zadovoljenje oekivanih zahtjeva turistike tranje uz postizanje optimalnog nivoa profitabilnosti turistike privrede,zaposlenosti i drugih ekonomskih efekata, vodei rauna o ouvanja postojeeg prirodnog i socio-kulturnog okruenja, i realizujui konkurentsku prednost izraenu heterogenou ponude za vie razliitih oblika turizma. Iz navedene svrhe, odnosno misije hercegnovske turistike desinacije izvodi se set odgovarajuih razvojnih ciljeva (2): 1. Poticanje privrednog i opteg razvoja hercegnovskog podruja na osnovu multiplikativnih efekata od turizma (3); 2. Zadovoljenje zahtjeva turistike tranje na bazi odnosa vrijednosti i kvaliteta za novac (value per money); 3. Povratak hercegnovske destinacije na inostrana emitivna trita, posebno na trita Njemake, V.Britanije, Italije, Norveke, Madjarske, eke, Slovake, Slovenije, BiH, Rusije i Makedonije 4. Unapredjenje kvaliteta postojeih smjetajnih kapaciteta shodno zahtjevima nove kategorizacije u osnovnim i kompementarnim kapacitetima s posebnim naglaskom na modernizaciju,adaptaciju i renoviranju postojeih osnovnih kapaciteta 5. U izgradnji novih osnovnih kapaciteta poboljanje strukture postojeih, uvodjenjem na trite smje tajnih objekata tipa turistikog naselja, apar tmana,pansiona i motela; 6. Poboljanje strukture smjetajnih kapaciteta u do maoj radinosti veom zastupljenou apartmanskih smjetajnih jedinica; 7. Poveanje iskoritenosti smjetajnih kapaciteta dekoncentracijom turistike tranje izvan ljetnih mjeseci odnosno produenjem turistike sezone posebno koritenjem kapaciteta u zimskim mjesecima; 8. Porast produktivnosti i ostvarivanje optimalne stope dobiti ugostiteljsko-hotelskih preduzea; 9. Porast zaposlenosti u djelatnosti turizma i ugostiteljstva i uticaj na porast opte zaposlenosti; 10.Odravanje kulturno-istorijskog naslijedja i ouvanje prirodne sredine posebno mora,flore i faune na cijelom hercegnovskom podruju; 11.Revitalizacija hercegnovskog zaledja i prostora Lutice kroz aktiviranje seoskih naselja,prirodnih i socio-kulturnih resursa; 12.Uspostavljanje heterogene turistike strukture kroz razvoj vie razliitih oblika selektrinog turizma u smislu ostvarivanja konkurentske prednosti u odnosu na ostale crnogorske destinacije. SWOT analizom se utvrdjuju slabe i jake take turistikog proizvoda destinacije i uoavaju prijetnje i anse u okruenju. Korespondiranjem eksternih ansi i prijetnji sa internim slabim i jakim takama, dobija se slijedea lista slabih i jakih taaka proizvod/trite hercegnovske turistike destinacije: A) JAKE TAKE PROIZVODA OPTI PRISTUP - Komunikativna geografska pozicija ATRAKTIVNOST - Geografski poloaj na ulazu u Bokokotorski zaliv; Klimatski faktori; - Izrazito povoljni prirodni uslovi za zdravstveno-rekreativni i sportski turizam; Ouvana flora i vegetacija (posebno parkovno-pej sani i hortikulturni potencijal); - Lovno-turistiki potencijal; - Kulturno-istorijske znamenitosti; Kulturno-zabavne manifestacije (praznik mimoze, muzike skale); - grad pisaca i slikara SPECIFIKUM - mogunost povezivanja morskog i planinskog turizma (podruje Orjena); - mogunost turistike valorizacije seoskog podruja (Lutica, hercegnovsko zaledje); - kongresno-poslovne mogunosti; - obiaji, folklor i gastronomija Boke Kotorske; - grad skala (stepenita) KANALI PRODAJE - dobra saradnja sa domaim turistikim agencijama PROMOCIJA - image grada cvijea-mimoze; pisaca i slikara; festivala i maskenbala SAOBRAAJ -dobra saobraajna povezanost u avio i drumskom saobraaju USLOVI ZA SMJETAJ - znaajna raspoloivost smjetajnih kapac; - dobra lociranost hotelskih objekata; - kvalitet smjetaja na nivou ** u prosjeku VANPANSIONSKA PONUDA - dobra razvijenost trgovine B) JAKE TRINE TAKE IZVORI TRANJE - do 1990.g. u osnovnim kapacitetima inostrani turisti i od 1991.g. domai turisti; - domai turisti u komplementarnim kapacitetima TRINI SEGMENTI - sezonski segment godinjeodmorskog tipa tipa turista (dominanto ljetnja sezona); - kongresni i sportski turizam C) SLABE TAKE PROIZVODA USLOVI ZA SMJETAJ - zastarjelost i nedovoljna opremljenost hotelskih objekata; - nesklad izmedju kategorije i cijene boravka; - hoteli nie kvalitetne kategorije - mali broj apartmanskih jedinica u domaoj radinosti OPTI PRISTUP - nedovoljno vodosnabdijevanje; - neizgradjenost ka nalizacione mree; - slaba istoa grada i gradskih plaa; - slaba gradska rasvjeta na pojedinim lokacijama; - lo kvalitet morske vode na pojedinim lokacijama; - osrednji kvalitet kulturno-zabavnih programa i animacije tokom ljetnje sezone SAOBRAAJ - izrazita zaguenost lokalnog saobraaja tokom ljet nje sezone; - nedostatak parking prostora; - neispunjavanje minimuma saobraajno-tehnikih uslova postojee Autobuske stanice D) SLABE TRINE TAKE IZVORI TRANJE - minimalno prisustvo osnovnih kapaciteta na inostranim tritima

Abstract

Development of tourist destination Herceg Novi must guarantee satisfaction of expected requests of tourist demand and reaching optimum level of profitability of tourist industry, employment and the other economical effects, taking care of keeping present natural, social and cultural environment, and realizing competitive advantage which is expressed by heterogeneous offer to more different sorts of tourism. The researching of internal resources and external environment could be done by using the concept of SWOT analyisis. Strategy of development is based on the marketing concept. The carrying on strategy of development and realizing competitive advantage could be done by adequate substrategic activities and projects.

Strateki koncept SWOT analiza

Planiranje razvoja turistike destinacije se zasniva na pravilnom uoavnju i istraivanju svih bitnih injenica,pojava, procesa i promjena u internom i eksternom okruenju.Taj postupak mogue je nazvati kao interno i eksterno skeniranje. Istraivanje internih resursa i eksternog okruenja mogue je izvriti primjenom koncepta SWOT analize.

* mr Darko Lacmanovi, Fakultet za turizam i hotelijerstvo Centar za praktinu obuku studenata Hotel Varda, Kotor

54

TRINI SEGMENTI - nedostatak prisustva specifinih segmenata tranje (nautiki turizam, turizam treeg doba, turizam etakih tura, lovni turizam, sistem timesheare, seoski turizam, planinski (zimski-ski) turizam i sl.) KANALI PRODAJE - nedovoljna saradnja sa inostranim organizatorima putovanja i turistikim agencijama OPTI PRISTUP - nepostojanje marketinkog koncepta upravljanja Koritenjem koncepta SWOT analize izvreno je interno i eksterno skeniranje proizvoda hercegnovske turistike destinacije. Razvoj turizma e, dinamiki gledano, imati dvije faze. Faza stabilizacije bie period neophodnog suo avanja sa realnim stanjem i pripremanja za dinamian razvoj. Rezultat ovih aktivnosti bie standardizacija hotelskih objekata shodno vaeem Pravilniku o vrsti, minimalnim uslovima i kategorizaciji ugostiteljskih objekata (4). U ovom periodu se oekuju znatno visoka ulaganja u promotivne aktivnosti, posebno prema inostranim emitivnim tritima. Domaa tranja e u ovom periodu imati stabilno uee bez znaajnijih promjena. Faza dinamikog razvoja e biti period izgradnje novih smjetajnih kapaciteta. Nova izgradnja bie prvenstveno usmjerena poveanju osnovnih kapaciteta, kao kvalitetnijem dijelu smjetajne ponude. Porastom inostranog prometa, posebno u osnovnim kapacitetima, znatno e se izmijeniti odnos domaeg i inostranog prometa u korist inostranog prometa. Scenario razvoja je vremenski dimenzioniran shodno dinamici realizacije. Optimistika varijanta scenarija odredjuje period stabilizacije na 5 - 7 godina i period dinamikog razvoja od 15 - 13 godina. Pesimistika varijanta scenarija odredjuje period stabilizacije od 10 i period dinamikog razvoja, takodje od 10 godina. Strategija razvoja se zasniva na konceptu marketinga. Marketinki koncept pretpostavlja sistemsku povezanost pripremnih aktivnosti istraivanja trita, politike cijena, politika proizvoda, politika kanala prodaje i politike promocije (5), svih subjekata turizma na hercegnovskom podruju. Neophodno je napomenuti da ciljevi koji se realizuju primjenom marketing mix-a u poslovanju od strane pojedinih turistikih subjekata budu u skladu sa ciljevima cjeline turistike destinacije(6). Turistika destinacija, Herceg Novi, shodno potrebi stalnog razvoja i spremnosti reakcije na trine promjene, moe primijeniti slijedee opte strategije: 1. Izlazak na nova trita (inostrana) sa postojeim proizvodima

Tabela 1. Kalendarski prikaz scenarija razvoja po varijantama i periodima

Period / Scenario Optimistika varijanta Pesimistika varijanta Stabilizacija 2000. - 2005./7.g. 2000. - 2010.g. Dinamiki razvoj 2005./7.g. - 2020. 2010.g. 2020. specifine sportove (paraglajding). 4. Planinski turizam, posebno u formi mini ski centra, razvijati na lokaciji Orjenska lokva kroz izgradnju pansiona kapaciteta 50 kreveta, u kategoriji **, sa ski stazama duine 400 - 600 m; ski liftom na motorni pogon (150 m); staze za tranje na skijama; markirane staze za pjeake ture; aktivnosti specifinih segmenata (pjeake ture, safari ture, planinarenje, orijentaciono takmienje i dr.). 5. Izgradnjom nove trase Jadranske magistrale i saobraajnice Trebinje - Herceg Novi, stvaraju se bitni preduslovi za razvoj tranzitnog turizma, koritenjem postojeih i novokategorisanih smjetajnih kapaciteta uz planiranje izgradnje novog motela od 100 kreveta u kategoriji ** u blizini ukrtanja ova dva putna pravca.. 6. Nautiki turizam lociran u marinama Meljine i kver (gradska luka), smjetajno podrati postojeim, novokategorisanim, kapacitetima uz izgradnju u Meljinama hotela sa 80 kreveta u kategoriji ***. 7. Razviti preduslove za lovni turizam koritenjem postojeih i planiranih smjetajnih kapaciteta. Formirati Lovno-umsko gazdinstvo Orjen, koje bi svojim poslovanjem i razvojem dalo snanu podrku ovom segmentu turizma. 8. Postaviti marketing koncept planiranja razvoja turistike destinacije Herceg Novi, objedinjavanjem osnovnih marketing funkcija u adekvatnoj institucionalnoj formi. 9. Osnovom bogatog kulturno-istorijskog naslijedja i raznovrsnih cjelogodinjih kulturno-zabavnih programa revitalizovati postojee gradske sadrae i omoguiti produenje turistike sezone. 10. Razviti seoski turizam kroz revitalizaciju izuzetno atraktivnog hercegnovskog zaledja i Lutice. Formirati etno sela (lijebi, Zambelii i sl.) Na osnovu predvidjene gradnje mogue je izra unati ukupne osnovne kapacitete u 2020.g. pod pretpostavkom da e se postojei osnovni kapaciteti rekonstruisati bez bitnije izmjene broja kreveta. U 1998. na podruju Herceg Novog ima 3.575 kreveta u hotelima i 2.120 kreveta u Banjsko-klimatskim ljeilitima to zajedno iznosi 5.695 kreveta. Ukupni osnovni kapaciteti u 2020. iznosie 10.275 kreveta. Prosjena godinja stopa rasta iznosi 2,994 % . Komplementarni kapaciteti e se poveati za cca 15%.

Izbor strategije

Izvor: Vlastita obrada 2. Modifikacija postojeih proizvoda i izlazak na nova trita 3. Plasman novih proizvoda na nova trita Osnovom konkurentske prednosti sprovodi se strateke marketing aktivnosti diferenciranja destinacijskog proizvoda, u kombinaciji sa aktivnostima profilisanja imida i pozicioniranja turistike destinacije. Konkurentska prednost turistikog proizvoda hercegnovske destinacije se izraava mogunou razvoja vie selektivnih vidova turizma kao ravnopravnih segmenata uz uobiajeni odmaralini (godinjeodmorski) ljetnji turizam.

Podstrateke aktivnosti i projekcija novih smjetajnih kapaciteta

Provodjenje navedenih strategija i realizacija konkurentske prednosti u razvoju hercegnovskog turistikog proizvoda moe se ostvariti slijedeim podstratekim aktivnostima i projektima razvoja: 1. Poticati razvoj odmaralinog (godinjeodmor skog) tzv. ljetnjeg turizma na domaem i inostranom tritu u postojeim ali novokategorisanim osnovnim kapacitetima uz izgradnju novih (vidi tabelu 2). U domaoj radinosti posticati izgradnju apartmanskih jedinica. 2. Kongresno-poslovni turizam usmjeriti na postojee ali novokategorisane osnovne kapacitete. Izgradnjom sportske hale u Igalu (Sportsko-rekreativni centar),uz kongresne sale u navedenim objektima, kao i kapacitete dvorane Centra za kulturu (dvorana Park), moe se govoriti o mogunostima stvaranja svojevrsnog kongresnog centra u Herceg Novom. Novom izgradnjom manjeg obima dopuniti postojeu ponudu. 3. Sportsko-rekreativni turizam razvijati na podruju Igala, koritenjem postojeih i novokategorisanih hotelskih kapaciteta, i novoizgradjene sportskerekreativne strukture (novi Sportsko-rekreativni Centar, fudbalski tereni). Dopunu u infrastrukturnom, posebno u smjetajnom pogledu (ve pomenuti novi hotel od 400 kreveta), inio bi planirani Sportsko-rekreativni centar u Baoiima uz postojee sportske terene u Zelenici, Kumboru i Bijeloj. Na podruju Zelenike, osnovom izuzetnih prirodnih uslova, i uz smjetajne kapacitete je mogue razvijati

Tabela 2. Projekcija izgradnje novih osnovnih kapaciteta na podruju optine Herceg Novi u periodu 2005.g./7. ili 2010.g. do 2020.
R.B. Lokacija 1. Njivice (neposredna okolina hotela Rivijera) 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. Park Boka i prostor Renta vile Savina, okolina hotela Plaa Meljine - marina Meljine, Lalovina - Zelenika Kumbor Baoii - sportski centar Djenovii Arza i Mirite Prostor motela Vinogradi Ukrtanje novih, Jadranske i Trebinjske saobraajnice Orjenska lokva Ukupno hoteli Ukupno pansioni Ukupno apartmani Ukupno turistika naselja Ukupno novi osnovni kapc. Vrsta smjetaja Apartmani Hotel Apartmani Apartmani Hotel Apartmani Pansion Hotel Pansion Hotel Pansion Turistiko naselje Motel Motel Pansion Broj leaja 800 70 50 500 80 500 100 150 150 400 150 1.200 150 150 50 700 630 1.800 1.200 4.580 Kategorija *** **** **** **** *** *** ** *** ** *** *** **** ** ** ** -

Zakljuak

Promjene u bliskom politikom okruenju predstavljaju osnovni razvojni okvir u smislu opte stabilizacije na podruju Balkana, to e proizvesti ekonomske i turistike pogodnosti u planiranju budueg razvoja. Marketinki koncept se zasniva na funkcionalnom povezivanju osnovnih upravljakih segmenata oprijedijeljenih zadovoljenju turistiike potrebe za odmorom, rekreacijom i ostvarenjem posebnog doivljaja u konretnoj destinaciji. Razvoj turizma mora se zasnivati na konceptu odrivog razvoja u skladu sa prirodnim i antropogenim vrijednostima hercegnovskog podruja.

Literatura

Izvor: Vlastita obrada

1. Antunac I., Turizam i ekonomska teorija, Institut za istraivanje turizma, Zagreb, 1985. 2. Baki O., Marketing menadment turistike destinacije, igoja tampa, Beograd, 1996. 3. Grupa autora, Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2010.,Vlada Republike Crne Gore, Ministarstvo turizima, Podgorica, 1996. 4. Pravilnik o vrsti, minimalnim uslovima i kategorizaciji ugostiteljskih objekata, Slubeni list Republike Crne Gore 42/95, Podgorica, 1995. 5. Vukoni B., Marketing u turizmu, Vjesnik-agencija za marketing, Zagreb, 1987.

55

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Rakievi, Gabriela* Rezime

Tema rada je Franizing kao novi nain upravljanja imovinom u turistikoj privredi. U radu su prikazani osnovni koncept Franizing poslovanja, prednosti i nedostaci, i njegov znaaj. Iskustva iz svetske turistike privrede, odnosno poslovanje u velikim poznatim hotelijerskim i restoranskim lancima (Holiday Inn, McDonalds, KFC..) mogu se iskoristiti za eventualnu primenu Franizinga u R.Makedoniji. Kljune rei: franizing, hotelski menadment, hotelski lanci, restorannski lanci

Franiza - biznis strategija koja je promenila svet

Abstract

Franchising-business Strategy that Change the World The subject of the paper is Franchizing as a new way of management in tourism industry. In the paper, basic concept of Franchising contract, adventages & disadventages, and its importance are being presented. The experiance from world tourism sector, especially working in big world famous hotel & restaurant chains (Holiday Inn, McDonalds, KFC etc.), can be used as a model for usage of Franchising in Republic of Macedonia. Key words: franchizing, hotel management, hotel chains, restaurant chains

lobalizacija u turizmu ogleda se u pojavi: dominirajuih globalnih avio-kompanija, hotelskih lanaca, turoperatora i globalnih sistema distribucije. Moe se rei da je meunarodni turizam veoma vaan izvor prihoda za avio-kompanije, putnikih agencija i hotela. Na strani potranje vani faktori globalizacije su: rast dohotka i standarda ivljenja, obrazovanje, ivotni stil i sl. Ekonomija u nekim zemljama je u velikoj zavisnosti od prihoda u turizmu. Kao najpoznatija imena u internacionalizaciji poslovanja u turizmu pominju se Statler, Hilton, eraton, Tomas Kuk, MekDonalds i sl. Multinacionalna ugostiteljska korporacija je kompanija u kojoj se glavno rukovodstvo nalazi u jednoj zemlji, a poslovne aktivnosti i tzv.podrunice postoje u vie od dve zemlje, (Olsen, et.al., 1998). Globalizacija u turizmu i ugostiteljstvu naglo je zapoela da se razvija posle Drugog svetskog rata, da bi dobila poseban znaaj u svetskoj ugostiteljskoj i turistikoj industriji u 80-tim godinama prolog veka. Inicijativa potie od ugostiteljskih kompanija severne Amerike, Zapadne Evrope i regiona Azija/Pacifik. Mnoge kompanije otvorile su svoje ugostiteljske objekte u ezdesetak stranih zemalja, ime zaista zasluuju epitet multinacionalne.

Strategije za meunarodni biznis u turizmu

Multinacionalne kompanije iz oblasti turizma i ugostiteljstva upotrebljavaju veliki broj strategija za proirivanje biznisa. To se radi u cilju poveanja profitabilnosti preko poveanog uea na tritu. Najpoznatije strategije koje upotrebljavaju multinacionalne kompanije iz oblasti turizma i ugostiteljstva su: franiza, menadment ugovori, strateke alijanse, zajednika ulaganja, dugoroni lizing, celosno vlasnitvo delovnica, spajanje i akvizicija. Izbor strategije zavisi od izbora modaliteta za ukljuivanje u meunarodni biznis. U zavisnosti od stepena uea sa kapitalom franizing i menadment ugovori imaju nii nivo kontrole i obaveza, dok je za vlastite delovnice i dugoroni lizing karakteristian relativno vii nivo kontrole i obaveza, a strateke alijanse su postavljene negde u sredini (razliiti stepen kontrole i obaveza). Poznato je da franizing predstavlja veoma popularan modalitet za proirivanje biznisa. Prednosti franizinga za multinacionalne kompanije su: mala investicija sa kapitalom, brzi rast i ekspanzija, dopunski prihodi ili profit, i potencijalno vee uee na tritu. To je nain za izbegavanje rizika od direktnog ulaganja. U velikim regionima i dravama, multinacionalna kompanija nastupa sa tzv. master franiza. To znai, da sklapa ugovor sa firmom iz zemlje u kojoj se proiruje biznis, ili sa kompanijom iz regiona. Pomou tog sporazuma, korisnik franize (firma, kompanija i sl.) obavezuje se da e proirivati biznis u zemlji ili regionu, i na taj nain obezbeuje se rapidan rast i razvoj biznisa. Meutim, na taj nain smanjuje se mogunost za kontrolu kvaliteta poslovanja, i kontrola poslovanja izmeu korisnika master-franize i obine franize. Menadment ugovori su veoma prisutni u meunarodnom biznisu. Veoma esto vlasnici hotela ne poznaju hotelski biznis. Kompanija koja radi sa ugovorom za menadment, vodi biznis u ime vlasnika i snosi potpunu menadersku odgovornost. Za svoju profesionalnu uslugu dobija odreeni iznos novca od vlasnika. Najvea prednost menadment ugovora je to to kompanija za menadment ne ulae nikakav kapital ili ima sasvim malo uee kapitala.1 U ovoj grupi najpoznati predstavnici su: Meriot Internenl, Hajat Internenl, Hilton Internenl, Holidej In, Akor, ARAMARK2 i dr.

U globalnom biznisu, veoma je teko individualnom ugostiteljskom preduzeu ogranienih resursa, da se ukljui u meunarodni biznis, a pri tom da bude efektivno i efikasno. Strateke alijanse pojavljuju se kao reenje za taj problem. One predstavljaju nain povezanosti, odnosno partnerstva izmeu dve ili vie kompanija slinih ugostiteljskih proizvoda i usluga. Preko stratekih alijansa minimizira se investiranje i nadopunjuju se potencijali. Strateke alijanse u turizmu i ugostiteljstvu formiraju se da bi se obezbedili: Zajedniki marketing aktivnosti i sistemi za rezervaciju kojima se obezbeuje podela trita izmeu kompanija na geografskoj osnovi; Za dobijanje nove tehnologije za informacije i komunikacije; Za distribuiranje proizvoda i zajednikih marketing aktivnosti izmeu hotelskog i restoranskog segmenta; Distribucija i zajedniki marketing preko kreditnih kartica (izmeu banke i ugostiteljskih kompanija); Zbog mrenog poslovanja izmeu turistikih posrednika, avio-kompanija, hotele, kompanije za rentakar, institucije za zabavu i sl. Zajednika ulaganja su veoma popularan nain za ukljuivanje u meunarodni biznis. To je jedan vid partnerstva izmeu multinacionalne kompanije i domae firme (ili regionalnih partnera). Uee kapitalom varira u zavisnosti od ugovora, a odnosi se na: finansijske obaveze, obezbeivanje kvalitetne radne snage i snabdevanje tehnologijom. Potpuno vlasnitvo je modalitet za nastup na globalno trite, na taj nain to multinacionalna kompanija direktno investira u objektima u inostranu zemlju, a to znai da obezbeuje finansiranje u celini, angauje se personal i pokriva se snabdevanje tehnologijom. Zbog toga multinacionalna kompanija ima direktnu kontrolu na ukupnim poslovanjem. Prednost potpunog vlasnitva proizlazi iz privilegije posedovati biznis. Dugoroni lizing u ugostiteljstvu je veoma slian modalitetu potpunog vlasnitva. Znai, multinacionalna kompanija preuzima odgovornost finansijskih obaveza i kontrolu imovine u periodu koji je predmet ugovora. To je modalitet kojim se dolazi do individualnih imovina na najboljim lokacijama u zemlji u kojoj se proiruje biznis. Pritom, analiza ekonomske izdranosti treba da se uradi veoma paljivo, da bi se omoguilo aproksimativno procenjivanje ekonomskih efekata za period obuhvaen ugovorom. Zbog velike izgraenosti i ograniene mogunosti za izgradnju novih objekata na dobrim lokacijama, veliki broj multinacionalnih kompanija za uveavanje svojeg trinog uea primenjuju strategiju spajanja i akvizicije. Na taj nain multinacionalna kompanija odmah dobija: mogunost za ulazak na trite, mogunost za razvitak nove ili razvitak ve postojee marke i mogunost postizanja veoma brzog porasta. Praksa pokazuje da multinacionalne kompanije za proirivanje svog biznisa na globalnom nivou koriste iste strategije koje su koristile i u nacionalnim markama3. Meutim, zbog politike nestabilnosti i ekonomskog rizika koji postoji u mnogim zemljama sveta, multinacionalne kompanije preferiraju manje uee sa kapitalom u projekte za nastup u drugim zemljama, a sve u cilju izbegavanje rizika od direktnog investiranja u nepoznato okruenje u inostranstvo.

Franiza u ugostiteljstvu

* Dr Gabriela Rakievi, associate professor, University St.Kliment Ohridski-Bitola, Faculty for Tourism & Hospitality-Ohrid

Franiza od 60-tih godina prolog veka, ima ogroman uticaj na ugostiteljski rad u svetskim razmerama. Franiza je jedan nain povezivanja i ukljuivanja velikog broja malih ugostitelja (hotelijera i restoratera)

56

u veliki i prepoznatljivi ugostiteljski lanac. Hotelska (restoranska) franiza u osnovi je ugovor izmeu hotelsko-restoranskog lanca i vlasnika hotela/restorana sa kojim hotelsko-restoranski lanac omoguuje vlasniku hotela/restorana da koristi ime lanca, na primer usluge kao to su definisana poslovna procedura, tehniko-tehnoloki standardi, centralni rezervacijski sistem i sl. Prema ugovoru o franizi, davatelj franize nema vlasniki ili finansijski interes u hotelu (zahteve podmiruje od cene njene prodaje), pa prema tome nije ni direktno odgovoran za njegov ekonomski neuspeh. Predmet ugovora za franizing je odstupanje prava na korienje franize u zameni za direktni ili posredni finansijski nadomest. Sa tim ugovorom jedna strana, davatelj franize odstupa drugoj strani, primalac franize pravo za korienje franize u smislu marketinga, prodaja odreenih vidova robe ili usluga. Franiza se sastoji od vie vidova prava i usluga koji u svakom dogovoru treba kumulativno ispuniti. To su: odstupanje na ekskluzivna prava za prodaju robe i usluga na dogovoreno podruje, ekskluzivno pravo za korienje robnog ili uslunog iga, uzorak, model, pravo na upotrebu poslovnog know-how, trajne usluge u vidu tehnike i komercijalne pomoi, savetovanje i nadzor kao kontrola kvaliteta. Korisnik franize obavezuje se da e primenjivati i koristiti dobijena prava saglasno sa ugovorom i uputstva koja se nalaze u priruniku, da e plaati dogovoreni nadomest i da dobivena prava nee iskoriavati van dogovorenog podruja. Nadoknada na franizu dogovara se u vidu lanarine u srazmeri sa uslugama i prenesenog znanja. Ona se plaa kao kompenzacija za korienje imena lanca, logo, identitet, imid, reputacija, operativni sastav i procedura, marketinke planove i sistem za rezervaciju. Poetna nadoknada plaa se po dostavi zahteva za franizu. Ona pokriva trokove davalaca franize koji su povezani sa analizom zahteva, izbor lokacije objekta i analizom trinog potencijala i sl. Ukoliko se franiza ne odobri onome ko je trai vraa mu se ceo ili vei iznos od poetne novane nadoknade. Postojana nadoknada plaa se periodino u vremenskim intervalima za period za koji je sklopljen ugovor. Postoji nekoliko vidova: nadoknada za korienje imena lanca, logo, reputacija (ovaj davatelju franize donosi vei deo profita); nadoknada za oglaavanje (povezana samo sa promocijom lanca); nadoknada za korienje sistema rezervacije, nadoknada za organizovanje edukativnih programa. Davalac franize obavezuje se da nee drugima nuditi ista ili slina prava ili da sam vri delatnost na dogovoreno podruje (grad, mesto, deo naselja). Korisnik franize obavezuje se da e u svoje ime i za svoj raun prodavati robu datu samo od davatelja franize ili da e vriti usluge samo u poslovnu jedinicu utvrenu ugovorom. Korisnik franize je pravno nezavisno lice ali u preduzetnikom pogledu on je ogranien sa ugovorom za franizing. On nema mogunost da unosi inovacije niti u dekoru, meni karte, nametaja ili opreme. Korisnik franize obavezan je da uva sadraj i primeni know-how kao poslovnu tajnu, i da prihvaa eventualne promene u nainu rada. Mnogi ugovori o franizingu sadre klauzulu koja dozvoljava franizoru da raskine ugovor ukoliko franiza ne ispunjava ugovorene uslove. Sklapanje ugovora za franizing ima svoje pred-

nosti ali i nedostatke. Kao prednosti za davatelja franize navode se: Mogunost za jeftino i brzo irenje kompanije i vei stepen propagande; Davatelj franize uspostavlja kontrolu kvaliteta nabavke i rada; Mnoge franize koriste usluge centralizovanog raunovodstva; Skoro svi franizori obezbeuju obuku za svoje franize;4 Franizori povremeno organizuju kontrolu knjiga i utvruju dali se uredno isplauju sve finansijske obaveze (profitabilni izvor prihoda); Franizor moe da proiri svoj rad i u inostranstvo. Franiza kao ugovor izmeu franizora i franize ima svoje nedostatke. Za franizora najvei problem predstavlja kontrola kvaliteta, odnosno standard usluga u svakoj poslovnoj jedinici i politika cena. Nedostatci za korisnika proizlaze od trokova za pogrean izbor franize, nepostojanje garancija za uspeh, relativno kratko vreme za koje se dogovara pravo korienja franize i slino. Zbog toga, nastoji se za najkrae vreme za koje traje i ugovor, da se obuhvati period u kojem e korisnik na franizu moi da amortizuje ulaganja u poslovnu jedinicu koja je bila i uslov za sklapanje ugovora. Najee franizing ugovori sklapaju se za period od dve do deset godina. Krajem prolog veka poveava se znaenje na aranmane za iznajmljivanje menadera. Ovaj vid franize pokazao se kao veoma uspean u hotelskorestoranskom radu. Koncept brze ishrane (fast-food) razvija se na osnovu franize, a kao konsekvenca dolazi do njegovog brzog irenja u raznim zemljama. Franiza omoguuje hiljadama preduzetnika da se ukljue u restoranski rad sa obezbeivanjem gotovih proizvoda u odreeni format, izgled, ukus i sl. Korisnik franize obavezuje se da prodaje odreeni artikal i da radi prema propisanim uslovima na odreenu teritoriju, kao i da plati odreeni iznos za korienje imena i znak franize. Franizor se obavezuje da odstupi svoj znak, ime i napravljeni imid franize i da nudi svoju pomo u organizaciji na postavljenim i standardizovanim osnovama. U najveem broju sluajeva restoranska franiza trebalo bi da nabavi adekvatnu hranu i opremu za kuhinju franizora i da radi po standardizovanoj proceduri koju trai davatelj franize (Radosavljevi, 1997). Restoranski lanac McDonalds je rezultat genijalne ideje Ray Kroc-a. On je ubedio brau McDonalds da bi bilo dobro da otvore sline gostionice u drugim delovima zemlje. Prema aiu, korporacija McDonalds je osnovana sa prvobitnim ciljem na teritoriji USA da uvede restorane po primeru (izgled i nain rada) restorana brae Richard i Moriss McDonald otvorenih 1948. godine u San Bernardin u Kalifornia. Prvi McDonalds je otvoren u USA, u dravi Illinois 1955. u mestu Des Planes. Biznis je zapoeo, a formula za uspeh je bila franiza. Zahvaljujui ideji Ray Kroc-a, McDonalds je postao najvei i najuspeniji franizer. Na poetku, McDonaldsov asortiman bio je ogranien na hamburgere, pomfrit i bezalkoholna pia. Sa razvojem biznisa navedena hrana postala je internacionalna i sinonim za ishranu pre svega mlaeg sveta i motorizovanih putnika. Svaki je putnik znao da je hrana koju je ve probao u nekom od restorana McDonalds-a ista u bilo kom drugom istom restoranu. To-

kom vremena uvode se i drugi prehrambeni proizvodi, proiruje se lepeza proizvoda koji se plasiraju na trite. Na primer, na podruju pokrajine Surrey u Velikoj Britaniji, McDonalds uvodi proizvod pod nazivom American Big Breakfast (bazira se na osnovni proizvod, ali je bogatiji i kaloriniji) namenjen je industrijskim radnicima; vikendom nudi se Weekend Breakfast; uvode se specijalni proizvodi za decu i posebni za roditelje (isto tako hamburger). Rad McDonalds-ovih restorana zasniva se na odreenim pravilima koja je postavio Ray Kroc. Prima franize treba da vodi restoran po McDonaldsovih standarda za kvalitet (Quality), uslugu (Service), higijenu (Cleanless) i vrednost (Value).5 Imajui u vidu brojne restorane McDonalds-a (preko 20.000 od kojih su 50-60% na tlu Amerike) ovaj restoranski lanac sa pravom nosi epitet najveeg i najuspenijeg. Danas, McDonalds-ova franiza postoji irom sveta, od Australije, Japana, i Brazila do Hong Konga i Moskve. Verovatno, najpopularniji McDonalds u inostranstvu, gde su Kroc-ovi standardi Q.S.C. & V. u potpunosti prihvaeni, je onaj u Moskvi (na Plotadu Pukin), otvoren 1990 godine. To je veoma popularno mesto u gradu sa velikim brojem posetilaca. Restoran raspolae sa 900 stolica i predstavlja jedan od najveih McDonalds-a u svetu (ima preko 27000 muterija dnevno). Osoblje je dobro obueno i motivirano, uspostavljena je kontrola kvaliteta, cene su realne i najvanije od svega bazini elemenat predstavlja zadovoljstvo muterije. Savremeni koncept restorana za brzu ishranu (fast-food) zaokruuje gastronomsku ponudu receptive. Posebno je vano da se to naglasi da bi se zadovoljile potrebe stranih turista, zato to je kvalitet proizvoda i usluga je zagarantovan. Iskustva rada McDonalds-ovog restorana u R.Makedoniji mogu se iskoristiti za eventualno otvaranje nacionalnog restoranskog lanca za brzu ishranu.

Literatura

1. C. Shook, R. L. Shook (1993): Franchising, Prentice Hall, New Jercey 2. . Radosavljevi (1997); Savremeni menadment hotelijerstva i restoranstva, Meridian, Beograd 3. ai K. (1995): Poslovanje preduzea u turizmu, Ekonomski fakultet Beograd, Beograd 4. Rakievi G. (2002): Menadment vo turizam i ugostitelstvo, FTU-Ohrid, Letra, Ohrid 1 Poslednjih godina primeuje se promena tog trenda, pa neophodno je pored strunog znanja, kompanije za menadment ulagati i odreeni kapital. 2 angl. Marriott International, Hyatt International, Hilton International, Holiday Inn, Accor, ARAMARK. 3 MekDonalds kao i druge kompanije za brzu ishranu koriste franizu; Hilton International, Intercontinental i Mariott preferiraju ugovore za menadment i sl. 4 Najvei hotelski lanci kao na primer Holiday Inn imaju svoje univerzitete (Holidau Inn University Memphys) na kojima se vri permanentno obrazovanje, obuka i usavravanje personala iz vie oblasti hotelsko-restoranskog rada, finansija, menadmenta itd. 5 McDonalds-ova formula Q.S.C. & V.

Napomene

57

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Miladinoski, Sofronija*

Marketing koncept u uslovima siromatva

radu bie razraena problematika marketinga u vremenu kada u mnogim balkanskim dravama poinje depresija i javlja se visok stepen siromatva stanovnitva. Moramo konstatovati da su izmenjeni svi uslovi za normalno prihvatanje marketinga, s tim da se u okolnostima kao u naoj dravi, mora menjati strategija marketinga. Teza socijalnog marketinga ne moe biti prihvaena na svim nivoima, zato to jedan sloj od 10% moe si priutiti sasvim drugu potronju, a koja u ukupnoj drutvenoj potronji uestvuje sa oko 30%. Mora da se trai odreeni debalans koji treba da zadovolji interese dva suprotna ali koheziona subjekta.

Sadraj koncepta

* Prof. Dr Sofronija Miladinoski, Fakultet za turizam i ugostiteljstvo-Ohrid, Univerzitet Sv.Kliment OhridskiBitola

Pre oko tridesetak godina kada se marketing pojavio kod nas na dostojan nain, formirao se jedan izuzetno irok prostor za njegovu adekvatnu primenu. U tom momentu, na jedan od irokih prostora kakav je bila Jugoslavija estoko se prilo obuavanju kadrova za adekvatnu primenu marketinga u celokupnom ivotu. U to vreme poeli smo da koristimo razliite metode kako bi ga u prvom planu prihvatili razni subjekti, odnosno nosioci organizacija marketinga, a u drugom planu koristili smo razliite metode kako bi privoleli potroae da shvate da treba konzumirati nae proizvode. Relativna okruenja koja smo tada imali pruala su realnu sliku da tadanja zaednica mora biti prva na Balkanu u primeni marketinke teorije. Meutim, poznata situacija koju smo imali izmenila je iz korena prvobitno stanje. Naalost, ne u pozitivnim ekonomskim pravcima nego u negativnim. Pri tome se apstrahovala celokupna politika situacija. Mi u ovom izlaganju neemo raspravljati o toj temi, iako je ona vrlo prisutna u svim elementima analiziranog opusa, kao statekog uslova za primenu bilo koje ekonomske doktrine izuzev ratne. Ne moe se rei da prvi efekti do 1990. god nisu bili solidni. U tom periodu, u ekonomskoj teoriji naveliko su se pojavila marketinka istraivanja i razliita dela iz ove oblasti koja su mogla da nau adekvatnu primenu u praksi. No, sa aljenjem moramo konstatovati da se razvoj marketinke teorije i uslovi za njihovu primenu nisu adekvatno razvijali. Ako je teorija ila odreenom stopom naunog razvoja, u praksi je dolo do zastoja, a u odreenim segmentima polo se negativnim trendom. Ako analiziramo osnovne preduslove za prihvatanje marketinga onda moemo konstatovati da je nacionalni dohodak kao opti pokazatelj za relativnu silu svakog drutva pao od skoro 2500 dolara po glavi stanovnika na 600 dolara (u Makedoniji). Nivo drutvenog standarda koji oznaava potroaku sposobnost zemlje pao je toliko da danas moemo govoriti samo o egzistencionalnim uslovima a u odreenom segmentu i o nemogunostima za prehranjivanje celokupne porodice. Broj zaposlenih tada je bio oko 35% a danas taj procenat iznosi oko 18%. Ako dodamo produktivnost rada koja je opala za 60% procenata, onda da li govoriti o uslovima ili treba govoriti o novoj teoriji u marketingu koja treba da nae svoju primenu u BEDI. Fakt je da marketing u istom vremenu oznaava poslovni koncept i poslovnu funkciju, proces i naunu disciplinu koja implicira da njihova primena zavisi od mnogobrojnih faktora. Deo tih faktora pripada optem makroekonomskom i sociokulturnom ambijentu, a drugi je deo neposredno povezan glavnim atributima koji dizajniraju fizionomiju firme. U prvom delu moemo govoriti o razvijenosti matinog trita, njegovoj otvorenosti, stepenu liberalizacije i deregulacije institucionalnog razvoja u okviru drave ka-

ko i o demografskim i tradicionalnim-kultulorokim obelejima. U drugom delu, presudnu ulogu ima razvijena egzekutivna funkcija, i u tom kontekstu sposobnost i samog menadera. Tu moemo dodati i trino pozicioniranje same firme kao i unutranju organizaciju, personalnu strukturu, naroito nivo edukacije i stepen znanja. U ambijentalnoj strukturi ovih dvaju elemenata moramo prilagoditi marketing u funkciji sopstvenog razvoja bilo to da je beda ili bogatstvo. Dajui svoju ocenu ovakvog stanja moemo rei da ne postoji jedinstven metod koji treba da bude transformiran i lek koji e da izlei bolesti odreenih subjekata: Racionalnost marketinga kao koncepcijskoanalitike osnove moe dobiti u pozitivi ukoliko se uspeno identifikuje i anticipira tranja, a takav zadatak moe da bude reen o promene makro-ekonomskog okruenja kao razvojne tendencije koja modelira stanje bilo na strani ponude ili tranje. Modifikacije koje mogu da se pojave u ova dva elementa trite mogu dovesti u vreme tranzitivnog perioda, do razliitih stanja u drutvenom ivotu. Skoro u svim zemljama koje su prole period tranzicije javlja se identino stanje, a to je da imamo veliku depresiju skoro u svim delovima drutvenog ivota. Ako se napravi odreena analiza tog stanja moe se konstatovati da se u svim ekonomijama pojavljuje stagnacija koje implicira vrlo sline posledice, a to znai da ekonomski parametri imaju opadajue pravce. U takvim momentima moraju se koristiti adekvatni instrumenti koji moraju ublaiti negativne tendencije. U odreenim zemljama kao ta je bila Makedonija DBP u periodu 1990-2000 skoro da se prepolovilo. U ovim sluajevima, ako se pravi odreena analiza elementa koji doprinose pogoanju materijalne i socijalne strukture stanovnitva moe se rei da na prvom mestu dolazi drastian pad ekonomske aktivnosti koja je posebno izraena u padu industrijske produkcije koja sa svoje strane negativno utie na stanje zaposlenosti i realno smanjenje plate, penzija i drugih socijalnih dodataka koji su iskljuivo rezultat tog industrijskog stanja. U ovakvom stanju ne moemo govoriti o realnoj tranji ili ponudi koja se moe kvantificirati kao elemenat za dugoronu plansku aktivnost u oblasti marketinga. Moda ovde treba govoriti o klasinom SOCIJALNOM marketingu koji ima svoju posebnu strategiju oko svoje realizacije (ovde mi neemo govoriti o tom marketingu). Isto tako u ovim delovima raspada sistema u periodu tranzicije dolazi do velike razlike u prihodima izmeu pojedinih grupa stanovnitva. Ako ulazimo u dublju analizu i pri toj analizi koristimo GINI koeficijent kao pokazatelj socijalne stratifikacije u Makedoniji on belei poveanje od 22 ta znai nisku nejednakost, ka 30 to oznaava prag prelaska iz nejednakosti u veliku nejednakost. Ovakvo loe stanje u periodu tranzicije dovodi do opadanje sredstava line potronje i kontinuirano opadanje njihovog uea u strukturi DBP. Meutim, dublja analiza pokazuje da u strukturi osobne potronje rastu trokovi za ishranu, to dovodi do uske ponude na samom tritu. Tu se pojavljuje problem strukture trita i uestvo svih inilaca koju mogu formirati celokupnu trinu ponudu. U ovakvom stanju ne moemo govoriti o pravom tritu koji treba da zadovoljava potencijalne potrebe, odnosno da zadovoljava objektivnu i realnu potrebu celokupnog stanovnitva. Ovakva konstatacija govori da najvei deo populacije svoje potrebe za hranom zadovoljava na raun apstinencije od zadovoljenja svojih potreba vieg ranga. Supstitucije zadovoljenja potrebe ogledaju se posebno u smanjivanju trokova za odeu i obuu, trokove stanovanja kao to su elektrina en-

58

ergija, stanarina, kao i trajnih potronih dobara koja stanovnitvo prinudno sublimira radi smanjenja sredstava za linu potronju. Takva modifikacija potroake funkcije u ekonomsku depresiju svakako je (kao ta je tvrdila prof .dr Natalija Nikolovska na savetovanju u Ohridu 2000. god. na simpozijumu o Marketingu) u kontekstu aksiomatskih tendencija i to: a) U ovakvim loim periodima tednje, i investicija se kao kategorija brie odnosno toliko smanjuje da se skoro ne javlja u strukturi DBP, a najvei deo DBP se troi preko potronje iako i sama potronja i u relativnom i u apsolutnom stanju opada. b) Koliko pad DBP bude propraen velikim promenama u socijalnoj strukturi stanovnitva kao u transferima izmeu socijalnih kategorija tako i u sastavu socijalnih grupa, kulturni model potronje iz egalitarnog sistema pretrpeo je vrlo veliku promenu. Taj proces dobija sve vie formu u socijalnoj piramidi sa najradikalnijim promenama ka dnu piramide ija se osnova postojano proiruje i u nju ulazi srednja klasa kao siromana klasa. Posmatranje bede kao ograniavajueg faktora u primeni marketing koncepta dobija u faktu da teorija marketinga fundira na osnovi trokova. Prema tome svaki elemenat koji dovodi do poveanja trokova, a oni nisu u skladu sa konceptom marketinga, to znai da su pogorani uslovi za primenu marketinga. Predstavljajui predhodni analitiki sadraj moemo konstatovati da je beda-siromatvo jedan od ograniavajuih faktora u primeni marketinga. Svako drutvo koje ima probleme sa bedom ima osnovni cilj zadovoljenja potrebe time da mora izgraditi jedan specifian nain koji mora apsolvirati sve specifike marketinga ali u jednom drugom svetlu (U svakom sluaju kupovna mo je slaba odnosno, tranja proizvoda se grupie samo na elementarne potrebe time da u osnovi dolazi samo do zadovoljenja najvee grupe trinih segmenata za proizvode za ishranu, a samo jedan manji deo te grupe moe priutiti veu potronju). U takvim uslovima marketing koncept doivljava krupne i fundametalne metamorfoze koje zadiru u svim njegovim funkcijama. Proizvod se usmerava ka jeftinoj proizvodnji, a pri tome se ne vodi rauna oko ostalih znaajnih obeleja (kvalitet, funkcionalnost, asortiman, ambalae i dr.). Cene ne funkcioniu zato to drutvo uzima u svoje ruke, preko socijalne politike, stvaranje beneficirane vrednosti. Distribucija ulazi sa najelementarnim uslovima oko snabdevan-

je i ovde ne moe biti rei o savremenoj ili fizikoj distribuciji. Na kraju,da li moemo govoriti o propagandi ako nemamo uslove za normalnu produkciju. Umesto o marketing teoriji u takvim uslovima moemo govoriti o jednom vidu konzumerizma kao jednog od prototipa na kretanje koje u svom sadraju reflektuje puno ekonomskih protivrenosti od kojih ne moemo izgraditi adekvatnu ekonomsku doktrinu odnosno marketing koncepciju. U ovakvim uslovima sve vie se proteiraju socijalni, a u odreenim sluajevima i izotreni politiki problemi koji mogu dovesti do neeljenih posledica. U ovakvim situacijama poznati su rezultati. U nemogunosti da sami reimo nastalu situaciju dolazi do adekvatne dominacije onoga koji namerno ili nenamerno eli biti prisutan na tom trinom prostoru.

oni iz ruralnih podruja to govori da su koncentrisani adekvatni izvori oko glavnih centara. Ako pravimo dublju analizu i analiziramo siromatvo sa socio-ekonemskog aspekta onda moemo konstatovati da je poljoprivredno stanovnitvo najsiromanije. Karakteristian indikator u Makedoniji je taj da mlada populacija ulazi u kritinu grupu siromasnih koja ima nesagledive posledice po budunost zemlje. Mlada populacija ima i specifinu potronju koja se razlikuje od ostalih segmenata, a zabrinjava nas takvo stanje i ima negativne reperkusije oko perspektive marketnig koncepta.

Zakljuak

Stanje u Makedoniji

Ako prihvatimo tezu o konzumerizmu onda su logine posledice da ne moemo govoriti o marketing konceptu kao modelatoru strukture potronje razliitih segmenata celokupnih potencijala trita, ve moramo traiti reenje u iznalaenju adekvatne strategije koja nee odumreti, nego se mora transformirati u koncepciju koja nadograuje sama sebe i prevazilazi taj period konzumerizma nudei pri tom duguronu strategiju koja e biti alternativno reenje sa kojim emo izai iz takve situacije. U nemogunosti da damo jednu izgraenu koncepciju marketinga u Makedoniji zato to uslovi danas to nedozvoljavaju, daemo mali pregled koji e nadopuniti nau tezu da je siromatvo nepremostivi problem savremenog prihvatanja marketinga. Siromatvo u Makedoniji se meri poslednjih nekoliko godina, a takoe ima razlicitih pristalica oko metodologije kako ona moe da se prorauna. U naem izlaganju nemamo prostora da govorimo o tome, ali moemo potencirati da se kod nas indeks siromatva poveao skoro vie od 100%, a indeks dubine porastao je vie od 2,5 puta. Na kraju ovog izlaganja dajemo pregled izraen u nekoliko tabela profesorke Ekonomskog fakulteta u Skoplju dr Natalije Nikolovske na savetovanju u Ohridu 1. i 2. juna 2000. god. gde se raspravljalo o ograniavanju primene marketinga u privredi. Ako napravimo analizu tih podataka videemo da su najsiromaniji oni ljudi koji imaju najnie obrazovanje ili su bez kvalifikacije, kao i lica koja nisu zaposlena. U teritorijalnom rasporedu najsiromaniji su

Republika Makedonija kao i njeno okruenje nalazi se u tranziciji. Ako napravimo uvid u ostale zemlje u okruenju videemo da je stanje priblino isto ili se razlikuje u odreenim elementima koje ako se uporede negde mogu biti na prvoj poziciji, a na odreenim momentima biti na drugom ili na treem mestu. Da li je ova injenica neminovna ili nametnuta ostaviemo za drugi nauni skup, oko koje treba vriti dublje, adekvatno, i jedinstveno istraivanje kako bi doli do jedinstvenog zakljuka. Moemo konstatovati dalje tranzitivni period doneo veliko siromatvo. Time se izmenila struktura potronje i tranje. Ovakva izmenjena struktura ime negativnu tendenciju izraenu opadajuim trinim elementima koja su realan odraz siromatva. U ovom momentu nisu vani raspoloivi kapaciteti ve trini kapaciteti koji su odraz sposobnosti kupca. Modifikacija strukture potronje izraava se ka radikalnom usmerenju u formiranju socijalne piramide drutva. Naa konstatacija je ta da je baza te piramidalne strukture siromatvo, a vrh te piramide sainjava novo formirana klasa koja svoj ivotni model potronje gradi imitiranjem nekih kulturnih vrednosti iz zapadnih i razvijenih zemalja. U takvim piramidalnim strukturama marketing koncept ne moe se izgraivati. Ali, fakat je da on moe pruiti adekvatna reenja koja drutvo treba da vidi. 1. Filip kotler, Marketing menadment, Ilinois, 2000 2. Pellemans P.A,. The consumer decision-Making Process, European journal of Marketing no.2 3. Roko Fedor, Teorija i primjena istraivanja marketinga, Informator, Zagreb 1995 4. Statistiki godinjak na R.Makedonija 2000, 2001

Literatura

59

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Bokovi, N.* Rezime

Marketing predstavlja skup odnosa i veza izmeu potroaa i proizvoaa dobara i usluga, posredstvom koga se stvorene ideje, proizvodi, usluge i vrednosti razmenjuju za dobrobit obe strane. Marketing planiranje je najvanija aktivnost bilo koje turistike organizacije. Marketing turistiki plan ukljuuje sve etape razvoja turizma i sadraj turistikog proizvoda. Kljune rei: turistiki, marketing, plan, uspean, realizacija.

Osnove marketinkog planiranja

Abstract

The Bases of Marketing Planning Marketing represents the interaction and relations between consumers and producers of goods and service, through which ideas, products, services and value are creating and exchanged for the benefit of both sides. Marketing planning is the most important activity for any tourism organisation. Touristic marketing plan includes the all stages of tourism development and contents of touristic products. Key words: touristic, marketing, plan, successful, realisation.

d poetka 70-tih godina prolog veka, kada je turizam zvanino postao masovan pokret sa savremenim obelejima, obrada potroaa je postala vodea premisa njegovog razvoja. Od tada pa do danas, sve je vie svetskih autora koji obrauju taj problem. Ako poemo od konstatacije Bernarda oa da je turizam 90% konfuzija, a 10% provizija, videemo da turistika aktivnost sve vie ulazi u kompletno bie svetskog drutveno-ekonomskog sistema. Tako, jedan od vodeih autora turistike valorizacije, J. Krippendorf definie marketing kao: deo nacionalne privrede koji odraava osmiljenju izvrnu funkciju ekonomske politike, to znai usmeravanje odluka te politike prema turistikom tritu.1 Pojam marketinga doao je iz SAD-a, i izvorno opisuje sve aktivnosti, koje imaju za cilj sprovoenje dobara od proizvoaa do potroaa, procenu izraenih produkata i usluga. Savremeni trend je u tome da je to dinamian marketing, pod kojim se ne podrazumevaju samo tehnike i metode, koje su potrebne da se proizvodi i usluge unove na tritu, ve i naini usmeravanja preduzea ka trinim okolnostima. Dalje, u svojoj razradi turistikog marketinga profesor Krippendorf kae: da je marketing sistematsko i koordinirano usmeravanje politike turistikih preduzea, kako privatnih tako i dravnih, na lokalnoj nacionalnoj i internacionalnoj osnovi, radi to je mogue boljeg zadovoljavanja potreba odreene grupe konzumenata uz postizanje odgovarajueg profita.2 Time je marketing prerastao svoj prvobitni pojam preduzetnike delimine funkcije i postao sadrina preduzetnike koncepcije, tj. preduzetnika filozofija, pri emu zadovoljenje potreba kupaca ima primat. Turistiki marketing sve vie postaje dugorona orijentacija preduzea u cilju donoenja strategijskih odluka, razvoja turizma, to reflektuje njegovu odluujuu rukovodeu funkciju.

Marketing planiranje kao integralna komponenta plasmana turistikog proizvoda

* Nikola Bokovi, asistent-pripravnik, Ekonomski fakultet Kragujevac

Marketing u turizmu, kao evidencija i plasman turistikog proizvoda obuhvata celokupnu sferu turistike aktivnosti. To znai da on ne moe samo da prati pojedine poslovne jedinice, ve njihovu meusobnu zavisnost i uslovljenost u cilju lokalne, regionalne i globalne akcione distribucije turistike ponude na sve veem globalizovanom turistikom tritu. Na globalnom nivou, turistiki marketing ima ograniavajue parametre, zbog toga to na turistiku aktivnost deluju svi interni faktori nacionalne ekonomije i eksterni inioci svetskog turistikog trita. Zbog toga, on mora da bude skup ekonomskih, socijalnih, politikih i drugih elemenata razvoja i plasmana turistikog proizvoda. Izmena turistikog trita, zbog rastue internacionalne i interkontinentalne integracije turistikih trita, kao i rastue pojedinane konkurencije prodajnog prema kupovnom tritu sa jakom trinom pozicijom tranje, prisiljava da se vodi trino usmerena politika turizma. Da bi se postigle odgovarajue saglasnosti za marketing planiranje potrebne su uvek primarne tj. globalno ulazne informacije, koje odreuju glavne inpute i dopunske tj. sekundarne, koje podleu stalnim kolebanjima na turistikom tritu. Zajedniki one stvaraju outpute koji oznaavaju ciljeve dugorone marketing strategije. Iz te strategije proistiu kratkorone i srednjorone premise i principi marketing upravljanja poslovnim jedinicama koje se slivaju u celovitu organizaciju stvaranja i prezentovanja turistikog proizvoda.

Ciljevi sprovoenja odgovarajue politike marketing planiranja i donoenja strategijskih odluka zavise od sledeih komponenata: opisa poloaja turistikog preduzea u ukupnom privrednom procesu proizvodnje i raspodele dobara; opisa potreba na turistikom tritu, koje preduzee treba da zadovolji; opisa usluga koje preduzee treba da prui potencijalnim turistima; opisa trita koja su konjukturna za budui razvoj i plasman konkretnog turistikog proizvoda; i opisa mogueg obima i kvaliteta usluga koje prua turistiko preduzee. U cilju sprovoenja navedenih zadataka potrebni su odreeni instrumenti turistikog marketinga, koji ujedno olakavaju marketing planerima da stvore u svakom trenutku primenljiv plan. Ti instrumenti se odnose na: 1) politiku formiranja turistikog proizvoda; 2) politiku cena turistikih usluga; 3) politiku istraivanja turistikog trita, odnosno informaciono-komunikativnih veza integracije svetskog turistikog prostora; i 4) politiku distribucionih sistema sa to veim ujednaavanjem prodajnih kanala. Savremeni turizam iz godine u godinu sve vie podlee brim promenama, kako na strani turistike ponude, tako i na strani turistike tranje. Postmoderni turizam fluktuirajuim zahtevima podjednako pokree kako male inioce turistikog proizvoda u njihovoj nestabilnoj okolini, tako i velike pokretake snage u osvajanju te lokalne sredine i globalnog svetskog turistikog sistema. Ta koncepcija mora da obradi iste, sline ili razliite turistike destinacije na istom, slinom ili razliito segmentiranom tritu, kako bi mogla da predvidi i obradi najvanije smernice turistikog marketing planiranja, koje se odnose na: a) kontrolu nad promenama koja zahteva dinaminost turistikog trita sa ciljnom funkcijom izvrenja; b) eksploataciju svih kratkoronih prednosti sadanjeg turistikog proizvoda i poboljanje eksternih nedostataka sa refleksijom budueg ravnomernog razvoja; c) promociju svih detaljno analiziranih output-a treba zasnivati na razvojno-genetskim karakteristikama turizma i predloiti adekvatne posledice novog turistikog planiranja; d) nedostatak neeljenih posledica novog oblika planiranja turizma koje izaziva celoviti drutveno-ekonomski sistem sveta; e) neproputanje svih onih uticaja koja vre nova, rizina turistika trita, odrivi razvoj i promene ponaanja potroaa kako bi se sauvala sveukupnost marketing koncepcije turistikog planiranja; f) nedostatak ujednaene potronje sa razliitih turistikih trita i erozije akcionarskih drutava i konkurencije iz pojedinih razvijenih ili nerazvijenih turistikih regiona; g) odnose vansezonske i sezonske potronje i prebijanja razlika u ostvarenom profitu; h) neobavetenost potencijalnih turista o karakteristikama ponude pojedinih destinacija i nedefinisanosti turistikog proizvoda; i) nedostatak podrke svih uesnika u turistikoj aktivnosti, tj. neodgovarajua kooperativnost u stvaranju jedinstvene marketinko-planske strategije; j) nepostojanje jedinstvenog informacionog sistema o obimu, kvalitetu i strukturi turistikih usluga; k) neodreen kvalitet turistikih usluga koje umanjuju

60

privlanost za razvoj masovnije tranje odreenih destinacija; i l) neadekvatno reenje kvaliteta turistikih kadrova to izaziva nemogunost planiranja zaposlenosti, kako prostorno, tako i kvantitativno. U planiranju marketing aktivnosti turistikog razvoja jasno se izdvajaju dva nivoa. Prvi se odnosi na strategijsko marketing planiranje, koje je fleksibilnije i podlee veim uticajima svetskog turistikog okruenja i drugi, koji je precizniji, jer obrauje nivo turistikog preduzea i njegov uticaj na prezentaciju turistikog proizvoda. Turistiki marketing plan podrazumeva mnoge zadatke, izmeu ostalih izdvajamo sledee: obezbeivanje jasnog smera za kretanje marketinke operacije, koja se zasniva na sistematskom pristupu, planiranju i akciji; koordinaciju svih lanova turistike organizacije, koja eliminie konfuziju i nesporazume sa ciljem ostvarivanja maksimuma meusobne saradnje na stvaranju optimalnog turistikog proizvoda. Sve informacije moraju da budu prihvatljive na svim organizacionim nivoima, kako bi plan postao osnovni akcioni usmeritelj razvoja turizma. U tom smislu, plan povezuje sve uesnike u kreiranju turistike ponude, tako da svaki segment daje doprinos njegovoj realizaciji; postavljanje normativa, na osnovu kojih svaki uesnik u kreiranju turistikog proizvoda ima odgovarajue mesto. Slabije organizacije imaju nie normative, a jae vie. Njihovo sueljavanje i razmena pozitivnih output-a stvorie optimalan marketing plan; smanjenje rizika na minimum kroz analizu unutranje i spoljanje sredine. Procedura planiranja omoguava menaderima da identifikuju i uspene i neuspene oblasti, tako da prve mogu biti eksploatisane, a druge potpomognute; ispitivanje razliitih naina usmeravanja turistikih preduzea ka razliitim trinim segmentima. To omoguava procenu razliitih marketinkih miksstrategija u sistemu njihove promene; obezbeivanje podataka o marketinkoj politici i planovima organizacije; dugoronu koncepciju poslovnih ciljeva turistikih preduzea, koji zadovoljavaju marketing planove u odnosu na globalne regionalne i lokalne ciljeve turistikog razvoja. Svaka turistika uspenost u sistemu raznolikih potreba podrazumeva delovanje velikih turistikih grupa na formiranje odgovarajue ponude. Grupa pristalica turizma kao privredne delatnosti eli to vei profit na bazi to manjih trokova. Oni izbegavaju eksplicitne, a tee ka implicitnim trokovima, to znai da sa istim faktorima proizvodnje ostvare viestruke profite, preko viestrukih cena. Druga ve-

lika grupa turista, tzv. hedonistikog smera, eli da turizam postane apsolutni masovan pokret, tj. da svaki ovek koji stvara dohodak ima pravo na korienje turistikih usluga. Trea, odnosno, postmoderna struja turista zahteva stalna iznenaenja i dramatine promene u turistikoj ponudi, koje mogu da uspeno organizovani turizam dovedu i do maksimizacije profita, a neuspean do bankrotstva. Uvaavajui navedene karakteristike savremenog turizma marketing planiranje, da bi bilo uspeno, mora da rei: nedostatak podrke nadreenih struktura u integralnom donoenju odgovarajuih marketing odluka; neodgovarajui sistem marketing planiranja; nepredviene eksterne uticaje, tj. uvaavanje teorije haosa, koje skokovito utiu na negativne posledice turistikog razvoja; organizaciono i upravljako sinhronizovanje planskih odluka, koje e biti prihvatljive za sve; i razbijanje svih planskih pozicija na tano definisane detalje, kako bi plan na svim nivoima dobio snagu akcije. Svaki turistiki razvoj da bi postigao potpunu prezentaciju svog proizvoda mora da stvori jedinstveni sistem marketing planiranja, koji e na turistikom tritu optimalnom promocijom preko stalno zahtevne distribucije profitabilno valorizovati svoj odgovarajui turistiki proizvod.

Zakljuak

Promene ekonomskog poretka u svetu u cilju uspostavljanja globalizacije najizrazitije su u oblasti turizma. Turizam pokreui blizu milijardu ljudi na aktivna i jo jednu milijardu na pasivna putovanja je najvei pokret razmene stanovnitva. S druge strane, sve zemlje sveta imaju prirodne, ili antropogene atraktivnosti za razvoj turizma. Tako danas u sistemu svetske turistike organizacije postoji 186 zemalja koje mogu da ostvare pozitivan turistiki promet. Taj promet zavisi od mnogih finansijskih i materijalnih mogunosti. U tom smislu razvijene turistike zemlje sa zasienim prostorom trae mogunosti proirenja svojih destinacija na nerazvijene zemlje uz uee direktnih i portfolio investicija, kako bi ostvarile velike profite na bazi postmodernih turistikih zahteva. Srbija, kao specifina turistika destinacija, bez odgovarajuih dostupnih komunikacija mora da revitalizuje biva turistika trita, ali sa naglaskom na razvoj rizinih trita nie propulzivne moi, to joj daje osnov za odrivi turistiki razvoj. U svojoj plansko marketinkoj koncepciji ona zasniva integralnost prirodne i antropogene vrednosti turizma sa jo ne izgraenom profesionalnom gostoprimljivou. Etnogostoprimstvo Srbije je samo dobra osnova da se svi faktori podignu na svetski normativni nivo kako bi bili sastavni deo svetske turistike

porodice. U tom smislu, turistiki marketing plan mora da bude jaka veza izmeu svetskih turistikih trendova i jo neidentifikovanih odgovarajuih snaga turistikog razvoja Srbije. Plan marketinga kao odnos eksternih i internih faktora, tj. strategijskih i izvrnih funkcija oznaava teak, ali mogu zadatak ukljuivanja turizma u profitabilno pokretake snage celog drutva. Da bi se to ostvarilo potrebno je tako organizovati ekonomsku politiku koja e da bude kreativna uz potovanje svih svetski definisanih propisa, nivoa kvaliteta, protoka informacija i ulaganja finansijskih sredstava u one oblasti koje mogu da se ravnopravno ukljue u konjukturne promene svetskog turistikog trita. Usklaivanjem viznog reima, poreskog sistema, kreditno-monetarne politike i ciljeva dugoronog razvoja turizma stvorie se uslovi za ubrzani rast turistikog prometa. Da bi se sve to ostvarilo potrebno je izvriti: - taan opis i vrednovanje turistikih destinacija; - utvrivanje ekonomske cene i drutvene vrednosti prirodnih i antropogenih turistikih atraktivnosti; - tranziciju nerentabilnih turistikih kapaciteta u cilju svetski priznate kategorizacije; - sigurnost dotoka finansijskih sredstava iz drugih zemalja sa zagarantovanom poslovnom uspenou; - angaovanje unutranjih raspoloivih snaga na nivou ukljuivanja turistike ponude u svetske trendove; - pravilnu preraspodelu turistikog prostora sa tendencijom dugorone nezasienosti uz mogunost valorizacije neproduktivnih podruja; - povezivanje privatnog i dravnog sektora u jedinstvenu celinu funkcionisanja turistikog sistema; - tano definisanje i konstruisanje turistikog proizvoda uz potovanje svih svetskih kriterijuma kvaliteta; - odreivanje prepoznatljivog i na turistikom tritu prihvatljivog turistikog itinerera sa mogunou korienja u svim oblicima turistikih kretanja; - kontrolisanje nenaruavanja ivotne sredine i odrivog razvoja na bazi diversifikacije turistikog trita; i - stabilizaciju politikog sistema u geostrategijskim odnosima sveta kako bi turizam postao masovna pojava u svim delovima zemlje. 1. J. Krippendorf, Marketing u turizmu, Univerzitet Bern, 1990, str. 41-45. 2. Ibidem, str. 41-45. 3. J. Krippendorf, Putujue oveanstvo (prevod), Liber, Zagreb, 1990. 4. S. Milenkovi, Turistika aktivnost u trinoj privredi, Vuk Karadi, Parain, 1999. 5. K. Kaspar, Osnove turizma, Institut za saobraaj i turizam, St Galen, 1996.

Literatura

61

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Lacmanovi, D.* Rezime

Herceg Novi je cestovnim, avio, eljeznikim i pomorskim saobraajem povezan sa svim relevantnim emitivnim turistikim tritima. Postojea struktura, obim i kvalitet smjetajnih kapaciteta ne odgovara zahtjevima tranje sa inostranog trita. Organizacija kvalitetnih kulturno-zabavnih programa i animacija gostiju se uoava kao znaajan nedostatak vanpansionske ponude, posebno hotelske. U geografskoj strukturi turistikog prometa prema hercegnovskom turistikom tritu uoava se dominantno uee domaih gostiju. Promjene na strani tranje su usmjerene njenoj individualizaciji, porastu obrazovanja i irenju opsega potreba to znai ukljuivanje brojnih sadraja. Kljune rijei: saobraajna povezanost, smjetajni kapaciteti, vanpansionska ponuda, turistika tranja, turistiki trendovi

Interni resursi i eksterno okruenje kao polazne osnove za strategiju razvoja turistikog mjesta primjer Herceg Novog
Interni resursi Saobraajna povezanost
Herceg Novi je cestovnim, avio i pomorskim sao braajem povezan sa svim relevantnim emitivnim turistikim tritima. U drumskom saobraaju glavni pravci za domae emitivno trite idu iz Novog Sada, Beograda i Nia preko Podgorice. Relacija Podgorica - Budva - Tivat - Verige(feribot) - Herceg Novi je duga 110 km, vrijeme putovanja je 2 sata i 40 minuta; Podgorica - Beograd 510 km, vrijeme putovanja 10 sati; Podgorica - Novi Sad 600 km, vrijeme putovanja 13 sati; Podgorica - Ni 400 km, vrijeme putovanja 10 sati; to se moe smatrati turistiki prihvatljivom dostupnou ovih i bliih domaih emitivnih trita (navedene relacije date su za autobuski saobraaj na redovnim linijama). Turistiki dostupna inostrana emitivna trita, u drumskom saobraaju, su trita bivih jugoslovenskih republika( BiH i Makedonije) i trite Madjarske. Sa tritem Makedonije, Herceg Novi je povezan relacijom Herceg Novi - Podgorica - Skoplje u duini od 550 km ili 11 sati i 30 minuta autobuske vonje. Relacijom Herceg Novi - Trebinje, na sadanjoj i buduoj trasi, ostvaruje se drumski saobraaj sa tritem BiH u vie glavnih pravaca, prema: Mostaru, Sarajevu, Tuzli, Banjoj Luci, Bijeljini. Relacija Banja Luka - Sarajevo - Trebinje - Herceg Novi iznosi 810 km ili 19 sati i 30 minuta autobuske vonje. Relacijom Herceg Novi - Subotica, Herceg Novi je povezan sa tritem Madjarske. Duina ove relacije iznosi 822 km odnosno 14 sati i 30 minuta autobusne vonje. Pomorski saobraaj odvija se preko medjunarodne luke Zelenika. Nautiki turizam usmjeren je na potencijalne marine u Herceg Novom (gradsko pristanite) i Meljinama. Turistiki dostupna inostrana emitivna trita u pomorskom saobraaju su, uglavnom, Italija i Slovenija. Posredstvom avio saobraaja ostvaruje se najvea turistika dostupnost hercegnovskog receptivnog trita. U avio saobraaju usmjerenom prema Herceg Novom koriste se aerodromi Tivat i Podgorica uz perspektivnu mogunost ilipa (Republika Hrvatska). Udaljenost Herceg Novog od navedenih aerodroma je turistiki prihvatljiva; do aerodroma Tivat (preko trajekta) ima cca 30 km; do aerodroma ilipi takodje oko 30 km; i do aerodroma Podgorica 90 km. Turistiki promet sa domaih emitivnih trita ostvaruje se na avio relacijama Beograd - Tivat i Beograd -Podgorica. Trajanje leta na relaciji Beograd - Tivat iznosi oko 50 minuta. Turistiki dostupna inostrana emitivna trita u avio saobraaju su: Njemaka, Velika Britanija,Norveka, Italija, vajcarska, Izrael, Rusija, eka, Slovaka, Madjarska. Na osnovu razmatranih mogunosti za saobraajnu povezanost hercegnovskog receptivnog trita mogue je ocijeniti da je Herceg Novi veoma dobro saobraajno povezan za sve vrste saobraaja.

Abstract

Herceg Novi is connected by road, railroad, air and marine to all relevant tourist markets. Present structure, volume and quality of hospitality capacity are not adequate to requests from international market. Well organized cultural and entertainment programs and animation of guests are noticed as very significant insufficiency of general tourist offer, especially hotels. In geographical structure of tourist demand for destination Herceg Novi, domestic guests are noticed as dominant. Changes on the side of tourist demand are in direction of its individualization, growth of education and spreading range of needs what mean including numerious contents.

Smjetajni kapaciteti

Tabela 1. Pregled medjunarodnih avio relacija po vremenu trajanja leta

Relacija Podgorica Ljubljana Podgorica Berlin Podgorica Frankfurt Podgorica Cirih Podgorica Rim Podgorica Budimpeta Vrijeme trajanja leta 1 sat i 30 minuta 2 sata i 30 minuta 2 sata i 30 minuta 2 sata i 10 minuta 1 sat i 30 minuta 1 sat i 20 minuta

* mr Darko Lacmanovi, Fakultet za turizam i hotelijerstvo Centar za praktinu obuku studenata Hotel Vardar, Kotor

Izvor: - Cjenovnik medjunarodnog avio saobraaja, Montenegroairlines, Podgorica, 1999; - Vlastita obrada

Smjetajni kapaciteti na podruju optine Herceg Novi uestvuju sa 23,9 % u ukupnim smjetajnim kapacitetima Crne Gore u 1998.g.(1). Turistika funkcionalnost smjetajnih kapaciteta izraena brojem leaja po m2 (u 1998.g.) na podruju Herceg Novog iznosi 91,6 le/km2, to je devet puta vie u odnosu na crnogorski ( 10,9 le/km2) i znatno vie u odnosu na prosjek u nekim zemljama Evrope(panija 25,2; Italija 10,7; Austrija 13,9; vajcarska 28,1; Hrvatska 16,3)(2). Smatrajui da su osnovni kapaciteti veoma znaajni za razvoj turizma hercegnovske destinacije, potrebno je uoiti neke bitne odrednice postojeeg stanja. Postojeom kategorizacijom (A,B, kategorija) strukturni raspored je slijedei:(3) A kategorija 568 kreveta B kategorija 3.007 kreveta Ukupno 3.575 kreveta Uee A kategorije od 15,89 % skoncentrisano je u jednom hotelskom objektu Plaa, to je rezultat razvojne politike prethodnih dekada koja je bila usmjerena masovnom i jeftinom turizmu. Nepovoljna disperzija kapaciteta B kategorije uoljiva je kroz prosjenu koncentraciju od cca 300 500 kreveta po objektu (Delfin, Metalurg, Topla, Igalo, Rivijera Tamaris). Dva su opta negativna pokazatelja postojeih hotelskih kapaciteta i to: starost-ruiniranost objekata i nedovoljna opremljenost. Posmatrajui hotelske objekte u sastavu preduzea HTP Boka AD, koji ine 78,3 % ukupnih hotelskih kapaciteta mogue je uoiti vie relevantnih karakteristika, posebno na primjeru hotela Plaa. U pogledu opremljenosti, apartmanske jedinice zadovoljavaju kriterijum A kategorije, s obzirom da sve jedinice posjeduju telefon sa direktnim biranjem, klima uredjaj, televizor sa satelitskim programom i friider-minibar. Ostale smjetajne jedinice (1/2, 1/3, 1/1, 1/F sobe)

62

posjeduju telefon i radioprijemnik. U veoma niskom procentu, cca 10 % do ukupnog broja, sobe posjeduju TV prijemnik i friider kao izborni elemenat za kategorizaciju(4). Sobe nisu klimatizovane. Klimatizovan je hotelski restoran i recepcijski hol. Sem apartmanskih jedinica, namjetaj i ostali sitan inventar u sobama ukazuje na izuzetno visok nivo amortizovanosti sredstava to se odnosi i na kuhinjsku i ostalu tehniku opremljenost hotela. Navedena ogranienja posebno je znaajno za hotelske objekte ije se uvodjenje u proces kategorisanja oekuje. Starost objekata i zastarjelost opreme u znatnoj mjeri utie na racionalnost i rentabilnost poslovanja uslijed visokih trokova investicionog i tekueg odravanja. Produktivnost smjetajnih kapaciteta izraena brojem leaja po zaposlenom na nivou preduzea iznosi 4,69 kreveta.

Tabela 2. Pregled uea turistikog prometa, kapaciteta i prometa po optinama (Herceg Novi i Budva) u %
Naziv Crna Gora Herceg Novi Herceg Novi Herceg Novi Herceg Novi Herceg Novi Budva Budva Budva Budva Budva Godina 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. Posjete 100 17,9 16,0 20,0 22,2 24,4 30,8 33,5 33.5 34,0 35,0 Noenja 100 22,3 21,7 27,4 28,6 31,1 33,9 36,3 35,7 36,0 36,4 Broj leaja 100 26,5 26,7 23,3 23,3 23,9 29,2 27,8 30,5 31,0 31,9 Ukupan promet 100 19,2 16.7 17,2 22,4 24,0 32,9 32,3 33,0 -

Izvor:Vlastita obrada kulturno-zabavnih programa i animacija gostiju se uoava kao znaajan nedostatak vanpansionske ponude svih hotela. trita, slijedi madjarsko, eko i norveko trite sa ueem od 13,6 %, 8,9 % i 4,6 %. Domae trite se moe segmentirati po veim gradovima u Srbiji, osnovom broja turistikih agencija koje su ostvarile vie od 2.000 noenja. Osnovom Ankete turista u 1999.g.na podruju Herceg Novog uoava se slijedee(10). Najvie gostiju je mladje od 34 godine (69 %); u dolasku veina koristi sopstveno prevozno sredstvo ili autobus (81,5 %); kao razlog dolaska vei broj gostiju navodi prethodne dolaske(22 %), prijateljstvo i druge sline odnose (21,5 %) ili posjedovanje vikend-stana/ kue (13 %); najvie gostiju je ve bilo 2 do 5 puta u Herceg Novom (44 %); najvei broj gostiju dolazi iz Beograda (25,7 %) (posmatrano 12 gradova u SRJ); najee posjeuju izletite anjic (45,3 %) (od devet izletnikih destinacija na podruju Boke Kotorske); najmasovniji je individualni dolazak (85 %).

Vanpansionska ponuda

Vanpansionska ponuda hercegnovskog podruja moe se posmatrati kao opta i posebna ili hotelska. Optu vanpansionsku ponudu ine trgovina, turistiko posredovanje i rentakar usluge, malo ugostiteljstvo zanatsko-usluni servisi i saobraajna povezanost (obradjena u taki 1.1.). Posebnu odnosno hotelsku vanpansionsku ponudu mogue je predstaviti kroz hotele HTP Boka DD, posebno osnovom ponude hotela Plaa. Vanpansionska ponuda hotela Plaa u najveem dijelu je pozicionirana unutar hotela. Hotelski restoran kapc. 880 stolica nalazi se na drugom spratu, okrenut morskoj strani koja je zastakljena. Nacionalni restoran se nalazi na 1.spratu uz samo etalite sa privlanim primorskim enterijerom u stilu domaih konoba, kapc. 100 mjesta. Na istom spratu smjeteni su kafe-slastiarna, picerija i pivnica takodje okrenuti ka moru. Na hotelskom kupalitu koje posjeduje tueve, lealjke, suncobrane, kabine za presvlaenje i rekvizite za rekreaciju na vodi, nalazi se grill restoran. U hotelu postoje tri aperitiv bara; jedan neposredno uz hotelski restoran; i dva u recepcijskom holu na 8. spratu, od kojih je posebno atraktivan aperitiv bar Vidikovac. Sportsko rekreativni sadraj na prvom spratu ine: zatvoreni bazen, trim kabinet, sauna, kuglana. Na istom spratu se nalaze trgovaki sadraji sa nekoliko prodavnica suvenira i butika. Kongresnu ponudu ine: kongresna dvorana kapc. 220 sjedita; dvije manje sale sa 30 - 40 sjedita; ostali ugostiteljski prostori prilagodljivi kongresnim zahtjevima ( kapaciteta 1.200 sjedita); vlastita audio-vizuelna i druga oprema za praenje rada skupova (grafoskop, dijaprojektor). Hotel posjeduje noni klub; TV salone; frizerski i kozmetiki salon; zdravstvenu ordinaciju; biblioteku i galeriju. Tokom ljetne i kongresne sezone na dijelu recepcijskog pulta, je postavljen alter Bokaturist a sa agencijskom ponudom.U vanpansionskoj ponudi hotela Plaa, osim u kongresnoj ponudi, ne postiu se odgovarajui efekti izraeni odnosom pansionske i vanpansionske potronje to je opta ocjena za sve hotele. Organizacija kvalitetnih

Eksterno okruenje Obim i struktura postojee turistike tranje

Hercegnovsko receptivno turistiko trite je mogue pozicionirati kroz parametre: broj posjetilaca, broj noenja, broj leaja i prometa ugostiteljstva. Pregled navedenih parametara dat je u komparativnom odnosu sa budvanskim tritem prema ukupnom crnogorskom tritu. Prema podacima iz Statistikog godinjaka RCG(5), prosjean boravak gostiju na crnogorskom podruju iznosi 7,11 dana; na podruju Herceg Novog gosti borave 9,29 dana; na Budvanskoj rivijeri gosti krae borave, 7,6 dana. Osnovom ostvarenog prometa i broja noenja u 1997.g., uoava se ispodprosjena realizacija na hercegnovskom podruju od 84,15 dinara,u poredjenju sa 107,17 dinara na podruju Crne Gore i 103,7 dinara na podruju Budve(6). Iskoritenost ukupnih kapaciteta data je na bazi 70 dana rada, za sve vrste smjetajnih kapaciteta. Procjena se zasniva na iskustvenim opaanjima u vezi trajanja glavne turistike sezone. Prosjena realna iskoritenost na podruju Crne Gore iznosi 69,9 %; na hercegnovskom podruju 75,3 %; na podruju Budve 82,6 %(7). U geografskoj strukturi turistikog prometa prema hercegnovskom tritu, uoava se dominantno uee domaih gostiju. Strani gosti su ostvarili u 1997.g. uee od 8,9 % i u 1998.g. 7,4 %(8). Gledano po pojedinim hotelima HTP Boka AD, najvei broj noenja se ostvaruje u hotelu Plaa A kategorije; slijedi hotel Topla, Tamaris i ostali hoteli. Osnovom hotelske ponude, nivoa cijena i perioda rada moe se procijeniti da su u hotelu Plaa osnovni trini segmenti bolje plateni gosti i kongresisti; u hotelu Topla i Tamaris uesnici djakih eksurzija, studentskih i sportskih susreta, uopte gosti mladje dobi. U strukturi inostranih gostiju(9) u 1997.g. najvee uee od 35,2 % ostvarili su gosti sa ruskog emitivnog

Oekivane promjene i relevantni turistiki trendovi

Oekivane promjene od znaaja za turizam je mogue posmatrati u makro i mikro okruenju(11). U makromarketing okruenju najznaajnije promjene se deavaju na ekonomskom, tehnolokom, demografskom, socio-kulturnom, politikom kao i u podruju prirode. Promjene u mikromarketing okruenju izraavaju se izmjenama na turistikom tritu na strani turistike ponude i tranje(12). Promjene na strani tranje su usmjerene njenoj individualizaciji, porastu obrazovanja i irenju opsega potreba to znai ukljuivanje brojnih sadraja iz podruja kulture, zabave, obrazovanja, uenja, avanture, sporta, programa zdravlja i sl. Moda, presti i sl. takodje e opredjeljivati potencijalne potroae. Postoji vie trendova,koji su vani za turizam Crne Gore i hercegnovskog podruja(13): - bri razvoj turizma u planinskim i neurbanizovanim primorskim destinacijama u odnosu na podruja sa izraenim problemima saturacije i zagadjenja priobalnih voda - intezivniji razvoj zdravstveno-rekreativnog turizma - nautiki turizam na morima,rijekama i jezerima imae sve vei znaaj - poveanje kongresno-poslovnog turizma uz sve veu ulogu iz domena zabave,razonode i rekreacije - bri rast organizovanog od individualnog turistikog prometa - putovanja do udaljenih destinacija nastavie tendenciju rasta uz zadravanje dominantnog uea Evrope i Mediterana u ukupnom svjetskom prometu - nastavljanje koncentracije medjunarodnog turizma na period ljetnih mjeseci uz blago poveanje uea i ostalih perioda posebno zimskih mjeseci - vei interes krupnog kapitala za bri razvoj medjunarodnog turizma - razvoj turizma treeg doba (over sixty, snow white years) - poveanje interesa za specifine oblike turistike

Tabela 3. Struktura emitivnih podruja po hotelima HTP Boka DD Herceg Novi u 1994.g. po broju turistikih agencija
Emitivno podruje / Hotel Plaa Igalo Topla Centar Tamaris Rivijera Park Izvor: Vlastita obrada Beograd 11 8 10 7 9 3 Novi Sad 2 2 2 2 2 aak 1 1 1 1 1 Uice 1 1 1 1 Kragujevac 2 2 2 2 2 Stara Pazova 1 1 1 -

63

tranje (timeshearing, incentiv putovanja, tematski parkovi) - poveanje interesa za zelenim, nezagaenim destinacijama (razvoj naturizma,izmedju ostalog) - porast tranje za zimsko-sportskim aktivnostima kao posledicom cijepanja godinjih odmora na vie cjelina tokom godine(vikendi,praznici i sl.) Posebni trendovi i kretanja od znaaja za hercegnovsko receptivno turistiko trite: - stagnacija i postepen pad domae tranje - porast inostrane tranje posebno s emitivnih trita Rusije, BiH, Norveke, Slovenije, Maarske, Njemake, Makedonije, Italije, eke i Slovake - porast domae i inostrane tranje za kongesno-poslovnim sadrajima turistike ponude - porast domae i inostrane tranje za sportskorekreativnim sadrajima turistike ponude - pojava i porast tranje za sadraje tranzitnog turizma - pojava i porast tranje za sadraje planinskog (zimskog-ski) i lovnog turizma - pojava i porast tranje za sadraje nautikog turizma - pojava i porast tranje za sadraje turizma treeg doba sa ino trita posebno u zimskoj sezoni - poveanje interesovanja inostrane tranje za sadraje naturizma - znatno vei porast inostranog turistikog prometa u osnovnim u odnosu na komplementarne kapacitet - pojava i porast tranje za sadrajima specifinih oblika turizma (turizam etakih tura, sistem timeshearinga i selfcateringa, seoski turizam)

- zadravanje dobne strukture sa veim ueem mladjih dobnih skupina posebno u ljetnoj sezoni - zadravanje dominantnog uea uobiajenog (godinjeodmorskog )odmaralinog turizma (summer resort holidays) - vea dekoncentracija boravka gostiju izvan ljetneg perioda

Zakljuak

Na osnovu provedenog istraivanja u vezi utvrdjivanja internih i eksternih parametara razvoja turizma hercegnovske turistike destinacije, opti zakljuak je da perspektivni pravci oblikovanja turistikog proizvoda mogu zadovoljiti oekivane promjene u okruenju i zahtjeve relevantnih turistikih trendova. Hercegnovska turistika ponuda, posebno hotelska, nije u mogunosti zadovoljiti zahtjeve oekivane turistike tranje, to namee potrebu kreiranja novog odnosno marketinkog koncepta upravljanja turistikim resursima. Neophodno je izmijeniti postojeu strukturu osnovnih kapaciteta, uz smanjenje uea komplementarnih kapaciteta. Razvoj turizma mora se zasnivati na konceptu odrivog razvoja u skladu sa prirodnim i antropogenim vrijednostima hercegnovskog podruja.

do 2010.g.,Vlada Republike Crne Gore, Ministarstvo turizma, Podgorica, 1996.g. 3. HTP Boka AD, Izvjetaj o poslovanju, Sluba statistike i razvoja, Herceg Novi, 1999.g. 4. Optina Herceg Novi, Sekretarijat za privredu i razvoj, Informacija o toku i rezultatima turistike sezone 1997.g./1998.g. sa predlogom mjera za pripremu narednu turistike sezone, Herceg Novi, 1997.g. i 1998.g. 5. Pravilnik o vrsti, minimalnim uslovima i kategorizaciji ugostiteljskih objekata, Slubeni list Republike Crne Gore 42/95, Podgorica, 1995.g. 6. Statistiki godinjak Republike Crne Gore, Republiki zavod za statistiku, Podgorica, 1999.g. 7. TOCG,Turistiki centar optine Herceg Novi, Anketa turista 1999.g., Herceg Novi, 1999.g.

Napomene

Literatura

1. Baki O., Upravljanje marketingom u poslovnoj i turistikoj politici, igoja tampa, Beograd, 1996.g. 2. Grupa autora, Strategija razvoja turizma Crne Gore

1 Statistiki godinjak RCG, 1999.g. 2 Grupa autora, 1996.g. 3 Skuptina optine Herceg Novi, 1998.g.; HTP Boka AD Herceg Novi, 1999.g. 4 Pravilnik o kategorizaciji, 1995.g. 5 Statistiki....., op.cit., 1999.g. 6 Isto, 1999.g. 7 Isto, 1999.g. 8 Isto, 1999.g. 9 HTP Boka AD Herceg Novi, 1999.g. 10 TOCG,TC Herceg Novi, 1999.g. 11 O.Baki, 1996.g. 12 Isto, 1996.g. 13 O.Baki, 1996.g.; Grupa autora, 1996.g.

64

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Socio-psiholoki, istorijski i kulturoloski aspekti turizma Sociological, Psyhological, Historical and Cultural Aspects of Tourism

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

omi, . i sar.* Rezime

Rad predstavlja rezultat dvogodinjeg istraivanja stavova dve generacije studenata prve i tree godine (2000-2001 i 2001-2002 kolska godina) Instituta za geografiju, turizam i hotelijerstvo PMF-a u Novom Sadu, kao i graana Novog Sada. Anketom je obuhvaeno 1661 ispitanika. U prvoj fazi studenti su odgovarali na anketu, a tek po zavretku anketiranja dobili su zadatak da po grupama obrade anketne listie, da bi ih na kraju saeli u jedinstveni izvetaj. Paralelno su anketirani graani Novog Sada. Pod kontrolom rukovodioca projekta studenti su sami obradili i interpretirali dobijene podatke. Cilj istraivanja je bio da se ve tokom poetnih godina studija dobiju stavovi studenata i graana vezani za neka kljuna pitanja teorije i prakse turizma. Imajui u vidu da se radi o prvom istraivanju ove vrste u naoj zemlji, kao i zadovoljavajuem broju ispitanika (nauno relevantna kritina masa), prikazani rezultati, odnosno kvantitativni i kvalitativni pokazatelji, mogu imati ne samo teorijski, ve i praktian znaaj prilikom kreiranja paket-aranmana od strane organizatora putovanja, kao i prilikom koncipiranja drugih turistikih proizvoda i propagandnih kampanja. Kljune rei: istraivanje, studenti, motivi, destinacije, aktivnosti, doivljaji

Stavovi studenata turizma i graana Novog Sada prema putovanju

ezultati istraivanja prezentirani u ovom radu predstavljaju pionirski pokuaj da se od znaajnog uzorka ispitanika dobiju odgovori na neka bitna praktina i teorijska pitanja vezana za turizam. Tokom istraivanja je prikupljen obiman materijal (1661 anketnih listia) koji su u prvoj i drugoj fazi statistiki obraivali i komentarisali sami studenti. Naalost, zbog ogranienosti prostora, ovde e biti prikazani rezultati samo u najsaetijem obliku, bez kompleksnije teorijske razrade i praktinih implikacija. Uprkos navedenom ogranienju, prikazani rezulatati daju zanimljive odgovore vane za praksu, ali su, sa teorijske take gledita manje relevantni zbog nezadovoljavajueg kvaliteta odgovara vezanih za taj segment. U daljem izlaganju e biti sukcesivno prikazani rezultati sprovedene ankete, odnosno redom e biti prikazani odgovori na pitanja, statistika obrada i kratki komentari.

lom ispunjena nedostupnim planinama i plaama koje su neprivlane za turiste.

Najlepi doivljaji

Potrebe i motivi

Abstract

Attitudes of Students and Citizens of Novi Sad towards Travel The article is a result of a two-year research of two generation of first and third year students of the Institute of tourism, geography and hotel management in Novi Sad, as well as an important sample of citizens of Novi Sad ( total 1661 persons). In the first phase the students were asked to give answers to 10 questions and after that they got the instruction to collect, analyse and interpret their own answers, as well as the answers of ordinary citizens. The goal of research was to get answers to some key questions of the theory and practice of tourism: main needs and motivations stimulating the travel; the most popular and most unpopular tourist destinations; the best and the worst travel experience; the final goal and the meaning of travel; alienation from ones own culture and feeling of belonging to some foreign culture; preferred means of transportation; preferred activities during the stay at destination; preferrence for sightseeing or communication with local people. Having in mind that this is the first research of the kind in Yugoslavia and that a large group of people have been questioned, the results can have a very wide practical application in the process of creation, production and promotion of package tours by travel agencies (tour operators). Key words: research, students, motivation, destinations, activities, experience, meaning

Na pitanje Navedite glavne potrebe i motive koji vas podstiu na putovanje odgovoreno je: upoznavanje ljudi, obiaja i kultura 52,68% ; druenje, zabava i rekreacija 37,15%; odmor i rekreacija 35,82%; promena 16,80 %; komunikacija sa lokalnim stanovnitvom i turistima 12,34% i ostalo 19,69% (ispitanici su imali mogunost da daju vie odgovora na ovo pitanje pa zato zbir ukupnih odgovora prelazi 100%). U anketi su registrovani jo i sledei odgovori: avantura, uivanje, promena sredine, radoznalost, druenje, oping, upoznavanje novih ljudi, razgledanje spomenika, relaksacija, enja za neim novim, bekstvo od dosadne svakodnevnice, razbijanje monotonije, promena tempa ivota, promena klime, itd.

Na pitanje Koji je va najlepi doivljaj s putovanja dobijeni su brojni, raznovrsni odgovori, kao to su, na primer: oseanje ispunjenosti; kontakt s prirodom; oseanje blaenstva; strahopotovanje prema sakralnom objektu; uzbudjenje pri prvom izlasku iz zemlje; doivljaj pri izvoenju opere u Moskvi; oseaj prilikom sletanja aviona na aerodrom u Japanu; poseta Luvru; priroda i ljudi Skandinavije; doivljaj amsterdamaske frke; doivljaj egzotinih plaa; sruena crkva u Drezdenu; kupanje u Egejskom moru; skijanje u Austriji; zabava i dobar provod; krstarenje Maltom; takmienje horova u Belgiji; posmatranje zalaska sunca na Skadarskom jezeru; lepo vreme; poznanstvo sa lokalnim stanovnitvom; doivljaj prvog dolaska na more, itd. Veina ispitanika je umesto intimnog doivljaja, navela neki tipian dogaaj s putovanja i to najee samo sa nekoliko rei. Time je dolo do zamene teza, jer su umesto oekivanih doivljaja dobijeni dogaaji, to nije bio cilj. Upadljivo je odsustvo unutranje motivacije, strpljenja i volje da se istinski zaroni u dubinu sopstvene due i da se na svetlost dana iznesu neki znaajni intimni doivljaji vezani za putovanje.

Najneprijatniji doivljaji

Omiljene zemlje

Na pitanje Navedite koje biste zemlje najvie eleli da posetite dobijeni su sledei odgovori, odnosno sledea hijerarhija najpopularnijih zemalja: Italija 8,9%, panija 8,3%, Francuska 7,6%, Egipat 7,1%, Indija 5,1%, Grka 4,2%, Brazil 4,0%, Rusija 3,4%, Kina 2,9%, Meksiko 2,3 i ostale zemlje 46,3 %. Prva tri mesta dele Italija, panija i Francuska, tri ekonomski visoko razvijene zemlje i najvee receptivne turistike sile u Evropi koje ve godinama zauzimaju vodee pozicije u svetu po prometu turista i ostvarenom prihodu. elje naih ispitanika se, dakle, ne razlikuju od brojnih ljudi irom sveta koji ele ili su ve posetili neku od ovih zemalja koje poseduju, pored bogatog kulturno-istorijskog naslea i prirodnih lepota, visoko kvalitetnu turistiku infrastrukturu i suprastrukturu.

Odbojne zemlje

* dr ore omi, vanredni profesor, PMF, Institut za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad i studenti prve i tree godine Turizma i Hotelijerstva (generacije 2000/2001 i 2001/2002) Instituta za geografiju, turizam i hotelijerstvo PMF-a u Novom Sadu

Na pitanje Navedite zemlje koje nikada ne biste eleli da posetite ispitanici su odgovorili (odnosno hijerarhija najnepopularnijih zemalja): Albanija 10,70 %, Avganistan 5,15 %, Irak 3,20 %, Rumunija 2,84 %, Iran 2,61 %, Pakistan 2,40 %, SAD 2,13 %, Bugarska 1,95 %, Turska 1,19 %, Nemaka 0,96 % i Ostale zemlje 66,77 % (to ukazuje i na visoku disperziju nepopularnosti). Najnepopularnija zemlja je Albanija, to je razumljivo zbog sukoba na Kosovu, dugotrajnih napetih odnosa sa ovom zemljom, kao i politiko-propagandnog rata. Ispitanici za odbojan stav prema Albaniji navode nekoliko razloga: burna politika deavanja koja su u direktnoj vezi sa naom zemljom, narod koji je na niskom kulturnom nivou, ekonomska nerazvijenost, zemlja koja nema lepe pejzae i koja je velikim de-

Na pitanje Navedite najneprijatnije doivljaje s putovanja odgovorili su: kvar na prevoznom sredstvu; vaenje viza; zaputenost i zaprljanost nekih gradova; prelazak granice i granine kontrole; loa hrana; loa organizacija putovanja; vremenske nepogode; nesporazumi sa zaposlenima u turizmu; loa ureenost turistikih mesta; lo prevoz; nedostatak vode za pie; gubitak stvari; duga i neudobna vonja autobusom; loe usluge smetaja; povratak kui; ekanje na graninim prelazima; saobraajne nesree; bolest na putovanju; neljubazno lokalno stanovnitvo; nepoznavanje stranog jezika; netrpeljivost domaina prema turistima druge nacionalnosti; neorganizovanost turistikih organizacija; neodgovarajue usluge u odnosu na oekivanja; neljubazno osoblje hotela; zagaenost mesta; nepoznavanje jezika; krae na putu; neugodni saputnici; neprijatnost od strane policije i carinika i slino. Kao i u prethodnom sluaju, ispitanici su i ovoga puta kratko navodili neke banalne neprijatne dogaaje s putovanja, ne opisujui pri tome sopstvenu psiholoku reakciju, to jest unutranji doivljaj koji su imali za vreme ili neposredno posle opisanog neprijatnog dogaaja. Imajui to u vidu ni u ovom sluaju nije postignut eljeni cilj.

Smisao putovanja

Na pitanje Koji je krajnji smisao putovanja dobijeni su sledei odgovori: bekstvo od svakodnevnice; odmor i zabava; nova saznanja; kontakt sa drugim kulturama; zadovoljstvo samim sobom; odmor; promena; neizvesnost; uzbuenje; uivanje; nove zemlje i mesta; avantura; upoznavanje novih ljudi; provod; produhovljenje; sposobnost adaptacije i snalaenja u nepoznatoj sredini; uspomena na doivljaj; zadovoljstvo samim sobom; kulturno uzdizanje; unutranje ispunjenje; ostvarenje line slobode, itd. Oigledno je da su na fundamentalna pitanja turistike egzistencije dobijeni najloiji odgovori. Zbog lenjosti duha, nestrpljenja da se to pre popuni anketni listi ili podsvesnog

67

straha da se otvoreno govori o ovakvim sutinskim, intimnim temama, izgleda da je dubinski intervju pogodnija metoda za dobijanje odgovora na ovakvu vrstu pitanja.

Ljubav prema sopstvenoj ili stranoj kulturi

Na pitanje Da li nekoj drugoj zemlji ili kulturi dajete prednost u odnosu na sopstvenu, odgovori su bili: Da 45%, Ne 53% i Neopredeljeni 2%. Na slino pitanje u anketi izvrenoj u Francuskoj pre dvadesetak godina, oko 35% ispitanika je izjavilo da veu duhovnu bliskost osea prema nekoj drugoj zemlji i kulturi nego prema sopstvenoj. Imajui to u vidu, moe se rei da kod nas dosta visok procenat ispitanika, neto manje od polovine, daje prednost nekoj drugoj kulturi, to je odraz razoaranja i otuenosti od sopstvene kulture, za ta se mogu traiti uzroci u naoj skorijoj burnoj istoriji (graanski ratovi, ekonomska kriza, diktatorski reim, sankcije, bombardovanje, itd). Meutim , to moe biti i posledica sve vee kosmopolitizacije naeg stanovnitva u kontekstu globalizacije kulture posredstvom elektronskih i drugih medija. U tom smislu indikativan je i zakljuak istraivake grupe studenata: Ipak, ispitanici su u visokoj meri navodili druge kulture koje ih zanimaju, ali sa naglaskom na njihovim specifinostima koje ne mogu nai u svojoj. Takoe meu njima je prisutna i naklonjenost da kulturu kao manifestaciju ljudskog duha ne zatvaraju u granice drava i zemalja, ve kulturu posmatraju kao globalnu pojavu i ujedno se oseaju kao naslednici svetske kulture.

17% i brod 7%. Specifine izjave ispitanika: automobil (mogunost sopstvene organizacije putovanja, vea privatnost); autobus (druenje sa ostalim putnicima, mogunost razgledanja predela tokom vonje, udobnost); voz (vea sloboda kretanja unutar voza, udobnost); avion (udobnost, brzina i presti); brod (romantinost, specifini doivljaj plovidbe). Ispitanici se najee opredeljuju za sopstveni automobil, jer on odraava njihovu potrebu za veom slobodom, nezavisnou, intimnou i komforom. Hijerarhija preferencija uglavnom odgovara evropskim trendovima u ovoj oblasti.

Omiljene aktivnosti turista

Na pitanje Navedite omiljene aktivnosti tokom boravka u drugoj zemlji dobijeni su sledei odgovori: razgledanje kulturno-istorijskih spomenika 37%; rekreacija 21%; zabava i razonoda 18%; komunikacija sa lokalnim stanovnitvom 10%; istraivanje prirode 8%; oping 3% i seks 3%. Kada je re o opingu najpopularniji su trni centri u susednoj Maarskoj kao to su: Ikea, Cora, Tesco i Metro. Pored navedenih, javljaju se i odgovori kao to su: fotografisanje; sunanje; avantura; upoznavanje ljudi i okoline; etnja; izlasci i noni ivot; psihiki odmor; uivanje u tradicionalnoj hrani i piu; sportske aktivnosti (plivanje, ronjenje, skijanje, vonja biciklom, planinarenje); kupovina suvenira; uestvovanje u lokalnim obiajima i nainu ivota; sopstveno duhovno ispunjenje; saznanje o drugim civilizacijama i slino.

je prirodnih i kulturnih znamenitosti 49%; komunikacija s lokalnim stanovnitvom 31% i neopredeljenih 20%. Pojedine ankete koje su svojevremeno uraene u svetu pokazuju da se samo oko 25% turista istinski zanima za komunikaciju sa lokalnim stanovnitvom, dok ostali daju prednost prirodi i kulturno-istorijskim spomenicima. Domai ispitanici su pokazali neto vee zanimanje za lokalno stanovnitvo, ali je i dosta neodlunih, to jest onih koje, navodno ili istinski, podjednako zanima i jedno i drugo. Istraivaka grupa studenata u svom zakljuku istie: Veina je dala prednost razgledanju kulturnih znamenitosti, to je za oekivati... interesovanje za potpuni doivljaj koji se stie komunikacijom sa lokalnim stanovnitvom nije veliko. Jednostavnije reeno, ide se linijom manjeg otpora. Doi, videti, kada se vratim ispriati poznanicima gde sam bio i ta sam video i na taj nain podii svoj znaaj i popularnost u drutvu u kojem se kreem....

Zakljuak

Omiljeno prevozno sredstvo

Komunikacija s ljudima ili razgledanje spomenika

Na pitanje Da li prednost dajete komunikaciji s lokalnim stanovnitvom ili razgledanju kulturnih znamenitosti i prirode, anketirani su odgovorili: razgledan-

Na pitanje Koje je vae omiljeno prevozno sredstvo, odgovoreno je: automobil 42%, avion 26%, voz

Imajui u vidu navedene rezultate, moe se konstatovati da se najee radi o oekivanim, stereotipnim odgovorima koje ispitanici daju veoma turo, sa nekoliko rei. Veina samo imenuje odreenu pojavu, a veoma je mali broj onih koji detaljnije opisuju dogaaje, a zatim razmiljaju o tome i dublje prodiru u sopstvenu svest i podsvest traei autentine unutranje doivljaje, oseanja i misli (intrapersonalna komunikacija i tok svesti tokom posete kultnoj turistikoj atrakciji, na primer). Ustvari, oni daju odgovore koje su ve uli od drugih i posredstvom medija, pa ih zatim nekritiki prihvataju kao svoje i ponavljaju. Imajui to u vidu, neophodno je usmeriti studente na ozbiljnije i dublje bavljenje sopstvenom profesijom, to e biti od koristi u buduim istraivanjima slinog ili drugaijag karaktera.

68

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Simoneska, L.* Rezime

Motivacija zaposlenih je jedna od mnogih aktivnosti koji menaderi u turistikoj industriji sprovode. Preko raznolikih metoda i tehnika menaderi utiu na ponaanje svojih zaposlenih u smislu efikasnog i efektivnog izvrenja postavljenih zadataka. Uspeni menaderi stvaraju motivacioni delovni ambijent u kom e zaposleni biti podstreknuti sa njihovim maksimalnim strunim zalaganjima da uspeno zavre organizacionu celinu. Menaderi to stvaraju oslanjajui se na sagledane potrebe, motive i ciljeve svakog pojedinca u preduzeu. Polazei od vanosti motivacije turistikih radnika, u ovom radu obrauju se razliiti naini motiviranja koje menadere mogu koristiti da stimuliraju eljeno delovno ponaanje svojih zaposlenih Kljune rei: motiviranje, menaderi, zaposleni, potrebe, naini za motivaciju.

Strategija motivacije zaposlenih u turistikoj industriji

Abstract

Employ motivation is one of the activities performed by the managers in tourist industry. Using various methods and techniques, managers influence employees behavior in direction of effective and efficient aims fulfillment. Successful managers create motivating business ambient and employees are influenced within for favorable realization of the organization targets, using their whole professional knowledge. During that process, managers start by the needs, motives and individual aims of every person in the enterprise. Starting by the importance of the motivation in tourist industry, this text elaborates different motivation methods and techniques that managers can use in order to stimulate desired employees behaviour. Key words: motivating, managers, needs, motivating methods and techniques.

speh poslovanja turistikih preduzea povezuje se sa vie faktora. Meu njima, znaajno mesto zauzima sposobnost menadera da budu umeni i uspeni motivatori zaposlenih. Radei sa ljudima i izvravajui ciljeve i zadatke, u industriji koja je radnointenzivna, iji radni proces je specifian, menaderi u turistikim preduzeima imaju preduslov za stvaranje atmosfera motiviranosti zaposlenih za njihov uspeni rad. Ljudi se ukljuuju u radni proces stvaranja turistikog proizvoda i ponaaju se na odreeni nain motisani za svoje line potrebe i ciljeve. Meutim, kako se ovi ljudi ponaaju, da li se zalau za ostvarivanje postavljenih organizacijskih ciljeva ili pokazuju reakciju na nezadovoljstvo od rada, pitanje je od interesa za sve menadere u turistikim preduzeima. Uloga menadera je da motiviraju ljude, odnosno da izaberu soodvetne tehnike i sredstva sa kojima se utie na ponaanje zaposlenih. Svi menadere na neki nain motiviraju svoje zaposlene, pozitivno ili negativno. Meutim, uspenost menadera sastoji se u stvaranju i negovanju klime u kojoj e biti podstreknuti i ohrabreni akcije zaposlenih za to bolje izvrenje njihovih zadataka, klima u kojoj ce radnici biti zadovoljni od svog rada. To pretpostavlja da menader poznaje potrebe svakog zaposlenog i da usmerava svoje akcije prema njihovom potpunom zadovoljstvu. Samo tada zaposleni e dati doprinos za efikasno ostvarivanje organizacijskih potreba. Svaki uspeni menader dobro zna da naine i sredstva koje e da primeni mogu podstrei razvitak neiscrpne radne energije kod svakog zaposlenog, da dou do izraaja kreativne sposobnosti turistikih radnika i maksimalno da se iskoristi njihov struni potencijal.

menadera u turistikoj industriji je da dobro poznaje potrebe i unutranje motive svakog zaposlenog koji se nalazi u njegovom domenu menadmenta (raspon menadmenta), da zna ta motivie njegove ljude i kako svaki od njih reaguje na neispunjenje svoje potrebe, kao i na odreene motivacijske metode u odreenoj situaciji. Uspeni menader motivira svoje zaposlene primenjujui sledee osnovne procedure1: - otkrivanje individualnih potreba zaposlenih; - stvaranje sistema podstrekaa njihovog ponaanja; - da im razjasni na koji e im nain ostvarivanje organizacijskih ciljeva omoguiti postignue svojih individualnih ciljeva. Stvaranje podstrekaa prestavlja proceduru u koju menaderi utvruju sve one faktore i uslove koje utiu na delovno ponaanje pojedinaca. Uopteno, mogu se grupisati na tri osnovne grupe i to: - psiholoki procesi koji se stvaraju kod pojedinaca, - fiziki uslovi rada i - formalni odnosi u preduzeu. U okviru svake grupe postoji vie sfera uticaja, a znaajnije predstavljeni su na slici: Spomenuti faktori predstavljaju domen preko kojeg menaderi mogu da deluju na pojedince, da podre ili promene njihovo ponaanje u smeru uspenog poslovanja preduzea.

Osnova motiviranja

Procedure u motivisanju zaposlenih

Osnove procesa motivacije zaposlenih postavljeni su u teorijama za motivaciju. Svaka od ovih teorija polazi od razliitog aspekta motivacijskog procesa, no svi imaju svoj doprinos u izbor naina motivacije. Uobiajeno grupiraju se kao: teorije zadovoljstva, procesne teorije za motivaciju i teorije prisile.

Ljudi se motiviraju onda kad njihove line potrebe bivaju ispunjene, a ispunjene potrebe njih podstrekuju da zadatke izvravaju produktivno, efektivno i efikasno. Motivisani radnici maksimalno e se angaovati i svoju sposobnost svestrano e usmeriti prema ispunjavanju ciljeva preduzea. Zato, zadatak svakog

Teorija za hierarhiju potrebe

Ova teorija je najvie eksploatisana za motivaciju od strane menadera. Njen autor, Abraham Maslow, prikazuje motivaciju preko hijerarhije potreba ljudi grupiranih u pet grupa, poreanih sledeim redosledom: Pojedinci e zadovoljiti one potrebe koje su

* dr Lidija Simoneska, vanredni profesor, Fakultet za turizam i ugostiteljstvo, Ohrid

Sl. 1. Uticaji na delovno ponaanje pojedinaca (Izvor: B. Suklev, Menadment, str.241)

69

- utvrivanju rezultata koje pojedince podstiu i zadatke koje treba da izvre da bi postigli te rezultate; - rezultati moraju biti realno ostvarljivi. U suprotnom, motivacija e biti smanjena; - da se uspostavi veza izmeu rezultate koje e postii i nagrade koje e dobiti; - da analiziraju i utvrde faktore koje mogu smanjiti efikasnost nagrada. Ukoliko ne postoji usklaenost izmeu sistema nagraivanja i uticaja na radnu sredinu, menaderi moraju korigovati sistem nagraivanja. Tako, ako je produktivnost grupe mala, jedna mogunost je da se uvea poveavanje nagrada lanova grupe u iznosu proporcionalno sa duinom njihovog radnog staa u preduzeu, a ne prema kvalitetu njihovog rada; - da utvruju adekvatnost nagrada. Neadekvatnost nagrada za pojedine zaposlene stvorie motivacijsku snagu. Ova osnovna teorija oekivanja je modifikovana od vie faktora sa ciljem da se proire njena saznanja ukljuujui razliite varijable.

Teorija pojaanja
Sl.2. Maslova hijerarhija potreba (Izvor: Richard L. Daft, Dorothy Marcic, Understanding Management, str.455)
najizraenije u odreenom momentu. Kad jedna grupa potreba bude zadovoljena, to vie nije dominantni motivator. Ulogu motivatora preuzima druga, vierangirana grupa potreba. ljudskih potreba i menadmenta (menadere). Zaposlene koji imaju jake potrebe za dokazivanjem i uspehom, uspeno rade na kompleksnim, predizvikatelne i uzbudljivim aktivnostima. Suprotno njima, zaposleni sa slabim izraenim potrebama za uspehom uspeni su u stabilnim i predvidljivim okolnostima. Kod njih su izraeni vie potreba za povezivanjem i njihova elja za dobrim odnosima sa svojim kolegama. McClelland je isto tako otkrio da su ljudi koji imaju izraene potrebe za povezivanjem uspeni integratori i oni treba da budu angaovani kao koordinatori izmeu odreene organizacione jedinice u preduzeu. Oni zaposleni koji poseduju jaku potrebu za dokazivanjem najvie imaju jaku potrebu za postizanjem i nalaze se na viim menaderskim pozicijama. Teorija oekivanja povezuje se sa imenom Victor Vroom. Prema ovoj procesnoj teoriji, motivacija pojedinca zavisi od toga ta on oekuje od svog ponaanja. Drugim reima, ta pojedinac oekuje da dobije angaovanjem svoje sposobnosti u izvrenju zadataka. Motivacija se shvata kako funkcija misaonog procesa koja se javlja kod indivudue, kako bi se realizovali eljeni rezultati (nagrade). U svesti pojedinaca razvijaju se mnogi, alternativni naini ponaanja od kojih on bira jedan, u zavisnosti ta oekuje da dobije. Teorija oekivanja temelji se na etiri osnovna elementa i odnose meu njima: napor (effort) pojedinaca; rezultate (permormance); eljeni ishod i valentnost (valence) ishoda. Karakteristina su dva odnosa: E P (naporizvrenje) i P O (izvrenje-ishod). Prvi ukljuuje oekivanje napora koji se uloi u izvrenju zadataka da bi se postigli visoki rezultati, a drugi pokazuje da li e se za ponaanje, t.e. izvrenja aktivnosti dobiti eljeni ishod odnosno nagrada. Valentnost, oznaava vrednost koju pojedinac dodeljuje ishodu. Ona ima mo da motivie. Jedan isti ishod razliito je vrednovan od pojedinaca. Ova dva odnosa oekivanja i valentnost koji nastaju u psihi oveka formiraju njegovu motiviranost. Odnosno, pojedinac e biti motivisan kada shvati da postoji povoljna kombinacija na ono to je vredno za njega i ono ta ga oekuje kao nagrada za njegove napore i na osnovu toga ponaa se na relevantan nain. Znanje koje daje teorija oekivanja ukazuje da menaderi treba kao motivatori, da usmere svoje aktivnosti prema2: - utvrivanju nagrada koje radnike cene, nagrade koje e biti njihova motivaciona snaga;

Teorija dva faktora

Ova teorija isto tako predstavlja modifikaciju teorije Maslow-a, a njen zastupnik je Frederick Herzberg. Vrhunac istraivanja koje je on sproveo sa svojim saradnicima u pogledu njihovih stavova za posao (zadovoljstvo), je konstatacija da mogu da se diferenciraju dve grupe faktora koje utiu na zadovoljstvo, odnosno nezadovoljstvo od posla. Jedna grupa faktora su negativni faktori ili kako ih Herzberg nazvao higijenski faktori koji predstavljaju nezadovoljstvo, ali ne motiviu. Takvi su: politika preduzea, plata, uslovi rada i meuljudski odnosi. Ako ovi faktori nisu dovoljno zastupljeni u preduzeu dovode do nezadovoljstva. Meutim, kad su dovoljno zastupljeni oni nee stvoriti zadovoljstvo kod zaposlenih, ali nee ni usloviti nezadovoljstvo. Druga grupa faktora su pozitivni faktori koji imaju motivacijsko dejstvo. U njoj su priznanja, unapreenja i razvoj u poslu.

Teorija oekivanja

Teorija eljenih potreba

Tvorac ove teorije je David Mc Clelland. Prema njemu, sve potrebe ovek ne poseduje svojim raanjem, ve neke od njih ui i stie u toku ivota. Mc Clelland ih je klasificirao je kao: - potreba za postizanje - potreba za povezivanje - potreba za mo. Potreba za postizanje je povezana sa eljom za uspeh ili isticanje. Ljudi kod kojih je ova potreba silno izraena odgovorniji su za posao, obino postavljaju umereno teke ciljeve, preuzimaju rizik, no vrh osnove analiziranja problema, posebno cene svaku povratnu informaciju za njihov rad. Ove ljude motivirane su od konkurentne i konfliktne situacije. Potreba za povezivanjem znai elja da se komunicira sa drugim, da se uspostave prijateljski odnosi, da su voljeni i prihvaeni od lanova grupe kojoj pripadaju. Ljudi sa ovakvim potrebama uivaju u zabavi i socijalnim aktivnostima. Potreba za moi znai elja da se ima uticaj i kontrola nad drugima. Individualci sa izraenim ovakvim potrebama vole autoritet, da se takmie sa drugima i to u situacijama koje im omoguuju dominaciju, i u osnovi, sa zadovoljstvom konfrontiraju sa drugima. U svom istraivanju McClelland je ispitivao odnos

Teorija pojaanja je rezultat istraivanja koje je sprovodio psiholog B. F. Skinner. Teorija polazi od stanovita da posledice ponaanja indivudue u jednoj situaciji mogu uticati na njegovo budue ponaanje. Zato ova teorija sadri odnose izmeu ponaanja i njegove posledice. Ukoliko menader hoe da promeni ponaanje pojedinca, on prvo mora da promeni posledice toga ponaanja. Ovaj period u teoriji motivacije bazira se na zakonu efekta prema kome ponaanje koje je bilo nagraeno treba ponavljati, a ponaanje koje vodi prema negativnim posledicama ne treba da bude ponovljeno. Postoje etiri tehnike za promenu ponaanja pojedinaca: pozitivno pojaanje, uenje sa izbegavanjem, ignorisanje i kanjavanje. Pozitivno pojaanje predstavlja metod kojim se pozitivne posledice koriste da se podstrekne eljeno ponaanje. To se realizuje preko novane nagrade i hvale. Pozitivne posledice koji su nagraeni poveavaju verovatnou za pozitivno budue ponaanje. Preko metode uenja za izbegavanjem pojedinci menjaju svoje ponaanje da bi izbegli neprijatne posledice kao to su loa ocena za njega ili kritika. Ue da se pozitivno ponaaju i dobro izvravaju poslove da ne bi zapali u neprijatne situacije. Metod ignorisanja oznaava stopiranje podrke pojedincima od strane menadera da bi prestali sa neeljenim ponaanjem u narednom periodu. Metod kanjavanja predstavlja nain primenjivanja negativnih posledica sa ciljem da se prekine ili koriguje negativno, neodgovorno ponaanje. Kanavanje kao negativna posledica moe biti kritika, opomena, do smanjenja plate i otkaza. Prema teoriji, pojaanje moe biti kontinuirano i delimino. Kontinuirano pojaanje podstie pozitivno ponaanje u svako vreme, permanentno. Delimino je pojaanje koje se sprovodi samo posle pozitivnog ponaanja koje je poeljno da se ponovi.

ta motivie zaposlene?

U teoriji i praksi menadmenta poznati su vei broj stimulansa koji dolaze od sredine i determiniraju interes i zalaganje zaposlenih za poslove koje obavljaju. Ipak, izdvajaju se nekoliko koji imaju najvei doprinos za motivaciju zaposlenih. Takve su: dizajniranje posla, komuniciranje menadera sa svojim radnicima, strategija delegiranja, mo i autoritet, strategija bazirana na teoriji X i teoriji Y, strategija potovanja, i strategija nagraivanja. Strategija dizajniranja posla primenjuje se za motivaciju radnika kad je posao tesno specijalizovan i stvara monotoniju i dosadnost pri njegovo izvrenje. Ona ukljuuje vie tipova dizajniranja sa kojim dosada bie nadminuta, no najvea primena imaju: - rotacija posla pri emu se individue premetaju sa

70

jednog na drugo radno mesto bez zadravanja mnogo vremena na jednom mestu; - poveanje radnih zadataka preko poveanja broja operacija koje e pojedinac sprovoditi ime se poveava njegovo zadovoljstvo na radnom mestu; - obogaivanje rada, u kome menaderi obogauju radni ambijent sa odreenim motivacionim faktorima kao na primer, poveavanje higijene na radnom mestu; - odreivanje fleksibilnog radnog vremena koje radnicima daje pravo, radno vreme i obaveze sprovode u toku nedelje prema svome rasporedu. Meusobno potovanje i poverenje menadera i zaposlenih utie pozitivno na ponaanje zaposlenih. Radnici su linosti koje treba potovati, odnosno treba uvaavati njihovo miljenje i stavove. Menaderi ne smeju da sa potcenjivanjem nastupaju prema idejama svojih zaposlenih ve naprotiv da stimuliu konstruktivne, kreativne predloge svakog pojedinca i iste iskoriste u poslovanju preduzea. Ne samo menaderi ve i radnici treba da imaju poverenje u svoje menadere. To e se ostvariti iskrenou, dobrim odnosom i etikim ponaanjem menadera. Opta je konstatacija da uspostavljanje odnosa meusobnog potovanja i pomoi u preduzeu ima dugoronu motivacijska mo. Strategija komuniciranja ukljuuje ostvarenje otvorenih i iskrenih komunikacijskih odnosa izmeu menadera i radnika, odnose koji se temelje na meusobnom razumevanju. Sa ovakvim komunikacijama radnici zadovoljavaju svoje potrebe za sigurnou, prihvaenosti i pripadnosti, a time raste njihovo zadovoljstvo poslom. Prema tome, menaderi treba da uspostave odnos za saradnju, a ne odnos koji se odrava jedino kao nain da se daju radni zadaci. U okviru ovakvih komunikacija, menader motivie svoje radnike ukoliko ume uspeno da razrei pojavljene konflikte, bez optubi i kanavanja. Strategija koja se temelji na teoriji X i Y odnosi se na odnos menadera prema prirodi oveka. Oni menaderi koji polaze od pretpostavke teorije X, prema autoru ovim teorijama su loi motivatori. Menaderi koji se prema radnicima odnose polazei od teorije Y,

kao ljudi kojima je rad potreba i treba da im bude zadovoljstvo, su dobri motivatori. U okviru ove strategije Reddin3 predlae da se formira nova teorija (Z) prema kojoj menaderi treba da koriste pretpostavke X i Y teorije u zavisnosti od situacije u kojoj e se nai. Strategija delegiranja moi i autoriteta je najnoviji trend u domenu motivacije zaposlenih. Delegiranje moi i autoriteta podreenima je motivacijska tehnika koja ima etiri osnovna elementa sa ciljem vee slobode u izvravanju aktivnosti. To su: informacije, znanje, mo i nagrade. Zaposleni dobijaju informacije za aktivnosti i perfomanse preduzea. U toku radnje obuavaju se sa ciljem da poveaju svoje znanje i vetinu kako bi se ukljuili u proces donoenja organizacijske celine. Zaposleni dobijaju od svoga pretpostavljenog autoritet i mo da odluuju. Oni direktno utiu na izvrenje radne aktivnosti preko razvoja timske radnje te formiranjem radnih timove o ijoj radnji slobodno odluuju. Za izvrenu radnju dobiju adekvatnu nagradu. Strategija nagraivanja zaposlenih ukljuuje dva vida nagrada kao motivatora: novano nagraivanje i dodeljivanje pohvalnica i priznanja za dobro obavljen rad. Osnovna pravila kako treba da menaderi koriste naine nagraivanja sa ciljem da promene ponaanje svojih radnika su:4 1. Ne nagraujte sve pojedince podjednako. Efikasna podrka ponaanja namee nagraivanje u zavisnosti od udela. 2. Nenagraivanje moe delovati negativno na rad pojedinca. 3. Sa sigurnou recite podreenima ta treba da uine da budu nagraeni sa ciljem da pojaaju svoje zalaganje koliko treba. 4. Recite podreenima kad pogreno rade. Ako se radnici ne nagrauju, a ne bude im reeno zato nisu nagraeni, oni nee znati koje ponaanje je poeljno, a koje nije. 5. Ne kanjavajte pred drugima. Budite ei u nagraivanju. Manje ili suvino nagraivanje moe umanjiti efekat nagraivanja.

Zakljuak

U ovom radu obraeni su neki od teorija motiviranja kao osnovne postavke motivacijskog procesa. Sve te razliite aspekte obrauju motivaciju zaposlenih. Od njihove analize mogu da se zakljue nekoliko znaajnije strategije za motiviranje zaposlenih u turistikoj industriji. Radno mesto i rad moe znaajno da utie na ponaanje radnika. Isto takvo znaenje imaju i komunikacije menadera i radnici, njihovo meusobno potovanje, ukljuivanje zaposlene u proces odluivanja. Nagraivanje kako motivator zauzima dve forme: novano nagraivanje i priznanje zaposlenih za njihov izvreni rad. 1. Daft R. L., Marcic D., Understanding Management, The Dryden Press, 1988. 2. Mojsoski M-r Vasil, Osnovi na menadmentot, Grafotehna, Kicevo, 2001. 3. Moore G. Franklin, Management in Organizations, John Wiley&Sons, Inc., N.York, 1982. 4. Prangoska D-r Liljana, Delovno odnesuvanje kultura, komunikacii, upravuvanje, Institut za istrauvanje vo turizmot, Ohrid, 1998. 5. Simonceska D-r Lidija, Procesot na menadment, Institut za istrauvanje vo turizmot, Ohrid, 2002. 6. Heinz Weihrich, Harold Koontz, Menadment (prevod), Mate, Zagreb, 1994. 7. Certo S. S., Modern Management, Allyn and Bacon, Boston, 1992. 8. Suklev D-r Bobek, Menadment, Ekonomski fakultet, Skopje, 1999.

Literatura

Napomene

1 B.Suklev, Menadment, Ekonomski fakultet, Skopje, 1999, str. 240 2 D. Nadler, E. Lowler, Motivation A Diagnostic Approach, cit. kod Dz. Stoner, R. Friman, D. Gilbert, cit. delo, str.420. 3 W. J. Reddin, The Three-Dimensional Grid, Training and Development Journal, VII, 1964. 4 W. C. Howner, H. L. Tosi, Organizational Behaviour and Management, 1977.

71

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

irkovi, S.* Rezime

Otkrivanje jedinstvenog naina ivota prua mogunost za razvoj kulturnog turizma. Zahtevi za kulturnim obogaivanjem linosti podstiu restauraciju i turistiko ureenje arheolokih nalazita u koja spadaju i peine. Kompleksnija turistika ponuda se ostvaruje objedinjavanjem peina kao geomorfolokih turistikih vrednosti i stanita paleolitskih ljudi. Prezentacija najstarijih tragova ivota na naim prostorima u izvornom stanju i ambijentu, najvie bi doprinela doivljaju posetilaca. Specifinost sposobnosti i navika koje je ovek stekao kao lan drutva, materijalni i duhovni proizvodi osnova su za bogatija turistika kretanja i manifestacije. Podizanje nivoa kulturnog razvoja uticae na nove destinacije, pri emu bi turistika propaganda trebalo da odigra dominantnu ulogu. Kljune rei: kultura, kulturni turizam, paleolit, peine, turistika kretanja, propaganda, Srbija.

Kultura paleolitskih zajednica Srbije u funkciji turizma

Abstract

Culture of Paleolit Communities in Serbia in Function of Tourism Uncovering the unique ways of life extends more possibilities for development of cultural tourism. The claims for cultural increase urge restauration and tourist organization of archeological finds in which belong caves. The more complex tourist supply is realized by unite caves as geomorphological tourist values and domiciles of paleolit people. Prezentation of the oldest tracks of life on our spaces in original condition and environment will contribute to experience of visitors. The unique of abilities and habits which man got as a member of community, material and spiritual products are base for more rich tourist trends and manifestations. The training of level of cultural development will influence on new destinations, in which propaganda will be dominant. Key words: culture, cultural tourism, paleolit, caves, tourist trends, propaganda, Serbia.

ngleski etnolog E.B.Tejlor u delu Primitivna kultura definisao je kulturu kao sloenu celinu koja obuhvata znanje, verovanje, umetnost, moral, pravo, obiaje i druge sposobnosti i navike koje je ovek stekao kao lan drutva. Naziv kultura latinskog je porekla (cultus) i znai vaspitanje, obrazovanje, potovanje. Kulturu ini sve ono to su ljudi proizveli u svojoj istoriji, svi materijalni i duhovni proizvodi. U duhovne spadaju svi oblici organizacije i ponaanja (Kale, 1985). Kulturna dobra su nepokretnosti i druge stvari od posebnog kulturnog i istorijskog znaaja. U zavisnosti od znaaja, kulturna dobra se razvrstavaju u tri kategorije: kulturna dobra, kulturna dobra od velikog znaaja i kulturna dobra od izuzetnog znaaja. Kulturna dobra od velikog i izuzetnog znaaja imaju poseban znaaj za turizam. Arheoloki, istorijski i umetniki su dobro istraeni. Kulturna dobra od izuzetnog znaaja su jedinstveni primerci stvaralatva svoga vremena. Svedoe o presudnim istorijskim dogaajima i linostima, imaju veliki uticaj na razvoj drutva, kulture, nauke i tehnike, imaju izuzetnu umetniku vrednost. Kulturno dobro od velikog znaaja ima vrednost za odreen prostor ili vremensko razdoblje. Svedoi o uslovima drutveno-ekonomskog i kulturno-istorijskog razvoja, o znaajnim dogaajima i linostima. Kategorizacijom Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture obuhvaena su 43 arheoloka nalazita kao nepokretna kulturna dobra. Meu njima su samo dva paleolitska nalazita: peine Gradac i Risovaa, koje imaju veliki znaaj (Mili, 1998). Nisu obuhvaene brojne peine u kojima su naeni najstariji tragovi ivota u Srbiji. Arheoloka istraivanja Petnice, peine Visoka, Smoluke peine, Peurskog kamena, alitrene peine, Baranice, Mirilovske i Prekonoke peine ukazuju na postojanje materijalne i duhovne kulture. Artefakta odraavaju nain ivota, rada, verovanja, obiaje. Njihova prezentacija nije adekvatna. Mogla bi se podii na vii nivo turistikim ureenjem i muzejskim postavkama.

im turistikim mestima. Nedostaci postoje u vodikoj slubi, propagandi i promociji novih sadraja. (Stankovi, 2002).

Peina Gradac

Jerinina peina (Gradac) nalazi se pored puta KragujevacBatoina, iznad reke Lepenice, u selu Gradac, na severozapadnoj strani Jerininog brda. Plitka potkapina je arheoloki istraivana 1951. i 1952. godine pod rukovodstvom Branka Gavele. Tada su prvi put naeni tragovi paleolita u Srbiji. Jedan od artefakata je sileks, klasian primerak orua musterijenske epohe. Orua koja je paleolitski ovek upotrebljavao za lov stepske divljai imala su listolike vrhove kopalja, koja su se nasaivala na motku. U mlaem paleolitu koriene su strele. U inventaru Jerinine peine su seiva trougaonog oblika, strugai, glaala pravljena od okruglih kostiju, ilo. Poseban znaaj ima buton, redak nalaz, kroz iji je otvor provlaena vrpca kojom je paleolitski ovek opasivao krznenu odeu. Naeno je i dleto, duguljasti, iljati instrument za razbijanje kostiju i oblikovanje predmeta od kosti i drveta. Sva orua su obraena tehnikom okresivanja koja podrazumeva eksploataciju mineralnih sirovina, pripremu jezgra, modifikaciju seiva i odbitaka u orue odgovarajueg oblika i namene. Okresivanje je vreno parokom jelenjeg roga. Naeni su tragovi ovalnog ognjita ija je povrina 1m2. Osteoloki nalazi pripadaju peinskoj hijeni i peinskom medvedu (Gavela, 1988). Arheoloki nalazi nisu prezentovani.

Risovaa

Peine arheoloke i speleoloke turistike vrednosti

Arheoloka dokumenta ukazuju da kulturna istorija u Srbiji poinje 35000 godina pre nove ere. Od tada je Srbija kontinuirano naseljena. Male zajednice lovaca i skupljaa hrane bile su u pokretu zbog kolebanja klime i traganja za bogatijim lovitima. Na ovim prostorima je utvreno postojanje kultura srednjeg paleolita (musterijen) i gornjeg paleolita (gravetijen). Kremena i kotana orua se vezuju za ekspanzivnu kulturu istonog gravetijena. Ova kultura, nastala u stepama oko Dona, proirila se 20000 godina pre nove ere na istok do Volge, na zapad do Alpa. Oko 15.000 godina pre nove ere, prostori zahvaeni kulturom istonog gravetijena osamostaljuju se i na njima se obrazuju lokalne kulture. Juno od Save i Dunava je sfera mediteranskog gravetijena (tardigravetijen). Ova kultura se iri na sever. Godine 8000. pre nove ere teritorija dananje Srbije je ukljuena u mediteransku kulturnu sferu, na iji nestanak utiu nejasna zbivanja (Srejovi, 1982). Peine su prva ljudska stanita. Ovi oblici podzemnog krakog reljefa su prirodne i drutvene turistike vrednosti, te ih treba prezentovati kao geomorfoloke i antropogene turistike vrednosti. Na ovaj nain bi se na istom prostoru objedinile razliite turistike funkcije. Izdvajanje prioriteta neophodno je da bi se pravilno locirali i dimenzionirali receptivni kapaciteti, definisale namene povrina, dimenzionirale posete, vremenska distribucija prometa i formirao kompleksni turistiki proizvod. Peine su lokalne i regionalne turistike vrednosti i doprinose obogaivanju boravka u ve afirmisan-

* Sanja irkovi, asistent pripravnik, Geografski fakultet, Beograd

Peina Risovaa se nalazi na ulazu u Aranelovac iz pravca Topole, na desnoj strani Kubrnice. Arheoloka istraivanja su poela 1953. godine pod rukovodstvom Branka Gavele. U ulaznom delu peine je naeno kameno i kotano oruje kojim se sluio risovaki ovek, savremenik krapinskog oveka iz okoline Zagreba i neandertalca iz Nemake. Specifina je tehnika izrade kremenih iljaka, listolikih noeva i kotanih klinova, poznata pod imenom seletijen. Praovek iz Risovae je imao grubo lice, nizak rast, bio je snaan i malo poguren. Umeo je da koristi klin i polugu. U kulturnim slojevima se javljaju fosili goveeta, konja, jelena, medveda i mamuta. Posetioci Risovae obilaze Arheoloki kanal, Kanal faune ledenog doba, Optimistiesku dvoranu u kojoj je lepezast bigreni stub, Kaskadni kanal, Dvoranu risovakog oveka, Snenu koralnu sobu i Vesninu sobu. Muzej paleolita u peini Risovai je jedini te vrste u Srbiji. Prilikom ureenja peine vagonetima je iznet arheoloki i paleontoloki materijal. Prema idejnom projektu koji je uradio Radenko Lazarevi predvieno je ureenje prostora ispred peine. Plato ispred peine bi trebalo da bude park, u ijem e zapadnom delu biti podignut izlobeni paviljon sa eksponatima. Kljuno mesto ispred peine pripadae granitnoj figuri risovakog oveka u natprirodnoj veliini. Na bronzanoj tabli pie da je arheoloko nalazite peina Risovaa kulturno dobro od velikog znaaja. Pod peine je betoniran. Sredstva informisanja su panoi sa grafikim prikazima i legendama u Arheolokoj dvorani i poliestarske sluklpture praistorijskih ljudi i ivotinja. Uraene su: skulptura peinskog medveda u Optimistieskoj dvorani i skulptura peinskog lava u proirenju pre ove dvorane. U Dvorani risovakog oveka je prikazan trenutak iz ivota naeg dalekog pretka. Otac loi vatru i glaa orue, majka nosi drva, a sin pravi alat od kamena (Lazarevi, 1987).

72

Treba obezbediti krunu stazu, koja bi omoguavala ulazak grupa posetilaca u kraim vremenskim intervalima. Peina Risovaa je znaajan turistiki potencijal. Prua mogunost za speleoloki i kulturni turizam. Povoljan poloaj i blizina Bukovike Banje utiu na njenu poseenost. Realizacija plana ureenja peine i prostora ispred nje doprinee jo veoj atraktivnosti.

leolitskih ljudi od prirode (Kaluerovi, 1985). Nalazi su u Zaviajnom muzeju u Novom Pazaru. Komplementarne su vrednosti starom gradu Rasu i manastiru Sopoani koji su uvrteni u objekte svetske kulturne batine, manastiru urevi stupovi sa nacionalnim znaajem i Novopazarskoj Banji.

Petnica

Prekonoka peina

Sedam kilometara jugoistono od Valjeva nalazi se peina Petnica. Prvi pomen o njoj je ostavio Joakim Vuji, jedan od osnivaa pozorinog ivota u Srbiji. Ovaj speleoloki objekat poseuju i o njemu piu Josif Pani, Vladimir Kari, Branislav Jovanovi, Radenko Lazarevi. Istraivanja Mirka Maleza su pokazala da je Petnica bila stanite paleolitskog oveka. U Medveoj dvorani je naeno nekoliko kremenih artefakata. Konstatovano je da je naselje ispred peine vieslojno i da je ivot u njemu trajao od srednjeg neolita do haltata (starije gvozdeno doba). Peina Petnica je za turistike posete otvorena 1988. godine. Ureena je po projektu Radenka Lazarevia. Izdvajaju se Donja i Gornja peina. Veza izmeu njih je prekinuta krenjakim blokovima. Odsustvo nakita u Donjoj peini i dnevna svetlost inspirisali su vajara Marka Breanina da isklee likove narodnih heroja. Reica Banja izvire u najudaljenijem delu peine. Prostor ispred ulaza u Donju peinu ureen je sa ciljem da regulie vode Banje i za potrebe hidrocentrale. Uraene su platforme u vie nivoa, koje bi posluile za odmor i izgradnju restorana. Turistika staza prolazi kroz ugostiteljsko-rekreacioni kompleks, Donju peinu duine 30 m i stepenitem ulazi u Gornju peinu. Gornja peina je sistem peinskih hodnika koji se sastoje od proirenja (dvorana) i suenja (drela, procepi). Koncertna dvorana je najvea prostorija. U njoj je Sala sa vigledima na tavanici visokoj 25 m. Zid Koncertne dvorane je Kamena zavesa sa peinskim nakitom koji je isuen i ne obnavlja se. Posetioci obilaze Veliku dvoranu, Adajinu dvoranu sa jezerom, Glavni peinski kanal, drelo i Medveu dvoranu. Usvojen je predlog da se paleontoloko-arheoloka zbirka nalazi u Banjskoj dvorani Donje peine. Na kraju peake staze, u Medveoj dvorani, bie postavljena skulptura peinskog medveda od poliestra, u prirodnoj veliini. Turistika staza je kruna i jednosmerna (Lazarevi, 1988). Danas je peina Petnica demolirana i zaputena. Turistiki sadraj u okruenju ine crkva u Petnici, Istraivaka stanica, rekreacioni centar sa bazenima tople vode.

Juno od Svrljiga, 1,5 km od sela Prekonoge, nalazi se Prekonoka peina, koja se ubraja u najstarije speleoloke turistike objekte u Srbiji. Prva istraivanja su preduzeli Jovan Cviji i ore Jovanovi 1892. godine. Jedini otkriveni artefakt je seivo od okresanog kamena. Gornji slojevi sadre materijal iz eneolita i starijeg gvozdenog doba. Prekonoku peinu pominje Jovan ujovi u knjizi Kameno doba. Godine 1888. kralj Milan Obrenovi je posetio ovu peinu. Popravljena je i ograena putanja, peinski otvor proiren, napravljena su vrata, te je Prekonoka peina podseala na ureene kranjske peine (Stankovi, 1997). Danas je peina u kojoj je poeo razvoj naune speleologije u Srbiji van turistike funkcije.

ju od gornjeg paleolita do srednjeg veka. U sloju est, osim ostataka pleistocene faune (peinski medved, divokoza, kozorog), su i kremeni artefakti. Konstatovan je kotani iljak od rebra. iljak je pljosnat, a povrina mu je uglaana. Seivo je od bezbojnog kalcedona, a fragmentovana lamela od braon ronaca (Mihailovi, i drugi, 1997). Nalazi sa ovog lokaliteta nemaju ulogu u turistikoj propagandi i prezentaciji.

Zakljuak

Peurski kamen

Peina Peurski kamen je locirana na istoimenom brdu, obronku planine Device, u selu itluk, na istoku Sokobanjske kotline. Otvor peine je iznad reice Izgar, pritoke Moravice. Arheoloka istraivanja su vrena od 1993. do 1995. godine pod rukovodstvom Zorana Kaluerovia. Na dubinama izmeu 1,5 i 3,2 m naena su etiri kremena artefakta od tamnosivog ronaca i dva odbitka. Struga se datuje u srednji paleolit. Pleistocena fauna je predstavljena ostacima peinskog i mrkog medveda, stepske lisice, peinske hijene, divlje make, divlje svinje, jelena, divokoze i alpske avke (Mihailovi, i drugi, 1997).

alitrena peina

alitrena peina je locirana na levoj strani reke Ribnice, u selu Bree, kod Mionice. U pleistocenim slojevima otkriveno je nekoliko srednjopaleolitskih i vie od 300 gornjopaleolitskih kremenih artefakata. Nalaze ine kotani predmeti od roga jelena, noevi, kremeni iljci, dleta, lepezasti i kruni strugai, osteoloki materijal. Kontinuitet naseljenosti je nastavljen u mezolitu, neolitu (starevaka kultura) i eneolitu (Je, Kaluerovi, 1985). Ova peina nije turistiki ureena. Arheoloka i paleontoloka dokumentacija nije prikazana iroj javnosti.

Kulturna dobra, datovana u paleolit, se istiu starou kao elementom turistike valorizacije antropogenih turistikih vrednosti. Poeci razvoja drutva omoguuju prostornu i vremensku komparaciju i uoavanje povezanosti i promena nastalih dejstvom razliitih faktora. Najstarije ljudske zajednice su se proimale, te imaju slina obeleja. Njihova turistika prezentacija je oteana nedovoljnom saradnjom interdisciplinarnih timova. Neophodno je povezivanje Republikog zavoda za zatitu prirode i spomenika kulture, turistikih organizacija, speleolokih drutava. Treba sinhronizovati speleoloki i kulturni turizam, kako bi se shvatili uslovi ivota paleolitskih ljudi. Vieslojna nalazita najbolje je prikazati hronoloki da bi se uoile kulturne razlike. Muzejske postavke imaju znaajnu ulogu u turistikoj prezentaciji. Propaganda je na najniem nivou. Razvijanje svesti o kulturnoj prolosti umanjie destruktivni antropogeni uticaj za koji je primer Petnika peina. Stimulativno je osnivanje podzemnog Muzeja paleolita u Risovai. Izdvajanje prioriteta, pri emu bi se kao kriterijumi uvaavali retkost i brojnost arheolokih i paleontolokih nalaza, bogatstvo peinskim nakitom, kontraktivna i disperzivna zona, turistike vrednosti u okruenju, poetni je korak u nizu postupaka iji e cilj biti adekvatna turistika prezentacija paleolitskih nalazita. Kulturni turizam Srbije ima realnih osnova da u perspektivi dostigne nivo koji mu pripada, uz zalaganje ire drutvene zajednice.

Literatura

Visoka

U kanjonu reke Gradac, 7 km juno od Valjeva, u selu Brangovi, nalazi se peina Visoka. Arheoloka istraivanja su poela 1974. godine. Otkrivene su etiri prostorije koje su sluile paleolitskom lovcu. Prva i najvea prostorija je pravougaonog oblika. U etvrtoj prostoriji je naen ljudski kutnjak. Dva najdublja stratuma, od sedam, pripadaju srednjem paleolitu. Artefakta ine jeziasti oblutak oblikovan kao cepa, diskovi, rezai, iljci, ovalni kameni klin. Strugai su listolikog i srcolikog oblika. Trougaona strelica je od kosti. Naeni su tragovi ognjita i ivotinjskih kostiju. Znaajne su u kamenu i kosti urezane predstave ptica u letu i mirovanju, crte divljai na trapezoidnom kamenu (Miloevi, 1985). Ovakvi crtei su retki u Srbiji i predstavljaju poetke umetnosti. Zbog toga ih treba adekvatno prikazati in situ, to uslovljava turistiko ureenje peine ili ih prezentovati u muzeju u Valjevu.

Baranica

Smoluka peina

Smoluka peina je locirana u selu Crkvine, 16 km jugozapadno od Novog Pazara. Ulaz u peinu je 15 m iznad Smoluke reke, koja se uliva u Sebeevsku reku, a ona u Raku. U donjim, pleistocenim slojevima, otkriveno je 200 kremenih artefakata sa musterijenskim obelejima. Istiu se struga, fragmentovano seivo, kljunasti no, deltoidni odbitak, masivni kotani udara. Osteoloki ostaci goveeta, ovce, svinje, psa, jelena, mrkog medveda, peinske hijene, lisice, tragovi ugljenisanog drveta, nagorelog kamenja, ukazuju na veliku zavisnost pa-

Juno od Knjaevca, na desnoj strani Trgovikog Timoka, 10 m iznad reke, nalazi se peina Baranica. Rukovodilac arheolokih radova, zapoetih 1994. godine u okviru projekta Preistorija knjaevakog kraja, bio je Dragoslav Srejovi. Peina se sastoji od ulaznog dela i tri manje unutranje prostorije. Tokom dve arheoloke kampanje naeni su: okresano seivo od plaviastosivog kremena, seivo od zelenog kremena, struga, postruka, tragovi vatrita, tri odbitka. Artefakti se datuju u epigravetijen (Mihailovi, i drugi, 1997). Baranica je izletite stanovnika Knjaevca. Udaljena je 6 km od ovog gradskog naselja. Pored peine se nalaze ostaci utvrenja i ranohrianske crkve, jo tri manje peine, plavine Trgovikog Timoka na kojima se organizuju kampovanja i izleti. Pregraivanjem Trgovikog Timoka leti se formira malo jezero. Ugostiteljski kompleks pored Baranice, koji je po otvaranju raspolagao sa 80 sedita u restoranu, terasom sa 150 sedita i kamp kuicama, daje turizmu ovog kraja nove dimenzije (Veloji, 2001). Turistima su pruaju mogunosti da bolje upoznaju i due borave na ovom prostoru, kombinujui vie vrsta turizma (kulturni, rekreativni, speleoloki, izletniki).

Mirilovska peina

U blizini manastira Ravanica, na desnoj strani istoimene reke, 3 km uzvodno od sela Senje, nalazi se Mirilovska peina. Arheoloka istraivanja su vrili Zaviajni muzej iz Paraina i muzej Horreum Margi iz uprije. Ustanovljeno je est slojeva, iji se nalazi datu-

Veloji, M., (2001): Baranica (odlomak iz istoimenog naunog rada), Magazin, Timokov meseni dodatak, Zajear. Gavela, B., (1988): Paleolit Srbije, Muzej u Aranelovcu u saradnji sa Centrom za arheoloka istraivanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, AranelovacBeograd. Je, ., Kaluerovi, Z. (1985): alitrena peina, Arheoloki pregled broj 26, Kulturna zajednica republika i pokrajina Jugoslavije, Ljubljana. Kale, E., (1985): Povijest civilizacija, IRO kolska knjiga, Zagreb. Kaluerovi, Z., (1985): Istraivanja Smoluke peine, Novopazarski zbornik broj 9, Zaviajni muzej u Novom Pazaru, Novi Pazar. Lazarevi, R., (1987): Risovaa, Muzej u Aranelovcu, Aranelovac. Lazarevi, R., (1988): Petnika peina, Turistiki savez optine Valjevo, Valjevo. Mili, M., (1998): Sluba zatite i kategorizacija nepokretnih kulturnih dobara u Srbiji, Spomeniko naslee Srbije, Republiki zavod za zatitu spomenika kulture, Beograd. Miloevi, N., (1985): Istraivanja II (saoptenje sa VI skupa arheologa Srbije), Narodni muzej Valjevo, Srpsko arheoloko drutvo, Istraivaka stanica Petnica, Valjevo. Mihailovi, D., i drugi (1997): Istraivanje paleolita na podruju istone Srbije, Arheologija istone Srbije, Filozofski fakultet, Centar za arheoloka istraivanja, Beograd. Srejovi, D., (1982): Praistorijska epoha, Socijalistika Republika Srbija I tom, NIRO Knjievne novine, Beograd. Stankovi, S., (1997): Putevima Jugoslavije, Univerzitet u Beogradu, Geografski falultet, Beograd. Stankovi, S., (2002): Turistika valorizacija peina Srbije, Turizam Srbije, Srpsko geografsko drutvo, Beograd.

73

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Rudakovi, Olgica* Rezime

Koncept kulturnih ruta je veoma vaan korak ka prepoznavanju raznovrsnosti prirode i kulturnog naslea. Ovo je veoma bitno, jer to znai da nomadske zajednice mogu sada teiti da dostignu stepen kulturnog prepoznavanja koji je ranije bio uglavnom otvoren za starosedeoce. Odabirom pojedinih ruta i njihovom nominacijom na Listu UNESCO-ve svetske batine, spreava se kontinuirano eksploatisanje prirodnih resursa i obezbedjuje se permanentan ivot stanovnicima te erije. Postoje razliite vrste ruta ija je osnova religiozni dogaaj, trgovaka aktivnost, vojna kampanja, sportski dogaaj, a takoe postoje i one rute koje evociraju specifine momente ili dogaaje u istoriji. Kada je kulturni turizam u pitanju razmatraju se one rute koje imaju izuzetno univerzalno kulturno naslee, tj. imaju kulturni aspekt koji povezuje udaljene etnike i kulturne grupe. Vano je istai da kulturne rute ne smeju da se pretvore u legendarni fenomen zahvaljujui svojoj simbolikoj ili mitolokoj vrednosti ve moraju da imaju neku vrstu posledice za civilizaciju bez obzira na vremenski period. Unutar konteksta svetskog naslea ideja je razmatranje ruta vie kao socijalnog fenomena nego izraz odreenog dogaaja ili momenta. Kljune rei: Kulturna ruta, kulturni turizam, UNESCO,

Rute k d kulturnog naslea i njihova uloga u kulturnom turizmu

Pojave
U cilju zatite kulturnog naslea, godine 1993. u Kartageni u paniji pokree se pitanje kulturnih ruta za nominaciju za Listu kulturne batine. Inicijativa potekla d Piligrama koji predloio da se put od San Dijega do Kompestela uvrsti na Listu kulturnog naslea koje zahteva posebnu zatitu od UNESCA, tako da ve novembra 1994.godine podnet zahtev Komitetu UNESCA na razmatranje: 1. Koncept naslednih ruta je pokazan kao bogat i plodan, nudei privilegovan okvir u kome postoji meusobno razumevanje, odnosno istorija i kultura mogu zajedno da funkcioniu. Kulturne rute zauzimaju svoje mesto u prostoru i vremenu kao posledica migracije populacija, susreta i dijaloga, kulturnih promena i oplodnje. 2. Priroda koncepta je otvorena, dinamina i podsticajna. Takoe spaja zakljuke studije Globalne strategije i stremi za to boljim prepoznavanjem Liste svetske batine odnosno, njegove ekonomske, socijalne, simbolike i filozofske dimenzije, kao i konstantne i bezbrojne interakcije sa prirodnim okruenjem. Sve dok se kulturne rute nisu jasno definisale u zvaninom programu Operational guidelines, posebnim paragrafom smatrale su se specifinim i dinaminim tipom kulturnih pejzaa. Meutim strunjaci su zahtevali da se kulturne rute definiu kao: Kulturna ruta je komponovana od tangibilnih elemenata kod kojih kulturni znaaj dolazi kroz promene i multidimenzionalni dijalog kroz zemlje i regione, i koji ilustruje interakciju pomeranja zajedno sa rutom u prostoru i vremenu. Uloga kulturnih ruta je da prvenstveno sauva opstanak odreene zajednice i duh njihovog vremena a da pri tome ta zajednica ne stagnira. Kulturne rute imaju smisao ukoliko ukazuju na neku vrstu posledice za civilizaciju bez obzira da li je dolo do modifikacije, na primer, put svile nije izgubio svoje kulturno naslee time to se transport karavanima zamenio brodovima. Postoji veliki broj prostornih ruta koje su ostavile svoj znak na oveanstvo kroz praistoriju i istoriju, kao to su na primer:Odiseja, put svile, put soli, put prodaje ruma, put trgovine, put hodoaa Santijego do Compostele, muslimanski put za Meku, put robova, Rimski put, Napoleonova ruta, takoe mogu biti interkontinentalne rute, krstarenja, planinarenja i odreene deonice pruga. Neke od ovih ruta mogu da odraavaju slabu koherenciju i promenu izmeu razliitih etnikih grupa, a druge jasno oznaavaju agresivnost i imperijalizam. Postoje rute koje su napravile odreenu impresiju u nekom periodu, kao to je Hanibalova, od Severne Afrike preko Alpa do Rima, ili ruta koju je pratio Napoleon, ali nemaju za posledicu ni kulturni ni komercijalni efekat. Izdvaja se jo jedna vrsta ruta koje imaju mitiloku ili simboliku vrednost ali se nikad nisu materijalizovale kroz korienje ve su se pretvorile u legendarni fenomen. Karakteristike ruta: 1. prostorne (elementi prostorne karakteristike su: duina, raznolikost, kako se reflektuje interes, i kompleksnost veza koje ih odraavaju) 2. vremenske (elementi vremenske karakteristike:vremenski period od kad datiraju i frekvencija korienja koja moe biti jednogodinja, viegodinja ili sezonska) 3. kulturne karakteristike( povezivanje udaljenih kulturnih i etnikih grupa) Svaki predeo koji se smatra nasleem mora biti precizno identifikovan sa svakom svojom vanom komponentom sa kojom je povezan da bi mogle da se preduzmu mere zatite i razvoja. Precizna definicija podrazumeva prepoznavanje kopnenih, renih i morskih ruta. Ova teza je na izgled povrna ali imajui u vidu da je tokom poslednjih dekada okruenje uticalo na oveanstvo onda to i nije zanemarljivo. Na primer nije lako precizno locirati rutu karavana kroz Anadoliju u 17.veku bez obzira na prilino detaljnu dokumentaciju koja je sauvana. Ovome treba dodati da su politiki dogaaji i prirodne katastrofe prilino uticale na promenu ruta. Kroz istoriju do 20.veka putovanja su se identifikovala kroz koncetrovane punktove, mesta za smetaj, vodene bazene, prinudna mesta prelaska(mostovi, planinski prelazi, luke).Sve ove komponente oznaavaju rute koje su posledino ostavile arhitektonski trag ili neke druge znakove na pejzau. I tada je svako due putovanje zahtevalo neku vrstu organizacije koja je podrazumevala ukljuivanje ljudi i dokumenata u realizaciji rute. Analizom dokumenata uoava se da su na tim putovanjima bile organizovane sve usluge koje su omoguile da se to putovanje odvija du odreene rute. Bitno je istai da kulturne rute kao deo kulturnog naslea nisu ograniene na element materijalne prirode. Rute su ukazivale i na specifinu interakciju izmeu ljudskih grupa i politikih barijera. Identifikacija kriterijuma kod nominacije kulturnih ruta za Listu nije jasno definisana. Za sada se koriste tri kategorije kriterijuma: - Prostorni kriterijum(rute prate predele, spomenike, konstrukcije, graevine, puteve, erije od uticaja) - Privremeni kriterijumi(poetak, kraj, frekvencija i intenzitet korienja, kao i varijacije korienja) - Kulturni kriterijum(uticaj, svrha i znaaj kulturne rute na oveanstvo i iskustvo) Prilikom nominacije kulturnih ruta za Listu svetske batine javlja se problem kad odreena ruta prolazi kroz teritoriju vie zemalja, zato to su pojedine zemlje tada u situaciji da hitno priznaju delove ruta to izaziva tekoe u proceni prioriteta.

Materijalna priroda

Abstract

The routes as a part of cultural heritage and their role in cultural tourism Creating an outline of cultural routes is very important step in recognition of diversity of nature and cultural heritage. This is rather important for nomadic communities who are now able to reach levels of cultural recognition which in the past was reserved for permanent settlers. Nominating some of the routes to be included in the UNESCO`s World Heritage List would prevent continual exploitation of natural resources and would provide permanent living conditions to inhabitants of these areas. Different types of routes are based on religious events, commercial activities, military campaigns, sport events, or on a specific moments or historical events. Cultural tourism examines the routes which have an outstanding universal cultural heritage and connect remote ethnic groups. Cultural routes should not be established on mythological events, instead they should be based on events with global implications in certain time periods. Key words: Cultural route,Culture tourism, UNESCO

Zakljuak

* Mr Olgica Rudakovi, Beograd

Inicijativa ukljuivanja kulturnih ruta na Listu je odraz globalne vizije promena, koje ukljuuju materijalne, kulturne, duhovne elemente kulture i prirode. Kulturne rute otvaraju put za kulturni turizam, kao i za jedan veoma vaan aspekt, tj. utiu na svest javnosti, kao osnova obuke omladine za upoznavanje svog i ireg okruenja Zatita i promocija kulturnih ruta kao dela kulturnog naslea zahtevaju pravilno upravljanje i veoma paljivu kontrolu nivoa turistikih efekata. Posebno je vano da domicilno stanovnitvo bude ukljueno u plansko upravljanje i kontrolu. Nominacija kulturnih ruta za Listu mora da bude nepristrasna od strane zemalja lanica koje ih predlau. Kulturne rute moraju da zadovolje osnovne elemente:

74

da imaju izuzetnu univerzalnu vrednost - da se koncept kulturnih ruta: bazira na dinamici pomeranja i ideji promena, sa kontinuitetom u vremenu i prostoru; odnosi na sve rute koje imaju izuzetnu vrednost i iji je cilj kulturni znaaj; sadri razmenu miljenja i saradnju sa lanicama zemaljama ; mora da bude multidimenzionalan, odnosno mora da sadri i religiozne, komercijalne i administrativne aspekte.; kriterijum autentinosti mora da bude zadovoljen .

Imajui u vidu da kulturne rute ne ukljuuju samo objekte, proizvode ili rezultate direktnih promena ve i svaki indirektni, subsekventni proizvod, koji obino ima vanu kulturnu komponentu(predstav ljenje budizma u Kini), proizilazi da rutama kao delu naslea treba dati generalni znaaj koji zahteva detaljan istraivaki rad koji iznosi sve dimenzije koje su rute verovatno imale na ljude i kulture.Treba istai da je okruenje uticalo na rute ali su neke rute uspele da se razviju samo zbog toga to im je ekosistem tj. okruenje dozvolilo da se te rute odvijaju.

1. Cultural Landscapes of Universal Value, Bernd Von Drose, Harald Plachter, Mechtild Rossler, 1995.Stuttgart, Nemaka 2. Action Plan for the future(Cultural Landscape) adopted by the seventeenth session of the World Heritage Kommittee in December 1993. 3. Extract from the report of the expert meeting on Routes as part of our cultural heritage (Spain, November 1994.)

Literatura

75

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Obradovi,D.* Rezime
Gradski turizam, kao oblik kulturnih turistikih kretanja, predstavlja jedan od najrasprostranjenijih i najmasovnijih vidova turistikog prometa kako u svetu, tako i u naoj zemlji. Osnovni cilj rada je prikaz savremenih tendencija u razvoju gradskog turizma, najvanijih faktora turistike valorizacije veih gradskih naselja u Banatu i specifinih strukturnih osobina ove vrste turistikog prometa. Osnovni zadatak istraivanja je analiza dosadanjeg stanja i pravci daljeg razvoja gradskog turizma u veim gradovima Banata (Zrenjanin, Panevo, Kikinda, Vrac). Rezultati treba da pokau znaaj dosadanjeg razvoja ovog vida turizma i njegovu primarnost u planovima razvoja turizma u Banatu. Kljune rei: grad, turizam, Banat, savremene tendencije.

Savremene tendencije u razvoju gradskog turizma u Banatu

Abstract

Contemporary Trends in Development of Urban Tourism in Yugoslav Banat The urban tourism, a form of cultural tourist movement, is one of the most often and most frequent form of tourist trade, as in world so in our country. The main goal of this survey present is contemporary trends of urban tourism, the most important factors of tourist valorization in great urban areas in Yugoslav Banat and specific structural features of this kind of tourist trade. The basic task of the survey is an analysis of former experience and directions of further development of urban tourism in the big town (Zrenjanin, Panevo, Kikinda, Vrac). The results should express the importance of development of this form of tourism and his priority in the tourism development planes in Yugoslav Banat. Key words: city, tourism, Yugoslav Banat, contemporary trends.

radski turizam je masovan i veoma rairen vid turistitkog prometa. Masovnost ovog oblika kulturnih turistikih kretanja proistie iz kompleksnosti kulturnih motiva gradskih naselja, ija je turistika atraktivnost uslovljena kulturno-istorijskim spomenicima, arhitektonskim ostvarenjima, ambijentalnim celinama i raznim privrednim, kulturnim i sportskim manifestacijama. Svakako da i dobra saobraajna povezanost, kao i mrea smetajnih kapaciteta podstiu razvoj gradskog turizma. Osnovna obeleja turizma u gradovima vezana su za njihovu tranzitnu funkciju, bogatstvo antropogenih motiva, mogunosti razvoja manifestacionog i kongresnog turizma, kao i znatno uee u prometu poslovnih ljudi koji se posebno ne evidentiraju, ve iskazuju kao turisti (Stankovic, 1990). Gradovi imaju dvojaku ulogu u turistikom prometu jer su istovremeno kontraktivne zone i disperzivi. Kao turistika mesta gradovi se u naoj statistici ne iskazuju posebno, ve su razvrstani u tri kategorije: sedita Republike i autonomnih pokrajina, ostala turistika mesta i ostala mesta. U kategoriju ostala turistika mesta, koja je u stvari nedefinisana, neopravdano su svrstani gradovi (Ni, Subotica, Kraljevo, Zrenjanin, Vrac), koji po ukupnom broju turista i turistikih noenja zasluuju veu panju. Imajui to u vidu, od 17 gradskih naselja u vojvoanskom delu Banata, predmet istraivanja u ovom radu su etiri najvea grada (preko 20.000 st. po popisu 1991): 1. Zrenjanin (81.316 st.), 2. Panevo (72.793 st.), 3. Kikinda (43.051 st.), 4. Vrac (36.885 st.). Ova etiri grada obuhvataju preko dve treine (70,4%) gradskog stanovnitva Banata, a 2000. god. u njima je zabeleeno 75,79% od ukupnog broja turista i 74,27% od ukupnog broja noenja u Banatu. Najzad izdvojeni gradovi apsorbuju 76,86% od ukupnog broja stranih posetilaca i oko 73,41% inostranih noenja u ovom delu nae zemlje. Prema prostornom planu Republike Srbije (1996) gradski turistiki centri su rangirani na centre I stepena (sa podelom 1 i 2) i na centre II i III stepena, a od etiri vea grada u Banatu, Zrenjanin i Vrac su gradski turistiki centri III stepena. U radu su obraeni turistiko-geografski poloaj, turistike vrednosti i turistiki kapaciteti kao osnova razvoja turizma u veim gradovima Banata, zatim analiza turistikog prometa i na kraju perspektiva razvoja turizma u ovim gradovima.

Turistike vrednosti veih gradova Banata

Turistiko-geografski poloaj veih gradova Banata

Turistiko-geografski poloaj je vaan element turistike valorizacije ne samo veih turistikih prostora (regija), ve i pojedinih turistikih motiva i mesta u koje svrstavamo i gradske turistike centre. to se tie geografskog poloaja gradova u naoj zemlji, odnosno njegovog znaaja za razvoj turizma, Jovii . (1989) izdvaja etiri kategorije ovih naselja: 1. Gradovi na meunarodnim komunikacijama, 2. Gradovi na meurepublikim komunikacijama, 3. Gradovi na komunikacijama republikog znaaja, 4. Ostali gradovi Navedena kategorizacija gradova prema znaaju komunikacija je najloginija jer one, istovremeno, obeleavaju i pravce turistikih kretanja. Panevo i Vrac su gradovi na meunarodnim komunikacijama, a Zrenjanin i Kikinda na komunikacijama republikog znaaja. Ovakav poloaj omoguava im da se nalaze na vanim pravcima kretanja domaih i inostranih turista. Velika prednost Paneva u odnosu na ostale vee gradove u Banatu je Dunav kao glavni evropski reno-kanalski plovni sistem (koridor 7) i najznaajniji prostor za turizam na vodama.

* mr Dragan . Obradovi, Udruenje turizmologa, Beograd

Povoljan turistiko-geografski polpaj, bogatstvo kulturno-istorijskim spomenicima, arhitektonskim ostvarenjima i ambijentalnim celinama, brojnost turistikih manifestacija, dobra organizovanost turistike propagande i drugi faktori odreuju turistiku vrednost gradskih naselja, pa i gradova u Banatu. Posle II svetskog rata, uprkos snanom talasu urbanizacije veih gradova u Banatu, ipak odolevaju stari arhitektonski ambijenti i pojedinani spomeniki objekti koji, uz kulturne, privredne i sportske manifestacije, danas predstavljaju glavne antropogene turistike vrednosti. Staro jezgro Zrenjanina (Trgovi slobode i Republike, ulice Kralja Aleksandra I Karaorevia i Gimnazijska), je znaajna urbanistika celina sa graevinama iz VIII i XIX veka: Uspenska crkva (1744) u stilu baroka; upanijska zgrada (1820) u stilu neobaroka; zgrade Narodnog pozorita (prva polovina XIX veka) i muzeja (1893) u stilu neorenesanse; Katolika crkva (1868) u stilu neoromantizma; hotel Vojvodina (1886) u duhu renesanse i druge, istorijski i umetniki znaajne bogomolje, kue i palate. Panevo je sauvalo znamenita zdanja izuzetnih vrednosti: manastir Vojlovicu (XVI); Uspensku crkvu (1810) u baroknom stilu sa ikonama Konstantina Danila; Preobraensku crkvu (1878) u postvizantijskom stilu sa ikonostasom Uroa Predia; Rimokatoliku crkvu minoritskog manastira (1853) u neogotskom stilu; zgradu Magistrata (1833) u neoklasicistikom stilu; zgradu Gimnazije (1888) u klasicistikom stilu; ambijentalnu celinu Vajfertove pivare (1722) kao najstariji industrijski objekat u Vojvodini i jo preko 50 objekata koji su pod zatitom drave. Kikinda je do danas ouvala odlike tipinog panonskog grada sa starom arhitekturom i kulturno-istorijskim spomenicima od izuzetnog znaaja koji su zakonom zatieni: Pravoslavna crkva (1771) sa ikonostasom Teodora Ilia-eljara; zgrada Velikokikindskog ditrikta, tzv. Kurija (1839); Suvaa-mlin na konjski pogon (1897); bogomolja Vodica i manastir Sv. Trojice, kao i vie starih zdanja sa poetka ovog veka na urbanistiki uspeno ureenom glavnom gradskom trgu i u glavnoj ulici. Tokom XVIII i XIX veka podignut je u Vrcu, ispod Vrake kule (XIV), vei broj graevina koje predstavljaju znaajna arhitektonska dela sauvana do danas: Dvor Eparhije banatske (1760) u baroknom stilu; Uspenska (1861), Saborna crkva (1785) i Rimokatolika katedrala (1861); Gradska kua ili Magistrat (1723) u klasicistikom stilu sa erkerom; Stara apoteka (1784) u baroknom stilu; zgrada Dva pitolja iz druge polovine XVIII veka; Sterijina kua i dr. Bogate i izuzetno vredne muzejske zbirke u Vrcu (najstariji muzej u Banatu osn. 1882), Zrenjaninu (1906), Panevu (1923) i Kikindi (1946), upotpunjuju turistike vrednosti ovih gradova. Tradicionalne turistikoprivredne manifestacije (Dani berbe groa u Vrcu, Dani piva u Zrenjaninu, Dani ludaje u Kikindi), kao i kulturne i sportske manifestacije pozitivno utiu na poveanje turistikog prometa i vei stepen iskorienosti smetajnih kapaciteta. Od prirodnih turistikih vrednosti, za vee gradove Banata, najznaajniji su Dunav i Tami (Panevo), Banatska peara (Panevo i Vrac), Vrake planine (Vrac), Begej, prirodni rezervat Carska bara i Rusanda (Zrenjanin) i bogata i raznovrsna fauna u atraktivnim lovitima (Kikinda). Turistike vrednosti na izletitima u blioj okolini Zrenjanina, Paneva, Kikinde i Vrca, takoe, imaju znaaj kao deo njihove turistike ponude.

76

Turistiki kapaciteti veih gradova Banata

Turistiki kapaciteti u gradovima ine materijalnu osnovu razvoja turizma, a najvaniji su smetajni i ugostiteljski objekti. Oni nisu graeni iskljuivo za potrebe turizma jer su namenjeni i poslovnim ljudima, putnicima iji motivi putovanja nisu turistiki, kao i domicilnom stanovnitvu. Jedan deo kapaciteta drugih privrednih delatnosti (trgovine, zanatstva, uslunih delatnosti i dr.), ukljuen je u turistiki promet gradova. Prema dokumentaciji Republikog zavoda za statistiku (stanje 31.8.2000), etiri vea grada u Banatu raspolau sa pet hotela razliitih kategorija. Preovlauju hoteli B kategorije: Vojvodina (222 leaja) u Zrenjaninu, Tami (180) u Panevu i Srbija (134) u Vrcu. Samo Kikinda ima hotel A kategorije Narvik (178 leaja), a Panevo jo jedan manji hotel C kategorije Sloboda (15). Neki od ovih hotela ve su dobili tri (Vojvodina i Tami) ili etiri zvezdice (Narvik i Srbija), ali ih statistika jo uvek vodi po staroj kategorizaciji. Treba napomenuti da je u Vrcu, pri Pilotskoj akademiji, pre nekoliko godina izgraen moderan i luksuzno opremljen hotel JAT (125 leaja) za potrebe kole, koji bi se u posebnim sluajevima mogao koristiti i za ire potrebe. U tabeli broj 1 dat je broj leaja i njihova iskorienost za etiri najvea grada u Banatu i ukupno za ceo Banat. Najvei broj leaja (1.083), registrovan je 1985. godine kada je zabeleena i njihova najbolja iskorienost (u proseku 71,2%). U posmatranom periodu sa najvie leaja raspolagao je najvei grad u Banatu Zrenjanin, koji je imao i najbolju iskorienost smetajnih kapaciteta (u proseku 60,5%). Vea iskorienost leaja u sva etiri grada bila je iznad proseka za Banat u posmatranom periodu.

Tabela 1. Broj leaja i njihova iskorienost u veim gradovima Banata

1980. 1985. 1990. broj leaja iskori. u % broj leaja iskori. u % broj leaja iskori. u % Zrenjanin 222 78,9 222 83,3 222 52,4 Panevo 252 55,9 242 79,8 221 53,7 Kikinda 50 84,1 435 54,5 233 47,4 Vrac 121 39,0 184 61,3 165 39,4 Banat 1.201 48,0 1.855 51,9 2.236 41,5 Izvor: Statistiki godinjak Vojvodine; Statistiki godinjak Jugoslavije; Optine u Srbiji. Grad 2000. broj leaja iskori. u % 222 27,3 195 22,5 233 39,9 232 52,3 2184 22,4

Tabela 2. Broj turista u veim gradovima Banata

1980. 1985. 1990. Ukupno Strani Ukupno Strani Ukupno Strani Zrenjanin 34.597 3.890 47.029 2.199 22.996 3.521 Panevo 29.154 4.083 21.397 1.529 20.020 1.518 Kikinda 8.361 345 22.719 1.527 18.730 1.927 Vrac 9.575 1.190 18.428 1.765 12.120 2.196 Banat 107.417 11.920 140.690 10.412 125.342 15.862 Izvor: Statistiki godinjak Vojvodine; Statistiki godinjak Jugoslavije; Optine u Srbiji. Grad 2000. Ukupno Strani 13.585 1.830 8.626 1.121 9.879 758 12.298 616 58.566 5.627

Tabela 3. Broj noenja turista u veim gradovima Banata

1980. 1985. 1990. Ukupno Strani Ukupno Strani Ukupno Strani Zrenjanin 63.932 12184 67.482 5.199 42.441 9.668 Pnevo 51.420 8.517 70.494 4.120 43.349 3.371 Kikinda 15.357 842 86.609 5.319 40.320 7.988 Vrac 17.239 3.111 41.155 3.994 23.762 3.434 Banat 210.387 33.558 351.479 26.752 338.382 44.894 Izvor: Statistiki godinjak Vojvodine; Statistiki godinjak Jugoslavije; Optine u Srbiji. Grad 2000. Ukupno Strani 22.090 2.583 32.271 4.030 33.941 1.995 44.322 2.073 178.575 14.550

Tabela 4. Prosena duina boravka turista u veim gradovima Banata

1980. 1985. 1990. 1995. Dom. Strani Dom. Strani Dom. Strani Dom. Strani Zrenjanin 1,7 3,1 1,4 2,4 1,7 2,8 1,7 1,6 Panevo 1,7 2,1 3,3 2,7 2,2 2,2 2,0 2,5 Kikinda 1,8 2,4 3,8 3,5 1,9 4,2 2,8 2,2 Vrac 1,7 2,6 2,2 2,3 2,1 1,6 4,1 3,2 Banat 1,8 2,8 5,2 2,6 2,7 2,8 2,4 2,2 Izvor: Statistiki godinjak Vojvodine; Statistiki godinjak Jugoslavije; Optine u Srbiji. Grad vi Sad-Zrenjanin-Temivar, Novi Sad-Kikinda-Arad, Beograd-Zrenjanin-Kikinda-Segedin), kao i modernizacija magistralnih i regionalnih saobraajnih pravaca, predstavlja jedan od najvanijih preduslova daljeg razvoja gradskog turizma u Banatu. Kad je u pitanju saobraaj, neophodno je ubrzati aktivnosti na osposobljavanju aerodroma Vrac i Eka-Zrenjanin, kao i sportskih aerodroma kod Kikinde i Paneva za obavljanje javnog prevoza manjim avionima, za poetak, u domaem vazdunom saobraaju. Postojea turistikougostiteljska materijalna baza u osnovi je dobra, sa solidnom zastupljenou hotelskih kapaciteta koji, uz poboljanje opreme i manju dogradnju, mogu uspeno zadovoljiti potrebe daljeg rasta turistikog prometa. Po bogatstvu kulturnog naslea u Banatu dominiraju vei gradovi, a posebno Zrenjanin, Panevo, Kikinda i Vrac, sa najkompleksnijim spomenikim, arhitektonskim i umetnikim vrednostima, muzejima, galerijama, pozoritima i razvijenim kulturnim ivotom. Zato je veoma vano istovremeno zatititi vredne spomenike kulture i ambijentalne celine, ali i pronai adekvatna reenja za njihovu turistiku prezentaciju (npr. za staru Vajfertovu pivaru u Panevu iz 1722. god. kao najstariji industrijski objekat u Vojvodini). Samo najvrednije istorijske objekte treba strogo zatititi, a ostala zatiena zdanja treba koristiti u komercijalne svrhe, pod uslovom da se ne narue osnovni principi zatite i ambijentalne vrednosti irih kulturno-istorijskih kompleksa. Reenja intenzivnijeg turistikog privreivanja u veim gradovima Banata treba traiti, kako u produenju prosenog boravka turista, tako i u poveanju broja turista i njihove potronje. To se moe postii obogaivanjem turistike ponude i razvijanjem manifestacionog i kongresnog turizma. U tom smislu, najvie su uinili Vrac, Zrenjanin i Kikinda, koji su u 2000. Dom. Strani 1,7 1,4 3,8 3,6 3,5 2,6 3,6 3,4 3,1 2,6

Turistiki promet u veim gradovima Banata

Razvoj gradskog turizma u Banatu poslednjih dvadeset godina najbolje se moe numeriki iskazati tabelama o broju turista, ostvarenih noenja i o prosenoj duini boravka turista u najveim gradovima ove regije. Analiza strukture ukupnog turistikog prometa u veim gradovima Banata pokazuje da dominantnu ulogu ima domai gost, koji uestvuje u proseku sa oko 90%. U posmatranom periodu uzlazni trend kretanja broja turista i noenja postojao je do 1985. godine kada je u gradovima zabeleen maksimalni broj posetilaca (109.573) i najvei broj ostvarenih noenja (265.740). Iste godine, najvie turista registrovano je u Zrenjaninu (47.029), a maksimalan broj ostvarenih noenja u Kikindi (86.609). Te 1985. godine u Zrenjaninu, Panevu, Kikindi i Vrcu, ostvareno je 77,9% od ukupnog broja turista i 75,6% od ukupnog broja noenja turista u Banatu. Od 1990. godine broj posetilaca i noenja osetno se smanjuje, to je posledica pogorane ekonomske situacije i politikih prilika u naoj zemlji i u njenom okruenju. Prosena duina boravka turista u veim gradovima Banata (tabela 4) je kratka, u proseku neto vie od dva dana, jer se u tom roku mogu obaviti poslovne posete, turistiko upoznavanje grada, kao i posete odreenim kulturnim i sportskim manifestacijama.

pogledu hotelskog smetaja, ali i kapaciteta za sportske i druge priredbe, postali znaajni centri gradskog turizma, ne samo u Banatu, nego i u Vojvodini i Srbiji.

Literatura

Perspektive razvoja gradskog turizma u Banatu

Vei gradovi u Banatu predstavljaju kompleksne turistike vrednosti, a gradski turizam u njima je, pre svega, vezan za njihovu tranzitnu funkciju, za bogatstvo kulturno-istorijskim spomenicima, arhitekturu, muzeje i galerije, kao i za mogunosti razvoja manifestacionog turizma u okviru privrednih, kulturnih i sportskih priredbi. Vezan je, takoe, i za bogatstvo prirodnih turistikih vrednosti i brojnost izletita u okruenju ovih gradova, kao i za kvalitet usluga i smetajnih kapaciteta koji pruaju realne anse za dalji razvoj gradskog turizma u Banatu. Nastavak izgradnje modernih saobraajnica meu narodnog znaaja (Beograd-Vrac-Temivar, No-

Bogdanovi, ., et al., (1995): Optina Zrenjanin-geografska monografija. Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Institut za geografiju. Novi Sad. Bogdanovi, ., et al., (1996): Optina Kikinda-geografska monografija. Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Institut za geografiju. Novi Sad. Bugarski, D., et al., (1995): Optina Vrac-geografska monografija. Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Institut za geografiju. Novi Sad-Vrac. Jovii, D. (1997): Stanje i pravci razvoja gradskog turizma u Srbiji. Turizam 1/97, Turistiki proizvod-istraivanje, fizionomija, promocija. Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Institut za geografiju, Novi Sad, str. 82-85. Jovii, . (2002): Turizam Srbije. Turistika tampa, Beograd. Obradovi, D. (1996): Karakteristike razvoja turizma u optini Kikinda. Zbornik radova Naunog skupa sa meunarodnim ueem Turistiki potencijali Jugoslavije. Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Institut za geografiju, Novi Sad, str. 325-331. Obradovi, D. (1999): Karakteristike gradskog turizma u Srbiji. Drutveno-geografski procesi u SR Jugoslaviji i njihova aktuelizacija (nauna monografija). Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu i Institut za geografiju Filozofskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Beograd-Niki, str. 233-240. Stankovi, S. (1990): Turizam u Jugoslaviji. Turistika tampa, Beograd. Tomi, P., et al., (1996): Optina Panevo-geografska monografija. Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Institut za geografiju. Novi Sad.

77

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Vidi, Nada* Rezime

Najkompleksniji revitalizacija frukogorskih manastira odvijala se posle 1990. godine. Program revitalizacije manastira izvodio je Pokrajisnki zavod za zatitu spomenika kulture, na osnovu predhodno studiozno uraenih programa arhitektonske i umetnike revitalizacije, za svaki manastir pojedinano. Revitalizacija je obuhvatila: doziivanje manastirskih crkava, obnavljanje: krovne konstrukcije, konaka, ikonostasa, kreenje crkava, itd. Revitalizacija frukogorskih matastira, podstakla je i njihovu turistiku prezentaciju, sa naglaenom kulturnom i verskom funkcijom. Svi manastiri nemaju isti stepen turistike aktiviranosti, to zavisi i od drugih faktora turistikih kretanja. Ovaj rad, bie posveen korelaciji revitalizacije manastira i stepenu razvijenosti kulturnog i verskog turizma. Autor rada je uradio i istraivanje o ovim turistikim kretanjima.

Revitalizacija frukogorskih manastira u funkciji kulturnog i verskog turizma

d antropogenih turistikih vrednosti na Frukoj gori, manastiri imaju najveu: kulturno- istorijsku, spomeniku, turistiku vrednost. Do danas je ouvano 16 srednjovekovnih manastira, zbog kojih Fruka gora nosi naziv Srpski Atos. Najvei broj manastira je lociran u istonom delu Fruke gore i na junoj podgorini. Ovi manastiri imaju najatraktivniji turistiko- geografski poloaj, jer su u blizini meunarodnog istono-mediteranskog turistikog pravca, na panevropskim koridorima: E 10 i E 7- Dunavu-plavoj magistrali. Meutim, treba naglasiti, da dobra saobraajna povezanost frukogorskih manastira i to da je rastojanje od njene istone i zapadne take samo 78 km, tako turistiko-geografski poloaj drugih manastira ne treba smatrati nepovoljnim.

Abstract

Revitalisation of Fruska Gora Monastery in Function of Cultural and Religious Tourism Most complexed revitalization of Fruska gora monastery acured aftrer 1990. year. Prougramms of monastery revitalisation was performed by Provincial institution for protecting cultural monuments , on grounds of studious programms in archttect and arte revitalisation, for every monastery individualy. Revitalisation included construction of monastery churches restauration of : churches, roofs restauration, shelters, iconostasis. Revitalization of Fruska gora monastery , stimulated thers touristical presentation, with accent on their cultural and religious function. All monastery dont have same deegree in tourist activity, wich depends from other factors of tourist movements. These paper will be initiated to monastery revitalisation and degree for progress in cultural and religious tourism. Author of paper to made research, about this touristic movements.

Gradnja i razaranje frukogorskih manastira

U pitomom frukogorju manastiri su graeni, kao utoita srpskih despota i monaha iz dalekih nemanjikih zadubina i ktitora iz manastirske okoline. esto su dananje crkve i konaci sagraeni na temeljima, skromnijih graevina. Manastiri su bila sredita religijskog i duhovnog ivota. U manastirima su: prepisivani rukopisi, nastajala knjievna i istoriografska dela, sakupljane knjige i stvoren je znaajan biblioteki fond, sakupljane slike i nastajale nove. Manastirski ikonostasi predstavljaju remek dela srednjovekovnog slikarstva, koji bi bili jo bogatiji, da nisu uniteni. Ipak su sauvana dela: Uroa Predia u Grgetegu; Teodora Dimitrijevia Krauna u Novom Hopovu; Dimitrija Baevia u Jazku; Pavla Simia u Kuvedinu; Kuzmana Kolaria u Privinoj glavi, itd. Najvei procvat, veina manastira je doivela neposredno posle gradnje. Tako je na primer, u Kruedolu (1509 1514), najvei broj monaha 90 imao u 1670. godine. Najveu tragediju frukogrski manastiri su doiveli tokom Drugog svetskog rata. Tada su manastiri: spaljeni,opljkani i razrueni: Beenovo, Kuvedin, iatovac, Grgeteg, Rakovac, Novo Hopovo, kada su uniteni i ikonostasi, osim u Kuvedinu i Grgetegu. Drugi manasitiri su delimino oteene arhitekture, ali su opljakani . Pored razorenih crkava, konaka, iknostasa, uniteni su mnogi dragoceni rukopisi, galerije ikona, dragocen biblioteki fond, religijsko- obredni predmeti. Deo manastirskih riznica je sklonjen akcijom Komisije Muzeja za umetnost i obrt iz zagreba, pod rukovodstvom direktora Muzeja dr Vladimira Tkalnia. Posle rata, deo odnetih dragocenosti je vraen manastirima, a deo se uva u Muzeju SPC. Meutim, nastala duhovna teta je neprocenjiva i nedoknadiva.

javnosti o potrebi obnove i zatite kulturnog naslea frukogorskih manastira, pokrenuo je i Odbor za staranje o frukogorskim manastirima (Davidov, 1992). Najkompleksniji program revitalizacije frukogorskih manastira zapoeo je oko osamdesetetih godina, a najintezivnija je realizacija bila, od druge polovine devedesetih godina, prolog veka. Programe revitalizacije frukogorskih manastira izvodio je Pokrajinski zavod za za zatitu spomenika kulture. Pojedinani projekti arhitektonske i umetnike revitalizacije, izvedene su za svaki manastir pojedinano. Od 16 frukogorskih manastira, samo je manastir Beenovo ostao u ruevinama. Revitalizacija manstirskih konmpleksa je obuhvatila: doziivanje manastirskih crkva i konaka; obnavljanje krovne konstrukcije; kreenje crkava i konaka (tabela 1). Restauratorsko-konzervatorski radovi jo uvek su neophodni na svim manastirima, bez obzira na stepen njihove izvedene zatite. Zatita manastira, ove vrste, mora biti trajnog karaktera, ako elimo da sauvamo ovaj deo kulturne batine. U programu revitalizacije manastira, veliku ulogu su imali i danas imaju, monasi u manastirima.

Revitalizacija manastira u funkciji kulturnog i verskog turizma

Osnovni motivi obnavljanja frukogorskih manastira je uvanje manastirskog istorijskog i duhovnog naslea, kao civilizacisjki in. Turizam je jedina delatnost, koja najkompleksnije podstie i promovie kulturnu batinu i spomeniko naslee manastira i manastirskih riznica. Meutim, turizam na Frukoj gori, tek poslednjih godina, skromno ulazi u manastirske prostore. Posete manastirma imaju obeleje kulturnog i verskog turizma. Organizatori poseta manastirima su: - porodice, sa izgraenim turistikim navikama , - turistike agencije, - crkva i vernici. Autor ovog rada obiao je sve manastire: porodino, u organizaciji turistikih agencija i u organizaciji vernika. Tom prilikom su uraena istraivanja , tokom 2001. godine i 2002. godine. Tokom 2001. godine istarivanje je uraeno na uzorku od 94 ispitanika, a u 2002. godini, na uzorku od 550 ispitanika. Rezultati istraivawa su pokazali , da postoje iznijansirane, ali prtepoznatqive razlike izmeu kulturnog i verskog turizma.

Manastiri- stecite kulturnog turizma

Revitalizacija frukogorskih manastira

* mr Nada Vidi, Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnoloki razvoj, Novi Sad

Neposredno posle zavretka Drugog svetskog rata, formirana je Pokrajinska komisija za utvrivanje ratnih zloina okupatora i njihovih pomagaa, koja je obila sve manastire i sainila najdukomentovaniji do sada, Elaborat (1946) o oteenim svetinjama. Meutim, sveukupna revitalizacija frukogorskih manastira nije ni zapoeta. Bilo je pojedinanih pokuaja (Grgeteg, na primer 1950). Sveopte buenje

Revitalizacija frukogorskih manastira podstakla je i njihovu turistiku prezentaciju i afirmaciju kulturnog turizma, to je indukovalo : - Aktivniji odnos itelja u manastirima, - Zainteresovanost za prezentaciju kulturnog naslea manastirske batine. Uzrono- posledini odnos ovih promena, podsticajno deluje na turistiku prezentaciju i povratno na dalje obnavljanje i zatitu manastira . Posete manastirima, podstakle su aktivnost u samim manastirima. Naime, zaslugom monaha u manastirima su izvedeni znaajni investicioni radovi: u obnovi crkava, konaka, ureenju dvorita, izgradnji puteva do manastira, manastirske infrastrukture. Tako je upravo u toku izgradnja asfaltnog puta do man-

78

astira Petkovice, koju gradi vojska, a monasi manastira su i ovu investiciju inicirali i organizovali. Inicijatovom monaha obezbeen je promotivni manastirski materijal: monografije, razglednice, prospekti, obredno- religijski materijali . U svim posetama, monasi u manstirima upoznaju posetioce sa istorijom manastira, njegovoj istoriografiji, arhitektonskim odlikama crkve i konaka, detaljno se opisuju: ikonostas i manastirske ikone, zatim,o odlikama manastirskog ivota, o znaaju religije u duhovnom ivotu pojedinaca. Ovakvi duhovni susreti sa manastirima i manastirskim riznicama, ostavljaju snaan utisak na posetioce i ini se presudno utiu na porast broja poseta. Rezultati obavljenih istraivanja, pokazuju da posete manastirima, sa kulturnom funkcijom, imaju sledee odlike : - posete su najee jednodnevne, sa obilaskom tri manastira, koji su prostorno najblii, - motivi posete su upoznavanjem sa kulturnim nasleem ili obnavljanje postojeeg znanja, - posetioci su srednje dobi, sa preteno srednjokol skim obrazovanjem, - oko dve treine posetilaca, prvi put poseuje manastir, - veina posetilaca nema predznanje o nastanku manastira, njihovoj kulturnoj vrednosti znaaju, - posetioci kupuju, preteno, ilustrativni materijal: razglednice, prospekte, religijska obredna obeleja, - posetioci imaju znaajnu propagandnu ulogu, jer kod sledeih poseta, novi posetioci su u prijateljskim ili roakim vezama , - posetioci su, preteno iz Novog Sada i njegove okoline (Temerina, Kaa).

Tabela 1. Opis najznaajnijih radova na revitalizaciji frukogorskih manastira

Manastiri Beoin Beenovo V.Remeta Grgeteg ipa Jazak Kruedol Kuvedin N.Hopovo M.Remeta Petkovica Svetitelj/zatitnik posveen Vaznesenju Sv.Arh.Mihajlo i Gavrilo Vaznesenje Hristovo Sv.Nikola Sv.Nikola Silazk sv Duha Blagovetenje Bogorodice Sv. Sava Sv.Nikola Bogorodini pokrov Sv. Petka Datum slave 25.03/7.04 8/21 novembar Revitalizacija omalterisana/okreena crkva/stavljen olovno bakarni krov (prokinjava, a konake treba obnoviti) (1991 *) u ruevinama

zatiena detaljno-crkva/konaci/ikonostas-fragmenti-/krov 40dana/Uskr. post (1982) letnji 6/10 12. obnovljen detaljno: crkva, konaci/krov/graen zvonik/donatori (1998) crkva/fasada/olovno-bakarni krov/poploana keramikim ploicama (1988) okreena-bakarno-olovni krov na crkvi i konacima (istoni i severni deo) (1990) konaci-krov/ obnovljeno kube/crkvu treba obnoviti (1997/98) crkva/krov/kube/podne ploice konaci/ ne odgovarajui ikonostas/prilaz (oko 1980) crkva i kube-limeni krov/ konaci-biber crep (pukotine kod oltara) (1997) crkva/kube/nov zvonik/olovno-bakarni krov(1997) ikonostas na restauraciji-neophodno obnavljanje crkve-spolja i iznutra crkva/krov/okreena/deo krova konaka, a fasada konaka u loem stanju/ (1994) crkva/kube/olovno-bakarni krov/okreena, nov ikonostas -konake treba obnoviti (1990) crkva/zvonik, poploan krov/okreena (1997) brojnija i uestalija. Ove posete imaju kuturno i versko obeleje. Posete manastirima, imaju veoma oigledno obostrano pozitivno i podsticajno dejstvo, na dalje ouvanje kulturnog manastirskog naslea i sve aktivniji odnos monaha koji utiu na ouvanje, svega to je do sada obnovljeno, kao i na obogaivanje turistike ponude u manstirima. Bilo bi neophodno, pruiti pomo u osmiljavanju jo sadrajnijih programa poseta, zatim animirati jo vei broj turistike klijentele, to pretpostavlja i osmiljeniju turistiku propagandu, sa selektivnim pristupom, usmerenom ka specifinim zahtevima turistike klijentele, bili oni vernici ili ne.

50 danod Uskr.pos. crkva/krov (biber crep)-novi konaci-zvonik donatori (1992/98) 25.mart/7.04 14/27.01 6/19 12. 1/14 /10. 14/27/10. 13/16/6. 40.dan od 1/14/6. 8/21 12.

Privina Glava Sabor Sv Arhistragita Ravanica Rakovac iatovac Vaznesenje Hristovo Letnji Kuzman I Damjan Ro.Bogorodice

Revitalizacija manastira - motiv razvoja verskog turizma

Posete frukogorskim manastirima, pored kulturnog turizma, imaju sve vie obeleje verskog turizma. Revitalizacija frukogorskih manastira je to izuzetno podstakla i organizovawe ovih poseta je sve ee. Znaajno je naglasiti, to za verski turizam ima sve vei znaaj, da pored svih spomenikih vrednosti frukogorskih manastira, svaki manastir je posveen svetitelju - zatitniku, koji se obeleava odreenog datuma (tabela 1) . Za razvoj verskog turizma, ova injenica je dragocena, jer se tih datuma, pored svih drugih u godini, posebno obeleavaju, uz sve verske obrede. Posetioci- vernici, aktivno uestvuju u tome. Potpuno odlike verskog turizma imaju posete, koje organizuje crkva ili vernici. Povod organizovawa tih poseta je obilazak manastira kao pravoslavnih svetinja. Autor rada je prisutvovao verskom obredu, pri donoenju dela svetih motiju Svete Petke, iz grada Jaija u manastir Petkovicu, nad Svete Petke, 7. avgusta 2002. godine. Osvetavanju motiju Svete Petke, prisustvovalo je preko 500 vernika, koji su doputovali u autobusom, u organizaciji vernika. Manji deo verni-

* Godine poslednjih obimnijih radova ka, doputovao je u sopstvernoj organizaciji. Karakteristike verskog turizma, na Frukoj gori je: - da se razvija intenzivnije, tek poslednjih nekoliko godina , - da traju jedan dan ili nekoliko sati, kada se radi o odreenom verskom povodu, - da su posetioci vernici, najee stari, sa poznavanjem religijskog, a ne samo kulturnog znaenja manastira i poznavaoci su verskih obreda, - posetioci su preteno srednje dobi, zatim mlae osobe, brani paravi, - posetioci su preteno srednjeg obrazovanja, - zavisno od platene mogunosti, posetioci kupuju materijale posveene manastirima, religijsko- obredna obeleja i daju vie ili manje novane priloge manastirima, kao i druge vrste priloga (namirnice, neke predmete, koji imaju religijsku namenu, - veini posetilaca, ve vie puta poseuje manastir, - vernici posete maanstirima, doivljavaju preteno, kao religijski in, a ne kao iskljuivo , kulturni dogaaj.

Literatura

Zakljuak

Revitalizacija frukogorskih manastira, podstakla je posetu manastirima, koja je poslednjih godina sve

Davidov , D (1992): Frukogorski manastiri - apel za obnovu, Odbor za staranje o frukogorskim manastirima, Republiki zavod za zatititu spomenika kulture, Beograd Grupa autora (2002): Kulturna dobra u turistikoj ponudi Vojvodine, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Informacije Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, obrazovanje i nauku, 2000. godine

79

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Turistika privreda Tourism Industry

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Franji, Z.* Rezime

Turizam XXI stoljea suprotnost stresu, urbi, buci cijelom teretu urbane civilizacije. To je formula koja sadri posebnu mjeavinu kulture, avanturizma i naturalizma. Turizam je jedan od gospodarskih sektora koji definitivno ostvaruje najbri rast te donosi odreene beneficije na makro ekonomskoj razini. Marketinka koncepcija donosi temeljitu promjenu u segmentu usluga. Postalo je jasno da uslugu nije dovoljno osigurati i prodavati. Customer care ili briga za gosta pojanjava se sljedeom definicijom: Naa misija je da brzo razumijemo elje i potrebe naih klijenata i da integriramo u nae strategije i rjeenje briga za goste. Naa misija je ostvarena kada se demonstrira korist za tvrtku u pogledu bolje kvalitete usluge, nie trokove, breg rasta profita i nieg trenda gubitaka klijenata. Brigom za klijenta ostvarujemo dugoronu korist za tvrtku i stvaramo vjerne i zadovoljne klijente. Kljune rijei: turizam, trite, marketing, strategija, briga za gosta

Briga za gosta u segmentu turizma

vim lankom e se pokuati osvrnuti na novu dimenziju turizma kao uslune djelatnosti na poetku tisuljea. Primjena marketinkih alata u turizmu je ne samo trend nego i osnovna potreba kako bi se usluge to vie pribliile i prilagodile potencijalnom korisniku. Customer care alati poglavito slue za servis korisnika ali i za praenje njihovih navika, elja i potreba. Svaka pojedina akcija u kreiranju strategije zahtijeva briljivo planiranje te e glavna pozornost ovoga lanka biti fokusirana upravo na ovu problematiku.

Uloga marketinkih alata Customer care

Definiranje marketinke teorije nemogue je svesti na jednu reenicu ili jedno pojanjenje jer ona sama po sebi zahtjeva razliite aspekte sagledavanja. Literatura iz ovog podruja obuhvaa izniman broj tumaenja ali moemo se sa sigurnou osloniti na teoriju koja definira marketing kao poslovnu koncepciju koja naglaava orijentiranost k potroau. Koncepcija marketinga je sredinja toka trinog poslovanja poduzea ili ustanove u ijem je uem sreditu kupac, potroa, klijent (customer). Potroai su ti koji u krajnosti donose profit, te je pojava marketinke koncepcije bila samo slijed povijesnih i sociolokih injenica. Postalo je jasno da usluge nije dovoljno samo osigurati i prodavati. Potrebno je utvrditi da li postoji potreba za specifinim vrstama usluga, koje su njene konkurentske prednosti, koja je odgovarajua cijena za tu uslugu, te informirati sudionike na tritu i probuditi elje za koritenjem iste. Svi ovi postupci ostvaruju se u okviru marketinke strategije izlaska na trite u smislu pokazivanja brige za gosta i pruanja mu to vie koristi (customer-u). U tu svrhu marketing splet ini temeljnu pretpostavku svake strategije bilo da je rije o proizvodima i uslugama za krajnje trite ili poslovno trite (B/B) Tako se uvijek naglaavaju elementi marketing spleta: Proizvod (usluga) Cijena Promocija Plasman, na koje se dodaju osobito za uslune sustava izuzetno vani elementi; Zaposlenici Prostor Proces Progres. Ovim elementima se vodi briga o gostu, kupcu, potroau da bi se sa njima rijeio problem kupca i isporuila to vea korist, vrijednost kupcu. Customer care ili briga za gosta pojanjava se sljedeom definicijom: Naa misija je da brzo razumijemo elje i potrebe naih klijenata i da integriramo u nae strategije i rjeenja brige za kupca. Naa misija je ostvarena kada se demonstrira korist za tvrtku u pogledu bolje kvalitete usluge, niih trokova, breg rasta profita i nieg trenda gubitka klijenata: Brigom za klijenta ostvarujemo dugoronu korist za tvrtku i stvaramo vjerne i zadovoljne klijente3 Turistike usluge su specifine utoliko to se svake godine iznova potrebno boriti za gosta stvaranjem to atraktivnijih ponuda. Primjer koji e biti predstavljen4, upravo je rezultat uenja na pogrekama te formiranja plana akcija koje osiguravaju kontrolu i uspjeh poslovnog procesa. Osnovni problemi koji dovode do neuspjenosti turistikog poduzea su: problem upravljanja financijama, neiskustvo i nekompetentnost menadmenta u svezi

Abstract

Customer Care in Segment of Tourism XXI the Century tourism? Its the opposite side to the stress, the harry, the noise of urban civilization. Its a special and unique culture, adventureand nature tourism mixture formula. Tourism is the worlds largest growth industry with no signs of slowing down in the 21st century, which ensures benefits on macro-economic level. The marketing concept defines a thorough change in service segment. There is the need to position the service, regarding all the information we receive from market and potential clients. Understanding goal of customers care is easier trough the following definition: Our mission is to quickly understand our customers goals and to translate those goals into customer care strategies and solutions. Our mission is accomplished when we have demonstrated benefit to the organization in measurable terms, such as higher quality service, lower cost of operation, faster more profitable revenue growth and lower customer churn. Kew words: tourism, market, marketing, strategy, customer care

istraivanja trita, tj. kupaca, problemi vezani za ekonomske uvjete vanjskog okruenja, loe raunovodstvo i praenje statistikih podataka problemi u prodaji i neadekvatnom marketingu, zaposlenici, izbjegavanje konzultacija sa strunjacima. Takoe, se navode problemi vezani za loe istraivanje trita, tonije nedostatak ukljuivanja gostiju u razvojne projekte, ime se naglaava lo nain zadravanja i slaba briga za gosta. injenica koja se esto ponavlja u svim analizama neuspjeha je upravo vezana za neiskoritavanja informacija dobivenih od gostiju, a vezanih za njihove elje i potrebe. Povratne informacije od gostiju trebale bi biti temelj izgradnje marketinke strategije i definiranja poslovnih ciljeva. Svaki korak u poslovanju treba biti unaprijed isplaniran kako bi se izbjegla neugodna iznenaenja u tijeku trajanja sezone. Najvea greka u planiranju marketinke strategije i njenog prorauna odnosi se na izjednaavanje istog s promocijom. Ne eli se ovdje rei da je promocija nepotrebna, ali ona predstavlja samo finalnu toku u lancu svih drugih akcija koje moraju prethoditi kako bi promocija opravdala obeanje dano gostu. Slogani i slike u turistikim prospektima moraju odgovarati istini koju e gost zatei kada se jednom odlui na putovanje. Uspjeni turistiki operatori prepoznali su etiri podruja znanja vjetina i osobnih karakteristika zaposlenih u koje je integrirana briga za gosta, a potrebne su za proboj na tritu. Sljedea tablica daje pregled ovih podruja, a razrada e se dalje koncentrirati na poslovno planiranje i marketing te posebice customer care koji je i predmet ovog istraivanja.5 Vjetine potrebne za uspjeh u implementiranju turistike strategije POSLOVNO PLANIRANJE - generike vjetine poslovnog planiranja - upravljanje financijama - istraivanje - strpljivost kod zamrene birokracije MARKETING - generika marketinka pitanja - strateka marketinka pitanja - proizvod/usluga - cijena - distribucija - promocija OPERATIVNE VJETINE - poslovne vjetine - Customer care vjetine - Generike operativne vjetine OSOBNE KARAKTERISTIKE - generike osobne karakteristike - spremnost uenja i usvajanja novih znanja - poznavanje okruenja te spremnost prilagodbe

Poslovno planiranje

Razvoj niza kompetencija u poslovnom planiranju uspjene turistike strategije pokazao se kao neophodan u dananjim zahtjevnim trinim uvjetima. Dosadanje naelo prodavanja pogleda na krajolik davno je prevazien, pa se tako dolazi do gostiju kao savjetnika u razvoju novih usluga u okviru customer care alata koje treba odgovarajue planirati.

Generike vjetine poslovnog planiranja

* Dr. sc. Zoran Franji, Sveuilite u Rijeci, Fakultet Ekonomije i Turizma Dr.Mijo Mirkovi

Turistiki subjekti prepoznaju jednu uobiajenu greku novih sudionika na tritu a to je nepravilno identificiranje jasnih poslovnih ciljeva. Mnogi ulaze na trite sa nerealnim oekivanjima, naivno pretpostavljajui

83

da se povrat uloenog kapitala moe oekivati ve u prvoj godini poslovanja. Realnost je, da je potrebno niz godina etabliranja i uspjeha na tritu. Nakon dosega eljenih pozicija, jednako je teko zadrati ih u naletu novih konkurenata.

Upravljanje financijama

Rast prihoda ovisi o zadovoljstvu gostiju i o ponovljenim kupovinama proizvoda i usluga, to se poveava kada gost osjeti brigu za rjeavanjem njegovih potreba i elja. Nepoznavanje tijeka financija u poslovnom procesu dovodi do niza greaka u kasnijem formiranju cijena usluga kojima se pokazuje briga za gosta i njegove izdatke pri rjeavanju njegovih problema.

Istraivanje

Mnogi turistiki subjekti ulaze na trite bez spoznaja o svojoj stvarnoj konkurentnosti, tj. mogunosti da ponude tritu proizvod koji ih diferencira od drugih. Mogunost diferenciranja se poveava ukljuivanjem gosta u svoj razvojni tim. U suprotnom prave se greka da se nudi proizvod za koji ponua smatra da je dobar ne znajui postoji li stvarni interes za takvu vrstu proizvoda. Identificirane su etiri kljune odlike stratekog pristupa marketingu u turizma:6 definiranje trita na kojima e se natjecati, te definiranje onih trita koja e se izbjegavati, definiranje razine ulaganja potrebnih za ostvarenje razliitih ciljeva, definiranje funkcionalnih strategija cjelokupnog poslovanja, fokusiranje na prirodne resurse ali podjednako i na poslovne vjetine.

Marketing

Marketing splet

Pravilno definiranje i pozicioniranje proizvoda i usluga predstavlja osnovu kreiranja trinog nastupa. Osnovna pitanja su: Kako definirati proizvod (uslugu), kategorija proizvoda, mogunost diversifikacije proizvoda, konkurentnost proizvoda, zanimanje za proizvod? Kako uspjeno definirati cijenu prema pozicioniranju usluge (value for money)? Kako distribuirati uslugu, prodaja aranmana preko posrednika ili izravna prodaja? Kako, gdje i kome promovirati uslugu s obzirom na gore definirane elemente? Tko e brinuti o izvoenju usluge? Gdje i u kakvom ambijentu e se usluivati? Kako optimalno procesirati usluivanje? Kako ostvariti stalni progres u svezi svih sedam prethodnih pitanja? Pravilna koordinacija elemenata marketing spleta u strategiji izlaska na trite zahtijeva detaljnu analizu i istraivanje ali rezultira uspjehom i visokom konkurentnou.

Strateka marketinka pitanja

Kada su u pitanju usluge, onda su od strateke vanosti odgovori na posljednja etiri pitanja koja su zbog nematerijalnosti usluga nezaobilazna ako se eli izvrsno brinuti za svog gosta.

Operativne vjetine

U okviru Operativnih vjetina treba se koncentrirati na predloene Customer Care vjetine.

Customer Care vjetine

Turizam se prije svega bavi ljudima i ljudskim potrebama. Svi etablirani operatori suglasni su da, kada je

rije o brizi za gosta, ovaj alat igra presudnu ulogu. Ispunjavanje onog to gost oekuje je kljuni element u uspjenom bavljenju turizmom. Ova tvrdnja se najbolje reflektira u sljedeem stavu:7 Najbolje je smanjiti obeanja i premaiti oe kivanja gosta. U vjetine brige za gosta ubraja se: Komunikacijske vjetine (osobni kontakti, besplatni info telefoni, Internet pristup, interna televizija), Sofisticirane baze podataka o gostima, Istraivanje zadovoljstva gostiju, Stalne promotivne aktivnosti, Povremene promotivne aktivnosti Individualno koncipirane promotivne aktivnosti. Ako se primjene ove vjetine na hotelskougostiteljsko poduzee, razrada vjetina izgleda ovako: Komunikacijske vjetine obuhvaaju kako osobne karakteristike zaposlenika tako i opu otvorenost poduzea ka tritu. Svaki zaposlenik u direktnom kontaktu s gostima, osim vjetina karakteristinih za njegovo radno mjesto, trebao bi proi obuku komuniciranja s gostima na nain da njima stvori ugoaj vrijednosti i brige za njih. Djelatniku se na taj nain izravno olakava obavljanje posla te selektiraju informacije koje on treba dati gostu ili ih uputiti na pravo mjesto za rjeavanje upita. Iznimno je vano stimulirati zaposlenike jer izravno o njima ovisi opi dojam te kvaliteta usluge. Briga o zaposlenicima ukljuuje redoviti trening kao dio internog marketinga, svakodnevne razgovore i kvalitetnu komunikaciju s pretpostavljenima, te nagraivanje. Gostu mora biti omoguena pravodobna informacija te odgovor na upit 24 sata dnevno. Takav pristup realizira se kroz mogunost poziva na besplatni info telefon (o800 brojevi su postali realnost i potreba i u segmentu turizma), mogunost informiranja i direktnih rezervacija na pravodobno auriranim Internet stranicama. Prigovori gostiju mogu biti alat koji moemo okrenuti u svoju korist. Ovoj tvrdnji u prilog ide izjava lana uprave velike turistike organizacije:8 pritube pridonose uspjehu poslovanja. Omoguite svojim klijentima da podnose pritube na jednostavan i dostupan nain. Kada je ukazano na problem, lake ga je pravovremeno rijeiti. U tom sluaju, dojam gosta je u konanici pozitivan bez obzira na prijanju albu. Sustav za pritube koji funkcionira jedan je od najboljih naina zadravanja gostiju te stvaranje pozitivnog imida poduzea. Baze podataka neophodan su izvor informacija o ponaanju, navikama i eljama gostiju. Osnovne podatke o gostima moe se dobiti iz rezervacija, a dodatno popunjavanje baze podataka vri se kroz upitnike koje gosti dobrovoljno ispunjavaju tijekom boravka ili im se alju na kunu adresu nakon boravka u hotelu, to predstavlja i znak panje za gosta. Istraivanje zadovoljstva gostiju moe se provoditi, kao to je ve napomenuto, putem upitnika ali i putem posebnih akcija koncipiranih kao nagradne igre. Jedan od naina su ciljani kratki intervjui pri kontaktu sa zaposlenicima. Potrebno je naglasiti da je ovakve akcije potrebno provoditi kontinuirano kako bi se pravodobno moglo reagirati na sve promjene u ponaanju i eljama gostiju. Promotivne aktivnosti moemo podijeliti na stalne i povremene. Stalne se odnose na slanje novih sezonskih programa svim gostima na mailing listi baze podataka. Povremene aktivnosti upuene su posebnim segmentima gostiju i pruaju posebne pogodnosti i ponude.

Individualne promotivne aktivnosti upuene su svim gostima sa mailing liste te je osobit naglasak na stalne goste kojima se estitaju prigodne obljetnice (roendani, godinjice braka), te im se takoer upuuju zahvale za boravak (za drugu godinu boravka na vie poklanjaju im se posebni popusti itd.). Sve navedene aktivnosti zajedno ine moan marketinki alat koji podie razinu usluge a istovremeno omoguava tone i pravovremene informacije potrebne za kreiranje uspjene marketing strategije. Sustav brige za gosta takoer omoguava uspjeno otkrivanje potencijalnih problema i njihovo pravovremeno uklanjanje a pritom ne zahtijeva velika ulaganja. Na kraju je potrebno naglasiti da je briga za gosta postala neophodan alat bez kojeg se ne moe osigurati stalna konkurentnost i uspjeh na sve zahtjevnijem turistikom tritu.

Zakljuak

Turizam je danas postao jedan od vodeih sektora svjetskog gospodarstva koji se konstantno razvija i dalje diversificira donosei sa sobom benefite na makro razini gospodarstva jedne zemlje. Turistiko trite sve je zahtjevnije te je njegova segmentacija sloeno strukturirana. Stvaranje ponude za turistiko trite je postao poslovni proces koji zahtjeva poznavanje niza vjetina. Primjena marketinkih alata u turizmu neophodna je za kreiranje uspjene strategije koja garantira dugorono ostvarivanje profita i konkurentnost na tritu. Briga za gosta ukljuuje niz aktivnosti koje imaju za cilj podii razinu usluge, zadovoljiti gosta, ali i dobiti povratnu informaciju o njihovim eljama i potrebama kako bi se pri kreiranju ponude upravo odgovorilo njihovim zahtjevima. Poslovanje u turizmu postalo je dvosmjerni proces gdje komunikacija s gostom osigurava dugorono kvalitetnu uslugu, a samim tim i konkurentnu ponudu i uspjeh na tritu.

Literatura

Aaker, D. (1995), Strategic Marketing Management, 4 edition, Wiley, Brisbane Customer Service Bulletin,Vol.2.no.50. 1999. Information Australia Marketing News, American Marketing Association Bord of Directors, www.sellorg Reynolds, Savage,Williams,(1994), Tourism, Practical guide to success, Tomas Nelson, Melbourne TIA Travel Industry Association of America, Journal, www.tia.org UT, struna revija za turizam, broj 5-6, 1999. World Tourism Organization Homepage 1999. TIA Travel Industry Association of America Journal,www.tia.org 2 Zakljuci sa meunarodnog skupa Innovation, The Motor for developing Tourism and leisure, Barcelona, veljaa, 1999 3 Marketing News, by the American Marketing Association Bord of Directors.www.sell.org 4 prilagoen primjer iz knjige: Reynolds, Savage, Williams (1994) Tourism, Practical guide to success, Tomas Nelson, Melbourne 5 Reynolds, Savage, Williams, (1994): Tourism, Practical guide to success, Tomas Nelson, Melbourne 6 Aaker,D. (1995) Strategic Marketing Management, 4 edition, Wiley, Brisbane. 7 Customer Service Bulletin, Vol.2.no.50, 1999. Information Australia 8 Graeme Alford, Customer Service Bulletin,Vol.2. no.51. 1999. Information Australia.
1

Napomene

84

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Mari, R.* Rezime

Razvojem inostranog turistikog prometa i realizacijom devizne potronje preko turistike privrede se ostvaruje efikasan tzv. nevidljivi izvoz brojnih roba i usluga. Zato je u najnovijoj Strategiji razvoja turistike privrede Srbije prioritet dat obimnijem i kvalitetnijem razvoju inostranog turistikog prometa i ostvarenju to veih deviznih prihoda, odnosno veoj izvoznoj orijentaciji ovog privrednog sektora. U vezi sa kljunim razvojnim opredelenjem, jedan od najvanijih zadataka transformacionih procesa, koji se u poslednje vreme intenziviraju u domenu turistike privrede Srbije, sadran je u uspostavljanju to vieg nivoa trine prilagodljivosti i konkurentnosti turistikog proizvoda. Uspenost ostvarivanja ovog cilja vezana je za ovladavanje brojnim faktorima izvozne konkurentnosti koji deluju kako na receptivnim, tako i na emitivnim tritima. U ovom radu e panja dominantno biti usmerena na analizu kljunih faktora za koje se smatra da mogu znaajno uticati na bolju trinost, snaniju izvoznu konkurentnost i veu profitabilnost turistike privrede Srbije. Kljune rei: turizam, faktori, izvoz, trite, konkurentnost.

Faktori izvozne konkurentnosti turistike privrede Srbije

konkurentnosti na turistikom tritu se moe govoriti sa etiri osnovna aspekta: (1) meunarodnog, koji obuhvata konkurenciju nacionalnih turistikih proizvoda i njihovih segmenata na inostranom tritu; (2) domaeg, koji se odnosi na konkurenciju u okvirima nacionalnih trita; (3) makroaspekta, koji obuhvata konkurentnost ukupnog turistikog proizvoda jedne zemlje; (4) mikroaspekta, koji se bavi konkurentnou proizvoda i usluga ugostiteljsko-turistikih preduzea. U ovom radu e biti zastupljeni meunarodni i makroaspekt, sa osnovnom namerom da se naelno analiziraju najvaniji faktori konkurentnosti i to jasnije ukae na potrebne uslove koji bi turistikoj privredi Srbije mogli obezbediti ostvarivu konkurentnost na inostranom tritu.

turistikih centara u okviru kojih se formira ista ili slina ponuda, vodi razvijanju konkurentnosti na domaem tritu, pa i njenom snaenju u meunarodnim okvirima (konkurentnost izmeu vie banjskih, planinskih i jezerskih centara, lovita, hotelskih preduzea i dr.).

Vaniji faktori meunarodne konkurentnosti turistike privrede

Na meunarodnom tritu deluje veliki broj faktora koji odreuju nivo konkurentnosti svakog ponuaa turistikih usluga. Svi oni se mogu podeliti u dve osnovne grupe: cenovni (cene) i necenovni faktori konkurentnosti. Za razliku od cenovne konkurentnosti, koja se moe lake ostvariti prostim usklaivanjem cena turistikih usluga, necenovna konkurentnost se ostvaruje znatno tee. Iz tog razloga e ovde vie govora biti o necenovnim faktorima, meu kojima se posebno istiu: kvalitet, standardizacija, inovacije i tehnologija (1) Kvalitet. Pojam kvaliteta bilo kojih proizvoda i usluga, pa i turistikih, predstavlja dosta fluidnu kategoriju. Na to ukazuje i mnotvo definicija kvaliteta, od kojih emo navesti one za koje smatramo da u potpunosti mogu biti prihvaene i kao definicije kvaliteta u turizmu: kvalitet je skup osobina ili karakteristika proizvoda koje obezbeuju postavljene zahteve, kvalitet ini pogodnost za upotrebu, kvalitet je obeleje proizvoda koje je usmereno na sadanje ili budue potrebe potroaa, kvalitet ini saglasnost proizvoda sa zahtevima kupca itd. Zajedniko za sve navedene definicije je da se u fokusu nalazi korisnik, odnosno kupac proizvoda i usluga. Meutim, kada se govori o turistikom sektoru potrebno je istai i kvalitet prostora, koji sve vie dobija na znaaju u odreivanju ukupnog kvaliteta turistikih usluga. Konkurentska uloga kvaliteta permanentno jaa zahvaljujui stalnom poveanju broja tzv. zelenih potroaa i pristalica ekoturizma, kao i preduzimanju niza mera u cilju njegovog unapreenja. U turistiki razvijenim zemljama uvedena je stalna kontrola ukupnog kvaliteta turistikih usluga (total quality control) i sistem integralnog upravljanja kvalitetom (total quality management). Neke zemlje su uvele i specijalne nagrade za visoka dostignua u oblasti kvaliteta, tako da na taj nain stimuliu napredak kvaliteta i u turistikom sektoru. (2) Standardizacija. Ovaj pojam obuhvata kako proces proizvodnje i sve proizvode, tako i sve vrste usluga, meu kojima se nalaze i turistike usluge. Prema uputsvu Saveznog zavoda za standardizaciju pod ovim pojmom se podrazumeva postupak utvrivanja, odnosno uvoenje jednoobraznih i trajnih reenja, odreivanja i propisivanja konstantnih karakteristika proizvoda, materijala i operacija u odreenom periodu vremena. Glavni ciljevi standardizacije (ISO i drugih meunarodnih standarda) su: (a) ouvanje i poboljanje zdravlja i bezbednosti ljudi, zatita ivotne sredine i smanjenje trokova u procesu korienja proizvoda; (b) poboljanje kvaliteta i pouzdanosti proizvoda i usluga; (c) poveanje kompatibilnosti prozivoda i usluga; (d) unapreenje trgovine proizvodima i uslugama, posebno meunarodne (Kovaevi, 2002). Standardizacija predstavlja veoma vaan faktor konkurentnosti na svetskom tritu, posebno na tritima visokorazvijenih zemalja na koja je ve danas veoma teko plasirati odreene proizvode i usluge ukoliko oni nemaju utvreni znak kvaliteta (Keymark). Stalno raste broj zemalja koje su lanice ISO (oko 150), naroito iz grupacije zemalja u tranziciji

Pojam i osnovne determinante konkurentnosti na meunarodnom turistikom tritu

Abstract

Export Competitiveness Factors of Serbian Tourist Economy The effective so called invisible export of services and goods is realized by development of foreign tourist arrivals and departures and foriegn expenditures through tourist economy. In New development strategy of tourist economy in Serbia the priority is given to higher and more qualitative development of foreign tourist arrivals and departures and to realization of better foriegn incomes, that is Serbian export orientation. Reffering to the initial development orientation, one of the most important tasks of transformation processes (which are lately intensified in domein of Serbian tourist economy) is establishment of high level of market adjustment and competitiveness of tourist product. The successful achivement of this goal is related to overcoming the number of export competitiveness factors which affect both receptive and emitive markets. Therefore, this paper focuses the key factors which could inevitably affect the better marker segment, better export competitiveness and higher profitability of Serbian tourist economy. Key words: tourism, factors, export, market, competitiveness.

* dr Rajko Mari, vii nauni saradnik, Institut ekonomskih nauka, Zmaj Jovina 12, Beograd

Bez obzira o kom je tritu re, pojam meunarodne konkurentnosti predstavlja veoma kompleksnu i multidisciplinarnu kategoriju. Iz tih razloga ni do danas se nije iskristalisala opteprihvaena definicija, mada ih ima mnogo. Ovde emo navesti jednu od njih za koju smatramo da je prihvatljiva za definisanje konkurentnosti na turistikom tritu, po kojoj se ona odreuje kao sposobnost zemlje da proizvede, distribuira i servisira dobra u meunarodnim okvirima u konkurenciji sa dobrima i uslugama iz drugih zemalja, ali na nain koji obezbeuje rast ivotnog standarda (Scott, Lodge, 1985). U ekonomskoj teoriji se izdvajaju etiri osnovne determinante konkurentnosti privrednih sektora, koje predstavljaju kompleksan sistem i imaju izraena meuuticajna dejstva. (1) Faktori proizvodnje (formiranja i pruanja turistikih usluga). Ovi faktori su karakteristini za svaku zemlju i bitno utiu na konkurentnost njenog nacionalnog turistikog proizvoda. Oni ine heterogen skup kategorija i dele se u dve grupe: (a) osnovni faktori - prirodni i stvoreni turistiki resursi u najirem obuhvatu, lokacija turistikih prostora, nekvalifikovana i polukvalifikovana radna snaga i dr.; (b) vii faktori - visokoobrazovana radna snaga, znanje, moderni komunikacioni sistemi, savremena tehnologija, istraivako-razvojne institucije i dr. Za vie faktore se smatra da e u budunosti imati vei znaaj u ostvarivanju konkurentnosti nego to e to biti sluaj sa osnovnim faktorima. (2) Kvalitet domae tranje. Brojni su autori koji smatraju da kvalitet domae tranje predstavlja drugu bitnu determinantu trine konkurentnosti. Naime, ako je domaa turistika tranja sofisticirana i ako ima vee zahteve onda i zadovoljenje njenih potreba zahteva vie standarde kvaliteta usluga. Time ova tranja stimulativno deluje na poveanje inovativnosti, standardizovanosti i ukupnog kvaliteta usluga, to direktno utie na rast njihove konkurentnosti na inostranom tritu. (3) Nivo razvijenosti i meunarodne konkurentnosti turizmu komplementarnih sektora. U formiranju integralnog nacionalnog turistikog proizvoda direktno ili indirektno uestvuje veliki broj privrednih i neprivrednih sektora.Time, dostignuti nivo njihove razvijenosti i trine konkurentnosti se bitno reflektuje i kroz kvalitet i konkurentnost turistikih usluga. U tom pogledu, posebno se istie poljoprivreda jer kvalitet hrane ima veoma znaajnu ulogu. (4) Nivo konkurentnosti selektivnih turistikih proizvoda na domaem tritu. Postojanje vie

85

i razvoju koje su najvie konkurentne naoj turistikoj privredi. (3) Inovacije. Dinaminim promenama u zahtevima tranje moe se uspeno odgovoriti samo stalnim promenama u strukturi i kvalitetu turistikih usluga. Iz tih razloga se inovacije svrstavaju meu najznaajnije necenovne faktore konkurentnosti na inostranom turistikom tritu. U irem smislu, inovacije predstavljaju proces koga ine: (a) invencije - pronalaenje ideja i naina za poboljanje postojeih i kreiranje novih usluga; (b) inovacije - istraivanje, otkrivanje i uvoenje novih usluga koje znae i novu tranju; (c) imitacije preuzimanje ili kopiranje postojeih turistikih atrakcija i usluga. Snaga dejstva ovog faktora je odreena strunou i znanjem kadrova - menadera. (4) Tehnologija. S obzirom na nain formiranja turistikih proizvoda i pruanja turistikih usluga, pri emu je dosta zastupljen ivi ljudski rad, esto se smatra da tehnologija nema bitniji uticaj na njihovu trinu konkurentnost. To je, meutim, pogreno shvatanje zato to nove tehnologije bitno doprinose poboljanju kvaliteta svih vrsta ugostiteljskoturistikih usluga, brem uvoenju standardizacije, veoj inovativnosti, snienju trokova poslovanja, smanjenju broja zaposlenih i koliine rada. Sve ovo direktno utie na snienje cena usluga, odnosno na njihovu veu cenovnu konkurentnost. Pored pomenutih, na inostranom turistikom tritu, sa vie ili manje izraenim uticajem, deluje itav niz drugih necenovnih faktora konkurentnosti. Naveemo samo neke vanije: dizajn turistikog proizvoda, ugled zemlje u poslovnom svetu, kvalitet obrazovanja kadrova, kreditiranje stranih kupaca usluga, postojanje turistikog imida zemlje, struktura usluga, kvalitet propagande, prisustvo poznatijih hotelskih lanaca, prodaja preko afirmisanih stranih turoperatora, angaovanje stranih menadera, kvalitet agenata u inostranstvu, kvalitet nastupa na meunarodnim sajmovima i dr.

Vaniji uslovi za dostizanje ostvarive konkurentnosti turistike privrede Srbije

Pred turistikom privredom Srbije se nalaze brojni i sloeni razvojni problemi, koji se moraju bre reavati u cilju dostizanja zadovoljavajueg nivoa konkurentnosti na inostranom tritu. U tom pogledu, neophodno je obezbediti niz kvalitativnih i kvantitativnih uslova u razliitim oblastima: (1) u saobraajnoj dostupnosti i infrastrukturnoj opremljenosti turistikih prostora izgraditi kvalitetne eksterne i interne saobraajnice koje tangiraju i presecaju turistike zone u kojima se moe formirati kvalitetan i na inostranom tritu konkurentan proizvod, obezbediti kvalitetnu komunalnu infrastrukturu, uspostaviti brze i kvalitetne PTT veze i mobilnu telefoniju; (2) u zatiti i organizaciji turistikih prostora - efikasno zatititi prirodne, urbane i ruralne turistike prostore i izraditi planove i programe njihovog ureenja i razvoja, uz punu sinhronizaciju zatitnih i razvojnih ciljeva; (3) u razvoju i inovaciji turistikog proizvoda - rekonstruisati i modernizovati postojee smetajne kapacitete, izgraditi nove kapacitete saglasne dominantnim zahtevima tranje, razvijati diverzifikovane proizvode na bazi resursnih specifinosti naeg prostora i tranje sa ciljanih segmenata inostranog trita, aktivirati nove turistike prostore sa modernim proizvodima, definisati turistiki imid Srbije koji bi bio saglasan specifinostima u odnosu na sline balkanske i druge konkurentne destinacije, dosledno primenjivati meunarodne standarde kvaliteta, uvesti ekocentrini menadment koji u prvi plan stavlja ekoloke performanse turistikih prostora i proizvoda; (4) u tehnologiji poslovanja i pruanja usluga - instalirati savremenu tehnologiju u poslovanje (elektronsko i internet komuniciranje i dr.), uvesti savremenu tehnologiju u proces formiranja i pruanja usluga; (5) u investiranju u razvoj turistikog sektora - ubrzati proces

privatizacije, vie ukljuiti inostrani investicioni kapital, angaovati referentne meunarodne hotelske lance; (6) u obezbeenju strunih kadrova - transformisati obrazovni sistem, poveati broj strunih menadera, angaovati inostrane eksperte, edukovati postojei kadar; (7) u vladinoj politici konkurentnosti - obezbediti povoljne uslove za sve potencijalne investitore (naroito inostrane), obezbediti visok nivo turistike otvorenosti zemlje, stvoriti povoljan politiki i bezbednosni milje, garantovati sigurnost boravka stranih turista; (8) u marketingu i prodaji turistikog proizvoda - maksimalno primenjivati ekoloki marketing (eko-prostor, eko-proizvodi, eko-usluge), vie koristiti savremene metode promocije i propagande (meunarodni sajmovi i berze, vizuelna tehnika, internet, kvalitetni katalozi i dr.). Imajui u vidu brojne probleme i nedostatke, koji turistiki proizvod Srbije ine nedovoljno konkurentnim na inostranom tritu, moglo bi se navesti jo mnogo toga to bi trebalo otkloniti ili stvoriti. Ovde se elelo ukazati samo na ono najbitnije.

Literatura

1. Kovaevi, M., (1973): Faktori konkurentnosti jugoslovenskog izvoza, IEN i Ekonomika, Beograd. 2. Kovaevi, M., (2002): Meunarodna trgovina, Ekonomski fakultet, Beograd. 3. Wood, M., E., (2002): Ecotourism - Principles, Practices and Policies for Sustainability, Copyright UNEP 2002. 4. Scott, B., Lodge, G., (1985): US Competitiveness in the World Economy, Harward Business School. 5. Mari, R., (2001): Razvojem inostranog turizma do lakeg i obimnijeg izvoza, Ekonomski anali (vanredan broj), Ekonomski fakultet, Beograd. 6. Mari, R., (2002): Mogunosti i mere za poveanje deviznog priliva od turizma, Ekonomski anali, Ekonomski fakultet, Beograd.

86

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Milenkovi, S.* Rezime

Rad izaziva razmiljanja o uticaju destinacije kao jednog od vanih, a ne odreujuih faktora razvoja turizma. U savremenim uslovima, turistike grupe potroaa mnogostruko vrednuju destinaciju, tako da ona postaje osnov dinamike filozofije postmodernog turizma u svim svetskim prostornim celinama, razliitim ekonomskim pozicijama i etnosocijalnim karakteristikama. Destinacija je pokreta privrednog razvoja u nedovrenom slaganju vremena i prostora turistikih potreba. Zato privredni razvoj turistiku destinaciju mora da oblikuje da bi ona bila optimalno jedinstvo lokalnog stanovnitva, dravnih interesa i stalno promenljivim potrebama turista. Kljune rei: destinacija, privredni razvoj, uspenost.

Osnovne karakteristike turistike destinacije i njihov uticaj na privredni razvoj

ko je turizam u razvojno-genetskom i regionalno-uporednom smislu obuhvatio itav svet uvek je baza njegovog razvoja bila destinacija, tj. ureeno i ekonomski prilagodljivo odredite turistikih kretanja. U poetnim etapama razvoja turizma destinacija je bila vezana za specifine potrebe pojedinih grupa ljudi sa verskim, socijalnim, demografskim, ekonomskim i politikim karakteristikama. Kada je turistika aktivnost dobila masovno obeleje, destinacija je postala deo dinamikog i izraeno heterogenog sistema zadovoljenja viestrukih zahteva turista. Tada ona prestaje da bude samo prirodni ili antropogeni deo, i postaje sastavni element prateih, odnosno dopunskih inilaca turistike tranje. Zajedno sa dinamikom rasta infra i suprastrukture, kategorisanih objekata za smetaj i ishranu i delova vanpasionske potronje, ona stalno podlee jedinstvenim promenama segmentacije turistikog trita i izmenama kvaliteta turistike ponude. Da bi se destinacija shvatila kao ekonomsko-socijalno-ekoloki resurs mora da zadovolji sledee pretpostavke: - da je destinacija centralna taka turistike aktivnosti koja usklauje proces razvoja koji iz nje proistie; - uvaavanje uloge planiranja, tj. odravanje i poveanje vrednosti destinacija i znaaj definisanih vodeih i dopunskih kapaciteta; - omoguavanje da se identifikuju pojedinane karakteristike i komponente od kojih se sastoji turizam i ustanovljavanje doprinosa ukupnog destinacijskog uinka; i - utvrivanje mogunosti za odrivi turizam i strategija kojima to moe da se postigne. U mnogim delovima sveta razliite destinacije postaju pokreta razvoja turizma. U nerazvijenim zemljama to su specifini ruralni prostori, bioloke celine i parkovi prirode, rezervati retkih ivotinja i tradicionalna naselja domorodakih etnikih grupa. To znai da su one na izvoru i predstavljaju osnove odrivog turizma, a u razvijenim zemljama obuhvataju nove psihocentrine izazove savremenog oveka. U prvom sluaju destinacija je pokreta, a u drugom samo dopuna buduih trendova razvoja turizma.

Abstract

The Principal Characteristics of the Touristics Destination and its Influence on the Economic Growth The work contests constdering about the destinations influence as the one of the important, but not the band factors of the tourism develop. In the modern conditions, the touristic groups of consumers manifoldly evaluate the destination, so that it becomes the fundament of the dinamic philosophy, postmodern tourism in the all worlds teric complex, the different economic positions and etnosocial characteristics. The destination is the artificer the economic develop in the sketchy correspondence times and spaces of the touristics necessaries. Thats the reason why the economic develop must to shape the touristis destination so it can be the optimal unity of the local population, the states behalf and the touristics necessaries which are metabolized very often. Key words: destination, economic, develop, efficiency.

Turistika destinacija i privredni razvoj

* Prof. dr Svetislav Milenkovi, Ekonomski fakultet Kragujevac

Turistika ponuda je sloen model u celom svetu zato to je rasporeena u razliitim ivotnim sredinama i u razliitim drutvenim i ekonomskim sistemima. Turistika ponuda se takoe neprekidno iri na sve veu udaljenost i na nove, neistraene predele. Destinaciju posmatramo kao centralnu taku realizacije usluga odreenih potrebama turista. Turistike destinacije, iako geografski dislocirane, predstavljaju dobar osnov za prouavanje turistikih aktivnosti, njihovog znaaja i uticaja. Destinacija predstavlja trei element Laiperovog sistema turizma, ali u mnogim pogledima najvanije je to to destinacija, njen imid, privlaenje turista, motivie posete i stoga pokree itav turistiki sistem. Destinacija je zato najvaniji i najuzbudljiviji deo turistikih deavanja bez obzira gde je turistika privreda locirana, a to znai da mora da postoje prirodne i antropogene atraktivnosti koje izazivaju panju turista. Sa rastom tranje najezda sve veeg broja posetilaca moe da obezvredi destinaciju pa ih zato prof. Krippendorf s pravom naziva deraima prostora. S druge strane, ti posetioci mogu da unaprede destinac-

iju, zato to koriste neproduktivna zemljita, koja nisu pogodna za druge privredne grane. Najbolji pokazatelj prostorne vrednosti destinacije je u odnosu broja turista, ostvarenog dohotka i iskorienih povrina za njen razvoj. Tako, destinacija razvijenog turistikog tipa koristi od 1500 do 2000 ha, meovitog tipa od 1000 do 1500 ha, i zbijenog tipa od 500 do 1000 ha. Te destinacije posmatrane u uem smislu odgovaraju precizno utvrenim turistikim mestima, a u irem smislu zajedno sa gravitaciono-turistikim zonama, povrine se odnose na kvadratne kilometre. Najvei nedostatak destinacija u irem smislu, sa aspekta prostorne valorizacije je u vajcarskim Alpima, gde nedostaje oko 12000 km2 turistikog prostora. Destinacija kao pokretaka snaga razvoja turizma odraava svetski opte prihvatljive karakteristike, i to: 1) destinacije su spojevi, odnosno vrsta kombinacija mnogobrojnih elemenata, koji zajedniki ine dinamiki sistem turistike ponude; 2) destinacije su kulturno-istorijske vrednosti sa osobinom procene svih sastavnih delova u taksonomskom sistemu vrednosti; 3) destinacije su prostorna, ekonomska i politika neodvojivost, to znai da se turistiki proizvod na njoj stvara, ali i realizuje. Zbog toga ona je meusektorski odnos svih stvaralaca turistikog proizvoda i multiplikativni pokazatelj njegove prodaje; i 4) destinacija je takva kategorija koja ima vienamenski karakter tj. ona je realizator turistike aktivnosti ali i svih drugih ekonomski isplativih delatnosti. U savremenoj svetskoj literaturi destinacija se posmatra kao integralni turistiki resurs gde su sve komponente povezane jedna s drugom i samostalno nijedna ne moe da funkcionie. Te komponente se odnose na: - jedinstvo prirodnih i antropogenih atraktivnosti i u zavisnosti od toga da li su zatiena svetska batina ili ne, donose turizmu monopolsku ili kvazimonopolsku rentu. Egipatske piramide kao jedinstvena celina dela Sahare uvek ostvaruju monopolsku rentu a dopunski delovi doline Nila, Sueckog kanala i Aleksandrijskog kompleksa su stvaraoci kvazi-monopolske rente. Te atraktivnosti u Srbiji mogu samo integralno da stvore monopolsku rentu kao to su Vrnjaka Banja i njena gravitaciona zona srednjovekovnih manastira, avolja Varo i kompleks banja oko nje, Lepenski vir i reka Dunav, itd. Samo vrednujui prirodne, antropogene i etnoprofesionalne vrednosti Srbije, turizam moe da postane na srednji rok faktor odrivog razvoja, a na dugi rok inilac ukupnog privrednog rasta i razvoja; - udobnost, odnosno raspoloivi kapaciteti za smetaj i ishranu turista, u savremenom turizmu imaju zadatak da im obezbede iste ili mnogo bolje uslove boravka i odmora od onih koje imaju kod svojih kua; - jedan od najvanijih faktora dostupnosti i propulzivnosti turistike destinacije jesu komunikacije i turistika infra i suprastruktura. Ti elementi skrauju vreme provedeno od mesta turistike tranje do mesta turistike ponude, tj. destinacije, to uslovljava smanjenje trokova ukupnog turistikog aranmana; i - pomo turistima da od vremena ulaska u zemlju boravka do vremena izlaska bude sprovedena na nivou svetskih normativa. U tu svrhu potrebna je potpuna

87

koordinacija svih delova drutva, a naroito lokalnih turistikih organizacija. Svaka od ovih komponenti mora biti obezbeena unapred, jer vrlo retko turizam moe sam po sebi da stvori sve predviene premise. Kombinacija kapaciteta i usluga u destinacijama je stoga poznata kao spoj odnosno celokupan miks koji mora biti uspostavljen da bi kompletan turistiki aranman bio uspean. Ovo spajanje destinacijskih komponenti moe nastati na razliite naine i u mnogim razliitim kulturnim, ekonomskim i ivotnim sredinama, i moe u velikoj meri poboljati postojee destinacijske mogunosti. Kvalitet svake destinacijske komponente koja se koristi u turistikim uslugama mora biti ujednaen: loi restorani i hotelski smetaj mogu umnogome pokvariti inae dobar provod. Ova sloenost destinacijskih komponenti je teka za kontrolu od strane menadera, pa menaderima daje karakter preduzimaa u turizmu. Integracija preduzea u vee organizacije (transportne kompanije i prevoznici u sklopu hotela) je jedno sredstvo takve kontrole, ali za drutveni turistiki sektor je to kritian problem. Iz odrednica turistike destinacije teko moe da se izvede njihov uticaj na kompleks privrednog razvoja, ako ne postoje pozitivne sistemske pogodnosti. U naem sluaju mora da se vodi rauna o destinacijama meunarodnog znaaja kao to su reka Dunav koja treba da zadovolji kriterije svih oblika na vodi koji su prihvaeni u evropskim zemljama. Treba organizovati tzv. belu flotu, izgraditi 26 marina sa oko 25000 vezova, dovesti vode Dunava u prvu ili drugu kvalitetnu grupu, izgraditi kapacitete za smetaj i ishranu na ne veoj udaljenosti od 100 km, aktivirati sve prirodne i antropogene vrednosti u slivu reke do 200 km, prilagoditi se obiajima i tradiciji vezanoj za reku i obezbediti nesmetan ulaz turista iz svih podunavskih zemalja i ire. Druga meunarodna destinacija i njen uticaj na privredni razvoj jeste tranzitno turistiki poloaj Srbije koji obuhvata podruje od oko dva miliona ha sa izgraenim sadrajem po svetskim turistikim standardima. Trea solucija jeste kompleks srednjovekovnih manastira razliitih kola i stilova, koji revitalizacijom manastirskih pria mogu da konkuriu turistikoj asocijaciji britanskih zamkova. Konano, balneoloke karakteristike naih mineralnih voda predstavljaju jednu od etiri najznaajnijih banjskih destinacija Evrope. Destinacija, kao faktor privrednog razvoja mora da ima u sebi procenu kulturnih vrednosti koje se uklapaju u istoriju kulture itavog sveta. Turisti moraju proceniti da li su destinacije atraktivne i vredne njihovog vremena i novca, tj. da li su vredne posete. Kako se ukusi i moda menjaju tako se i turistika destinacija menja. To znai da, dok nove prilike i mogunosti uvek imaju ansu da postanu atraktivne, dotle postoji pretnja da postojee destinacije izau iz mode tj. postanu neatraktivne. Zato treba ustanoviti razliku izmeu destinacije i domae sredine kroz dobru koncepciju i menadment, i izbegavati razvoj turistikih aranmana u obiajena mesta i predele. Koliko je svaka destinacija kompleksan pojam pokazuje broj razliitih segmentnih grupa potroaa koji je koriste. To znai da sve te grupe na svoj nain doivljavaju, iskoriavaju i utiu na promenu kvaliteta i kvantiteta njene sadrine. Destinacija stoga mora da reflektuje utiske koji e da proire tranju za njom i podignu nivo njene ponude na stalno zadovoljenje promenljivih potreba. Najvei problem za mnoge destinacije je loa procena profitabilnosti i tumaenje neproduktivnosti u uslovima upotrebe poslovnog fonda. Poslovni fond u ovom sluaju treba shvatiti kao privrednu nadgradnju razvojnih elemenata turizma u prirodno datom okruenju. Samo stalnim podizanjem kvaliteta poslovnog fonda postie se, s jedne strane zadovolje

nje vieg nivoa turistikih potreba, i s druge strane ouvanje ivotnog okruenja sa novim elementima turistike ponude. Na primer, na Mauricijusu privredni sadraj turistike destinacije mora da prati razvoj prirodne sredine. Svaki hotel nije vii od drvea na ostrvu, a auto-put je sredinja transverzala sa zrakasto razmetenim regionalnim i lokalnim putevima koji ne naruavaju prvobitni pastroralni milje prostora. Najvei broj elemenata destinacije ima velike razlike izmeu fiksnih i varijabilnih trokova i zbog toga sezonske destinacije u jeku sezone (tri, etiri meseca) moraju doprineti smanjivanju fiksnih trokova koji se plaaju tokom itave godine. Veina turistikih destinacija na opremu, objekte i odravanje interne infra i suprastrukture utroi oko 80% sredstava svog razvojnog budeta. Zbog toga one destinacije koje imaju celogodinju ujednaenu potronju lake podnose pritisak svih vrsta trokova. Naroito je njihov granini troak stalno opadajui, a granini proizvod stalno rastui. U takve destinacije moemo uvrstiti Barbados, Santa Luciju, Bahame, Gizu i dolinu kraljeva u Egiptu, Balearska ostrva i jezerske delove vajcarskih Alpa. Kompleksnost svake destinacije zavisi od veliine i oblika turistikog trita koji direktno odreuju obim i strukturu razvoja privrednih kapaciteta za turistike svrhe. Rizina trita, koja za sobom povlae odrivi razvoj su manja i nestabilnija od razvijenih, tako da su u njima i destinacije manje, ali sa veim koeficijentom promenljivosti. Viestruka namena turistikih destinacija ima za cilj da postane ili samo turistika, koju koristi vie od 50% turista, koja obezbeuje preko 60% zaposlenosti lokalnog stanovnitva u turizmu i kojoj turizam donosi vie od 70% ukupno ostvarenog dohotka, ili meovita, tj. sa podjednakim ueem turista i lokalnog stanovnitva u njenoj valorizaciji. Turizam u mnogim destinacijama ima razvojnu ulogu svih ostalih privrednih grana, koje vikom svog prostora, vikom raznovrsnih proizvoda, vikom turistikih kapaciteta i vikom radne snage dopunjuju njegov prodor u tu destinaciju. Primeri viestruke namene u razvojno genetskom pogledu nalazimo kod Davosa u vajcarskoj, Lurda u Francuskoj, varcvalda u Nemakoj, Azurne obale u Francuskoj, seoskih naselja u Keniji i Zambiji, ribarskih sela u Holandiji i dr. Te destinacije mogu, u nekim sluajevima, da prevaziu kapacitet razvoja gde se pojavljuju kontra efekti. Tipian primer za to je kompleks Partizanskih voda na Zlatiboru. Reavanje takvih problema zahteva sledee korake: 1) podela turizma po razvojnim fazama uvaavajui vremenski interval, tako da kratak i srednji rok postie odrivi, a dugi rok zadovoljava ekonomsko uspeni turizam; 2) podela turizma sa aspekta iskoriavanja prostora. To znai da priobalni delovi mora i okeana zahtevaju jedne, a unutranji delovi, druge trokove. Najvei primer pravilne raspodele turistikog prostora imamo na Barbadosu i Alpskim planinama u Evropi; 3) izraditi menadment planove koji e da smanje tenzije i konflikte interveniui kod problematinih situacija. U Srbiji poseban strategijsko-menadment plan treba izraditi za Vrnjaku banju, jer hitno mora da se rei konflikt ubrzanog rasta grada i razvoja banje kao turistikog centra; 4) ukljuiti sve uesnike u turistiki razvoj sa uvaa vanjem njihovih pojedinanih potreba; 5) koordinirati zajednike akcije turistikog planiranja, kako bi se obezbedilo mesto turizma u sveukupnom drutveno-ekonomskom razvoju; 6) podii nivo turistikog marketinga kako bi lokalno stanovnitvo dobilo preciznu sliku o mogunostima razvoja turistikog proizvoda na njihovoj destinaciji; i

7) informacioni turistiki sistem treba zasnovati na svim ulaznim elementima destinacije, kako bi izlazni parametri tog sistema bili potpuno jasni svim potencijalnim turistima. Jasno je da elementi turistikih destinacija mogu biti efikasni ako se planiranje i menadment paljivo grade kao pomo turistikim proizvodima i osiguravaju da jedna ili vie komponenti ne poremete ostale. U budunosti konkretno preimustvo destinacije nee biti zasnovano jednostavno na njihovim stvarnim atrakcijama, ve mnogo vie na menadmentu destinacija i njihovih sposobnosti da smeste turiste u nove uslove koji se odnose na ljudske resurse i novu tehnologiju. Turistike destinacije budunosti bie pod uticajem razliitih faktora, ali tehnologija i tranja novih turista bie dominantna. Tehnologija proima razvoj destinacija na mnoge naine od hotelskih komunikacijskih sistema i osiguranja energije na efikasan nain, kroz globalne distributivne sisteme (GDS), do kompjuterizovanog predstavljanja i upotrebom virtuelne stvarnosti na atrakcije. Dodatak ovom je korisnik turizma koji je mudar, iskusan i verovatno kompjuterski obrazovan. To predstavlja smernicu za efikasnije voenje postojeih destinacija. Nema sumnje da e nove destinacije zahtevati bolje planiranje i voenje i pokazivati vie brige i odgovornosti za njihovo okruenje i domae institucije nego to su to radili njegovi prethodnici. Prema dosadanjim svetskim iskustvima da bi destinacija bila pokreta privrednog razvoja mora da zadovolji dve osnovne karakteristike, i to: 1) razvoj i svrhe gradnje turistikih kapaciteta, eksterno i interno kontrolisanje okruenja, odrivost, u smislu sveobuhvatnosti novih izazova i privlaenja egocentrinih zahteva visokodohodovnih grupa turista. Takav razvoj bie ubrzan pomou globalnog distributivnog sistema koji e se kombinovati sa dobro obavetenim turistikim tritem; i 2) trend ka autentinim ili senzitivnim turistikim iskustvima gde su menadment inputi minimalni i gde turisti kontroliu iskustvo, insistirajui na kontaktu sa nenaruenim pejzaima i kulturama. U cilju privrednog razvoja svaka turistika destinacija, kao kompleks dinamiko fleksibilnih inilaca, ostvaruje mnoge podrke i pokretake solucije izmeu kojih treba istai one koje se odnose na: - nauno, tj. detaljno istraivanje i definisanje destinacije kao prirodnog, ekonomskog, socijalnog, kulturnog i politikog faktora razvoja turizma; - utvrivanje ekonomske vrednosti na dugi rok sa refleksijom na stalno poveanje tranje; - uklapanje finansijskih, materijalnih i isto lokalnih interesa da destinacija postane prostorno-ekonomska vodea sila razvoja; - ujednaavanje sistema ekonomske politike u cilju promocije destinacije kao realizatora traenog turistikog proizvoda; i - odrivi razvoj koji e da ujedini sve refleksije prirodnih, ekonomskih i socijalnih zahteva ouvanja ivotne sredine sa osnovnom ciljnom funkcijom profitabilnosti. 1) Cooper, Fletcher, Gilbert, Shepherd, Wamhwitl: Tourism Principles and practice, London, 1999/ 2000. 2) Grupa autora: Geografija, saobraaj, turizam, Melburn, 1995. 3) Mill R.C., Tourism the international business, New Jersey, 1990. 4) Milenkovi Svetislav, Turistika aktivnost u trinoj privredi, Vuk Karadi, Parain, 1999.

Zakljuna razmatranja

Literatura

88

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Stanojev, M.* Rezime

Prema miljenju Hunzikera i Krapfa, turistika ponuda predstavlja koliinu dobara koja se eli plasirati po odreenim cenama, ako se radi o domaem tritu, odnosno po odreenom deviznom kursu, ako je u pitanju inostrano trite. Turistiku ponudu ine usluge privrednih delatnosti koje sainjavaju turistiku privredu i ostalih privrednih i neprivrednih delatnosti koje uestvuju u zadovoljenju potreba domaih i stranih turista. Treba imati u vidu i druge atraktivne faktore u koje se svrstavaju prirodne i antropogene turistike vrednosti. Topliki kraj zahvata optine Prokuplje, Kurumliju, Blace, i itorau. Povoljan geografski poloaj, dobra saobraajna povezanost, planinski prostor, dolinski i ravniarski, sa prirodnim specifinostima ine Topliki kraj kvalitetnim za razvoj receptivnog turizma, a danas zaostaje u razvoju ne samo turizma, nego uopte. Ima solidnu infrastrukturu, izvestan broj turistikougostiteljskih objekata i u nekim vrstama turizma dugu tradiciju. Za razliku od toga, savremeno stanje turizma nije zadovoljavajue. Kljune rei: turistika ponuda, Topliki kraj, Republika Srbija

Udeo Toplikog kraja u turistikoj ponudi Republike Srbije

opliki kraj sa raznovrsnim prirodnim i novostvorenim vrednostima je nedovoljno iskorien za razvoj turizma u Republici Srbiji. Dogovorna ekonomija bive SFRJ zapostavljala je razvoj nedovoljne razvijenih podruja, pogotovo planinskih, dok je na drugoj strani forsiran razvoj Crnogorskog primorja.To je uprkos proklamovanom principu solidarnosti dovelo do velike neravnomernosti i disproporcije regionalnog turistikog razvoja.

Turistiko-geografski poloaj

Abstract

Part of the Toplica Region in the Tourist Offer in the Republic of Serbia According to Hunzikers and Kraps opinion, a tourist offer is the quantity of welfare which is to be placed at certain prices, if domestic market is in question, or at the exact exchange rate value when a foreign market is concerned. A tourist offer consists of economic services making a tourist economy and of other economic and noneconomic activites involed in satisfying the needs of both domestic and foreign toursts one must bear in mind other attractive factors including natural and anthropogene tourist values. The Toplica Region includes the comunities of Prokuplje, Kursumlija, Blace and Zitoraa. A suitable geographic position, a fine traffic conection, mountain, valley and plain areas with natural features, make the qualities of the Toplica Region which are necessary for receptive tourism. However, the region is rather backward nowadays not only in tourism but in general, it has a fairy good infrastructure, a number of tourist facilities and a long tradition for some types of turism. Nevertheless, the modern state of tourism is not a satitsfactory one. Key words: tourist offer, the Toplica Region, the Republic of Serbia.

Neposredna blizina autoputa Budimpeta-Novi SadBeograd-Ni-Skoplje-Atina i magistralnog puta koji treba da se gradi Ni-Prokuplje-Pritina-Pe-Murino-Andrijevica-Mateevo-Podgorica-Petrovac na moru-Jadranska magistrala, daju Toplikom kraju znaajnu turistiku vrednost. Oni omoguavaju saobraajne veze izmeu regionalnih geografskih celina i turistikih regija razliitih kvalitativnih svojstava i omoguavaju finkcionalna svojstva poloaja Toplikog kraja. Topliki kraj ima relativno pogodan poloaj prema glavnim pravcima turistikih kretanja koji prolaze kroz Srbiju i Crnu Goru, zatim prema susednim turistikim regijama i prema turistiki afirmisanom Crnogorskom primorju. Aktiviranju jo nedovoljno iskorienih mogu nosti Toplikog kraja i ostvarenju ire perspektive turistikog razvoja znatno e doprineti modernizacija putnog pravca NIi-Prokuplje. -Pritina-Pe-Murino-Anndrijevica-MateevoPodgorica, sa probijanjem tunela ispod akora i Tre njevika.

Prirodne turistike vrednosti

* dr Mladen R. Stanojevi,docent, PMF-Kosovska Mitrovica

Prema prostornoj funkcionalnoj podeli Republike Srbije Topliki kraj, odnosno njegov gornji deo pripada sredinjoj Kopaonikoj zoni visokoplaninskih regija. Osnovno opredeljenje za razvoj turizma u Toplikom kraju zasniva se na prirodnim i antropogenim vrednostima koje do sada nisu dovoljno iskoriene. avolja varo-kuriozitet svetskog znaaja, zbog nedovoljne saobraajne povezanosti i neizgraenog smetajno-ugostiteljskog objekta u njegovoj neposrednoj blizini nije u dovoljnoj meri afirmisana. U Slepom Jelaku na istonoj strani Kopaonika, sa izgradnjom iare stei e se uslovi za razvoj zimsko-sportskog turizma, pa i dvosezonskog turizma u Toplikom kraju. Podneblje Toplikog kraja je dosta sloeno, poev od kotlinskog-upnog, umerenokontinentalnog, sub planinskog i planinskog i javlja se kao znaajna tu ristika vrednost na planinama srednjih visina Vidojevici, Sokolici, Jastrepcu, Radanu i Kopaoniku. Na tim visinama se sustiu uticaji kontinentalnih i mediteranskih vazdunih masa iji je efekat blagotvoran i ima posebnu turistiku vrednost. Klimatska zonalnost pogoduje razvoju dvosezonskog turizma i omoguuje klimatsko leenje (aeroterapijom i helioterapijom) na razliitim nadmorskim visinama. Zahvaljujui stimulativnom, sedativnom i toninom dejstvu klimata na ljudski organizam, ovaj prostor je sa izuzetno velikim mogunostima za razvoj zdravstveno-rekreativnog turizma. Hidrografske karakteristike u zavisnosti od vrste i mesta gde se nalaze u Toplikom kraju imaju svoja specifina atraktivna svojstva. Bez obzira da li pred-

stavljaju samostalne ili komplementarne turistike vrednosti, dobijaju znatno veu vrednost i mogunosti turistike valorizacije kada se posmatraju u uzajamnoj povezanosti i komplementarnom odnosu sa ostalim turistikim vrednostima (geomorfolokim, klimatskim, biogeografskim i antrapogenim). Vode sa izvora i izdani, u osnovi se koriste za ire potrebe stanovnitva, a prvenstveno treba voditi rauna o ispravnosti vode za pie i snabdevenosti smetajno-ugostiteljskih objekata za boravak turista. Okosnicu razvoja turizma Toplikog kraja predstavljaju termalni izvori u Prolomskoj, Kurumlijskoj i Lukovskoj banji. Pored osnovne leiline funkcije, po kojima se istiu ove banje, treba raditi na njihovom ureenju i aktivitanju kako bi dobile vei nacionalni i meunarodni turistiki znaaj. U gornjem delu reke Toplice, do Kurumlije, voda pripada drugoj klasi i bogata je ribom.Postoje pogodni uslovi za razvoj izletnikog turizma. S obzirom da je Topiki kraj oskudan jezerima, kao hidrografskim vrednostima, neophodno je Blakom jezeru vratiti ivot i staviti ga u funkciju razvoja turizma. Nedostatak iste vode u Toplici, nizvodno od Kurulije do uliva u Junu Moravu, za razvoj kupa linog turizma na otvorenom prostoru zahteva izgradnju vetakih akumulacija i bazena, na ijem ureenju treba i dalje raditi, kako bi bili u funkciji ne samo lokalnog stanovnitva, ve i za potrebe domaih i stranih turista. Od izuzetnog znaaja za zdravlje oveka je prisustvo raznovrsnog lekovitog bilja. Prostrani umsko-travni kompleksi Toplikog kraja imaju osim ekonomskog, znaajnu rekreativnu, estetsko-dekorativnu i higijensko-zdravstvenu funkciju. Planine obiluju lovnom faunom i pruaju mogu nost razvoja lovnog turizma (divlja svinja, srna, jelen, tetreb, lisica, vuk, jazavac i dr.).Lovita su veoma atraktivna, a da bi se ukljuila u razvoj lovnog turizma, potrebno ih je bolje tehniki urediti i zatititi, a takoe i obogatiti jo kvalitetnijim vrstama lovne faune. Gornji tokovi planinskih reka Toplikog kraja obiluju kvalitetnom ribom pastrmkom i uz atraktivnost pejzaa pruaju izuzetno pogodne uslove za razvoj ribolovnog turizma.

Antropogene turistike vrednosti

Za kompleksan razvoj turizma u Toplikom kraju i ostvarivanju odgovarajuih ekonomskih i vanekonomskih efekata, pored prirodnih, od znaaja su i antropogene vrednosti. Njihov broj i raznovrsnost uslovljeni su burnom istorijskom prolou i poloajem na Balkanskom poluostrvu. Brojni arheoloki lokaliteti, kulturno-istorijski spomenici, istorijski znaajna mesta, urbane celine i specifinosti folklora upotpunjuju turistiku ponudu. Slue obogaivanju sadraja boravka posetioca koji ve dolaze u banje. Za turistika aktiviranja arheolokih lokaliteta potrebna su nauna istraivanja i ulaganja znaajnih materijalnih sredstava. Najpoznatiji arheoloki lokalitet se nalazi u Ploniku. Arheoloka nalazita u Ploniku iz doba su najstarije, neolitske kulture nae zemlje. Veu turistiku vrednost u odnosu na arheloke lokalitete i predmete materijalne kulture u njima imaju objekti iz rimskog perioda. Najvaniji lokaliteti su Ad Hercullem-Glanika uka, Hammeum-Proku-

89

plje i Ad Fines-Kurumlija. Brojni predmeti materijalne kulture istorijskog znaaja i umetnike vrednosti antike civilizacije nalaze se u muzejima u Prokuplju, Niu i Beogradu. Spomenike turistike vrednosti su razliitog vremena nastanka, stilske pripadnosti, forme pojavljivanja, umetnike vrednosti i istorijskog znaaja su srednjovekovni spomenici predstavljeni crkvama i manastirima. Manastir Sv.Nikole svojom arhitekturom i unutra njim dekorom predstavalja jedan od najlepih spomenika srpske srednjovekovne kulture. Neposredna blizina puta Prokuplje-Kurumlija i ugostiteljskih objekata u Kurumliji poveavaju njegovu upotrebnu vrednost. Crkva Lazarica arhitekturom se retko sree na teritoriji Srbije. Sagraena je u obliku brvnare i ima komplementarnu vrednost u sklopu banjskog turizma Prolom banje. Turistiki promet spomenikih vrednosti se svodi na kratke posete, ali jo nisu pronaene prave forme boljeg prikazivanja turistiki ovih znaajnih umetnikih arhitektonskih i istorijskih vrednosti. Iz perioda posle osloboenja od Turaka, svojom pristupanou i arhitekturom istie se Kondeljska crkva na 15 km puta Prokuplje-Pritina. Arhitektura objekata oblikovana je u eklitinom duhu prelaznog perioda kada se teilo evropskim uticajima. Izgradnjom konaka, ova crkva e dobiti veu vrednost u sklopu tranzitnog turizma Toplice. Od spomenika izmeu dva svetska rata reprezentativno mesto ima Spomenik palim Toplianima u ratovima 1912-1918.godine, koji se nalazi u centru Prokuplja. Skulpturni spomenik sa ureenom parkovnom povrinom nezaobilazna je vrednost u sklopu boravka turista. Mnogobrojna spomen obeleja podignuta posle Drugog svetskog rata svedoe o skupo plaenoj slobodi naroda Toplikog kraja. Od ambijentalnih vrednosti sa naglaenom ugostiteljskom i zabavnom funkcijom znaajan je Savievac-zadubina dr Alekse Savia. Svi kulturni, nauni politiki, informativni i turistiki sadraji vezani su za ovo zdanje. Prema testamentu dr. Savia, treba ga koristiti ,, bolnima za oporavljanje, a mladima i zdravima za uivanje,, i vratiti mu prvobitnu izvornu funkciju. Ruralne ambijentalne vrednosti, jaanjem materijalne osnove, izgradnjom dostupnih saobraajnica, korienjem smetaja i ishrane u domaoj radinosti mogu se valorizovati u sklopu seoskog turizma. Od kulturnih manifestacija po masovnosti se istiu Drainevi susreti, rad likovnih galerija i susreti sela. Sadrajno i koncepcijski veoma su razliite, a prema veliini kontraktivne zone manifestacije se svrstavaju u lokalne, regionalne i nacionalne. U turistikoj prezentaciji folklora istiu se sabori i

vaari. Sabori su dani razonode i zbliavanja mladih. Ovakav oblik masovnog okupljanja je u crkvenim dvoritima koja se nalaze neposredno pokraj glavnih komunikacija. Vaari su turistiki bolje valorizovani po ostvarenom prometu i potronji. Kao oblik manifestacije odravaju se u Prokuplju, itorai, Beloljinu, Blacu, Kurumliji i itnom Potoku. Stalno kretanje stanovnitva dovelo je do procesa izjednaavanja u narodnom odevanju Toplikog kraja, tako da je u jednom novom tipu nonja Topliana postala jedno od osnovnih obeleja Toplikog kraja. Proizvodi zanastva i kune radinosti se valorizuju u sklopu etnografskih vrednosti. Mogu se kupiti prvenstveno u banjskim mestima, na pijacama, gde se prodaju kao i ostala roba, kao i u agencijama pojedinih ugostiteljskih objekata. Materijalna baza je bitan faktor razvoja turizma, onaj faktor u kome se direktno realizuje turistika potronja. U turistikoj ponudi Topliki kraj smetajnim kapacitetima uestvuje sa 2110 leaja, to u odnosu na Republiku Srbiju predstavlja svega 1,87%. ukupnih smetajnih kapaciteta. Udeo osnovnih smetajnih kapaciteta u strukturi turistike ponude Toplikog kraja iznosi 44,32%, dok na komplementarne iznosi 55,68%. Okosnicu razvoja turizma predstavlja Prolom banja sa 1143 leaja u 572 sobe. Po kvalitetu ponude, Prolom banja zauzima visoko mesto meu banjama u Srbiji, budui, da je znaajno poboljana struktura leaja, pa se 39% svih banjskih kapaciteta nalazi u objektima banjskog leilita (odgovaraju hotelu sa dve zvezdice). Ona po tome predstavlja najvei turistiki centar Toplice i jedan od najznaajnijih u jugoistonoj Srbiji (posle Nia i Nike banje). Po obimu smetajnih kapaciteta Prolom banja je u Srbiji iza Vrnjake Banje, Nike Banje, Banje Koviljae, Mataruke Banje i Sijerinske Banje. Njena ponuda predstavlja danas oko 2,7% u banjskim mestima u Srbiji i 54,17% leaja Toplikog kraja. Razvoj turizma nije pratilja adekvatna izgradnja i modernizacija smetajnih kapaciteta, interne saobraajne mree i saobraajne infrastrukture, zatim komunalne i turistike infrastrukture i drugih objekata znaajnih za turizam.

Materijalna baza razvoja turizma

znatnije modernizacije postojeih i izgradnju novih objekata supra i infra strukture. Meutim, kako mrea i stepen iskorienosti smetajnih kapaciteta predstavlja jedan od indikatora razvijenosti turistike ponude, ako se ima u vidu opremljenost pojedinih objekata u gradskim (Prokuplje, Kurumlija, Blace) i banjskim mestima (Prolom, Kurumlijska i Lukovska banja) u kojima se odvija turistiki promet, ponuda je nedovoljno elastina. Da bi stepen iskorienosti smetajnih kapaciteta bio znatno vei, potrebno je pre svega, obogatiti sadraj turistike ponude svih mesta sa posmatranog prostora, kako bi se turisti to due zadrali, a ne samo da imaju nuno zadravanje. Nedostaje smetaj vie kategorije, vodika sluba, kao i mnogi drugi faktori ponude, zanatske radnje, prodavnice suvenira, informativni punktovi i sl. Uzajamna povezanost izmeu objektivnih i subjektivnih faktora turistike ponude je nedovoljno izraena. Sa izgradnjom Toplike magistrale i prateih objekata, pre svega, objekata za smetaj doi e do izmene fizionomije Toplikog kraja u sferi kompletnijeg razvoja turistike delatosti.

Zakljuak

Dostignuti stepen razvoja turizma, i pored znaajnih rezultata ostvarenih u dosadanjem razvoju, ne moe se oceniti kao zadovoljavajui jer je stepen korienja potencijala relativno nizak. Osnovne tekoe u razvoju turizma u Toplikom kraju su nisko akumulativna i reproduktivna sposobnost turistiko-ugostiteljskih preduzea i sezonski karakter njegovog poslovanja, relativno nizak stepen iskorienosti smetajnih kapaciteta, optereenost turistike privrede visokim obavezama po osnovama kredita, poreza, doprinosa i taksa. Nedostatak strunih kadrova i nedovoljne uzajamne saradnje, na planu unapreenja turizma i zajednike izgradnje infrastrukturnih objekata. Turizam zauzima vrlo skromno mesto u ukupnoj privredi Toplikog kraja, a posebno optina Prokuplje, Blace i itorae, mada ni u Kurumliji, s obzirom na izvanredne mogunosti stanje nije zadovoljavajue. Zbog toga je neophodno za razvoj turistike privrede obezbediti vie finansijskih sredstava, nego to je do sada korieno.

Turistika opremljenost prostora

Topliki kraj je nedovoljno turistiki ureen. Nepostoji ni jedna opremljena skijaka staza sa iarom i skiliftom, a do mnogih nema nikakvih pristupanih puteva. Otuda zimska sezona, koja bi prema kvantitativnoj proceni trebalo da uestvuje u turistikom prometu sa oko 30%, faktiki i ne postoji. Karakteristike potencijalnog zimskog centra ima istona strana Kopaonika u okruenju Lukovske banje. Ekonomska snaga Toplikog kraja je prilino skromna i ne omoguava vee poduhvate na planu

Literatura

Unkovi S. 1955. ,,Ekonomika turizma,, Savremena administracija, Beograd. Ahmetovi - Tomka, D. 1989. ,,Turistika valorizacija regionalnih parkova Vojvodine,, Doktorska disertacija, autorski reprint, Novi Sad Stankovi M.S. 1994. ,,Turistika geografija,, Univerzitet u Beogradu. Republiki zavod za statistiku Srbije, 1996. ,,Optine u Republici Srbiji, Beograd. Sopstvena istraivanja u periodu od 1970-2000 g.

90

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Vidi, Nada* Rezime

Vojvodinu je u 2001. godini posetilo 278.000 turista. Domai turisti su brojniji od stranih i bilo ih je 244 854 (86,11 %), a stranih turista je bilo 39 482 (13,88 %). U odnosu na vrste turistikih mesta, ostala turistika mesta je posetilo 153.297 turista (53,91 %), gradove 98.183 turista (34,53 %), planinska mesta 10.435 (3,66 %), ostala mesta 21.256 (17,47 %) i banje 1.121 (0,39 %). Turisti su u Vojvodini ostvarili 747.525 noenja, od toga domai turisti 654.908 (87,61 %), a strani turisti 92.621 (2,39 %). Prema broju noenja, u ostalim turistikim mestima je realizovano 61,99 % noenja, gradovima 21,87 % , itd. Duina boravka je bila 2,6 dana i to domaih turista 2,7 dana, a stranih turista 2,3 dana U hotelima je boravilo 237.470 (83,51 %) turista i ostavreno je 603.711 (80,76 %) noenja. O svim karakteristikama turistikog prometa u Vojvodini, distribuciji po: mesecima, prema turistikim mestima, o geografskom poreklu turista, duini turistikog boravka, bie posveen ovaj rad.

Karakteristike turistikih kretanja u Vojvodini u 2001.

Vojvodina - specifina turistika destinacija
Znaajan indikator stepena turistike valorizacije turistikih vrednosti Vojvodine, su odlike njenog turistikog prometa. Turistiki promet u Vojvodini je i posledica, ne samo njenih turistikih potencijala, ve i drugih faktora turistike ponude: organizacionih, ekonomskih, pre svega. Vojvodina, kao turistika destinacija ima veoma povoljan geografski i turistiki poloaj, osobene prirodne resurse i specifinu kulturnu batinu sa multikulturalnim obelejem. Meridijanskom osom Vojvodine, prolazi istonomediteranski turistiki pravac i transevropski koridor 10 i kooridor E 4- plava panevropska magistrala, koja povezuje podunavlje. Odlike njenog geografskog poloaja su da: pripada srednjeevropskim prostorim, panonskom basenu, sve znaajnijem evropskom -transgraninom kulturolokom, a ne samo hidrolokom prostoru - podunavlju. Osnovne karakteristike njenog funkcionalnog turistikog poloaja su: polivalentnost - kao posledica njenog istorijski perifernog poloaja, kontaktnost - razliitih kultura, sintetizovan u dananji multikulturalni prostor, razliitih geografsko- turistikih prostora, tranzitnost- kao posledica geografskog i turistikog poloaja Vojvodine, proimanje i spajanje srednje Evrope i Balkana, srednjeevropske kulture i Vizantije, sa svim kulturolokim i privrednim obelejima. Vojvodinu, kao turistiku destinaciju odlikuje visok stepen razovrsnosti i individualnosti njene prirodne i kulturne batine. Neke naznake osobene prirode Vojvodine su: geomorfoloke crte, sa panonskim obelejima: horstne planine(Fruka gora i Vrake planine), peare (Subotika i Deliblatska), lesne zaravni, lesne terase, aluvijalne ravni; umereno kontinentalna klima, sa stepskim i niskoplaninskim obelejima, bogata i raznovrsna hidrografska mrea: Dunav, Tisa, Sava,Tami, Begej, Nera, podunavlje, kao znaajan prirodni resurs, termomineralni izvori- poznate banje, sa afirmisanom turistikom funkcijom (Vrdnik, Stari Slankamen, Rusanda, Junakovi), eolska, fluvijalna i vetaka jezera, raznovrstan i bogat biljni i ivotinjski svet, kao osnova lovnog i ribolovnog turizma, ali i sa brojnim zatienim vrstama, izuzetno bogata kulturna batina, sa atributima: znamenitog, kuriozitetnog, kao posledica burnih istorijskih zbivanja, gde je pitoma panonska ravnica bila oduvek znaajan imigratoran prostor, znaajna: arheoloka nalazita, srednjovekovna utvrenja, manastiri, dvorci, gradske ambijentalne celine, muzeji, etnokulturna batina, najmultikulturnijeg prostora u Evropi, itd; briga o: zatiti ivotne sredine (proglaen Nacionalni park Fruka gori , prirodni rezervati) i zatiti kulturne batine. Vojvodina, kao specifina evropska regija u aktuelnim i buduim evropskim integracijama ima izuzetnu ansu i kao specifina turistika regija. Karakteristike turistikog prometa Vojvodine pokazuju, argumentovano, mesto turizma u razvoju ove regije .

Abstract

Kretanje broja turista i noenja u Vojvodini

U Vojvodini je u 2001. godini bilo 284 336 turista. Domai turisti su brojniji od stranih i bilo ih je 244 854 (86,11%), a stranih 39 482 turista (13,88 %), (tabela 1) . Od ukupnog broja turista 284 336, je posetilo ostala turistika mesta: 153 297 (55,29 %), gradske centre: 98 183 (32,65 %), ostala mesta: 21 296 (7,57 %), planinska mesta: 10 435 (4,02 %) i banje: 1 121 (0,39 %). Gradski centri, na koje se odnose ovi podaci su: Novi Sad, Subotica, Sombor, Zrenjanin,, Sremska Mitrovica. Turistiki promet domaih turista ima sline karakteristike, kao i ukupni promet, u odnosu na turistika mesta (tabela 1). Tako su i domai turisti, bili najzainterosovaniji za ostala turistika mesta,jer ih je posetilo: 135 388 turista (40,84 %), a zatim, gradove: 79 961 (32,65 %), ostala mesta : 18 546 (7,57 %), laninska mesta: 9 867 (4,02 %) i banje: 1 092 (0,44 %), tabela 1) . Gradski centri su bili najatraktivniji za strane turiste, jer ih je posetilo: 18 222 turista (46,15 %), a zatim, ostala turistika mesta je posetilo: 17 909 (45,36 %) turista, ostala mesta: 2 750 (6,96 %), planinska mesta: 572 (1,44 %) i banje: 29 stranih turista (0,73 %, tabela 1) . Najvei broj noenja ostvaren je u ostalim turistikim mestima: 463 411 (61,99 %), zatim, u gradTURISTI NOENJA % od % od domai ukupnog domaih 747529 654908 99,05 684453 591954 90,38 89,05 603711 522663 79,80 4,6 80747 76547 11,48 2,61 14 593 12297 1,87 1,33 7 408 6447 0,98 PREMA VRSTI MESTA 46,15 163 552 126207 19,27 0,073 7 826 7553 1,15 1,44 62 646 58330 8,90 45,36 463 411 420457 64,20 6,96 50 094 42361 6,46

Caracteristics of Touristical Movements in Vojvodina in 2001 In 2001. Vojvodina visited 278 000 tourists. There are more domestic tourist 244 854 (86,11 %) from foereing tourists 39 482 (13, 88 5). In relation to kinds of touristical places , other touristical places , visited 153 297 (53,91 5) tourists, cityes 98 183 (34,53 %), mountain places 10 435 (3,66 %), other places 21 256 (17,47 %) and spas 1 121 (0,33 %). Tourists ,in Vojvodina realized 747 525 sleaps (22, 88 %), domestic 654 908 (87,61 %), and foring tourist 92 621 ( 2,39 % ). About every caracteristics of touristical movements of Vojvodina, distribution at: monts, according touristical places, about origin of tourists, lenghth of staying, about geographycal genesis tourist, these paper will be intiated.

Tabela 1. Broj turista i noenja u Vojvodini, prema vrstama turistikih mesta i smetajnim kapacitetima
ukupno svega osn. sme. kap. hoteli moteli pansioni prenoita glavni ad. centri banje planin.mesta ostala t.m ostala ms 284336 277 300 237470 13125 4337 2955 98183 1121 10435 153297 21296 % od domai ukupnog 244854 237844 97,13 202309 82,62 11482 4,68 3305 1,34 2429 0,99 79961 1092 9867 135388 18546 32,65 0,39 4,02 55,29 7,57 strani 39482 39456 35161 1643 1032 526 18222 29 572 17909 2750 strani 92621 92499 81048 4200 2296 961 37345 273 4316 42954 7733 % od ukupnog 99,86 87,50 4,53 2,47 1,03 40,32 0,29 4,68 46,37 8,34

* Mr Nada Vidi, Izvrno Vee Vojvodine, Novi Sad

Izvor: Republiki zavod za statistiku, Odeljenje u Novom Sadu-holeriti za 2001. godinu

91

Tabela 2 Geografsko poreklo turista u Vojvodini (2001. godina)

TURISTI NOENJA ukupno % od ukupnog ukupno % od ukupnog Vojvodina - svega 284336 747 525 100,00 turisti iz SRJ 244 854 86,10 654908 87,61 Crna Gora 12794 4,49 23020 3,5 Srbija 232060 81,61 631888 96,5 Srbija bez AP 153552 54,40 322587 49,3 Vojvodina 76588 26,93 304419 46,5 Kosovo i Metohija 1880 0,66 4882 0,7 turisti iz inostranstva 39482 13,88 92621 12,39 Austrija 1183 0,41 2215 0,29 Australija 80 0,0002 164 0,0002 Bosna i Hercegovina 10096 3,55 18835 2,51 Belgija 170 0,00059 418 0,0005 Bugarska 1219 0,42 2673 0,35 Kanada 135 0,0004 305 0,0004 vajcarska 283 0,0009 558 0,0007 eka 455 0,16 1198 0,16 Nemaka 2121 0,74 6104 0,81 Danska 182 0,0006 493 0000,5 panija 154 0,0005 456 0,o6 Finska 48 0,00001 86 0,0001 Francuska 516 0,18 1375 0,18 Britanija 438 0,15 1335 0,17 Grka 626 0,22 1361 0,18 Hrvatska 2299 0,80 6312 0,84 Maarska 3197 1,12 6767 0,90 Irska 81 0,0002 180 0,0002 Izrael 153 0,0005 300 0,0003 Island 4 4 = Italija 2557 0,89 6827 0,91 Japan 55 0,0001 138 0,0001 Luksemburg 8 11 == BJR Makedonija 3013 1,05 6019 0,80 Holandija 505 0,17 1330 0,17 Norveka 81 0,0002 140 0,0001 Novi Zeland 9 29 == Ostale evropske zemlje 501 0,17 1148 0,15 Ostale vanevropske zemlje 1050 0,36 7896 1,05 Poljska 1180 0,41 1771 0,23 Portugalija 65 0,0002 231 0,0003 Rumunija 1797 0,63 3622 0,48 Ruska federacija 904 0,31 3021 0,40 vedska 205 0,0007 511 0,0006 Slovenija 2650 0,93 5378 0,71 Slovaka 700 0,24 1533 0,20 Turska 330 0,11 868 0,11 SAD 432 0,15 1009 0,13 Izvor podata ka: Republiki zavod za statistiku, odeljenje u Novom Sadu, holeriti - 2001. godina skom turizmu: 163 552 (21,87 %), planinskim mestima: 62 646 (8,38 %), ostalim mestima: 50 094 (6,70 %) i banjama: 7 826 (1,04 %), (tabela 1) . Struktura domaih ostvarenih noenja, vrlo je slina strukturi ukupno ostavrenih noenja (tabela 1). Tako je u ostalim turistikim mestima ostvareno: 420 457 (64,20 %) noenja, u gradovima: 126 207 (19,27 %), planinskim mestima: 58 330 (8,90 %) noenja, ostalim turistiokim mestima: 42 361 (6,46 %) i banjama: 7 553 (1,15 %). Strani turisti su najvei broj noenja ostvarili u ostalim turistikim mestima: 42 954 (46,37 %), zatim u gradskim centrima: 37 345 (40,32 %), a zatim u ostalim mestima: 7 733 (8,34 %), planinskim mestima: 4 316 (4,68 %) i banjama: 273 (0,29 %), (tabela 1). duina boravka 2,6 2,7 1,8 2,7 2,1 4,0 2,6 2,3 1,9 2,1 1,9 2,5 2,2 2,3 2,0 2,6 2,9 2,7 3,0 1,8 2,7 3,0 2,2 2,7 2,1 2,2 2,0 1,0 2,7 2,5 1,4 2,0 2,6 1,7 3,2 2,3 7,5 1,5 3,6 2,0 3,3 2,5 2,0 2,2 2,6 2,3

skom poreklu, su veoma sline kretanju broja turista. Tako je od ukupnog borja ostvarenih noenja: 747 525; turisti poreklom iz Jugoslavije su ostvarili 654 908 (87,61 %), a turisti iz inostranstva su ostvarili 92 621 (12,39 %) noenja (tabela 2) . Od broja noenja iz SR Jugoslavije, najvei broj noenja su ostvarili turisti iz Srbije: 96,5 %(631 888), a turisti iz Srbije van pokrajina 49,3 % (322 587), zatim turisti iz Vojvodine 46,5 % (304 419), turisti iz Crne Gore 3,5 % (23020) i turisti sa Kosova i Metohije 0,7 % (4882) (tabela 2) . Broj ostvarenih noenja stranih turista, kree se od 18 835 (Bosna i Hercegovina), do 4 noenja (Island tabela 2). Od 38 zemalja, sa pomenuta etiri kontinenta, najvei broj noenja ostvarili su turisti Bosne i Hercegovine 2,51 %(18835), a zatim turisti iz: Italije 0,91 %, (6827) Maarske 0,90 % (6767), slede turisti iz: Hrvatske sa 0,84 %(6 312), Nemake sa 0,81 % (6 104), BRJ Makedonije sa 0,80 % (6 019), Slovenije 0,71 % (5378), Rumunije 0,48% (3622), Ruske federacije 0,40 % (3 021), Bugarske 0,35 % (2 673), Austrije 0,29 % (2215), Poljske 0,23 % (1771),, Slovake 0,20 % (1533), Grke sa 0,18 % (1361), Francuske 0,18 %, (1375), Holandije i Britanija sa 0,17 % (1330 / 1335), eka sa 0,16 % (1198), itd (tabela 2) . Sve ove zemlje, sa sva etiri kontinenta su potencijalna turistika trita,koja zahtevaju svestrano istraivanje, odgovarajuu turistiku promociju turistike ponude Vojvodine, to za planere turistikih kretanja u Vojvodini, treba da bude znaajan turistiki indentifikacioni faktor.

Duina turistikog boravka

Geografsko poreklo turista, koji su posetili Vojvodinu u 2001.

Prema raspoloivim podacima, turistika ponuda Vojvodine, bila je najzanimljivija za turiste iz Jugoslavije,

jer ih bilo: 244 854 (86,10 %), a turista iz inostranstva je bilo: 39 482 (13,88 %), (tabela 2) . U strukturi turista iz Jugoslavije, ak 244 854 (86,10 %), od toga: iz Srbije: 232 060 (81,61 %), iz Srbije bez pokrajina: 153 552 (54,40 %), iz Vojvodine: 76 588 (26,93 %), iz Crne Gore 12 794 (4,49 %) i Kosova i Metohije: 1 880 (0,66 %),(tabela 2) . Od 39 482 turista (13,88 %) iz inostranstva, bili su turisti iz: Evrope - 30 drava, Australije (i Novi Zeland), Azija: Turska, Izrael, Ruska federacija, Japan, Severna Amerika: SAD i Kanada . Od evropskih zemalja, redosled drava, srazmerno broju turista, bio je sledei: Bosna i Hercegovina, Italija, Maarska, BRJ Makedonija, Slovenija, Hrvatska, Nemaka,, Rumunija, Bugarska, Austrija, Poljska,Ruska federacija, Slovaka, Grka, Francuska, Holandija, eka, Velika Britnija (tabela 1) . Od stranih turista broj turista se kree se od 10 096 iz Bosne i Hercegovine, do 4 turista iz Islanda (tabela 2) . Karakteristike ostvarenih noenja, prema geograf-

Duina turistikog boravak u Vojvodini, za 1991. godini iznosi 2,6 dana, za turiste iz SR Jugoslavije 2,7 dana, a za strane turiste 2,3 dana. Od turista iz SR Jugoslavije najdue boravk su ostvarili turisti iz Vojvodine 4,0 dana, a zatim turisti iz Srbije 2,6 dana, Kosova i Metohije 2,6 dana, Srbije van pokrajina 2,1 dan i turisti iz Crne Gore sa 1,8 dana (tabela 2) . Od turista iz inostranstva najdui turistiki boravak, ostvarili su turisti iz Portugalije, sa 3,6 dana (65 turista),Ruske feder acije sa 3,3 dana (904) ; Novog Zelanda, sa 3,2 dana (9 turista); Britanije sa 3,0 dana (438);Nemake,sa 2,9 dana (2121); panije sa 2,7 dana (154); Holandije, sa 2,6 dana (505);Japana sa 2,5 dana,(55 turista) itd. U Vojvodini su se najkrae zadrali turisti iz Islanda 1,0 dana (4 turista) (tabela 2) . Od 35 drava, iji su turisti posetili Vojvodinu, 28,57 % drava (10) ima duinu boravka od 2,1-2,5 dana,a to su: - Maarska, Australija,Belgija, Bugarska, Irska, Grka, Slovaka, Kanada, SAD i Japan (tabela 3). Duinu boravka od 1,5 dana do 2,1 dan ima 25,71 % (9) drava, a to su: - Norveka, Finska, Austrija,, Bosna i Hercegovina vajcarska, Izrael, BRJ Makedonija, Rumunija, Slovenija (tabela 3) . Turisti iz 8 drava ili 22,85 % od ukupnog broja zemalja,koji su posetili Vojvodinu, bili su od 2,5 3,1 dan . Te zemlje su: - eka, Holandija, Danska, Francuska, Hrvatska, Italija, Nemaka i Turska (tabela 3) . Dva puta manju duinu boravka, od predhodnog, odnosno duinu boravka od 3,1 - 3,5 dana, ostvarili su turisti iz 4 drave,to je 11,42 %, a to su: - panija, Britanija, Novi Zeland i Ruska federacija (tabela 3) . Samo turisti iz jedne zemlje imali su najkrai boravak od jednog dana,to je Island i turisti iz jedne zemlje imali su najdui boravak od 3,6 dana, a to je Portugalija (tabela 3) . Sadraj turistikog boravka, veoma je bitan faktor turistikog trita i zahteva promiljeniji i keartiniji odnos prema turistikom proizvodu, na ovim prostorima. To bi svakako imalo direktne posledice i na duinu turistikog boravka, na turistiku potronju, duhovne i ekonomske efekte od turizma. Skreemo panju, jo jednom na distribuciju turistikog prometa, prema vrstama turistikih mesta, jer to zahteva i svestrano osmiljen turistiki bo-

92

ravak, prema zahtevima turistike klijentele. Podaci pokazuju izrazitu koncentraciju turista u ostalim turistikim mestima i gradskim centrima, pre svega, ne zanemarujui i sva druga mesta, turistike lokalitete, turistike objekte.

Tabela 3 Duina turistikog boravka u Vojvodini stranih turista (2001. godini)

kohorte u danima 0 1,1 1,1 1,5 1,5 2,1 2,1 2,5 2,5 3,1 3,1 3,5 3,5 4,1 Island (1,0) Luksemburg (1,4) Poljska (1,5) Norveka (1,7) Finska (1,8) Austrija (1,9) Bosna i Hercegoviuna(1,9) vajcarska (2,0) Izrael (2,0) BRJ Makedonija (2,0) Rumunija (2.0) Slovenija (2,0) Maarska (2,1) Australija (2,1) Belgija (2,2) Bugarska (2,2) Irska (2,2) Grka (2,2 0) Slovaka (2,2) Kanada (2,3) SAD (2,3) vedska (2,5) Japan (2,5) eka (2,6) Holandija (2,6) Turska (2,6) Danska (2,7) Francuska (2,7) Hrvatska(2,7) Italija (2,7) Nemaka (2,9) panija (3,0 0 Britanija (3,0) Novi Zeland (3,2) Ruska federacija (3,3) Portugalija (3,6) godini, jasno pokazuju, da: je obim turistikog prometa veoma skroman, nije srazmeran vrednostima turistikih resursa Vojvodine, ve neopravdano zaostaju za njima, a to je posledica: nepostojanja osmiljene turistike ponude Vojvodine u celini, a za sada nema nagovetaja da e uskoro biti nekih pozitivnih promena, uesnici na turistikom tritu nastupaju samoinicijativno, bez ikakve saradnje i esto se relativno spontano ukljuuju u turistiku ponudu, a izneti pokazatelji to samo potvruju, u statistikom praenju turistikih kretanja, treba kategoriju: ostala turistika mesta, razdvojiti na turistika mesta - turistike lokalitete, koji uestvuju u turistikom prometu, kako bi podloge za turistiku ponudu i projekciju razvoja turizma bile to realnije drave

Korienje osnovnih smetajnih kapaciteta

U odnosu na obim korienja smetajnih kapaciteta, osnovni smetajni kapaciteti su dominatni: hoteli, pre dvega, a zatim, moteli, pansioni i prenoita (tabela 1) . U osnovnim smetajnim kapacitetima je, od 284 336 turista, boravilo 277 300 ili 97,52% turista, od toga: 237 844 domaih turista ili 97,13 % i 39 456 ili 99,05 % stranih turista (tabela 1) . Hoteli su najdominantniji smetajni kapaciteti i u njima je boravilo 237 470 ili 83,51 % turista, od toga: 202 309 ili 82,62 % domaih turista i 35 161 ili 89,05 % stranih turista. Prema obimu korienja smetajnih kapaciteta, u motelima je boravilo 13 125 ili 4,61 % turista: domaih turista je bilo 11 482 ili 4,68 % i stranih turista 1 643 ili 4,16 % turista. Samo 4 337 ili 1,52 % turista boravilo je u pansionima, od toga: 3 305 ili 1,34 % domaih turista i 1 032 ili 2,61 % stranih turista (tabela 1) . U prenoitima je boravilo 2 955 ili 1,03 % turista: domaih 2 429 ili 0,99 % i 526 ili 1,33 % stranih turista (tabela 1) . Od ukupnog broja ostvarenih noenja, takoe je najvei broj ostvaren u osnovnim smetajnim kapacitetima: od 747 529 noenja, u ovim objektima ostvareno je 684 453 ili 91,56 % noenja. Od ukupnog borja noenja, domai turisti su ostvarili u osnovnim smetajnim kapacitetima 591 954 ili 90,38 % noenja, a 92 499 ili 99,86 % noenja ostvarili su strani turisti (tabela 1) .

Izvor podataka: kao tabele 1 i 2 Najvei broj noenja ostvaren je u hotelima: 603 711 ili 80,76 % noenja, od toga domai turisti su ostvarili 522 663 ili 79,80 % noenja, a strani turisti 81 048 ili 87,5o % (tabela 1) . U motelima je ostvareno 80 747 ili 4,11 % noenja; domai turisti su ostvarili 76 547 ili 11,68 % noenja, a strani turisti 4 200 ili 4,53 % turista. Pansioni i prenoita su bili manje atraktivni, za boravak turista, od hotela i motela (tabela 1).Tako je u pansionima ostvareno 14 593 ili 1,95 % noenja, od toga 12 297 ili 1,87 % domaih turista i 2 296 ili 2,47 % stranih turista (tabela 1) . U prenoitima je boravilo 7 408 ili o,99 %, od toga domai turisti su ostvarili 6 447 ili 0,98 % noenja, a strani turisti su ostvarili 961 ili 1,0 3 % noenja (tabela 1) . Imajui u vidu znaaj smetajnih kapaciteta na turistikom tritu Vojvodine - internom i eksternom, neophodna je osmiljenija,raznovrsnija i specifinija turistika ponuda i vii nivo usluga, ako se eli ostvariti dui turistiki boravak.

Literatura

Zakljuci

Pokazatelji o turistikom prometu u Vojvodini u 2001.

Jovii, (1989): Turistika geografija, Nauna knjiga, Beograd Statistiki podaci o turistikom prometu za 2002. godinu, Republiki zavod za statistiku, Odeljenje u Novom Sadu, holeriti

93

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Karadova, Vera* Rezime

Ovaj tekst e ponuduti neke ideje o tome kako menader moe biti uspeni lider, to znai da ljudi njega dobrovoljno slede ili da ostali zaposleni rade za njega dobrovoljno, svojom slobodnom eljom davajui sve od sebe u saglasnou sa njihovim sposobnostima. Drugo bitno pitanje je izabrati pravi stil liderstva kao model interakcije sa podreenim i na kraju razviti sopstveni stil liderstva. Ako startujemo sa stanovita da je obrt u turistikoj industriji izuzetno visok; moemo konstatirati da ne postoji validni stereotip za danane radnike u ugostiteljstvu. Turistika industrija upoljava radnike svih uzrasta i razliitih sadraja formalnog obrazovanja i radnog iskustva. Biti lider znai voditi ili uticati na akcije zaposlenih u pravcu ostvarivanja zacrtanih ideja. Upravo to, kako lideri to rade i kako supervizori mogu stei kvalitete tog tipa je predmet ovog truda. Kljune reci: menader, supervizor, lider, stil liderstva, podreeni, personalni kvaliteti

Supervizor kao lider i distinkcija izmeu supervizora i lidera u turistikoj industriji

Priroda liderstva
Menader, pa prema tome i supervizor kao najnie nivo menadmenta trebao bi biti lider u uslovnom smislu rei. Meutim, osnovno pitanje koje se pri tome postavlja je to znai biti lider, a to biti menader, dali postoji razlika i u emu se ona sastoji? Sutina odgovora na ovo pitanje se sastoji u konstataciji da liderstvo nije isto to i menadment. Veliki broj direknih izvritelja poslova ne razumeju ovu razliku, pa imaju znaajne probleme prilikom realizovanja njihovih obaveza. I pored toga to neki menaderi su u isto vreme i lideri, a neki lideri su i menaderi, ipak liderstvo i menadment nisu identine aktivnosti. Prema Theodore Levitt, menadment se sastoji u racionalnom ocenjivanjem situacije i sistematskim izborom ciljeva (koje treba postii); sistematsko razvijanje strategije za postizanje tih ciljeva; alokacija neophodnih resursa; racionalno oblikovanje, organizovanje, nasoivanje i kontroliranje svih aktivnosti koje su potrebne za postizanje izabranih ciljeva; i koneno motiviranje i nagraivanje ljudi za posao koji obavljaju.(1) Sa druge strane liderstvo se definie kao sposobnost da se utie na druge ljude, kako bi oni doprineli za ostvarivanje ciljeva. Biti lider znai voditi, rukovoditi, to znai uticati na akcije zaposlenih kako bi oni postigli konkretne unapred postavljene ciljeve. Biti lider znai biti osoba koju ostali ljudi hoe dobrovoljno da slede. Prema tome, prethodna pojmovna opredeljenja su dovoljna da bi se razumelo da menadment obuhvata veoma iri obim aktivnosti nego liderstvo. Najee liderstvo se susree kao sastavni deo menadmenta, t.j. tretira se kao jedna od etiri primarnih aktivnosti funkcije uticanje (influencing)- /1/ liderstvo; /2/ motiviranje; /3/ razmiljanje; /4/ komuniciranje (kod onih autora koji uticanje smatraju za jednu od menadment funkcija). Prema tome pozicija liderstva u menadmentu je sledea: liderstvo je sastavni deo uticanja, a uticanje je jedna od funkcija menadmenta. Savremene lidere pogotovo one u biznisu (odnosno ako uopte ne razmiljamo o liderima u politici i religiji) ne samo to ne moraju, nego i nisu roeni lideri, nemaju uroeni magnetizam i harizmu da podignu masu ljudi za sobom, nego menaderi i lideri mogu postati tokom ivota. Celokupno znanje o upravljanju i voenju mogu stei kroz formalno obrazovanje i kroz praktino iskustvo. Iako svi menaderi nisu obavezno i lideri, ipak najefektivniji menaderi na dugi rok dobijaju i obeleja lidera. To se moe i ilustrovano prikazati kao na Slici 1. U cilju biti uspean u bilo kom biznisu vie nije dovoljno da rukovodei kadar poseduje iskljuivo menaderske kvalitete. Savremeni personal mora shvatiti fundamentalnu razliku izmeu menadmenta i liderstva i kako te dve aktivnosti kombinovati kako bi se postigao uspeh u radu. To bi znailo kombinovanje kvaliteta menadera i lidera u jednu osobu u situaciji u kojoj menader je osoba koja praviljno obavlja poslove, a lider je osoba koja ini prave stvari. Drugim reima, menaderi trebaju biti efikasni u obavljanju rutinskih poslova, dok lideri trebaju biti efektivni u realizovanju postavljenih ciljeva u realnosti. Osoba koja je menader i lider treba initi prave stvari na pravilan nain i da bude i efektivna i efikasna u isto
LIDER MENADER

DUA
Vizionerstvo Strasnost Kreativnost Fleksibilnost Inspirativnost Inovativnost Hrabrost Imaginativnost Eksperimentalnost Inicijativa za promene Personalna mo Racionalnost Konsultativnost Upornost Reavanje problema Mislovnost Analitinost Strukturabilnost Autoritativnost Stabilnost Poziciona mo

Abstract

The Supervisor as Leader and Distinction Between Supervisor and Leader in Tourism Industry This text will try to offer some ideas about how the manager can be a successful leader that means people follow him/her voluntarily or just get people to work for him/her voluntarily, willingly, to the best of their ability. Second important question is to choose an adequate leadership style as a pattern of interacting with subordinates and at the and develop own style. Starting from the point that turnover in the hospitality is generally high; there is no valid stereotype of todays hospitality workers. The industry employs people of all ages and backgrounds. Being the leader means guiding or influencing the actions of the employees to reach certain goals. How leaders do that and how the supervisors can acquire that kind of qualities is a subject of this paper. Key words: manager, supervisor, leader, leadership style, subordinates, personal qualities

Slika 2. Liderski nasuprot menaderskom kvalitetu

vreme. Biti lider znai imati viziju, entuzijazam, ljubav, strast, opsesiju, stabilnost, veru. To zavisi od milijon malih stvari koje linost poseduje i koje naui i prihfati u ivotu. Sve u svemu menader obezbeuje izvrenje poslova, dok lider se fokusira i posveuje panju na ljude koji obavljaju posao. Da bi kombinovali te dve komponente, savremeni izvrioci trebaju demonstrirati ukalkulirani i logini fokus na organizacioni proces (menadment) i paralelno sa tim da vode rauna za radnike kako ljudska bia (liderstvo).(2) Mo menadmenta proizlazi iz organizacione strukture, pa ona promovira stabilnost, red i reenje problema u okviru strukture. Mo liderstva proizlazi iz personalnih karakteristika izvritelja, pa zato ona promovira viziju, kreativnost i promene u organizaciji. Slika 2 prikazuje razliita kvalitativna svojstva koje poseduje lider odnosno menader, dok oni ljudi koji imaju neku kombinaciju svih tih obeleja su lideri i menaderi u isto vreme to je i najbolja varijanta u savremenim uslovima.

Izvor moi- kao osnovna distinkcija

MENADERI

LIDERI

MENADERI KOJI SU U ISTO VREME I LIDERI

MENADERI KOJI NISU LIDERI

LIDERI KOJI NISU MENADERI

* Vera Karadova, Assistant, Faculty of tourism and hospitality, Ohrid- R. Macedonia

Slika 1. Menaderi, lideri i podruja preklopljenja

Sutinska razlika izmeu lidera i menadera odnosi se na izvor porekla moi. Mo predstavlja potencijalnu sposobnost da se utie na ponaanje drugih. Mo predstavlja resurse pomou kojih lider utie na promene u ponaanju zaposlenih. U osnovi mogli bi definirati pet izvora moi i to: legitimna mo, mo za nagraivanje, mo prinude, eksperta i mo ushiivanja. Sve te vrste moi mogu se sistematizovati u dve globalne kategorije: Mo koja proizlazi iz pozicije i mo koja proizlazi iz personalnih kvaliteta osobe. Tradicionalna menaderska mo potie iz pozicije koje menader zauzima u preduzeu. Ta pozicija mu daje mo da nagrauje ili kanjava podreene, ime utie na nain njihovog ponaanja. U ovoj globalnoj kategorii moi spadaju: legitimna mo, mo za nagraivanje i mo prinude. Legitimna mo proizlazi iz formalne pozicije koje menader zauzima u organizaciji i autoriteta koji on uiva. To znai da kada je neko postavljen na poziciji menadera, tada radnici prihvataju njegove direktive jednostavno zbog legitimiteta njegove pozicije, bez traenja bilo kakvih do-

94

punskih objanenja. Mo nagraivanja takoer proizlazi iz autoriteta, davanjem nagrada drugim ljudima. Menaderi najee imaju ovlaenje da daju nagrade u materijalnom obliku i to: poveanje plate, dopunske dnevnice, druge materijalne darove i sl. Isto tako mogu davati i nematerijalne nagrade, kao posvetiti posebnu panju ili davanjem bilo kakvih priznanja. Jedini nain da se potuje ova menaderska mo je da se stimulie elja za dobijanjem neke od ovih nagrada. Sasvim suprotno od moi nagraivanja, je mo prinude. Ona se odnosi na autoritet menadera da kanjava ili da preporuuje kanavanje razliite vrste. Razliite vrste pozicione moi prouzrokuju razliite reakcije kod zaposlenih. Legitimna mo i mo za nagraivanje lako se prihvataju i prouzrokuju saglasnost sa strane podreenih. Saglasnost znai da zaposleni prihvataju naredbe i sprovode instrukcije iako moda se lino ne slau sa tim ili moda nemaju dovoljno entuzijazma u vezi njihovog realizovanja. Mo prinude esto puta moe prouzrokovati i rezistentnost. To znai da e zaposleni pokuati da izbegnu sprovoenje instrukcija i da e pokuati da ne potuju nareenja. Mo koja proizlazi iz osobe koja poseduje tu mo je personalna mo. Za razliku od prethodno navedenih izvora moi koji su eksterni, u ovom sluaju radi se o internim izvorima moi kao to su posebna specijalizacija, znanje osobe i njezine personalne karakteristike. Personalna mo je orue lidera, to znai da podreeni njega slede zbog respekta prema njemu, uvaivanja njegove linosti, panju prema njegovoj linosti i njegove ideje itd. Dve osnovne vrste personalne moi su: mo eksperta i mo ushiavanja. Mo eksperta proizlazi od specijalizacije, znanja i sposobnosti koje lider poseduje a koje su potrebne za ostvarivanje zadataka. Kad je lider ekspert u nekoj oblasti, tada mu se podreeni prikljuuju, slede ga jednostavno zbog njegove superiornosti u znanju. Ovakva mo je najizrazitija kod lidera na niim nivoima koji savreno znaju sve detalje njihovog radnog delokruga, a manje kod vrhunskog menadmenta koji obuhvata posao u celini a ne mogu biti eksperti za sve i svata. Mo ushiavanja proizlazi od line karakteristike lidera koji prouzrokuju potrebu kod podreenih da se identifikuju sa njim, da ga respektuju, da mu se dive i razvijaju elju da se takmie sa njim. Reakcija koja se najee javlja kod podreenih, a proizlazi od moi eksperta i moi ushiavanja je obvrzivanje. Obvrzivanje znai da zaposleni prihvataju gledinu taku lidera i sa velikim entuzijazmom sprovode instrukcije. Nije potrebno rei da je obvrzivanje prihvatlivije nego saglasnost ili rezistentnost. Posebno to je bitno u uslovima kada se ele i oekuju promene, zato to promene nose rizik i nesigurnost. Obvrzivanje pomae podreenima da savladaju strah od promena.

Razliiti liderski stilovi i izbor stilova liderstva

Termin stil liderstva odnosi se na model interakcije koji se sprovodi izmeu lidera i podreenih- nain kako on daje naloge i kontrolira posao ostalih, kako utie na njih da proizvode robu i usluge za koje je menader t.j. soodvetni supervizor odgovoran zapaajui pri tom standardni kvalitet koji se trai. Pri tome stil liderstva obuhvata ne samo naine davanja instrukcija, nego i metode i tehnike koje menader koristi da bi motivirao radnike i da bi se osigurao da e njegove instrukcije biti sprovedene. U pokuaju da se konkretnije definie liderstvo moglo bi se startovati i od njegove pozicije u menadmentu, za to jo uvek ne postoji konsenzus izmeu brojnih autora. U tom smislu neki svataju liderstvo kao sastavni deo uticanja (influencing), drugi kao posebnu menadment funkciju- vodenje ili rukovoenje (directing). Ako prihvatimo stojalite da menadment ima pet osnovnih funkcija: planiranje, organiziranje, motiviranje, koordiniranje i kontroliranje, tada je liderstvo najvie zastupljeno u motiviranju i koordiniranju kao zasebne funkcije, a razlikuje se najvie po nainu na koji se vri i intenzitetu sa kojim se

izraava pritisak nad ostalim zaposlenima da bi ostvarili, t.j realizovali postavljeni zadatak. Da bi postigli to, sve vie je zastupljena ideja da ne postoje neke opte osobine koje individua- lider treba i mora da poseduje, nego popularna je ideja da se individuje mogu obuavati da bi postali dobri lideri. Tako ideja za liderstvo je praktino evaluirala od pristupa o roenim liderima do stava o obuenim liderima. Tako nastaje situacioni pristup liderstva koji pretpostavlja da uspeno liderstvo trai jedinstvenu kombinaciju tri elemenata: lider, njegovi sledbenici i situacija u preduzeu. Ova interakcija moe se izraziti sledeom formulom: SL=f(L,F,S) gde SL (successful leadership) je funkcija koja obuhvata tri elemenata i to L (leader), F (followers) i S (situation). Drugim reima lider, sledbenici i situacija moraju se meusobno prilagoditi, kao razliiti faktori koji uslovljavaju uspenost liderstva. Pri izboru stila liderstva moe se zapoeti sa najpoznatijim situacionim pristupom koji se povezuje sa imenima Robert Tannenbaum i Warren H. Schmidt. (3) Ovi autori naglaavaju situacije u kojima lideri nose odluke. Pri tome, u njihovim analizama dolazi do jednog modela liderskog ponaanja u razliitim situacijama odluivanja. Model predstavlja ukupni delokrug liderskog (menaderskog) ponaanja prilikom noenja odluke, odnosno razliite pristupe lidera i menadera prilikom noenja i prezentovanja odluka. Svakom obliku odluivanja i prezentovanja doneenih odluka odgovara odreeni stepen autoriteta koji menader poseduje i odreeni stepen slobode u razmiljanju podreenih. Ponaanje menadera (u ovom starom, klasinom modelu nema distinkcije izmeu menadera i lidera) predstavljeno na krajnim llevim delom modela karakterie lidera koji zadrava visoki stepen autoriteta i ostavlja mnogo malo prostora za slobodno razmiljanje i uee podreenih u procesu odluivanja. Ponaanje na krajnim desnim delom modela oznaava lidera koji vrlo malo koristi svoj autoritet i ostavlja veliku irinu slobode u razmiljanju podreenih. Sva ponaanja izmeu ove dve krajnosti pokazuju razliiti stepen korienja autoriteta i razliiti stepen slobode podreenih, t.j. radi se o razliitih stepena prelaza od autokratsko prema demokratsko liderstvo. Neto drugaije teorije liderstva razvijene su u takozvanom Vroom-Yetton-Jago model, a on razlikuje pet razliita stilova odluivanja: 1/. AI kada menaderi samostalno da nose odluke; 2/. AII menaderi sakupljaju informacije od svojih podreenih, ali odluke nose samostalno. Podreene mogu, ali ne moraju biti informirani za situaciju u kojoj se preduzee nalazi; 3/. CI menaderi mogu razgovarati o tekuoj situaciji sa nekim od podreenih, i pri tom sakupljati informacije i procene. Ali, podreeni se ne sakupljaju kao grupa i menaderi samostalno da nose odluke; 4/. CII menaderi i podreeni skupljaju se u grupi, da bi diskutirali o ukupnoj situaciji, ali odluku da nosi menader; 5/. GII menader i podreeni skupljaju se u grupi da bi diskutirali o situaciji i odluku nosi cela grupa. Drugi liderski stilovi koji se mogu koristi mogu se grupirati u dve osnovne kategorije prema istraivanjima obavljenim na Ohio dravnom univerzitetu, prilikom kojih istraivanja razmatrani su nekoliko stotina razliitih liderskih ponaanja. Sva ta ponaanja mogu se grupirati u: - respektabilno ponaanje-odnosi se na ponaanje u kojem lider pokazuje senzitivnost u odnosu na podreene, respektira njihove ideje, oseaje, razvija pouzdanje. Radi se o prijateljskom odnosu koji se razvija, postoji otvorena komunikacija i timski rad. - vrsto, strukturalno ponaanje lidera. Ova vrsta ponaanja tano opisuje relaciju koja se treba uspostaviti izmeu lidera i zaposlene ili uspostavlja tano definirane procedure koje zaposleni trebaju potovati u toku izvrenja njihovih zadataka. Lider je orijentiran prema zadatku i daje naredbe koji radni zadaci trebaju biti obavljeni da bi se realizovao cilj koji

je unapred postavljen. Ova vrsta ponaanja ima pozitivnih i negativnih strana. Sa jedne strane obezbeuje vrstinu, stabilnost i sigurnost, ali sa druge strane je prilino surov i drzak nain liderstva. Tokom istraivanja stilova liderstva do slinih rezultata su doli i na univerzitetu u Michigenu, tj. stilova liderstva su grupirali na: ponaanje centrirano prema poslu, u ovom sluaju lider primarno fokusira svoju panu prema poslu koji podreeni obavljaju; ponaanje centrirano prema zaposlenima, gde je primarna panja lidera fokusirana prema zaposlenima kao individuima. To znai da je lider vrlo paljiv u odnosu na line potrebe zaposlenih i interesuje se za kreiranje kooperativnih radnih timova koji e zadovoljavati potrebe njihovih lanova, a istovremeno e pridoneti i za uspeh preduzea u celini. Rezultati iz Ohio State University i University of Michigan su vrlo slini. Oba pristupa izdvajaju dve primarne dimenzije ponaanja lidera: radnu dimenziju- koja odgovara vrstom (strukturalno) ponaanju i ponaanje koje je koncentrisano prema poslu; i ljudska dimenzija- koja odgovara respektabilnom ponaanju i ponaanje koncentrisano prema zaposlenima. Imajui u vidu situacioni pristup liderstva proizlazi da ne postoji jedinstveni, najbolji nain liderskog ponaanja koji omoguuje uspeno liderstvo, nego da je uspeno liderstvo funkcija: lidera, podreenih i konkretne situacije. Zato stil liderstva koji je bio sasvim uspeni u jednoj situaciji moe da doivi kompletni kolaps u nekoj drugoj situaciji. Otuda proizlazi potreba za povezivanjem stilova liderstva sa konkretnom situacijom. U tom smislu razvija se teorija o ivotnom ciklusu liderstva. Situacione teorije liderstva kao to je teorija o ivotnom ciklusu baziraju se na konceptu o fleksibilnou lidera- t.j.njegove sposobnosti da menja stil liderstva kada doe u sukob sa razliitim situacijama. Osnovno pitanje koje se pri tom postavlja je koliko lideri mogu biti fleksibilni. Odgovor bi bio- neki vie, neki manje, odnosno postoje brojne potekoe i ogranienja liderske fleksibilnosti. Jedan nain za reenje tih potekoa je da se promeni situacija u organizaciji i da se ona prilagodi prema stilu liderstva, a ne obratno stil liderstva da se prilagoava situaciji. Na taj nain se dolazi do takozvane contingency teorije liderstva. Tri primarna faktora koji vode lidere prema situacijama pogodnim za njihov stil liderstva prema ovom pristupu su: 1/.odnos izmeu lidera i zaposlenjih- to je stepen prihvaenosti lidera sa strane radnike; 2/. struktuiranost zadatka- opredeljenje procedure i postupke za njihovo ostvarivanje; i 3/. poziciona mo- odnosi se na formalni autoritet lidera i njegove mogunosti da nagrauje i kanjava. Ova teorija liderstva je pomogla da se unite svi mitovi da postoji samo jedan najbolji stil liderstva i da se lideri raaju a ne stvaraju. To znai da skoro svaki menader u organizaciji moe biti uspeni lider ako se postavi u situaciji koja je istovetna njegovom stilu liderstva. Menader i lider uope, i u turistikoj industriju takoer mora poznavati ove teorije i na osnovu njih izgraditi sopstveni stil liderstva, Nijedan stil liderstva nije apsolutna istina i jednom zauvjek dat kao takav, niti se moe primeniti na isti nain u razliitim organizacijama i u razliitim situacijama. To znai da niko ne moe rei lideru kako da se ponaa. Izbor je ostavljen njemu, ali on mora uvaivati svo prethodno znanje do kojeg su doli ekonomisti, pravnici, tehnolozi, a naroito sociolozi i psiholozi tj. naunici bihevioristike brane. 1) Theodore Levitt, Management and the Post-Industrial Society, 1976, p.73 2) Craig Hickman, The Winning Mix: Mind of a Manager, Soul of a Leader, Canadian Business 63, 1990, p.69-72 3) Robert Tannenbaum & Warren H. Schmidt, How to Choose a Leadership Pattern, Harvard Business Review, 1957

Literatura

95

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Marjanovi, V.* Abstract

As a part of the entire Yugoslav economy and also the economy of the region of Nis, tourism should finally become a significant factor of development. In order for tourism to start developing, attention must be paid to creating conditions for its progress and putting aside certain stimulating means. To some point it makes sense, taking into account the fact that tourism within itself contains a number of economic and social activities - from traffic, trade and supplying, communal and craft services to hystorical, cultural and sports events, etc. The significance of tourism in the entire social - economic development of a city, imposes the need for creating the conditions in the following period for the increase of the mentioned economic activity, in order to stimulate better export effects, production and service activities, the increase of employment - everything in order to realize the task of stabilization and employment policy. Within such orientation, tourism should become a significant progressive path and an important part of the export offer according to the considerable comparative advantages which need to be used as much as possible.

Turizam kao faktor privrednog razvoja Nikog regiona

lobalizacija i rastua meuzavisnost zemalja imaju velike koristi od turistike industrije. Ona menja ablone proizvodnje i potronje, vodei ka veoj konkurenciji, pojavljivanju novih metoda marketinga, razvoja standarda kvaliteta i globalnog trita. Rastua liberalizacija trita odnosno ekonomija, raznovrsnost dobara i usluga, razvoj brzih i bezbednih oblika transporta kao i pojava informacionoh tehnologija, osnovni su faktori u ekonomskom, turistikom i rekreativnom razvoju. Ovakvi trendovi kreiraju nove izazove kada je turizam u pitanju, ne samo za razvijene ekonomije, ve i za ekonomije koje do sada ni priblino nisu iskoristile svoje turistike potencijale. Turizam, koji je jedna od glavnih uslunih delatnosti belei progresivan trend kada je u pitanju njegov doprinos i participacija u drutvenom proizvodu. Ovakva konstatacija vai i za zarade ali i za otvaranje novih radnih mesta u ovoj delatnosti. Naravno, ne treba propustiti informaciju da se radi o trendu u svetskim razmerama koji, prema prognozama strunjaka iz ove oblasti, treba da se nastavi i nadalje. Bez obzira da li se radi o nacionalnoj ili internacionalnoj prirodi turizma, on vri ogroman ekonomski i drutveni uticaj na regionalne i lokalne nivoe u podrujima gde se turistike aktivnosti odvijaju. Regionalni razvoj turizma moe pod odreenim uslovima da zapone generisani ekonomski rast kreiranjem nove dinamike. On takoe moe doprineti i boljem planiranju korienja prostora koji je direktno u sukobu sa rapidnom urbanizacijom usled ekonomskog razvoja. Da bi turizam kao aktuelna usluna industrija doprineo akceleraciji dinamike rasta nikog regiona (o emu e biti posebno rei u tekstu koji sledi), neophodno je pronai neke vodilje razvoja u ovoj oblasti kako bi se sauvali resursi, osigurala komplementarnost izmeu podruja i definisale turistike polazne take. Grad Ni ima mnogobrojne komparativne prednosti za razvoj turizma. Prostornim planom Republike Srbije te prednosti su realno sagledane pa je Ni dobio znaaj meunarodnog i nacionalnog ranga i oznaen je centrom drugog stepena kao i perspektivnim centrom zone A.1 U prolosti turistika privreda u Niu se razvijala u uslovima nedefinisane makroekonomske politike u oblasti turizma, stalnog nedostatka sredstava za investicije a u blioj prolosti ova grana je bila pod drastinim udarom meunarodne ekonomske blokade sa posledicama dugoronog karaktera. Ovakvo stanje objektivno predstavlja ograniavajui faktor daljeg razvoja turizma kao znaajnog segmenta ukupne privrede. Otuda je prevazilaenje ovakvog stanja osnovni uslov dinaminijeg razvoja turizma. Geografski poloaj Nia, razvijen saobraaj, turistiki kapaciteti, bogatstvo kulturne batine i raznovrsnost zabavnih, sportskih i kulturnih manifestacija kao i veliki broj atraktivnih mesta u prirodnom ambijentu, pruaju velike mogunosti za razvoj: - gradskog turizma (poslovni, kongresni, manifestacioni) - banjskog turizma (zdravstveno - rekreacioni) - tranzitnog turizma - izletnikog turizma (ekolokog) - sportskog turizma - rekreativnog turizma. Gradski turizam . Pored toga to je Ni veliki poslovni, kulturni, zdravstveni i univerzitetski centar, grad koji se razvija, Ni je i turistiki grad. Geografska pozicija koja je, rekli bismo, strateka, uslovila je jednu prilino nepovoljnu situaciju sa aspekta razvoja turistike privrede gra-

Mogui vidovi turizma

da. Ni je bio i ostao preteno tranzitni grad u kome su se turisti zadravali jedan ili dva dana. Kako se prosek zadravanja gostiju u gradu nije ni do danas promenio, prevazilaenje ovakve situacije treba da postane jedno od opredeljenja razvoja gradskog turizma. Ve je napomenuto da se Ni prostornim planom Republike Srbije tretira kao perspektivno znaajan centar drugog reda. U dosadanjem razvoju gradski turizam je bio nedovoljno razvijen u odnosu na poloaj Nia u Republici. Iz razloga to je Ni svojom pozicijom, veliinom i znaajem pogodan za sve vidove poslovnog, kongresnog i manifestacionog turizma, forsiranje turizma velikog grada mora biti strateki zadatak. O moguim reenjima bie govora u posebnoj glavi. Banjski turizam. Nika banja kao nosilac banjskog turizma na ovom podruju trebalo bi da razvija prvenstveno zdravstveni a u sve veoj meri i sportsko - rekreativni ali i kongresni i manifestacioni turizam. Na taj nain bi se smanjivale sezonske oscilacije pre svega u objektima komercijalnog hotelijerstva i porast korienja kapaciteta. Prirodne karakteristike, struan kadar u oblasti medicine i kapaciteti, nedvosmisleno ukazuju da i ovu vrstu turizma treba forsirati. Tranzitni turizam. Kritike sa poetka ovog poglavlja upuene na dominantnost ovog oblika turizma kada je grad Ni u pitanju, ne treba pogreno shvatiti. Zaista bi bilo pogreno razmiljanje u pravcu ukidanja ove vrste turizma. Naprotiv, to nije bio cilj malopreanje kritike. Sama pozicija grada kao jedinstvene raskrsnice na Balkanu upuuje na razvijanje i ove vrste turizma. Unapreenje kvaliteta kao i dostizanje i prevazilaenje turistikog prometa pre sankcija bie osnovni cilj tranzitnog turizma. O poziciji grada i mogunostima za razvoj ove vrste turizma ne treba vie troiti rei. Izletniki turizam. Za grad Ni kao privredni centar Srbije, izletniki turizam ima izuzetan znaaj a usmeren je uglavnom ka Kamenikom visu, Cerjanskoj peini, Sievakoj i Jelanikoj klisuri, Bojaninim vodama i Oblainskom jezeru. Ovi izletniki punktovi su veoma pogodni za obilje sportsko - rekreativnih sadraja i drugih aktivnosti lokalne sredine komplementarnih turizmu. Izletniki turizam bi posebnu panju trebalo da posveti onom delu stanovnitva koji zbog nedovoljne platene moi nema mogunosti da se ukljui u domai turizam.2

Ocena sadanjeg znaaja turizma za privredni razvoj regiona

U ukupnoj jugoslovenskoj privredi pa i privredi nikog regiona, turizam bi konano trebalo da postane znaajan faktor opteg razvitka. Da bi se turizam razvijao morala bi mu se poklanjati vea panja stvaranjem uslova za njegov razvoj i izdvajanjem za to odreenih podsticajnih sredstava. To je donekle i razumljivo imajui u vidu da turizam u sebi preplie niz privrednih i drutvenih delatnosti poev od saobraajnih veza, trgovina i snabdevanja, komunalnih i zanatskih usluga, pa preko ugostiteljstva do istorijskih, kulturnih i sportskih manifestacija kao i drugih koje to obavezno prate. Znaaj turizma u ukupnom drutveno - ekonomskom razvoju grada, namee potrebu da se u narednom periodu stvore uslovi za bri razvoj ove privredne delatnosti u funkciji podsticanja boljih izvoznih efekata, podsticanja razvoja proizvodnih i uslunih delatnosti i poveanja zaposlenosti a sve u cilju ostvarivanja zadataka stabilizacione i razvojne politike. U sklopu takve orijentacije turizam treba da postane znaajan razvojni pravac i bitan deo izvozne ponude s obzirom na znatne komparativne prednosti koje treba to potpunije is-

* Vladislav Marjanovi, asistent pripravnik, Ekonomski fakultet, Ni

96

koristiti. Pregled koji sledi ilustrovae sadanji znaaj turizma koji on ima za privredni razvoj grada. Kao to se iz strukture nacionalnoh dohotka po delatnostima moe videti, ugostiteljstvo i turizam participiraju sa gotovo zanemarljivim procentom. Iz ovoga se jasno moe izvesti zakljuak da turizam kao jedna od najperspektivnijih privrednih grana, na privredni razvoj nikog regiona ima zanemarljiv uticaj. Da bismo do kraja izveli zakljuak o trenutnom stanju turistike privrede u Niu, treba evidentirati i to da je godina sa najveim brojem noenja 1988 (744364 noenja). Uporeujui ovu cifru sa noenjima turista za zadnjih desetak godina videemo da je ona desetak puta vea, odnosno na kako niske grane je spao turizam u Niu. Ako bismo dodali i da je u 1988 godini pri maksimalnom broju noenja iskorienje kapaciteta bilo negde oko 80%, trenutnu situaciju bismo mogli okarakterisati i katastrofalnom. Ako pogledamo pregled proseka zadravanja, moemo odmah zakljuiti da je tranzitni turizam i dalje dominantan u celokupnoj turistikoj ponudi to i nije za neku naroitu pohvalu. Na poetku ovog rada bilo je govora o znaaju turizma kao nevidljivog izvoznika, odnosno o znaaju stranih turista koji oni imaju kada je poveanje nacionalnog dohotka u pitanju. U tabeli se jasno moe uoiti da je broj inostranih turista nekoliko puta manji od domaih to govori u prilog injenici da turizam u Niu ima veoma slabe multiplikativne efekte. Ako bismo napravili detaljniji pregled inostranih gostiju po zemljama onda bi on izgledao otprilike ovako. Uoava se znaajan broj turista iz razvijenih zapadnoevropskih zemalja to treba da bude signal za pojaanu marketinku aktivnost usmerenu ka ovim podrujima. Da bi turizam imao pozitivne efekte na privredni razvoj regiona i zemlje kao celine, on mora imati i pozitivne efekte na zaposlenost radnoaktivnog stanovnitva. Veoma mali broj ljudi je zaposlen u turizmu i uopte u tercijalnim delatnostima, to moe biti svojevrstan pokazatelj (ne)razvijenosti nikog regiona. Najvei broj zaposlenih je u privredi koja je u veoma nezavidnom poloaju. Gigante poput Elektronske industrije, Mainske industrije, Vulkana, eka veoma teak period sanacije i restrukturiranja to podrazumeva i veoma nepopularnu meru otputanja latentnih vikova radne snage. U tom smislu bi turistika privreda mogla biti jedan od glavnih apsorbera radne snage i pomogla ukupnom oporavku nike privrede. O efektima turizma na ostale privredne i vanprivredne delatnosti Nia ovom prilikom neemo govoriti, jer su oni veoma mali.

Tabela 1: Struktura nacionalnog dohotka (u %)

Ukupno 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Industrija Poljoprivreda umarstvo Graevinarstvo Saobraaj i veze 40,9 39,2 41,2 31,9 53 32,7 32,7 28,3 38,2 4,6 6,6 8,3 8,1 5,7 7,1 7,4 6,5 1 0,1 0,1 9,3 7,5 5,7 7,1 4,1 5,6 6,8 5,5 1,5 9,6 19,1 41,7 Trgovina 22,4 25,2 28,2 22,5 15,3 20,8 18 25,2 6,4 Ugostiteljstvo i turizam 2,7 1,9 1,9 2,1 2 2,6 1,9 1,9 2,4 Ostalo3 10,4 19,6 14,7 28,2 19,9 31,2 33,2 13,5 7,8

Izvor: Statistiki godinjak Nia, 2001.

Tabela 2: Turistiki promet

BROJ TURISTA Ukupno 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 188344 92167 71017 80204 88503 75657 65457 71701 53571 89243 71279 Domai 73537 79579 64098 73884 82452 70139 585479 65949 50594 85653 65438 Strani 44807 12588 6919 6320 6051 5518 6908 5752 2977 3590 5841 Ukupno 350293 403739 255929 301914 345415 355317 279763 383333 318685 492156 369677 BROJ NOENJA Domai 290502 374039 240634 291372 332111 342564 268419 372625 312572 483796 359034 Strani 59811 29700 15295 10542 13304 12753 11344 10708 6113 8360 10643 PROSEK ZADRAVANJA Ukupno 1.8 4.4 3.6 3.8 3.9 4.7 4.3 5.3 5.9 5.5 5.2 Domai 3.9 4.7 3.7 3.9 4.0 4.9 4.6 5.7 6.2 5.6 5.5 Strani 1.3 2.3 2.2 1.7 2.2 2.3 1.6 1.9 2.1 2.3 1.8

Izvor: Statistiki godinjak Nia, 2001. razloga to je kongresni turizam pored poslovnog, najelitniji i najprofitabilniji vid turistikog poslovanja. Da bi se to i ostvarilo neophodno je obezbediti dobre konferencijske uslove, dobre hotelske usluge, preHOTEL Broj leaja Kapacitet 2000 2001 2000 2001 Domai 2000 Broj posetilaca 2001 Strani Ukupno Domai Strani Ukupno Domai Iskori enost kapa citeta 2000 Strani Ukupno Domai 2001 Strani Ukupno % iskori 2000 enosti kapa 2001 citeta Domai 2000 Vrednost noenja 2001 Strani Ukupno Domai Strani Ambasador 261 261 95526 95265 14582 769 15351 15167 1717 16884 23695 1160 24855 22099 2960 25059 26 26 5315793 691746 6507539 9474666 2494406 11969072 Park 155 155 56730 56575 Ni 120 120 41008 43800 10926 365 11291 9128 662 9790 20103 563 20666 18626 979 19605 50 45 voz, vanpansionsku potronju. Kulturne i sportske manifestacije takoe mogu doprineti duem zadravanju gostiju u gradu. Takoe, svim pobrojanim aktivnostima treba dodati i aktivnosti koMedijana 81 81 29646 29565 124 124 249 249 1 Nais 178 178 65148 64970 6586 1226 7812 6422 1874 8296 9399 2392 11791 8660 3295 11955 18 18 Srbija 122 122 44652 44530 Partizan 129 129 47214 47085 4452 8 4460 3447 69 3516 16626 9 16635 15142 85 15227 35 35 Ozren 174 174 63684 63510 6891 205 7096 7912 286 8193 25813 400 26213 23147 457 23604 41 45 Ukupno 1220 1220 443608 445300 43561 2573 46134 42076 4608 46684 95885 4524 100409 92674 7776 100450 23 23

Tabela 3: Iskorienost kapaciteta hotela holdinga Srbija turist

Vizija moguih ciljeva i pravaca razvoja turizma

U glavi 1. ve je bilo rei o moguim vidovima turizma koji se mogu razvijati u nikom regionu. Da se podsetimo, to su: gradski, banjski, tranzitni, izletniki, sportski i rekreativni turizam. Razvoj turizma bi se, dakle, mogao ravati u ovih est pravaca. Naravno, turizam kao jedna od perspektivnih tercijarnih delatnosti morao bi se razvijati integralno sa komplementarnim delatnostima, kako privrednim (saobraaj, komunalno i infrastrukturno ureenje, trgovina, bankarske usluge, mala privreda, poljoprivreda), tako i neprivrednim (kultura, sport, zdravstvo, zatita prirodne sredine).

Osnovni pravci razvoja

Poto je Ni kao gradski turistiki centar dobio meunarodni i nacionalni rang i tretira se kao perspektivno znaajan centar drugog stepena, obavezno treba iskoristiti sve mogunosti za razvoj gradskog turizma. Sajmovi, kulturne i poslovne manifestacije su prilika za oivljavanje svih funkcija u gradu a ne samo turistike privrede. Naravno, ne treba govoriti od kakvog bi bilo znaaja da sve ove manifestacije poprime meunarodni karakter. U cilju dueg zadravanja turista u gradu neophodno je vie koristiti mogunosti koje privreda i Univerzitet u Niu pruaju u razvoju kongresno - obrazovnog turizma. Ovo iz

- 4743363 250395 - 4993758 - 7106178 902493 - 8008671

27378 2084138 644616 27378 2728754 - 2565964 - 2181741 - 4747705

- 1466143 4188234 18325049 52931 207887 1847575 - 1519074 4396121 20172624 - 2549693 7411484 29107985 71886 467204 6117730 - 2621579 7878688 35225715

Ukupno Izvor: Podaci Holdinga

97

Tabela 4: Broj stranih turista po zemljama

UKUPNO Austrija Bugarska Francuska 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 88732 86746 33637 6715 2547 3522 3339 3847 5035 4293 7027 3720 928 107 34 41 25 59 105 63 693 8936 2860 820 684 1001 970 837 904 779 2122 1178 501 81 97 39 43 43 115 92 Grka 19119 14756 5577 982 594 1202 532 685 1114 634 Italija 4174 3727 809 302 150 355 598 568 452 435 Ostale Maarska Nemaka evropske Turska zemlje 10475 3334 954 79 18 95 47 149 403 459 23604 25348 12722 456 8 27 50 261 367 240 11718 13216 3085 1784 767 611 903 958 962 1154 7455 10717 5358 1974 148 33 51 121 232 188 Ostale vanevr. zemlje 2355 1814 843 230 47 118 120 166 381 249

ali i stranim turistima. U tom smislu motel Sievo svojim sadrajem i ponudom trebalo bi da bude u funkciji pre svega sportsko - rekreativnog, izletnikog i manjim delom tranzitnog turizma.

Osnovni ciljevi razvoja

Izvor: Statistiki godinjak Nia, 2001.

Tabela 5: Noenja stranih turista po zemljama

UKUPNO Austrija 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 98608 98118 38629 11763 3935 6511 8790 8896 7633 7207 7275 3972 1060 150 40 56 27 93 136 105 Bugarska Francuska 1160 10405 3356 1840 1032 1279 1639 1220 1266 1235 2382 1507 628 101 153 52 60 60 139 136 Grka 19661 15869 6669 1930 862 1764 1076 1081 1462 977 Italija 4597 4163 1106 445 219 2073 3318 2440 841 706 Ostale Maarska Nemaka evropske zemlje 10598 3495 1060 88 20 125 59 196 497 559 25545 27453 13398 726 9 46 69 481 618 376 16187 17627 4460 3746 1353 888 2148 2631 1692 2151 Turska 7834 11455 5779 2227 174 33 143 279 284 244 Ostale vanevr. zemlje 3369 2172 1113 510 73 195 251 415 698 718

Izvor: Statistiki godinjak Nia, 2001. je se odnose na posete kulturno - istorijskim spomenicima a one su od takvog znaaja da obavezno mogu doprineti produenju zadravanja turista. Ekskurzije bi trebalo da ponovo zauzmu znaajno mesto u turistikom prometu Nia, jer u vansezoni popunjavaju kapacitete. Tako polako dolazimo do ograniavajuih faktora za razvoj ovog vida turizma. Nepovoljni eksterni efekti kao i dugogodinje neodravanje hotelskih i ugostiteljskih objekata doveo je do veoma nezavidnog stanja ovih objekata od kojih ne moemo izdvojiti ni jedan kao reprezentativni. Kao prioritetni zadatak predstoji rekonstrukcija, adaptacija i kompletiranje objekata prateom infrastrukturom i inventarom kako bi dobili odgovarajuu kategoriju shodno Pravilniku o kategorizaciji objekata. Treba se skoncentrisati i na uvoenje sistema kvaliteta usluga prema standardu ISO 900 u cilju postizanja bre i kvalitetnije usluge, higijene i daleko boljeg odnosa prema gostu, koji odgovara svetskim standardima u ovoj oblasti. Na taj nain bi se obezbedio i vii rang u kategorizaciji to je nunost, imajui u vidu da su svi hoteli sa 2* osim motela Nais koji ima 3* (hotel Park ima ak 1*). U razvoj smetajnih kapaciteta u gradu , treba ukljuiti i strani kapital i u planu je rekonstrukcija hotela Park ali i izgradnja novih objekata koji bib bili reprezentativni i bili kategorisani sa 5*. Veliki broj turistikih agencija pored prodaje tuih kapaciteta, trebalo bi ubudue da se vie angauju na dovoenju stranih i domaih posetilaca, bilo da su u tranzitu, bilo da se radi o duim boravcima. Banjski turizam je jedan od naih turistikih potencijala. Pored veoma razvijenog zdravstvenog turizma koji je u Banji prisutan, treba forsiratii kongresni turizam jer postoje mogunosti za to. Posao oko adaptacije smetajnih i ugostiteljskih objekata bie mnogo manji nego u samom gradu jer su u prilino dobrom stanju, emu doprinosi i ogroman broj turista u sezoni ali i vansezoni. Od posebnog znaaja su objekti Instituta iji su kapaciteti tokom itave godine iskorieni sa neverovatnih 90% u proseku. Ovo zbog toga to su namenjeni stacionarnom leenju bolesnika kojih zbog

dobrih uslova i strunih kadrova ima veoma mnogo. Meutim, objekti Srbija turist koji se koriste u komercijalne svrhe rade daleko ispod kapaciteta ak i u sezoni (maj - oktobar) a sve zbog nemara i nedostatka strunih kadrova koji bi imali sluha za poboljanje kvaliteta usluga i marketinku aktivnost. U vie navrata smo spominjali da je Ni velika raskrsnica i idealan punkt za razvoj tranzitnog turizma koji je i glavni vid turizma trenutno. Ponovno uspostavljanje tranzitnih tokova nimalo nije lak zadatak. Meutim, pripreme ne treba da kasne. Motel Nais kao najznaajniji i najvei objekat koji slui za ovu svrhu u solidnom je stanju ali nije s goreg dopuniti njegov sadraj izgradnjom sportskih terena, auto kampa, slobodne carinske zone. Objekat koji je u prolosti bio veoma znaajan za tranzitni turizam - motel Mediana, sada je u katastrofalnom stanju i slui za smetaj izbeglica. Da bi se vratio staroj funkciji treba napraviti obiman investicioni plan ali i obezbediti sredstva to e biti veoma teak zadatak. to se tie klijentele u tranzitu, turistiku ponudu treba pre svega usmeriti ka korisnicima iz Grke, Turske, Italije i Nemake kojih je u tranzitu i najvie. Znanje i iskustvo ne manjka kada je u pitanju ovaj vid turizma. Za izletniki turizam koga treba usmeravati pre svega klijenteli sa plitkim depom, postoje velike mogunosti. Kameniki vis raspolae pogodnim uslovima za izletniki i sportski turizam a blizina Cerjanske peine ovo podruje dodatno ini atraktivnim. Ograniavajui faktor dosadanjeg razvoja turizma jeste nedostatak prateih sadraja vezanih za zabavu, rekreaciju i sportske aktivnosti. Turistiko - rekreativni kompleks Bojanine vode kao najmlae izletite nilija predstavlja izvanrednu povoljnost za odmor i rekreaciju, pripreme sportista, zimske sportove i turizam u irem smislu. Sievaka klisura je zona tranzitnog, izletnikog i odmaralinog turizma ali postoje pogodnosti i za planinsko - alpinistiki i nauno - obrazovni. Kompleksi prirodnih vrednosti i retkosti i aktivnosti rekreacije i sporta trebalo bi da budu usmerene pre svega domaim

Osnovni ciljevi strategije razvoja turizma u Niu (ali i strategija razvoja turizma uopte) kao delatnosti sa komparativnim razvojnim prednostima i znaajnim multiplikativnim dejstvom na razvoj ostalih privrednih delatnosti, poveanje zaposlenosti, regionalni razvoj i devizni priliv, jesu: a) ouvanje i racionalno korienje prirodnih turis tikih resursa b) jaanje konkurentnosti turistikih usluga kako na domaem tako i na stranom tritu c) dinamiziranje turistikog prometa (naroito inostranog) d) ostvarivanje obimnije i potpunije turistike potronje e) adekvatnije povezivanje turizma i komplementarne privrede f) rekonstrukcija i modernizacija postojeih sadraja turistike ponude i izgradnja novih kapaciteta g) stvaranje kvalitetnijeg turistikog proizvoda h) jaanje kadrovske strukture. Poveanje domaeg a posebno inostranog turistikog prometa, jeste jedan od najznaajnijih ciljeva. On e sigurno dovesti i do poveanja samog drutvenog proizvoda grada Nia i nikog regiona ali i zemlje kao celine. Naravno, to e zavisiti od prilagoenosti kvaliteta domae turistike ponude meunarodnoj tranji, propagande prema domaoj i stranoj klijenteli ali i privlaenja kapitala stranih partnera u ovoj delatnosti. U ovim aktivnostima znaajnu ulogu imae gradska turistika organizacija kao i mnotvo turistikih agencija koje e biti usmerene na informativnu propagandu i promotivnu delatnost, istraivanje trita i koordinaciju rada turistikih preduzea. ini se da su promotivne, odnosno marketinke aktivnosti i edukacija kadrova prvi koraci koji se moraju uraditi da bi se gore pobrojani ciljevi ostvarili. Potom e slediti druga faza, prilagoavanje turistike ponude turistikoj tranji. Turizam kao perspektivna tercijarna delatnost u nikom regionu, trebalo bi da se razvija integralno sa komplementarnim delatnostima, kako privrednim tako i neprivrednim to je i uslov breg razvoja turistike privrede Nia. I ne samo to, to je i preduslov za bri ukupan razvoj privrede nikog regiona. 1. Dr S. Unkovi, Ekonomika turizma, Savremena administracija, Beograd, 2001. 2. Vladislav Marjanovi, Marija Ranelovi, Saradnja balkanskih zemalja u cilju razvoja turizma, Regionalni razvoj i demografski tokovi balkanskih zemalja br. 7, Ekonomski fakultet Ni, 2002. 3. Program razvoja turizma do 2000. godine, Turistika organizacija Ni, Gradska uprava - Zavod za razvoj i informacioni sistem, 1996. 4. Tourism proves as a resilient and stable economic sector, World Tourism Organization, Madrid 2002. 5. Mr Henryk F. Handszuh, Quality of Tourism Development, World Tourism Organization, Ge neva 2001. 6. Strategija razvoja SRJ do 2020. godine, Savezno ministarstvo za razvoj, nauku i ivotnu sredinu, Sa vezni zavod za razvoj i ekonomsku politiku, Beograd 2000.

Literatura

Napomene

1 Program razvoja turizma do 2000. godine, Gradska uprava, Zavod za razvoj i informacioni sistem, 1996.godina, str. 1 2 Ovde se pre svega misli na odmor i rekreaciju dece, uenika, studenata, omladine i penzionera. 3 Vodoprivreda, proizvodno - zanatske usluge, proizvodno - komunalna delatnost, tehnike i poslovne usluge, novinsko izdavaka delatnost, kinematografija i apoteke

98

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Ma Klodiana Gorica*

Politics of Albanian Tourism Development Sustainable Development and Long Run Actions
beaches, an interesting cultural heritage and a warm and sunny, Mediterranean climate. But this can similarly be found in other Mediterranean countries too. However, with proper access and infrastructure and some of dressing up the groom with corresponding marketing activities the strategic niches can certainly be filled. A large number of small establishments have been created which offer good quality services. Prices are high, however, as practically all equipment and most consumer goods are imported. Areas like general touristic infrastructure (e.g. roads, tourist information centers) and leisure infrastructure (e.g. sport and cultural activities) remain major setbacks for the tourism development. Active Marketing efforts are hardly visible. Funds seem to be very limited and the material distributed is several years old. The quality of photographs is very often of low quality. A broad understanding for Marketing and its opportunities yet has to be developed amongst all parties involved in tourism.

lbania is part of the Mediterranean area, which is known an one of the most attractive tourist region of the globe. This area includes Albania with its regional and individual elements. The factors that make the country attractive for tourist are numerous: the natural beauties, the seaside, the climate, the ancient historical and cultural heritage, ethnography, culinary art, social life and the tradition. There is substantial tourism development potential: Albania has an attractive coastline, a cultural heritage and beautiful, unspoiled regions all over the country. Beaches are long and sandy with hot sunny summers. The mountain areas offer opportunities for niche tourism activities like hiking, biking, canoeing etc. Plenty of National Parks and other natural reserves offer ecological experiences. The political instability of the region, insufficient infrastructure (particular roads), uncertain ownership of land and corruption are main setbacks for tourism development. Tourism is Bussiness Oportunities for Albania Development. It offers good prospects for development. Albania has spectacular mountain scenery, a beautiful and unspiled coast-line, and an ancient history and culture. In the long run, tourism could be one the main attractions for foreign investitors. However, in the medium- to long-term tourism could well play an important role in the countrys economic development. Domestic Tourism is at present the prevailing form of tourism, in particular beach tourism. Preferred are the coastal areas. Foreigners living and working in the country represent another important internal tourism demand. For the last few years there has been practically no major foreign incoming tourism. In Albania a Mediterranean climate is prevalent. The coastal zones are very mild, northern and eastern parts bear continental character. Summers are hot with up to 42C and long periods of snow in the mountainous areas during wintertime. Albania is the country with the second largest number of sunny days (over 200) after Spain. The country can be divided into the following regions: the Albanian alps in the northeast the central mountainous region (with Ohrid- and Prespa- Lakes) the southern mountainous region (with the coastline from Vlora to Saranda) the western lowlands (with the Adriatic coastal zone). There are 2 main areas for tourism development (so-called Priority Tourism Zones): 1. coastal zones, primarily along the adriatic and ionic coast and 2. interior zones, primarily the lakes and mountain areas.

The tourism Development in Albania should be part of Tourism Product in Balkan

Main problems of destinations on the Balkans
Lack of product and service quality, combined with lack of marketing activities are the main problems of destinations on the Balkans. The uncertainty of the political situation in many regions on the Balkans, connected with unfavourable value for money, outdated supply (especially in the hotel sector), unreliability of local partners and lack of cleanliness are further major obstacles for a positive tourism development. According to the tour operators, destinations on the Balkans do not dispose of sufficient and adequate hotel capacities.

Tourism Products

Main target groups for the Balkans

Considering ideal conditions for sun / beach holidays (Croatia, Bulgaria, Greece, Turkey) and partly the low price level (e.g. Bulgaria), families with children is the most important target groups for destination on the Balkans at present.

Main obstacles and problems in Albanian tourism

I would consider the still bad image Albania the biggest obstacle for future tourism development. The present situation on the Balkans (conflicts in Macedonia etc.) does not contribute to improve this image and prevent the tour operators from thinking more concretely about Albania as one of their future tourism destinations.

Tourism Marketing
* Ma Klodiana Gorica, Lecturer in Marketing and Tourism, University of Tirana, Faculty of Economics, Department of Marketing and Tourism

Like any other country Albania has touristic potential to appeal to a lot of locals and foreigners alike. Albania offers a rough, but at the same time charming blend of pure nature with a rich biodiversity, long and sandy

Present Tourism Trends

Overview of present trends: Charterflights

99

 Packaged tours Club vacation All-inclusive tours Holiday resorts Event tourism Bicycle tourism multi-option customer serenity; solitude more fun and entertainment demand for individual experience and authenticity search of new destinations and new products interest in traditional medical treatment, in health resorts and spas more frequent, but shorter vacation more older and active, retired persons are travelling tourists are becoming more experienced and sophisticated in their travel habits, and expect good quality attractions, facilities and services expectation of value for money in travel expenditures more environmental and social sensitivity increased usage of modern information technology

What need for the Strategy in order to manage in the Sustainable Point of View?
Realization of the future strategy development require increased public investment allocations in: supporting public administration reform in both central and local government; strengthening the judiciary, police and prison service; the modernization of education infrastructure; and health services reform. At the same time, investment in transport infrastructure and water supplies will increase rapidly. A major programme of urban and rural infrastructure renewal and improvement will also be initiated linked to the Governments policies for decentralization and the reform of local government. The guiding principles for the realization of the strategy are: 1. Sustainability Because of its special natural landscapes, the country sets high standards, values and attitudes in environmental responsibility and balanced tourism development. Strong efforts are to be taken to ensure that the environment is conserved and improved for

future generations of local people and visitors alike. This applies equally to the culture and history of the regions and its people. 2. Partnerships 3. In quickly changing market places the tourism players in Albania have to cooperate to compete 4. Quality value for money 5. There is a clear recognition that only by consistently offering the right products of the required value and quality to match target group expectations Albania can compete successfully on national and international markets. 6. Seasonal spread In order to optimise the capacities using these not only in summer periods, events and activities should offer strong off-season reasons to use the tourism supply. In the last years the structure and responsibilities in the field of tourism policy and development had change very often. From 1992 to 1994 exists a Ministry for Tourism. The following years the responsibility for Tourism in Albania was located under the Ministries of Works and later Trade with a responsible Vice Minister for Tourism. From 1998 the responsibilities were shifted to the Tourism Development Committee. In general: the importance of tourism in the government decreased continuously since 1994. Since 1989 approx. 11 persons have been in charge for tourism up to now. There are al lot of Non-Governmental Organizations active in Albania, witch work has an indirect influence to the tourism development. Specially in the present situation of the economic and community development the work of the organizations is important and necessary. But for the future it is absolutely necessary to set up NGOs witch working primarily in the tourism sector and development. Anyway, the following problems should be considered important in order to undertaking the action for the strategy in the future 1. Changes in governmental policy, with regard to priority of tourism in Albania (reflected in continuous institutional changes presented graphically attached), 2. New legislation in process but little institutional capacity and funds; 3. The legislation, regulator of territory planning process, is not sustainable oriented. This concept is not known and understandable. 4. The title of the land ownership has not jet a permanent form, is unclear. 5. The traditional way of sectarian administration, by local government, rendering more difficult the implementation of integrated developments, that often results with overlapping responsibilities; 6. The short-term vision of community with influence in the decision-maker process, having not in consideration the costs of degradations; 7. Limited monitory of development processes; 8. Governmental authorities have overlapping and conflicting responsibilities; 9. Limited or inexistent regulatory control over illegal activities; 10. Low awareness of public; 11. Non-inclusion of public in planning process or other issues related tourism developments (consensus building); 12. Inadequately trained personnel in governmental and non-governmental sectors; 13. Limited funds for programs and tourist projects 14. Absence of Regional Tourist Offices

Institutional issues

Figure 1. Main problems of destinations on the Balkans

Figure 2. Main target groups for tourism on the Balkan

Investments

Figure 3. Main obstacles for future tourism development in Albania

Albania has signed a number of bilateral agreements on the promotion and protection of reciprocal investments with several countries, among them Germany. Transfer of profits abroad is possible; the special profit-tax of 10% was abolished.

100

Investors in tourism are granted various additional incentives for investments in Priority Tourism Zones, amongst them: free import of funds in foreign exchange needed to cover investment and operating costs and export of funds in foreign exchange to pay interest and principal of loans, as well as dividends an account in foreign exchange to transfer abroad: e.g. amounts arising from total or partial selling of the investment as well as shares, bonds and other securities; net profits; earnings of foreign nationals offset losses incurred in the first five years against profits in the following five years employ foreign nationals for specialized tasks, provided they train a number of Albanians in the tourism business certain tax exemptions However there are some duties to be executed by the investor (maintenance of buildings, streets, supply equipment, green areas). Long-term leases (up to 99-years) will be granted for tourism development sites by the Tourism Development Committee. The main objectives of the government towards tourism sector development are to: Generate jobs and income; Accelerate the economic and social development throughout the country; Improve the living conditions in Albania; Initiate economic activities for example to set up businesses; Create a positive image of the country internationally; To increase the revenue of foreign currency and the tax income for the government The Albanian Government decided on the following laws and regulations directly related to tourism: Priority zones for the development of tourism (1993) Tourism licences (1993) Guidelines for touristic development in Albania until 2010 (1993) Prices and rent of buildings in tourism zones (from 1994) Since the beginning of the 90ties plenty of new laws and regulations were created. Practical implementation and execution is naturally still at an early stage. New legislation is still in preparation e.g. land- register and commercial register-general will be complet-

Tourism laws

Figure4. Players in the Albanian tourism network

ed soon. Until now a major obstacle to development is the legal ownership of land (apparently there are often more than one legal owner of one piece of land). As a main problem remains the insufficient enforcement of laws: e.g. if duties and taxes are being paid or not often has no consequences. Missing or bad laws are often quoted in order to develop sustainable tourism. What additional laws are missing could, however, in general not be formulated or specified. The main problem certainly lies in the practical application of the entire existing legislative framework and not in its existence per se. More judicarial praxis is, like in every reform state, necessary. Without doubt there are still major challenges lying ahead for the government and other public bodies to pave the road to acceptable conditions in all aspects of social, economic and political life in Albania. But reform activities and development are definitely underway and it needs to be remembered here that reforms and donor support take time to be implemented and show concrete results. Though poverty reduction remains a major task, there is a lot of encouraging private business activity and development visible, mainly in the big cities. Concentration on the development of tourism pilot regions Attract Albanian and international investors to make long term investments in the tourism sector Mix of beach tourism (~55%), special interest (~15%) and ecological/rural tourism (~10%), business tourism (~20%) Value for money Domestic and regional (neighbouring countries) tourism remains the dominant kind of tourism in Albania for the next 3-5 years. Because of the sunny weather in summertime, the proximity of the Adriatic Sea and long stretches of sandy beaches, the strategic tourism sector is beach tourism (sun and sand). Cultural and historic tourism attractions will complement activities of travellers while in the country. Eco-tourism and rural tourism will mainly support the development of rural areas.

Strategic directions (market priorities)

101

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Marinkovi, D, Ivanovi, Branka* Rezime

Banja Kulai je smjetena u sjeverozapadnom dijelu Republike Srpske, u Bosni i Hercegovini, sa ouvanim ekolokim potencijalom ija valorizacija tek predstoji. U ovom radu se govori o turistikogeografskim perspektivama Banje Kulai sa posebnim akcentom na njene prirodno-geografske karakteristike, istorijski razvoj, hemijsko-fizike osobine termomineralnih izvora, kao i na funkcionalni aspekt i perspektivu daljeg razvoja. Kljune rijei: Banja Kulai, termomineralni izvori, razvoj, perspektiva, funkcije.

Turistike perspektive Banje Kulai

Abstract

Baths of Kulashi is located in the northern-western part of the Republic of Srpska, in Bosnia and Herzegovina, where ecological potentional is preserved and whose exploatation is imminent. This article concerns as well the touristic and geographical perspectives of the Kulashi Baths, with a particular accent on their own natural and geographical characteristic, historical development, as the cemical and physical characteristic of the thermomineral sources, the functional aspect and the prospectives of a further development. Key Words: Baths of the Kulashi, the thermomineral sources, development, prospectives, functional.

anjsko-rekreacioni centar Banja Kulai predstavlja znaajno nalazite termomineralne vode u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini. Prema svom hemijskom i fizikom sastavu ove vode predstavljaju rijedak prirodni fenomen kako u naoj dravi tako i u Evropi, jer ovakav tip termomineralne vode imaju samo jo dvije banje: Gornja Banja u Bugarskoj i Arhani kod Atine. Jedna od njihovih osnovnih karakteristika je da nastaju u specifinim geolokim uslovima, odnosno u slojevima koji u sebi sadre rijetke minerale. Vano je napomenuti da je lokalitet Banje Kulai drugo mjesto u svijetu gdje je pronaen vrlo rijedak mineral suolunit. Ljekovita svojstva vode ove Banje od davnina su poznata lokalnom stanovnitvu, to je dovelo do izgradnje Banjsko-rekreacionog centra Banja Kulai. Razvoj Banje Kulai ima povoljne posledice ne samo na bliu okolinu, nego i na iri prostor optine Prnjavor u okviru kojeg se i nalazi.

Turistiko-geografski poloaj

Banja Kulai je smjetena u zapadnom dijelu Republike Srpske na prosjenoj nadmorskoj visini od 156 metara, ispod planine Ljubi, u dolini rijeke Velika Ukrina, na magistralnom eljeznikom pravcu Banja Luka-Doboj. U administrativnom i teritorijalnom smislu ova Banja pripada optini Prnjavor. Banja ima povrinu od oko 118.000 m2, locirana je u okviru istoimenog naselja Kulai koje je udaljeno 14 km od naselja Prnjavor. U neposrednoj okolini Banje nalazi se raskre regionalnih putnih komunikacija izmeu optina Prnjavor, Doboj i Tesli to je uticalo da ovaj prostor dobije izuzetno povoljan tranzitni poloaj. Postojea putna mrea kojom je Banja povezana sa okolnim naseljima trenutno zadovoljava osnovne potrebe, mada bi u budunosti trebala doivjeti obnovu, to bi moglo imati vanu ulogu u turistikoj valorizaciji ovog prostora. Naime, u irem smislu ovo podruje je prirodni transferzalni prostor koji se nalazi na pravcu vanijih turistikih tokova koji vode od sjevera prema jugu, tj. iz kontinentalne Evrope prema Jadranskom moru, te kao takav ima ansu da postane znaajan faktor ukljuenja u domae i meunarodne turistike tokove.

ove Banje i ireg podruja definisana je standardnim klimatskim faktorima: geografskom irinom, specifinostima reljefa, vrstom podloge, strukturom biljnog pokrivaa, kao i nekim antropogenim uticajima. Naime, ovo podruje karakteriu male pojave magle i vlanosti, dosta velika prozranost i cirkulacija vazdunih masa, to se moe pratiti kroz kretanja temperatura vazduha, padavina i oblanosti i vjetrova. Na osnovu izvjetaja HMS Prnjavor moe se zakljuiti da je srednji godinji prosjek temperatura vazduha10,2oC. Najhladniji su I, II i XII, a najtopliji VI, VII i VIII mjesec, pa se moe konstatovati sledee: dosta svjee, ali prijatno proljee, vrlo toplo i ugodno ljeto, prohladna jesen i hladna zima. Padavine su dosta pravilno rasporeene tokom itave godine, ali da su ipak uestalije u proljee i poetkom ljeta (rednja godinja koliina padavina iznosi oko 1043 mm). Dnevne padavine mogu biti jako intezivne, naroito u ljetnom periodu i vidu naglih pljuskova. Srednja godinja oblanost je oko 6 i najnia je u ljetnim mjesecima. Mjesec juli je najvedriji sa 12,8 vedrih i najmanje potpuno oblanih, svega 3,8 dana. Karakteristike oblanosti i vjetrova ovog podruja su meusobno proporcionalne. Vjetrovi su uglavnom srednje jaine, a izmeu oktobra i januara gotovo da ih i nema. Na vjetrovite dane otpada 40%, a na one bez vjetra 60% od ukupnog broja dana u godini. Hidrografsku mreu ovog podruja ine povrinske i podzemne vode. Osnovu povrinske hidrografske mree ini ekoloki dosta ist tok rijeke Velike Ukrine sa njenim pritokama, dok je podzemna hidrografija definisna karakteristinim termomineralnim vodama. Za potrebe Banje Kulai eksploatiu se 4 izvora sa temperaturama vode oko 29,5oC, a male izdanosti od 7 do 12 l/sec. Na osnovu ukupne valorizacije hidrografskih potencijala ovog podruja moe se zakljuiti da su najvie iskoriteni termomineralni potencijali. Karakteristike geografskog poloaja u umjerenim geografskim irinama i odlike reljefa i klime znaajno su kao faktori uticali da se na ovom podruju razviju raznovrsne biljne zajednice i ivotinjski svijet.

Prirodno-geografske karakteristike

Hemijsko-fizike osobine termomineralnih voda Banje Kulai

Prvu hemijsku analizu termomineralnih voda Banje Kulai izvrio je 1888. godine profesor Eugen Ludvig iz Bea, koji je svrstao u red indiferentnih hipotermi. Po njemu osnovna fizika obiljeja vode su: bistra, bezbojna, bez mirisa i malo zemljanog ukusa, temperature oko 29,6 oC, specifine teine 1,00024 (Leko i dr.,1922). Neto kasnije, 1907.godine, dr Fridrih Katcer potvruje prethodnu analizu i u svom radu daje neto iri opis, razradu i proraun hemijske analize voda Banje Kulai. Poslije ovih analiza dugo godina nije bilo nikakvih ispitivanja, a tek 1970. godine poinje se sa ozbiljnijim istraivanjima hemijsko-fizikih osobina pojedinih izvora. Najvee zasluge za ova ispitivanja pripadaju dr Branislavu erkoviu koji je u svojim radovima reprezentovao kvalitete i posebnosti kulake vode (erkovi, 1985). Ipak, najvanija istraivanja u ovom pogledu izvrio je tim strunjaka preduzea Geoininjering iz Sarajeva, 1979. godine, na osnovu kojih je izdata informacija o karakteristikama termomineralne vode Banje Kulai. Iz ovih karakteristika se vidi da je ova voda stalne izdanosti i hemijskog sastava, temperature od 28,9 oC do 30 oC, mineralizacije oko 160 mg/l i da je ova niskomineralizovana voda natrijsko-kalcijsko-hidroksidno-hlornog tipa. Po plinskom sastavu ovo je azotno-metansko-ugljendioksidni tip vode u kojoj od ukupnog sadraja gasova 1,2%

* mr Drako Marinkovi, vii asistent, Branka Ivanovi, apsolvent, PMF, Banja Luka

U geolokom pogledu Banja Kulai se nalazi u podruju koje je karakteristino po rasjedima, iji je osnovni pravac pruanja SZ-JI. Glavnu stijensku masu ovog podruja ine peridotiti i serpentiniti vulkanogenosedimentne serije, efuzivni sedimenti trijasa, jure, krede i tercijara, te aluvijalne tvorevine. Vano je istai da su na ovoj maloj povrini registrovane i pojave granita (Marinkovi, 1998). Prema reljefnim karakteristikama prostor na kome je smjetena Banja Kulai pripada prostornoj cjelini Peripanonskog oboda sa karakteristinim breuljkastim zemljitem koje je u dolinama pogodno za poljoprivrednu proizvodnju, dok pobra daju vrlo dobre uslove za razvoj voarske privrede. Na prostoru gdje je podignut Banjsko-rekreacioni centar preovlauje aluvijalna ravan rijeke Velike Ukrine sa njenim terasama, zajednika odlika ovog terena je velika podlonost eroziji i denudaciji. Prema jugu ovaj teren prelazi u blage umovite breuljke ija nadmorska visina nije vea od 400 metara, to znai da na ovom podruju preovladava ravniarskobreuljkasti tip reljefa. Klimatske karakteristike ovom prostoru daju obiljeje umjereno-kontinentalne klime, karakteristine za djelimino zatvorene i uske rijene doline sjeverozapadnog dijela Republike Srpske. Klima

102

otpada na plemenite plinove argon, kripton i ksenon. Karakteristika ove vode je i visok alkalitet (pH=11,2) a radioaktivnost 6,7 pc/l, pa spadaju u blago radioaktivne hipoterme. Na osnovu najnovije hemijske analize izraen je Elaborat o fiziko-hemijskim i bakteriolokim osobinama vode Banje Kulai u kome se kae da se ona moe uspjeno koristiti u balneomedicinske svrhe, te da je hemijski i bakterioloki potpuno stabilna. Na osnovu ovih ispitivanja moglo bi se preporuiti njeno flairanje, bez opasnosti u pogledu higijenske ispravnosti, ali zbog veoma visoke vrijednosti koncentracije iona vodonika, ova voda se nemoe koristiti za pie.

kulminira1988. kada je bilo rekordnih 3.068 gostiju, a najposjeeniji mjeseci su bili jul, avgust i septembar, to ovoj Banji daje sezonski karakter. Nakon ovog perioda broj posjeta lagano opada, sve do ratne 1992, godine, kada je ispod hiljadu. Od 1992 do1997. godine Banja funkcionie kao rehabilitacioni centar za pripadnike Vojske Republike Srpske i ima prvenstveno zdravstveno-ljeilinu funkciju. Nakon 1997. Banja je djelimino renovirana, a osnovna funkcija banjskorekreacionog centra joj vraena. U posljednjih pet godina interes za ovu Banju opada pa ona zbog malog broja posjeta povremeno prestaje sa radom, a trenutno je pred procesom privatizacije i ponovnog oivljavanja turizma.

se jo vie razviti ureenjem okoline, podizanjem jednog parka za etnju i odmor i td. Moe se konstatovati da postojei uslovi za razvoj sportsko-rekreacionog turizma nisu na zadovoljavajui nain iskoriteni, pa bi u budunosti trebalo nainiti znaajne korake u smislu izgradnje velikog otvorenog bazena, terena za male sportove (mali fudbal, koarka, odbojka i td.), tenis, mini golf i td. Na ovom podruju postoje izuzetni preduslovi za lov i ribolov, jer se u blizini nalaze znaajni lovni rezervati planine Ljubi, gdje se moe loviti niska, visoka i pernata divlja, a rijeka Velika Ukrina obiluje ribom.

Umjesto zakljuka

Funkcionalni aspekt banjskog kompleksa Banja Kulai Balneoloko-zdravstvena funkcija

Najbolji dokaz terapijske vrijednosti Banje Kulai je godinji broj kupanja posjetilaca koji je jo prije II svjetskog rata, prema podacima dr. Milia, iznosio oko 250.000. Na veliku posjetu tog perioda nisu mogli da utiu ni oskudni i veoma primitivni kupalini objekti i nedostatka banjskog ljekara. Dolaskom sreskog ljekara Mili dr. Ljubomira iz Prnjavora, pred sam II svjetski rat uspostavljena je prva zdravstvena sluba. Tradicionalna ljekovitost i dobra posjeenost ove Banje uzrokovala je razvoj njene balneoloko-zdravstvene funkcije, a ona se moe pratiti kroz naine medicinske primjene vode, razvijenost i organizaciju zdravstvene slube, indikacije i primjere uspjenog lijeenja, banjsku infrastrukturu i promet gostiju. Nekada je Banja Kulai bila poznata po ljekovitom blatu, kojim su oblagani pojedini dijelovi tijela, dok je danas takav vid lijeenja u izumiranju. Trenutno se termomineralna voda upotrebljava kroz bazene i tople kupke, a terapije se provode podvodnom masaom, fizikalnim i elektro procedurama. Glavne indikacije vode Banje Kulai su bolesti: bubrega i mokranih puteva, organa za varenje, enskih polnih organa, povien krvni pritisak, dijabetes i holesterol, posljedice tjelesnih povreda, bolesti lokomotornog aparata, kone bolesti i td. Osnovu smjetajnih kapaciteta Banje ini motel B kategorije sa 112 leaja sa kompletnom ugostiteljskom ponudom i ostalim prateim objektima: restoran sa 350 sjedita, kafe i aperitiv bar, TV i kino sala, dva zatvorena bazena, 27 kada za tople kupke, 1 kada za podvodnu masau i ambulanta. Posebno treba istai i smjetajne kapacitete u kunoj radinosti koji broje 27 privatnih kua i vikendica sa oko 500 leajeva. Naime, u Banji Kulai privatni smjetaj je tradicionalno daleko zastupljeniji od hotelskog, jer su izraene stare navike kod najveeg broja gostiju iz okolnih sela da stanuju po kuama gdje se sami i hrane. Promet turista u Banji Kulai u periodu 1984-2001. godine je znaajno oscilirao. Od otvaranja objekta BRC Banja Kulai (1984.) evidentan je porast gostiju, koji

Turistiko-rekreaciona funkcija

Turistiko-rekreaciona funkcija Banje Kulai je njena dopunska djelatnost, a od objekata iz banjske infrastrukture za ovu funkciju postoje: veliki autokamp (kapaciteta 100 kamp jedinica), pet manjih ljetnikovaca, dva zatvorena bazena, trim-kabinet, prostori za stoni tenis i TV i kino sala. Najvanija turistiko-rekreaciona funkcija ove Banje je izletnika, a zasniva se na valorizaciji rijeke Velike Ukrine. Ova Banja je u vansezonskom periodu gotovo pusta. Iz ranijih podataka za period 1988-1990. godine mogue je vidjeti da je najvei broj posjetilaca bio sa prostora optine Prnjavor, zatim iz okolnih optina, bivih jugoslovenskih republika (BiH, Srbije, Hrvatske i Slovenije), dok su od stranaca najee dolazili Italijani, Austrijanci, Nijemci i Poljaci.

Mogunosti razvoja razliitih oblika turizma

Iz prethodno navedenih karakteristika i infrastrukturnih sadraja Banjsko-rekreacionog centra Banja Kulai vidi se da postoji solidna osnova za razvoj zdravstveno-lijeilinog turizma. Meutim, postojeu banjsku infrastrukturu bi u buduem periodu trebalo proiriti izgradnjom specijalizovanog bolnikomedicinskog stacionara u kome bi se primjenjivala adekvatna banjska terapija i obavljali razni specijalistiki pregledi pacijenata. Ovim bi se znaajno proirila zdravstvena sluba koja bi bila osnova za razvoj zdravstveno-lijeilinog turizma tokom cijele godine, jer karakteristike voda su takve da omoguuju njena primjena u medicinskom turizmu. Iako Banja Kulai nije bogata starim spomenicima kulture, koji bi joj davali posebnu vrijednost u razvoju manifestacionog i kulturnog turizma, na ovom prostoru ive narodi koji su u svojoj kulturi zadrali narodne obiaje, folklor, gastronomiju i kunu radinost, to se moe iskoristiti u turistike svrhe. Njegovanjem kulturne batine mogue je organizovati razne kulturne, zabavne i sportske manifestacije koje bi zainteresovale turiste i poveale broj noenja. Zbog veoma iste sredine koju ljudi rado posjeuju izletniki turizam na ovom prostoru ima svoju tradiciju, a mogao bi

Iz prethodno navedenih karakteristika vidi se da Banja Kulai ima relativno povoljan turistiko-geografski poloaj. Prirodno-geografske prilike su vrlo povoljne i daju poseban atribut u smislu vrlo pitomog, prijatnog i ekoloki istog podruja. Istorijski gledano ovo je stara Banja sa tradicijom, ali ipak, za sada, poznata samo u regionalnim okvirima. Prema hemijsko-fizikim karakteristikama termomineralni izvori Banje Kulai su prava rijetkost, ne samo na naim prostorima nego i ire, to moe dati znaajan prosperitet u budunosti. Sa funkcionalnog stanovita Banja je prvenstveno balneolokozdravstveni centar, dok tokom ljetne sezone, ona ima i turistiko-rekreacionu funkciju kao dopunsku djelatnost. U Banji Kulai postoji realna osnova za razvoj razliitih oblika turizma, to prvenstveno zavisi od investicionog ulaganja kako u izgradnji novih, tako i u rekonstrukciji postojeih turistikih sadraja. Budui prosperitet Banje Kulai u balneoloko-zdravstvenom i turistiko-rekreativnom pogledu zavisie od programskih sadraja, investiranja u oblasti banjske infrastrukture, kvaliteta zdravstvene i ostalih oblika banjske usluge i ponude, te od adekvatnog marketinga.

Literatura

erkovi B., (1985.): Banja Kuli - svjetski fenomen i njen iroki spektar ljekovitosti, Sarajevo. Elaborat o fizikalno-hemijskim i bakterolokim osobinama termalne visokoalkalne oligomineralne vode u Kulaima kod Prnjavora, (1987.), Zavod za zdravstvenu zatitu BiH, Sarajevo. Leko M. i drugi. (1922.): Lekovite vode i klimatska mesta u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca - sa balneolokom kartom, Ministarstvo narodnog zdravlja, Beograd. Marinkovi D., (1998.): Banja Kulai-turistikogeografske karakteristike, Glasnik Geografskog drutva Republike Srpske, sveska 3, Banja Luka. Mili Lj., (1954.): Izvjetaj o Banji Kulai, Prnjavor. Mogui pravci razvoja Banjsko-rekreaciono-zdravstvenog turizma u Kulaima, (1984.), RO CER Prnjavor. Program razvoja banjsko-rekreativnog i zdravstvenog turizma na podruju Osnovne privredne komore Banja Luka do 1985.god., (1978.), Ekonomski institut, Banja Luka.

103

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Ciang N.* Abstract

Actual Tendencies of Tourism in Romania. After 1990 a fundamental change in all of the socialhuman and economic domains of Romania takes place with deep effects, on the background of a legislative basis lack, which had to enact and to offer a methodology regarding descentralization, the beginning of private new entreprises and the whole process of passing through to a market economy, adapted to the consumption needs. The tourism is affected by all of these alterations, while it continues to remain dependent upon old structures, which have in view the ownership form, type of organization and touristic arrangement, moral wear and not in the last turn, the mentality. A law of tourism was elaborated which sped up the process of turning into account the old structures into new ones in the most part of the material touristic basis. The rural tourism became a distinct touristic entity, which disseminated the secondary residences, while the recovery of the communication infrastructure was began. The private initiative, stimulated in a certain measure, is gradually completed with foreign investments, directed especially towards objectives from balneary-touristic resorts situated on the Black Sea seaside and in the Carpathian region, as well as towards great urbane centres. Key words: potential touristique, infrastructure touristique, tourism roural, rezidence secondaire

Tendances Actuelles dans le Tourisme de la Roumanie

* Prof. Ciang Nicolae PhD, Babe-Bolyai University, Faculty of Geography, Department of Human Geography, Cluj-Napoca, Romania

prs 1990; toute la socit roumaine a t profondment marque; dans tous ses domaines dactivit; par lvolution des conditions social conomiques et politiques; avec une tendance accentue et politiques; avec une tendance accentu de chute libre: Cette tape, ayant beaucoup daspects ressemblant celle daprs 1948 mais sens contraire a mis son empreinte aussi sur le tourisme: Ses effets sont visibles dans tous les domaines, effets souvent contradictoires (Ciang N., 1998). La base de logement a t affecte du point de vue quantitatif, qualitatif et aussi typologique. La capacit de logement classique utilisable a t fortement rduite, sourtout par suite de lusure physique et morale manifeste dune manire contrastante avant 1990 dj, notamment dans le cas des villas-maison de repos et de traitement (dont les capacits utilisables se sont rduites par 70,8 %) et les chalets (par 68,0%). Ces deux catgories de logement propres aux stations balnaires et touristiques et la rgion montaigneuse proprement dite, sont les plus anciennes et pour la plupart ne correspondent plus aux standards de confort actuels. Leur rintgration dans le circuit par modernisation et radaptation implique des cots souvent plus grands que pour ledification de nouvelles dotations sur les anciens emplacements. Il y a des stations dont la catgorie de logement, la villa, a cess temporairement son activit (Sngeorz-Bi) ou la fortement rduite (Borsec). La meme tendance a t manifeste aussi par les autres catgories de logement, mais les baisses ont t plus attnues. En mme temps quelque tendances positives se manifestent, mme se dune manire timide: lapparition de quelques nouvelles formes de logement, telles le bungalow et lhostel, de bases de logement de type motel intgres certaines station de gaz modernes qui ont aussi de service; lapparition de certaines formes le logement carractristiques au tourisme rural (telles celles de la zone Bran-Moeciu, Bucovina on de la Dpression de Maramure); ldification en grand nombre des rsidences secondaires. Par ailleurs, on remarque des activits de rnovation des certaines units htelieres de tradition, du cadre de la base de logement des grands centres urbaines et des stations balnaires et touristiques consacres (par exemple Bucarest, Braov, Sinaia) et lapparition des htels particuliers de petite on moyenne capacit 2 jusqu 4 toiles. Le potentiel de communication a manifest lui-aussi, des tendances contradictoires. Dans une premire phase, surtout dans lintervalle 1990-1992, on enregistre une dgradation gnrale alarmante de linfrastructure ferroviaire et routire et de la qualit des services qui les caractrisent. Pour compenser, aprs 1994 on manifeste quelques tendances positives. Quoiquon sente une forte manque de fonds, on a dmar pourtant les composantes dun ample programme de modernisation et dintgration du systme routier caractre majeur de notre pays, dans le rseau europen dautoroutes. On pent considrer aussi une tendance positive, dans le cadre des transports ferroviaires, limportation et puis la production autochtone de wagons, de mme que lintroduction des trains de type intercity. La circulation touristique reflte les tendances actuelles du tourisme. Ainsi, on a diminu fortement la circulation touristique interne. Au contraire, le tourisme international melteur a angruent dune manire explisive, surtout lintervalle 1990/1992, pour que, ultrieurement, il se mentienne aux quotas raisonnables, nettement suprieurs la priode

davant 1990, mme aux conditions des restrictions des visas, imposes par les pays U.E. En comparant, on remarque une augmentation modre du tourisme international rcepteur, vers la Roumanie, o la contribution principale a appartenuu toujours aux pays voisins, parmi les pays europens-occidentals se rmarquant lAllemagne et, traditionnellement, lIsrael (notamment la destination Covasna). Les initiatives lgislatives concernant la privatisation, initiatives au caractre organisationnel et investissionnel. Le dbut de la privatisation se concrtise par lapparition des petites entreprises particulires structure touristique. La procs a t dclench ds 1990, par la Loi numro 54/1990 concernant lorganisation et le droulement de certaines activits conomiques fondes surla libre initiative. Mais il ny a pas encore une loi du tourisme. On pourrait prendre pour modle la loi du Tourisme de 1936, une loi trs moderne pour ces temps-l, qui pourrait servir comme base des adaptations et ractualisations ncessaires aux conditions actuelles du tourisme interne et international. Jusqu la parution dune loi qui comprenne tout, on a promulgu des lois dimplication partielle dans le tourisme, telle la loi concernant de dveloppement du tourisme rural dans la zone montagneuse, ayant des prvisions prcises sur le dveloppement de certaines petites units touristiques particulires (3 jusquaux 20 lits), diffrenties en quatre catgories en fonction de la qualit et de la diversit des services offerts. Les units touristiques familiales pourront bnficier de facilits et de dispenses de taxes, des impts sur le profit, pendant 20 ans, puis jouir de droits de concession, pendant 49 ans, pour les terrains amnageables dans des buts touristiques, dans la zone montagneuse au-del de 1200 mtres. Quelques rglementations prcises concernant la rgime des constructions sont en voie dtre introduites dans les stations balnaires et touristiques (quel quen soit le type et lappartenance) dispositions qui excluent lapparition du phnomne de dveloppement chaotique, qui sest manifeste jusque la dans les nombrenses situations. On a pu voie apparatre aussi des firmes touristiques particulires pour intermdier les excursions ou la sjour. Actuellement, il y a des controverses concernant le statut de fonctionnement des stations balnaires et climatiques, centre le Ministre du Tourisme et le Ministre de la Sant. Ce darnier soutient que ces stations aient une structure strictement balnaire, sans raliser les dysfonctionnalits (surtout hors du saison) qui sensuivraient lexigence dune structure exclusive, monofonctionnelle. La solution la plus viable serait lorientation vers la polyfonctionnalit des stations qui leur imprimerait de la viabilit et de la continuit fonctionnelle pendant toute lanne. Actuellement, la plupart des entreprises touristiques sont organises sur le principe des socits commerciales par actions, mme si, paradoxalement, ceux-ci nont pas pass effectivement lmission dactions. Pourtant leur fonctionnement est fait sons les direction de lAssemble Gnrale des Actionnaires (A.G.A.). Ladoptation de la nouvelle forme a un caractre transitoire jusqu la cration des conditions de la privatisation complte. Tout le patrimoine touristique a t spar en deux parties ingales (de mme que celui des antres entreprises conomiques): 30 % dans la gestion S.I.F. et le reste, 70 %, est rest dans la gestion F.P.S. (Le Fond de la Proprit dEtat), privatis en a grande partie aujourdhui. Ce compromis prolong nest pas bnfique au dveloppement du tour-

104

isme. Ainsi on a lanc aussi des programmes de recherche scientifique, damnagement et de valorisation touristique, en rgime de protection diffrencie des rserves de la biosphre (Pietrosul Rodnei) au consonance avec la Loi du tourisme rural montagneux. On a dmar aussi, en 1992, avec des rsultats remarquables dj, la rfection de certaines sites urbaines et des objectifs historiques de grande valeur (tels les glisescits allemagnes et cits paysannes) laide financier externe, notammont allemande. On remarque ainsi les activits de restauration entreprises Sibiu et particulirement Sighioara, Braov. Un grand nombre des cits fortifies ont t refaites. Parmi aux-ci, lglise-cit de Biertan, compltement transforme, est devenue, chaque septembre, le lieu de runion des alemagnes de tout le monde. Le pntration du capital tranger est encore insignifiante par rapport des besoins de cer important secteur. Quelques dizaines de socits mixtes de type joint ventures, fonctionnent aujourdhui, ayant le sige en Roumanie, mais lapport de capital tranger na pas dpasse 100 millions USD. La manque dintrt des firmes trangres, notamment des assembles internationales qui patronnent les grandes chaines dhtels internationales ( lexception de la chaine Maryott et, plus rcemment, Hilton), a de multiples motivations de nature lgislatif-stimulante et de garantie pour les investissements. Malgr toutes ces conditions dfavorables et sur le fond de la promulgation de la Loi du Tourisme, on remarque quelques nouvelles tendances qui, mme en prsentant des imperfections et des dysfunctions, elles permettent lapparition et la prolifration de quelques nouvelles formes de tourisme, sur la fond de ldification de nouveaux types damnagements touristiques. Ainsi, linitiative particulire simpose de plus en plus, au cas de ldification des villas de vacances rsidences secondaires. Bien que dans la plupart des cas les appartenants ne respectent pas les dispositions lgales concernant des plans damnagement a rapidement pro-

lifr et sest orient vers des rgions plus atractives du point de vue touristique, sourtout la rgion montagneuse et dans son cadre, les stations balnaires et touristiques, les zones limitrophes aux lacs daccumulation cet pas les dernires, les zones rurales au potential naturel. Le dvelppement du tourisme rural est aussi important par les mnages familiaux inscrits dans un circuit patronne par des associations de type A.N.T.R.E.C., O.V.R., ou par des associations au niveau local. Quelques nuilles mnages se sont intgrs dans ce mouvement. Ils ont reu des certificats dhomologation de services plus ou moins diversifis, mais perfectibles. Ceuxci ont t inclus dans des catalogues dinformation, en existant frquemment la possibilit de les contracter et de contracter par lintermde des socits touristiques autochtones on trangres. Ce type de tourisme a prolifr notamment dans la zone montagneuse, dans des tablissements rouraux qui nont pas t affects jusquen 1990 par la socialisation de lagriculture (les yones qui nont pas t cooprativisas) et dans lesquelles les habitants nont pas quitt leurs tablissements pour les villes, les structures de la population sont favorables (la population jeune et mature est nombreuse) et la catgorie de personnes avec des initiatives dans ce domaine simpose. La plupart des mnages intgrs dans le tourisme rural se trouvent dans la rgion montagneuse atteignant quelques dizaines dans une localit et cumulant souvent mme plus de 100 places per localit: ai dpartement Maramure, les localits Vadul Izei, Brsana, Ieud, Slitea de Sus; au dpartemant Bistria-Nsud, les localits Lunca ilvei, Colibia, Rodna; au dpartement Harghita, la localit Praid; au dpartement Covasna, les localits Balvanyios, Covasna, Malna; au dpartement Braov, les localits Bran, Smbta Moeciu; au dpartement Sibiu, les localits Sibiel et Gura Rului; au dpartement Hunedoara, les localits Haeg, Sntmrie-Orlea; au dpartement Alba, les localits Remetea, Arieeni, Grda, Albac; au dpartement Cluj, les localits Beli-Fntnele, Bioara, Sncrai-Bologa etc., en utilisant plus de 4000

places au niveau du pays. Les procs de transformation, de profondeur dans le tourisme sont encore ralentis par des facteurs de conjuncture, trs diversifis. La baisse gnrale de lactivit conomique a dtermin la forte diminuation du niveau de vie (et lapparition mnaante du phnomne de chomage), pour la plupart de la population et, en consquence, une baisse de la puissance dachat. On remarque aussi, la dgradation continue de la qualit des services dans le tourisme et la rduction des composantes des esembles de services. Dans ces conditions, la croissance absorde das prix choque, surtout en ce qui concerne le logement. On remarque aussi une diminuation inquitante de la scurit physique du touriste et de ses biens. Le dpassement de la phase de transition pourra tre concrtise par llimination de ces facteurs dfavorables, affectant directement et prcisement la croissance en volume de lactivit touristique. Dans ce contexte, lintervalle 2000/2002 a marqultape de la grande privatisation des stations littorales et des stations balnaires et touristiques en dclanchant le procs de rtablissement de linfrastructure touristique et lorganisation des activits dans leur cadre. 1. Ciang N., (1994), The Setting up of the Balneotouristic System in the Romanian Carpathians, in Studia Univ. Babe-Bolyai, nr. 3, Cluj-Napoca, p. 101109. 2. Ciang N., (1998), Turismul din Carpaii Orientali. Studiu de Geografie Uman, Edit. Presa Universitar Clujean, Cluj-Napoca, 283 p. 3. Ciang N., (2001), Romnia. Geografia turismului (partea I), Edit. Presa Universitar Clujean, ClujNapoca, 201 p. 4. Cocean P. (1997), Geografia Turismului Romnesc, Edit. Focul Viu, Cluj-Napoca, 152 p. 5. x x x (1984), Geografia Romniei, voi. I, Geografie Uman i Economic, Edit. Academiei, Bucureti.

Bibliographie

105

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Turistiki proizvod istraivanje, fizionomija, promocija Tourism Product Research, Forms, Promotion

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Novakovi-Kosti, Radmila * Rezime

U radu je dat kratak prikaz parcijalnih turistikih proizvoda Smederevskog Podunavlja prirodnih ( Dunav i Smederevska ada), kulturno.-istorijskih (Smederevska tvrava i crkva iz 15. veka, Vila Zlatni breg iz dinastije Obrenovia) i izgraenih ( turistiko izletite Jugovo) sa segmentiranjem trita, u cilju formiranja kvalitetnog proizvoda koji e se turistima ponuditi i kojim e oni biti zadovoljni. Ovaj prostor primenom savremenih marketinkih aktivnosti ima mogunost breg razvoja turizma, veeg turistikog prometa, kao i boljeg plasmana cele oblasti na domaem i inostranom turistikom tritu. Kljune rei: parcijalni turistiki proizvodi, marketing aktivnosti, zadovoljni turisti, razvoj turizma

Turistiki proizvod Smederevskog Podunavlja

Abstract

Turist products of Smederevo This text is short view od turist products of Smederevo : natural ( Danube end Smederevo`s ada), cultural-historical monuments ( fortress of Smederevo, church from 15 th. century, cottage Gold hill of Obrenovic dynasty) and created products ( touristic place Jugovo) with market division . The main goal of this text is to make a product of great quality which can be offered to turist to make him satisfied. This region has possibility to develop tourism by using market analysis and planes. Key words: turist product, touristic development, marketing planes, satisfied tourist

mederevsko Podunavlje, kao geografski prostor, deo je niske umadije koji ima na severu prirodnu granicu Dunav, od Grocke do ua Morave, sa 45 km toka, dok je istona granica prema poarevakom kraju Velika Morava do ua u Dunav. Zapadna granica ide prema kosmajskim i beogradskim selima linijom Mladenovac Grocka. Centar ovog prostora je optina Smederevo iji je turistiko geografski poloaj povoljan, zahvaljujui poloaju u priobalju Dunava i kontaktu Beogradskog i Branievskog regiona (centri industije i usluga u Srbiji), a teritorijom optine odvija se intenzivan promet putnika i roba saobraajnicama republikog i meunarodnog znaaja (auto-put E-75, eleznika pruga, Dunav). Povoljnost poloaja ogleda se i u bogatstvu prirodnih i antropogenih turistikih potencijala. Polazei od definicije koja turistiki proizvod destinacije definie kao integrisani i parcijalni proizvod, moe se konstatovati da je turistiki proizvod Smederevskog Podunavlja parcijalni proizvod element proizvoaa na strani turistike ponude ili funkcionalni spoj vie takvih elemenata integrisani proizvod, pri emu se njegovo konano uobliavanje postie izborom i miksiranjem tih elemenata koje za ovo turistiko podruje vre sami turisti. Turistiki proizvod se posmatra iz dva ugla: prvo, kako ga vide njegovi proizvoai koji ga nude na tritu i drugo, kako je on vien oima potroaa turista koji ga koriste, to je veoma bitno za uspeh ukupnog proizvoda destinacije, zbog otre konkurentske borbe na turistikom tritu. Turistiki proizvod destinacije Smederevo je kompozitni proizvod sastavljen od odreenog broja elemenata kao njegovih konstitutivnih delova: atraktivnosti, pristupanosti i uslova boravka.

3. Prijatna, umereno-kontinentalna klima sa dosta sunanh sati u letnjem periodu pogoduje odmoru i sportskoj rekreaciji na rekama i jezerima. Istorijske i kulturne atraktivnosti ovog prostora su vee vrednosti i znaaja za razvoj turizma destinacije Smederevo. Spomenici kulture Smederevskog Podunavlja su rangirani kao kulturna dobra od izuzetnog i velikog znaaja ili kao znamenita mesta. Po vremenu nastanka rangiraju se na spomenike iz: 1. rimskog perioda (utvrenja na uu Morave u Dunav Kuli i Margum, Mons Aureus, ostaci Carigradskog druma) 2. srednjovekovnog perioda (Smederevska tvrava despota ura Brankovia i crkvica Uspenja Presvete Bogorodice na starom smederevskom groblju iz 15 veka ), 3. perioda Prvog i Drugog srpskog ustanka (Karaorev dud, Vila Zlatni breg-letnjikovac dinastije Obrenovia, zgrada Naelstva i Stare optine), 4. novije prolosti (Park heroja, Spomenik 5.jun 1941 i dr.). Folklorno bogatstvo Smederevskog Podunavlja odlikuje se umadijskim obiajima, pesmama i igrama, verovanjima i slavljima uz tradicionalnu kuhinju sa obiljem ribljih specijaliteta, a predstavlja znaajan parcijalni proizvod ove destinacije.

Pristupanost (komunikativni faktor) Smederevskog Podunavlja

Pristupanost ili komunikativni faktor podrazumeva i ekonomsku i geografsku distancu. U prvom sluaju misli se na udaljenost Smedereva od emitivnih turistikih trita mereno kilometrima ili duinom putovanja, to se moe okarakterisati povoljnim, jer najznaajnje trite-beogradsko (izleti, ekskurzije, vikend posete) udaljeno je 45 km putem pored Dunava, tj. 50 km auto-putem to se prelazi za 1 sat vonje autobusom, a autom i bre. Drugo znaajno turistiko trite ove destinacije su gradovi iz Vojvodine (Panevo, Zrenjanin, Kikinda, Novi Sad) iz kojih se stie za 1-3 sata vonje zavisno od udaljenosti (50-300 km). S obzirom na dobre puteve, prvenstveno drumske, ali i eleznike i vodne, destinacija Smederevo ima povoljnu i drugu ekonomsku distancu, jer su trokovi puta nii od drugih, udaljenijih destinacija. Pristupanost se ogleda i u kvalitetu saobraajnica, a saobraajnice prema Smederevu su republikog i meunarodnog ranga, dok je i saobraajna infrastruktura unutar same destinacije dobra, po kvalitetu i kvantitetu, a svi turistiki lokaliteti pristupani, sa mestom za parkiranje i peakim zonama za bezbedno turistiko razgledanje znamenitosti.

Atraktivnost Smederevskog Podunavlja

Atraktivnost turistike destinacije Smedereva kao centra Smederevskog Podunavlja podrazumeva miks razliitih elemenata prirodne atraktivnosti (klima, reljef, flora, fauna, geografski poloaj i sl) i drutvene atraktivnosti (kulturno-istorijsko naslee, folklor, melos, gastronomija, izgraene atraktivnosti i dr.). Najvanije prirodne atraktivnosti destinacije na kojima poiva razvoj turizma su: 1. Bogatstvo vodotokova, gde su Dunav i Velika Morava atraktivni za razvoj nautikog, lovnog i ribolovnog turizma. Naroito je desna obala Dunava sa peskovitim plaama na Orecu i Jugovu podobna za aktivan odmor, kupanje, sportsku rekreaciju, kratka krstarenja oko Smederevske ade. Na ovom prostoru postoje izgraeni smetajni i sportsko rekreativni tereni. Okolna vetaka jezera (alinako, Drugovako, Vlakodolsko) nastala iskopavanjem ljunka ili pregraivanjem potoka pogodna su za ribolov i sportsku rekreaciju. 2. Bogatstvo flore koje je predstavljeno manjim umskim kompleksima od kojih najznaajnije mesto zauzima alinaki lug sa 20 h povrine i preko 300 stabala hrasta lunjaka koji predstavljaju raritet u Srbiji (ostaci nekadanjh umadijskih uma). Lug je prirodni rezervat pod zatitom drave, pogodan za odmor, rekreaciju, ali i struna i nauna istraivanja u oblasti umarstva, biologije i ekologije. Smederevsko Podunavlje je poznat vinogradarski i voarski kraj Srbije, ija pitomina ima i turistiki znaaj. Fauna prati podruje flore, naroito niska divlja (fazan, zec, srna) koja prua mogunost razvoja lova, dok su vodotokovi bogati belom ribom, aranom, smuem, keigom.

Izgraena atraktivnost Smederevskog Podunavlja

Izgraena atraktivnost predstavlja receptivni faktor ove destinacije, tj. uslove za boravak turista koji se ogledaju u postojanju objekata za smetaj u gradu i na auto-putu (hotel Smederevo, motel Jugovo u gradu, moteli Jerina i Krnjevo na auto-putu), restorana, picerija, kafia, Starog podruma vina iz 1909 god, zabavnih centara, parkova za igru dece, ureenih igralita, sportskih terena i hala za sve sportove, otvorenog bazena, sportskog aerodroma, stadiona FK Sartid, modernih trnih centara, nonih klubova, bioskopa, vienamenskih dvorana Centra za kulturu Smederevo. Posebna atraktivnost ovog prostora znaajna za

* mr Radmila Novakovi-Kosti, Turistika organizacija, Smederevo

109

Tabela 1. Proizvodni miks Smederevo

kulturno naslee Smederevska tvrava Muzej dubina proizvoda Karaorev dud Crkva Sv. Georgija centar grada ostali spomenici opta rekreacija etnja Dunavom pasivan odmor kupanje sportske aktivnosti vonja biciklom irina proizvoda uslovi za odmor izletite Jugovo ruak u gradu zabava oping interesantni dogaaji krstarenje utakmice manifestacije

razvoj turizma su turistike manifestacije: Smederevska jesen, Zlatni kotli Smedereva, Zlatne ruke Smedereva, brojne veslake regate, Mlekfest, Smederevska pesnika jesen, Nuievi dani, Bijenale likovne umetnosti, kolonija Grafika, mnogobrojni folklorni programi i umetnike izlobe udruenja ULUPUDS, POLIGRUS, auto-reli, aero-mitinzi, turistiko razgledanje, krstarenje Dunavom, Prvomajski i urevdanski uranak.

Turistiki proizvod Smederevskog Podunavlja

Posmatran oima turiste integrisan proizvod turistike destinacije Smederevo je njegovo ukupno iskustvo u vezi sva tri elementa turistikog proizvoda. To su ukupne koristi koji turisti imaju konzumiranjem tog proizvoda tj. treba ponuditi odreenu lepezu proizvoda mogunost izbora kroz irinu i dubinu asortimana. Turistika organizacija Smederevo je u formiranju turistikog proizvoda destinacije odabrala kombinaciju vie elemenata prirodnih, drutvenih i izgraenih atraktivnosti za koje su turisti zainteresovani, naroito grupe iz Beograda koje vozom Romantika redovno dolaze u Smederevo vikendom, a od vie ponuenih varijanti opredelili su se za sledei proizvodni miks. (tabela 1.) Ovaj, od turista odabrani integrisani turistiki proizvod sadri u sebi vie pojedinanih, kao to je turistiki obilazak najvanijih kulturno-istorijskih spomenika grada, odlazak do izletita Jugovo na Dunavu sa raznovrsnim oblicima odmora, rekreacije i sportskih aktivnosti i interesantnih dogaaja, koji zadovoljava njihove kulturne i sportske potrebe, ostvaruje koristi koje su dolaskom u Smederevo eleli da ostvare. Najee, turisti iz Beograda i veih centara Srbije, Smederevo doivljavaju kao miran grad bogate prolosti, sa ureenim centrom u kome ima dovoljno turistikih lokaliteta i objekata za pasivan odmor, zabavu, ruak, sa mirnom, zelenom oazom na izletitu Jugovo za aktivan odmor, sport, rekreaciju uz neizostavan sadraj krstarenje Dunavom. Ostali parcijalni proizvodi ponueni u ,,letnjoj emi voza Romantike kao obilazak crkvice Uspenja Presvete Bogorodice iz 15. veka, groba Dimitrija Davidovia i Spomen kosturnice 5. jun 1941. koji su u centru grada, ali na blagoj uzbrdici, nisu prihvaeni od turista zbog toplote i zamora od etnje, pa se radije opredeljuju za odmor i osveenje u nekom kafiu, dok je isti proizvod tokom prolenih i jesenjih meseci atraktivan. U vreme odravanja turistike manifestacije Smederevska jesen interesovanje svih turista je usmereno iskljuivo na ovaj proizvod tj. posetu poljoprivrednoj izlobi, praenju kulturnih i sportskih programa, kupovinu voa i vina, razonodu, a obilazak Tvrave kao kulturno-istorijskog spomenika ih ovom prillikom ne interesuje, iako se zapravo cela manifestacija odvija u tom prostoru. Turistika organizacija kao marketing-planer na destinaciji Smederevo svoj rad koordinira sa svim subjektima koji su nosioci pojedinih parcijalnih proizvoda (vodii, kustosi u Muzeju, vlasnici restorana, kafia, autobusa, broda) uz maksimalno zalaganje svih uesnika da se kvalitet pruenih usluga i proizvoda podigne na vii nivo kako bi se turisti u Smederevu

oseali lepo i prijatno. Analizom utisaka koje su turisti po povratku za Beograd ubeleili u ,,Knjigu utisaka voza Romantike izraeno je zadovoljstvo u svim sektorima usluga, a naroito su visoke ocene date za rad vodia i panju koja se posveuje turistima sve vreme njihovog boravka u gradu. Isto tako, Turistika organizacija razvija i proizvode koji su namenjeni drugim segmentima tranje napr. akim ekskurzijama gde je akcenat na kvalitetu vodikih usluga i objanjenju istorijskih zbivanja u vreme gradnje i pada Smederevske tvrave. esto se angauju i eminentni predavai poznavaoci srednjovekovne istorije. Nov destinacijski proizvod koji se planira u narednom periodu je razgledanja letnjikovca dinastije Obrenovi, jedinstvenog spomenika kulture iz vremena vladavine ove dinastije Srbijom. Proizvod e biti namenjen ekskluzivnoj klijenteli, poslovnim ljudima, uesnicima meunarodnih skupova koji se organizuju u Beogradu.. Svi turistiki proizvodi destinacije Smederevo prvenstveno su namenjeni domaem turistikom tritu, kao i tritu bivih republika SFRJ, mada je uoeno poveanje broja individualnih i manjih grupnih poseta stranaca. Vei deo destinacijskih proizvoda je u fazi eksploatacije i razvoja, neki se proizvodi nalaze u fazi uvoenja, dok je parcijalni proizvod - smetaj u gradu, trenutno stagnira, jer se uskoro oekuje privatizacija hotela Smederevo. Zapravo, moe se smatrati da je parcijalni proizvod smetaja jedna od najloijih karika u lancu integrisanog turistikog proizvoda Smedereva, za razliku od smetajnih objekata na auto-putu E-75, koji su posle renoviranja uli u fazu oivljavanja proizvoda, gde dobre rezultate postiu moteli Jerina i Lozovika esma (ugovori sa ambasadom Turske o prihvatu tranzitnih turista). Segmenti turistikog trita, zainteresovani za destinaciju Smederevo su izletnici, udruenja penzionera, sindikati preduzea; u prolenim i jesenjim mesecima najbrojnije su ake ekskurzije, a tokom leta Beograani. Svi turisti u poseti Smederevu vreme provode upoznajui kulturno-istorijske znamenitosti grada, odmaraju se ili rekreiraju na Dunavu, krstare ili pecaju, rotiljaju sami ili koriste ponueni meni po pristupanoj ceni. esti posetioci su poslovni ljudi, sve vie stranci, koji po zavretku radnih obaveza slobodno vreme iskoriste za upoznavanje kulture i istorije Smedereva, krstare Dunavom. Turistika organizacija ovom segmentu tranje posveuje posebnu panju, promovie svoj destinacijski proizvod na trite odakle poslovni ljudi dolaze. Tranzitni turisti su ponovo na putevima Smederevskog Podunavlja, kao i sportisti , lovci i ribolovci. Ovim segmentima tranje turistika organizacija nudi eljeni proizvod (sportske terene, lovita, ribolovne revire) smetaj, mogunost obilaska spomenika kulture, zabavu i razonodu. Turistiki proizvod Smedereva, integrisani ili pojedinani vrednuje se na tritu preko cene kao instrumenta marketinga. esto se istie da cene imaju sudbinsku ulogu za uspeh proizvoda, a na istraivanoj destinaciji one su determinisane realnim trokovima uz minimalnu zaradu. Ima se u vidu i ponaanje konkurenata (usluge vodia, ulaznice po muzejima, cene ugostiteljskih usluga u okruenju Beograd, Panevo, Poarevac), te se cene na naoj destinaciji na-

laze na nivou prosenih, a neto nie od cena u Beogradu. Ponaanje turistike tranje takoe utie na cenu, naroito usluga vodike slube, jer zavisno od kvaliteta i usluge koje turisti dobiju odreuje se i visina cena. Tako se za turistiko razgledanje Tvrave i centra grada u trajanju od sat i po formirala cena od 20 din. po osobi, za ake ekskurzije i izletnike, dok je poseta letnjikovcu dinastije Obrenovi sa cenom od 100 din. jer ekstra kvalitet ovog proizvoda ima i cenu koju su potroai turisti spremni da plate. Turistika organizacija se trudi da svi turisti za cenu koju su platili dobiju odreenu vrednost i oekivanu korist tj. da se zadovolje zahtevi i elje turista uz zatitu integralnosti destinacije. Promocija turistikog proizvoda destinacije Smederevo ima cilj da afirmie i podstakne turistiku tranju za dolazak i boravak u ovoj destinaciji, tj. potencijalnog turistu podstakne na kupovinu, posetu i ubrza proces donoenja te odluke. S obzirom da je turistiki proizvod Smedereva skup kulturnih, prirodnih i rekreativnih proizvoda namenjen poznatim segmentima turistike tranje, analizom trita dobijamo informaciju ta turisti ele i u kom pravcu im se kreu interesovanja; analizom konkurenata, ta oni planiraju i koliko smo mi bolji ili loiji sa ponuenim proizvodima, a analizom svog destinacijskog proizvoda utvrujemo njegove slabe i jake take. Instrumentima promocionog miksa (propaganda, unapreenje prodaje, veze sa javnou, lina prodaja i sl.) upuujemo turistima sadraje svog proizvoda, istiemo unikatnost spomenika, prednosti naih proizvoda nad konkurentskim, a putem grafikih sredstava propagande likovno predstavljamo ono to turista treba na destinaciji da vidi i doivi. Turistika organizacija aktivno uestvuje na sajmovima u zemlji gde promovie svoje proizvode brourama, itinererima, prospektima, posterima, panoima, turistikim filmovima, audio-kasetama, uz uee animatora obuenih u srednjovekovne kostime sa dvora despota ura Brankovia to daje srednjovekovni imid Smederevu, prave se prezentacije uz degustaciju proizvoda (riblji specijaliteti, ira, vino, rakija). Koriste se oglasna sredstva, specijalizovane novine i radio stanice koja prate turizam Srbije, lokalne TV stanice, kao i druge TV u Srbiji. Pripremaju se raznovrsni propagandno-promotivni setovi poput olovaka, ibica, podmetaa, upaljaa, privezaka, kapa, marama, oljica, bokala za vino i td. sa ciljem da se turisti nametne imid Smedereva kao srednjovekovnog gospodskog grada, kao grada na Dunavu poznatog po dobrom vou i vinu. Direktni kontakti Turistike organizacije kao nosioca turistike ponude Smedereva sa tranjom predstavljenom kroz turistike agencije, kole, udruenja, sindikalne organizacije na sajmovima ili specijalizovanim izlobama omoguavaju drektno ugovaranje poslova i konkretne i blie informacije o naoj turistikoj destinaciji. Ujedno, ovo su i direktni kanali prodaje destinacije. I na kraju, turistika destinacija Smederevo imae uspeha ukoliko kontinuirano vri procenu vrednosti pojedinih proizvoda, integrie ih u proizvod koji zadovoljava potrebe utvrenih segmenata trita zainteresovanih za nas, adekvatno ga pozicionira u odnosu na konkurente, primenjuje dopune u proizvodnom miksu da bi destinacija uvek bila atraktivna i konkurentna na tritu. Isto tako, marketing planeri treba da pridaju vei znaaj kodeksu zatite i unapreenja prirodnog, drutvenog i kulturno-istorijskog okruenja destinacije, kao i ponaanju turista u cilju postizanja skladnog razvoja destinacije i zadovoljenju oekivanih koristi turista. 1. dr Ognjen Baki Marketing menadment turistike destinacije, Beograd, 1995 2. Grupa autora ,, Optina Smederevo SANU GI ,, Jovan Cviji, Beograd, 1992 3. Mr Radmila Novakovi-Kosti Kulturno-istorijski spomenici Smedereva, Smederevo, 1998

Literatura:

110

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Borto, Gabriela* Abstract

Romania has a high and complex tourism potential. This country is rich in natural landscapes characterized by a great diversity and an important cultural and historic patrimony. All this is doubled by a reasonably good tourism infrastructure, inherited from the communist period, even if it suffered a degradation process in the last 12 years. The rural tourism, conceived as a local tourism, is an opportunity for the usually poor and isolated rural communities to raise its living standard, on the basis of its natural, human and cultural heritage, bringing supplementary income for the locals. After 1989, the rural tourism has been promoted mainly by the National Agency for the Mountain Zones, Romanian Federation for Mountain Development, ANTREC (the National Association of Rural, Ecological and Cultural Tourism), and OVR (Opration Villages Roumains Romanian Villages Operation). ANTREC and OVR have carried out local development projects by rural tourism. The development of the rural tourism in Romania is confirmed by the national strategy that has among the specific aims the support of the rural tourism and ecotourism development, and by the continuous territorial expansion and the increase of the agro-tourism pensions. Key words: Romania, rural tourism, development programmes

Rural Tourism in Romania Characteristics and trends

* Gabriela Borto, assistant researcher, Institute of Geography, Bucuresti, Romania

owadays, the most important issue of human civilization is finding the way for a sustainable development. The concept of sustainable development has also been applied for the tourism activities. According to the definition elaborated by the Federation of Nature and National Parks, sustainable tourism is all forms of tourism development, management and activity that maintain the environmental, social and economic integrity and well-being of natural, built and cultural resources in perpetuity (FNNP, 1993). Rural tourism is often considered to be fundamentally sustainable, for it attracts a small number of visitors, there is no need for an extensive development of the infrastructure, and the tourists are usually interested in the local culture and traditions. Rural tourism usually encourages the better use of the available resources (such as: land, labour capital, natural and cultural attractions), brings about socio-economic change, contributes to heritage protection and to the rural environment conservation, provides more social contact for the local people and increases their chance to learn about other cultures. It must fulfil the demands of a sustainable development, such as: care for the traditional way of life of the human communities; preservation of the equilibrium in the planetary bioecosystem; stopping the depletion of the finite environmental resources; improving the living standards of the rural communities complying with the ecological demands; changing the present behaviour towards the environment, with a greater attention for the protection and the preservation of the tourist resources (Schiller, Murean, 1999). The interest in countryside recreation started to grow in the 19th century as a reaction to the stress of the increasing urbanization and industrialization. Though it seems to be simple to define rural tourism as any form of tourism that takes place in the countryside, this definition does not include the complexity of the activity and the different forms and meanings developed in different countries. It covers not only farm tourism or agritourism (which is generally what rural tourism means for most people), but also special interest nature holidays, touring in rural areas and residential tourism, and the amenities and services provided by farmers and rural people include - besides accommodation events, festivities, outdoor recreation, production and sale of handicrafts and agricultural products, etc. It is often asserted that the rural tourism is a real opportunity for the rural space development because it is fundamentally integrated to the rural types of accommodation, and uses at best the natural, cultural and human potential [] (Bran, et al., 1997). This type of tourism also gives the perspective of local sustainable development. An approach which highlights this aspect belongs to Henri Grolleau, the general secretary of the French organization Tourism en Espace Rural: rural tourism is a local tourism, that is a tourism of local initiative, a tourism with local management, a tourism with local colour, a tourism in which the income achieved belongs to the members of the community. (Ureche, Rotar, 1999). Local initiative supposes that the local community must have a major role in starting and developing this type of tourism, which recognizes and uses the local resources and identities. That involves also, a high level of the local population awareness of regarding the advantages and also the disadvantages that could appear. Local management means the

capacity of the local community/local association to manage this activity using certain strategies of adjustment to the tourist market and of stimulating the local energy. In this respect, it is necessary to have local leaders which should promote and animate the tourism activities. Local colour refers to the characteristics of each village, each tourist region, materialized in specific architecture styles, traditional implements, in ethnography and local customs, including the gastronomical one, characteristics that must be preserved and used at best by tourism. Rural tourism is one of the main priorities of tourism development in many European countries, including Romania. The market for rural holidays is growing at the same time as the future of many rural regions is uncertain, due to changes in the agricultural practices and in other specific industrial activities in the rural areas (such as the closing of the coalmines). Rural tourism seems to be an appropriate tool to revitalize the declining rural areas and to ensure their sustainable future by job retention or even job creation, increased job diversity, services retention, farm support, broadened cultural provision, landscape and nature conservation or the maintenance of the rural arts and crafts as tourist attractions. Besides all this, the multiplier role of the tourism activities, especially for the commercial activities, for the communication and transport services is well known. Rural tourism often provides an incentive (and part of the necessary funding) for the development of the infrastructure, which then contributes to the growth of other economic activities in rural areas and is expected to boost up the development of the small and medium enterprises and to enhance cultural exchanges, in order to improve the living standards of local populations.

The potential for rural tourism in Romania

Romania has a high and complex tourism potential. The attractions derive firstly from beautiful landscapes characterized by a great diversity of flora and fauna, and other physical resources (including mineral waters) combined with pastoral traditions, historic monuments and ethnic diversity; all these are made accessible by a reasonably good transport system which links the lowlands of Moldavia and Wallachia with Transylvania. In addition to walking and climbing, there are good opportunities for mountain cycling, pony trekking, and caving in various areas. There is also potential for winter sports and for medical treatment linked to mineral waters and climatic stations. Finally, despite the threat of poaching, the hunting tourism has considerable potential which is exploited through the modernization of forest chalets and the better management of the resources. Great value is also attached to the cultural landscape, especially of the Carpathian mountains, with dispersed communities whose ethos is perhaps best reflected in the notion of sheep space and the unspoken traditions of strong pastoral communities (Jina, Gura Rului, Bran, etc.). Historic monuments combine with a live display of rural activity which is remarkable by general European standards today for the diversity of buildings, customs, handicrafts and festivals. Many villages are suitable for rural tourism, providing accommodation and additional services; there are some which are outstanding for folklore or handicrafts, while others may be attractive for their scenic

111

landscapes, hunting/sporting facilities and choice of fruits and wines. Nowadays, the villages that protect a philosophy through their traditions, cultures, occupations, etc. are grouped in 13 touristic zones. Starting from Black Sea to Bucovina and Maramures, over 2500 houses have suitable conditions for rural tourism. The wellknown natural and cultural inheritance of Romania, together with the traditional hospitality, are the best advantages regarding the development of the rural tourism. Taking into consideration the natural qualities and the specific features of the rural systems, N. Ciang (1998) identifies the following areas favourable for the rural tourism future development: 1. Maramure, 2. Bucovina, 3. Neam, 4. Brgu-Nsud, 5. Harghita, 6. Vrancea, 7. Bran-Rucr, 8. Pdureni, 9. Alba-Bihor, 10. Delta Dunrii, 11. Mrginimea Sibiului, 12. Banat-Defileul Dunrii, 13. Vlcea. These predictions were confirmed by the territorial expansion of the tourist activities in the last years. This can be noticed by analysing the data on the territorial distribution and the number of the tourist and agrotourist pensions in the Tourist and Agroutourist Pension Catalogue published by ANTREC. Following the spatial distribution of the touristic and agrotouristic pensions in the country, 14 rural tourism regions can be identified, where the majority of the tourist villages are included: I. Maramures (almost 72 pensions); II. Dorna-Bucovina (59); III. Bistrita (49); IV. MuresHarghita (72) with three areas: Gheorgheni, Targu Mures and Sighisoara-Odorhei; V. Covasna (15); VI. Vrancea (41); VII. Brasov-Campulung-Campina, with over 135 agroturistic farms, most of them located in Rucar-Bran zone; VIII. Subcarpatii Getici (28); IX. Sibiu (20); X. Apuseni Mountains (58); XI. Hateg (6); XII. Black Sea Coast; (16); XIII. Iasi (7); XIV. Danube Delta. (Fig. 1. Rural tourist zones). An encouraging evolution was registered since 1995 (agrotourist boarding houses are statistically recorded starting with 1995 III quarter) in statistical data of the arrivals in the agrotourist boarding houses (Fig.2.) and in the growth of the agrotourist boarding houses in the last years (Fig.3. Structures of tourist reception with functions of tourist accommodation). The indices of using the capacity of tourist accommodation in function in some types of tourist reception used in the rural areas (Fig. 4.) could also give a suggestive view on the tourism activity at present. The decreasing trend of the indices of using the capacity in function of the agrotourist pensions could be due to the increasing number of the agrotourist pension, although the number of arrivals increased as well.

Rural tourism development in Romania

Rural tourism in Romania has started to develop already in the 1960s, but sporadically and in an unofficial way, using the accommodation of the occasional visitors of a rural settlement at the individuals. However, the rural tourism faced significant obstacles: the lack of an institutional framework, the bad financial situation and the relative underdevelopment of those regions that possess the most attractive resources for tourism development, the little interest on behalf of professional tourist organizations (since rural tourism development promised only low profits) and the lack of business and hospitability skills and the ageing of the local residents. Before 1989, the tourism development was centrally planned. This restricted the access to employment opportunities and increased the risks of environmental damage because it tried to concentrate the tourism in the more accessible areas with good infrastructure. In the same time, there were limited facilities, because the local communities were constrained from investing in tourism through cooperative or private enterprises. The commercial development was restricted because the communes had limited autonomy in financial matters while the individual peasant entrepreneurship was usually unacceptable

for the communist regime. The organization of a tourism network begun in 1967-1968 when the first actions in the rural space were taken for groups of tourists at the Romanian seaside. Hardly in 1973, for a small period, the legal framework was established by the Order of the Ministry of Tourism no 744/1973, which identified 118 villages with a great tourist potential and confirmed 13 settlements as tourist villages, where tourists could be accommodated (Lereti-Arge, Rucr, Fundata, iruca, Rinari, Sibiel, Tismana, Vaideeni, Hlmagiu, Bogdan-Vod, Vatra Moldoviei, Murighiol and Sfntu Gheorghe-Tulcea) (Fig.5. Tourist villages). The same disposition approved the framework for the organization, functioning and monitoring of the tourist activities as well as the promotion of these villages for tourism. Until 1989, to host foreign tourists was prohibited by the law. In 1974, by the decree no 225/1974 the foreigners could not benefit of private accommodation and, unless campsites were available there was little choice but to use hotels (situated overwhelmingly in the towns); a situation that was particularly resented by migrs and ethnics (Hungarians especially) that were visiting their families, because exemptions were allowed only in case of very close relatives. Nevertheless, some of these tourist villages (Lereti, Rucr, Sibiel, Murighiol, Crian) received the approval for being included in certain cultural and folk programmes contracted by the national organization for tourism, ONT Carpai Bucureti, with different foreign tourism corporations. Annually 6-7000 of foreign tourists from Europe, Japan, America were recorded. The short period between the date of the foundation of the tourist villages and the date of decree 225/ 74 did not allow the organization of the tourism activities in the tourist villages and not even their appropriate equipping. After the revolution, the first institution which has set up the idea of rural tourism in Romania was the National Agency of Mountain Zone (ANZM), managed by Radu Rey. It has been created in 1990 as a department of the Ministry of Agriculture, with branches in every county; its main purpose was to decrease and even stop the migration from the mountainous areas; sustainable development of the mountain zones by increasing the living standards at a level similar with those in the plains areas; to preserve the environment in order to assure a healthy life for the inhabitants; to protect the nature patrimony with scientific interest, the cultural and historic patrimony, and to use at best the landscape and the opportunities for recreation and treatment by tourism. ANZM put a great value on the complementarity between the tourism activities and the agricultural ones, in a way that reminds us the Tyrolese model of rural tourism, which focused on the agrotourist farms. In 1992 the Ministry of Tourism suggested a range of criteria for the identification of tourist villages: pitoresque and non-polluted countryside, traditional culture (with regard to costume, handicrafts, literature and music), along with traditional architecture and occupations, varied tourist potentials, good accessibility, adequate local services, a good general living standard and qualified people to implement a local tourist programme. Only six villages from all the country, according to the Ministrys demands, became tourist villages: Rinari Sibiu, Bran Braov, Clineti Maramure, Lereti Arge, Vaideeni Vlcea and Marga Cara-Severin. This was the start in selecting suitable villages, extending the initiative taken in the communist period. It became visible that some fiscal concessions were needed to stimulate householders, together with less bureaucratic planning procedures (Turnock, 1999). As a result of the legislation enacted in 1994 for the mountain zone, the Danube Delta and the Black Sea coast, there is an exception from the normal procedure whereby developers must obtain permits from the

electricity, water and sanitation authorities. Moreover, approved farms and guesthouses (the latter having 3 to 20 rooms) providing quality services benefit of tax exemptions for 10 years. (Mitrache, et al., 1996) A different way of development was adopted by ANTREC (The National Association for Rural, Ecological and Cultural Tourism), set up in Bran in 1994, as a private enterprise. At present, ANTREC is a nongovernmental, apolitical and non-profit association, member of EUROGITES (The European Rural Tourism Federation), and has now over 30 branches all over the country, 2225 members, over 2500 boarding houses and agrotourism pensions, with 7500 rooms. Although the stated aim of this association is the development of rural tourism in Romania, the major concern was to reproduce the urban style in the rural space; this fact is illustrated by the classification standards set up by the National Authority for Tourism and ANTREC (by Order no. 61/27 from April 1999), in which the ecological and cultural tourism characteristics are not reflected. The Technical Commission for Accreditation is comprised of the officials from the Authorization and Supervision in Tourism and the officials from ANTREC (a 30-member group of the association, which became experts in classifying and acknowledging rural tourism units, after graduating specialization courses). Together with a software company, ANTREC is working to create a national network designed especially for reservations in the rural tourism. The third model of approaching the rural tourism is the one proposed by the organization called Opration Villages Roumains (OVR); it promotes the involvement of the local community in developing the tourist activities. OVR was set up in Belgium between 1988 1989 in order to fight against the systematization plan of the Romanian villages in the communist period, and after 1989 the main activities were to deliver humanitarian aids and to apply some projects for cooperation between partner villages. An important role had the involvement of the local actors, by constituting representative local associations, which should become a motivation for the local development. These associations have to cooperate with the local administrations, which should give them all their assistance. In October 1991 the touristic project of the pilotvillages was launched; as a result, 14 villages from eight counties were selected and included in a project of intercommunal partnership aiming to start, to develop and to promote rural tourism in Romania (Sibiu Sebeu de Sus, Alba Arieeni, Grda de Sus, Scrioara, Albac, Hunedoara Lenic, Petreni, Beriu, Maramure Vadu Izei, Botiza, Ieud, Buciumi, Bistria-Nsud Lunca Ilvei, Mure Ceauu de Cmpie, Harghita Lzarea, Chileni). Each village or group has produced an information pack to describe the local facilities and opportunities (including visits to monasteries, folk festivals, and craft workshops). In each case there was a link with a village in Belgium or another West European country to help with external marketing. This project was recognized by the EU and included in the ECOS programme, managed by the Council of the Regions and of the Communes in Europe, and sustained by organizing a series of meetings and seminars developed on more axes: the definition of the same goals, the organization of the staff training, the information setting up and the tourist promotion tools, all these with the help of some organizations from the tourism domain: AMEPS (Arts et Mtiers-Enseignement de Promotion Sociale), Rural Foundation from Wallonia and AFRAT (Association pour la Formation des Ruraux aux Activits du Tourisme) from Grenoble. Subsidiary, the communitarian partners assumed to accomplish the advertising materials and to carry out some advertising actions in France and Belgium. The establishment of the OVR association in 1994 in Romania, as a national association of the Romanian villages, was followed by the development of an assistance

112

paper for the preparation the development of the rural tourism in this country. After that, a series of programmes has started which had the aim of local development by rural tourism. PHARE- Lien programme, developed between 1994 1997, gave assistance for starting some projects of rural development which referred to the improvement of the dwellings comfort or training of local development agents. PHARE- INTERREG Programme, between 1995 1996, led to set up a unique system of tourist signs in all the 14th villages, arrangement of the information offices in 10 villages, organization of training courses for the hosts, printing the information magazine SATurism. But the most important programme was PHARE Tourism applied in four pilot-villages, the selection criteria being the next ones: the existence beforehand of an association or a juridical structure with the aim of local tourism development, the existence beforehand of a local tourist activity, centered on an accommodation network, the preliminary existence of the communication infrastructures or its present development, the position of the village in one of the prioritary zones defined by the Ministry of Tourism, the geographical location of the village along a linking axis, the local motivation. (SATurism Tourist Network OVR, 1996) The financial resources of the PHARE Tourism programme were addressed to financing the necessary arrangements and according to the goals of the tourist development strategy (to set up the second system of tourist signs in all the four villages, to mark the paths

for trips, to arrange a track for country skiing, to participate to improvements of the access roads, organization of training courses for trainees and for the information offices management, etc) and also to encourage the private initiatives by financial assistance of 40 micro projects, of which 10 in every area (Valea Ariesului, Vama, Valea Izei, Bran).

Conclusion

In Romania, rural tourism is supposed to become the source of extra income for the peasant households for developing an ecological and competitive agriculture, adequate for the present market economy. It is also the best solution of economical regeneration for the mining settlements in the rural areas, especially that most of these areas, declared disadvantaged areas, are situated in the mountainous regions, with a marvelous tourism potential. The programmes set up after the revolution had a great impact on the local development of these particular areas, through rural tourism; the best results were obtained in the areas which took part at all these programmes of tourism development and where the local community gave full assistance (Turnock, 1999). A constructive initiative was made by ANTREC with its handbook of the agrotourism and tourism boarding houses, and with the web page, but there is a need for a better statistical registration of the arrivals and of the tourist accommodation capacity and activity, since rural tourism is not well covered by the official statistics, nor by ANTREC. The results so far appear encouraging, but a detailed evolution could not be done yet. However, there are some preconditions to be satisfied so as to contin-

ue the increase of tourism activities in the rural areas: to assure the necessary transport, communications and information and to stimulate enterprises in the villages at both the community and the individual household level; there is a need for legislation and encouragement by the authorities; the development of the business skills is also dependent on a substantial support from the government and international agencies for economic restructuring in general. Further institutions are needed to coordinate local efforts and to ensure that there is some return to the communities as well as to the individuals. Therefore, it is important that such rural projects should continue to attract appropriate funding under the developing Romanian Government and EU PHARE strategy for regional development.

Bibliography

Bran, F., et al., (1997): Turismul rural. Modelul European, edit. Economica, Bucuresti. Cianga, N., (1998): Turismul rural, factor de conservare, valorificare si dezvoltare a habitatului uman, Studia Universitatis, Babes-Bolyai, Geographica, nr. 2, Cluj Napoca. Turnock, D., (1999): Sustainable rural tourism in the Romanian Carpathians, The Geographical Journal, vol. 165, no. 2. *** (2000): Catalogul pensiunilor turistice si agroturistice ANTREC, 2000. *** (1996): SATurism, bulletin de informare, reteaua turistica OVR, I, II. *** (2001): Anuarul Statistic al Romaniei, CNS. *** (1995): Strategia dezvoltarii turismului rural, FRDM.

113

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Mati, Vesna* Rezime

Taorsko vrelo je kraki izvor u gornjem, izvorinom delu Skrapea, pritoke Zapadne Morave, na junoj padini Povlena. Najvea vrednost vrela je ivopisni ambijent monih naslaga bigra du vodotoka Taorskog vrela, sa izvorskom peinom, nizom slapova i vodopada i ostacima starih vodenica kao autentinih objekata narodnog graditeljstva. Kljune rei: kraki izvor, Povlen, vodenice

Taorsko vrelo kao turistika atraktivnost Povlena

Geografsko-turistiki poloaj
Ako poete od podnoja valjevskih planina preko prostranih panjaka i gustih bukovih uma i krenete pravo u brda preko sela Leli, Leskovice i Mravinjci a zatim se preko najviih vrhova Povlena spustite ka Donjem Taoru doekae vas predeo od kog zastaje dah, i selo u kome kao da je vreme stalo. Ba u tom selu, na 40 km od Valjeva i 16 od Kosjeria, u kom se kau najbolji kajmak sprema, proja pee i nazdravlja ljivovicom, smestilo se na nadmorskoj visini od 695 m Taorsko vrelo, kraki izvor sa monim naslagama bigra du toka vrela, izvorinom peinom zanimljivih morfohidrolokih odlika, nizom slapova i vodopada i ostacima starih vodenica kao autentinih objekata narodnog neimarstva. Kao prirodno dobro tree kategorije zatieno je od strane Zavoda za zatitu prirode Srbije kao prirodno dobro lokalnog, opteg znaaja i nalazi se u proceduri proglaenja za spomenik prirode. Taorsko vrelo je kraki izvor u gornjem izvorinom delu Skrapea, pritoke Zapadne Morave kod Poege. Vrelo se nalazi visoko u desnoj dolinskoj strani Skrapea, koja se do sastavaka sa Seom rekom naziva i Godljevaa (po selu Godljevu) odnosno Taorska reka (po selu Taoru) na nadmorskoj visini od 695 m, oko 80 m iznad renog korita. linu Taorskog vrela(Grupa autora,1998). Zanimljivo je da se ovde razvijala i selektivna akumulacija, kojom su obrazovane mone naslage bigra. Kaskade, bukovi i vodopadi na potoku omoguili su veliko taloenje bigra. Da nije bilo njih, bigar, odnosno kalcijum-bikarbonat ne bi isparavao. Velike koliine bikarbonata u vodi upuuju na zakljuak da je slivna povrina vrela znatnih dimenzija jer sa malih porvina ne bi mogla da se rastvori velika koliina krenjaka (Vasovi,2003). Topografski sliv Taorskog vrela nesumnjivo obuhvata sliv suve, skarene Delike doline i ima povrinu od 2 km2. Meutim, podzemni hidrogeoloki deo sliva, odnosno karstna izdan koju vrelo drenira, ima ire rasprostranjenje. Na vrelu istie dva puta vea koliina vode od vode koju daje prosena godinja suma padavina koja se izlui u granicama topografskog sliva Delike doline. Ipak preciznije odreivanje granica i prostranstva karstne izdani mogue je jedino na osnovu detaljnijih hidrogeolokih istraivanja. Na osnovu korelacije padavina i proticaja vrela ustanovljen je brz uticaj padavina na poveanje izdanosti koja se kod koliine padavina vee od 10 mm manifestuje ve posle 24 h. Dodatna posledica ovih karakteristika je relativno esto poveanje mutnoe i promena boje vode vrela usled pokretanja estica gline i mulja. Prema podacima komunalnog preduzea iz Kosjeria, najmanja izmerena izdanost vrela posle kaptiranja 1980. god. iznosila je svega 23 l/s dok je maksimalna izdanost procenjena na preko 1000 l/s a srednja izdanost je sraunata na preko 150 l/s. Duina perioda u kome na vrelu istie manje od 50 l/s iznosi maksimalno etiri meseca a period sa izdanou manjom od 30 l/s iznosi dva meseca. Temperatura vode je dosta ujednaena s obzirom da je u februaru u peini iznosila 10 C a u seprembru 10,6 C. Prema klasifikaciji Alekina voda pripada hidrokarbonatnokalcijumskim vodama blage bazinosti ( ph 7,55) mineralizacije 300 mg/l, tvrdoe 13,70 dh i sadrajem HCO3 od 320 mg/l i CO3 od oko 160 mg/l. U vodi je esto prisustvo Colli bakterija (Grupa autora, 1998).

Abstract

Taor Spring as Tourist Atrtraction of Povlen Taor spring is a karst source in the upper, fontal, part of the Skrapez, the tributary of the West Morava, on the south side of Povlen. The greatest value of the spring is the picturesque environment of the mighty traventine layers down the watercourse of Taor spring, with the source cave, a series of cascades and waterfalls, and the remains of the old mills as the authentic objects of the national architecture. Key words:karst source, Povlen, old mils

Prirodne vrednosti

Reljef neposrednog okruenja Taorskog vrela odlikuje se amfiteatralnim krenjakim oblukom u ijem je podnoju otvor izvorske peine, nepravilnog trouglastog otvora dimenzija 2x4 m. Deo spomenutog luka iznad vrela i peine predstavljen je stenovitim krenjakim odsekom visine 30 m dok su drugi delovi padina ovog amfiteatra strmo nagnuti i pri dnu iznad kontakta sa ravni bigrene terase prepokrivani debelim slojem umrtvljenog drobinskog materijala koji je siparskog porekla. Od izvora, na 695 mnv, do ua u Skrape na 615 mnv, vrelski potok je izgradio 400 m (mereno u pravoj liniji) dugu dolinicu proseng pada 20 %. Dno vrelske doline je pokriveno naslagama bigra koje maskiraju serpetinsku podlogu i primarni izgled ovog erozivnog oblika. Bigrena dolina vrelskog potoka i dolina leve bone pritoke imaju zajedniki erozivni obluk i ine pravu geomorfoloku i ambijentalnu ce-

Antropogene vrednosti

Taorsko vrelo i njegov ambijent pretrpeli su velike promene pod uticajem ljudskih aktivnosti. Neke od

* Vesna Mati, profesor geografije, Ekonomska kola Valjevo

Slika 1. Taorsko vrelo

114

vodenina kola(Pjeva,2002). Danas su one u veoj ili manjoj meri ruinirane tako da ni jedna nije u funkciji. etiri najouvanije imaju krov. Dve od njih su bile poredovnike i po imenima porodica iz susednog sela Makovita, koje su ih preteno koristile, nazivaju se Delika i Drojika. Tri od etiri ouvane vodenice u celini su izgraene od talpi (brvna) dok je kod etvrte vodenice polovina objekta od brvna a druga polovina od naboja sa omalterisanim fasadnim povrinama. Vodenice su preteno dimenzija 5x3 m. Osim vodenica na podruju Taorskog vrela nalaze se i objekti dva poljoprivredna domainstva sa kuama, talama i nekoliko ekonomskih objekata (Grupa autora, 1998). S obzirom na deliminu naruenost ambijenta Taorskog vrela, njegovu neureenost i zaputenost neophodno je paljivo isplanirati i sprovesti itav niz mera kojima bi se sprovele mere ureajno-sanacionog karaktera od kojih bi mogli navesti samo neke: - zabrana izgradnje stambenih, vikend i ekonomskih naselja, zabrana eksplaotacije bigra i kamena, ruenja preostalih vodenica, zabrana see ume i pretvaranje livadskih povrina u oranine - mere informativno promotivnog znaaja koje obuhvataju obeleavanje terena-putokaza, informacionih panoa, medijsku promociju vrednosti ovih prostora - mere sanacije i rekonstrukcije usmerene na sanaciju posledica vaenja sige i oivljavanja rada vodenica i ujednaavanje vodostaja vrela

Turistika valorizacija taorskog vrela

Slika 2. Taorsko vrelo pre kaptiranja 1980.

promena deavale su se u duem periodu i vezane su za seu i krenje uma radi stvaranja oraninih i livadskih povrina i obezbeenja ogrevnog i graevinskog drveta. Poetak tog procesa izazvan je intenzivnijim doseljavanjem stanovnitva iz dinarskih krajeva krajem 18. veka, a posebno u prvoj polovini 19.veka. Kultivacija ambijenta Taorskog vrela sa svim pozitivnim i negativnim efektima dostigla je vrhunac u prvoj polovini 20. veka. u vreme najgue naseljenosti ovih krajeva kad je zbog potreba ljudske ishrane i stoarstva bilo najjae korienje umskih i zemljinjih resursa. O tome svedoe ostaci velikog broja vodenica na Taorskom vrelu i Skrapeu, na kome je bilo i nekoliko valjarica. Prema prianju stanovnika iz okoline, do pre desetak godina ovo mesto je bilo centar ivlje seoske aktivnosti zbog dolaska pomeljara, obrade njiva i bati pored vrelskog potoka to je sve neposrednoj okolini Taorskog vrela davalo izgled pitomijeg kraja bez korova i gustog bunja, i sa stazama koje su redovno odravane. Glavni nepovoljni uticaj oveka na Taorsko vrelo izazvan je odvoenjem njegove vode za potrebe Kosjeria poetkom 80-tih godina. U okviru radova na kaptiranju vrela na otvoru peine je postavljen zid od tesanog kamena sa metalnim vratima, a voda se od ulaza cevima vodi do podzemnog ukopanog rezervoara. Iznad rezervoara, na oko 40m od peine nalazi se kameno- betonski objekat dimenzija 9,5x3,5 m. Rezervoar i objekat, ukljuujui i peinski ulaz, ograeni su bodljikavom icom na betonskim stubovima. Ispod peinskog ulaza nalazi se betonski otvor koji slui za evakuaciju vika vode sa peinskog ulaza (Grupa autora, 1998). U poslednjih nekoliko godina zbog sve masovnije eksploatacije sige, emu je doprinela potranja i popularnost ove stene kao graevinskog materijala, raste i broj majdana u neposrednom okruenju Taorskog vrela. Nepravilnom i neplanskom eksploatacijom stvaraju se brojni odseci i ugroava ambijentalna vrednost vrela. Na kratkom rastojanju preko nataloenih bigrenih naslaga stvoreni su brojni slapovi i vodopadi. Na potoku Taorskog vrela radilo je nekada 12 vodenica. One nisu imale brane, ustave i jazove, ve se voda navodila prema badnjvima koji je direktno sprovode na

Na putu prema Taorskom vrelu posetilac prolazi pored manastira elije, Lelia i manastira Leli, usput uiva u predivnim pejzaima i lelikom krasu, potom se preko Mravinjaca i Malog Povlena (najvieg vrha zapadne Srbije 1347 m), sputa ka Taorskom vrelu i nastavlja dalje ka Kosjeriu. Da bi se ovo ostvarilo pre svega mora se uraditi putna mrea jer je deo puta ka Donjem Taoru neasfaltiran i u loem stanju, a potom uz sve unapred navedene mere sanacija, obeleavanja i ureenja, napraviti turistiku destinaciju koja bar u letnjim mesecima moe biti jedno od ishodita izletnikog oblika turizma, ekskurzija, a postati i putni pravac prema Uicu, mnogo blii nego preko Maljena. Kako je Povlen poznat i po organizovanju Povlen relija dipovima, nezagaenoj ivotnoj sredini, bogatstvu lekovitog bilja sve to moe da se ukomponuje u jedan kvalitetan turistiki proizvod, ali kao osmiljena celina sa dobrom turistikom ponudom ime bi se i povlenska sela, skoro ve naputena, revitalizovala, a Kosjerika optina, jedna od najpoznatijih u Srbiji po seoskom turizmu, proirila svoju turistiku ponudu. Sve ovo naravno treba posmatrati i u okviru celokupne turistike ponude valjevskog kraja-Divibara, Brankovine, Petnice U Srbiji je malo turistikih destinacija koje se nalaze na stotinak kilometara od glavnih emitivnih centara, a u jednoj turi od 40 km mogu da ponude tako raznolik sadraj. Znaajna ogranienja za ostvarivanje svega navedenog proistiu pre svega iz dominantno privatnog vlasnitva nad zemljom, pri emu je znatan broj katastarskih parcela sa vie vasnika, zatim nepovoljan poloaj vrela i male mogunosti okupljanja metana oko ideje njegove zatite proistekle iz nekoliko faktora od kojih dominira nepovoljna starosna struktura. Kljuni preduslov njegove revitalizacije je povratak vode u vrelski potok u sunom letnjem razdoblju godine ali je ovo, s obzirom na problem vodosnabevanja Kosjeria, nerealno oekivati bar u bliskoj budunosti dok se ne ispitaju mogunosti drugaijeg snabdevanja vodom Kosjeria.

Zakljuak

Slika 3. Delika vodenica na Taorskom vrelu

- mere ureenja koje podrazumevaju bolji pristup i mreu internih etnih staza s prateim elementima rekreativne infrastrukture (klupe,stolovi, nadstreice), izgradnju objekta za pruanje osnovnih ugostiteljskih usluga posetiocima, ureenje vodenica, hortikulturalno ureenje ambijentalnog lika. - pravljenjem krune ture po valjevskim planinama gde bi jedna od destinacija bila i Taorsko vrelo, povezali bi se razliiti sadraji u jedinstvenu ponudu.

Bez obzira na sve ambijentalne vrednosti Taorskog vrela i njegovu atraktivnost, geografski poloaj (udaljenost 40 km od Valjeva i 16 km od Kosjeria) i loa putna mrea dovodi i da oni najuporniji pred realnim preprekama odustanu. Taorsko vrelo deli sudbinu sela u kom se nalazi. Bez obzira na njegovu turistiku atraktivnost i mogunost ureenja nepovoljna starosna struktura stanovnitva, mala mogunost okupljanja metana oko ideje njegove zatite, ekploatacija sige, potreba za vodosnabdevanjem, neureenost, lo put i neiformisanost ine da i ono polako izumire zajedno sa poslednjim selom u valjevskoj optini. 1. Vasovi dr M.(2003): Podrinjsko-valjevske planine, Valjevo 2. Grupa autora. (1998): Predlog za stavljanje pod zatitu spomenika prirode Taorsko vrelo kao znaajnog prirodnog dobra, elaborat. Zavod za zatitu prirode Srbije. Beograd. 3. Pjeva dr N.(2002): Valjevske planine-mogunost razvoja turizma. Zadubina Andrejevi. Beograd.

Literatura

115

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Plava, J.*, Kuzmi, D.** Rezime

Ovaj rad nam pribliava malo poznati prostor optine Kneevo (329 km2), u Republici Srpskoj, oko 50 km juno od Banja Luke, u delu sliva Ugra i gornje Vrbanje. To je prostor koji uglavnom prelazi 800 m nadmorske visine, a na stranama Vlaia, Rane, emernice, Tisovca i Jeice i 1200 m (oko 30% optine je iznad 1000 m). Oko 60% teritorije pokrivaju listopadne i etinarske ume, a ima i travnih povrina lekovitog bilja. Klima, sa ne previe hladnim zimama (srednja jan. temp. -1,6C) i letima bez velikih vruina (juli 16,8C), te sa povoljnim vazdunim strujanjima, stvara odline uslove za funkcionisane vazdune banje (slin Zlatiboru). U te svrhe podignut je hotel - sanatorijum (1947). Ako se ovome dodaju tereni pogodni za planinarenje, alpinizam (kanjon Ugra sa visinama do 800 m) i za zimske sportove, onda se dolazi do zakljuka o znaajnim prirodnim potencialima, koje upotpuuju izuzetno iste i biste vode planinskih reka, pogodne za ribolov, te tereni lov. Ova iskonski lepa priroda na domak najveeg grada Republike Srpske, uz kulturno-istorijsko i etnografsko bogatstvo, mora privui vei broj turista (makismum 7.049 u 1978. godini). Kljune rei: Optina Kneevo, izuzetna priroda, turizam

Mogunosti za razvoj turizma u optini Kneevo

neevo (ranije Skender-Vakuf) je mesto u blizini Banja Luke, na nadmorskoj visini od 861 m. Centar je istoimene optine. Optina ima izuzetne prirodne (atraktivne planine, bistre reke, ume, divlja, planinski vazduh) i antropogene vrednosti (crkve, steci, folklor), koje su osnova za razvoj turistikih i drugih aktivnosti. Meutim, i uz ove uslove, Kneevo je jedna od najnerazvijenijih optina u Republici Srpskoj. Jedan od vanijih razloga za takvo stanje je i ljudski faktor.

Prirodni turistiki potencijali

Turistiko-geografski poloaj

Abstract

Tourist Potentials in Kneevo Commune This paper brings us a closer view of a very little known area, in the southern part of west sector in the Republic of Srpska. That is the area of a rather small Kneevo commune (329 km2), about 50 km south from Bawa Luka, situated in the river basins of the Ugar and the Upper Vrbawa. The areas relief mainly edceeds 800 m above the sea level, and there are mountains (Vlai, Rana, emernica, Tisovac and Jeica) which edceed 1200 m (approdimately 30% of the territory is above 1000 m). Nqell preserved deciduous and coniferous forests cover about 60% of the territory, but there are also grass areas with many medicinal herbs. The climatic characteristics, not very cold winters (mean temperature in January is 1,6C) and not very hot summers (mean temperature in July is 16,8C) with edceptionally beneficial air circulation, form optimal conditions for functioning of air resorts (similar to those on Zlatibor mountain). For those reasons, a hotel-sanatorium was built in 1947, and more modern buildings were built later. In addition to those mentioned, there are grounds suitable for mountaineering, alpinism (the canyon of the Ugar river is up to 800 m), and winter sports, the conclusion may be drawn that the natural potentialities of the region are valuable, supplemented by edtraordinary clean and clear waters of mountain rivers, suitable for fishing, and by zones with large number of fair game. This very old beautiful nature in the vicinity of the biggest town in The Republic of Srpska, with its cultural, historical and ethnographic wealth has to attract more tourists (the mad. number of 7.049 was achieved in 1978). Key words: Kneevo commune, edtraordinary beautiful nature, tourism

Optina Kneevo (329 km2) se nalazi na jugu zapadnog dela Republike Srpske, uz samu granicu sa Hrvatsko-muslimanskom federacijom. Smeteno je sa desne strane reke Ugar, na talasastoj, umovitoj visoravni izmeu kanjona Vrbasa i Vrbanje. Oiviavaju je planine Vlai (1943 m) sa jugoistoka, Rana (1438 m) sa juga, emernica (1338 m) sa zapada, te Osmaa (949 m) i Tisovac (1172 m) sa severozapada i Jeica (1275 m) sa severoistoka. Interesantnim dolinama, protiu tri bistre reke: Ugar, Ilomska i Cvrcka sa brojnim pritokama. Uz ove pogodnosti moraju se iskoristiti izuzetno ist vazduh i povoljni klimatski uslovi za funkcionisanje vazdune banje i odvijanje zimskih sportova. Optina Kneevo se nalazi izmeu optina Banja Luka, elinac, Kotor-Varo, Mrkonji-Grad, Jajce i Travnik. Kneevo je asfaltnim saobraajanicama povezano sa Banja Lukom (50 km) i sa Travnikom (52 km). Do Kotor-Varoi i Mrkonji-Grada jo uvek vode makadamski ili delimino asfaltirani putevi. Regionalni put Karanovac - Travnik vee Optinu sa magistralnim putem Banja Luka - Sarajevo (tranzit prema sreditu BiH i primorju - do Jadrana oko 130 km vazdunom linijom). Relativno nepovoljan saobraajni poloaj, ne mora biti velika prepreka razvoju turizma, jer sve traenije e biti destinacije sa ouvanom prirodom kakva je u optini Kneevo. Da optina Kneevo bude traena destinacija, mora se mnogo uraditi i na zapoljavanja strunog kadra, na organizaciji turizna, poboljavanju materijalne baze i marketinkih aktivnosti.

Geoloko-reljefni potencijali. U geolokoj grai dominiraju karbonatne i klastine naslage mezozoika (jura i kreda), a kvartarne (fli, dolomiti) ponegde prekrivaju mezozojske. Krenjaci gornje i donje krede dominiraju u sredinjem, severoistonom i jugozapadnom delu Optine. U ovakvim geolokim uslovima, uz delovanje unutranjih i spoljnih sila razvili su se raznoliki reljefni oblici. Makro celine ine planine, visoravni, brda i breuljci, ispresecane renim dolinama, koje su u krenjacima duboke i strme i esto kanjonske, a u mekim stenama plie i blae. Na prostoru Optine dominiraju fluvio-krki oblici reljefa, dok su manji delovi fluvio-denudacionog karaktera. Apsolutne visine terena se kreu od 300 m do 1400 m. Planinske zaravni (800-1000 m) su najprostranije oko Kneeva (sredinji deo) i Imljana (jugoistok). Najatraktivniji kanjon izgradio je Ugar, a tu su i manji kanjoni Ilomske (jugoistok) i Cvrcke (severoistok). Strme strane kanjona Ugra, visoke do 800 m, sa okolnom, predstavljaju raj za alpiniste, planinare i druge ljubitelje prirode. Izvorita vodotoka, esto su u mekim stenama, te su gornji delovi dolina iri i plii. Pored renih dolina, u krenjacima su razvijeni: uvale, vrtae, ponori i jame (Geoloka karta). Klima. Ovo podruje je u zoni umereno-kontinentalne klime, modifikovane planinskim uticajem. Meteoroloka stanica Kneevo meri temperature i padavine, a vetrovi su prikazani za Imljane, te vlanost, osunanost i oblanost za Travnik (period 1970-1984). Relativno visoke srednje mesene temperature u zimskom periodu (-0,6C) ine ovaj prostor prijatnim za boravak i rekreaciju. Uticaj planinskog reljefa oigledniji je kod prosenih temperatura ostalih godinjih doba (prolee 7,3C, leto 16,1C i jesen 8,3C) i kod srednje godinje. Apsolutno maksimalna temperatura (34,5S) zabeleena je u avgustu 1979. godine. Temperature nie od 0S ne javljaju se samo tokom leta. Zimi se temperatura sputala i do -21,6C. Najei je severni vetar (300), zatim juni (265), te istoni (125) i severnoistoni (110), a tiine nisu este (74). Srednja godinja relativna vlanost vazduha je

* Dr Jovan Plava, vanredni prof, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad ** Dalibor Kuzmi, diplomirani geograf - turizmolog, Banja Luka.

Karta 1. Poloaj Kneeva u zapadnom delu Republike Srpske i BiH

116

visoka (78%). U prolee (74,6%) i leto (74,4%) je srednja, a vrlo visoka tokom jeseni (81,3%) i zime (82%). Proseno godinje je 46 maglovitih dana. Srednja godinja oblanost je 5,3 desetine (leti 4,3, zimi 6,1). Godinja insolacija je 1700- 1800 asova (oko 170 sunanih dana). Godinja koliina padavina se kretala od 929 do 1646 mm (prosek 1268 mm). Najvie padavina izlui se leti (30%, avgust 129 mm). Prosena visina snega je oko 90 cm i varira u zavisnosti od konfiguracije terena i visine. Godinji broj snenih dana je 31- 69, a na viim delovima i 90. Peat klimi daje isti planinski vazduh, sa povoljnim odnosom kiseonika i ozona, i sa eterinim supstancama od smola bora, smre i jele, pa je Kneevo vazduna banja pogodna za leenje i rehabilitaciju obolelih od bronhitisa, astme i malokrvnosti. Stoga je 1947. godine ovde podignut sanatorijum, a do danas nisu izvrena detaljna istraivanja bioklimatskih karakteristika. Vode. Najznaajnija reka je Ugar sa desnim pritokama Ilomskom i Kobiljskom. Izvire izmeu vrhova Zmajevac (1407 m) i Ljute grede (1739 m) na padinama Vlaia, a uliva se u Vrbas kod sela Bregovi. Tee dubokim i teko pristupanim kanjonom, junim i jugozapadnim podrujem Optine i delom predstavlja entitesku granicu. Po pejzanim i ambijentalnim vrednostima istie se sektor Petrova polja, te prostor naselja Koriani, Imljani, Vlatkovii i Kobilja. Zbog izuzetne lepote, bistre vode, strmih litica, netaknute prirode i gustih uma punih divljai, pokrenuta je inicijativa da se kanjon Ugra proglasi prirodnim rezervatom (Projekat Ministarstva trgovine i turizma RS, 2000). Interesantne su i doline Ilomske, Kobiljske reke i Cvrcke (pritoka Vrbanje), te brojni potoci i vrela. Vodotoci obiluju pastrmkom, lipljanom i mladicom i pravi su izazov za strasne ribolovce. Biljni i ivotinjski svet. Postoje tri vegetaciona tipa: umski, travni i agrikulturni. ume ine 59% biljnog pokrivaa, oranice 19%, travnjaci 15%, vonjaci i ostale povrine 7%. Preovlauju meovite ume hrasta kitnjaka i obinog graba, te bukve i jele. Najnia umska zona su hrastove i grabove ume, na koje se nadovezuju bukove. Sporadino se javljaju areali pitomog kestena, belog i crnog bora i aria, te raznolike grmolike biljke. U viim predelima su panjaci, a na niim livade. U bukovim i hrastovim umama rastu raznovrsne peurke, koje, uz druge umske plodove, mogu biti mamac za neke goste. U buduem razvoju optine posebnu panju treba posvetiti proizvodnji zdrave hrane. Najvei turistiki znaaj ima park prirode - uma Omar (40 ha). Parkom dominiraju stoletne omorike i jele, a krase ga brojni izvori i bistri potoci. Ovaj park sa umama u kanjonu Ugra, na obroncima emernice, Jeice i Vlaia je stanite visoke i niske divljai (medved, srna, zec, divokoza i dr). Da bi zatitila ivotinje od krivolova i istrebljenja i organizovala lov, Optina je 1972. godine ustanovila lovite emernica (danas lovite Kneevo) (Lovna osnova, 1999).

Tabela 1. Srednje mesene (A), srednje maksimalne (B) i srednje minimalne (C) mesene i godinje temperature vazduha (S) za Kneevo (1970-1984)
I A B C -1,6 12,0 -13,7 II -0,7 12,8 -11,7 III 3,2 18,1 -7,9 IV 6,6 21,5 -3,1 V 12,0 25,7 0,4 VI 15,1 28,7 3,9 VII 16,8 30,6 6,2 VIII 16,3 30,5 5,4 IX 13,2 27,1 2,9 X 8,4 23,2 -3,0 XI 3,4 17,5 -8,1 XII 0,5 14,1 -11,9 sr.god. 7,8 21,8 -3,3

Izvor:Meteoroloki godinjaci, Savezni hidrometeoroloki zavod Beograd i VII vek) i ovaj prostor je bio zahvaen velikim promenama, a Najvei deo Bosne, pa i podruje Kneeva naselili su Srbi (Kosti, 1990). Kroz rani Srednji vek granice nisu bile stabilene, ve su esto menjane, najee pod uticajem Vizantije, ali i drugih evropskih sila. Iz Srednjeg veka, su nadgrobni spomenici - steci u Batini, Kobiljoj i ariima (Karanovi, 1928). Od 1355. do 1391. godine ovo podruje je pripadalo dravi Tvrtka I. Znaajne promene dolaze sa turskim osvajanjima (1463), mada je uspean otpor trajao 70-ak godina zahvaljujui tome to je Ugarski kralj Matija Korvin (1458-1490), po padu Bosne u turske ruke, osvojio Jajce i osnovao Jajaku banovinu, kao slobodnu zonu u koju je ula i Ravna Vrhovina. Padom pod tursku vlast dolazi do velikog pokolja i progona Srba. Srbi iz Polimlja i Hercegovine ponovo naseljavaju ovoj kraj. Za vladavine Turaka ovaj kraj je pripadao Zmijanjskoj nahiji, a oko 1540. nahiji sa seditem u Skender-Vakufu, koji su Turci osnovali. Godine 1878. dolazi do austrougarske aneksije BiH i novih patnji, koje se nastavljaju tokom Prvog i Drugog svetskog rata, a posebno u graanskom ratu 1992-1995 (Velui,2001). Stanovnitvo, privreda i naselja. Pretpostavlja se da je ovaj kraj bio naseljen jo u neolitu. Ima miljenja da su ga naseljavala ilirska plemena koja su se kasnije meala sa Keltima i Slovenima. Najstariji podatak o broju stanovnika, odnosi se na Imljane sredinom DVI veka, kada je u selu bilo 14 kua (jedna muslimanaska), odnosno preko 100 lica (Grupa autora, 1962). Po popisu iz 1879. godine na ovom podruju je ivelo 7868 stanovnika (5780 pravoslavnih, 1821 muhamedanac i 267 rimokatolika) u 41 naselju sa 815 kua. Godine 1910. ovde je ivelo 10609 stanovnika (piri-Marjanac, 2000), a 1921. svega 7743 lica. Posle Drugog svetskog rata broj stanovnika raste od 13262 u 1948. godine, do 22948 u 1981, da bi 2001. (na neto manjoj teritoriji) bilo svega 12065 lics (Statistiki zavod RS). Stopa prirodnog prirataja je bila iznad proseka bive SFRJ, ali je vei udeo nepismenih i lica bez kolske sprema, te manje uee visokobrazovanih. Najvei deo stanovnitva se bavio poljoprivredom, posebno stoarstvom (ovce i goveda) a manji deo je radio u drvnoj industriji, proizvodnji aluminijskog enterijera i tekstila. Ako se eli napredak kraja uz ouvanje prirode, naglasak mora biti na prizvodnji zdrave hrane, koja e znaajno pomoi razvoj turizma, posebno seoskog. Planinski i umoviti kraj nije pogodovao gradnji velikih naselja. Jedino gradsko naselje je Kneevo (3300 st.) na talasastoj visoravni. Pored Kneeva u optini je i 10 seoskih naselja. kim putevima, a njihovo ukljuivanje u turistiku ponudu zahteva izgradnju asfaltnih puteva. Steak u selu Batina, nadomak Kneeva, je bez natpisa. Na njemu se istie reljef ruke koja dri taku, a tu su i dva sokola, polumesec, krst i sunce. Po Karanoviu, ovaj steak po znaaju dolazi odmah iza poznatog steka iz Zgoe. Steak u selu arii ima slian batinskom, a nije potpuno fiksiran. Zanimljivo je i verovanje okolnog stanovnitva, po kome udari grom im se ovaj steak prevali, a grmljevina ne prestaje dok ga neko ne vrati na pravo mesto (Karanovi, 1928). Pravoslavne crkve. Turistiki najinteresantnije su dve crkve brvnare, a tu je jo nekoliko crkava iz 19. i 20. veka. Crkva brvnara Svetog Proroka Ilija je u Imljanima (zaseok Makarii). Smatra se da potie iz vremena turske vladavine. Prema Karanoviu, ova crkva je bila sakrivena od Turaka, a nalazila se daleko od sela na uu Kobiljske reke u Ugar. Zauzimanjem starca Adama Grubaa (koga su zvali edo) crkva je preneena u selo. Crkvu su, seljani najverovatnije preneli nou, a Turcima rekli da je prela sama. U ovoj crkvi je pronaen edovski tap (raljasti drveni tap) koga je, prema predanju, nosio stariji ovek iz uglednijih rodova i kome se ukazivala posebna ast. Druga crkva brvnara je u Javoranima (1756), a posveena je svetom Nikoli. Ova crkva, sa vrednim ikonama, spada meu najstrije u banjalukoj regiji. Od novijih crkava najvredniji je Parohijski hram Roenja Presvete Bogorodice u Imljanima (podignut je 1881), a u njemu se uvaju stare ikone i neotvoreni sef iz austrougarskog perioda. I ostale crkve poseduju vredne ikone. U ivinicama je crkva Svetog Nikole (1921), a istoimena u Javoranima (1930), u Kneevu crkva Roenja Presvete Bogorodice (gradnja poela 1934, zavrena 1980) (ematizam Srpske pravoslavne eparhije Banjaluke, 1900-2000; Karanovi, 1928). Folklor, tradicija i obiaji. Ovo podruje je veoma interesantno po starim obiajima, folkoru i narodnoj tradiciji, to bi uz adekvatnu valorizaciju i prezentaciju moglo predstavljati znaajan segment razvoja turizma. Sva sela imaju brojne specifinosti, a posebno je interesantno selo Imljani. Po mnogim istraivaima ovo je jedno od najstarijih naselja ne samo u optini Kneevo nego i na irem prostoru. Brojni su arhaini elementi u materijalnoj i duhovnoj kulturi, a najizraeniji su u narodnoj muzici i nonji. Neki se vezuju i za predslovenski period. U muzikoj tradiciji ouvani su elemeti starobosanske tradicije, na primer polifono pevanje bez orjentalnih uticaja. Ritam pokreta je naglaen u ivljim igrama u kojima se skae. Uz ove igre ranije se nije pevalo ni sviralo. Ritam su davali igrai batom svojih koraka, a kasnije argija, koja postaje nacionalan instrument. Pored ragije, tu su: pita, truba (od drveta), dvojnice, urlika, jednostajne diple sa rogom i mehom. Narodni obiaji ovog kraja su dosta stari, a na to posebno upuuju neki autentini elementi u svadbarskim obiajima (na primer mladoenja ne prisustvuje prosidbi, samo mladoenjin ujak ili zet moe da bude barjaktar i dr). Djevojka udajom prelazi u muevljevu kuu, ali ako ona nema brae, mu e iveti u njenoj kui. Zabiljeeni su i elementi vlakostoarskih obiaja: crvena kabanica koju oblae mlada i svatovi radi uroka, zalaganje mlade medom, itd. Tragove starijeg ivota u irim zajednicama predstavlja obiaj da posle svadbe prvi doruak za svatove daje mladin komija. Ovaj obiaj je karakteristian samo za ovo selo i ne sree se u drugim krajevima BiH. Veoma interesantan je i obiaj slavljenja krsne slave. Naime, poto svi seljani slave istog dana (16. 02. Sveti Simeun), oni po utvrenom redu od starina poinju da slave

Drutvene karakteristike

Ime i kratka istorija kraja. Optina i najvee naselje u njoj 1993. godine dobijaju ime Kneevo. Ime je izvedeno iz pojma Milan Kneina, koji se javlja u ematizmu mitrolpolije Dabrobosanske iz 1886. godine, kao ime teritorije parohija olaje, ivinice i Raii. Po predanju ovde je ivio Milan Knez, koje je kao predstavnik naroda iao sultanu u Carigrad, radi reavanja problema ovog kraja. Do 1993. ime Optina i najveeg naselja je Skender Vakuf (Skender - ime turskog bega; Vakuf - imanje). Kneina, kao pojam, ne znai prezime, ve politiku jedinicu na elu sa knezom. Dokaz da je ovaj prostor nosio ime Milan Kneina je i istovetni toponim na karti objavljenoj u Beu 1886. godine. Zbog visine i zaravnjenih povrina kraj je nazivan i Ravna Vrhovina (Veleui, 2001). Mada je ovaj kraj bio naseljen i ranije, znaajniji tragovi ivljenja su iz rimskog perioda (starohrianski objekti u Javoranima i Imljanima, rimska opeka u selima Kostii i Raii). U vreme Velike seobe naroda (VI

Najznaajniji kulturno-istorijski potencijali

Najznaajnije vrednosti ine nekropole srednjevekovnih steaka, crkve brvnare i drugi pravoslavni hramovi, te arhaina planinska sela sa etografskim vrednostima. Nekropole steaka se nalaze u naseljima Imljani, Kobilja, Batina i arii. Najpoznatiji lokalitet je Imljanska nekropola Mramori, koja se sastoji od pet steaka (etiri su ploastog tipa) sa interesantnom ornamentikom. Druga imljanska nekropola se nalazi u blizini Ugra i u narodu je poznata kao idalovo greblje (sedam krenjakih i bigarnih sanduka, bez natpisa i ornamentike). Nekropola u Kobiljoj (deset steaka) je na 900 metara nadmorske visine, odakle se prua izuzetan vidik na veliki dio Pougarja, Imljana, planinu Ranu i okolinu Kneeva (Grupa autora, 1962). Do ovih spomenika dolazi se loim makadams-

117

(meu prostu sofru) jo od Boia, 7. januara. Svaka porodica slavi odreenog dana kada dolaze uzvanici (krnjaci), lomi se hleb, ita slava, itd. Sve porodice proslave slavu od Boia do Jovandana, a na Svetog Simeuna, svaka porodica slavi u svojoj kui i tada ne dolaze gosti. Poseban je i obiaj da se badnjak nalae na Boi ujutro. Ovaj kraj se izdvaja i po starom nainu gradnje kua i po arhainosti narodne nonje. Koulja po svom kroju, nazivu i ukraavanju nije slovenskog porekla, ve mnogo starijeg, verovatno potie od tunike dalmatike. enska nonja je bogato izveena i ukraena (Grupa autora, 1962). Da bi se u ovm selu ouvale etografske vrednosi, bilo bi znaajno urediti ga kao etno-selo. Ouvanju tradicije, narodnog melosa i obiaja doprinosi i KUD Mian Vui (postoji od 10.10.1974. godine kao KUD Hasan Kiki). Smotre etografskih vrednosti su i narodni zborovi. Oni se odravaju za vreme velikih crkvenih svetkovina; na Petrovdan 12. 07. i na Veliku Gospojinu 28. 08. u selu ivinice i zaseoku Vidovite kod Imljana, na Savindan 27. 01, Vidovdan 28. 06. i Malu Gospojinu 21. 09. u Kneevu, na Duhove 15. 06. u selima Vlatkovii i Kobilja, u Raiima na Ognjenu Mariju 30. 07. i Javoranima na Svetog Iliju 2. 08. U buduoj turistikoj ponudi ovi sabori, uz dopunske sadraje, moraju imati znaajnu ulogu.

Materijalna baza, organizacija turizma i promet turista

Dosadanja turistika tranja dobrim delom je uslovljena ponudom preduzea Vazduna banja i hotela Omar, te aktivnostima Sportsko-rekreatvnog centra i ski-lifta na Srebreniku. Poto saobraajnice ne mogu zadovoljiti ni sadanji nivo turistike privrede, a slino stanje je i sa saobraajem, razvoj turizma mora pratiti i osavremenjavanje putnih pravaca, kako regionalnih tako i lokalnih, ali i saobraajne delatnosti. Pored problema loe saobraajne infrastrukture, izraen i problem salabe, gotovo oajne organizovanosti turistike ponude. U Optini nema ni jedne turistike agencije, niti bilo koje druge turistike organizacije koja bi planski provodila aktivnosti kako na organizaciji turistike ponude, tako i na polju marketinga i propagande. Formiranje turistikog saveza i njegovo struno voenje bilo bi od neprocenjive vrednosti. Smetajni kapaciteti takoe nisu na zadovoljavajuem nivou. Jedini smetajni objekat koji je u funkciji je hotel Omar (u Kneevu) B kategorije, izgraen 1974. godine u tipinom planinskom stilu sa 70 leaja u dvokrevetnim i trokrevetnim sobama. Ima restoran, aperitiv bar, salon i disko klub. Dok je u funkciji bio depadans (uz hotel) ukupno je bilo 166 leajeva. Prvih godina, hotel je bio hit, ali brojni nedostaci su uticali da ve sredinom 80-ih godina 20. veka postane neupotrebljiv. Nakon sanacije vraen je u funkciju u toku poslednjeg rata, ali neadekvatno odravanje opet prouzokuje oteenja. Hotelski restoran ima kapacitet 130 mesta (plus 40 mesta na terasi), dok kuhinja moe

obezbediti 120-150 obroka dnevno. Specijaliteti kue su: odrezak Omar, rolovani odrezak Ugar, cicvara i domai sir, te peena i kuvana jagnjetina i jaretina i domai crni hleb (pogaa) od peninog brana mlevenog na kamenom mlinu. Pored obnavljanja objekta, trebalo bi poboljati prilaz hotelu, te preurediti sportsko-rekreativne terene pored njega i u oblinjoj umi. Od izuzetne vanosti za Banju bilo bi organizovanje specijalistike zdravstvene slube. Nedaleko od hotela postojala su 2 ski-lifta, koji danas nisu u funkciji. Depdanas je izgraen 1985. godine, uglavnom u drvetu i potuno se uklapa u ambijent. Kapacitet mu je 90-ak gostiju, meutim trenutno nije u funkciji. Pored hotela nalazi se i vikend naselje, a objekti se uglavnom koriste za smetaj izbeglih lica. Pred hotela Omar u sastavu preduzea Vazduna banja poslovao je i restoran Ilomska, izgraen 1978, sa 240 mesta (plus 80 na terasi) i kuglanom. No objekat je zaputen, nije u upotrebi i eka adaptaciju. U Kneevu su i kafei Zora i Centar, te gostiona Borik. Pogodnosti vazdune banje izuzetno odgovaraju sportistima, koji mogu koristi sportsku dvoranu (kapacitet 1000 gledalaca), 4 manje sale i fitnes klub. U okviru dvorane je i restoran (150 mesta). Teren za zimske sportove Srebrenik je 6 km od Kneeva, sa 4 skistaze duine 600-1000 m. Ski lift je duine 6000 m, kapaciteta 900 skijaa na sat. Nekoliko godina je bio van funkcije, a ponovo radi od 27. 01. 2000. godine (Grupa autora, 2000). Razvoj turizma moe se pratiti i koz broj zaposlenih u turizmu i ugostiteljstvu, kojih je 1964. bilo 18, a 1973. ve 57, te 1983. godine 133. Najvei broj zaposlenih - 175 bio je 1988. godine, da bi 1996. pao na svega 10 lica, a 2000. u ovoj delatnosti radilo je 81 lice. Veoma malo je visokoobrazovanih (1 ili 2), a najvie je kvalifikovanih radnika. U godinama sa najveim brojem zaposlenih, ugostiteljstvo i turizam, su u ukupnom broju radnika uestvovali sa oko 5%. Promet turista takoe oslikava stanje i razvojni trend turizma. Promet ni izbliza ne prati prirodne potencijale. Godine 1964. u Optini je boravilo 1188. gostiju, koji su ostvarili 5307 noenja. Do 1978. broj gostiju i noenja uglavnom raste. Godine 1978. bilo je 7049 turista, koji su ostvarili 16879 noenja. Od kraja 70-ih godina broj turista i noenja opada, a tokom rata 19921995. turistiki objekti su korieni u druge svrhe. Krajem 80-ih godina (1988) bilo je 2950 turista, koji su ostvarili 9435 noenja. Posle rata turistika aktivnost se veoma sporo oporavlja, pa je 1998. bilo svega 915 turista, koji su ostvarili 2442 noenja, a 1999. godine ostvaren je posleratni maksimum sa 1018 gostiju i 3767 noenja. I pre ratnih 90-ih godina broj stranih turista nije prelazio 50 lica, a najvie noenja (328) su ostvarili 1988. Za razvoj turizma znaajno je da su gotovo podjednako zastupljene zimska i letnja sezona. Prosena duina boravka je oko tri dana (Statistiki godinjaci BiH; Statistiki zavod RS). Ovakvo stanje ne zadovoljava, kako kod razvoja zimskog i letnjeg, tako i ekskurzionog, lovno-ribolovnog, sportsko-rekreativnog, etno, tranzitnog i drugih oblika turizma.

Zakljuak

Iako optina Kneevo ima izvanredne prirodne uslove za razvoj turizma, pre svega atraktivnu i ouvanu prirodu, izuzetne bioklimatske karakteristike, te etnografske vrednosti, ni izdaleka nije dostignut eljeni nivo razvijenosti turistike privrede. Razvoj turistike privrede, uz ouvanje prirode, mora biti osnova svih razvojnih planova Optine, dopunjena proizvodnjom ekoloki zdrave hrane. U turizmu je jedan od najvanijih razvojnih elemenata ljudski faktor, a on je u Optini i ranije i danas konica razvoja. Za napredak turistike privrede, mora se obezbediti vii nivo obrazovanja i organizacije strunih kadrova. Mora se omoguiti mladim strunjacima, da sa znanjem i entuzijazmom donesu nove ideje i aktivnosti, to e uz gostoprimstvo, neposrednost i srdanost ljudi ovog kraja, te uz obnovu i preureenje materijalne osnove, biti siguran garant napretku itavog podruja. Uz to, potrebno je promeniti nain razmiljanja i shvatanja turizma, odnosno moraju se edukovati svi koji ele da se ukljue u ovu delatnost. Podizanje turistike kulture stanovnitva je jedan od neophodnih preduslova za razvoj turizma. Sve ovo iziskuje znaajna ulaganja i velika odricanja. Lepote kraja to zasluuju, ali ako se neto bitnije ne promeni, u lepotama e uivati samo lokalno stanovnitvo.

Literatura i izvori

Veleui, D., (2001), Ravna Vrhovina i porodica Veleui, Batina, Banja Luka. Geoloka karta 1: 100.000, Geofiziki zavod Beograd. Grupa autora, (1962), Etnoloka istraivanja u Imljanima, Glasnik zemaljskog muzeja, Sarajevo. Grupa autora, (2000), Projekat Strategija razvoja turizma Republike Srpske, Banja Luka. Karanovi, M., (1928), Jedan zanimljiv mramor u Skender-Vakufu, Glasnik zemaljskog muzeja, Sarajevo. Kosti, M. L., (1990), Sporne teritorije Srba i Hrvata, AIZ Dosije, Beograd. Lovna osnova, (1999), umsko gazdinstvo Kneevo, Kneevo. Lukovi-Pjanovi Olga, (1990), Srbi narod najstariji, Dosije, Beograd. Meteoroloki godinjaci, Savezni hidrometeoroloki zavod Beograd. Optinski arhiv optine Kneevo. Popisi stanovnitva BiH iz 1879, 1895. i 1910, Zemaljska vlada Sarajevo Popisi stanovnitva1921. i 1931, Dravna statistika Kraljevine Jugoslavije, Beograd. Popisi stanovnitva 1948-1991, Savezni zavod za statistiku Beograd. Popis stanovnitva 1991, Narodnosti, Dravni zavod za statistiku Hrvatske, Zagreb. Statistiki zavod Republike Srpske. Statistiki godinjaci BiH, Republiki zavod za statistiku, Sarajevo. ematizam Srpske pravoslavne eparhije Banjaluke 1990-2000. piri, N., Marjanac, Z., (1999), Stanovnitvo Rep. Srpske, Ekonomski fakultet i PMF, Banja Luka.

118

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

omi, Ljiljana* Rezime

Srbija ima izuzetne prirodne resurse i druge potencijale za razvoj svih oblika ruralnog turizma. Ruralni turizam u Srbiji je, medjutim, nedovoljno organizovana delatnost koja se ne odvija adekvatno mogunostima kojima raspolae. Neophodno je da se formira autentini turistiki proizvod uz uvaavanje osnovnih principa integralnog odrivog razvoja. Na ruralnom prostoru Srbije postoje realni uslovi za razvoj razliitih autentinih modela ruralnog turizma: umadijsko selo, salai Vojvodine, Krajinske pivnice, manastirska imanja i sl. Imajui u vidu brojne slabosti u razvoju ruralnog turizma u Srbiji, a po uzoru na asocijacije u zemljama sa razvijenim svim oblicima ruralnog turizma, osnovana je Asocijacija Eksperata u Eko-Ruralnom Turizmu (AEERT) iji je cilj je promocija ruralnog turizma u okviru integralnog i odrivog ruralnog razvoja.

Ruralni turizam u Srbiji mogunosti i perspektive

avremeni turistiki trendovi se odlikuju sve veim usmeravanjem ka ruralnim destinacijama, sve izraenijom personalizacijom, poveanim posebnim interesovanjima i znaajnim usredsredjivanjem turista na nestandardne turistike proizvode. Istraivanja sprovedena na evropskom tritu ukazuju da je sredinom devedesetih 9% turista bilo usmereno ka ruralnim destinacijama. Na tritu Velike Britanije, na primer, ak 25% turista pokazuje interesovanje za boravak u ruralnim oblastima. Zbog toga se u zemljama sa razvijenom turistikom ponudom sve vea panja posveuju razvoju ruralnog turizma koji danas ini jednu od vanih komponenti razvoja ne samo turizma ve integralnog i odrivog razvoja u celini. Osnovne karakteristike dosadanjeg razvoja ruralnog turizma svrstavaju Srbiju u podruja sa znaajnim resursima, ali bez dovoljno tradicije u razvoju turizma.

Dosadanji razvoj ruralnog turizma u Srbiji

Razvoj ruralnog turizma kao organizovane aktivnosti je u Srbiji zapoeo krajem sedamdesetih godina prolog veka. Poeci razvoja turizma na selu su vezani za intenzivnu urbanizaciju i spontani pokret turista iz urbane, ekoloki naruene ka ekoloki ouvanoj, ruralnoj sredini. Najpre su se ovim vidom turizma bavila samo pojedinana domainstva. Vremenom ruralni turizam dobija masovniji karakter. Osamdesetih godina ruralni turizam se u Srbiji razvija kao organizovana delatnost u cilju afirmacije poljoprivrednog gazdinstva, jaanja privredne strukture ruralnih podruja, razvoja trine proizvodnje i obogaivanja klasine turistike ponude. Tada se u Srbiji ruralnim turizmom bavilo oko 50 sela u 800 domainstava, sa blizu 3000 kreveta. Svake godine seoskoj receptivnoj bazi su se pridruivala nova domainstva ili cela sela. U daljem razvoju limitirajui faktori u ponudi ruralnog turizma predstavljali su nedostatak finansija, relativno skromni kapaciteti, nedostatak marketinga, menadmenta i sistema informacija i dr. Viegodinji period izolacije Jugoslavije nije bio pogodan ambijent za sprovodjenje odrivog razvoja i turistike ponude u skladu sa stvarnim mogunostima. Rezultat ovakvih okolnosti je niz negativnih procesa uz smanjenje ponude ruralnog turizma krajem devedesetih. Poredjenja radi, u istom periodu ruralnim turizmom u Italiji se bavilo 7000 farmi sa kapacitetom od 100 000 kreveta i prihodom preko 700 milijardi lira. Tokom 2000.godine je ispoljen blag rast ruralnog turistikog prometa tako da se organizovanim ruralnim turizmom, na osnovu informacije TOS-a, bavilo 154 domainstva iz 41 sela, u 16 optina sa ukupnim kapacitetom od 699 kreveta. Broj domainstava koje se bave ruralnim turizmom je verovatno vei, ali se ona ovom delatnou bave samostalno i o njima nema precizno obradjenih podataka. Napokon je, sa demokratskim promenama u drutvu i ponovnim ukljuivanjem Srbije u medjunarodne tokove, stvoren ambijent u kome razvoj svih oblika ruralnog turizma ima perspektivu.

niska gustina naseljenosti i relativno mala veliina naselja; tradicionalna poljoprivredna proizvodnja; atraktivnost podruja kao sintetizovan izraz prirodnog pejzaa; ouvanost prirodnih ekosistema; biodiverzitet; tradicionalnost drutvene strukture i optedrutvene vrednosti koje vie ne postoje u gradskim urbanim centrima srdanost, ljubaznost i gostoljubivost; komuniciranje i duenje sa domainima; rekreacija u ekoloki ouvanim podruima; mogunost da se turisti ukljue u poljoprivrednu proizvodnju na gazdinstvu, (tradicionalna proizvodnja hrane, put ljivovice, vina i dr.), skupljanje umskih plodova, lekovitog i aromatinog bilja; zdrava i raznovrsna hrana srpskih specijaliteta; izrada ili nabavka proizvoda domae radinosti (ilimi, ipke, vez, odevni predmeti) i dr. Ove aktivnosti predstavljaju trajan i dugoroan interes sa osnovnim ciljem da se adekvatnom ekonomskom politikom u potpunosti iskoriste postojei prirodni potencijali i da se uz prisustvo oveka ouva ekoloka ravnotea. Jedan od najvanijih segmenata u ruralnom turizmu Srbije jeste bavljenje turizmom u okviru poljoprivrednih domainstava. Bitna prednost razvoja ovog tipa ispoljava se u obezbedjivanju prihoda od turizma seoskim podrujima uz minimalno investiranje od strane samih poljoprivrednika, kao i u proirivanju ekonomskog razvoja u perifernim podrujima na osnovu medjuzavisnosti poljoprivrede i turizma. Na ruralnom prostoru Srbije postoje realni uslovi da se, uz uvaavanje osnovnih principa integralnog i odrivog razvoja, promovie vie razliitih autentinih modela ruralnog turizma: Vojvojvoanski salasi, umadijsko selo, Krajinske pivnice, manastirska imanja i sl.

Ograniavajui faktori u razvoju ruralnog turizma

U aktuelnom vremenskom i politikom okruenju mogunosti koje pruaju nesporne vrednosti turistikih resursa nedovoljno su iskoriene. Medju slabostima se svakako izdvajaju: nedostatak finansija; slaba izgradjenost infrastrukture; neadekvatna starosna struktura stanovnitva; nedostatak receptivnih kapaciteta; nedovoljna osmiljenost sadraja boravka; nedostatak marketinga, menadmenta i informacionog sistema.

Oekivani efekti od razvoja ruralnog turizma

U savremenim privrednim tokovima razvoj ruralnog turizma mora da bude deo kompleksnih aktivnosti vezanih za integralni, odrivi razvoj ruralnih podruja. Razvoj ovog tipa turizma jeste posebno vaan u privredno nedovoljno razvijenim podrujima gde je u funkciji uravnoteenja regionalnog razvoja, odnosno, kroz strukturni preobraaj turizma doprinee se preobraaju privrede i drutva u celini. Oekivani direktni efekti razvoja ruralnog turizma su: Usmeravanje kretanja dohotka iz razvijenih prema privredno nerazvijenim ruralnim podrujima; usporavanje migracije seoskog stanovnitva i

Potencijali Srbije za razvoj ruralnog turizma

* Ljiljana omi, AEERT, Prirodno-matematiki fakultet, Kragujevac
Brojni su uslovi koji omoguavaju formiranje strukturno raznolike i kvalitetne ruralne turistike ponude u Srbiji. To su pre svega:

119

poboljanje strukture radno-aktivnog stanovnitva; poveanje klasine poljoprivredne proizvodnje i plasman proizvoda na principima trine ekonomije (ljivovica i dr. vone rakije, pelarski proizvodi, vina, sirevi i mesne preradjevine, spravljene tradicionalnim tehnologijama u domainstvima); afirmacija tradicionalnih zanata i bolji plasman predmeta domae radinosti i proizvoda starih zanata; zbog specifinih zahteva u pogledu ambijenta boravka ruralni turizam spreava naruavanje prirodnog ambijenta i stvara povoljne uslove za ouvanje prirodnih resursa; edukacija kako turista tako i lokalnog stanovnitva; ouvanje tradicionalne narodne arhitekture, etnografskih elemenata, naina osobenog ivota i rada, obiaja, folklora i drugog. Da bi se oekivani efekti ruralnog turizma ostvarili neophodno je plansko stimulisanje ruralnog turizma i organizaciono delovanje u izgradnji turistikokulturne ponude sela. Takodje je potrebno da ruralni turistiki proizvod bode lokalno kontrolisan, malog obima, zasnovan na autentinosti i na promociji koja istie realna oekivanja od korienja proizvoda.

Znaaj kooperacije za razvoj ruralnog turizma

Medju elementima koji odredjuju uspenost ruristikog proizvoda a iji je nedostatak u Srbiji evidentan jeste kooperacija. Realizacija programa razvoja ruralnog turizma je u direktnoj vezi sa kooperacijom na svim nivoima i integracijom u ire meunarodne programe (Embacher, 2000). Kooperacija na lokalnom nivou - na sadanjem nivou razvoja ruralnog turizma kooperacija pojedinanih aktera u turistikoj ponudi se najee odvija na nivou Turistike organizacije Srbije, turistikih organizacija optina ili turistikih drutava, ree agencija ili drugih organizacija. Nedostatak ovakvog vida saradnje se ogleda u injenici da je, sa manjim izuzecima, ruralni turizam marginalizovan u odnosu na druge vidove turizma. Zbog toga je udruivanje na lokalnom nivou, kroz formiranje lokalnih udruenja ili mrea koje se bave ovom vrstom turizma od izuzetnog znaaja za afirmaciju svih uesnika u ruralnom turizmu. Kooperacija u marketingu i organizaciji posebnih sadraja je, na primer, izuzetno znaajna za mala turistika preduzea (farme, plantae i sl.) u ruralnim regionima. Svako od njih pojedinano teko postie propagandni uspeh, ali zajedno mogu da imaju efikasan marketinki nastup. Kroz lokalna udruenja moe da se postigne efikasnije prevazilaenje finansijskih i drugih tekoa. Kooperacija na nacionalnom nivou - Asocijacije nastale povezivanjem na nacionalnom nivou treba da minimiziraju slabosti lokalnih entiteta, odluujue su za ukljuivanje ponude ruralnog turizma u ukupnu turistiku ponudu zemlje, kao i za prezentaciju na in-

ternacionalnom nivou. Imajui u vidu prethodno pomenute slabosti u razvoju ruralnog turizma u Srbiji, a po uzoru na asocijacije u zemljama sa razvijenim svim oblicima ruralnog turizma, osnovana je Asocijacija Eksperata u Eko Ruralnom Turizmu (AEERT). Cilj AEERTa je da promovie kulturu, razvoj i poslovanje u eko i ruralnom turizmu, a u okviru integralnog i odrivog ruralnog razvoja. Aktivnosti AEERT-a su: promocija i unapreenje razvoja eko-ruralnog turizma u okviru integralnog i odrivog ruralnog razvoja; povezivanje svih aktera ukljuenih u eko-ruralni turizam i razmena informacija kroz saradnju sa Univerzitetom, strunim udruenjima i drugim organizacijama u zemlji i inostranstvu; kreiranje i promocija istraivanja, studija i projekata u ruralnom razvoju i obezbeivanja konsultativnog servisa; kreiranje i organizacija simpozijuma, seminara, strunih sastanaka, kurseva objavljivanje naunih i strunih rezultata lanova Asocijacije, objavljivanje monografija i drugih publikacija; izrada klasinih, elektronskih i internet prezentacija znaajnih za razvoj eko-ruralnog turizma; podrka razvoju malih preduzea u oblasti odrivog ruralnog razvoja. Kooperacija na internacionalnom nivou - Kooperacija na internacionalnom nivou je od izuzetnog znaaja radi upoznavanja aktuelnih trendova u ruralnom turizmu u svetu, usvajanje svetskog i evropskog modela razvoja uz uvaavanje svih specifinosti i afirmaciju prirodnih, kulturnih i drugih potencijala. Ovo je poseban izazov za zemlje na niem stupnju ekonomskog razvoja jer im omoguava efikasno ukljuivanje u internacionalno trite. Znaaj kooperacije na internacionalnom nivou je utoliko vei to se interesovanje turista iz ekonomski razvijenih zemalja sve vie pomera ka novim destinacijama i sve je vie vezano za posebna interesovanja (svi oblici ruralnog turizma: ekoturizam, vinski turizam, etnoturizam). Na svetskom turistikom tritu je aktivno vie internacionalnih asocijacija ija je delatnost vezana za razvoj ruralnog turizma od kojih se po svom znaaju izdvajaju Internacionalna Asocijacija Eksperata u Ruralnom i Agroturizmu sa seditem u Perui (IAERT) i Evropska federacija za ruralni turizam EUROGITES.

Ruralni turizam je znaajna komponenta integralnog i odrivog razvoja i revitalizacije sela; Za razvoj ruralnog turizma neophodno je da se sagleda mesto Srbije u medjunarodnim tokovima razvoja ruralnog turizma, odredi pravac razvoja i izradi nacionalni program. Izrada nacionalnog programa razvoja ruralnog turizma mora da se realizuje kroz uee svih relevantnih inilaca, pri emu je posebno znaajno aktivnije angaovanje republikih i saveznih organa uprave, resornih ministarstava kao i nacionalne turistike organizacije. Neophodno je primeniti multidisciplinarni pristup u donoenju nacionalnog programa u svim strukturama, kako u naunim tako i u vladinim i programima NVO. Izrada nacionalnog programa mora da bude praena i izradom akcionog plana. Neophodno je formirati autentini turistiki proizvod Srbije uz uvaavanje osnovnih principa integralnog odrivog razvoja ruralnog turizma. Na ruralnom prostoru Srbije postoje realni uslovi za razvoj razliitih autentinih modela ruralnog turizma: salai Vojvodine, umadijsko selo, Krajinske pivnice, manastirska imanja i sl. Izuzetno je znaajna promocija srpskog domaina kao promotora. Ruralni turizam treba da omogui efikasan nain valorizacije prirodnih ekosistema, uvodjenje savremenih ekolokih standarda i zatitu biodiverziteta. Neophodna je izrada edukacionih programa za sve uesnike, kao i priprema odgovarajue literature. Neophodna je afirmacija mladih istraivaa koji e da budu dalji nosioci razvoja i praktine primene dostignutih istraivanja u valorizaciji ruralnih prostora Srbije. 1. Ciani, A. 1998: The integrated and sustainable rural development: what contents? In: Proceedings of International workshop The Integrated and Sustainable Rural Development Strategy the Perspectives for the Center European Countries. 14-45. 2. omi Lj., Rosi I. (urednici) 2001. Ruralni turizam i odrivi razvoj Balkana. AEERT, Kragujevac 3. omi Lj. I saradnici (2000): Rural tourism in Serbia Possibilities and prospect for development. In:Book-Papers of Internat. Forum Agritourism and Rural Tourism. Perugia.. 288-291. 4. Embacher, H. 2000: Agritourism: the need for marketing and cooperation. In:Book-Papers of Internat. Forum Agritourism and Rural Tourism. Perugia. 92-93. 6. Stojan, M. 2000: Romanian experience in rural tourism, importance of a network - national and European - in organizing and promoting rural tourism. In:Book-Papers of Internat. Forum Agritourism and Rural Tourism. Perugia. 219-223. 7. Vlachopoulou, M., Manos B. 2000: Internet marketing for agritourism. In:Book-Papers of Internat. Forum Agritourism and Rural Tourism. Perugia.. 325331.

Literatura

Zakljuak

Umesto zakljuka sastavni deo ove studije ine zakljuci sa Prvog Foruma Ruralni turizam i odrivi razvoj Balkana (www. AEERT.org.yu) Srbija ima izuzetne prirodne resurse i druge potencijale za razvoj svih oblika ruralnog turizma. Ruralni turizam u Srbiji je, medjutim, nedovoljno organizovana delatnost koja se ne odvija adekvatno mogunostima kojima raspolae.

120

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Podobnikar, T.* Abstract

The importance of high quality and fast availability spatial data constantly increase. Nowadays, classical surveying methods are updated with remote sensing data, GPS measurements and with GIS technology based on efficient computers. In the article, some case studies of using remote sensing and GIS analyses will be introduced. Possibilities of high quality data production form different data sources will be also described. One of the main benefits of using the existing data is higher accuracy and more economical processing. Large amount high quality spatial data is also mentionable a potential for various mapping for tourist purposes. Keywords: geographical information systems, remote sensing, spatial analyses, data quality, thematic mapping, tourism

High Quality Spatial Data for Thematic Mapping

igital or analogue maps have regarding highrealistic visualisations in general higher informational, communicational and also artistic value (Petrovi, 2002). Tourist maps are thematic one and bases on topographical and thematic (tourist) data. Topography on tourist maps is used only for rough orientation but thematic data is used for specific information regarding users demand. Results of many opinion polls about demands of potential users about availability of spatial data show similar results. Users require higher quality then real availability of acquired data is (Podobnikar, 2001). For the raster orientated data for example, resolution (with regard to details) is always to rough. Big problem are also many types of gross errors which could occur. Users may also not imagine real quality of data according to their scale, especially for digital data which are supposed to be accurate up to millimetre, what is possible only theoretically (Podobnikar, 1999). Nowadays many regional and global digital spatial databases are available. As it was mentioned, the main problem in their usability is their quality. In the article, some methods for topographic or thematic data acquirement are described via applications made at Scientific Research Centre of the Slovenian Academy of Sciences and Arts. Described data are only some of potential available data for tourist mapping, but the most important is to describe a background of their acquirement and usability.

airborne or satellite images, a radar interferometry is a much promised method for a middle-level quality DEM production. In 2000 we produced a DEM (InSAR 25), applied with radar interferometry (Otir et al., 2002, Fig. 1). For the production of the DEM, radar imagery of the European Space Agency were used. Produced InSAR 25 has spatial resolution of 25 m and average vertical accuracy of 6 m for the entire Republic Slovenia. For understanding quality of DEM it should be mentioned that an average slope of Slovene landscape is quite high, around 14.5! The result of the project is widely important because it is one of the first cases of successful application of radar imagery for large areas digital elevation models production.

Digital elevation model from various data sources DEM 20

Experience of DEM production in Slovenia and experimental achievements elsewhere encouraged the idea that DEM could be achieved from various existing data sources. The quantity of geodetic and other data that includes height above sea level dramatically increased during last years. An appropriate method for the combination of existent data with, or even without heights was developed for the high quality DEM production. The model for DEM production from different data sources has to be open for improvement using newer and better data. Establishing such a system should be economical and must reach basic satisfying standards for even with low input. An applied concept for DEM production tested during the work based on data available in Slovenia. The main steps are the following: preparation for DEM processing, pre-processing of data sources, processing DEM from sources, and management with terrain data. Preparation for DEM processing is important for identifying problems which may appear during DEM production. Within preparation, the sources were coded with appropriate parameters with regard to types of source. Automatic regionalisation should also be mentioned along with complex methods which supporting DEM production. Regionalisation derived from regionalisation variables which were divided accord-

High quality digital elevation model (DEM)

Digital elevation model (DEM) is one of the most important layers for spatial analyses in GIS or for wide applications in digital mapping. DEM can be as source for heights in 3D maps and hillshades for maps in low scales or contour lines for maps in high scales. With it we can also produce many other layers for example curvature, characteristic points, slope, aspect, etc.

Digital elevation model with radar interferometry InSAR 25

Beside of known and relative high-cost photogrammetrical methods for DEM production and other methods,

* Dr Toma Podobnikar, Spatial Information Centre, Scientific Research Centre of the Slovenian Academy of Sciences and Arts, Novi trg 2, SI-1000 Ljubljana, Slovenia, Tel: +386 1 470 64 94; Fax: +386 1 425 77 95; E-mail: tomaz@zrc-sazu.si

Fig. 1: Digital elevation model of Slovenia: InSAR 25.

121

kar, 2002). At the moment for 1/8 of entire Slovenia a DEM20 is produced (Fig. 2). An important product of described concept to DEMs are automatically produced contour lines, terrain skeletons and hillshading. Secondary products include acquisition of quality parameters and reduction of gross and systematic errors in geodetic databases.

Data from commercial applications

Fig. 2: Digital elevation model DEM 20 (area of 8000 x 6200m, NW of Ljubljana).

ing to natural and anthropogenic characteristics of surfaces and with regard to sources and DEM quality. Potential data sources for DEM production were also analysed. Pre-processing of data sources bases on management of input data. Within pre-processing, all potential sources were detail-tested for applicability within DEM processing. Methods were based on various visual and statistical controls or combinations of these techniques (Podobnikar, 2001). Processing DEM from sources bases on interpolation of final DEM. A developed method of weighted sum of sources is (raster) GIS-orientated. The principal steps to produce a DEM (DEM) with this method are mosaicing to produce a basic DEM, parallel weighted sum of secondary data, geomorphological correction, reference point consideration, and monitoring of result quality following the weighted sum of data. During the process, non-stop quality was applied. Firstly, a basic DEM was first constructed as a mosaic of sources. With parallel weighted sum other, secondary sources were included within DEM production. Higher weights were assigned locally to source with a lower random error and for every combination of sources calculating arithmetic mean with weights. Thresholds (vertical differences) were controlled for every grid cell by a combination of weighted coverages. Effective DEM modelling from variable data is an iterative process. The methods mentioned here are based on cognitive procedure for model determination, a process that cannot be achieved intuitively or via a single step. That means that experience from previous steps should be used in each of the following steps. Only data analyses and test methods used in the previous steps will provide a suitable starting-point for understanding data and will enable a better use of parameters for data testing and preparation. This process takes more time, but the procedure can rationally be finished in two steps. The results indicate statistically, geomorphologically and visually a high quality and efficient DEM production in Slovenia, better than those currently used and present an expected average vertical precision of 3.3m for the whole of Slovenia (Podobni-

Some more commercial applications should be mentioned. Satellite images and GIS modelling are for example very important for mobile telecommunication network planning. For that purposes we produced a high quality DEM with radar interferometry and landuse map for Slovenia, which were used for planning and study locations base stations. For more detail mobile communication network planning for UMTS, city models of Ljubljana (Fig. 3) and Maribor were produced from high resolution satellite images with combination of classical geodetic maps of high scale. City models are raster- and vector-based with positional accuracy of about 0.5 m and height accuracy of about 2 m. Our another application was preparing data for media (television). We produced high resolution maps which include heights, sea depths, hillshading, vegetation, clouds, night lights, political boundaries, hydrological networks, and more with resolution of 2 km for entire World. More precision maps were made for Europe (1 km) and Slovenia (50 m).

Other spatial data

For research purposes we produced a quasiglobal radiation model for Slovenia. The solar energy depends mostly on angle of incidence, which is defined by astro-

Fig. 4: Quasiglobal radiation energy for Slovenia in October.

nomical and surface parameters. The surface parameters are calculated from described InSAR 25. The astronomical parameters, which simulate virtual motion of the Sun around the Earth, were derived from Astronomical Almanac. If a part of the surface was in the shadow, it receives less energy as sunny areas, which is why shading is a very important part of the model. Because the sky isnt usually crystal clear, meteorological parameters have been integrated in the model. All calculations were made for hours and decades. At the end the annual quasiglobal radiation energy was calculated from the sum of all energies of all decades (Zakek, 2002; Fig. 4). Very useful and educational was also observing landslide Log pod Mangartom (Otir et al., 2002). On November 17th 2000 devastated landslide occurred on the slopes of Mount Mangart in the upper Posoje region, Slovenia, as a direct consequence of extreme rainfall and assortment of several inconvenient circumstances. Poly-stratified research was immediately destined for exploration of causes and the slides consequences. As a part of these attempts also remote sensing and integration of remotely sensed data to GIS was approached. Hereof, a usefulness of satellite images as most convenient data source in hazard events is demonstrated. Satellite images were acquired within a Space and Major Disaster Charter. After that image processing was carefully designed with concern to envelope the informative measurements of the event (Fig. 5).

Fig. 3: City model of Ljubljana.

122

We used high resolution satellite images (IKONOS) for archaeological sites detection. Due to good spatial and spectral resolution IKONOS imagery can be used successfully in many sciences, including archaeology. We were able to detect almost half of the archaeological sites recorded in the national monument database ARKAS. Even more important is the use of imagery in searching unknown sites. A visual inspection of the data showed many anomalies, that could be related to underground human made remains. Some regular shapes could be related to ancient roads and buildings buried below the surface (Stani et al., 2001; Fig. 6).

Spatial data in mapping for tourism

Described spatial data which we produced can be used for many other different proposes (Stani et al., 1999). As we mentioned, a DEM is very important data layer for many purposes. Almost every user requires high quality DEM and many applications can be derived from it. For tourist maps can be mostly used hillshading or contour lines and directly heights in 3D mapping. City models can be similar as DEM used for different proposes, for example for 3D tourist city maps and usually with combination of DEM and other thematic spatial data. Many vector and raster data in different, mostly small scales (World, Europe, Slovenia and its neighbourhood) which were described as data for media are necessary for installation the tourist destination to a particular region. Such spatial data can be mapped on different ways known from cartographic theory. For example, for a credible tourist brochure it is necessary to show, where a tourist destination is. With enough quality and large database innovative and attractive maps can be produced. Quasiglobal radiation model is useful for demonstration the statistical probability of sun radiation during particular annual period and on particular region. With combination of other spatial data as annual temperature, precipitation, cloudiness, etc., we can also demonstrate advantage of particular climate conditions. Spatial data as they were described for Log pod Mangartom and for archaeological purposes could be used especially to introduce new potential tourist destinations to the people or to plan them. The main advantage for preparing the introduction (maps) of such tourist destinations is particularly high quality spatial data their accuracy and informational potential. We can conclude that all of described data layers with belonging activities and also climate, water resources, geology, etc. could be useful support for planning tourist destinations and activities. But online accessible information with combination of more other data could help for daily advices about most recommended tourist destination (daily tourism).

Fig. 5: Landslide Log pod Mangartom visualised by SPOT.

of possibility how to reduce expense and how to refine used raw data. With such philosophy we can update row data with very low or no cost. With such approach it is also guaranteed evolution (improving) used raw data during the process of quality control that should be applied. In general for nowadays mapping is necessary to know where to find the spatial data and not only how to produce them. The most applicable can be regional and global metadatabases. For Slovenia for example, the most updated regional metadatabase is on web the site: http://193.2.111.28/gu/aplik/opis/cepp/cepp.asp. In the article described spatial databases produced at our institute from various databases as geodetic vector and raster databases, satellite images and other databases are useful for tourist mapping in large or small scales. For economical mapping is necessary to know where and how to find particular data. Only if particular data dont exist, it is necessary to produce your own. But that option is in general less productive and with availability of more and more accumulated data also less possible.

References

Fig. 6: Anomalies on the fields that could be archaeological features.

The internet can finally give a large quantity of data for mappings. It can also enable mapping like user orders. For example, user chooses what kind of information he wants to see on map on particular region. Next, relevant programming equipment produces the map for him with most actual information. Such information is not only available for cartographers or users on PCs. At some tourist destinations you can make your own map also from special kiosks that enable production of thematic tours maps and also planning the routes with all necessary and willing data.

Conclusion

From described cases of different data production and mapping for different (non-tourist) purposes, we can outline two important conclusions. The first is that there are different possibilities to produce new high quality data from available rough geodetic data or from satellite images and with advanced processing. The second is that there are good possibilities of spatial data combination to produce a new value tourist information through modern mapping. Producing data without direct acquiring is one

Otir, K., Veljanovski, T., Podobnikar, T., Stani, Z., (2002): Application of remote satellite sensing in natural hazard management: the Mount Mangart landslide case study. International Journal of Geographical Information Science (in press). Petrovi, D., (2002): Trirazsenostne kartografske upodobitve prostorskih podatkov. Geografski informacijski sistemi v Sloveniji 20012002, 2532, Ljubljana. Podobnikar, T., (1999): Termina natannost in tonost v geodeziji, Geodetski vestnik, 43/1, 49-55. Podobnikar, T., (2001): Digital Terrain Model from Various Data Sources of Different Quality: PhD Thesis, University of Ljubljana, Ljubljana, 343 pp. Podobnikar, T., (2002): Advanced terrain modelling from various data sources of different quality. In: Ruiz, M. (Ed.). Proceedings, Palma. Stani, Z., Otir, K., Veljanovski, T., (2001): Further Alignment of Slovene Statistical Office in View of Accession to the EU. SL - 9803.03.0001 (StatCOP98) : report of the evaluation of IKONOS satellite data, Ljubljana, pp 11. Stani, Z., Podobnikar, T., Kirigin, B., Gaffney, V., ae, S., (1999): Comparative study of mass tourism impact between Central Dalmatia Islands. In: Tomka, D. (Ed.). Savremene tendencije u turizmu 99, (Turizam, 3). Novi Sad: Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju, 7579. Zakek, K., (2002): Osonenost povrja v Sloveniji. BSc Thesis, University of Ljubljana, 155 pp.

123

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Vert, C, Brujan, L.* Abstract

Timisoara municipium, with its 334278 inhabitants, is the fourth town of Romania, after Bucarst, Constanta and Iasi and the biggest in the west part of Romania. It is also a first levelled town from the economic point of view, having complex functions, one of the most important being the touristic function. The touristic function of Timisoara municipium is revealed by the following factors: - geographic position; - natural condition; - historical aging; - arhitecture; - the existance of a high and reknowned number of cultural and arts institutions; - the revitalisation, after1989, of the habits and pluriethnic (multiethnic) folk tradition; - the material background (infrastructure) existant, both of state and private ones. The economic crisis, through which the Romanian society passes, specific to the transition period adding also a bad management, makes the touristic potential (natural and anthropic) of Timisoara to be insuficient (less) valorified or valued. Key works: touristic potential, touristic function, Timisoara.

The Touristic Potential of Timisoara

imisoara is situated at the intersection of the 45o45degrees North latitude with the 21o14 degrees East longitude meridian, at the halfway distance between the Equator and the North Pole. The city is crossed by the mean course of the Bega Channel and is situated in the South-West of the Pannonic Depression in the Low Plain of Timis at an altitude of 80-90 meters. Timisoara is the biggest city in the West of Romania and is on the fourth place in the country regarding the demographic measurements after Bucharest, Constanta and Iasi. Timisoara is situated at less than 700 km of thirteen European capitals, all being linked through a wide connection of communication ways. The geographic settlement gives personality to the city, characterized through a special natural and anthropic potential. The city of Timisoara is mentioned in documents at about 1266 under the name of The Castle of Tymes together with other settlements and feudal domains in the Banat commitees. The Castle as well as the city have developped in the following centuries, due to the special position they had, being at the joint of commercial and military roads. This position had also a negative aspect for Timisoara, becoming the main objective for which the Turks battled with the Austrians and which the Hungarian aristocracy wanted. The rich history of Timisoara is reflected in the urbanistic and architectural aspect. Some qualifiers that the Turks gave to this city suggest its beauty: Temevar-i-gmsvr - The Silver Timisoara, Temevar-i-igercse - Timisoara, a place in Heaven or Temevar-i-gyuleisar- Timisoara Rose. The greatness of the urbanistic works made in the last two centuries led to a modern, European city of Timisoara for its edilitary accessories and level of civilization. The oldest buildings of the actual historical center of Timisoara were built at the XVIIIth century, for which Timisoara is known as a baroc city. In the XIXth century, Timisoara became an important industrial centre, mostly due to the eastern part (neighborhood Fabric) , where the water of the Bega river was used in industry. In this period, the technological innovation have a strong influence on the life in the city: 1855-

the telegraph; 1857-public illumination with gas lamp; 1857-the city is connected to the european railway network; 1869-horse-pulled trams; 1880-stell bridges are built instead of the old wooden ones; 1881-the telephone; 1884-12 november - Timisoara becomes the first european city with public electrical illumination; 1895part of the streets are covered with asphalt; 1899-electrical tram. Even though the geographic position is highly favorable, the rich history and the high urbanistic level, the touristic flux of Timisoara is very low and unstructured. This fact comes from the analysis of the data from the last 10 years regarding the touristic movement (table 1). An important tourist flux is registered between 1990 and 1992 as a follow-up of the interest for the events in 1989. Many foreign tourists were willing to visit the place from where the revolution started, to discover the truth about it and even to make business with the firms the country that started to appear. This last aspect was due to the fact that Timisoara is situated in the most developped region of Romania which is Banat. Beginning with 1992, the flux of tourists lowers especially from the foreign ones because of some social and political events which jeopardize the young Romanian democracy. From analysing the data from table 1 it appears that on a total period of time, the foreign tourists hold 22.2% from the total number of tourists, a number which is much more smaller than that of the Romanian tourists, which hold 77,8%. The same situation is seen with the number of accommodations, where the foreign tourists hold 24,1% and the Romanian ones 76% of the total number. Analysing separately the two components of the touristic flux in Timisoara, the following can be seen: - the number of Romanian tourists and the accommodations they make between 1992 and 2001 loweres constantly following their decreased financial power, of the more and more higher inflation and the precarious economical status of the country in general. The biggest number of Romanian tourists (192731) was in 1992, with 107736 persons more than in the year 2000, which represent a decrease by 2,3 times on the entire period.

* Dr. Constantin Vert, Lucian - Boian Brujan, West University of Timisoara, Romania

Fig. 1. Geographical, national and European position of Timisoara

124

Table 1. The number of tourists and the length of the accommodations in Timisoara between 1992 and 2001
No. of tourists Year 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Total No. of accommodations Romanians Foreigners Romanians Foreigners 192731 163694 130008 110134 103224 91556 85704 85443 84995 84295 1131784 39621 28764 17148 16165 15464 21828 37189 53404 69231 86462 385276 318004 270094 214513 181721 170319 151067 141804 142474 141726 140814 1872536 72717 52791 31472 29668 28382 40063 68258 98007 127052 158278 706688 Total tourists 232352 192458 147156 126299 118688 113384 122893 138847 154226 170757 1517060 Total Length of staying accommodations Romanians Foreigners 390721 322885 245985 211389 198701 191130 210062 240481 268778 299092 2579224 1,6 1,6 1,6 1,6 1,6 1,6 1,7 1.7 1,7 1,7 1,7 1,8 1,8 1,8 1,8 1,8 1,8 1,8 1,8 1,8 1,8 1,8 Medium length of staying 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7

Table 2. The Structure of the flux of foreign tourists in Timisoara in 1999

Country of origin Italy Iugoslavia Germany France USA Austria Moldova Hungary England Greece Other countries Number 20871 20382 13824 3853 3576 3486 2888 1848 1625 1256 11885 Percent 24,4 23,8 16,2 4,5 4,2 4,1 3,4 2,2 1,9 1,5 13,9 100,0

Source: Timis County Office of Statistics - the number of foreign tourists shows, however, some oscilations during the analyzed period. As a result, if between 1992 and 1996 the number decreases, beginning with 1997 the number starts to rise ending up in 2000 as being with 29610 persons bigger than in 1992 (1,7 times) or with 53767 persons more than in 1996 (6 times). With all this growth, the number of foreign tourists stay smaller than of the Romanian ones, the only progress being the relation between the two categories which was 4,9 in 1992 and of only 1,2 in 2000 in favour of the Romanians. The growth of the number of the foreign tourists beginning with 1997 is due to the elections in 1996 which changed the political regime and led to a favorable legislation concerning foreign investments. Regarding the time of their staying in Timisoara, the foreigners show a constant and superior value (1,8) during the whole period(1999-2000) unlike the Romanians (1,6-1,7). Analysing the provenience of the foreigners, it can be observed a pretty high variety (table 20. As a conclusion, the touristic potential of Timisoara is insufficiently valued and the existent touristic flux is characterized through a transit and business tourism.

Total 85494 Source: Timis County Office of Statistics

Bibliografie

Ardelean V., Zavoianu I., (1979), Judetul Timis, Editura Academiei, Bucuresti. Munteanu I., (1994), Ghidul Municipiului Timisoara, Editura Helicon, Timisoara. Munteanu I., Munteanu R., (2002), Timisoara. Monografie. Editura Mirton, Timisoara. * * * (2000), Concept strategic de dezvoltare economica si sociala a zonei Timisoara.

125

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

uli, Lidija* Rezime

Turistika kretanja u svetu se nalaze u fazi zrelosti koju karakterie zasienost trita postojeim nainima zadovoljavanja turistikih potreba, masovnost i veliki broj konkurenata. Poslednjih godina u selu Kotunii podno Suvobora, stvara se novi specifian turistiki proizvod koji nastoji da spoji tradicionalne oblike ponude u eko-ruralni turizam i kao takav ga plasira sa jasno isprofilisanim trinim segmentima. Ponuda turistikog centra u Kotuniima pod upravljanjem preduzea Anelija Mii d.o.o. se temelji na pruanju kvalitetnih hotelskougostiteljskih usluga sa nestandardnm turistikim sadrajima u specifinom seoskom ambijentu i ouvanoj prirodnoj sredini, ime treba da se zadovolje posebne potrebe i elje turista. Kljune rei: Suvobor, Kotunii, seoski, turizam, eko, etno, turistiki proizvod

Turistiki proizvod Kotunia primer novog modela razvoja seoskog turizma u Srbiji
Ruralni turizam u Evropi i kod nas
Prema podacima izloenim na seminaru Svetske turistike organizacije o seoskom turizmu u Evropi, (Beograd, juni 2002. g.) - Iskustva i prespektive, eko-ruralni turizam je afirmisan kao vaan oblik turistike ponude. Posebni rezultati u razvoju ekoruralnog turizma ostvareni su u Francuskoj, Austriji, vajcarskoj, Velikoj Britaniji, paniji. . . . Na primer, u Austriji je preko 300. sela ukljueno u eko-ruralni turizam. Za razliku od Evropskih zemalja dosadanji razvoj seoskog turizma u Srbiji nije dao znaajnije rezultate, tako da se ovim vidom turizma organizovano bavi 40.. sela iz 15.. Optina, a 140.. domainstava raspolae sa oko 630.. leaja u ponudi, sto znai da se ovaj vid turizma nalazi u poetnoj fazi razvoja. Strategijom razvoja turizma u Srbiji, razvoj seoskog turizma se tretira kao prioritetan u okviru onih vidova turizma koji su vezani za posebna interesovanja. Posebno se pontencira razvoj eko-turistikih sela na brdsko-planinskim podrujima koja nude zdravu sredinu, ekoloku hranu, prijatan ambijent, aktivan odmor u prirodi, kulturno-istorijsko i etnografsko naslee. Upravo po ovim smernicama poslednjih godina profilie se turistiki razvoj podruja i turistiki proizvod sela Kotunii koje pledira da postane centar ruralnog turizma u Srbiji. godinje), umerena vlanost sa oko 800mm padavina i prosena nadmorska visina od 800m, formiraju na ovom podruju sve i vrlo stimulativan rekreativan klimat. Sneni pokriva se na Suvoboru odrava od 90-120. dana godinje, a zaravnjene planinske padine omoguavaju idelane prirodne uslove za sve oblike poetnih i standardnih rekreativnih oblika skijanja. Predeo Suvobora je iaran rekama, potocima i izvorima, sa istom vodom, prve ili druge kategorije. Posebno je istie mono vrelo Ljiga po jaini, kapacitetu vode i atraktivnosti. emernica sakuplja sakuplja najvei deo voda sa Suvobora, nastaje od Graba i Velike Bukovae. Izvorite Graba je ispod Mujovca (805m), a Bukovae ispod Mujovca i Suvobora (866m). Vanije pritoke su iban, Stubliki potok, Konjski potok i Bugarska. Diina je vodom bogatija od emernice i obrazuje pitoma dolinska proirenja Takova, Savinca i arana dok emernica ima atraktivnu i pejsano lepu klisuru. Na podruju Suvobora zastupljeno je veliko bogatstvo biljnih vrsta. Na niim visinama su hrastove, a na veim nadmorskim visinama su bukove i jelove ume. U posleratnom periodu mnoge goleti na padinama Suvobora poumljene su etinarima borom i jelom. Glavne vrste listopadnog drvea u umama Kotunia su bukva, hrast (cer, granica, lunjak), grab, jasen, javor, lipa, brest, breza, topola, jasika, vrba i bagrem. bunaste vrste su brojne: leska, zova, glog, trnjina, ipurak, i drugo bunje. Pored umske, veoma je zastupljena travna vegetacija. ine je viegodinje zeljaste biljke u brdskim i dolinskim livadama, panjacima i umama. Lekovito bilje predstavlja posebno bogatstvo ovog kraja: beli slez, blagovanj, bokvica, kantarion, bora, bour, kaun, kleka, bosiljak, bro, brljan, bulka, lincura, majina duica, maslaak, matinjak, medunika, neven, polen, perunika, petrovac, potonjak, hajduka trava, crni slez, iak, uvarkua... Od ratarskih biljaka gaje se: penica, ra, jeam, ovas i kukuruz, a od povrtlarskih: krompir, pasulj, boranija... ivotinjski svet je vrlo brojan u podsuvoborskim umama, umarcima, ikarama, klisurama, dolinama, na panjacima i njivama. U divlje ivotinje, koje ovde imaju stanite spadaju: divlji zec, lisica, tvor, veverica, jazavac, srna, kuna, vidra, lasica i je. Lovite na Suvoboru, za krupnu divlja (jelen i svinje), locirano na samom vrhu, pristupano je i pogodno za lovnu i turistiku posetu. Kao turistiki motiv znaajan je element specijalizovane turistike ponude. Prema gore navedenom, prirodni morfoloki, topografski, klimatski i vegetacijski uslovi podruja Suvobora su vrlo povoljni za razvoj masovnog rekreativno-boravinog planinskog i izletnikog letnjeg i zimskog rekreativno-sportskog turizma.

Integralni razvoj kao osnova sveukupnog razvoja podruja

Pratei savremene privredne i turistike tendencije J.P. Jugoimport-SDPR kroz svoja zavisna preduzea Etno-art i Anelija Mii je pokrenuo proces integralnog razvoja podruja Suvobora sa centrom u Kotuniima koji se temelji na integralnom ekonomskom razvoju, razvoju na postojeim resursima, odrivom korienju resursa, usklaenosti svih komponenti razvoja sa ekolokim uslovima predela, ouvanju postojee kompozicije predela i zatite posebnih privrednih vrednosti, izbor meusobno kompatibilnih delatnosti i delatnosti koje su komplementarne.. Prihvatajui globalni trend ozelenjavanja turistikog trita i kreacije eko-turistikog proizvoda, u Kotuniima se krenulo u izgradnju osnovnih hotelsko-ugostiteljskskih i prateih objekata, prilagoenih novom konceptu menadmenta ivotne sredine, s tendencijom da se ponudi novi tip turistike usluge kroz hotel tzv. ekotel koji u takvom ambijentu, standardu i sadraju ponude do sada nije ponuen na turistikom tritu Srbije.

Prirodne vrednosti podruja Suvobora

* spec.Lidija uli dipl. turiz, direktor agencije JUTRATOURS, Bulevar umetnosti 2, Beograd

Prirodnu osnovu razvoja turizma predstavlja planisnki masiv Suvobora, prosene nadmorske visine 800m sa kojeg se izdiu grebeni i zaobljeni vrhovi sa vidikovcima: Suvobor Veliki (846m) i Mali (743m), Rajac (848 m), Babina glava (787m), Rior (881 m) i Ravna Gora (720m). Vei prostor Suvobora se odlikuje blagim oblicima reljefa, terasastim padinama, povrima, kosama i prevojima, blago nagnutim stranama sa velikom prohodnou, irokim vidicima, lepim umskim travama, eko sistemima i slikovitim pejsaima. Klima ovog prodruja je umereno-kontinentalna u dolinama, subplaninska i planinska. Mala vetrovitost, visoka osunanost (2200 asova

Antropogene turistike vrednosti

Posmatrana teritorija i njeni obodni delovi obiluju raznovrsnim kulturno-istorijskim spomenicima. Kulturno-istorijsko naslee nije sagledavano usko u granicama posmatranog podruja (Suvoborski Rajac, Ravna Gora i sela ovog podruja), ve je odreena i ira gravitaciona zona dostupna potencijalnim turistima, kako stacionarnim tako i tranzitnim. Nalazita iz pra-

126

istorije i rimskog doba su manjeg obima, nedovoljno ispitana. Mnogo ouvaniji i atraktivniju su spomenici kulture iz srednjeg veka i vremena turske dominacije. Podruje je bilo poprite mnogih dogaaja od vremena I srpskog ustanka do danas. Ovde su voene velike bitke u I i II svetskom ratu, sa ovog podruja su potekli mnogi znaajni ljudi i borci. O tome svedoe niz spomenika, spomen ploa, esmi, zgrada u kojima su se odrali bitni susreti ili rodile znamenite linosti. Meu znaajnim spomenicima sa ovog podruja su crkve u Slavkovici, Ba, Ribnici, crkve brvnare na Savincu, Takovu, Planinici, i Kotuniima, manastir Sv. ora na Ravnoj gori, muzej Takova - memorijalni spomenik Drugom srpskom ustanku, muzej u Struganiku rodnom selu ivojina Miia, rovovi, spomenici i spomen ploe iz Prvog i Drugog svetskog rata na Suvoboru, Ravnoj Gori, i drugi. Etnografske vrednosti su brojne. Predstavljaju ih tradicionalna seoska arhitektura, stari zanati, proizvodi domae radinosti, suveniri i folklor. Radi ouvanja narodnog naslea zapoela je revitalizacija seoske arhitekture ovog kraja i upotreba elemenata narodnog graditeljstva u novoprojektovanim objektima u turistikom kompleksu u Kotuniima.. Tako je u turistiki kompleks preneta stara magaza iz 1880.. godine i stavljena u funkciju etno muzeja i galerije, od stare kaare napravljen je restoran Ravna Gora, vodenice potoare su proradile, stari vajati, ardaci i mlekari otkupljuju se i prenose u Etno domainstvo i od njih se pravi autentini aktivni muzej na otvorenom. U reprezentativnoj Etno-kui izgraenoj u tradiciji srpskog narodnog graditeljstva tkaju se i pletu predmeti za opemu enterijera po emama suvoborskih baka, a mladi kreatori se na tim motivima inspiriu i prave unikatne odevne predmete. Neguju se i abadijski i drugi stari zanati, dok se veliki broj mladih devojaka svakodnevno obuava za rad na razboju. . .

70. leaja, svoje kapacitete ovde su izgradili Potanska tedionica, REIK Kolubara, Sekretarijat za unutranje poslove, Srbija ume, koji se preteno koriste za potrebe svojih radnika. Pored ovih objekata izgraeni su sportski tereni i tereni za rekreaciju, to ovom prostoru daju optu, sportsko-rekreativnu funkciju, s tim da je vei naglasak na optoj rekreaciji. Optina Ljig, kao nosilac razvoja Rajca, nije uspela da u dosadanjem periodu omogui optimalne uslove za dalji razvoj turizma ovog podruja (infrastruktura, investicije) podsticala je gradnju vikend kua na Rajcu (ima ih nekoliko stotina), skoncentrisanih du puta Rajac-Takovo a na ovom podruju seoskim turizmom se tradicionalno bavi nekoliko sela, meu njima Planinica, Ba i Slavkovica.

Kotunii centar ruralnog turizma u Srbiji

Kotunii su po povrini od 4736 ha najvee selo u optini Gornji Milanovac, od kog je udaljeno 30 km. Nalaze se na junoj padini planine Suvobor. Prostiru se od Suvobora na severu do reke emernice na jugu u duini oko 17 km. Granie se sa severa selom Planinicom i selom Ba, sa istoka sa Brajiima i Teoinom, sa juga Leuiima i Pranjanima, a sa zapada Pranjanima i Druetiima. O nastanku naziva sela postoje dve prie. Po prvoj, naziv sela nastao je po kotuniavim orasima, koji su bili samonikli i rasli po celom selu, a po drugoj prii, naziv sela nastao je po osobini ljudi koji su se odlikovali vrsinom i junatvom i koje su nazivali Kotunima. U turskom popisu iz 1528.g. selo se zove Kotunica. Zemljite se nalazi u privatnoj i dravnoj svojini. Razvoj turizma u Kotuniima bazira se na sveobuhvatnoj koncepciji integralnog razvoja podruja, koristei i kombinujui tradicionalne oblike turistike ponude i ponudu eko-ruralnog turizma a sve u cilju zadovoljavanja posebnih potreba i elja korisnika usluga. Da bi se spreilo stihijsko upravljanje zacrtanim razvojem, otvoreno je turistiko-ugostiteljsko preduzee Andjelija Mii d.o.o.(1999.g.) koje predstavlja nosioca turistikog razvoja Kotunia. Ovo Preduzee u centru sela, uvaavajui ekoloki princip uravnoteenog razvoja, na 25ha nudi razliite smetajno-ugostiteljske i rekreativne sadraje od kojih su neki u fazi turistike eksploatacije, neki se grade a deo je u fazi projektovanja. Kompleks nudi sledee osnovne turistike sadraje: U fazi izvoenja nalazi se hotel ,,Milica i Panajota. Objekat ima 66. soba sa 120. leaja. U hotelu su od ugostiteljskih sadraja predvieni pansionski restoran sa terasom, biznis klub, poslastiarnica, 2 aperitiv bara, kafe bar, gimnastika sala, solarijum, masaa, sauna, jakuzzy, biblioteka, internet centar, butik, prodavnica, frizer, bazen... Apartmansko naselje Vajati-predvidjeno je da se izgradi 20. vajata sa ukupnim kapacitom od 80. leaja. Adaptirana je stara kaara i od nje napravljen Nacionalni restoran Ravna Gora sa 70. mesta. Od komplementarnih sadraja turistiki kompleks u Kotuniima nudi: Etno kua(1997.g.- 800 m2) - gde se proizvode (tkaju) predmeti domae radinosti, modni predmeti, predmeti za opremanje enterijera u istoj su i apartmani za umetnike-kreatore, Dom Anelija Mii (1999.g.- 450.m2) - mesto gde se odravaju kongresi, skupovi, kulturna dogaanja, kapaciteta 200. uesnika, Etno muzej Prodanovia magaza - sa stalnom postavkom predmeta iz ivota i rada poljoprivrednog domainstva XIX i XX veka., Etno domainstvo aktivni muzej na otvorenom - koncipiran da turistima doara sadraj jednog tipinog uzornog srpskog seoskog domainstva (mlekar, kaara, ardak, tala, vajat, malinjak, ljivik.. .),

Privredno - turistike mogunosti

Nosilac privrednog razvoja ovog podruja u poslednjih nekoliko godina je kompanija Jugoimport-SDPR J.P. koja je intenzivnim ulaganjem izgradila proizvodne pogone za preradu i proizvodnju poljoprivrednih proizvoda. Izgraena je fabrika Etno-Art za proizvodnju prirodnih rakija (1996.g.), suara za ajeve, suve ljive i peurke (1997.g.), fabrika za proizvodnju preraevina od voa-marmelada, pekmeza, kompota, demova i slatka, hladnjaa (1998.g.), fabrika ipsa. Primenjuje se model Fabrika u selu i na njivi sa ciljem da se kroz koncept integralnog razvoja sveobuhvatno koriste prirodni resursi i vrati stanovnitvo u ovo, dosada zamrlo, podruje. Intenzivno se ulae u poveanje broja sadnica ljiva i malina a stimulie se i proizvodnja organske hrane. U isto vreme se poelo sa izgradnjom i adaptacijom postojee infrastrukture sa ciljem poboljanja ivotnog standarda seoskog stanovnitva. Uraen je novi vodovod (15km), popravljena putna (10km), PTT i elektro mrea (trafostanica, 10km dalekovoda), otvorena je poljoprivredna apoteka, ozelenjeno oko 10ha, adaptirana kola, napravljena i opremljena seoska ambulanta, izgraena nova Crkva, dve prodavnice, Pota, Banka, regulisano korito soskog potoka, ureen seoski trg sa fontanom, organizuju se akcije ienja sela i okoline, zaposleno je preko 250. ljudi. Podruje je od strane Zavoda za zatitu prirode Srbije dobilo status predhodne zatite a preduzee Jugoimport -SDPR je proglaeno za staratelja podruja.

Spomen dom ivojin Mii - sa izloenom maketom i eksponatima Suvoborske bitke i predmetima vezanim za ivot velikog vojskovoe, Od prateih sportsko-rekreativnih i uslunih sadraja grade se: Zatvoren bazen, tereni za koarku, odbojku, tenis, mini golf, Obeleene su i markirane planinarske i biciklistike staze, staze za jahanje, Amfiteatar (300. mesta), Izgraene su Pota, Banka, seoska ambulanta, poljoprivredna apoteka, butici i prodavnice. Prema koncipiranom modelu razvoja u Kotu niima e se organizovati sledei oblici turistikih kretanja: stacionarni turizam (boravak u hotelu, vajatima, seoskim domainstvima), sportsko-rekreativni turizam (sportske ekipe i rekreativci ), izletniki turizam (tematski jednodnevni-dvodnevni izleti, branje lekovitog bilja, peuraka), seoski turizam (Preduzee e stimulisati razvoj ovog vida turizma-adaptacija, edukacija seoskog stanovnitva), zdravstveni turizam (anti stres programi oporavka, oporavak po programima alternativne i tradicionalne medicine, programi pravilne ishrane, ishrane iz prirode uz aktivan boravak u prirodi), Gastronomki turizam (specijalizovane ture za degustaciju hrane pripremljene na tradicionalan nain, degustacija zdrave hrane i programi rehabilitacije uz pravilnu ishranu), Manifestacioni turizam (Vidovdanske sveanosti, Dani ljive, Miievi dani, Takovski ustanak, Sabor frulaa, Dan Ravnogorskog pokreta, Kosidba na Rajcu, Dragaevski sabor trubaa, Zlatne ruke, festival etno muzike. . ), Ekskurzioni turizam (aci svih uzrasta obuhvaeni edukativnim programom o suvoborskom kraju-Kolubarska bitka sa suvoborskim probojem, Ravnogorski pokret, Takovski ustanak, etno sadraji sa negovanjem tradicionalne kulture, prirodne retkosti, studentske terenske prakse), specifina interesovanja (biciklistike ture, foto safari, ishrana u prirodi, kola tkanja, jahanja, kamp srpskog jezika, muziki folklorni kamp za decu iz dijaspore). Sveobuhvatno ulaganje u privredni i turistiki razvoj uticalo je da se domicilno stanovnitvo ukljui u veliki broj aktivnosti vezanih za promene koje su poslednjih godina intenzivne u ovom selu ali i irem podruju. Poljoprivredni proizvoai svoje proizvode plasiraju u fabrike i zapoljavaju se u istim. Deo njih se ukljuuje u seoski turizam (u selu je po optinskoj statistici 2002.g. kategorisano 10. seoskih domainstava sa 40. leaja). Veliki broj ena radi u kooperativi (tkanje, vez, pletenje) a mladi se obuavaju za rad u turistikom kompleksu. U ugostiteljstvo se ve plasiraju proizvodi proizvedeni u seoskim domaistvima (kajmak, sir, brano, krompir, meso, povre ), ali i proizvodi iz programa fabrike Etno-art proizvedeni po ekolokim standardima i brendom JUTRA-JUgoslovenski, TR(A)dicionalni (A)grar (rakija, ajevi, demovi, peurke, mleko, brano), a sve proizvedeno u Kotuniima.

Segmenti turistike tranje

Dosadanji razvoj turizma

Iako se turistika delatnost na prostoru Suvobora poela razvijati od 1952. god., kada je izgraen planinarski dom ika Duko Jovanovi na Rajcu, o kvalitetno organizovanoj turistikoj ponudi i znaajnijem turistikom prometu ne moe se govoriti, iako Rajac i Suvobor predstavljaju najatraktivniji deo Valjevskih planina. Pored doma koji raspolae sa

Ovako profilisan etno-eko turistiki proizvod nudi se onim ciljnim trinim segmentima koji preferiraju zdravu hranu, zdravu prirodnu sredinu i aktivnan odmor u prirodi. Njihovo uee u ukupnoj tranji se sve vie poveava i ima dugoroni trend rasta: poslovni ljudi-preduzetnici, koji imaju simptome menaderske bolesti; diplomate; naunoistraivake, visokokolske, strukovne, humanitarne i druge organizacije i institucije koje imaju potrebu za povremenim organizovanjem kongresa, naunih skupova, simpozijuma, okruglih stolova i slinih man-

127

ifestacija; sportisti i sportske ekipe; rekreativci koji preferiraju rekreatine aktivnosti u zdravoj prirodnoj sredini; ljubitelji prirode; lanovi prirodnjakih drutava, aktivisti ekolokih pokreta i organizacija; lovci krupne i sitne divljai i drugi zaljubljenici prirode; osnovne i srednje kole; fakulteti i druge obrazovne i vaspitne organizacije koje imaju potrebu za organizovanjem ekskurzija i izleta u prirodi i potrebu za organizovanjem kola u prirodi iz oblasti biologije, ekologije, geografije, geologije, istorije i dugih;... Turisti koji ele da se boravkom na destinaciji ukljue u kreativne ativnosti kole tkanja, veza, kole slikanja, folkorni kampovi, likovne kolonije, kole lekovitog bilja,kole starih zanata. Kreiranjem sadrajne i specifinog eko-etno turistikog proizvoda, zasnovanog na kvalitetnim kapacitetima, uz sadrajne programe aktivne animacije,

Preduzee Anelija Mii ulazi na turistiko trite Srbije s ciljem da Kotunii postanu vodea turistika destinacija takvog tipa u Srbiji i da tako profilisan proizvod ponudi na probirljivom domaem i inostranom tritu.

Literatura

1. Pjeva, N. (1997.) Kompjuterska prezentacija Suvoborskog Rajca-od ideje do realizacije, asopis Turizam/1, PMF, Novi Sad 2. Program razvoja turizma na podruju Valjevskih planina (1983.). Zavod za zatitu prirode IAUS, Institut za unapreenje robnog prometa, Beograd 3. Stanii, B. (1974.) Maljensko-suvoborska regijastanje i perspektive razvoja turizma, magistarski rad, Geografski fakultet, Beograd 4. Mari, R. (2001.) Itegralnost razvoja i ekoloke

zatite - put ka savremenijem i odrivom razvoju na ruralnim podrujima Srbije, Zbornik radova Ruralni turizam i odrivi razvoj, Asocijacija Eksperata u Eko Ruralnom Turizmu (AEERT), Kragujevac 5. Kosar, Lj. (2001.) Materijalna osnova ruralnog turizma u svetlu primene koncepta odrivog razvoja, Zbornik radova Ruralni turizam i odrivi razvoj, ( AEERT), Kragujevac 6. uli, L. (2001.) Brankovina rodonaelnik seoskog turizama u Srbiji, Zbornik radova Ruralni turizam i odrivi razvoj, (AEERT), Kragujevac 7. uli, L. (2003.) Marketing strategija Suvoborske regije sa posebnim osvrtom na turistiku destinaciju Kotunii , Magistarski rad u izradi, PMF, Novi Sad 8. Milovanovi, K. (2000.) Kotunii i Brajii, Mesna zajednica Kotunii, I knjiga

128

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Savremeni problemi ugostiteljstva hotelijerstvo i restoraterstvo Contemporary Problems in Catering Industry Hotels and Restaurants

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Kosar, Ljiljana* Rezime

Cilj rada je da istakne znaaj subjektivne spoznaje potroaa o kvalitetu usluga u turizmu i hotelijerstvu. Komponente kvaliteta hotelskog produkta se tretiraju sa take gledita potroaa. Sinhronizacija oekivanih i stvarno doivljenih koristi za potroaa je glavno polje aktivnosti. Lojalnost potroaa je jedan od vanih indikatora njihove satisfakcije. Zbog toga meunarodne hotelske korporacije uvode, razrauju i obogauju specijalne Programe lojalnosti potroaa, koji su sastavni deo njihove poslovne strategije. Kljune rei: satisfakcija, potroa, lojalnost, hotelski produkt, kvalitet, meunarodna hotelska kompanija

Satisfakcija potroaa u hotelijerstvu

atisfakcija potroaa predstavlja domen istra ivanja kome se u novije vreme poklanja sve vea panja u meunarodnom hotelijerstvu. Pristup satisfakciji potroaa polazi od njihovog ponaanja i to u razliitim fazama, poev od nastanka potrebe, preko donoenja odluke o putovanju, pa do same realizacije putovanja, gde uloga hotelijerstva dolazi do punog izraaja. Satisfakcija potroaa nije statina kategorija, ve se dinamino menja u skladu sa njihovim ponaanjem, eljama, potrebama i zahrevima.

Nove tendencije u ponaanju turista - korisnika hotelskih usluga

U kontekstu socio-demografskih promena karakte ristinih za poetak 21. veka mogu se izdvojiti neke bitne razlike u odnosu na protekli period. Jednostavnom (rutinskom) obrascu ivota suprotstavlja se dinamina svakodnevnica puna napetosti koja esto dovodi do stresa. Relativno krutu organizaciju ivota i rada (fiksno radno mesto i radno vreme u toku itavog ili najveeg dela radnog veka), smenjuje fleksibilna (esta promena zanimanja, fleksibilno radno mesto i radno vreme). Isto vai i za organizaciju slobodnog vremena koja postaje sve fleksibilnija. Tradicionalna porodica u razvijenim zapadnim zemljama evoluira u nestandarne zajednice (parovi bez dece, samci i dr.). Mladu populaciju odlikuje sve bolje obrazovanje, pa se pojavljuje sve vie YUP-ija (young urban professionals). Kuni budet se poveava, pre svega kao posledica sve vee orijentacije na honorarne poslove, to samim tim dovodi do smanjenja slobodnog vremena. Promene u odnosu prema potronji takoe postaju sve uoljivije - pomodarstvo i imitaciju, odnosno prihvatanje zadatih kliea u trinom ponaanju zamenjuju sve izraeniji individualizam i zadovoljavanje sopstvenih potreba, a shodno tome i vea i mnogo linija potronja. Sve navedene promene nesumnjivo uslovljavaju i kvalitativno novo i drugaije ponaanje potroaa u turizmu, a samim tim i u hotelijerstvu.Umesto pasivnog i inertnog dokoliara pojavljuje se dinamian i aktivan potroa koji je sve nezavisniji, sve izraenije individualnosti, koji od putovanja oekuje mnogo vie doivljaj, uenje, aktivno sudelovanje, to treba da doprinese kompletnoj fizikoj i mentalnoj relaksaciji. Karakteristinu tipsku potranju zasnovanu na slinim turistikim ukusima, svojstvenu masovnom turizmu, smenjuje diferencirana i segmentisana potranja bazirana na pluralizaciji turistikih ukusa. Izraena individualnost savremenog, a posebno turistikog potroaa bliske budunosti, utie na njegovo sve tee predvidivo ponaanje. U tom smislu on se ree odluuje za putovanje u poznata mesta jer ima potrebu da istrauje, kreira, doivljava neto novo, autentino i neponovljivo. Njegova putovanja su kraa, ali uestalija, izbirljiv je i zahtevan, ima izgraen odnos prema cenama. Brojne i izdiferencirane potrebe savremenog turiste postavljaju pred nosioce turistikog privreivanja krupne i ozbiljne zadatke. Prilagoavanje hotelijerstva savremenim trendovima u turizmu, materijalizovanim preko ponaanja potroaa, je neminovnost i uslov ekonomske efikasnosti ove delatnosti. Odvijanje ovog procesa podrazumeva uspostavljanje sistema kvaliteta, to je, s obzirom na sloenost, kompleksnost i brojne specifinosti produkta hotelijerstva, visoko struan i veoma ozbiljan poduhvat.

Abstract

Customer Satisfaction in the Hotel Industry The aim of this paper is to point out the importance of customers subjective perception about the tourist and hotel services quality. Quality componentes of the hotel product are treated from the customer point of view. The synchronization between expected and really experienced benefits for the customers is the main field of activities. Customers loyality is one of the important indicators of their satisfaction. Because of that, international hotel corporations introduce, elaborate and enrich spetial Customer Loyality Programmes which are the integral part of their business strategies. Key words: satisfaction, customer, loyality, hotel product, quality, international hotel corporation

* dr Ljiljana Kosar, vanredni profesor, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo PMF, Novi Sad

Kvalitet hotelskih usluga - preduslov satisfakcije potroaa

Pitanja kvaliteta u hotelijerstvu zadiru u oblast asortimana, statusa osnovnih i dodatnih usluga, prostor-

nog, tehniko-tehnolokog i organizacionog okvira njihovog nastanka, humane dimenzije njihove realizacije. U skladu sa ponaanjem i osnovnim karakteristikama savremenog hotelskog gosta, kao i sa primenom marketing koncepta koji u sredite zbivanja postavlja potroaa, pojavljuje se sve vii stepen izdiferenciranosti hotelske ponude. Diferencirana hotelska ponuda tei da na najbolji nain odgovori zahtevima segmentisane tranje jer je to uslov njenog opstanka na tritu, u okolnostima sve otrije konkurencije. Izdiferencirani pojavni oblici hotelijerstva podrazumevaju standardizovane forme, kako u tehnikotehnolokom, tako i u organizaciono-kadrovskom pogledu. Formalna ispunjenost svih zahtevanih standarda za odreenu kategoriju hotela, na primer, objedinjuje materijalni, organizacioni i kadrovski potencijal za realizaciju usluga iz propisanog asortimana. Radi se u stvari o objektivizaciji kvaliteta sa stanovita proizvoaa, odnosno pruaoca hotelskih usluga. Ovako postavljen kvalitet, vrednuje se odreenim cenama koje u manjoj ili veoj meri variraju, zavisno od delovanja trinih, lokacionih i drugih faktora. Meutim, kljuna specifinost realizacije kompleksa hotelskih usluga, odnosno integralnog produkta hotelijerstva, lei u obaveznom prisustvu potroaa, konzumenta, tj. gosta. Bez gosta nema usluga, nema hotelskog produkta, sve ostaje samo potencijal, pa je i kategorijom objektivizirani kvalitet u stvari samo potencijalni kvalitet. Stvarni kvalitet nastaje u procesu korienja hotelskih usluga, subjektivnom spoznajom potroaa. Zbog heterogenih komponenti koje ine strukturu produkta hotelijerstva realno je oekivati razlike u nivou ispunjenosti odreenih standarda. Radi se o tome da se pojedine komponente produkta hotelijerstva, odnosno pojedine usluge u okvirima utvrene kategorije, nalaze na nivou minimalnih propisanih standarda, dok su ih druge prevazile. To ukazuje na razlike u potencijalnom kvalitetu koje se neminovno odraavaju na subjektivnu spoznaju potroaa. Dakle, subjektivni doivljaj kvaliteta hotelskih usluga od strane potroaa moe biti izdiferenciran, shodno karakteru njegovih linih iskustava u procesu konzumiranja razliitih usluga koje su u stvari sastavne komonente celovite hotelske ponude. to su razlike u potencijalnom kvalitetu vee i uoljivije, logino je oekivati da e se one reflektovati i u subjektivnoj spoznaji potroaa, pa se u takvim uslovima teko moe govoriti o produktu hotelijerstva koji podrazumeva visok stepen integrisanosti pojedinanih usluga ujednaenog kvaliteta. Nosioci hotelskog poslovanja, sledei savremeni koncept TQM (Total Quality Management) tee da postignu to vei stepen usaglaenosti kvaliteta razliitih usluga koje se pruaju u okviru celovite ponude. Tu se prevashodno misli na materijalni, tehnikotehnoloki, ali sve vie i na organizaciono-kadrovski okvir realizacije ovih usluga. Meutim, daleko je tee postii ujednaenost kvaliteta u organizaciono-kadrovskom smislu i pored formalne ispunjenosti zahtevanih kriterijuma, usled izraenog delovanja subjektivnog faktora. Lina dimenzija usluge i neposredan kontakt izmeu prualaca i korisnika, odnosno hotelskog personala i gostiju, uslovljava kljune specifinosti vezane za razmatranje kvaliteta u hotelijerstvu. Programi obuke i treninga personala koji obuhvataju savladavanje razliitih vetina komuniciranja i poslovnog ponaanja, znaajno doprinose unapreenju kontakta na relaciji hotelijer - gost. Ipak, taj kontakt je sloena sociopsiholoka situacija koja izaziva obostrane, manje ili vie izraene emocionalne reakcije koje su od kljunog uticaja na subjektivni doivljaj potroaa i njegovu individualnu spoznaju o kvalitetu.

131

Jo jedna specifinost vezana za realizaciju hotelskih usluga od bitnog je uticaja na stavove potroaa o kvalitetu. Vei broj usluga se ponavlja tokom boravka gosta u hotelu (noenje, hrana, pie, telefon, portirske usluge, sobni servis itd.). Pod nepromenjenim materjalnim i orgaizaciono-kadrovskim okolnostima iste usluge koje gost konzumira vie puta tokom svog boravka u hotelu, mogu u njegovoj svesti izazvati razliite reakcije i doivljajne efekte. Zbog svega toga su pitanja kvaliteta u hotelijerstvu krajnje sloena i zahtevaju kontinuiran, sistematian, maksimalno profesionalan i struan tretman.

Informisanost i zatita potroaa polazne pretpostavke satisfakcije

U stalnoj borbi za to bolji status na globalnom tritu multinacionalne hotelske kompanije neprekidno unapreuju programe kvaliteta, kontinuirano istraujui elje, potrebe i zahteve potroaa. Ova istraivanja potpomognuta su primenom visoke tehnologije na polju informatike koja omoguava brzu i efikasnu obradu podataka, relevantnih za konkretne poslovne poteze, usmerene prema potroaima. Put do ekonomske efikasnosti u hotelijerstvu nesumnjivo vodi preko zadovoljstva gosta. Pri tome se tei postizanju to potpunije satisfakcije potroaa -TCS (total consumer satisfaction), to je u hotelijerstvu, imajui u vidu heterogenost usluga i linu dimenziju njihove realizacije, izuzetno teko. Informisanost potroaa je prvi korak ka njegovoj satisfakciji. Specifinosti turistikog i hotelskog produkta, vezane za prostornu dislociranost i inverzno kretanje (ne ide proizvod potroau, nego potroa proizvodu), nameu potrebu za dobrom informisanou koja je osnov adekvatnog izbora. podaci o pogodnostima za pruanje hotelskih usluga esto su vrlo skromni i gotovo iskljuivo orijentisani na smetaj i ishranu. Pri tome se najee informacije svode na kapacitet i strukturu soba, njihove tehniko-tehnoloke odlike, kapacitet restorana, sa mogunou konzumiranja irokog asortimana jela i pia, obino bez bliih objanjenja. Ovakav pristup informisanosti potroaa u hotelijerstvu je prevazien, to pokazuju marketinke aktivnosti ne samo vodeih meunarodnih hotelskih lanaca, ve i nezavisnih hotela. Prezentacija pojedinanih objekata putem interneta nudi ogromne mogunosti na polju informisanosti potencijalnih potroaa. Meutim, hotelskog gosta treba neprestano informisati. Ovo u skladu sa injenicom da on moe konzumirati brojne i raznovrsne usluge koje gravitiraju smetaju i ishrani i da ga treba podseati na to, koristei pisane informacije, internu televiziju, neposrednu interpersonalnu komunikaciju i dr. Pruanje informacija u hotelijerstvu je poslovna aktivnost iz delokruga rada slube recepcije. Organizaciona struktura recepcije ukljuuje odeljenja specijalizovana za informisanje gostiju, to podra-

zumeva i odgovarajue, vidno oznaene prostore (pultove). U hotelima veeg kapaciteta i viih kategorija odeljenje za informacije je izdvojeno (to je predvieno i domaim propisima o kategorizaciji), a po standardima mnogih meunarodnih hotelskih lanaca, u okviru slube recepcije posluje posebno odeljenje za odnose sa gostima (guest relations), zadueno za pruanje informacija, distribuiranje i obradu upitnika, albe gostiju. Gost dakle mora, pre svega, da bude dobro informisan. Mora znati koje usluge, pod kojim uslovima, u kom vremenu i na koji nain moe koristiti. Mora znati koja su njegova prava i obaveze. Zadovoljstvo gosta informacijom je dobar polazni osnov daljeg rada na njegovoj satisfakciji. Stilski neusaglaene, ture ili preopirne, oficijelno ili ak strogo intonirane, nepotpune informacije, nedovoljno dobro prevedene na strane jezike, tehniki skromno uobliene, rutinski plasirane bez stvarne elje da se gostu izae u susret, ili pak praene nesigurnou u komunikaciji, razumljivo da nee doprineti satisfakciji gosta. Zatita potroaa u hotelijerstvu, posmatrano u irem kontekstu, razmatra se kao segment zatite potroaa u turizmu. Na meunarodnom planu evidentne su aktivnosti na institucionalizaciji zatite turista i putnika. U tom smislu se moe izdvojiti Opti etiki kodeks o turizmu, usvojen od strane Generalne skuptine Svetske turistike organizacije (WTO), ija iroko postavljena naela nameu potrebu za daljom konkretizacijom. Zatita potroaa u turizmu, pa samim tim i u hotelijerstvu, blie se regulie odgovarajuim zakonima, prateim propisima i kodifikovanim poslovnim obiajima (uzansama), uglavnom na nacionalnom nivou. U tom smislu se posebno insistira na sigurnosno-bezbednosnom aspektu, koji je naroito izraen u hotelijerstvu. Misli se pre svega na zatitu ivota i zdravlja gosta, a takoe i njegovih stvari (prtljaga, vrednosti, dragocenosti i novca). Standardi koji se tiu sigurnosti i bezbednosti liftova, stepenita, protivpoarne zatite, signalnih ureaja za poziv osoblja, SOS poziva, sanitarno-higijenske ispravnosti ivotnih namirnica i uslova u kojima se priprema hrana, higijenskog odravanja hotelskih soba i sanitarnih prostorija za goste, su sastavni deo propisa o minimalnim uslovima, razvrstavanju i kategorizaciji ugostiteljskih objekata. Informisanost potencijalnog hotelskog gosta, svesnog stepena sopstvene zatite, upuuje na sinhronizaciju izmeu oekivanog i ponuenog. Na ovom nivou moemo govoriti o pragu satisfakcije potroaa u hotelijerstvu.Sledei korak je doivljaj, odnosno lino iskustvo gosta - njegova subjektivna spoznaja o kvalitetu realizovanih hotelskih usluga. Pojedinim uslugama gost moe biti zadovoljan, kada je doivljeno u skladu sa oekivanim, a pojedinim ne, kada je doivljeno ispod oekivanog. Radi se, dakle o deliminoj satisfakciji potroaa. Prostor izmeu praga satisfakcije i totalne satisfakcije potroaa moemo oznaiti kao zonu satisfakcije. To je prostor delovanja organizaciono-

kadrovskog faktora, u kome dolazi do izraaja lina dimenzija hotelskih usluga, odnosno uticaj personala na satisfakciju potroaa. Stepen satisfakcije potroaa u hotelijerstvu moe se oznaiti kao odnos izmeu stvarno doivljenih i oekivanih koristi. Nizak stepen satisfakcije potroaa upuuje na pozicije u zoni satisfakcije, koje gravitiraju pragu. Vii stepen satisfakcije potroaa podrazumeva smanjenje razlika izmeu doivljenih i oekivanih koristi. Izjednaavanje doivljenog i oekivanog upuuje na stepen satisfakcije od 100%, odnosno na totalnu satisfakciju potroaa, tj. pozicije na gornjoj granici zone satisfakcije. U situaciji kada doivljeno prevazilazi oekivano, dolazi do probijanja zone satisfakcije. U takvim sluajevima moe se govoriti o oduevljenju potroaa.

Zakljuak

Uiniti potroaa zadovoljnim znai prethodno ga to bolje upoznati, na pravi nain informisati i obezbediti mu, ne samo u formalno-pravnom smislu, maksimalnu zatitu. Renomirane svetske hotelske kompanije, trini lideri u meunarodnom hotelijerstvu, razvijaju specijalne programe brige za gosta (customer care), podstiui njihovu lojalnost. Mada je korelacija izmeu satisfakcije i lojalnosti potroaa nesporna, zadovoljstvo, pa ak i oduevljenje gosta ne podrazumeva automatski i njihovu lojalnost. To je i razumljivo, imajui u vidu savremene tendencije u ponaanju potroaa. U tom kontekstu, meunarodni hotelski lanci podstiu lojalnost marki. Prednost u odnosu na nezavisne hotele, izmeu ostalog, ogleda se u tome to marka garantuje prepoznatljiv kvalitet, uz istovremeno insistiranje na originalnom izrazu pojedinanih objekata. To dovodi do novih iskustava, doivljaja koji mogu prevazii oekivane, satisfakcije potroaa spremnih da plate visoku cenu svog zadovoljstva, a, s druge strane, vodi ka eljenoj ekonomskoj efikasnosti hotelskih kompanija.

Literatura

Avelini Holjevac, I. (2000): Upravljanje potpunom kvalitetom (TQM), Integralni sustavi upravljanja potpunim kvalitetom-monografija, Fakultet za turistiki i hotelski menadment, Opatija Kosar, Lj. (2002): Hotelijerstvo-teorija i praksa, Via hotelijerska kola, Beograd Marii, B./Makarevi, A. (2002): Satisfakcija i zatita korisnika turistikih usluga, Hotelska kua 2002, Zbornik naunih i strunih radova, Ugoprogres, Beograd Moutinho, L. (2000): Strategic Management in Tourism, University of Glasgow Business School, UK teti, S./Todorovi, A.: (1995) Turistike potrebe i turistika ponaanja, A.M.I.R., Beograd Turizam (2002), Vol.50.-Br. 1: Promjene u suvremenom drutvu, Trendovi u suvremenom turizmu (90-91), Institut za turizam, Zagreb

132

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Kovaevi, A*, Nikoli, M.** Rezime

Zaposleni u organizacijama realizuju postavljene ciljeve, a menaderi ih odreuju u svim segmentima rada organizacije. Definisanje pojmova organizacija i menadment. ivot u sadanjosti je nezamisliv bez organizacije jer ona pomae ljudima da se poveu sa prolou i tako grade istoriju organizacije i svoju linu istoriju. Organizacije grade i poeljnu budunost u kojoj svaki pojedinac ostvaruje individualne vizije i ciljeve. Tri odrednice pojma organizacije su: institucija, proces i procesni rezultat. Ljudi su nosioci stvaralatva koje je nezamislivo bez odgovarajueg znanja. Menadment je u jednom znaenju akademska disciplina, nauna oblast koja istrauje, opisuje i objanjava fenomene pojave, dogaaje, aktivnosti, akcije, metode, tehnike i metodologije pomou kojih poslovni ljudi upravljaju organizacijama u svim deltatnostima, pa i u ugostiteljskim. Kljune rei: ugostiteljstvo, organizacije, menadment, proces, sistem, okruenje, upravljanje.

Zato prouavati organizacije i menadment u ugostiteljstvu

Abstract

Employes at organizations carry out determened goals, but managers assign them, in all the segments of organization process. Definitioning of the terms organization and management. Modern life is unthinkable without organization because it helps people to get connected with the past, thus building history of an organization and their personal history to. Organizations build wishfull future, in which every individual accomplishes its own visions and goals. Three factors of the term organization are: institution, process and process result. Management is academic discipline, scientific field which investigates, describes and explains fenomenna, events, activities, actions, metods, techniques and metodology, by which businessman manage organizations in every activity, thus in hosting to. Key words: hosting, organisations, management, process, system, environment.

efinisanje pojmova organizacija i mena dment predstavlja sloen zadatak kako u teorijskom, tako i u empirijskom smislu. Vie struka povezanost ovih pojmova uslonjava njihove aspekte i znaenja. irom nae planete itave armije ljudi svoje dnevne poslove obavljaju kao menaderi organizacije. Zaposleni u organizacijama realizuju postavljene ciljeve. a menaderi ih odreuju i modeluju u svim segmentima rada Svakodnevno smo u kontaktu sa raznim organizacijama - kulturnim, zdravstvenim. prehrambenim, proizvodnim i neproizvodnim organizacijama. Ljudi svakodnevno grade i istoriju svoje organizacije i linu istoriju. Meutim, organizacije grade i poeljnu budunost u kojoj svaki pojedinac ostvaruje individualne vizije i ciljeve.Vrednosti ljudi, kao to su kreativne. iskustvene i druge vrednosti najjasnije se ispoljavaju u organizacijama. Menadment postie oivotvorenje funkcija organizacione strukture. S obzirom na znaaj evolutivnog razvoja organizacione misli, potrebno je utvrditi poreklo pojma menadment. Prema enciklopedijskim definicijama, ta imenica izvedena je iz glagola manage, pa ima prelazno i neprelazno znaenje. Kao prelazni glagol manage ima viestruko znaenje: upravljati, rukovati, imati pod svojim uticajem, umeti se snai sa nekim, rukovoditi, raditi, svriti, izvriti, savladati. Kao neprelazni glagol znai: moi uraditi neto, uspeti, moi zavladati situacijom... Dakle, organizacija i menadment su pojmovi koji oznaavaju telo i duu, tj. institucionalnu i procesnu celovitost sadraja i integralno jedinstvo komponenata organizacije koje dinamiki stabilno funkcioniu. Procesno obeleje organizacije oznaava zapravo organizovanje koje je samo jedna aktivnost u nizu celovitog menadment-procesa. Ostali su planiranje, rukovoenje, kadrovska politika i kontrola, tj. procesne aktivnosti orijentisane na formulisanje, definisanje, postizanje i vrednovanje ciljeva u vremenu i prostoru organizacije, njene sredine i njenog okruenja.

Definisanje organizacije

* Dr Aleksa Kovaevi PMF, Departman za geografiju turizam i hotelijerstvo-Novi Sad ** Dr Miroslav Nikoli, Via hotelijerska kola Beograd

Tri odrednice pojma organizacija su: - institucija, - proces i - procesni rezultat. Organizacija oznaava neki kontrolisani prostor, u kome ljudi pod datim uslovima, u meusobno utvrenim odnosima i pojedinim ulogama, obavljaju odreene poslove da bi postigli neke eljene ili projektovane ciljeve. U takvom kontrolisanom prostoru egzistira organizaciona struktura ureena po zakonitostima sistema koji funkcionie pod odreenim uslovima. Mada je sam prostor u fizikom smislu statian, organizaciona struktura nije statikog, ve dinamikog obeleja..Zato je sutinsko shvatanje organizacije dinamiko, odnosno organizacija je dinamika sistemska kategorija iji je osnovni faktor ovek. Takoe, kontrolisani prostor nije obavijen nepropusnim membranama, tj. nije izolovan od svog okruenja, ve je u interakciji sa njim. To znai da nijedna organizacija kao institucija nije sama sebi cilj, ve su u osnovi ciljevi njenog postojanja sadrani u odnosima i interakcijama koji se deavaju u razliitim situacijama, u datom prostoru i vremenu u kome ljudi izvravaju odreene uloge. Procesni rezultati organizacije i efekti njenog menadmenta su fiziki, intelektualni i drugi efekti,

iji su pokazatelji merljivi odnosom eljenih i postignutih ciljeva. Pokazatelji se imenuju kao produktivnost, ekonominost, rentabilnost, profitabilnost itd. Oni imaju numerike vrednosti ili opisna znaenja (zadovoljstvo, entuzijazam, motivisanost, i druge voljne pokretae), a predstavljaju se skupom brojnih kriterijuma -kvantitativnih i suptilnih. Predstavljanje se moe oznaiti kao nauno kada mu poe za rukom da pomou datih metodolokih kriterijuma analizira stanje i opie ga jednoznano prema karakteristinim odlikama. Shodno tome, do sada su razvijene mnoge teorije organizacije. Jedna od njih je tzv. moderna teorija organizacije, koja se temelji na multidisciplinarnom pristupu. Ona se teorijski oslanja na optu teoriju sistema, a praktino na sloen predmet istraivanja, ije su osnovne karakteristike: - sistemski pristup prouavanju fenomena, pojava. elemenata, celina, - dinamiki karakter promena i procesa, - viedimenzionalni i vienivovski domen, - stohastika priroda zbivanja i veliki broj promenljivih parametara, - viestruka motivisanost i adaptivnost sistema. Karakteristian je stohastiki karakter ponaanja pojedinih elemenata sistema, to podrazumeva da kao posledice preduzetih mera mogu nastupiti promene, ali do njih ne mora obavezno doi. Moderna teorija ukazuje na postojanje velikog broja inilaca meusobno zavisnih i u interakciji, to upuuje na zakljuak da jedna posledica moe imati vie uzronika. Organizacija je otvoren sistem koji je u stalnoj interakciji sa sredinom u kojoj se nalazi i spoljanjom okolinom ili okruenjem. Organizacija se adaptira prema sredini na taj nain to se uspostavlja dinamika stabilnost njenog funkcionisanja preko povratne sprege. To se manifestuje u sledeim injenicama: - funkcionisanje organizacije podrava struktura informacionih tokova i komunikacija; - organizacija je u stalnoj evoluciji, u procesu rasta i razvoja; - sistem integralnog i efektivnog odluivanja jedna je od najbitnijih potreba organizacije. U novije vreme iroko je prihvaen stav da se organizacije naj celovitije izuavaju kada se posmatraju kao sistem. U literaturi se navode brojna shvatanja o tome kako odrediti elemente ili delove organizacije posmatrane kao sistem, kako odrediti ciljeve i procese u okviru kojih se, izmeu pojedinih delova, odvijaju interakcije. Pojam interakcije ne oznaava samo odnose izmeu ljudi ve i izmeu svih elemenata koji ostvaruju dinamiki stabilno funkcionisanje organizacije Autor S. Kukolea - navodi da su organizacioni sistemi nastali iz elemenata koji su postojali na poetku organizovanja, bilo kao deo (sistem) prirode, bilo kao tehniko delo ovekovih ruku i uma, stvoreno pre poetka organizovanja. Svaka kombinacija biolokih i tehnikih sistema daje organizacioni sistem, ali pod uslovom da se u taj sistem ukljui i ovek koji odreuje i definie njegov cilj.Pridruujemo sa njegovom miljnju stoga toje mogue je izvriti tipologiju organizacionih sistema prema kriterijumu razlikovanja cilja od funkcionalnosti organizacije. Tako se organizacioni sistemi mogu podeliti u tri grupe: Moralni organizacioni sistemi imaju imenovani moralni cilj. Svrha im je da svojim postojanjem prevashodno uspostavljaju i izgrauju odreene moralne vrednosti u nekoj organizaciji na bazi odreenih odnosa meu ljudima. Funkcionisanje takvih sistema ima

133

u rezultatu odreene vrednosti moralne prirode, a vaei su za, npr, branu zajednicu, politiku partiju. regionalnu drutvenu zajednicu, kulturno-umetniko drutvo i asocijacije, privrednu komoru. razna udruenja strunog naunog. sportskog, ekolokog i dr.Dominantno svojstvo ovih sistema je njihova funkcionalnost koju odreuje relativno prepoznatljiva ciljna usmerenost. Instrumentalni organizacioni sistemi po svojoj strukturi nisu tehniki sistemi, ali slue kao instrumenti kojim se neka pojedinana ili kolektivna aktivnost realizuje u formi nastajanja odreenih rezervoara ili skladita znanja, odnosno memorija. Njihovi praktini vidovi su: projekti, elaborati i metodoloka aparatura, udbenika graa, pregledi, informacije, katalozi, statistiki pregledi, dela naunog, strunog i umetnikog sadraja itd. Cilj instrumentalnih organizacionih sistema nije uvek precizno definisan.I tehniki sistemi, kao rezultat ovekovog stvaralatva su teleoloki ili sistemi cilja, jer im je ovek pre stvaranja odredio drutveni cilj. Materijalni organizacioni sistemi, kao i moralni, jesu funkcionalni sistemi koji imaju jasno definisani cilj ijem ostvarivanju iskljuivo slue. Ove sisteme karakterie njihova strukturalnost,transformacioni procesi i odnosi sistema s okolinom, interakcija i povezanost strukture sistema s okolinom. Njihove bitne karakteristike su proizvodnotehnika i poslovna funkcionalnost, upravljivost i adaptivnost. Autor V. Vuenovi [129], govorei o dinamikim sistemima, navodi da se prelaz sistema iz stanja u stanje ne odvija trenutno, ve tokom procesa prelaza,proces pretvaranja i prenosa energije i mase u njegovim sastavnim elementima, pri emu sistemi zadravaju svoje osnovne karakteristike. Isti autor navodi da, u najoptijem smislu, elemente stmkture organizacionog sistema (preduzea) izmeu ostalog sainjavaju ljudi sa odreenim znanjima, zanimanjima i sposobnostima; predmeti za rad oni koji se raznim metodama obrade i prerade transformiu u formu koja ini izlaz iz sistema, sredstva za rad objekti. maine, postrojenja , kojima se obavlja osnovna delatnost sistema, energija i energetski izvori koji su predmet direktne transformacije ili neophodan uslov realizacije drugih transformacija unutar granica sistema, informacije i njihovi izvori transformacija informacija je ili direktni ili nuan - podravajui proces u funkcionisanju sistema, proizvodi koji nastaju u procesima transformacije: tehnologije rada;kanali veza izmeu elemenata u strukturi organizacionog sisitema; organizacijska postavka i upravljako-normativni sistemi sistem standarda i ostalih normativa. Analizom svakog pojedinanog elementa strukture organizacionog sistema saznajemo da se u direktnoj ili indirektnoj vezi sa ovekovom ulogom u sistemu i njegovim stvaralakim delovanjem opredmeenim u proizvodima i reenjima nalaze - znanje, vetine i sposobnosti ljudi kao glavnog organizacionog resursa. Ljudi su nosioci stvaralatva koje je nezamislivo bez odgovarajueg znanja. Kada se znanje u organizacionom sistemu, preko instrumentalnih organizacionih sistema dinamiki inkorporira u reproduktivnim aktivnostima drutva, tada organizacioni sistem dobija novi atribut - poslovni sistem - organizacija koja ui. Ona oznaava sistem koji se formira, egzistira i evoluira.Zato, organizacije ine ljudi sa svojim znanjima, vetinama, sposobnostima i sistemom vrednosti, koji se implementiraju u poslovne aktivnosti i efekte funkcionisanja.

Definisanje menadmenta

Slino kao i kod organizacije, referencijalno znaenje polisemikog tennina menadment je trojako. U jednom znaenju menadment akademska disciplina, interdisciplinarna i transdisciplinarna nauna oblast koja istrauje, opisuje i objanjava fenomene - pojave, dogaaje, aktivnosti, akcije, metode, tehnike i metodologije pomou kojih poslovni Ijudi upravljaju organizacijama. Lajbnic kae da je upravljanje najstarija profesija na svetu. Ne moe postojati civilizacija bez upravljanja. Organizacija se ne moe baviti nekom delatnou. niti se mogu postii eljeni ciljeu ako jedan ovek ne kae drugom kako da neto uradi na najbolji nain. Zato je upravljanje kao reavanje zadataka preko drugih ljudi, deo svakodnevice u linom i poslovnom ivotu ljudi. Poslovni ljudi upravljaju organizacijama -preduzeima, ustanovama. agencijama, sportskim klubovima, a sami linim i profesionalnim ivotom. Nauni razvoj menadmenta. sa mnogobrojnim konsekvencama koje proistiu iz njega doveo je do prevazilaenja duboko ukorenjenih tradicionalnih pristupa u konsenju stvorenih, dostupnih i raspoloivih znanja. Menadment je kao nauka postao neposredna pokretaka snaga drutvenog razvoja. Iz tesne povezanosti nauke i profesionalne delatnosti proistie injenica da je menadment potreba svakog organizacionog sistema. Sistem menadmenta orijentisan je ka poveanju efektivnosti i efikasnosti organizacije rada i usklaivanja meusobno konfliktnih i antagonistikih elja, mogunosti i rezultata. To se postie kroz proces koji podrazumeva sistematski nain obavljanja funkcija upravljanja.Menadment je proces, jer svi menaderi, bez obzira na sve predispozicije, sposobnosti i vetine, stupaju u odreene meusobno povezane aktivnosti kako bi ostvarili eljene ciljeve. Menadment-proces ukljuuje aktivnosti planiranja menaderi razmiljaju o ciljevima i akcijama. Organizovanje menaderi rasporeuju posao i sredstva za rad u ostvarivanju ciljeva organizacije, rukovoenja menaderi usmeravaju i motiviu zaposlene na zadatke i kontrole U praksi ova etiri skupa aktivnosti nisu odvojena, ve povezana preko svojih funkcija i ine jezgro menadment-procesa. Akcije manadmenta se usme-ravaju ka stvaranju profita ili boljeg standarda, te svestranijeg zadovoljenja potreba zaposlenih. A stvaranja profita nema bez uspenog upravljanja koje utroak resursa, vremena, materijala, energije i novca svodi na optimalnu, po pravilu, najmanju meru. Zato se sa porastom znanja, uvoenjem tehnolokih, organizacionih i drugih movacija, sa poveanjem obima i strukture sektorskih aktivnosti i produktivnosti, uloga menadmenta sve vie iri.Aktivnosti upravljanja izvode se u pet osnovnih svakodnevnih funkcija. Prva je planiranje koje je polazite za sve druge funkcije jer odreuje ciljeve i utvruje pravce budueg delovanja organizacije. Opti ciljevi organizacije, posebni ciljevi odeljenja ili druge organizacione jedinice, i individualni ciljevi pojedinca planiranjem smanjuju neizvesnost i pomau sagledavanju pravaca delovanja na pojavu neizvesnosti. Ogranizovanje se, u osnovi, svodi na strukturiranje posla i utvrivanje aparata kojim e se ostvariti planirani ciljevi. To je nain objedinjavanja resursa organizacije, odnosno postupak kojim se eljeni posao uklapa u strukturu organizacije i hijerarhlju odgovornosti. Zapravo, or-

ganizovanje je nain upravljanja poslovanjem koje podrazumeva definisanje zadataka, uloga i odgovornosti, naina merenja i nagraivanja rezultata u skladu sa ulogama, planiranjem i donoenjem strunih odluka o optimalnoj kombinaciji resursa (energije. novca, vremena, materijala) i ulaganju napora ka efektivnom i efikasnom postavljenih u fazi planiranja. Kadrovske aktivnosti u upravljanju predstavljaju ivotni ciklus organizacije-ivi deo upravljanja, koje ostvaruje neku vrstu transfuzije i infuzije kojima se privlae dobri ljudi u organizaciji Dakle, kadrovskim aktivnostima selekcionisani pojedinci, na bazi utvrenih potreba i otvorenih radnih mesta. Osnovni princip rukovodne funkcije je uvaavati radnika,to znai, rei mu ta se od njega oekuje i izvestiti ga o tome kakve rezultate postie. Nije dovoljno pretpostaviti da zaposleni zna kada je neto dobro uradio, ve to mora da mu se kae, kao i da se stvore uslovi za razvoj pojedinca. Dakle, rukovodilac pre svega kreira radno okruenje zaposlenih ,ocenjuje rezultate, pomae u reavanju problema, stvara mogunosti za napredovanje i razvoj i daje povratne informacije o tome kako napreduje u organizaciji. Efektivna i efikasna komunikacija i informacija su nezamenljive poluge funkcije upravljanja. Organizacioni planovi, ciljevi i metode, struktura i korienje resursa razvojno su orijendsani. Zaposleni se povezuju preko kontrolnih informacija u funkciju kontrole, koja je kao proces koji traje zasnovana na principima povratne sprege. Kontrolne aktivnosti se odnose na komparaciju rezultata sa postojeim standardima i otklanjanje odstupanja. Provera izvrenog i poreenje rezultata sa utvrenim standardima generiu pokazatelje uspenosti ostvarivanja planova ili potrebe menjanja rezultata. Svih pet funkcija upravljanja meusobno je povezano kroz globalne ciljeve, konkretne strategije i svakodnevne taktike tako da svaka funkcija pokree sledeu u nekoj vrsti neprekidnog ciklusnog kretanja. Dakle, Ijudi koji rade, poslovi koje obavljaju, odluke koje donose, vetine, znanja i sposobnosti koje primenjuju ine celinu upravljanja. Svi rukovodioci vieg ili nieg nivoa obavljaju svih pet funkcija upravljanja u irokom spektru oblasti, a njihovi rezultati se ocenjuju po dva osnova: 1) efektivnosti ili sposobnosti izbora poslova, ciljeva, resursa, planova i pravca eljenih rezultata i 2) efikasnosti ili sposobnosti ostvarivanja eljenih rezultata sa najmanjim moguim naporom i ulaganjima.

Zakljuak

Trite i svi drugi aspekti okruenja, kao i stalne promene, nauna dostignua i drugo, na koje organizacije izlaze sa svojim proizvodima i uslugama primoravaju ih da neprestano prilagoavaju svoje procese, sisteme, strukturu organizacije, stalno preispitivanje postavljenih ciljeva, permanentno obrazovanje zaposlenih i menadera, a sve u cilju sticanja novih znanja radi uspenog obavljanja poslova i upravljanja organizacijom.Svesni ovih injenica namee se potreba za stalnim izuavanjem organizacije i menamenta 1. Dr Miroslav Nikoli, VH Beograd 2001. god., Preduzetniki menadment ugostiteljstva. 2. Dr Miroslav Nikoli, VH Beograd 2001. god., Personanlni menadment. 3. Milorad Banjanin, elhid Beograd, 1999. god., Efektivna poslovna komunikacija. 4. Dr Aleksa Kovaevi, VH Beograd 2001. god., Transfer tehnike i tehnologije u ugostiteljstvu.

Literatura

134

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Kovaevi, A.* Rezime

Turizam, ugostiteljstvo i saobraaj oduvek su u tesnim meusobnim vezama. Te veze datiraju od izgradnje prvih ugostiteljskih objekata pored saobraajnica u robovlasnikim dravama Egipta, Grke, Rima i Vavilona . Saobraaj je predstavljao sve do danas ozbiljan podsticaj za razvoj ugostiteljstva, a ugostiteljstvo je bila takva delatnost koja je omoguavala i podsticala normalno odvijanje saobraaja, obezbeivalo je usluge smetaja, hrane i pia, time pospeivala razvoj turizma. Saznanje da se ovek od svog postanka kree u raznim pravcima iz razliitih potreba, do cilja koristi razna prevozna sredstva ( na zemlji, u vazduhu, na vodi) , da na putovanju koristi razne usluge, meu kojima dominiraju usluge smetaja, hrane, pia i druge usluge u zavisnosti od prevoznog sredstva. Saobraajno povezivanje turistikih mesta zahteva obezbeenje egzistencijalnih-ugostiteljskih i drugih usluga putnika i turista tokom putovanja i boravka. Ovu ulogu preuzima ugostiteljska privreda, tako uloga saobraaja u ugostiteljstvu i turizmu postaje sve znaajnija. Kljune rei: Turizam, ugostiteljske usluge, saobraajna sredstva, avio. elezniki, reni i pomorski saobraaj.

Organizacija ugostiteljskih usluga na prevoznim sredstvima

Abstract

Organization of Catering Services Transportation Tourisam, catering and transport have always been closeiyu connected. Thier connection dates back in the times when the first catering estabilishments were built clase to mainroads in slave-holding countreis of Egypt, Greece, Rome and Babylon. Traffic cirkulation has been an important incentive forthe development of catering industry, which, on the other hand, helped and improved transportation by means of accommodation, food and beverage services. We should be aware of the fact that people have been travelling for conturies because of various reasons, using various means of transportation ( on the ground, in the air or water) , and during their trawels have been using various services-mostly, accommodation, beverage and food services, bult also some other additional services that are part of catering industry. The travelling between resorts reguires provision for accommodation, beverage, food and other needs of travellers, visitors and tourists during the journey or their stay. The main provider of those services has been catering industry, because transportation in becoming increasingly important in tourism. Key words: tourism, catering, services, transportation, air transport, railway, river and sea transport.

ovek se od svog postanka kretao u raznim pravcima iz razliitih potreba meu kojima dominiraju rekreativne, kulturne, spoznajne i zdravstvene potrebe. Za putovanje do cilja koristio je, sve vie koristi postojea prevozna sredstva na zemlji, vodi u vazduhu. Tokom putovanja je koristio-koristi razne usluge meu kojima dominiraju usluge smjetaja, ishrane, pia i naptaka, kvalitet usluga zavisi od prevoznog sredstva, njegove opreme i duine putovanja. Predhodne konstatacije upuuju na tvrdnju da putnik i turista koristi onu vrstu saobraaja koja mu je najpogodnija ili jedina od postojeih vrsta. Razvoj drutva uslovljavao je i razvoj saobraaja, koji je kako smo ve istakli neophodan za razvoj turizma. Industrijski razvoj u svetu dobija na znaaju sredinom XIX veka, koji se revolucionarno odrazio na oblast saobraaja, posebno eleznikog kada je izvrena znaajna kombinacija parne maine i ina. Tako je stvoren elezniki saobraaj na kome su organizovana prva turistika putovanja. Veze ugostiteljstva i saobraaja poinju lociranjem i izgradnjom prvih vrstih objekata pored puta za smetaj ljudi i koija u starim robovlasnikim dravama Sredozemlja, Egiptu, Vavilonu, Grkoj i Rimskoj Imperiji. To se nastavilo daljom izgradnjom objekata na eleznikim stanicama, u primorskim i renim lukama, na aerodromima i autobuskim stanicama. Danas su u svetu ti prostori i objekti snani ekonomski giganti koji angauju savremenu tehniku i tehnologiju i ostvaruju izvanredne poslovne rezultate. Ugostiteljsko-turistika delatnost i saobraaj su do danas u neraskidivim vezama. Na osnovu tih veza nastala su uveravanja da nema turistiko ugostiteljske delatnosti bez kretanja i saobraaja. Rast turistikog prometa u svetu zadnjih godina i njegova masovnost svakako je zasluga saobraaja i saobraajnih sredstava. Saobraaj predstavlja ozbiljan podsticaj za razvoj ugostiteljstva a ugostiteljstvo svojim prisustvom utie na kvalitet usluga i saobraaja, time pospeuje razvoj turizma Saobraajno povezivanje turistikih mesta podrazumeva moderne ugostiteljske usluge putnicima i turistima za vreme putovanja. Ova uloga pripada ugostiteljsko-turistikoj privredi i njenim segmntima, Pruanje ugostiteljskih usluga na saobraajnim sredstvima je specifino, uslovljeno nizom elemenata i podlono raznim rizicima. Zato ovaj oblik ugostiteljstva treba stalno unapreivati, modernizovati i uiniti ga pristupanijim irokim masama koje koriste saobraajna sredstva. Trajni zadaci menaera zaposlenih u ugostiteljstvu na prevoznim sredstvima, treba da budu inovacije i kvalitet ugostiteljskih usluga u vozu, na brodu u avionu, kako bi privukli nove i zadrali postojee putnike i turiste.

sredstvima ogleda se u stepenu samostalnosti prema saobraajnoj organizaciji ili saobraajnom sredstvu. Te specifinosti se ispoljavaju i ogledaju kroz: - skuenost uslunog i proizvodnog prostora; - upotrebu posebnih ureaja i opreme za proizvodnju i usluivanje hrane, pia i napitaka, - udaljenost i rasparanost snabdevakih centara, - pripremanje i izdavanje smetajnih jedinica kabina, spavaih i kuet kola, usluivanje jela, pia i napitaka pod razliitim vremenskim i klimatskim uslovima ( posebno u avionima i na brodovima) , posebne i ograniene mogunosti za usluno i drugo osoblje, - izbor roba i materijala za snabdevanje je ogranien, usluga jednostavnija, a cene treba da su vee i druge specifinosti vezane za prevozna sredstva. Uskladiti ovako dijametralno suprotne zahteve sa opte poznatim postavkama u ekonomiji i organizaciji pruanja ugostiteljskih usluga nije lako, ali je mogue, ostvaruju se i mogu ostvariti jo bolji ekonomski rezultati, uinci i efekti. Efikasnost i efektivnost se postie pod odreenim vrlo jasnim pretpostavkama, kao udruivanje u jedinstven usluno proizvodni sistem, unapreenje kompleksne tehnologije putem potpunog organizaciono-tehnolokog zaokreta, sa novostvorenim reprodukcionim sistemom, odnosno menamentom. To se posebno ispoljava kod organizacije pruanja usluga na nekim od postojeih prevoznih sredstava. Vagon restoranu, spavaim i kuet kolima. Brodovima, njihovim proizvodno uslunim odelenjima-kabinama, restoranima, salonima, barovima. Usluivanje u avionima i organizacija cetering slube. Putovanje brodom, meunarodnim vozom ili avionom na meunarodnim i domaim linijama, bez ugostiteljskih usluga nije mogue ni zamisliti. Saobraajno ugostiteljstvo se u poslednje tri decenije razvilo, do te mere, da su formirana profesionalna preduzea.

Ugostiteljske usluge na eleznici

Organizacija ugostiteljskih usluga na prevoznim sredstvima

Organizacija pruanja ugostiteljskih usluga na prevoznim sredstvima se vri na osnovu iskazanih potreba i elja turista, primenom savremene tehnike, tehnologija i menamenta na ugostiteljski nain, radi ostvarivanja profita. Danas, moderan putnik, turista, trai raznovrsne ugostiteljske i druge usluge u pokretu i kad je u fazi aktivnog odmora, stoga sutinu sadanjeg ugostiteljskoturistikog prometa ini njegova mobilnost. Ovi razlozi su uslovili istraivanje i organizovanje ugostiteljske ponude i usluge na prevoznim sredstvima. Organizovanje i pruanje ugostiteljskih usluga na prevoznim sredstvima je delikatan, veoma sloen i specifian zadatak, Specifian poloaj ugostiteljstva na saobrajnim

* Dr Aleksa Kovaevi PMF, Departman za geografiju turizam i hotelijerstvo-Novi Sad

Uvoenjem spavaih kola 1865. i vagon restorana 1882. god. u meunarodni elezniki saobraaj, eleznica se prva poela baviti pruanjem ugostiteljskih usluga. Modernizacija eleznice uslovljava sve veu potranju za ovom vrstom putovanja. Na putovanju, eleznica nudi smetaj u spavaim i kuet kolima, hranu pie i napitke. uz primenu nekoh od postojeih, modificiranih sistema, naina i metoda usluivanja. Poslovanje u spavaim i kuet kolima, vagon restoranima i bifeima odvija se po utvrenoj organizaciji rada i razlikuje od poslovanja u drugim ugostiteljskim objektima. Vrste i naini pruanja usluga na eleznici se prilagoavaju klasi voza, duini i relaciji na kojoj saobraa, unutranji ili vanjski promet i eljama putnika. Shodno tome, na eleznici postoje kuet i spavaa kola, bifei, vagon restorani, samousluni i automat restorani, meusobno su razlikuju po vrsti i nainu pruanja usluga kvalitetu i ceni. Navedeni objekti su organizovani kao organizacione jedinice u kojima rade izvrioci i menaeri razliitog, znanja i nivoa. . Njihov osnovni cilj je efikasno i efektivno pruanje ugostiteljskih usluga, radi ostvarenja profita. Masovniji prevoz turista, povoljnije cene i dalje daju prednost razvoju eleznikom i brodskom u odnosu na avio saobraaj. Spavaa kola i vagon restorani danas su moderni ugostiteljski prostori za smetaj i ishranu na inama, sa daljom tendencijom usavravanja i modernizovanja ugostiteljskih usluga. Uz pomo savremene tehnike i tehnologije danas smo u prilici da u ovim prostorima nudimo raznovrsne menie, jela, pia i napitke, po pristupanim cenama. Na relativno malom prostoru u kuet i spavaim kolima, bifei-

135

ma i vagon restoranima nalazi se specifina raznovrsna oprema, inventar i ureaji, pomou kojih se pruaju raznovrsne ugostiteljske usluge. . Sigurnost u prevozu eleznicom, niske cene i kvalitet usluga su doprineli da ovaj oblik prevoza u svrhu turizma i dalje dominira. kod nas i u veini zemalja sveta.

Ugostiteljske usluge na brodovima

Putniki, posebno turistiki ( morski ili reni) brodovi su plovei ugostiteljski objekti, koji nastoje putnicima i turistima pruiti kvalitetne usluge smetaja, ishrane, pia, napitaka i aktivni odmor tokom putovanja. Vrsta i nain pruanja ugostiteljskih usliga zavisi od vrste i veliine broda, linije i voda na kojim saobraa morskim, prekookeanskim, renim, jezerskim linijama ili turistikim turama. Shodno ovim zahtevima danas, imamo moderne putnike i turistike, rene i morske brodove, poput onih koji povezuju mediteranske zemlje i Grka ostrva. Turistiki brodoviKambera i Oriana su najvei i najmoderniji plovei grad hoteli XXI veka. Navedeni i slini brodovi mogu da prime par hiljada gostiju, njihova posada broji preko hiljadu osoba, grade sa sa vie etaa, poseduju savremenu opremu, tehniku i tehnologije koje se instaliraju i primenjuju u drutvenosmetajnim, proizvodno uslunim i ekonomsko komercijalnim jedinicama. Klasifikacija brodova ukazuje na veliinu, gradnju, konfor i raznovrsnost ponude na ovim brodovima, a time i na sloenost i heterogenost ugostiteljskih usluga. Turistiki brodovi su bolje opremljeni, raskoniji i luksuzniji. To se posebno odnosi na prekookeanske brodove i brodove na duim pomorskim linijama, po kvalitetu i vrsti usluga konkuriu hotelima. Krstarenje brodom ima za cilj da spoji zadovoljstvo, rekreaciju, odmor i profit. Terminoloki za brod postoje razlike u odnosu na hotel i druge smetajne objekte. Umesto soba, na brodu smetajna jedinica je kabina luksuzno opremljena, koje se dele na klase. Brodovi raspolau sa nizom razliitih restorana, barova, noni bar, salone za sveane prijeme. Ovde se vre razne ugostiteljske usluge na neki od poznatih naina, sistema i metoda usluivanja koje suprilagoene radu na brodovima. Zavisno od veliine i namene na brodovima se nalaze bazeni za kupanje, saune, i druge prostorije za rekreaciju, saloni za negu tela, prodavnice suvenira, kozmetike i trgovake robe, prostorije za razne igre, itaonice, zabavite za decu, apoteka, lekarska ordinaciju, sanitarno-higijenske prostore, prostore za vozila, hodnike, stepenita, liftove, terase i druge sadraje. Znai, tu su prostori za vrhunske usluge, sa veoma obrazovanim i motivisanim kadrovima, gde vlada besprekoran red, rad. . Planiranje i praenje izvrenja poslova je stalan i osnovni zadatak. Zbog specifinosti poslovanja, ovde se mora sve unapred znatii, koliko i za koje vreme nabaviti ivotne namirnice, pia i druge robe potrebne za nesmetano poslovanje na brodu, ko i kako e usluiti goste. Usluge prevoza, smetaja, hrane i pia, esto su u zajednikoj ceni, koja se plaa pre ukrcavanja na brod. Ostale usluge posebno se plaaju nakon to su realizovane. Veina ugostiteljske opreme, ureaja i nametaja na brodovima iz poznatih razloga je privrena za pod ili zid, to oteava njihovu komunikaciju i premetanje. Dobra organizacija rada, struno i motivisano osoblje nudi izvanredne ugostiteljske usluge. Na elu ugostiteljskog ili belog osoblja je osoba zvana intedant, super intedant, kod nas komesar. Njegove dunosti su sline dunostima direktora hotela. Za disciplinu i izvravaje zadataka, vladanje zaposlenih odgovoran je komadantu broda. Na brodovima se organizuju razne zabave i takmienja. . Po naputanju broda komadant broda za grupu prireuje sveanu kapetanovu veeruna koju se pozivaju svi gosti

Ugostiteljske usluge u avionima

Posle drugog svetskog rata vazduni saobraaj, kao najmlaa saobraajna delatnost najbre se razvija zahvaljujui savremenoj tehnici i tehnologiji Ekspanzivni razvoj avio saobraaja u svetu, zapretio je da e potisnuti drumski, elezniki, pomorski i reni saobraaj. Jer ovaj vid saobraaja karakterie veoma visok tehniko tehnoloki nivo, brzina prevoza put-

nika i turista i udobnost, to omoguava pruanje ugostiteljskih usliga na specifian i veoma kvalitetan nain, U ovom radu koristimo originalne fraze i nazive na engleskom kao slubenom jeziku u vazduhoplovstvu. Stoga se pojavljuje i termin vazduhoplovno ugostiteljstvo, kao odrednica delatnosti prilagoena potrebama vazdunog saobraaja To se ne odnosi samo na Catering slubu, ve i mnotvo ostalih prateih delatnosti kao to je industrija ambalae i pribora, proizvodnja razliitih vrsta roba, posebno prilagoenih za korienje u procesu usluivanja u avionima. Ovde spadaju i razliiti oblici usluivanja na aerodromima, prilagoeni ovoj delatnosti. Briga za smetaj, ishranu, pie i napitke poinje onog momenta kada putnik kupi kartu. Vazduhoplovne kompanije po izdavanju karte obezbeuju za vreme leta pie, napitak i obrok, bez naknade, tokom leta. Asortiman i kvalitet usluga, hrane i pia, koje se nude putnicima esto su odluujui faktor putovanja avionom odreene kompanije. Najstarija vazduhoplovna kompanija u svetu je holandski KLM, egzistira od avgusta 1919. godine. Na naim prostorima je 1923. godine osnovan Aeroput Drutvo za vazduni saobraaj sa seditem u Beogradu. Prve ugostiteljske usluge u hrani i piu u avionima prua britanski Imperial Airways, dananji British Airways. Pruanje ugostiteljskih usluga u avionima bilo je neophodno kako bi se putnici opredelili za korienje ovog vida prevoza, a istovremeno da prevale velika rastojanja bez bitnih odstupanja u egzistencijalnim potrebama. Za razliku od pruanja usluga na ostalim prevoznim sredstvima, ovde se pojavljuje niz prateih delatnosti sa ugostiteljskim uslugama u vazduhoplovstvu. Na prvom mestu je organizacija pripremanja i snabdevanja obrocima, piima i napitcima, sledi sluba marketinga, slubaCatering, to u orginalnom engleskom znaenju podrazumeva ishranu i usluivanje izvan uobiajenih ugostiteljskih objekata. Tvorac Catering servisa je holandski lanacMarriottkoji je proizvodio obroke i napitke u vidu lunch-lan paketa. Hrana se proizvodila u gradskim hotelima i transportovala direktno do aviona. Razvoj usluivanja u avionima znaajno napreduje, ugrauju sedita sa oborivim naslonom i sklopivi stolovi za usluivanje raznih jela od mesa, povra i testa. Nude se kompletni obroci, razna alkoholna i bezalkoholna pia i napitci. Novina je i to, to se prelazi na usluivanje sa kolica. Pojavom mlaznih aviona obezbeuje se konfornija i stabilnija ugostiteljska usluga. Avionske kuhinjaeGalleyssu opremljene toplom i hladnom vodom, brzim grejaima za zagrevanje hrane, rashladnim ureajima i dr. Ovakvi tehniki uslovi omoguuju kompanijama i kabinskom osoblju pruanje visoko kvalitetnih usluga. Pojava irokotrupnog aviona Boeing 747 sa kapacitetom preko 500 putnika, ugostiteljske usluge su kvalitativno napredovale i u rangu su dometa vodeih hotela sveta. Putnicima prve i premijer klase nude se menui od vie gangova vrhunskih vina i drugih pia. Praktikuju se pia dobrodolice pre poletanja i uruvanje prigodnih poklona putnicima , posebno deci. Obroci koji se usluuju u avionima su: doruak, ruak, sveani ruak ili veera, kasna veera ( supper) uz sve vrste alkoholnih pia i napitaka koji se usluuju u restoranima visoke kategorije. Repertoar filmova i muzikog programa prati svetske najnovije hitove. Meljunarodne i domae avione ugostiteljskim uslugama opsluuje Cetering slube, koje najveim delom organizuju kompanije koje e koristiti te usluge. U nekim sluajevima to su hotelski lanci ili sami aerodromi. Slube organizovane u okviru kompanija , opsluuju matinu firmu i nose naziv: JAT CETERING, Cetering sluba pored hrane, pia i napitaka snabdeva avion i DUTY FREE robom u koju ulaze cigarete, alkoholna pia, kozmetika nakit i sl. Shodno njenoj ulozi Cetering sluba ima veliki udeo u organizacionoj strukturi svake kompanije i ini vaan segment u kreiranju ukupne trine ponude i stvaranju imia i renomea kompanije. 1973. godine JAT-ov Cetering servis pripremio je oko 700 hiljada razliitih obroka. Razni Cetering ser-

visi u svetu pripremaju na hiljade jela i obroka, tako se kuhinja na aerodromu Orli u Parizu smatra jednom od nasavremenijih industrijskih kuhinja u Evropi. Hranu za goste od Cetering slube preuzimaju stjuardese ili stjuardi na aerodromu. Jela i obroci u pogledu koliine, kvaliteta, temperature, pakovanja, posluivanja, moraju odgovarati propisanim standardima kompanije koju tu hranu poruuje, a koja je u skladu sa internacionalnim standardima. Posude sa hranom se odlau u avionske prostore-kuhinje prema vrstama, gde stoji do momenta podele. Usluivanje putnika hranom i piem najee poinje kad avion dostigne odreenu visinu i mirno leti, odnosno 15-20 minuta posle poletanja u evromediteranskom saobraaju. Usluivanje vre dva lana posade sa predhodno pripremljenih kolica tako to jedan lan usluuje levu stranu poevi od sedita A, zatim B, C prema sebu. Na desnoj strani poinje se od sedita F zatim E i D, takoe prema unutranjoj strani Upakovane obroke stjuard ili stjuardesa servira pred putnika-gosta na unapred rasklopljen sto, sa potrebnim priborom za jelo. Usluivanje mora da bude brzo, tano, ljubazno i struno, uz obaveznu konverzaciju na jeziku putnika. Raspremanje stolova takoe zahteva odreeni red i strunost. Ovo se sve radi u odreenoj zatitnoj lepo dizajniranoj i istoj odei. Po konzumiranju jela i pia na kolicima se priprema i nudi asortimanDUTY FREErobe koja se nudi putnicima. Putnik moe platiti kupljenu robu gotovinom, putem kartice DR. Cene navedene robe su u US dolrima. Usluno osoblje nudi domau i stranu tampu kao i specijalizovana izdanja kompanijeJAT. Osnovna pravila kojih se lanovi kabinske posade moraju pridravati su, da putniku moraju uvek biti na usluzi, da se obrati posebna panja nacionalnom i verskom identitetu putnika, da bude strpljiv, taktian i vet pri radu i ophoenju. Klase-u avionima su jedan od osnovnih kriterijuma po kojima se putnici opredeljuju za korienje usluga odreene kompanije su vrsta i nivo servisa u razliitim klasama Istovremeno to je i glavni marketinki elemenat trinog nastupa. Obzirom da je avio saobraaj veoma dinamian i progresivan, tako se vrste i oblici pruanja usluga u avionima i na zemlji menjaju i permanentno napreduje. Istiemo, da je ovaj vid saobraaja veoma atraktivan, skup i u zadnje vreme nepopularan zbog uestalih diverzija.

Zakljuak

ovek od svog postanka stalno je u pokretu radi zadovoljavanja odreenih potreba. Dolazak do odredita podrazumeva angaovanje nokog od postojeih vidova saobraaja. Tokom putovanja javlja se potreba za korienjem ugostiteljskih usluga. Savremenom podelom rada te usluge su poverene ugostiteljskoj delatnosti i je zadatak da prui usluge smetaja, hrane, pia, napitaka i druge komplementarne usluga. U ovom radu izloen je koncept savremene organizacije rada tokom pruanja ugostiteljskih usluga na prevoznim sredstvima, na kopnu, vodi i vazduhu. Izloeni su pozitivni i negativni elementi, slinosti i razlike tokom pruanja ugostiteljskih usluga na saobraajnim sredstvima. Dugo se verovalo da e dominirati u prevozu putnika i turista kopneni i vodeni saobraaj. Meutim, savremeni ivot i usiljeni tempo trae luksuzniji i dinaminiji prevoz, tako se pojavio vazduni saobraaj koji zbog uestalih diverzija gubi na popularanosti. Svi navedeni oblici se koriste u turistikom posredovanju u zavisnosti od potreba i elja turista. Analitiki prikaz organizacije pruanja ugostiteljskih usluga na prevoznim sredstvima bio je i krajnji cilj pisanja na ovu temu.

Literatura

Mc Grav Hil Book1986. Histori of American Aviation, Paris, 1998. Mond du AIR FRANCE, Beograd, 1988. OPERATION MANUAL JAT, Kovaevi A, Nikoli M. ( 1998) Usluge u ugostiteljstvu, Beograd, Kovaevi Aleksa) Gastronomija u savremenj organizaciji rada, Beograd

136

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Koncept restorana

Martinoska, Simona* Rezime

Turizam, ugostiteljstvo i saobraaj oduvek su u tesnim meusobnim vezama. Te veze datiraju od izgradnje prvih ugostiteljskih objekata pored saobraajnica u robovlasnikim dravama Egipta, Grke, Rima i Vavilona . Saobraaj je predstavljao sve do danas ozbiljan podsticaj za razvoj ugostiteljstva, a ugostiteljstvo je bila takva delatnost koja je omoguavala i podsticala normalno odvijanje saobraaja, obezbeivalo je usluge smetaja, hrane i pia, time pospeivala razvoj turizma. Saznanje da se ovek od svog postanka kree u raznim pravcima iz razliitih potreba, do cilja koristi razna prevozna sredstva ( na zemlji, u vazduhu, na vodi) , da na putovanju koristi razne usluge, meu kojima dominiraju usluge smetaja, hrane, pia i druge usluge u zavisnosti od prevoznog sredstva. Saobraajno povezivanje turistikih mesta zahteva obezbeenje egzistencijalnih-ugostiteljskih i drugih usluga putnika i turista tokom putovanja i boravka. Ovu ulogu preuzima ugostiteljska privreda, tako uloga saobraaja u ugostiteljstvu i turizmu postaje sve znaajnija. Kljune rei: Turizam, ugostiteljske usluge, saobraajna sredstva, avio. elezniki, reni i pomorski saobraaj.

vaki restoran predstavlja odreen koncept koji u sutini projektira imid restorana. Koncept restorana ustvari ja rezultat trita odnosno informacija dobijenih istraivanjem trita.

Slika 1. Koncept i trite (D. E. Lundberg, J.R. Walker 1993)

Na bazi ovih informacija, koncept restorana treba pretstavljati adekvatnu kreaciju trita kome je ponuda upuena sa tenjom da se to pravi bolje od konkurenskih restorana. Prema konceptu, odnosno kreiranom imidu ponuda se upuuje prema odreenom pazarnom segmenu, koji je pored izvedenog istraivanja trita utvren kao ciljno trite. Koncept restorana mora odgovarati lokaciji, a lokacija treba da je kompatibilna konceptu. Lokacija (o ijoj odluci su relevanne informacije dobijene u istraivakoj studiji trita), treba da bude u skladu sa potrebama ciljnog trita. Pored analize osnovnih kriterijuma za odreivanje lokacije (demografskih karakteristika oblasti, ekonomska mo regiona, za odreivanje ue lokacije, neophodna je i analiza sledeih kriterija: - Pogodnosti odnosno nepogodnosti uklapanja objekta u sredini (ekoloki, tehnoloki itd.) - Da li je restoran pristupaan t.j. kakve su mogunosti dolaska potroaa (komunikativna povezanost). - Vidljivost restorana (da li e u sredini restoran biti lako primeen za prolaznike). - Da li sam restoran (njegov spoljanji izgled i ureenje) djeluje atraktivno na potroae. - Lokacija i njena okolina - susedstvo (da li je sigurno i poeljno). - Da li je restoranu potreban prostor za parking i da li postoji prostor za ovakvu namenu na raspolaganju Kriterijumi ovog vida pokazuju tesnu povezanost koncepcije restorana i njegove lokacije.

Lokacija restorana

Abstract

Organization of Catering Services Transportation Tourisam, catering and transport have always been closeiyu connected. Thier connection dates back in the times when the first catering estabilishments were built clase to mainroads in slave-holding countreis of Egypt, Greece, Rome and Babylon. Traffic cirkulation has been an important incentive forthe development of catering industry, which, on the other hand, helped and improved transportation by means of accommodation, food and beverage services. We should be aware of the fact that people have been travelling for conturies because of various reasons, using various means of transportation ( on the ground, in the air or water) , and during their trawels have been using various services-mostly, accommodation, beverage and food services, bult also some other additional services that are part of catering industry. The travelling between resorts reguires provision for accommodation, beverage, food and other needs of travellers, visitors and tourists during the journey or their stay. The main provider of those services has been catering industry, because transportation in becoming increasingly important in tourism. Key words: tourism, catering, services, transportation, air transport, railway, river and sea transport.

Ambijent i atmosfera restorana

Ambijen i atmosfera restorana su kljuni inioci njegove koncepcije. Ambijen restorana kao okolina raspoloenje i situacija, nuno proizlaze iz uloge subjektivnog faktora, kao i materijalnog faktora opkruivanja. Arhitektura, dekoracija, ispravnost tehnikih ureda, kvalitet usluga itd. su elemeni koji grade ambijen i atmosferu. Arhitektonski, restoran treba da se uklapa u prirodnu sredinu i zajedno s njom predstavlja jednu celinu. Hortikulturno ureivanje, ukusno ureivanje i dekoriranje ovih prostorija, ekoloki ista sredina itd. doprinose atraktivnosti restorana.

Dobar ambijen i atmosfera stvaraju razliite vrste suptilnih komunikacija za potroae zato to oni ne znae samo stvaranje blagoprijatnih uslova za prestoj gostiju, nego pod ovim se podrazumeva ceo kompleks prostornih, sociolokih, ekolokih, kulturolokih i druge relacije. Ambijen i atmosfera restorana stvaraju neposredni svesni i podsvesni utjecaj na goste. Na primer: Da li je restoran mnogo buan? Da li su mase previe blizu? Dok se podsvesni utjecaj manifestuje se preko raspoloenja, osvetljenja, opreme i muzike. Sve ovo stvara odreenu suptilnu impresiju kod gostiju. Prema jednom istraivanju sproveenom u veim ugostiteljskim kapacitetima i Ohridsko-Prespanskom Regionu1, ambijen i atmosfera kao kompleks vie vrsta suptilnih komunikacija sa posetiocima, prilino su uspeni u okviru ukupne ugostiteljske ponude. Naime, 70,45% anketiranih posetioca izjasnili su se kao potpuno zadovoljnji; 27,66% su delimino zadovoljni, a samo 1,89% nisu zadovoljnji ovim segmenom ugostiteljske ponude u ovom turistikom prostori (sl. 2) Deskripcija atmosfere kao deo okoline dobija se senzornim putem. (P. Kotler, J. Bowen, J. Makens 1996). Vizuelne dimenzije atmosfere su: boja, svetlost, veliina i oblik. Zvune dimenzije su jaina i visina tona. Olfaktorne dimenzije sastoje se od mirisa i sveine, dok su najvanije dopirne dimenzije atmosfere: mekoa, elegancija i temperatura. Na primer: Senzorni utisci koji se primenjuju kod opisivanje tipine atmosfere dansing bara su: intiman, prijatan, diskretno osvetljen, tih. Dok tipina atmosfera jedne diskoteke je: Jaka svetlost, buka, dinamika. Atmosfera i ambijen u veoj meri su kreatori raspoloenja gostiju. Prema jednom psihologu opkruenja, okolina se moe opisati kao visokooptereujua i niskooptereujua. Visok i nizak nivo optereenja odnose se na informacije koje se dobijaju u okolini. Na primer: svetle boje, jako osvetljenje, buava, guva, kretanje, karakteristini su elemeni visokooptereujue atmosfere, a njihove suprotnosti su karakteristine za niskooptereujuu atmosferu. Visokooptereujua atmosfera stvara elju za igru, dinamiku, zabavu i avanuristiko raspoloenje, dok niskooptereujua atmosfera kreira relaksirano raspoloenje. Na primer gosti koji poseuju hotele i restorane ija se ponuda bazira na zabavu koju nudi kazino, u stvari pozitivno reagiraju na visokooptereujuu atmosferu. Dok poslovni ljudi koji esto putuju i koji bi hteli da se opuste od napornog dana preferiraju niskooptereijuu atmosferu mirnih hotela sa klubovima koji nude komforne fotelje, materijale za itanje i tiinu. Firika okolina kao ambijen i atmosfera restoranskog objekta predstavlja komunikativnu povezanost objekta: saobraajnice, PTT-veze i ostalu infrastrukturu potrebnu za izvoenje savremene ugostiteljske prakse. Pored lokacije kao materijalni inilac u stvaranju i oseanju ambijena ubraja se i arhitektonsko reenje za ugostiteljske objekte. Fenomenoloko ispitivanje nae veze sa arhitektonskim objektom ukazuje da mi arhitekturu najee shvatamo kao komunikacijski in, neiskljuujui pri tome njenu funkcionalnost(

* Dr Simona Martinoska, Docent, Fakultet za turizam i ugostitelstvo - Ohrid, Univerzitet Sv. Klimen Ohridski - Bitola, Republika Makedonija

Sl. 2. Miljenje posetioca o ambijenu i atmosferi ugostiteljskog objekta u kome su bili smeteni

137

Umberto Eko 1973). Arhitektura restoranskih objekata moe posluiti kao medijum kreiranja panje i poruke, na primer, za koji oblik restoranskog objekta se radi. Sa druge strane arhitektura u ugostiteljstvu moe se doiveti i kao komunikacija sa podnebljem, etnosom i folklorom. Vrlo je vano da se ugostiteljski objekt arhitektonski uklapa u prirodnoj sredini i zajedno sa njom predstavlja celinu. Sastavni elemenat materijalnih preduslova za ambijen je i funkcionalnost ugostiteljskog objekta, postojana ispravnost tehnikih ureaja i celokupne opreme i njihovo permanenno odravanje.

Ekoloki ista sredina i koncept restorana

Prirodni objekti ili jo bolje reeno prirodni ambijenat, ima uticaja na linost u odreenom turistikom mestu. Kao to socijalni , kulturno-umjetniki i drugi faktori deluju na linost isto vai i za prirodne elemene. Pomou njih linost se relaksira. Prirodni faktori pruaju odmor, zadovoljstvo i stvaraju odreen preobraaj kod linosti. (Radoslava Ravkin 1983). Ovaj preobraaj linosti u sutini nastaje preko konakta sa prvobitnom naturalnom sredinom, koja za oveka koji potie iz urbane, zagaene sredine pretstavlja naputanje monotoniju i sivila svakodnevnog ivota. U ovom konekstu ne moe se govoriti o istoj ekolokoj sredini u kojoj postoje i rade ugostiteljski objekti van ekologije ivotne sredine oveka uopte. Meutim, moe se govoriti na koji nain ugostiteljstvo moe doprineti istoj prirodnoj sredini kao svoj sopstveni ambijenat. Jer ekoloka nezagaenost prirodnih i drutvenih turistikih resursa jeste jedan od faktora da odreeno turistiko mesto bude atraktivno (Naum Celakosti 1997). Ovo u sutini znai da ekoloki isti ambijent sadri jaku promotivnu persuaziju. Ugostiteljske objekte smetene u prelepim nezagaenim pejsaima i ivopisnim predelima koji pretstavljaju simbol sveine, fiziko i psihiko zdravlje, privlae posetioce. Ovakav prostor treba da se njeguje i uva. Kultivizacija prirodnih fenomena, objekta i delove prirode treba da budu u skladu s njom, a ne da remeti njenu harmoniju i inegritet. Ugostitelski objekt treba da bude deo te prirodne celine. Enerijer ugostiteljskog objekta predstavlja eko loku mikrosredinu. Dobro, ukusno, unutranje hortikulturno ureenje, odravanje besprekorne higijene kao i postojanje sistema koji omoguuje uklapanje objekta u prirodnoj sredini, isto tako pretstavlja preduslov za ekoloki zdrav ambijen i atmosfere. Ovakav ambijen preko svog estetskog i rekreativnog delovanja doprinosi za prijatna oseanja i raspoloenja koji relaksiraju posetioce.

Tip hrane i pia koji ljudi biraju za konsumaciju zavise od njihovih elja i preferencija. Karakteristike hrane i pia povezani sa preferencijom potroaa ugrauju se kao elemeni u koncepciju restorana. Na primer: - Izbor hrane i pia koje nudi meni t.j. da li je meni limitiran ili ekstenzivan. - Kvalitet proizvoda koji se nudi. Da li se radi o sveo pripremljenoj hrani ili smrznutoj pa pripremljenoj. - Kvanitet proizvoda koji se nudi, odnosno normativi. - Konzistennost proizvoda. Da li proizvodi imaju uvek iste karakteristike. - Raznovidnost ukusa, arome i boje hrane koji se nudi, ili ukus, boja i aroma pia - Da li se hrana i pie serviraju sa adekvatnom temperaturom. - Prezenacija hrane i pia kao na primer u kafeterijama u kojima vizuelna prezenacija je isto tako deo ukupnog iskustva.

Hrana i pie u konceptu restorana

- Profit koji se oekuje - Visina mare Bez obzira o kakvom segmentu trita se radi potroai stiu poverenje u proizvode koji koriste i postaju lojalni potroai ukoliko smatraju da za cenu koju plaaju realno dobijaju adekvatnu vrednost i kvalitet. Menaderi su kreatori koncepta restorana ali oni su i deo njega. Razmena koja nastaje izmeu potroaa i restorana kao ponudilac usluge proizvoda sadri tri faze (Wallace L. Rande 1996): 1. Oekivanja potroaa pre njihovog dolaska u res toran 2. Aktuelno iskustvo ili u sutini, ta se deava dok se konzumira hrana 3. Impresija koja moe biti pozitivna ili negativna i sa kojom potroai odlaze. U svakoj od triju faza postoji izvesno nivo menadmen konrole. Menadmen mora voditi brigu za sve aspekte koje konrolira. Sa ovim postie se sigurnost za postizanje zadovoljstva kod potroaa. Vie menadera koncenriraju se na drugoj fazi istinito iskustvo, to je razumljivo jer mogunost menadmen konrole u ovoj fazi je najvee. Ova faza nastaje za vreme prestoja potroaa u restoranu pri emu on vrednije atmosferu, stanje objekta, ukus u kvalitet hrane, usluga itd. Meutim, ostale dve faze imaju svoj uticaj na zadovoljstvo potroaa i uspeh ukupnog rada. U prvoj fazi treba obratiti panju propagandi restorana, njegovih proizvoda i usluga koje treba promovirati u realne okvire. Time se izbegava situacija da potroa ima nerealistina visoka oekivanja koje je nemogue ispuniti. U treoj fazi potroa uporeuje oekivanja sa realnim iskustvom i formira svoju odluku za ponovni dolazak ili nedolazak. U ovoj fazi mogunosti za menadment konrolu su najmanji. Uglavnom sastoje se u sposobnosti menadera i personala da razree neka nezadovoljstva potroaa bez meusobnog konflikta. Kotler Philip, John Bowen, Makens James: Marketing for Hospitality and Tourism, Prenice Hall, USA, 1996 Ravkin Radoslava: Socioloki aspekti turistike kulture, Istarska naklada, Pula, 1983 Rande L. Wallace: Proffesional Foodservice, John Willey & Sons, Inc., USA, 1996 Walker R. John: Inroduction to Hospitality, Prenice Hall, New Jersey, 1996 Celakoski Naum: Kulturata i turizmot, Institut za istra uvawe na turizmot - FTU, Ohrid, 1997 Umberto Eko: Kultura, informacija, komunikacija, Nolit Beograd, 1973.

Menadmen i restoranski koncept

Meni u restoranskom konceptu

Meni i njegova ponuda u okviru koncepta restorana, diktira tip hrane i pia koje se serviraju. Isto tako meni odreuje opremu restorana kao i broj personala. Dok se koncepcija samog menija bazira na vie meusobno povezanih faktora kao na primer: Cena koju potroai mogu da plate, vreme koje potroai imaju na raspolaganju za korienje restoranskog proizvoda, nivo trita u kojoj je lociran restoran t.j. tip potroaa koji su gosti restorana.

Usluga i koncept restorana

Kvalitet i koncept restorana

Kvalitet u konceptu restorana znai proizvodnju i ponudu hrane i pia, usluge i okolinu koje sa svojim karakteristikama treba da zadovolje oekivanja potroaa. Aplikacija kvaliteta omoguuje restoranima savlaivanje konkurencije. Isto tako, kvalitet moe da obezbedi dugoronu lojalnost potroaa i da povea uspeh izraen profitom. Zadovoljstvo potroaa i profitabilnost su tesno povezani sa kvalitetom proizvoda i usluga. Vei nivo kvaliteta rezultira veim zadovoljstvom kod potroaa. Radi toga neminovno je potrebno da se koncepti za kvalitet inkorporiraju u koncepciji restorana.

Uspean koncept restorana kreira se uvek imajui u vidu potroae. Razumljivo je da nivo usluga zavisi od samog tipa restorana. Evidenna je razlika napr. izmeu nivoa usluga restorana tipa fast food i restorana sa kompletnom uslugom. Restoranska usluga moe biti direktna i indirektna usluga. Usluga hrane i pia moe se opisati kao direktna restoranska usluga dok usluge tipa raspoloivost telefona, briga o prtljagu potroaa i sl. predstavljaju indirektnu komponenu u ukupnoj usluzi. Sa aspekta koncepcije restorana vrlo je vano da menadmen odredi nivo usluga i da ovako odreen standard usluga proiri u sve aspekte rada. Tako na primer, ako je restoran visoke kategorije, nivo usluge odreene kategorijom, ne treba da bude zapaeno samo u uslugama hrane i pia nego i u ostalim aspektima restoranskih usluga. Kao na primer brzina, umenost i izgled personala, ljubaznost i profesionalnost itd. U okviru koncepta restorana treba da se utvrdi ne samo nivo usluge hrane i pia za koje je personal najee adekvatno obuen, nego isto tako treba da se utvrde indirektne aspeke usluga jer su i oni deo ukupnog iskustva potroaa kod korienja restoranskog proizvoda.

Literatura

Cene u restoranskom konceptu

Cene restoranskog proizvoda dopunjuju sliku koncepta restorana. To znai da strategija cena varira u zavisnosti tipa restorana i karakteristike ukupnog trita prema kome je usmerena ponuda. Prodajna cena svake meni komponene treba da bude prihvatljiva za trite i profitabilna za restoran. Glavni faktori koji determiniu odluku cena su: - Cene konkurencije - Visina direktnih trokova - Trokovi rada - Ostali trokovi

Napomene

1 Istraivanje je sprovedeno u periodu maj-oktobar 1997 god. Primenjen je jednostavan sluajni uzorak, sastavljen od 423 anketiranih gostiju od kojih 105 stranih i 318 domaih turista. Gosti su bili grupirani na osnovu metoda sluajnog izbora iz glavne knjige posetioca u veim ugostiteljskih kapaciteta Ohridsko-Prespanskog regiona.

138

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Nikoli, M.* Rezime

Komunikacija, kao proces prenoenja informacija od jedne osobe do druge (od menadera-edukatora do hotelskog radnika, od hotelskog radnika do gosta, izmeu samih hotelskih radnika itd.) delotvorna je samo kada postoji uspean transfer informacija od poiljaoca do primaoca. Transfer je uspean jedino kad primalc razume ono to poiljalac alje. Uvek se moe promisliti, tako i biva, da razumevanje komunikacije sadri istinu koju treba rei i istinu koju teba preutati. Ovu prvu istinu podrava razmiljanje o onome ta se eli, a ovu drugu razmiljanje o onome ta se ne eli. Edukacija u hotelskoj industriji najvanija je valuta budunosti hotelskog osoblja. Oduvek je stvaranje marke (u ovoj konstelaciji obuenih, obrazovanih hotelskih radnika) predstavljalo dodavanje malo zlatne praine na postojei hotelski proizvod (uslugu). Komunikaciju treba negovati; samo dijalog moe pobediti i ubediti. Jer, svaki odnos koji nije dijaloki, nuno je odnos moi i nemoi. Kad rei gube svoje znaenje, ljudi e izgubiti slobodu kae stara kineska mudrost. Kljune rei: edukacija, komunikacioni proces, menader-edukator, hotelska industrija

Edukativni aspekti komunikacionog procesa u hotelskoj industriji

Abstract

Communication, as as a process of transfering information from one person to another (from a manager-educator to a hotel worker, from the hotel worker to a guest, among the hotel workers themselves, etc.) is efficient only when there is a succesful transfer of information from a sender to a receiver. The transfer is successful only if the receiver understands what the sender is sending. It can always be thought, and that usually happens, that understanding communication contains the truth taht should be told and the truth that should be kept secret. This first truth is supported by reflecting on what is wished, and the other one thinking about what is unwanted. Education in the hotel industry is the most important future currency of the hotel staff. From the beginning the creation of a brand (in this context skilled, educated hotel workers) has been adding some gold dust to the existing hotel product (service). Communication should be cherished; only a dialogue can win and convince. Since every relation which does not have the form of a dialogue, is certainly the relation between power and weakness. When words lose their meaning, people will lose their freedom- states an old Chinese proverb. Key Words: education,communication,process, manager-educator,hotel industry.

* dr Miodrag V. Nikoli, docent Fakulteta za internacionalni menadment u Beogradu

hotelskoj industriji osnovni preduslov optimalnog odvijanja procesa rada, predstavlja optimalni komunikacioni proces. Komunikacija je, jednostavno reeno, poslovni odnos, tj. transfer informacija od poiljaoca do primaoca, koji se ostvaruje na formalan ili neformalan nain. Komunikacijom se uvek neto daje i neto dobija. Efektivna komunikacija ima za proizvod udruivanje snaga, a potom izvrsnost radnih operacija, faza rada, radnog procesa u celini. Komunicirati znai otkriti sadraj poruke: ono to ona jeste i ono to ona znai. I sve to proizvesti s pomou glasa, teksta, ne-verbalno, sluanjem, i promiljeno (Shema 1 i Shema 2). Edukovanje (obrazovanje i poduavanje) uslovljava postojanje sposobnosti menadera-edukatora u hotelu (hotelskoj korporaciji) da prenesu poruku i da dobiju povratnu informaciju od onoga koga obuavaju. Promena izazvana komunikacijom pretpostavlja promenu ponaanja, koje ishodi poboljanje sadraja rada. Rad koji odraava rezultate istovremeno govori osvojenoj obuci, a ona je uvek u sprezi sa poslovnim ciljem. Drugim reima, obuka e pokriti razloge koji je pokreu, ako je komunikacija rezultirala uspehom. Komunikacija prevazilazi poruke bez due, ona, jednostavno, mora da svoju formu zaogrne odrednicama ovenosti, strunosti, fleksibilnosti, uzajamnog potovanja. Ne postoje jednostavne relacije izmeu ljudi. Ali postoje pristupi koji ih olakavaju, tavie, ine potrebnim u ivotu uopte, u poslovanju posebno. Poruke su glavni pokretai odluka o dogaajima, aktivnostima i postupcima koji se ostvaruju u sadanjosti, graninoj niti koja deli prolost od budunosti (Kada budunost pree u prolost, postaje izvor iskustva). Sagledavanje i predvianje budunosti je svojevrsna komunikaciona aksioma. Meutim, realni fluid poslovnog procesa podloan je mnogim preprekama koje utiu na delotvornost komunikacije. One se mogu prevazii ako menaderi-edukatori u hotelu (hotelskoj korporaciji) razumeju osnovne inioce koji utiu na komunikacioni proces. Komunikacija treba da ukazuje na mogunosti i reenja, da iskazuje horizont uspeha pozitivnom energijom; da smanjuje iznenaenja, da ukida predrasude (od kojih se nerado odustaje, ak i onda kad injenice neto sasvim oigledno govore); komunikacija ne treba da ukazuje na probleme (stvarne i potencijalne). Svaka komunikaciji u poslovanju, sazdana na osnovama istine i poverenja, preduslov je upliva autoriteta, kao komponente sigurnosti, svesnosti da posao treba izneti na zacrtanom ali i oplemenjivanom toku dogaanja. Njome se postie eliminacija emocija, defanzivnih stavova, istie novo saznanje, uenje na grekama, stvara osnova za objektivniji pristup poslu i radu. Evidentan doprinos komunikacije je otkrie sposobnih izvrilaca, interesnih sfera pojedinaca i elja za strunim usavravanjem. Komunikaciju treba prihvatiti kao jedan mogui ivot koji ona otvara, usmeravajui svoje niti na osobe koje je kreiraju. Ona je uvek izazov koji oba uesnika (ili vie njih) treba da ispuni energijom; poseban artikl koji, zapravo, u dijalogu, va sagovornik (kolega na poslu, pretpostavljeni menader, lider) ponese u ruci kada vas napusti (kada ga napustite). I najvanije: prema komunikaciji uvek treba imati potovanje, ali ne i strahopotovanje (Vazda inspirativni J. V. Gete poruuje: Umri i postani! A jedan na slavni novinar, Miroslav Radoji,

napisao je svojevremeno, u jednoj od svojih divnih reportaa, sledee: Ako svi isto mislimo, ko zna da li dovoljno mislimo.)

Shema 1 Komuniciranje (Grafiki osmiljen tok meusobnog sporazumevanja poslenika radnog procesa u hotelu)

Shema 2 Faze procesa komuniciranja

Vrste poslovnih komunikacija u hotelskoj industriji

U osnovi razlikuju se tri oblika poslovne komunikacije: donja, gornja i bona komunikacija (Shema 3). Donja komunikacija (engl. downward communication) odnosi se na prenoenje informacija (prezentiranje podataka) sa vieg nivoa na nii nivo: lider > menader > izvrilac. Gornja komunikacija (engl. upward communication) odnosi se na prenoenje informacija (prezentiranje podataka) sa nieg nivoa na vii nivo: izvrilac > menader > lider. Bona komunikacija (engl. lateral communication) odnosi se na prenoenje informacija (prezentiranje po-

Shema 3 Oblici poslovne komunikacije

139

dataka) izmeu lanova istog nivoa rada u okviru poslovnog procesa.

Osnovni naini komuniciranja

U osnovne naine komuniciranja mogu se ubrojiti: govorno komuniciranje, pisano komunicoranje neverbaln komuniciranje i komuniciranje vezano za sluanje (Shema 4).

Shema 4 Osnovni naini komuniranja

Govorno komuniciranje. Govorno komuniciranje ostvaruje se izmeu menadera-edukatora i drugog uesnika u radnom procesu u odeljenju, slubi ili sektoru rada u hotelu usmenim putem. Ono e eksponirati vrednost ukoliko se komunikaciona poruka uje, razume i kada se prema njoj deluje. Edukator-menader odreenog hotelskog segmenta rada, kao poiljalac poruke, mora da istu iskae idejno - reima, koncentrisan na tano i potpuno iznoenje validnih injenica. Uz to, on mora da svojom uvodnom izjavom odmah osvoji panju odnih koje obuava, a potom da sadraj poruke podri iskrenou, entuzijazmom, ubedljivou izlaganja. Naroito je znaajno da svaki instruisani oseti njegovu voljnost da se menader-edukator upravlja upravo njemu. Govor treba da bude, u sasvim odreenoj meri, oplemenjen pokretima koji prirodno pojaavaju komunikaciju, neurasteninost ne sme da se pojavi ni u jednoj sekvenci komunikacionog procesa, a intonacija glasa mora da bude prihvatljiva za ulo sluha. Stimuliua zavrna izjava treba da prarira uvodnoj izjavi. Da bi govorno komuniciranje proizvelo pozitivna dejstva, menader-edukator treba da zna ta eli da kae pre nego to pone da govori; ne moe se oekivati od druge osobe da razume poruku ako je ona predstavljena ne-jasno, ne-precizno i ne-argumentovano. Poruka mora imati smisao i logiku i mora biti izgovorena gramatiki pravilno, bez ukljuivanja slenga i argona, koji mogu da ometaju razumevanje, pamenje i uenje. Veoma je bitno da poruka bude podrana oseanjem; nain na koji se neto kae moe da izrazi isto toliko, ako ne i vie, kao ono to se kae. Stavovi onih koji se obuavaju razvijaju se oseanjima koja se prenose uz izgovorenu poruku. Obuavanje za usluivanje gostiju, na primer, ne samo da treba da naglasi metode i vetine, nego treba da prenese i oseanje o tim uslugama (voenje rauna o potrebama, eljama i zahtevima gostiju). Menader-edukator, isto tako, treba da pita poglede koji pitaju; komunikacioni proces ne zavrava se kada poliljalc prestane sa govorom, jer treba uti i drugu stranu, da li je sve shvaeno na pravi nain, ili je poruka izazvala zbunjenost i nesigurnost, u kom sluaju treba da se ponovi, ako je mogue na drugi naini ili sa drugim primerima. Pisano komuniciranje. Pored govorne, pisano komuniciranje je osnovna forma komunikacije pri obuavanju u hotelskoj industriji. Sposobnost pisanja je vana menaderska vetina. Menader-edukator mora da napie razne materijale za obuku koju e itati i polaznici obuke i drugi instruktori. U pripremi pisanog obrazovnog materijala i drugih komunikacija, on mora da ima na umu obrazovno zalee i italake sposobnosti ljudi koji e koristiti materijal. Za pisanje obrazovnog materijala menader-edukator treba da koristi kvantitativne pokazatelje da bi prezentirao ta treba da se uradi, kako da se uradi i zato treba da se uradi na taj nain. Da bi pisano komuniciranje proizvelo pozitivna dejstva, menader-edukator treba da koristi kratke, lako razumljive rei, fraze i reenice (sloene u logiana redosled). Uvek treba misliti na itaoevo obrazovanje; rei koje su iole sloene, apstraktne ili imaju dupla znaenja

treba pisati uz dodatno objanjenje, da se ne bi blokiralo uenje kada italac naie na njih. Pri pisanju treba koristiti gramatike odrednice i pravilnu interpunkciju. Pisanje treba da bude neformalno na nain da se jednostavnim tekstom predstave zahtevi vezani za posao, odnosno da se isti razume uz najmanji napor i u najkraem moguem vremenu. Pisani tekst treba da izrazi sutinu poruke sa svrhom da se poruka razume a ne da se analizira. Ne-verbalno komuniciranje. Neverbalno komuniciranje je jezik tela, izrazi lica, gestikualcija i pokreti ruku. Menader-edukator mora da poznaje telesne signale koje alje osoblju koje obuava, kao i one koje od njih prima. On moe da planira upotrebu odreenog pokreta rukom ili telom da naglasi neto za vreme obuke-treninga. Sposobnost za uspeniju komunikaciju ne-verbalnim metodama moe da se naui. Znaajno je istai da se oseanja esto izraavaju kroz ne-verbalnu gestikulaciju i izraze lica. Dranje tela i nain na koji hotelski radnik hoda moe da saopti zainteresovanost, nezainteresovanost, uzbuenje, umor ili nivo energije ako se ti signali proitaju dovoljno tano. Da bi ne-verbalno komuniciranje proizvelo pozitivna dejstva, menader-edukator treba sam da uveba tehnike ne-verbalne komunikacije, da ih naui.. Komuniciranje sluanjem. Ova komunikacija predstavlja monu alatku da se otkriju potrebe u obrazovanju. Zaposleni, sasvim sigurno, priaju o onim vidovima posla koji im zadaju probleme a moda e ak i otvoreno rei da ele da bolje obavljaju posao. U drugim sluajevima moda nee biti toliko direktni. Menaderi nekad treba da sluaju misli i ideje, a ne ono to se zaista i kae. Sluanje je vetina koja moe da se razvije kroz praktian rad, delovanje. Postoji dosta tehnika za poboljanje sluanja koje mogu biti korisne svakom menaderu-edukatoru. U toku obuke ova komunikacija treba da bude koriena u cilju postizanja sigurnosti da su zaposleni shvatili sve vane injenice standardnih procedura u izvravanju poslova vezanih za pruanje hotelskih proizvoda i usluga. Komunikacija sluanjem ima i svoje prepreke. Tako, na primer, menader-edukator treba da ima oseaje za znake dosade, koja moe da se pojavi kod obuavanih. Ako oni ne gledaju u menadera-edukatora dok govori, moda je uzrok dosada. Najbolji nain da se izbegne ili prevazie dosada je putem aktivnog uestvovanja obuavanih u procesu obuke. Aktivno uenje, za razliku od pasivnog, daje manje mogunosti za dosadu i ima bolji efekat. Jedna od prepreka sluanju moe biti i ogranien mentalitet. On moe da utie i na menadera-edukatora kao i na obuavane. Preesto se dogaa da oni unapred odlue ta misle da e neko da kae, i to postaje tano ono to kasnije uju bez obzira na stvarnu poruku. Da bi komunikacija sluanjem proizvela pozitivna dejstva, menader-edukator treba da slua sa emocijama i entuzijazmom. Sluajui obuavanog treba ga gledati u oi, prijatnim osmehom odobravati i odgovarati na ono to on pita. Brzina sluanja je veoma bitna jer proseni slualac moe da registruje poruku koja je duplo bra od onoga to prosena osoba moe da kae; to je glavni razlog zato govornici koji sporo govore brzo dosade sluaocima. Zato menader-edukator treba polovinu vremena da utroi sluajui izgovorenu poruku, a ostatak vremena da slua nameru poruke. Povratne poruke (poruke obuavanih) mogu esto da izraze neke relevantne ideje. Stoga treba da bude krajnje koncentrisan na sluanje take gledita obuavanog. Uspean menader-edukator slua i poklanja punu panju ovim odgovorima. Ponekad se obuavani nee sloiti sa onim o emu se govori. U tom sluaju menader edukator treba da ga saslua, i to sa njegove take gledita. Samo sluanje se moe izdvojiti kao informaciono, ocenjivako i sluanje nalaavanjem.

gu se ubrojati: destruktivnost, razlike u pozadini, nedostatak vremena, emocije, razlike u karakterima, predrasude i razlike u pretpostavkama i znanju (Shema 5). Destruktivnot (Distractions) je potencijalna pojava u procesu rada koja, uobiajeno, moe biti uzrokovana postojanjem buke, toplote ili hladnoe, raznih drugih vrsta ometanja pri radu, kao i tzv. psihikom neudobnou. Pored optereenja radom, nervni sistem izvrioca (u najirem smislu ove rei) optereen je i impresijama koje donose poruke (informacije, podaci) za regulisanje toka rada. Viak auditivnih impresija (buka tenikih sredstava, glasan razgovor i drugo)

Shema 5 Prepreke ostvarivanja komunikacionog procesa

smanjuje koncentrisanost kako u slanju, tako i u prijemu poruka. Destruktivnost, u datoj konstelaciji, nalazi podrku kod izvrioca osetljivih ula, ali i kod onih koji ne poznaju meru u svemu to meru trai. Tako, na primer, ako menader oekuje dva hitna telefonska poziva, a njegov kolega opirno razgovara, ak i o odreenom poslovnom problemu, sigurno je da psihika stabilnost prvog ulazi u zonu staklene podloge: zavijanje ivice papira ili kucanje prstima o sto to najbolje potvruju. Razlike u pozadini (Differences in Background) odnose se, konkretno, na razlike u tri osnovne komponente linosti, kad je rad u pitanju: opte obrazovanje, struno obrazovanje i iskustvo. Dimenzionisanje komunikacije, shodno obavezama i zahtevima posla, podrazumeva postojanje navedenih komponenti i kod poiljaoca i kod primaoca poruke. Ako postoji debalans izmeu njih, javlja se prepreka. Njeno prevazilaenje uslovljava poveanje instruktae, potpunije i dokumentovanije objanjenje i slino. Sa ovim u vezi i reenje: pravi ovek na pravom mestu, treba promeniti u reenje: pravi ovek za pravi posao. Razlike u pozadini mogu se i ovako manifestovati: na primer, ako tek postavljeni zamenik menadera u jednoj slubi, uvede nove procedure za vreme dok se menader slube nalazi na odmoru, tek po njegovom povratku na posao efekti proizvedeni u tom periodu postaju vidljivi. Nedostatak vremena (Poor Timing) je prepreka koja znaajno moe uticati na efektivnu komunikaciju. Nepravilno korienje vremena moe uneti, i po pravilu unosi, vatrenost u komunikacioni proces, svau jednostavno reeno. Najbolja komunikacija je ona gde je i poiljalac i primalc poruke vremenski spreman. Emocije (Emotions) uzrokuju emocioalno stanje. I poiljalac i primalac poruke u komunikacionom toku su nekad vie, a nekad manje, emocionalni. Emocije zavise od biolokog ritma uesnika u komunikaciji, kao jednog od unutranjih faktora, ali i od sadrajnosti poruke, koji, kao spoljni faktor, stimulie i mobilie emociju. Emocije kao prepreke u komunikaciji mogu se javiti istovremeno i kod poiljaoca i kod primaoca poruke. Razlike u karakterima (Personality Differences) takoe mogu da budu prepreke u komunikaciji. Svi izvrioci radnog procesa imaju i neka samo svoja, uvreena miljenja koja je teko promeniti. Ona su, kao takva, uticala na formiranje karaktera, naravno, pored ostalih relevantnih faktora. Otuda se esto ta vrsta miljenja stavlja u prvi plan im zapone ko-

Osnovne prepreke ostvarivanja komunikacionog procesa

Realni fluid poslovnog procesa podloan je mnogim preprekama upravo onim koje utiu na uspenost komunikacionog toka. U prepreke takve vrste mo-

140

munikacioni proces. Predrasude (Prejudice) mogu biti pozitivne i negativne. Na primer, ako menader favorizuje odreenog izvrioca (na primer: ef kuhinje hotela uvek spremanje odreenih jela poverava jednom - svom - kuvaru) i njemu daje ekskluzivne poslovne projekte, automatski se zamera ostalim izvriocima. Svi ostali mogu se, na jedan ili drugi nain, osetiti povreenim, kao da su nia klasa. Predrasude prema drugima postaju samim tim komunikacione prepreke. Eliminisanje ovih prepreka mogue je, ako menader svakome od izvrilaca ukae ansu da se iskae. Menader mora da ima irinu za prihvatanje novih mogunosti, a ne da tedi sebe, ne uestvujui eventualno u reavanju problema koji, potencijalno, mogu da nastanu. Svaki radnik otkriva neto u sebi samo svojim radom, proizvoenjem rezultata rada, i samo uspostavljanjem komunikacije. Razlike u pretpostavkama i znanju (Diferences in Knowledge and Assumptions), kao prepreka koja utie na komunikaciju, postaje deo scenarija za ruenje ako primalac poruke istu ne shvata, ne razume. Ovo se moe dogoditi i kada se poruka delimino prenese (oslanjanjem na miljenje da je primalac ve upuen u dati posao, a koje se moe pokazati i pogrenim). Takoe, komunikacija zalazi u zonu sumraka i kada poiljalac pretpostavlja da primalac poruke poseduje istovetno znanje kao i on. Odbrana od ovog problema (ukidanje ove prepreke) mogua je ako se u prethodnom postupku (dijalogom u kome je dovoljno prostora dato pitanjima) doe do prave istine o manifestnom i potencijalnom znanju primaoca, njegovoj mogunosti da spozna poruku.1 Jezike barijere. Hotelska industrija privlai mnoge radnike iji se maternji jezik razlikuje od engleskog. Mnogi menaderi u hotelijerstvu irom sveta teno govore engleski, ali mnogi zaposleni u tehniko-tehnolokom i administrativnom segmentu rada hotelskih objekata ne govore tako dobro. Kad menader-edukator ne govori teno jezik kojim govori osoblje, mogu nastati problemi pri specijalnim procesima obuke. Mogu se koristiti prevodioci, ali oni usporavaju proces i uklanjaju veliki deo kontrole uenja od menaderaedukatora. Moe biti potrebno tampanje pisanog materijala u dvojezinom obliku da bi se prenela oekivanja, procedure i standardi. Jezike barijere zahtevaju posebne napore menadera-edukatora da bi obavio obuku..

Zakljuak

Mender-edukator treba komunikaciju da zaogrne platom budunosti, da u nju ugradi predvianje kao ishodite uvek spremne reakcije misli. Pretpostavke nisu predvianja, a kvalitet komunikacijskog toka, de facto zavisi od sposobnosti Mendera-edukatora da koristi manevarski prostor izmeu krajnosti. On treba da vodi zaposlenog, da bude njegova uzdanica, da u njemu vidi aktivu svog odeljenja, slube, sektora. Maxwell Maltz je rekao jednom prilikom: Najvanija trgovina u ivotu je sebe prodati sebi. Samouverenost u nastupu, potkrepljena fluidno izgovorenim informacijama o radnim procedurama, govor odlunim glasom uz podrku jezika tela i ono, hotelijersko osmeh, u miksu moe da znai samo jedno: pobedu. Kad je re o mudrosti menadera-edukatora vano je istai da je ona potrebna samo za one postupke koji nisu propisani i nareeni sa vieg nivoa, ali i to da sluajan upliv emocija smanjuje mudrost, a esto proizvodi i glupost. [ta e to znaiti u slici koju kreira zaposleni, kao uesnik u komunikaciji, zaista nije teko pretpostaviti. Komunikaciju sa zaposlenima treba negovati u kontinuitetu. Neplanirani prekid komunikacionog toka potencijalno moe dovesti do nastanka devijacije toka. Ona se oituje u remeenju koncentracije uesnika i unoenju haosa u mesobno sporazumevanje. Jedna od vrsta prekida komunikacije kao poslovnog odnosa, jeste i prisustvo neobaveznog askanja u njoj. To ponajpre govori o linosti menadera-edukatora, a odatle do dostizanja negativnog imida, ak i uz neku vrstu saglasnosti, pa i elje samog obuavanog, nije daleko. Obuavani, bez obzira na nivo obrazovanosti, ali svakako sa odreenim nivoom civilizovanosti, oekuje da njegova linost bude potovana. I da se prema njemu bude ljubazan. Samo na taj nain on e biti korektni saradnik u komunikaciji. U skali ciljeva rezultati predstavljaju kljuni cilj, a njih je, u datoj konstelaciji, nemogue ostvariti ako izostane ve navedeno potovanje, ali i adekvatna tehnika metod rada, koji e stvarati sposobnije izvrioce poslovana vezanih za realizovanje hotelskih proizvoda i usluga. Izvanredno ponaanje mendera-edukatora mora postati i neposredno: on uvek mora imati vremena i volje za svoje zaposlene, za pomo njima. Na njihovu molbu u tom pravcu, objanjenje metoda rada i slinog, odgovor menadera-edukatora mora da bude uvek: Da, za vas imam vremena...; Problem koji ste izne-

li moe da se rei na ovaj nain...; Pokuajte da ovo uradite i sa... itd.) Sve ovo, uz jo mnogo varijacija na ovu temu, veoma indikativno predstavio je Tomas Piters svojom mudrom opaskom: Vodite svoje poslovawe pitajui se: Kako bi ovakav gest izgledao kao pria sa naslovne strane u sutranjm novinama? Treba znati da je cilj vrednosni sud. Stoga svakoj komunikaciji sa zaposlenima treba dati vrednosno stanovite. ivot nam vraa samo ono to mi drugima dajemo. (Ivo Andri, Ex Ponto).

Literatura

Bakic dr Ognjen, Nikolic mr Miodrag, Bakic mr Maja, Osnove turizma sa osnovama ugostiteljstva, igoja, Beograd, 1999. Bateman S. Thomas and Snell A. Scott, Management, McGraw/Hill Irvin, New York, 2002. Coffman D., Marketing for a Full House, School of Hotel Administracion, Cornell University, Ihaca, New York, 1984. ai dr Krunoslav, Poslovanje preduzea u turizmu, Ekonomski fakultet, Beograd, 1995. Gretz F. Karl and Drozdeck R. Steven, The effective manager, The New York Institute of Finance, New York, 2001. Holloway J.C., The Business of Tourism, Pitman Publishing, London, 1991. Hotels The International Magazine of the Hotel and Hotel Restaurant Industry, A Calmers Publication, Illinois, odgovarajui brojevi Jeroti dr Vladeta, Izabrani ogledi, SKZ, Beograd, 2001. Kavanaugh R. Raphael and Ninemeier D. Jack, Effective Communication, East Lansing, Michigan, 1996. Kotler Philip, Principles of Marketing, Pretnice Hall, Internacional, London, 2000. Kotler Philip, Marketing Management (The Milenium Edition), Prentice Hall International, Inc., London, 2000. Peters J.Thomas, Uspean u haosu, Poslovni sistem Grme, Beograd, 1996. Peters J.Thomas&Waterman H. Robert, U potrazi za vrhunskim, Global Book, Beograd, 2002. Sjuel Karl i Braun Pol, Doivotni kupac, Clio, Beograd, 1995.

Napomene

1 Prilagoeno prema: Raphael R. Kavanaugh and Jack D. Ninemeier, Effective Communication, pp. 8-10

141

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Janievi, S.* Rezime

Hotel Moskva je hotel kategorisan sa 4 zvezdice (****) u centru Beograda. Izgraen je 1906. godine, a potpuno rekonstruisan 1973. Hotel raspolae sa 132 komforne sobe i apartmana sa najsavremenijim ureajima, od ega 40 dupleks soba sa poslovnim salonom, spavaom sobom, friiderom sa piima, televizorom, muzikim programom i telefonom, to posebno odgovara poslovnim ljudima. Hotel raspolae: aperitiv barovima, salonom za doruak, restoranom, salom za bankete, poslovnim salonom, kafanom sa terasom, kafe poslastiarnicom, snek barom i letnjom batom. Hotel omoguava korienje raunara i poseduje kvalitetnu konekciju za Internet. Internet prezentacija hotela je na adresi www.hotelmoskva.co.yu. Kljune rei: Hotel Moskva, Beograd.

Broj i struktura gostiju hotela Moskva u Beogradu (1997-2001)

Abstract

Hotel Moskva is the 4-star (****) rated hotel in the centre of Belgrade. The Moskva hotel was built in 1906 and completely reconstructed in 1973. The hotel is provided with 132 comfortable rooms and apartments with extremely modern equipment. There are 40 duplex rooms equipped with business saloon, bedroom, refrigerator with drinks, TV set, musical programmes, telephone sets suitable for businessmen. The hotel is provided with aperitif bar, breakfast saloon, restaurant, banquet hall, business saloon, caf with terrace, confectionery, snack bar and terrace. The hotel provides usage of the computers and it has the connection to the Internet of a good quality. The presentation of the hotel on the Internet is on the web address www.hotelmoskva.co.yu. Keywords: Hotel Moskva, Belgrade.

otel Moskva se nalazi u samom centru Beograda i predstavlja vredan arhitektonski spomenik pod zatitom drave. Zbog svog dominantnog poloaja na jednom od glavnih gradskih trgova Terazijama, hotel Moskva je oduvek predstavljala jedan od simbola Beograda. Od svog nastanka do danas hotel karakteriu ekskluzivni domai i strani gosti, naroito poznata imena iz sveta umetnosti zbog unikatne arhitekture hotela i njegovog enterijera bogatog originalnim umetnikim delima iz raznih epoha. U dananje vreme u strukturi gostiju preovlauju poslovni ljudi koji najvie cene malu udaljenost hotela od svih relevantnih mesta u gradu bitnih za poslovne susrete svih vrsta. Veina znaajnih dravnih i poslovnih zgrada se nalazi u neposrednoj blizini. U knjizi utisaka nalaze se imena najpoznatijih politiara, pisaca, glumaca i drugih javnih linosti.

Hrvatska eka Republika vajcarska vedska panija Ostale evropske zemlje Izrael Japan Kanada SAD Australija Novi Zeland Ostale vanevr. zemlje SVEGA Zemlja pripadnosti Austrija Belgija Bosna i Hercegovina Bugarska Grka Danska Irska Island Italija Luksemburg Maarska Nemaka Norveka Poljska Portugalija Republika Makedonija Rumunija Ruska Federacija Slovaka Slovenija Turska Ujedinjeno Kraljevstvo Finska Francuska Holandija Hrvatska eka Republika vajcarska vedska panija

33 101 59 104 24 20 48 37 57 301 30 2 192 3864 1999.

114 272 153 452 83 70 107 96 183 1298 88 11 652 11181

52 94 100 110 44 24 69 41 35 260 49 7 201 3925 2000.

114 301 229 311 176 56 198 121 75 913 97 17 775 9815

Struktura stranih gostiju po zemljama pripadnosti u odnosu na broj dolazaka i broj noenja gostiju

U tabelama koje slede bie navedeni podaci o strukturi stranih gostiju po zemljama pripadnosti u odnosu na broj dolazaka i broj noenja gostiju u hotelu Moskva za period 1997-2001. godine. Zemlja pripadnosti Austrija Belgija Bosna i Hercegovina Bugarska Grka Danska Irska Island Italija Luksemburg Maarska Nemaka Norveka Poljska Portugalija Republika Makedonija Rumunija Ruska Federacija Slovaka Slovenija Turska Ujedinjeno Kraljevstvo Finska Francuska Holandija 1997. 1998.

Broj Broj Broj Broj dolazaka noenja dolazaka noenja 37 16 27 67 202 43 14 0 127 0 23 119 40 13 9 144 59 288 11 34 10 43 20 160 36 50 53 80 62 24 128 35 98 136 860 159 24 0 417 0 64 311 117 105 87 265 154 1769 27 61 21 193 60 669 19 18 136 259 245 79 114 41 52 82 124 74 7 4 260 4 55 294 92 40 6 133 80 263 25 93 20 118 32 189 74 94 129 152 115 38 264 105 121 216 315 294 35 15 714 9 128 909 214 112 57 240 229 764 46 178 79 361 74 740 542 203 568 586 468 116

Broj Broj Broj Broj dolazaka noenja dolazaka noenja 112 37 16 146 217 61 6 0 396 0 64 278 109 56 3 307 62 261 0 164 19 178 6 254 104 314 93 50 348 497 162 18 0 869 0 123 863 309 138 6 498 138 951 0 294 47 575 36 895 378 103 24 49 121 258 17 67 0 353 0 41 203 100 63 6 298 80 284 0 166 28 161 18 311 88 228 57 108 264 659 31 145 0 781 0 68 441 209 133 13 414 151 740 0 338 46 520 38 755 293

* Mr Sava Janievi, direktor, Hotel Moskva, Beograd

142

Ostale evropske zemlje Izrael Japan Kanada SAD Australija Novi Zeland Ostale vanevr. zemlje SVEGA Zemlja pripadnosti Austrija Belgija Bosna i Hercegovina Bugarska Grka Danska Irska Island Italija Luksemburg Maarska Nemaka Norveka Poljska Portugalija Republika Makedonija Rumunija Ruska Federacija Slovaka Slovenija Turska Ujedinjeno Kraljevstvo Finska Francuska Holandija Hrvatska eka Republika vajcarska vedska panija Ostale evropske zemlje Izrael Japan Kanada SAD Australija Novi Zeland Ostale vanevr. zemlje SVEGA 2080

21 10 28 10 82 23 2 93 7885 2001.

59 30 146 37 274 65 4 409 3217

24 23 65 34 108 22 2 145

51 90 176 174 460 74 11 657 10395

1997.-2001.

Broj Broj Broj Broj dolazaka noenja dolazaka noenja 283 71 114 117 153 118 35 3 442 15 92 612 136 97 8 197 157 303 30 206 59 471 62 385 222 214 158 184 170 81 53 33 49 56 515 45 8 268 6222 709 204 235 211 379 371 81 5 1091 36 231 1794 297 204 12 346 393 877 56 407 168 2006 194 1091 569 431 403 600 536 334 138 87 140 163 2947 136 65 734 18681 649 189 258 533 954 313 129 7 1578 19 275 1506 477 269 32 1079 438 1399 66 663 136 971 138 1299 524 443 535 575 561 211 142 183 220 192 1266 169 21 899 19308 1643 494 612 1175 2710 1017 303 20 3872 45 614 4318 1146 692 175 1763 1065 5101 129 1278 361 3655 402 4150 1975 1051 1698 1827 2012 788 374 512 679 632 5892 460 108 3227 57957

Iz datih tabela vidi se struktura gostiju po godinama pojedinano i kumulativno za ceo period 1997 - 2001. godine. Po definiciji, stranim gostom se smatra svako lice koje provede najmanje jednu no u hotelskom objektu, a nije dravljanin SRJ. Smatra se da je lice provelo no u hotelskom objektu ako je registrovano u objektu, bez obzira na njegovu fiziku prisutnost. Pored odraslih lica, obuhvataju se i deca svih uzrasta, ak i ako ne zauzimaju poseban leaj. Ne smatraju se gostima lica koja stalno stanuju u hotelskom objektu (na primer, osoblje objekta), kao ni lica koja imaju status izbeglice. Zemlja pripadnosti gosta se odreuje na osnovu dravljanstva iz pasoa ili druge meunarodno priznate putne isprave. Za razliku od prethodnih godina, 2001. odraava ozbiljniji ukupni rast broja turista, to odraava ukupnu tendenciju rasta broja posetilaca stranih turista u Beogradu. Godine 1997. nejvei broj posetilaca bio je iz Italije (396), ali je najvei broj noenja zabeleen iz SAD (1298), to je rezultat dueg zadravanja posetilaca iz ove zemlje. Uoava se da je takoe veliki broj noenja turista iz Francuske, poto iz Nemake, itd. Slini hijergijski odnosi su uoeni sledee 1998. godine, mada su iznosi noenja nii iako je broj dolazaka zadrao stagnatni nivo. Godina 1999. im anagli pad dolazaka i noenja. karakteristino je za tu godinu da je naglo uvean broj dolazaka i noenja posetilaca iz Ruske Federacije, a potom i Grke. Sledee godine broj dolazaka i noenja je znatno povean. Broj dolazaka iz evropskih zemalja je neto ujednaeniji nego ranije. Najvei broj dolazaka i noenja karekteristian je za Nemaku , Italiju, Francusku, Rusku Federaciju. Za 2001. godine, kao to je pomenuto, broj dolazaka i noenja je znatno povean. Ranije pomenute zemlje zadrale su relativno visko mesto u hijerhijskom nivou, ali su najvei broj noenja imali posetioci iz SAD, Velike Britanije, Nemake, Italije i Ruske Federacije. Broj dolazaka i broj noenja se iskazuju na isti nain za strane kao i za domae goste. Kao to se moglo i pretpostaviti najvei deo domaih gostiju najvei seo vodi poreklo iz mesta iz centralnog dela Srbije. Uoava se, takoe, da iznosi dolaska turista ne karakterie izrazitija oscilacija, ali je ona vie izraena kod broja noenja, to je isto tako oekivano budui da se svaki iznos boravka viestruko uveava s obzirom na to da broj noenja karakterie vei broj jedinica. Ueteritorijalno posmatrano uoava se naglo smanjenje broj posetilaca sa Kosova i Metohije od 2000. godine, kada je kontakt sa ovim delom zemlje bio znatno umanjen u odnosu na prethodno vreme. Iz datih tabela, analogno kao i kod stranih gostiju, vidi se struktura gostiju po godinama pojedinano i kumulativno za ceo period 1997 - 2001. godine. Po definiciji, domaim gostom se smatra svako lice koje provede najmanje jednu no u hotelskom objektu, a dravljanin je SRJ. Kriterijumi za registraciju gostiju isti su za domae kao i za strane goste. Svaki gost (kako domai tako i strani) se samo jednom upisuje u odgovarajuu knjigu gostiju i to na dan dolaska u hotelski objekat, pa se, shodno tome, samo jednom ukljuuje u broj dolazaka i to u izvetaj za onaj

Struktura domaih gostiju po prebivalitu u odnosu na broj dolazaka i broj noenja gostiju
1997. Prebivalite Crna Gora Srbija Centralna Srbija Vojvodina Kosovo i Metohija SVEGA (SRJ) Prebivalite Crna Gora Srbija Centralna Srbija Vojvodina Kosovo i Metohija SVEGA (SRJ) Prebivalite Crna Gora Srbija Centralna Srbija Vojvodina Kosovo i Metohija SVEGA (SRJ) 1998. Broj Broj Broj Broj dolazaka noenja dolazaka noenja 2707 5959 4657 710 592 8666 1999. 5489 11636 8767 1659 1210 17125 2581 6360 5155 544 661 8941 2000. 6745 12523 9580 1500 1423 19268

Broj Broj Broj Broj dolazaka noenja dolazaka noenja 1802 5800 4608 580 612 7602 2001. 8413 13079 9907 1526 1646 21492 1950 5872 5119 555 198 7822 1997-2001. 11486 12021 9475 1985 561 23507

Broj Broj Broj Broj dolazaka noenja dolazaka noenja 1356 4469 4072 301 96 5825 4788 9070 8213 653 204 13858 10396 28460 23611 2690 2159 38856 36921 58329 45942 7323 5044 95250

mesec u kome je doao u objekat. Na primer, ako je gost doao u objekat 20. juna i boravio do 5. jula, njegov dolazak e biti ukljuen samo u izvetaj za mesec jun, kada je doao u objekat (a ne i u izvetaj za jul). Noenja ovog gosta bie prikazana u oba izvetaja i to u izvetaju za jun 11 noenja, a u izvetaju za jul 5 noenja.

Zakljuak

Na osnovu prethodno navedenih podataka moe se zakljuiti da je u analiziranom periodu (1997.-2001.) prosek korienja hotelskih kapaciteta hotela Moskva 59%. Ovaj podatak sa jedne strane ukazuje na to da je pomenuti period krizni, zbog ekonomskih sankcija i rata na podruju bive SFRJ. Meutim, sa druge strane, moe se zakljuiti da je hotel Moskva imao solidno korienje hotelskih kapaciteta jer je u istom periodu 1997.-2001. prosek korienja hotelskih kapaciteta za grad Beograd u rangu 22-28%. Mogue je zatim uoiti da po strukturi preovlauju poslovni gosti poslovni ljudi koji u hotelu borave proseno 1-3 dana. Analizom podataka za 2001. godinu moe se primetiti oigledna stabilizacija ekonomskih prilika to je, izmeu ostalog, rezultiralo izuzetnim brojem stranih gostiju. Svi navedeni podaci ukazuju na statistiki trend porasta broja gostiju (naroito stranih) u sledeem statistikom periodu.

143

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Nikoli, M.* Rezime

Utvrivanje politike predstavlja sloenu i znaajnu upravljaku delatnost koja se odvija kroz razliite aktivnosti, iji su nosioci menaderi i strunjaci za obavljanje personalnih poslova. Da bi se uspeno upravljalo preduzeem na dui rok, potrebno je da ono donosi strateke planove u koje ugrauje svoje dugorone ciljeve, polazei od sopstvenih mogunosti i raspoloivih sredstava. Strategija preduzea opisuje se na nain na koji e ono ostvariti svoje ciljeve. Model Mc Kensey 7S. Misija preduzea ima specifinu svrhu koja se moe menjati, najee zbog promena u njenom okruenju. Razvojna politika preduzea predstavlja skup principa i kriterijuma kojima se preduzee rukovodi u donoenju odluka iz domena upravljanja rastom i razvojem. Pod kulturom preduzea najee podrazumevamo skup ponaanja koja se dogaaju kao odgovor na odreene situacije. Filozofija poslovanja, poslovna politika i kultura preduzea. Kljune rei: menadment, strategije, kultura, ugostiteljstvo, preduzee.

Uticaj personalnog menadmenta na kreiranje poslovne politike, strategije, misije i kulture ugostiteljskog preduzea

Abstract

Determening of business policy is complex and important management duty, which develops through various activities, whose liders are managers and experts for human recources. To manage a company for a long period, its necessery for it to develop strategic plans, in which it incorporates its long - term goals. Model Mc Kensey 7S. Mission of the company has specific purpose which can change, mostly because of changes in its environment. Development policy is batch of principles and criteriums, by which the company is driven, in determening of decissions linked to growth and development. By company culture we allude batch of beheviors which come as an answer to specific situacions. A business philosophy, business policy and company culture. Key words: mangement, strategies, culture, hosting, company.

tvrivanje politike predstavlja sloenu i znaajnu upravljaku delatnost koja se odvija kroz razliite aktivnosti, iji su nosioci, u prvom redu, menaderi i strunjaci za obavljanje kadrovskih poslova. Te aktivnosti su determinisane nizom projekcija, akata, stanja, procesa, subjekata i drugim iniocima. Ti inioci predstavljaju i osnove za utvrivanje personalne politike, u koje spadaju: a) strateki planovi, b) misije preduzea, c) razvojna politika, d) poslovna politika e) kadrovska filozofija preduzea, f) kultura preduzea, g) potrebe preduzea h) mogunosti preduzea, i) stav menadmenta prema kadrovskoj politici i kadrovskoj delatnosti, j) razvijenost i organizovanost poslovnog sistema i k) razvijenost i organizovanost kadrovske funkcije. Stepen uticaja svakog od navedenih inilaca na konkretno odreivanje elemenata kadrovske politike preduzea je razliit, i varira od preduzea do preduzea. Oni, po pravilu, deluju sinergetski, tako da ih treba posmatrati u njihovom totalitetu i integritetu.

Strateki planovi

Preduzee predstavlja otvoren poslovni sistem na iju strukturu, delatnost i uspenost u poslovanju u velikoj meri utie okruenje. Iz tog razloga ono se stalno mora prilagoavati zahtevima okruenja, i to kroz promenu: elemenata poslovne strategije, organizacione strukture, naina odvijanja poslovnih procesa, asortimana i karakteristika svojih proizvoda ili usluga i dr. Da bi se preduzeem uspeno upravljalo, i to na dui rok, potrebno je da ono donosi strateke planove u koje ugrauje svoje dugorone ciljeve, polazei od sopstvenih mogunosti i raspoloivih sredstava. Strategija preduzea opisuje se na nain na koji e ono ostvariti svoje ciljeve, polazei od: a) opasnosti u okruenju kome preduzee pripada, b) mogunosti okruenja c) resursa preduzea, d) snage preduzea, e) nedostataka preduzea, f) organizacije preduzea i g) menadmenta preduzea. Strategija obezbeuje osnovno razumevanje procesa kojim e preduzee postati konkurentno. Njene osnovne determinante su: (a) spoljanje okruenje, Stategija slui kao osnova razvojne, poslovne i kadrovske politike preduzea, pa je za njihovo ad-

ekvatno formulisanje potrebno da ona bude eksplicitno razraena u nekom pisanom aktu koji je organ upravljanja preduzeem. Tirae to je formulisaria ona je i obavezujua istovremeno prua mogunost svim kadrovima preduzea, bez obzira na njihov trenutni radnKjatus, da se sa strategijom upoznaju, da bi je kroz razliite aktivnosti dosledno sprovodili, i time ostvarivali postavljene ciljeve i zadatke. Da bi entropiju svelo na minimum, preduzee je prinueno da stalno usklauje svoju strukturu sa zahtevima okruenja i na taj nain postie odgovarajuu ravnoteu. Poto se taj proces mora obavljati kontinuirano i na osnovu dugorone orijentacije, planovi i programi dugoronog razvoja, kao instrumenti za definisanje i ostvarivanje poslovne strategije preduzea, takoe predstavljaju osnovu za utvrivanje kadrovske politike. Uvoenjem automatizacije ovaj proces postaje jo sloeniji, automatizovana proizvodnja zahteva sasvim nove profile kadrova, menja njihovu ulogu i njihov poloaj u procesu rada, oslobaajui ih repetativnih i fizikih poslova. Strateko planiranje predstavlja upravljaki proces razvijanja i odravanja ivotne sposobnosti ciljeva i sredstava preduzea u odnosu preina mogunostima njegove okoline. Osnovni zadatak stratekog planiranja se svodi na prilagoavanje preduzea okruenju, tako da obuhvati dovoljno povoljnih poslova kako bi se odralo ak i kada se neki od njegovih poslova ne bi mogli uspeno obavljati (P. Kotler, 1988). Planiranjem se razrauju strateki zadaci preduzea i odreuju se neophodni uslovi za njihovu realizaciju. Proces planiranja se sastoji od sledeih sedam faza: (1) dijagnoze stanja, (2) istraivanja osnovne usmerenosti postojeih aktivnosti preduzea, sa analizom njegovih razvojnih mogunosti, (3) istraivanja skupa ciljeva, (4) razvoja alternativnih akcija, koje e preduzimati pojedine organizacione celine preduzea u odreenom vremenskom periodu, (5) odabiranja najpovoljnije alternative za dostizanje ciljeva, (6) razvoja specifinih planova i (7) utvrivanja mera i uslova neophodnih za realizaciju planova (M. Petrovi, 1994). Planiranje kao jedna od funkcija upravljanja, treba da da odgovor na sledea tri pitanja: (1) gde smo sada, (2) gde elimo da budemo i (3) kako moemo tamo stii? Za uspean razvoj preduzea nije dovoljna samo strategija. Po Mc Kinsey-u za to je potrebno jo est elemenata, koji ine njegov uveni 7-S. Ti elementi su: Strategija, Struktura, Sistemi, Stil, Staff (Kadrovi), Skill (Umee) i Shared Values (Zajednika korist). Po navedenom modelu, kao i po miljenju drugih autora, uspena su ona preduzea koja:

* dr Miroslav Nikoli, Via Hotelijerska kola Beograd

Slika 1. Proces stratekog planiranje

144

a) razvijaju odgovarajuu strategiju za postizanje svojih ciljeva, b) izgrauju odgovarajuu strukturu organizacije radi uspenog sprovoenja te strategije i c) uspostavljaju odgovarajui sistem informisanja, planiranja, kontrole i nagrade za obavljeni posao. (P. Kotler, 1988). Na osnovu navedenog moe se konstatovati da je kljuni element preduzea strategija, a ne struktura. Zavisno od ciljeva koje je utvrdilo u okviru strategija, preduzee e uspostavljati i odgovarajuu organizacionu strukturu, koja se u ovom odnosu javlja kao jedno od sredstava za ostvarivanje utvrenih ciljeva. U modelu 7-S posebno su naglaene i odreene kadrovske komponente. To su u prvom redu kadrovi (Staff), jer od adekvatnosti kadrovske strukture i njenog potencijala i radnog angaovanja, u osnovi zavisi i uspenost njegovog poslovanja. Pored strukture kadrova, uspenost poslovanja odreenog preduzea zavisi i od umea zaposlenih, tj. od njihovih znanja i vetina za donoenje odreenih stratekih, taktikih i operativnih odluka, kreiranja odvijanja poslovnih procesa, obezbeenja njihovog obavljanja i dr. Snaga navedenih elemenata modela 7-S sa izraenom kadrovskom dimenzijom (Kadrovi, Umee, Stil i Zajednika korist) premauje ostale elemente modela: Strategiju, Strukturu i Sisteme. To je potvreno u nizu istraivanja, tako da u savremenim preduzeima raste znaaj kadrovske politike i kadrovske delatnosti, jer su u direktnoj funkciji njegovog razvoja i uspenosti u poslovanju. Prilagoavanjem svih elemenata modela 7S zahtevima okruenja, preduzee obezbeuje uslove za uspeno poslovanje. Samo preduzea ija je struktura fleksibilna i prilagodljiva mogu opstati u nepotednoj utakmici koja stalno tee u trinim uslovima poslovanja. Da bi to postiglo preduzee mora da ima izraene senzore koji registruju sve promene u okruenju i sistem brze prerade tih informacija radi donoenja optimalnih odluka.

Kao pretpostavke za utvrivanje i realizaciju razvojne politike preduzea javljaju se dugorono predvianje trinih, tehnolokih i drutvenih trendova (promena). Razvojna politika preduzea treba da: a) odrazi stavove preduzea prema anticipiranim pro menama u okruenju, b) obezbedi konzistentnost odluivanja o razvoju delova i preduzea kao celine, c) uskladi ciljeve, instrumente i mogunosti predu zea, d) obezbedi jedinstvo rasta i razvoja preduzea kao poslovnog sistema, e) uvaava osnovne vrednosti i razvojne ciljeve drutva u kome preduzee posluje, i f) bude fbrmulisana razumljivo za sve organe i pojedince koji je sprovode (M. Milisavljevi, J. Todorovi, 1992).

Slika 2. Mc Kinsejevih 7-S

ba da bude kontinuiran: u traganju za novom svrhom preduzee mora da potuje bitne karakteristike svog ranijeg razvoja. Tekue preferencije uprave i vlasnika javljaju se kao drugi element misije, jer oni koji upravljaju imaju sopstvene vizije i ciljeve. Te vizije i ciljevi, zahvaljujui njihovoj poziciji u procesu donoenja poslovnih odluka, u velikoj meri utiu i na izbor misije. Prouavanjem okoline utvruju se mogunosti i pretnje koje se moraju uzeti u obzir prilikom odreivanja misije. Sredstva preduzea su takoe u funkciji ostvarivanja odreene misije. Ona su esto osnova za obavljanje odreenih misija, jer se bez njih ta misija ne bi mogla obaviti. Specifina osposobljenost takoe utie na izbor misije, jer su za efikasno ostvarivanje svake misije potrebna odreena sredstva, kadrovi, navike i dr. Misija preduzea povezana je tesno sa njegovom kadrovskom politikom i funkcijom, i to preko zajednikih vrednosti i uverenja koja prihvataju zaposleni u njemu. Njima se ostvaruje identifikacija kadrova sa preduzeem, to je od velikog uticaja na njihovo radno ponaanje i efekte tog ponaanja. To ponaanje se ostvaruje na osnovu zajednikih vrednosti koje se ugrauju u okvire standardnih normi. Te norme takoe oblikuju zaposleni u preduzeu, pri emu znaajan uticaj treba da ostvari njegov menadment. Ponaanje kadrova saglasno utvrenoj misiji ostvaruje se kroz njenu inspirativnu ulogu, koja joj po tom osnovu daje i emotivnu karakteristiku. Taj segment misije, zajedno sa identifikacijom i radnim ponaanjem, razlikuje preduzee i zaposlene u njemu od drugih preduzea i zaposlenih u njima. Sopstveno vienje preduzea, kao eljeni javni imid, detenninie u odreenoj meri ponaanja zaposlenih, tako da i ova karakteristika misije ima svoju kadrovsku dimenziju. Sistem zajednikih vrednosti i uverenja, standardne norme, inspiriua uloga misije, ponaanje zaposlenih i dr. ugrauju se u poslovnu kulturu preduzea. Prema tome, misija se javlja i kao jedna od osnova za izgraivanje organizacione (korporativne) kulture preduzea.

Misije preduzea

Svaka organizacija predstavlja sredstvo za ostvarivanje odreenih ciljeva. Prema tome ona ima specifinu misiju ili svrhu, koja se moe menjati, najee zbog promena u njenom okruenju. U okviru misije odreuju se: svrha osnivanja preduzea, globalni ciljevi preduzea, osnovne poslovne ideje, njegovi osnovni zadaci, osnovne delatnosti, osnovne vrednosti i poslovna filozofija preduzea, kao i uverenje koje zaposleni u preduzeu imaju o njemu i onome to ele i mogu da postignu. Misija preduzea je jedan od kljunih instrumenata upravljanja, jer se na njoj zasniva niz poslovnih odluka. Iz tog razloga u njoj mora da bude zastupljena racionalna i komercijalna logika ponaanja preduzea. Elementi misije su u funkciji odreivanja: kljunih proizvoda i usluga, sadanjih i buduih ciljnih trita, najvanijih kupaca i korisnika usluga, osnovnih naina postizanja konkurentske prednosti ili eljene pozicije na tritu, tehnologije kojom se na tritu ostvaruje misija preduzea i dr. Vizija preduzea u velikoj meri utie na oblikovanje njegove misije. Zato i ona treba u odreenoj meri da bude sagledana pre nego to se zapone sa procesom utvrivanja misije preduzea ili u poetnim fazama odvijanja tog procesa. U okviru vizije poseban znaaj ima kadrovski segment razvoja preduzea. Naime, uporedo sa projektovanjem promena koje se oekuju u oblasti tehnologije, organizacije, proizvodnog programa, odnosno programa usluga, osvajanja i novih trita, drugaijem pozicioniranju i dr. potrebno je blie odreivanje i promena koje se oekuju u broju i strukturi zaposlenih, kadrovskoj politici i i kadrovskoj funkciji, menadmentu i organizacionoj kulturi. Misija preduzea se sastoji iz pet elemenata: razvoja, tekue preferencije, prouavanja okoline, sredstava i specifine osposobljenosti (P. Kotler, 1988). Razvoj preduzea sa aspekta strategije svodi se na razvoj njegovih ciljeva, politika i postignua. On tra-

Razvojna politika

Razvojna politika preduzea predstavlja skup principa i kriterijuma kojima se preduzee rukovodi u donoenju odluka iz domena upravljanja rastom i razvojem. Ona se odnosi na utvrivanje vizije razvoja i bazine fllozoflje na osnovu koje e obezbediti pretvaranje te vizije u stvamost. Ova politika preduzea spada u skup dugoronih politika jer treba da obuhvati period dovoljno dug da se promene svi faktori i predmet poslovanja preduzea, ako ih treba menjati. Kao takva, razvojna politika je osnova za realizaciju investicione politike. Razvoj preduzea ostvaruje se u zavisnosti od ciljeva, principa, kriterijuma i mogunosti za njihovu realizaciju. Pri tome se pretpostavlja racionalno reagovanje na sve impulse i mogunosti iz okruenja preduzea.

Pridavanje razliitih znaenja rei politika predstavlja jedan od uzroka za razliito odreivanje pojmova opte i posebnih politika preduzea. Samim tim, ispoljavaju se razlike i u odreivanju osnovnih elemenata njegove politike, kao i vrste i sadraja posebnih politika koje se utvruju i sprovode u preduzeu. U irem smislu, pod politikom se podrazumeva usmeravanje Ijudske delatnosti bilo koje vrste u odreenom pravcu radi postizanja odreenog cilja (R. Luki 1962). U organizacionom smislu pod politikom se podrazumeva jedinstvo strategijskih i taktikih odluka uz utvrivanje opteg toka akcije kojim se upravlja radom jedne organizacije (W. Gleuck- D. Kavran, 1972). Po shvatanju R. Moklera politika usmerava akciju, to jest ustanovljava specifian pravac akcije koji je prihvaen kao celishodan za rukovoenje poslovanjem preduzea. Politika izraava filozofiju, principe, svrhu i vrednosti preduzea. Prema tome, ona predstavlja deklaraciju o namerama, obavezama i odgovornostima preduzea. Njen smisao se u osnovi svodi na iniciranje naina na koji preduzee eli da obavi svoje aktivnosti i odreivanje postupaka za ostvarivanje tih ciljeva (R. Mockler, 1972). Politika odraava filozofiju razvoja, dok strategija znai konkretizaciju tog razvoja kroz opredeljivanje pravca, metoda, tempa rasta i nivoa fleksibilnosti preduzea. Za odreivanje pojmova poslovne i drugih politika preduzea veoma je vano utvrditi da li se ciljevi javljaju kao element politike, tj. da li ih treba svrstati u okvire politike, ili ih treba posebno posmatrati. Pod ciljevima poslovanja, koji su od znaaja za odreivanje pojma poslovne politike, porazumevamo rezultate poslovanja koje preduzee eli da postigne i ispuni. Ciljevi se javljaju kao osnov za konstituisanje organizacije, koja predstavlja sredstvo za njihovu realizaciju, pa se stoga moe prihvatiti stanovite da se pojedini ciljevi javljaju van politike. Preduzee ima razliite ciljeve, od kojih su mnogi izvedeni iz njenih osnovnih i optih ciljeva. Neki od njih - i to po pravilu vii (strateki ciljevi) -javljaju se van politike; taktiki i operativni ciljevi mogu biti elementi i poslovne i drugih politika. Da bi se efikasno ostvarivali ciljevi treba da budu: (a) korisni za preduzee, (b) javno defmisani, (c) hijerarhijski postavljeni, (d) konzistentni, (e) kvantifikovani, (f) realno zasnovani i (g) locirani prema izvriocima, tj. utvreni za svaki nivo rukovoenja (upravljanje ciljevima). Poslovnom politikom se mogu utvrivati i zadaci, koji predstavljaju konkretizaciju ciljeva s obzirom na veliinu, vreme i subjekta u ijoj je nadlenosti ostvarivanje konkretnog cilja. Na osnovu navedenog moe se zakljuiti da su osnovne karakteristike poslovne politike: aktivnost menadmenta kojom se utvruju odreeni ciljevi i principi koje treba realizovati u predvienom vremenu; utvreni ciljevi slue kao osnova za konkretizovanje zadataka koji su u funkciji njihovog ostvarivanja;

Poslovna politika

145

 specifinost naina i sredstava za ostvarivanje njenih ciljeva, principa i zadataka; organizovanje sprovoenja, neposredno sprovoenje i njegova kontrola predstavljaju aktivnosti koje se preduzimaju u sklopu poslovne politike preduzea; njena dinaminost, kao posledica promena u okruenju i u preduzeu, zahteva stalno utvrivanje, dopunjavanje i menjanje utvrene poslovne politike; ovlaenja za utvrivanje i sprovoenje politike sadre u sebi i odgovornost za preduzimanje odgovarajuih aktivnosti. Utvrivanje neadekvatne poslovne politike ili nesprovoenje utvrene politike odraava se negativno na realizaciju ekonomskih ciljeva preduzea, a samim tim i na njegov poloaj, meuljudske odnose u njemu i dr., to sve skupa moe da dovede u pitanje i njegov opstanak. Sveobuhvatnost, kompleksnost i obim poslovne politike, po miljenju . Popovia, uslovljavaju njenu podelu: a) prema podruju koje zahvata - na spoljnu (nabavnu i prodajnu) i unutranju (proizvodnu, kadrovsku, fmansijsku i dr.) politiku; b) prema funkcijama - na optu poslovnu politiku (kao koordinatora posebnih poslovnih politika) i na specijalne, posebne poslovne politike (nabavnu, prodajnu, proizvodnu, kadrovsku, finansijsku i dr.); c) prema nainu donoenja i realizacija odluka na strateku (dugoronu, okvirnu, alternativnu i neposredno usmerenu prerna osnovnirn ciljevirna preduzea) i taktiku (izvedenu, redovno kratkoronu i tano usmerenu postizanju nekog blieg cilja) i d) prema rokovima - na dugoronu (koja kao strateka politika obuhvata promene u kapacitetima, strukturi i organizaciji) i kratkoronu (koja kao taktika i izvedena obuhvata prilagoavanje proizvodnim programom i raznim merama dugorono utvrenoj politici i boljem korienju postojeih kapaciteta) (M. Novak-. Popovi, 1976). Prema vrememi razlikujemo: a) dugorone i b) kratkorone politike preduzea. Dugoronim politikama se za dui period usmerava donoenje odluka u skladu sa postavljenim ciljevima. Prema funkcijama razlikujemo: razvojnu, kad rovsku, proizvodnu, finansijsku, istraivaku i niz drugih politika. Ove politike treba da budu integrisane u skladnu celinu sa generalnom politikom preduzea.

Kultura preduzea
Pod kulturom preduzea, odnosno kulturom organizacije najee podrazumevamo skup ponaanja koja se ponavljaju i koja se predvidljivo zbivaju kao odgovor na odreene situacije. Poto se ponaanja, kao psiholoka i socijalna kategorija u velikoj meri zasnivaju na linim i kolektivnim stavovima, u njima je pored racionalnog esto prisutna i iracionalna komponenta. Iz tog razloga ne inoe se sa apsolutnom sigurnou uvek predvideti kakvo e biti reagovanje pojedinca ili grupe u poznatoj situaciji. Ono se moe samo prognozirati, sa veim ili manjim stepenom sigurnosti, zavisno od izgraenosti sistema radnih i socijalnih ponaanja u organizaciji. Funkcija kulture odreenog preduzea u osnovi se svodi na obezbeivanje: efikasnijeg ostvarivanja razvojne, poslovne i kadrovske politike preduzea i ugraivanja u njih elemenata koji se eksplicitno ili implicitno odnose na kulturu preduzea; stvaranja pozitivnih stavova prema preduzeu i radu, koji treba da predstavljaju jednu od osnova za maksimalno korienje radnog potencijala zaposlenih; stvaranja pozitivnog poslovnog imida kod poslovnih partnera; efikasnost razvijanja, odnosno izgraivanja komponenti organizacije i tehnolokih procesa koji se odnose na organizacionu kulturu; podizanja kvaliteta rukovoenja i na toj osnovi i kvaliteta ukupnog rada u preduzeu; kvalitetnog i produktivnijeg obavljanja svih poslova i radnih zadataka; stvaranja dobrih i stabilnih meuljudskih odnosa u kolektivu; unapreivanja odvijanja kadrovskih procesa kojima se utvruje ili sprovodi kultura preduzea; estetskog oplemenjivanja poslovnog ambijenta preduzea kao sredstava za stvaranje pozitivnog imida kod poslovnih partnera i prijatnog ambijenta za rad, kao jedne od osnova za podizanje produktivnosti i kvaliteta rada i dr.

Pojam i funkcija kulture preduzea

a) deteriminisana, tj. unapred predviena za svaku od karakteristinih radnih i socijalnih situacija, b) izvesna, tj. da se uvek manifestuju kada nastane odreena situacija, c) jednoobrazna, tj. da se kao reakcija na nastajanje odreene situacije uvek javlja identino ponaanje nezavisno od subjekta ponaanja i vremena kada se ono vri i d) najveim delom obavezujua, prvenstveno kada su u pitanju radna ponaanja u odreenim situacijama, pa je zato neophodno da ona budu ugraena u odgovarajue norme o radu i ponaanju.

Zakljuak

Podela poslovne politike

Motivisanost za obavljanje funkcije menadera predstavlja jednu od osnova radnog ponaanja pojedinca, koja u korelaciji sa njegovim sposobnostima i znanjima dovodi i do odreenih poslovnih rezultata. Menaderi sa veim stepenom motivisanosti za rukovoenje po pravilu tee izgraivanju odreene kulture preduzea, koja treba, pored ostalog, da povea njihovu poslovnu uspenost. Najuspeniji menaderi po pravilu imaju izgraen stil rukovoenja. Organizacione celine ijim radom rukovode takoe iinaju izgraenu kulturu, koja je esto jedan od temelja njihove poslovnosti. Ta kultura u veini sluajeva nije ugraena u neke interne propise, ona je prevashodno ugraena u socijalni i radni sistem te organizacione celine, i to kao standardan model radnog ponaanja. Iz tog razloga treba ovakve primere isticati, i to kroz odgovarajue mitove i prie. Kljune teme iz ove oblasti treba da budu: saradnja, primeri prevazilaenja organizacionih problema, uspesi timova i pojedinaca, lojalnost preduzeu, osvajanje novih trita, unapreivanje saradnje sa proizvodnim organizacijama i zatita njihovih interesa, nadmudrivanje konkurencije i dr. 1. Dr Miroslav Nikoli, VH BEOGRAD 2001. god., Personalni menadment. 2. Dr Aleksa Kovaevi, VH BEOGRAD 2001. god., Usluge u ugostiteljstvu. 3. Dr oka Maleevi, FON BEOGRAD 2001. god., Rukovoenje. 4. Adies I., Zagreb, 1979. god., Kako rijeiti krizu upravljala. 5. Toybear A., AHA Washington, 1982. god., The history of ideas.

Literatura

Organizaciona sredstva i procesi u koje se ugranje kultura prednzea

Kultura preduzea prevashodno se odnosi na eljena radna i socijalna ponaanja zaposlenih u njemu. Ta ponaanja treba da budu:

146

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Vujovi, S.* Rezime

Komparativna analiza brojnih naunoistraivakih radova iz oblasti turizma ukazuje da je nezaobilazan preduslov i element razvoja tuirizma, izgraena materijalna osnova-infrastruktura (pr. Alpe i Pirineji). Infrastruktura je esto spominjana kao ogranienje organizovanja turistike ponude, posebno u novim turstikim destinacijama. Uz poruke naslova, cilj rada je ukazivanje na znacaj materijalne osnove turizma kao fundamenta bez kojega nema razvoja turizma. Uz geografski prostor i covijeka, materijalna osnova je treci element bez kojega nije moguce razvijati turizam. Kljune rijei: turizam, materijalna osnova, covijek.

Profilacija definicije, uloge i znaaja materijalne osnove u razvoju turizma

Abstract

Comparative analyses of numerous researches from this field of tourism indicates that obligatory precondition and element of developing of the tourism (tourism supply) is developed infrastructure (ex. Alps and Pirinei). Infrastructure is usually referred to as organizing limitation of tourism supply, specially in terms of the new tourist destinations. is just as essential to the same. Along with the title message, the aim of the work is pointing to importance of material basis as a fundamental without which development of tourism is impossible. Geographical environment and humans as well as material basis is the third element without which development of tourism is not possible. Key words: tourism, material basis, human facto.

astave li se sadanji razvojni tokovi, svijet e godine 2010. biti jo naseljeniji, prljaviji, ekoloki jo nestabilniji i skloniji poremeajima. Jasno se moe predvidjeti snaan pritisak stanovnitva na prirodna bogatstva i okolinu. U prkos sve veoj materijalnoj proizvodnji, stanovnitvo e biti siromanije nego danas. Ekonomska kriza, kriza rasta, kriza zaposlenosti, ekoloka kriza, dravne krize i kriza identiteta su vie od privremenih padova. Jaz izmeu tehnoloki razvijenih zemalja u kojima se proizvodnja temelji na vodeoj ulozi ljudske radne snage sve je dublji i dublji. Profit se na svjetskom tritu u cjelini ostvaruje padom realnih najamnina i ivotnog standarda stanovnitva to dovodi do toga da sada u svjetu ima milijardu gladnih usta, a da tri petine ovjeanstva ivi u rastuem siromatvu. Vie od 100 zemalja, prema podacima Programa za razvoj UN, danas ima manji dohodak po glavi stanovnika nego pre 20 godina. Prema istom izvoru 358 najbogatijih porodica raspolae veim bogastvom od zajednikog dohotka 45% svetskog stanovnitva, odnosno 2,3 milijarde ljudi. S druge strane prema podacima Svetske banke vie od 1,3 milijarde ljudi za ivot ima manje od jednog dolara dnevno, a prema UNICEF-u samo u zemljama u razvoju dnevno od gladi umire 34 hiljade dece. Analize i prognoze Svjetske turistike organizacije i Svjetskog savjeta za putovanja i turizam (WTTE) u prkos predhodno navedenih argumenata i tvrdnji ukazuju da fenomen turizam na svetskom nivou ide napred ostvarujui primat u odnosu na ostale grane privrede.

Bitne karakteristike procesa stvaranja materijalne osnove turizma

Stvarnje materijalne osnove razvoja turizma nove turisticke destinacije zahteva koordinaciju menadzment aktivnosti, planiranje, organizacija, motivacija i kontola. Takodje, vrlo je bitna uskladjenost mendzament aktivnosti NTO-a (strategije razvoja turizma, strategije promocije na inostranim trzistima) i principa i uslova prirodne i zivotne sredine kao preduslova razvoja turizma. Vazni faktori stvaranja materijalne osnove razvoja turizma svakako jesu investicije i vremenski faktor (rokovi ulaganja). Investicijska ulagnja u materijalnu osnovu destinacije cesto imaju dvodimenzionalni pristup ulagnja u infrastrukturu i ulaganja u suprastrukturu. Rokovi ulaganja vazni su zato to (velika) investicijska ulaganja zahtevaju velike fiksne troskove, i direktno su proporcionalni vremenskom periodu, kraci period zahtjeva vee izdatke za kratak rok i cijena ulaganja je vea. Za stvaranje materijalne osnove jako je vazno zajednicko poslovno ulaganje (JOINT VENTURE) razlicitih deviznih rezidenata (domaceg i stranog, privatnog i drzavnog kapitala) koji zajednicki obavljaju preduzetnicku funkciju i zajednicki snose rizik i izvlace korist od koriscenja materijalne baze. Prifilisanje stvaranja materijalne baze implicira podjelu na motivne faktore (plaze, termomineralni izvori, nacionalni parkovi, planinski pejzazi, etnografski elementi) i sve one privredne subjekte koji su u funkciji turizma u odre|enoj destinaciji. Turisticka valorizacija predhodnica svih ostalih

aktivnosti i procesa do zavrsetka materijalne osnove, kao plod interdisciplinarne plejade strunjaka. Atraktivnost odreenog prostora privlaci masu turista. Ukljucivanje tih prostranih cjelina u svjetska turisticka kretanja nije ni lako ni brzo. Motivacijski potencijali su bazicni elementi, meutim, tek kompletnom izgradnojm infrastrukture i povezivanjem odredjenog prostora sa izvorima traznje zatvara se krug od motivacije i podsticaja preko mogu}nosti, do zadovoljenja potreba i emitivnih i receptivnih sudionika.* Osnovni predmet proucavanja turisticke geografije kako navodi profesor Stetic Snezana**, su upravo faktori koji determinisu materijalnu osnovu turisticke destinacije: prirodna sredina, antropogeni elementi geografske sredine, geografski polozaj, turisticko-geografska analiza lokacije, karakteristike turistickih kretanja, izmena geografskog lika prostora, turisticka geografija, reoniranje ili ukratko organski, anorganski i antropogeni elementi. Sadanje stanje i odlike materujalne osnove pokazuju dosta nedostataka, posebno i jedonstranosti po pojedinim obelejima. Budui, pre svega intenzivni (modernizacija), a onda i ekstenzivni razvoj (izgradnja novih sadraja) materijalne osnove su preduslov za svaki dalji razvoj turizma. Jedna od neophodnosti kod stvaranja jeste organizovanje I razvoj finansijskog trzista I u tim okvirima osnivanje drzavne hipotekarne turisticke banke, omoguavajui primenu raznovrsnih oblika finansiranja stvaranja materijalne onove koji se u razvijenim trinim privredama koriste. U vlasniki i jasno definisanim odnosima trite kapitala obezbeuje efikasnost privreivanja, jer daje signale za usmeravanje slobodnih novanih sredstava u profitabilne projekte. Uz to trite kapitala daje signale dravi ka ispravnom voenju strategije razvoja zemlje - i razvoja materijalne osnove turizma. Dravna turistika banka reavala bi niz krucijalnih pitanja finansiranja razvoja materujalne osnove turizma, posebno prikupljanje, uvanje i oplodnju sredstava do njihovog investiranja, radei sve ostale poslove komercijalno poslovnog bankarstva.1 Jedna od hipoteza jeste da e u strukturi izvora finansiranja u buduem periodu dominirati strana sredstva (direktne investicije, koncesije, krediti i donacije).2 S obzirom na sve objekte anorganskog (reljef, tlo, klima, vode)3, organskog (biljke, ivotinje, ovek kao fiziko bie) i antropogenog porekla (ljudsko drutvo i njegove vidljive tvorevine u prostoru) kojima raspolae Srbija, turizam zajedno sa poljoprivredom, saobraajem i hidroenergetikom predstavlja put ka zdravoj trinoj privredi pravei konkurenciju najrazvijenijim trinim privredama sveta u kojima sektor usluga ima sve vei znaaj.

Definicija i znaaj materijalne osnove

* mr Slavoljub Vujovi, profesor, Via kola za menadzment, Zajear

Materijalna osnova turizma je skup raznovrsnih prirodnih ili ljudskim djelatnostima stvorenih materijalnih dobara i vrijednosti, namjenjenih ili pogodnih za turistiki boravak, rekreaciju, uivanje i osvajanje novih saznanja ljudi. Definicija proistie i zasniva se na fundamentalnoj injenici i shvatanju da je savremeni turizam trajno postao jedna od primarnih potreba ovijekovog ivota. Ovakva definicija poiva na prirodnoj zakonitosti da je ovijek na naoj planeti doivotno znatieljno i istraivako bce od najsitnijih do naj krupnijih sfera.

147

Nepohodnost nadoknade izgubljenih ili oslabljenih ljudskih energija tokom ivota i angaziranog svoga rada uslovljava prirodu, kvalitet i osnovne sadraje materijalne osnove turizma. U ovom smislu viestruko uslovljena materijalna osnova turizma sainjava osnovni faktor realizacije turistikog kretanja i boravka ljudi u svim sredinama irom sveta.

Odlike sadraja ponuene definicije

Sadraj i znaenja postavljene definicije su naroito: Savremenost Transparentnost Kompleksnost Podreenost ljudskim turistikim potrebama Meuzavisnost materijalne i nematerijalne osnove turizma

turistika valorizacija turistika destinacija turistika regija turistiki kvalitet prihod od turizma turistiki motiv turistike potrebe turistika statistika Rije profilacija je glagolska imenica izvedena od glagola profilirati. Profilacija (od latinske rijei-profiler; italijanske-profilare) znai predstaviti neki predmet ili objekat onako kako izgleda sa strane; prikazati oblike ili dijelove objekta u presijeku.

Obuhvat i podjela materijalne osnove

Nematerijalna osnova turizma

Turistike vrednosti izvan materijalne osnove turizma treba svrstati u nematerijalnu osnovu turizma. Nematerijalna osnova turizma moze se definisati kao: skup organizovanih kulturnih, duhovnih, zabavnih, sportskih, psihiko-rekreativnih i drugih programa pogodnih ili namenjenih obogaivanju kvaliteta turistikog boravka i doivljaja.

Odnos materijalne i nematerijalne osnove turizma

Postoji mnogostrana povezanost i meu zavisnost materijalne i nematerijalne osnove turizma. Ove dve odlike stvaraju jedan prirodni i kompleksni komplementarni odnos izmeu materijalne i nematerijalne osnove turizma.

Turistiki kapital

Cjelovita materijalna i nematerijalna osnova u turizmu zajedno sainjavaju pojam i sadraj koji se oznaava kao: TURISTIKI KAPITAL ILI TURISTIKI POTENCIJAL. Pojedinane kategorije i pojmovi u okviru turistikog kapitala-potencijala - Postavljene definicije materijalne i nematerijalne osnove turizma nuno zahtijevaju da pojmovi i sadraji pojedinanih kategorija na ovom sektoru budu usaglaeni i praktiki harmonizirani sa shvatanjima u ovim definicijama. Primarno se to odnosi na pojmove i delatnosti kao sto su: turistiki boravak turistiki promet turistiki objekat turistiko noenje

Na osnovu predhodno date definicije materijalnu osnovu moemo podijeliti na: prirodnu i antropogenu materijalnu osnovu ili (deo materijalne osnove ili elemente materijalne osnove stvorene prirodnim procesima i deo materijalne osnove ili elemente materijalne osnove stvorene ljudskim djelovanjem). Postoji mnogostrana povezanost i meuzavisnost materijalne i nematerijalne osnove turizma i odnos izmeu njih je neraskidiv. Upravo ove odlike stvaraju jedan prirodni i kompleksni komplementarni odnos izmeu materijalne i nematerijalne osnove turizma. U prirodne vrijednosti i elemente materijalne osnove ulaze: peine, kanjoni, vodopadi, arheoloka nalazita, rijeke, prirodna jezera, planinski masivi, i ostale materijalne vrednosti stvorene prirodnim procesima, dok u nematerijalne vrednosti ulaze: polarne noi, psihorekreacija, uivanja i doivljaji razgledanjem i doivljavanjem materijalnih vrijednosti. Antropogene vrijednost materijalne osnove obuhvataju, vrednosti stvorene ljudskom djelatnou (Hercegovaka Graanica-antropogeni element materijalne osnove), ali uivanje u razgledanju iste predstavlja nematerijalnu vrednost, zatim, koncerti, festivali razni, priredbe, splavarenje, jahanje na konjima, itd.Upravo ukljuivanje nematerijalne u materijalnu osnovu, ini materijalnu osnovu zavisnom od turistikih elja i potreba. Npr. vodopad jeste prirodna vrijednost materijalne osnove turizma, dok razgledanje istog predstavlja nematerijalnu vrijednost, ili hotel je namjenski antropogeni element osnove, dok udobnost i prijatnost boravka u njemu predstavlja nematerijalnu vrednost. Predhodni primjeri na izvjestan nain pojasnjavaju moguu podijelu ukupne osnove turizma na: osnovnu i komplementarnu Kao fundamentalnu materijalnu osnovu razvoja turizma moemo navesti upravo materijalne vrijed-

nosti, dok pod komplementarnom osnovom podrazumijevaju se nematerijalne vrijednosti. Ulogu drave u stvaranju materijalne osnove, zatim u kojoj i kolikoj mjeri materijalna osnova determinie i profilise turistiku ponudu destinacije potvruje primjer projekta Palmina ostrva u Ujedinjenim Arapskim Emiratima. Glavni nosilac i finansijer projekta u vrijednosti oko tri milijarde US dolara sa planom zavretka do 2005 god. jeste upravo drava (vlada). Projekat izmau ostalog obuhvata izgradnju dva kompleksa vjetakih ostrva u neposrednom priobalju Persijskog zaliva, na putu izmeu Abu Dabija i Dubajija. Smatara se da e za izgradnju ovih ostrva biti potrebno pribaviti oko sedam miliona metrikih tona kamena u cilju popunjavanja oko osamdesetpet miliona kubnih metara prostora da bi se ostrva izdigla iznad povrine mora. Svako od ostrva trebalo bi da ima oko etrdeset ekskluzivnih hotela u sredinjem delu ostrva i po dve hiljade luksuznih apartmana na samoj pjeanoj plai, graeni u vie stilova-orijentalni, mediteranski, evropski i arapski. Naziv palmina ostrva i gradnja cjelokupnog kompleksa u obliku palme proizilazi iz simbolike koju ima palma u ovom podruju gde je u prolosti pre otkrica nafte bila dominirajui izvor hrane. (detljnije videti Z.Bojovi, Eko.pol.br.2582/2001). 1. teti Sneana, Turistika geografija, SCUHU,1999. 2. teti Sneana, Regionalni aspekt razvoja gradskog turizma u Srbiji, TSH turizam, Zagreb,1987. 3. teti Sneana, Turizam i ivotna sredina, Turistiko poslovanje br. 1. Beograd 1995.

Literatura

Napomene

* teti Sneana, Turistika geografija, SCUHU, Beograd, 1999. ** tetic Sneana, Isto. 1 Karakteristino za turistiku banku u odnosu na ostalo bankarstvo (centralno i poslovno) jeste garancija, odnosno pokrie, gde bi umesto pokria u zlatu ili devizama, ova banka imala zdrava prirodna i prirodno-geografska dobra (nacionalni parkovi, zdrave - lekovite vode, planinski prostori itd). 2 Samo austrijskom Tirolu dodeljeno je do 1958. godine iz sredstava Maralovog plana oko 20 miliona dolara za unapreenje turizma. Tim kreditima bilo je obezbeeno oko 60% neophodnih sredstava. Ostalih 40% obezbedili su sami hotelijeri. 3 oveanstvo je u dvadesetom veku ratovalo zbog nafte, u dvadesetprvom ratovae zbog iste - pijae vode.

148

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Joki, Valentina*, Joki, I.** Rezime

Novi Sad je urbani centar koji zahvaljujui svom poloaju, prirodnim i antropogenim vrijednostima predstavlja specifino imitivno turistiko sredite. Turistiku ponudu Novog Sada, pored prirodnih i antropogenih vrijednosti, ine i smjetajni kapaciteti, ukljuujui i hotel Sajam kao jedan od smjetajnih objekata u gradu. Svojom lokacijom ureenjem, opremom i uslugama koje prua igra veliku ulogu i ima veliki znaaj za razvoj turizma Novog Sada. Iako je kategorisan sa 3 zvijezdice on svoje usluge smjetaja i ishrane prua velikom broju poslovnih ljudi i sportista koji mu omoguuju da ostvari velike finansijske rezultate. Sve navedene osobine dotinog smjetajnog objekta nisu dovoljne da bi se zadovoljili osnovni principi koji zahtjevaju savremene tendencije u hotelijerstvu. Definitivno je da svi smjetajni objekti grada, pa hotel Sajam moraju da pretrpe temeljne i strukturalne i organizacione promjene da bi postali dio onoga to se danas naziva savremeno hoteljerstvo.

Uloga i znaaj hotela Sajam u razvoju turizma Novog Sada

ovi Sad zahvaljujui svojim prirodnim i antropogenim vrednostima predstavlja svojevrsan turistiki specifikum. Navedene vrednosti koje poseduje sam grad i komplementarna okolina uticali su da se ovde formira karakteristian centar prema kojem su usmerena odreena turistika kretanja. Ipak, zahvaljujui mnogim ograniavajuim faktorima turistika kretanja se ne obavaljaju u obimu u kojem bi trebala, pogotovo ako se imaju u vidu prvlane turistike kategorije koje iniciraju turistika kretanja, a koje grad umnogome poseduje. Poslednju deceniju Novi Sad je najvei turistiki promet ostvarivao preko sajamskih manifestacija, to znai da se sajamski turizam javlja kao primaran oblik turistikih kretanja. U sekundarnoj formi zastupljeni su aki i tranzitni turizma. Svi ostali vidovi turizma, u poslednjoj deceniji bili su zastupljeni u veoma malom obimu i imali su gotovo minoran znaaj.

broja sajamskih priredbi i sportskih dogaaja. Ovakve okolnosti nametnule su potrebu izgradnje jo jednog hotela u gradu koji bi bio namenjen pre svega za smetaj poslovni ljudi i sportista. Na sednici Radnikog saveta Novosadskog sajma koja je odrana 14. jula 1972. godine doneta je odluka da se na lokaciji samog Sajma, uz ve posotjei restoran Zlatna Medalja, izgradi hotel B kategorije kapaciteta 150 leaja. Investitor izgradnje bio je Novosadski sajam, a hotel je zavren poetkom 1974. godine. Danas ovo preduzee ima svoje organe (skuptina, upravni odbor, nadzorni odbor) i organizacione delove koje se uspostavljaju kao poslovne jedinice i sektori. Poslovne jedinice HTDP Sajam su: hotel Sajam sa restoranom Zlatna Medalja, restorani Ribarsko ostrvo i Piro izma, kafe-poslastiarna Atina, poslovne jedinice Proizvodnja, Bled, kantina medicinske kola i kantina Vojvoanske banke (Interna doumentacija HTDP Sajam).

Smetajni kapaciteti u Novom Sadu

Abstract

The role and importance of hotel Sajam in tourism development in Novi Sad Novi Sad is urban destination which represents a specific immity tourist centar. By its location, natural and anthropogenic values tourist offer of Novi Sad, in addition to the natural and anthropogenic values, makes also a wide choice of accommodations including hotel Sajam as one of the representativ hotels in the town. Hotel Sajam plays a great role and has a great importance un tourism development in Novi Sad, by its location furnishings, conveniences etc. All though categorized with 3 stars this hotel offers its convieniences to a great number of business people and sportsman who make it possible for hotel to realise a great financial results. However all mentioned charatcteristic of the concerned hotel are not sufficient to satisvied basic principles which demands modern tendencies in hotel industry. It is definite that all accommodation in town, as well as hotel Sajam must undergo basic structural organization changes if they want to become a part of so called modern hotel industry.

Smetajni kapaciteti predstavljaju jedan od najvanijih faktora turistike ponude Novog Sada i zajedno sa kapacitetima za ishranu prilino utiu na obim turistikog prometa u gradu. Na teritoriji Novog Sada danas postoji 6 hotela, nekoliko motela i pansiona i jedno turistikoapartmansko naselje. Kao najreprezetativniji i najznaajniji za smetaj turista su novosadski hoteli. Svi hoteli, pored toga to pruaju usluge smetaja, ishrane i pia, u svoju osnovnu delatnost su ukljuili i razne usluge za zabavu i razonodu gostiju, pruanje potrebnih informacija, kao i organizovanje pruanja nekih drugih, neophodnih usluga, poput prodaje suvenira, razglednica i slino. Meutim, sve usluge koje pruaju ni izbliza nisu dovoljne da bi zadovoljile savremenog turistu. Svi novosadski hoteli su, na osnovu Pravilnika o razvrstavanju, minimalnim uslovima i kategorizaciji ugostiteljskih objekata, kategorisani sa tri zvezdice. Najvee kapacitete ima hotel Park, a najmanje hotel Varadin (Tab.1). Specifina struktura hotelskih objekata nije povoljna, naroito u odnosu na zahteve brojnih segmenata tranje u meunarodnom i domaem turizmu na koje Novi Sad moe da rauna u perspektivnom nastupu na turistikom tritu. Stoga se prvenstveno namee potreba poboljanja kvaliteta usluga, zatim potreba proirenja delatnosti, potreba poveanje ureenosti i opremljenosti i slino. Treba jo napomenuti da kaegorizacija ovih objekata ne odgovara evropskim standardima koji podrazumjevaju daleko otrije uslove pri odreivanju karakterisitnih kategorija, a to se sve vie namee kao ozbiljan problem.

Lokacija

Hotel Sajam

Poetkom sedamdesetih godina XX veka Novi Sad je raspolagao sa svega 4 hotela ukupnog kapaciteta 532 leaja, to u to vreme nije bilo dovoljno za smetaj velikog broja ljudi koji su ovamo dolazili prvenstveno zbog velikog

Kada je u pitanju uspenost poslovanja nekog hotelskog objekta vrlo velik znaaj ima njegova lokacija. Upravo zato se, prilikom izgradnje hotela, velika panja poklanja izboru lokacije. Na izbor optimalne lokacije utie veliki broj faktora kao to su razvijenost trita, ciljne grupe potroaa, vrsta, kategorija i veliina objekta koji se namerava izgraditi, pristupanost i ureenost prostora na kom se planira graditi objekat, blizina konkurentskih objekata, razvijenost ukupnih tursitikih sadraja odreene destinacije i slino (ai,1995). Na izbor lokacije hotela Sajam uticali su mnogi faktori, meutim, presudnu ulogu su imale ciljne grupe potroaa u Novom Sadu, u vreme kada se hotel trebao izgraditi. Naime, poetkom 70-tih godina najvei procenat posetioca u Novom Sadu su inili poslovni ljudi koji su dolazili na Novosadski sajam. Potreba da se ti ljudi smeste to je blie Sajmu kako bi oni efikasno obavljali svoje poslovne zadatke bez nepotrebnog gubljenja vremena u transferu od hotela do Sajma, je imala za posledicu da se projektovani hotel locira u krugu Novosadskog sajma. Osim toga, za izgradnju adekvatnog objekta za prijem posetioca Sajma postojala je ve odreena infrastruktura, te se stoga izgradnja hotela u blizini Sajma viestruko isplatila. Hotel Sajam je lociran tako da mu je mogu pristup i sa ulice, a i kroz sajamski krug. Ukoliko analiziramo lokaciju hotela Sajam, sa ovog stanovnita, u odnosu na ostale hotelske objekte u gradu jasno se moe videti, da hotel sajam ostvaruje najveu konkurentsku prednost u odnosu na sam Sajam. Sem toga, ovaj hotel se nalazi u blizini eleznike i autobuske stanice sa kojima je dobrpo saobraajno povezan to upotpunjuje sliku o povoljnosti poloaja ovog hotela.

Kategorizacija

Dana 18. septembra 1996. godine HTDP Sajam je podnelo zahtev Ministarstvu za turizam da se ho-

Tabela 1. Kategorizacija i struktura osnovnih kapaciteta hotela u Novom Sadu u 2001. godini
Hotel Park Varadin Putnik Vojvodina Sajam Novi Sad Kateg. *** *** *** *** *** *** Osnovni kapaciteti 1/1 5 / 16 19 4 22 66 1/2 305 51 65 19 48 82 570 1/3 / / / 14 / 12 26 Franc. / / / 7 11 / 18 apart. 4 / 4 2 6 / 16 ukup.le. 6233 102 150 110 123 222 1330 ukup.soba 320 51 85 61 71 116 704 %1 46,8 7,7 11,3 8,3 9,3 16,7 100 %2 45,5 7,2 12,1 8,7 10,1 16,5 100

* Valentina Jokic, diplomirani geograf, Novi Sad ** Igor Jokic, profesor geografije, Novi Sad

Ukupno

Izvor: Turistika organizacija Novog Sada

149

telu Sajam odredi kategorija. Preduzee je pri tom kao kriterijum kategorizacije prijavilo 13 elemenata iz grupacije ureenje i oprema i 8 elemenata iz grupacije usluge sa propisanim brojem bodova za svaki elemenat. Komisija koju je imenovao Ministar turizma je izala na teren i pri tom utvrdila, na osnovu sainjenog zapisnika, da hotel Sajam ispunjava sve uslove u pogledu obaveznih i izbornih elemenata za hotel tree kategorije. Naime, hotel Sajam je ostvario 50 bodova, to predstavlja minimalna broj bodova da bi neki hotel mogao biti svrstan u treu kategoriju. Na osnovu predloga Komisije za kategorizaciju Ministar turizma je doneo reenje 14. januara 1997. godine po kojem je hotel Sajam rangiran u treu kategoriju.

lemima. Ove sekcije prave jasne godinje marketing planove ija efikasnost se proverava na kraju godine. Organizacija ovakvog tipa sigurno bi uticala na poveanje iskoritenosti kapaciteta hotela. to se tie proizvoda, kod hotela Sajam on je vrlo jednostavan i njega ine usluge smetaja i usluge ishrane i pia. U sekundarnom smislu hotel prua usluge koritenja telefona, usluge uvanja predmeta od vrednosti i usluge pranja i peglanja rublja gostiju. Usluge smetaja se pruaju u smetajnom delu hotela kapaciteta 123 leaja, dok se usluge ishrane i pia pruaju u restoranu Zlatna Medalja koji raspolae sa preko 350 sedita.

smetajnim objektima u Novom Sadu, ali i u poreenju sa ukupnim ostvarenim prometom u gradu. Grafikon 1. pokazuje da je hotel Sajam u 2000. godini imao relativno malo uee u ukupnom prometu turista u Novom Sadu. On je uestvovao sa svega 6,1% u ukupnom broju posetilaca u gradu to ga je svrstalo na 5 mesto u gradu gledajui ovaj kriterijum. Neto slina situacija je i kod broja noenja gde je hotel Sajam uestvovao sa /% noenja u ukupnom broju noenja koja su ostvarena u Novom Sadu 2000. godine. Procentualno uee broja posetilaca i broj ostvarenih noenja u Hotelu Sajam pokazuju u neku ruku koliki je znaaj ovog hotela u ukupnoj ponudi grada. Meutim, da bi se

Ureenje i opremljenost

Hoteli su objekti koji se projektuju, grade, ureuju i opremaju namenski sa ciljem da obezbede odvijanje radnog procesa u funkciji realizacije proizvodnje i prodaje kompleksnog hotelskog produkta. Uspenost odvijanja radnog procesa, u velikoj meri, zavisi od stepena ureenosti i opremljenosti prostornih celina (Kosar,1998). U hotelu Sajam su jasno izdiferencirane dve velike prostorno-funkcionalne celine, jedna je namenjena gostima, a druga ne. Osnovna prostorno-funkcionalna celina je namenjena gostima i u njoj se pruaju osnovne hotelske usluge, to jest usluge smetaja i ishrane. Realizacija ovih usluga zahteva odgovarajui prostor, to je dovelo do daljnjeg diferenciranja ove velike prostorne celine. Tako se posebno izdvajaju prijemni prostori (parking, glavni natkriveni i sporedni ulaz, predvorje sa recepcijskim pultom), komunikacioni prostori (hodnici sa stepenicama), prostori za pruanje usluga ishrane i pia (sala za doruak, Bela sala, Banket sala, aperitiv bar, letnja terasa) i prostori za smetaj gostiju (6 apartmana, 11 francuskih soba, 48 dvokrevetnih i 4 jednokrevetne sobe). Druga velika prostorno-funkcionalna celina u hotelu Sajam je namenjena da odgovarajuim elementima opreme obezbedi nastanak hotelskog proizvoda, kao i da omogui konzumiranje hotelskog proizvoda u, za tu namenu, posebno odreenim prostorima. I ova prostorna celina se diferencira na manje prostore u skladu sa fazama po kojima se odvija deo radnog procesa koji prethodi realizaciji hotelskog proizvoda u prisustvu gosta. Tako se ovde izdvajaju ekonomsko-tehniki prostori (ulaz za prijem robe, 8 magacina, perionica rublja), proizvodni prostori (prostori za pripremanje hrane, mesara) i personalni prostori (garderoberi, sanitarno-higijenske prostorije). Ureenje i opremljenost prostornih celina u hotelu Sajam moe se okaraktesati pozitivno imajui u vidu jugoslovenske standarde u hotelijerstvu. Meutim, definitivno je da mnogi elementi nedostaju kao to su nepostojanje menjanice i drugih uslunih radnji u sklopu prijemnog prostora, nedovoljna opremljenost soba, nepostojanje telefona u ofisima za sobarice i slino.

Grafikon 1. Procenat ukupnog broja posetilaca po smetajnim objektima u ukupnom broju posetilaca u Novom Sadu u 2000. godini; Izvor: Turistika organizacija Novog Sada
Prodajna cena usluge smetaja u hotelu Sajam se formira tako to se na ukupne trokove dodaje odreen iznos planirane dobiti koja obezbeuje akumulaciju. Pritom, veliki uticaj na formiranje cene ima konkurencija, odnosno cene usluge smetaja u konkurentskim hotelima u gradu. U hotelu Sajam je prisutna politika diferenciranja cena usluga smetaja. Naime, cena usluge smetaja se razlikuje za domae i strane goste, za individualne i za grupe, za krai i du boravak. U vreme Meunarodnog poljoprivrednog sajma cene su neto vie nego u ostalom periodu godine. To je karakteristino ne samo za hotel Sajam ve i za ostale novosadske hotele. Jedan od najznaajnijih i najzastupljenijih instrumenata promotivne aktivnosti u hotelu Sajam je propaganda koja koristi razliita sredstva u nastupu na tritu: grafika oglasna, projekciona i slino. Promotivna aktivnost u Hotelu Sajam nije na zadovoljavajuem nivou. To je posebno izraeno poslednjih godina kada su u hotelijerstvu uvedeni neki novi vidovi promocije kao to je internet, razliiti vidovi savremenih prezentacija, novi naini nastupa na sajmovima i slino. dobila prava slika potrebno je u kontekst broja posetilaca i broja ostvarenih noenja staviti broj leaja kojima hotel Sajam raspolae, a to e opet dati prosjenu iskorienost analiziranog smetajnog kapaciteta. Hotel Sajam raspolae sa svega 9,5% ukupnog broja leaja u gradu. To je ak 4 puta manje od broja leaja u hotelu Park, ili 2 puta manje od broja leaja u hotelu Novi sad (grafikon 2). Iz ovoga sledi da hotel Sajam spada u manje hotele u gradu, pa i ne udi relativno malo uee koje ovaj hotel ima u ukupnom prometu turista u Novom Sadu. Najveu iskoritenost kapaciteta u Novom Sadu u 2000. godini imao je apartmansko naselje Dunavske kolibe gde je iskoritenost kapaciteta iznosila ak 80,32%. Ovako veliki procenat rezultat je vanrednih okolnosti koje nemaju veze sa turizmom. Naime, u Dunavskim kolibama u analiziranoj godini su bile smetene izbeglice. Najveu iskoritenost kapaciteta ne raunajui Dunavske kolibe u 2000. godini imao je hotel Park gde je iskoritenost iznosila 35,07%. Grafikon 3. pokazuje da je hotel Sajam imao neto manju iskoritenost od vodeih hotela u gradu. Ona je 2000. godine iznosila svega 25,22%. Ovako mala iskoritenost rezultat je vie faktora kao to su: slaba marketinka aktivnost, visoka cena smetaja i slino. Grafikon 3. evidentno pokazuje da su i svi novosadski hoteli u analizirnaoj godini imali malu iskoritenost. Ipak, za hotel sajam se moe rei da dobro posluje bez obzira na relativno mali promet i malu iskoritenost kapaciteta. Cene su neto vee nego u ostalim hotelima, a klijantela su veinom sportisti i poslovni ljudi.

Marketing u hotelu Sajam

Analiza uea prometa turista u hotelu Sajam u ukupnom prometu turista u Novom Sadu u 2000 godini4,5
Jedam od pokazatelja uspenosti poslovanja hotela Sajam je ostvareni promet turista u ovom hotelu, u poreenju sa ostvarenim prometom turista u drugim

Znaajnu osnovu za primenu marketing koncepcije u nekom hotelu predstavlja prolematika vezana za istraivanje turistikog trita, a u sklopu s njom problematika vezana za definisanje hotelskog proizvoda, formiranje cene hotelskog proizvoda, iznalaenje najboljeg naina promocije hotelskog proizvoda, kao i izbor kanala prodaje. U hotelu Sajam ne postoji nijedan posebno izdvojen sektor koji bi se konkretno bavio ovim pitanjima, pa se poslovi marketinga obavljaju u sklopu komercijalnog sektora. to se tie istraivanja trita njemu se u hotelu Sajam poklanja veoma mala panja. To je posledica relativno dobrog poslovanja hotela, zaim nepostojanja sektora za marketing, ali i malog broja strunog kadra. Poslove vezane za istraivanje trita zasad obavlja samo jedan saradnik za marketing i propagandu to svakako ne moe ni izbliza da zadovolji potrebe jednog ovakvog hotela. Savremeno hotelijerstvo nalae stvaranje posebnih sekcija koje se bave ovakvim prob-

Grafikon 2. Procentualno uee broja leaja po smetajnim objektima u ukupnom broju leaja u Novom Sadu u 2000. godini; Izvor: Turistika organizacija Novog Sada

150

Ako se jo ima na umu da je ovo mali kolektiv, onda i ne ude pozitivni finansijski rezultati. Poslednje dve godine i broj posetilaca i broj ostvarenih noenja i popunjenost kapaciteta hotela imaju uzlaznu tendenciju. Ovaj porast svakako nije rezultat neke bolje marketinke aktivnosti, a ni boljih ulova smetaja. Razloge treba traiti iskljuivo u poveanju broja turista u gradu to je posledica globalnih trendova, otvaranja zemlje i neto boljih uslova ivljenja.

Zakljuak

Na osnovu napred iznetih injenica moe se konstatovati da hotel Sajam predstavlja karakterstian gradski hotel koji svakako daje odreen doprinos razvoju turizma Novog Sada. Svojim profilom i usmerenou prua svoje usluge karakteristinim ciljnim grupama i to radi kontinuirano ve dui niz godina. Znaajno je napomenuti da prilino dobro posluje, iako se po svim analiziranim kriterijumima ne izdvaja od ostalih novosadskih hotela. Meutim, mora se naglasiti da hotel Sajam ne zadovoljava mnoge kriterijume koji su danas postavljeni u modrenom hotelijerstvo. To se odnosi naroito na stanje opremljenosti i ureenja analiziranog objekta, profile usluga koji se pruaju, zatim na sistematizaciju i organizaciju radnim mesta, marketinke aktivnosti i na kraju nedoslednost poslovanja. Ipak, hotel Sajam, imajui u vidu sve pozitivne elemente, mora proi kroz odreenu fazu prestruktuiranja da bi u nekom buduem vremenu mogao da rauna na zadovoljne goste i nadasve na uspenost poslovanja.

Grafikon 3. Prosena iskoritenost vanijih smetajnih kapaciteta u Novom Sadu u 2000. godini; Izvor: Turistika organizacija Novog Sada
1. ai, K. (1995): Poslovanje hotelskih preduzea, igoja tampa, Beograd. 2. Interna doumentacija HTDP Sajam 3. Kosar, LJ. (1998): Hotelijerstvo, Savezni sentar za unapreenje hotelijerstva ugostiteljstva, Beograd. 4. Podaci Turistike organizacije Novog Sada 5. Pravilnik o razvrstavanju, minimalnim uslovima i kategorizaciji ugostiteljskih objekata, Slubeni glasnik Republike Srbije 66/94

Literatura

Napomene

1 Procenat broja leaja po hotelskim objektima u

odnosu na ukupan broj hotelskih leaja u Novom Sadu 2 Procenat broja soba po hotelskim objektima u odnosu na ukupan broj hotelskih soba u Novom Sadu 3 Broj leaja u hotelu Park nije fiksan, pa je uzet prosjean broj 4 Za analizu prometa uzeta je 2000. godina iz razloga to u vreme pisanja rada radi prestruktuiranja u Turistikoj organizaciji Novog Sada nisu bili dostupni podaci iz 2001. godine 5 Za analizu je uzeta samoo 2000 godina iz razloga to je promet u prethodnim godinama dosta varirao, pa prosene vrednosti ne bi pokazale pravo stanje.

151

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Poster prezentacija Poster Presentation

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Toi, R*, Ivkov, Anelija** Rezime

Veliki uticaj na razvoj turizma imao je nevjerovatno brz razvoj informacionih sistema, posebno raunarskih sistema. Meutim, najvaniju ulogu odigra je razvoj svjetske globalne mree - Interneta, koji je omoguio komunikaciju na velikim udaljenostima putem raunara i raunarskih mrea. Prenos podataka pohranjenih na serverima u bazama podataka putem Interneta vri se za svega nekoliko sekundi. Najvanija je uloga web prezentacija, koje su neposredno povezane sa bazama podataka, na kojima se nalazi mnotvo korisnih informacija, a kojima je mogue pristupiti iz bilo kog dijela svijeta za samo nekoliko sekundi. Za turizam je to od velikog znaaja jer su na taj nain razne turistike ponude i znamenitosti odreenog prostora predstavljene svim korisnicima Interneta. Sigurno je da e dalji razvoj raunarske tehnologije i interneta uticati na kvalitet, razvoj i unapreenje turizma kao najvee industrije svijeta. Kljune rijei: Turizam, raunarski sistemi, internet, baza podataka

Informacioni sistemi u funkciji turistikog razvoja (raunarski sistemi)

Abstract

Information Systems in the Function of the Touristic Development (Computer Systems) Incredibly fast progress of the information systems, specially computer systems, have had big influence to the fast progress of tourism. However, the most important role had development of the world global network - Internet, which enabled comunication on the large distances using computers and computer networks. Transfer of the data that are stored on the servers in the databases trough Internet takes only a few seconds. The role of web presentations, which are directly linked to the databases, is most important. They contain huge number of usefull informations to which one can access from any part of the world in couple of seconds. For the tourism this is very significant, because on this way various touristic offers and sights of the specific area have been introduced to all Internet users. Certainly, further development of the computer technologie as well as Internet, will have influence to the further development and improvement as well as quality of the tourism as the biggest industry in the world. Key words: Tourism, computer systems, Internet, database

turizmu kao znaajnom drutveno-ekonomskom fenomenu 20 vijeka mogla je uivati samo mala grupa ljudi, dovoljno imuna i dovoljno dokona. Meutim, poslije drugog svjetskog rata turizam postaje masovna pojava, a naroito od 70-tih godina 20 vijeka. Danas je turizam potreba sve veeg broja ljudi u svijetu, ali i znaajan izvor zapoljavanja jer je turizam na internacionalnom nivou zasnovan na socio-ekonomskim promjenama, dok je u manje razvijenim zemljama postao atraktivno rjeenje za ekonomski razvoj. Socio-ekonomske promjene kao to su vei prihodi, produenje plaenih odmora, napredak u saobraajnoj tehnologiji, ali i smanjenje trokova putovanja omoguili su znatno veu turistiku potranju. Shodno tome, javila se potreba prezentovanja turistikih ponuda turistikoj potranji, jer je ne tako davno jedno putovanje zahtijelvalo ozbiljnu pripremu. Ono je podrazumijevalo rezervisanje karata, hotela i sl. pomou turistikih agencija, ali i kupovinu vodia, planova gradova, sakupljanje propagandnog materijala, kataloga, pamfleta i ostalog materijala, koji je bio osnovni izvor informacija o prostoru ili mjestu odlaska. Danas, nove informacione tehnologije, a prije svega raunarska tehnologija omoguava turistima bri i laki pristup informacijama, odnosno mogunost rezervacija i sve druge radnje koje su vezane za njihov odlazak do eljene destinacije. U tu svrhu najvie je koritena svjetska globalna mrea Internet, koji je omoguio brz pristup prezentacijama pojedinih turistikih destinacija irom svijeta, rezervisanje prevoza i smjetaja. Meutim, brzi razvoj novih informacionih sistema omoguie i niz drugih pogodnosti koje e znatno olakati planiranje, putovanje i boravak na odreenoj destinaciji.

Primjena semantike WEB tehnologije u turizmu

Turizam predstavlja ilustrativan primjer i veliku mogunost primjene informacione i Internet tehnologije, i to od kad se javlja velika potreba za obezbjeenje pravovremenih informacija turistima, a koje e im omoguiti bre i efikasnije planiranje putovanja. Turisti uvijek ele da znaju vie informacija o mjestu u koje odlaze, brz i udoban prevoz, kao i podatke o lokalnom vremenu destinacije na koju odlaze, mogunostima smjetaja, ali i o svim drugim sadrajima koje nudi ta destinacija. Prema tome, informacija postaje kljuna komponenta turistike usluge, te je zbog toga neophodno informaciju proslijediti u pravo vrijeme i na pravo mjesto, kako bi bila dostupna turistikoj potranji. Generalno gledajui, informacije koje trae turisti moraju biti prilagoene njihovim zahtjevima, sklonostima, ali i dostupne i u toku putovanja kako bi i tada mogle obezbijediti veu mogunost izbora. Napredne informacione i komunikacione tehnologije, a posebno mobilna Internet tehnologija, pruaju veu mogunost obezbjeenja pravovremenih informacija za vrijeme putovanja. Kao primjer koji predstavlja mogunost razvoja turizma kako kod nas tako i u svijetu je formiranje centralnog sistema sa bazom podataka o svim dostupnim destinacijama, nainima prevoza itd... Razvoj i irenje Interneta doprinijelo je razvoju turizma omoguujui brz pristup dostupnim prezentacijama o turistikim destinacijama. Pomou Interneta mogue je pretraiti veinu

* mr Radislav Toi, v. ss, PMF, Banja Luka, Republika Srpska **mr Anelija Ivkov, ss, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

servera u svijetu koji sadre podatke potrebne za planiranje putovanja. Put do informacije sastoji se od postavljanja upita na pretraivau do ispisa rezultata traenja na monitoru. Na taj nain mogue je za svega nekoliko sekundi dobiti sve potrebne informacije o nekoj destinaciji, raspoloivom prevozu do te destinacije kao i mogunostima rezervisanja smjetaja. Meutim, i pored toga, moe se desiti da se sve te informacije ne mogu dobiti na jednom mjestu te je potrebno traiti na nekoliko Internet lokacija /pretraivaa/ kako bi se dobile sve informacije. No pored toga, nije mogue na jednom mjestu napraviti rezervaciju smjetaja i prevoza. S toga razvoj novih informacionih i Internet tehnologija predvia postavljanje primjenu centralnog servera na svjetskom nivou sa bazama podataka koje e sadravati objedinjene podatke prikupljene sa svih regionalnih servera, odnosno servera svijeta. Centralna baza podataka sadravala bi osvjeene podatke u svakom trenutku za svaku destinaciju, a na taj nain bilo bi mogue na osnovu jednog upita dobiti sve potrebne informacije o odreenoj destinaciji u datom trenutku. Takoe, primjenom semantikih web tehnologija mogue je na osnovu samo jednog upita prema serveru i bazi podataka, na jednom mjestu izvriti sve potrebene rezervacije, smjetaja i prevoza, kao i dobiti informacije o lokalnom vremenu i dodatnim turistikim sadrajima. Pored toga, razvojem mobilnih komunikacionih sistema turisti e biti u mogunosti dobiti osvjeene i tane podatke u toku putovanja putem mobilnih telefona, koji sadre WAP protokole (Wireles Aplication Protocole) povezane sa Internetom i web tehnologijama. Primjer servera koji sadri podatke o turistikim ponudama jedne drave nalazimo u turistikoj ponudi Grke. Grci su razvili prototip sistema WH@M koji je u mogunosti da sakupi, integrie, procesuira i ponudi dobro organizovane podatke iz oblasti turizma u svrhu podrke planiranja putovanja. Informacije pohranjene u sistemu i koje su dostupne turistima, prikupljene su sa mnogobrojnih izvora javnog (javne vlasti, terminal operatori) i privatnog (turistiki savezi, turistike agencije i druge strukovne organizacije) sektora. Naime, tri su glavna posredna korisnika ovog sistema: Vladino ministarstvo civilne avijacije Grke (odgovorno za obezbjeivanje informacija o prometu i letovima), Luka kapetanija (odgovorna za prevoz putnika i prtljaga iz luke Pirineja do meunarodnih nacionalnih ostrva, objavljivanje redova vonje na kratkim prekomorskim relacijama, kao i organizovanje generalnih aktivnosti unutar same luke), Udruenje Grkih turistikih kompanija (sastoji se od lanova koji pokrivaju itav spektar turistikih aktivnosti). WH@M sistem e na upit korisnika pretraiti sve informacije koje posjeduju navedeni izvori i korisniku ih prikazati kao skup informacija koje pokrivaju itav spektar jednog turistikog putovanja sa detaljnim i osvjeenim informacijama. Turisti su u mogunosti da do potrebnih podataka dou na dva naina. Jedan je putem PC ili Lap - Top raunara, a drugi putem mobilnih telefona (koji sadre WAP protokole). U oba sluaja mogue je sistemu postaviti eljeni upit (jedna rije ili fraza) i na njega dobiti brz i adekvatan odgovor. Kao primjer, moemo uzeti grupu turista koja razgleda turistike znamenitosti nekog grada a pri tom poeli da rua u dobrom talijanskom restoranu,

155

upitom putem mobilnog telefona moe da dobije informacije o svim talijanskim restoranima na podruju tog grada, broju mjesta kojim raspolau, parking prostoru, rent-a-car agencijama, taksi slubama, javnom prevozu kao i podatke o najkraem moguem putu do odreenog restorana, a u nekim sluajevima i mapu grada u digitalnom formatu sa preciznim podacima. Na taj nain obezbjeuje se potpuna i tana informisanost turista u svakom trenutku.

Zakljuak

Vrtoglav razvoj raunarske i informacione tehnologije nesumnjivo je odigrao veoma vanu ulogu u razvoju i unapreenju kvaliteta turizma kao najvee industrije svijeta. Meutim i pored visoko razvijene globalne svjetske mree - Interneta i veoma brzog pristupa mnogim podacima, intenzivno se radi na njegovom usavravanju i harmonizaciji pojedinih komponenti veoma bitnih za

obezbjeenje preciznih i osvjeenih informacija u to kraem vremenskom roku (svega nekoliko sekundi), sa akcentom na tanost i sadrajnost. U tom smislu veliku ulogu e odigrati stvaranje centralnih servera sa bazama podataka na nivou drava, a koje e biti povezane na jedan centralni server svijeta, na kojem e biti objedinjeni svi podaci sa ostalih servera i to u real time formatu (potpuno svjee informacije u svakom trenutku). No, koliko god se to inilo daleko, kao to je u tekstu ve spomenuto u svijetu ve postoje odreeni projekti na tom planu na nivou drava, kao to je to primjer Grke, do centralizacije podataka e doi veoma brzo. Kao i za sve druge Evropske drave i za Republiku Srpsku to bi bio znaajan korak u razvoju i unapreenju kvaliteta turizma,i to kroz stvaranje jednog centralnog sistema, koji bi sadravao sve podatke o kompletnoj turistikoj ponudi Republike Srpske, a koji bi u dogledno vrijeme bio prikljuen centralnom svjetskom sistemu, a samim

tim postao dostupan svim korisnicima irom svijeta bilo da informaciju trae putem svojih PC raunara ili mobilnih telefona. 1. Alexander Maedche and Steffen Staab (2001): Applying Semantic Web Technologies for Tourism Information Systems 2. Konstantinos G. Zografos and Michael A. Madas (2002): A Travel & Tourism Information System Providing Real-Time, Value-Added Logistical Services on the move 3. Carole Goble, Sean Bechhofer, Less Carr, David De Roure and Wendy hall (2001): Conceptual Open Hypermedia = The Semantic Web? 4. Barbara Schmidt-Belz, Milla Makelainen, Achim Nick and Stefan Poslad (2002): Intelligent brokering of tourism services for mobile users

Literatura

156

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Besermenji, Sneana* Rezime

Kupinovo je sauvalo originalne primerke narodnog graditeljstva, okupljene u jednu celinu. Zatiena ruralna celina u Kupinovu obuhvata deset dananjih imanja sa okunicom, batom i crkvenu portu. Ovoj celini je dodat i izdvojeni prostor sa tvravom Kupinik i lokacija crkve majke Angeline. Prezentacija zatiene celine u naselju Kupinovo zamiljena je tako to bi se pojedinim zgradama dao muzejski karakter. Kljune reci: Turizam, prezentacija, ruralna celina.

Uereivanje ruralne celine u Kupinovu i njena prezentacija

Ruralna celina Kupinovo
U perifernom jugoistonom delu Obedske bare nalazi se Kupinovo. Ovo naselje je imalo bogatu prolost. Bilo je u posedu despota ura Brankovia, a zatim despota Stevana, koji je i sahranjen u Kupinovu. Krajem 14. veka Kupinovo je bilo kraljevski grad. Turci su ga osvojili 1521. godine i spalili. Danas Kupinovo ima oblik klina, iji je pravac od severoistoka ka jugozapadu. Ispod zaobljenog vrha ovog klina protee se kanal Vok, koji spaja Obedsku baru sa Savom. Naselje je skoro simetrino podeljeno ulicom Branka Madarevia na dva dela. U Ulici Branka Madarevia su zastupljeni objekti sa dvorinim i ulinim fasadama, koja predstavlja autentian izgled sela donjeg Srema. Zona zatiene ruralne celine obuhvata okuku ulice Branka Madarevia i crkvenu portu, zatim deset imanja sa okunicom i batom. Ovoj celini pripada i izdvojeni prostor sa tvravom Kupinik na drugoj strani kanala Vok i crkva majke Angeline, koji se nalaze severno od zatiene ruralne celine, a koja je izdvojena na samoj bari. Naputeno imanje Milice Putnik spada u zatienu ruralnu celinu. Stambena kua porodice Putnik, zajedno sa crkvom, koja se nalazi u njenoj blizini, predstavlja centralni deo u zatienoj celini. Kua ima originalni izgled, a izgraena je poetkom 19. veka. Izgraena je od pletari sa krovom pokrivenim crepom. Sa dvorine strane celom duinom prua se trem sa drvenim stubovima i arkadama. U kuu se ulazilo iz trema, a svaka prostorija ima poseban ulaz. Centralna prostorija je kuhinja u kojoj je sauvano otvoreno ognjite. Kua je okrenuta ka ulici i povuena je sa uline linije u dvorite. Sa dvorine eone strane je ulaz u podrum. Ambar sa upom se nalazi naspram kue koji je eonom stranom okrenut ka ulici i takoe je uvuen u dvorite. Ambar je postavljen na est stubova od opeke i nije paralelan sa kuom, ve pod izvesnim uglom, zbog oblika placa, koji ima oblik trougla. U dnu dvorita nalazi se bunar. Okunica porodice Bastaji takoe spada u zatienu celinu. Stambeni objekat je eonom stranom lociran na samu ulinu liniju, a na dvorinoj strani je trem. Kua je napravljena od pletari i pokrivena je biber crepom. Ambar sa upom se nalazi naspram kue. upa ima ulazna vrata i vrata na zadnjem zidu, kroz koja se izlazi u batu. U produetku kue se nalazi ambar sa puno dekorativnih elemenata, meutim sumnja se da je to objekat novije gradnje. privrednog ivota. Prezentacija zatiene celine bila bi sprovedena tako to bi pojedine zgrade dobile muzejski karakter. Za tu namenu bi prvenstveno posluili najstariji objekti na imanju Milice Putnik. Objekti bi se prvo morali statiki konsolidovati i rekonstruisati. Glavna zgrada bi imala etnografsko-stambeni karakter, a okunica bi bila dopunjena originalnim ekonomskim objektima. Ostali stambeni objekti bi ostali u privatnom vlasnitvu, ali uz obavezu ouvanja postojee arhitekture. Unutar celine jedna kua bi bila preureena za potrebe ugostiteljstva. Etno-restoran bi imao originalni etno enterijer i bio otvorenog tipa. Inventar ovog restorana i ostali eksponati bi bili iz domae radinosti. Jedan deo trpezarije bi sluio za pripremu usluenja, a u drugom delu bi bio restoran sa dugakim seoskim stolovima. Svetlo bi bilo obezbeeno uz pomo svea i fenjera na struju, a grejanje sa dve paorske peke. U ovakvom restoranu bi se sluila originalna sremaka jela, a gosti bi se zabavljali uz tamburae i sremake bearce. Usluno osoblje bi nosilo originalnu narodnu nonju. Prostorija toaleta bi imala vodu i struju, ali bi se takoe moralo uklopiti u tradicionalni stil. U sadraju etno-parka morala bi biti postavljena i prodavnica suvenira, a na ulazu u etno-park manji objekat u kojem bi bila smetena informativna vodika sluba. U okviru parka bi u originalnim objektima trebalo formirati prodajni prostor, u kojem bi se prodavali karakteristini proizvodi poljoprivredne proizvodnje, kao naprimer rakija, vino Sa ovakvim sadrajem u etno-parku bi se omoguilo posetiocima da se upoznaju sa materijalnom i duhovnom kulturomm stanovnitva donjeg Srema, a stvorio bi se ekonomski efekat, koji bi omoguio dalje ouvanje ove ruralne celine.

Abstract

Kupinovo saved its originale sample of arhitecture, witch is connecte into one whole. Protected rural whole in Kupinovo includes todays ten lands with garden and church port. In this whole exetent with fortress-Kupinik and lication of church Mother Angeline was attributed. Presentation of proteced whole in Kupinovo was imagined with particular buildings witch would give museum caracter. Key words: tourism, presentation, the monumental nucleus.

Zakljuak:

Seoske kue donjeg Srema u Kupinovu, koje su pod zatitom, potrebno je obnoviti i na taj nain omoguiti njihovo postojanje. U naselju Kupinovo potrebno je formirati etno-park, kao otvorenu muzejsku postavku. Tako bi se ouvalo autentino graditeljstvo ovog prostora sa autentinim pokustvom. Formiranje etnoparka bi uslovilo i postojanje ekonomskog efekta, ime bi se stvorila sredstva za irenje muzejske postavke, kao i za odravanje postojee.

Literatura

Predlog za prezentaciju ruralne celine u Kupinovu

Ruralna Celina u Kupinovu predstavlja nepokretno etnografsko naslee, koje bi se najbolje ouvalo stvaranjem etno-parka, a na taj nain bi se omoguila i njena prezentacija. Stvaranjem etno-parka u Kupinovu ouvala bi se arhitektura narodnog stvaralatva i sauvali bi se i predmeti iz domae radinosti, kao i predmeti iz

Jankovi, S. 1997. Odmor na selu. Turistika organizacija Srbije. Beograd. eki,M. 1994. Kua kao spomenik kulture. Narodno graditeljstvo Vojvodine. Novi Sad eri,L. 1997. Zaviajna kua, kovaka i kolarska radionica i vetrenjaa kao valorizovani ali neiskoriceni etnografski motivi. Turizam, br.1. Institut za geografiju,PMF. Novi Sad. Grupa autora, 1981. Graa za prouavanje spomenika kulture Vojvodine.Pokrajinski zavod za zatitu spomenika kulture. Novi Sad.

* dr Sneana Besermenji, docent, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

157

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Pavlica, Kristina, Pajovi, Tatjana* Rezime

Koviljsko-petrovaradinski rit je jasno omeen i kompaktan ritski kompleks. Nalazi se u jugoistonom delu Bake na inundacionom podruju srednjeg toka Dunava sa njegove leve i desne strane od km 1230 do km 1250, pored naselja Kovilj i Petrovaradin po kojima je i dobio ime. Obuhvata povrinu od 4840 ha 60 ar i 52 m2. Prostire se na teritoriji optina Novi Sad, Sremski Karlovci, Inija i Titel. Raznovrsnost vrednosti, bogatstvo prirodnih pojava i oblika i ouvana izvorna lepota su bili razlozi da se ovo podruje prema Zakonu o zatiti ivotne sredine Republike Srbije stavi pod zatitu i 1997. godine proglasi za Specijalni prirodni rezervat. Koviljsko-petrovaradinski rit predstavlja prirodno dobro od izuzetnog znaaja za Republiku I kategorije. Rad ima za cilj da definie razvojne mogunosti turizma, koji bi se odvijao u saglasnosti sa predvienim konceptom zatite Koviljsko-petrovaradinskog rita. Kljune rei: rit, specijalni rezervat prirode, oblici turizma

Mogunosti za razvoj turizma u specijalnom rezervatu prirode Koviljsko-petrovaradinski rit

Abstract

Tourist Potential of the Special Natural Reserve Koviljsko-petrovaradinski Rit (Marsh) Koviljsko-petrovaradinski rit is clearly defined and compact marsh complex. It is located in the south-eastern part of Backa in the inundation area of the central stream of the Danube on its left and right banks from the 1230th to the 1250th kilometre, near Kovilj and Petrovaradin settlements. It spreads on the territories of the municipalities of Novi Sad, Sremski Karlovci, Indjija and Titel. The variety of the characteristics, richness in natural phenomena and preserved natural beauty were the reasons to put this region under protection in 1997 according to the Law of Environmental Protection of the Republic of Serbia and declare it to be a Special Nature Reserve. Koviljsko-petrovaradinski rit is a natural estate of outstanding importance of the first category for the Republic. The aim of this paper is to define the potentials for the development of tourism, which would be conducted in accordance with the projected concept for the conservation of the Koviljsko- petrovaradinski rit. Keywords: marsh, special nature reserve, types of tourism

* Kristina Pavlica, asistent pripravnik, Tatjana Pajovi, asistent pripravnik, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

oviljsko-petrovaradinski rit danas predstavlja posebno vredan vei ritski kompleks, kao ostatak nekadanjih velikih i skoro neprohodnih ritova. Nalazi se u jugoistonom delu Bake na inundacionom podruju srednjeg toka Dunava sa njegove leve i desne strane od km 1230 do km 1250, a pored naselja Kovilj i Petrovaradin po kojima je i dobio ime. Koviljsko-petrovaradinski rit se nalazi na 451134 SG i 200210 IGD (po Griniu) i obuhvata povrinu od 4840 ha 60 ar i 52 m2. Prostire se na teritoriji optina Novi Sad, Sremski Karlovci, Inija i Titel. Inundaciona ravan u najveem delu smetena je na nadmorskoj visini od 72-76 m. Po svim karakteristikama zemljite Koviljsko-petrovaradinskog rita je tipino za aluvijalna podruja srednjeg toka Dunava. Podruje Koviljsko-petrovaradinskog rita pripada umerenoj klimatskoj zoni, sa jae izraenim kontinentalnim osobinama. Srednja godinja temperatura vazduha iznosi 10,7C. Srednjegodinja koliina padavina iznosi 599,3 mm. Srednje godinja relativna vlanost je 74,10%. Od vetrova na ovom podruju dominantna je koavajugoistoni vetar. Hidroloke prilike karakteriu stalna dejstva poplavnih i podzemnih voda. Temperatura vode u Koviljsko-petrovaradinskom ritu kree se u granicama -2C do 31,2C. Koviljsko-petrovaradinski rit u vegetacijskom pogledu predstavlja podruje koje je prevashodno umski kompleks. U Koviljskopetrovaradinskom ritu izdvajaju se posebno sledee umske zajednice: bademaste vrbe, bele vrbe, crne topole, bele topole sa crnim glogom, poljskog jasena. Pored ovih biljnih zajednica velike prostore zauzimaju i ume evroamerikih topola. Pored umske, prisutna je i akvatina (vodena soivica, plivajua paprat, mahovine, vodeni orah i beli i uti lokvanj), movarna (trska, a, uta perunika) i livadska vegetacija (pirevina, livadarke i zubaa). Danas u uslovima permanentne antropogene redukcije movarnih terena, rit je poslednje pribeite ptica movarica i ptica prirodno vezanih za vodu u ovom delu toka Dunava i jedan je od poslednjih slinih terena u Vojvodini. Od ukupnog broja vrsta ptica u Vojvodini, na podruju rita registrovano je 55,48%, a po normativima Meunarodne unije za zatitu ptica svako podruje sa kog je evidentirano vie od 40% od ukupnog broja evidentiranih vrsta ptica na irem podruju, smatra se bogatim pticama i ima uslove da se proglasi za ornitoloki rezervat. U ritu su zastupljene patke, galebovi, igre, detli, senice, pupavac, goloduplja i dr. Osim ovih sreemo i druge vrste (grabljivice, sove, gavran i dr.). Nezaobilazni deo faune ovog podruja su i ribe. Na prostoru Koviljsko-petrovaradinskog rita evidentirano je 46 vrsta, od kojih su najzastupljenije: keiga, tuka, aran, uti kara, bodorka, klen, bucov, mrena, deverika. Lovna, a i druge zatiene i nezatiene vrste divljai koje se sreu na prostoru Koviljsko-petrovaradinskog rita ine sastavni i nerazdvojni deo ovih prostora i imaju veliku ulogu i znaaj u odravanju bioloke ravnotee na ovom podruju. Na ovom prostoru nalaze se sledee vrste divljai: srna, divlja svinja, zec, divlje patke, divlje guske, fazan. (Predlog za zatitu, 1995) Raznovrsnost nabrojanih vrednosti, bogatstvo prirodnih pojava i oblika i ouvana izvorna lepota su bili razlozi da se ovo podruje prema Zakonu o zatiti ivotne sredine Republike Srbije stavi pod zatitu i 1997. godine proglasi za Specijalni prirodni rezervat.

Koviljsko-petrovaradinski rit predstavlja prirodno dobro od izuzetnog znaaja za republiku I kategorije. Meunarodni status tek treba da dobije, poto je predloen za upis na Spisak ritskih podruja od meunarodnog znaaja po Ramsarskoj konvenciji. Koviljsko-petrovaradinski rit koji se stavlja pod posebnu zatitu je interesantan ne samo sa aspekta zatite prirode, ve i kao prostor u ijoj se neposrednoj okolini nalazi bogata kulturno-istorijska batina (arheoloki lokaliteti, manastir Kovilj, crkve, naselje Kovilj).

Razvoj turizma u Koviljskopetrovaradinskom ritu

Povoljnost prirodnih faktora i raspoloivi potencijali nisu za sada bitnije uticali na razvoj turizma u Koviljsko-petrovaradinskom ritu. Iako Koviljsko-petrovaradinski rit predstavlja podruje na kojem postoje vrlo dobri prirodni i drutveni uslovi za razvoj turizma, rekreacije i izletnitva, ove delatnosti nisu dovoljno razvijene, niti su adekvatno organizovane. Sadanje korienje Koviljsko-petrovaradinskog rita se uglavnom svodi na neorganizovane poludnevne ili jednodnevne boravke radi sportskog ribolova, ree lova, a vrlo retko radi uivanja u prirodi i njenim lepotama. Viednevnog boravka u Koviljsko-petrovaradinskom ritu praktino i nema. Razlog tome je i neadekvatna materijalna baza. Za sada je mali broj ugostiteljskih objekata na tom podruju. Trenutno u okviru Zemljoradnike zadruge u Kovilju posluje ugostiteljski objekat ardarestoran sa tradicionalnom domaom kuhinjom. Na Tikvari postoji arda, a na lokalitetu Arkanj postoji ugostiteljski objekat Na kraj sveta koji je dotrajao i bez odgovarajue infrastrukture. Uz rekonstrukciju i proirenje kapaciteta ovih objekata, izgradnju novog motela, izgradnju i ureenje lokaliteta Arkanj, ureenje hipodroma, izgradnju tradicionalnog vojvoanskog ajkakog salaa, infrastrukturnim opremanjem najatraktivnijih lokaliteta i prigodnim ureenjem samog Koviljsko-petrovaradinskog rita, stvorila bi se solidna osnova za bri razvoj turizma. U Koviljsko-petrovaradinskom ritu potrebno je pre svega odrediti prostore za smetajne, ugostiteljske i druge objekte od znaaja za turizam, izletitva i rekreacije. Najbolje bi bilo locirati ih na obodu rita i njihovu arhtiekturu uskladiti sa ritskim ambijentom (trare, sojenice...), zatim, iskljuiti izgradnju vikend naselja. Iz tog razloga prave se projekti za razvoj materijalne baze turizma, kako bi ovo podruje sa okolinom konano dobilo uslove za boravak turista. Obzirom da se mora ouvati autentinost ambijenta Koviljsko-petrovaradinskog rita kao posebne prirodne vrednosti, svi turistiki, ugostiteljski i drugi objekti od znaaja za razvoj turizma treba da se arhitektonski usklade sa ambijentom (trare, sojenice i sl.) i da se lociraju samo po obodu rita. Izgradnju vikend naselja u Koviljsko-petrovaradinskom ritu treba iskljuiti kao inkompatibilnu sa ouvanjem autentinosti ritskog ambijenta i razvojem specifinog turizma. Razvoj turizma na prostoru Koviljsko-petrovaradinskog rita treba planirati u skladu sa prirodnim mogunostima i osnovnim postavkama zatite i ouvanja prirodnih resursa ovog podruja. Neophodno je turistiko planiranje u kome odnos tur-

158

izma i okruenja zauzima centralno mesto u smislu odreivanja smernica i ogranienja rasta i razvoja turistikih aktivnosti.

Mogui oblici turizma u Koviljskopetrovaradinskom ritu

Kompleksnost prirodnih i antropogenih vrednosti opredeljuje i kompleksan razvoj turizma. Meutim treba voditi rauna da turistiki proizvod mora biti originalan, atraktivan i koncipiran tako da ne izrabljuje prostorne vrednosti (prirodne i antropogene) to u osnovi odgovara uslovima u zatienoj prirodi. Na prostoru Koviljsko-petrovaradinskog rita mogu se odvijati odreeni specifini oblici turizma prilagoeni uslovima labilnog ekosistema i potrebe njegove zatite. Razvoj turizma treba da se bazira na valorizaciji specifinosti rita, a to su: ekskurzioni, lovni, ribolovni, a zatim izletniki i nauno-istraivaki turizam. Ekskurzioni turizam - Ekskurzioni turizam podrazumeva posete aka, omladine i ostalih grupa sa ciljem obilaska i upoznavanja rita. Uvoenjem no vih sadraja u turistiki boravak moe se poveati privlanost prostora. Potrebno je obezbediti odgovarajue smetajne objekte: ureeni kamp na obodu rita ili omladinski kamp za smetaj grupa. Da bi se ovaj vid turizma razvijao potrebna je, pored odgovarajue materijalne baze i propaganda usmerena ka ciljnim segmentima. Lovni turizam -Osnova razvoja lovnog turizma je bogatstvo i raznovrsnost lovnom divljai. Podruja uz Dunav predstavljaju jedinstvene predele kakvih je vrlo malo u Evropi. Bujna vegetacija je idealno stanite za raznovrsnu divlja i baza za umsku produkciju odreenih vrsta drvea. Izuzetno ovakvo mesto je Koviljsko-petrovaradinski rit, sa mogunou unapreivanja lovnog turizma. Lovako drutvo Fazanje osnovano 1927. godine. Pored brige o samom lovitu, lanovi drutva se trude da privuku to vie zainteresovanih lovaca-sportista na ovo podruje. Ovo podruje ima sve predispozicije za razvoj visoko kvalitetnog lovnog turizma, ali je danas zainteresovanost za ovo podruje smanjena, a uzroci su brojni. Pored toga to je smanjen broj divljai, ne postoje ni ulaganja u postojee objekte, tj. ne razmilja se o budunosti. Smetajni kapaciteti i objekti za potrebe lovnog turizma ne postoje u blizini lovita. Ovo podruje treba izdvojiti i tretirati kao posebno lovite koje po svojoj nameni treba da slui u prvom redu kao rezervat za proreenu barsku i plemenitu divlja a ujedno i za sportsko-turistiki lov. Kod izrade lovne osnove neophodno je voditi rauna da svi planovi i programi razvoja, zatite i korienja divljai budu usklaeni sa osnovnim postavkama zatite i korienja prostora i prirodnih resursa posruja. Ribolovni turizam - Koviljsko-petrovaradinski rit je revir bogat raznim vrstama ribe. Najbolji period za ribolov je u prolee i jesen, jer tada ima ribe u izobilju i ulov je dakle, najvei. Najvei je broj ribolovaca u tom periodu i oni dolaze, uglavnom iz okolnih sela, Novog Sada i Beograda. Njihov boravak je tada jednodnevni, a ako imaju prijatelje ili rodbinu ostaju 5-7 dana. Da bi izali u ribolov, ribolovci kod sebe moraju imati dozvolu za ribarenje, koja je jednodnevna ili godinja. Godinje dozvole se mogu uzeti u Udruenju ribolovaca u Novom Sadu, a dnevne kod uvara u Kovilju. Za boravak na vodi, pored dozvole, pecaljke, mamka i dobre volje, moe zatrebati i amac. Redovni posetioci imaju na povezu svoje amce, a oni drugi mogu da ih iznajme na splavu na Tikvari. Podaci o broju ribolovaca koji dolaze u Koviljsko-petrovaradinski rit ne postoje, jer se ne vodi nikakva evidencija. Rit je prostran i jo uvek ima onih koji znaju da uivaju u arima ribolova. Ali, da bi ovaj vid turiz-

Specijalni rezervat prirode Koviljsko-petrovaradinski rit

ma u potpunosti zaiveo u ritu, neophodna je materijalna osnova, koja e omoguiti ljubiteljima ribolova boravak dui od jednog dana. Izletniki turizam - Izletniki turizam se u ritu spontano odvija. U toku prolea, leti i jeseni stanovnici naselja Kovilj, kao i okolnih naselja dolaze na Arkanj i na livade i umske proplanke na izlete. Posete nisu masovne, emu doprinosi neatraktivnost ponude bez posebnih sadraja. Ceo ovaj prostor jo uvek nije ureen za ovaj vid turizma. Nema drvenih klupa, ureenih delova za deiju zabavu, utvrenih staza za etnju i tranje i drugih slinih stvari neophodnih za izletnike. Uslovi za sve to postoje, ali kao i kod lova i ribolova i ovde nedostaju ulaganja. Za razvoj izletnikog turizma neophodno je obezbediti osnovne preduslove za njegovo odvijanje koje nee remetiti reim zatite i najpogodnije lokalitete treba opremiti minimalnom prilagoenom opremom. Da bi se omoguilo intenzivnije korienje Koviljsko-petrovaradinskog rita kao izletniko-turistikog podruja potrebno je vie panje posvetiti odravanju postojeih i izgradnji novih odgovarajuih turistikih i sportsko-rekreativnih objekata i spojiti turizam i izletnitvo sa kulturnim i istorijskim vrednostima ovog podruja. Eko-turizam - Ekoturizam podrazumeva niz aktivnosti turistiko-rekreativnog karaktera, koje se mogu odvijati na prostoru Specijalnog rezervata i na osnovu kojih se moe formirati turistika ponuda. Kvalifikovana vodika sluba bi trebala da predvodi peake ture du staza specijalno opremljenih za osmatranje biljnog i ivotinjskog sveta. Ua interesovanja podrazumevaju bird-watching ili osmatranje ptica, iji se ljubitelji organizuju u posebne klubove u evropskim zemljama. Da bi se realizovala zatita ivotne sredine mora postojati razvijena ekoloka svest. Turistike aktivnosti ne zahtevaju velika ulaganja, ali moraju biti strogo kontrolisane. Nauno-istraivaki turizam - Kao podruje u kome su uglavnom ouvane skoro sve izvorne karakteristike ritova, Koviljsko-petrovaradinski rit predstavlja prostor u kojem su mogua i potrebna multidisciplinarna nauna istraivanja, iji bi rezultati mogli dati mnoge odgovore na pitanja o prolosti i budunosti ritova, te bi se tako sagledale mogunosti za ouvanje i poboljanje ivotne sredine. Za razvoj ovog oblika turizma potreban je visok nivo i specifian karakter materijalne baze i opremljenosti prostora (turistiko naselje ili kamp za ljubitelje i poznavaoce prirodnih vrednosti, omladinski kampovi ekolokog karaktera, osmatranice, amci i sl.). Prilikom razvoja svih nabrojanih oblika turizma, potrebno je voditi rauna o kapacitetu poseenosti turista i njihovu sezonsku distribuciju treba strogo kontrolisati zahtevima zatite prirode, ouvanju reda i mira u rezervatu. To su i osnovni razlozi to razvoj turizma u ovom atraktivnom prostoru ne sme da ima onaj uspon koji bi mogao imati. Treba ohrabriti posetioce da uestvuju u itavom nizu aktivnosti u odrivom smislu. Budui razvojni planovi moraju da raunaju na turiste sa visokim nivoom svesti o znaaju ouvanosti ivotne sredine, kao dominantnom faktoru koji opredeljuje i usmerava turistiku tranju. Koviljsko-petrovaradinski rit koji se stavlja pod posebnu zatitu je interesantan ne samo sa aspekta zatite prirode, ve i kao prostor od znaaja za kontrolisano korienje raznolikih potencijala i resursa. Ovo podruje je jedan od primera koji potvruje tezu po kojoj nauno znaajni prirodni objekti su istovremeno vrlo znaajni i za odvijanje i drugih aktivnosti. Razvoj turizma na prostoru Koviljsko-petrovaradinskog rita treba planirati u skladu sa prirodnim mogunostima i osnovnim postavkama zatite i ouvanja prirodnih resursa ovog podruja. Neophodno je turistiko planiranje u kome odnos turizma i okruenja zauzima centralno mesto u smislu odreivanja smernica i ogranienja rasta i razvoja turistikih aktivnosti. 1. Jovii, D. (1998): Turizam i ivotna sredina u kontekstu odrivog razvoja, doktorska disertacija, Novi Sad. 2. Zbornik radova: Odrivi turizam u zatienim oblastima, Republika Srbija; Ministarstvo zatite ivotne sredine; Ministarstvo turizma 3. Program zatite i razvoja Koviljskog rita i naselja Kovilj, Javno preduzee za gazdovanje umama Srbijaume, Zemljoradnika zadruga Kovilj, Beograd, 1998. 4. Ahmetovi-Tomka, D. (1995): Turizam u zatienoj prirodi, Marketing koncepcija, Novi Sad. 5. Elaborat: Predlog za zatitu prirodnog dobra Koviljsko-petrovaradinski rit kao Specijalnog rezervata prirode; Zavod za zatitu prirode Srbije, 1995. 6. Rajakovac, D (1998): Turistiki potencijali Kovilja, diplomski rad, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju.

Literatura

159

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Pajovi, Tatjana, Pavlica, Kristina* Rezime

Salai su osobena drutvena pojava na vojvoanskom prostoru. Re sala (szallas) je maarskog porekla i znai poljsko imanje sa kuom i ekonomskim zgradama, stokom i spravama za racionalno obraivanje zemlje u Vojvodini i Maarskoj (Vujaklija, 1980), a po morfolokoj podeli su ratrkane naseobine, udaljene od grada. Najvie ih ima u Bakoj i severnom i srednjem Banatu. Podizanje salaa je poelo polovinom XVIII veka, a najvie ih je podignuto u drugoj polovini XIX veka i prvoj deceniji XX veka. U Banatu su poznati: Kikindski, okanski, Panevaki, Muljanski salai... Salai imaju velike mogunosti i potencijal za seoski turizam, jer je sve vea potreba savremenog oveka za rekreacijom u prirodi. Potreban je jedan aktivan odnos prema problematici salaa. Ne treba ih posmatrati samo kao pojedinane objekte koje je potrebno snimiti i zatititi nego je potrebno nai nain kako da i dalje ive, kako ih aktivirati, kako omoguiti normalan ivot i rad na njima, kako omoguiti na njima razvoj salaarskog turizma. Kljune rei: Mulja, salai, seoski turizam

Muljanski salai i mogunost njihovog ukljuivanja u seoski turizam Vojvodine

Abstract

Muzlja Szallas Farms and their Inclusion in Rural Tourism of Vojvodina Province Szallas farms are distinguished social features of Pannonian plane.The word-szallas is of Hungarian origin and means a country estate with a house and stables, cattle, agricultural tools and equipment in Vojvodina and Hungary (Vujaklija,1980). Morphologically, they are scattered settlements away from the town. Most of them are placed in Backa, and in north and middle of Banat region In accordance with avalaible data, constracting of szallas farms began in the middle of 18th century, and most of them was constructed in the second half of 19th century and the first decade of 20th century. The most important szallas farms in Banat are Kikindski, Cokanski, Pancevacki, Muzljanski salsa. The problem areas of szallas development should be dealt with in an active way. They should not be observed as individual objects to be recorded and preserved, but we should find ways how to reactivate them and enable the development of country tourism. So, rural tourism has great potentials in outposts, because recreational needs are in great demand for modern man. Key words: Muzlja, szallas farms, rural tourism

anat nije tako izrazit kraj salaa i salaara, kao to je recimo severo-severozapadni deo Bake. Na prostorima Srednjeg Banata salai postoje ve nekoliko stolea. Oni imaju ulogu zatitnika ovekove ivotne sredine i prirode. Nastali su u vreme kada su stoari jo iveli nomadskim nainom ivota. Salai na teritoriji Srednjeg Banata (okolina Zrenjanina) su bili veoma prostrani. Neki od njih su se razvili u prava mala gazdinstva, npr. salai u Muljanskom ritu izmeu reke Begeja i Tise. Mulja je mesto koje se nalazi juno od Zrenjanina, na udaljenosti od oko 4 km. Protee se desnom obalom reke Begej u smeru zapad-severozapad-istokjugoistok, na 4521 severne geografske irine i 2024 istone geografske duine. Mulja, zbog blizine Zrenjanina i njegovog ekonomskog i politikog uticaja, esto je menjala status. Tako je nekad bila samostalna optina, zatim okrug grada, pa prigradski reon, samostalna optina da bi danas bila sastavni deo Zranjanina (Miklo, 1990). Mulja je nastala na podruju gde su se ranije nalazila manja jezera, i tek poev od druge polovine XVIII veka i naroito u XIX veku, posle velikih melioracionih radova, poelo je naseljavanje. Tanije, ovaj rit je 1780. godine poela da naseljava Marija Terezija, donevi uveni dekret o prvoj agrarnoj reformi na ovim prostorima. Ovo podruje je tako postalo mesto okupljanja razliitih naroda. Godine 1912. poinju da niu salaarska naselja. Te godine je podeljeno 72 salaarske parcela meu Muljanima. Ove parcele su krajem 20-tih godina XX veka oduzete od korisnika maarske narodnosti i podeljene su srpskim dobrovoljcima, Soluncima, Hercegovcima i optantima-doljaci (Srbi koji su doli iz Maarske). Svaki od salaa imao je svoje njive od 20 do 30 jutara, od toga su oranice bile na 8 do 10, a ostatak panjaci. To je omoguavalo da se obezbedi relativno dovoljno hrane za stoku i brojnu ivinu, a neto je i preostajalo. U salaarskom naselju bile su izgraene kola, pravoslavna crkva i groblje. U drugoj polovini 60-tih godina XX veka kola je sruena, poto nije bilo dovoljno uenika. U to vreme je bilo oko 30 salaa, a danas ih je ostalo svega 6 salaa, a to su: sala Me-

zei Janoa, Todorov ili Boin sala (sala je bio i kafana, a gosti su obavezno navraali u ovaj prijatan ambijent daleke zabiti rita), sala Save Gaia, salai Erdei Ferenca i Turanji Petera, a u blizini ovih salaa se nalazi jo jedan koji stalno menja svog vlasnika. Veina salaana je kupovala kue u gradu. Deca su se u gradu kolovala i vie se nisu vraali na salae. Jedino su stari i dalje ostajali na salau. Svako je imao svoj put. U novije vreme, tanije od 1988. godine kada se izgradio asfaltni put kroz atar, poinju da se grade i novi salai. To nisu male kue za odmor, nego pravi ekonomski objekti. Neki su napravili prave velike farme za uzgoj stoke, mnogo je ribnjaka, a neki su se opredelili za veoma unosan posao-gajenje nojeva. Jedan od najlepih salaa je onaj koji i danas traje, a to je sala Save Gaia. Sava Gai je sa ocem u rit doao iz Batanje (Batanja je povee selo u Maarskoj, na tromei granica Jugoslavije, Rumunije i Maarske) kao trinaestogodinji deak (oko 1928. godine). Danas, na ovom prostoru, to je jedini sala od naboja.

Izgled salaa- nekad i sad

Salai su svojevrsna urbanistika i arhitektonska celina koja se odrala stotinama godina. Salai u Muljanskom ritu su bili izdaleka prepoznatljivi. Gde god je bio bagrenjak, tu se nalazio sala. Nekada su salai bili bez vode, struje, sa starim tradicionalnim pokustvom. Kua je bila od naboja, prizemna, bez podruma, sa podom od nabijene zemlje, sa drvenim krevetom i stolom, perjanim duekom, vunenim ebetom za pokrivanje, starinskim kovegom, zemljanom pei. Svaki sala je imao stambeni i ekonomski deo. U stambenoj zgradi su prostorije za stanovanje, ali i gostinske sobe. Postojale su prednja soba-dnevna soba; srednja soba, koja je sluila i kao kuhinja i kao trpezarija i iz koje se loila zidana pe u prednjoj sobi; sa strane je postojala ostava, a ispred ulaznih vrata veranda. Sastavni deo salaa su bile ekonomske zgrade: ardak za kukuruz, ambar, upe za ostavljanje alatki i kola, torovi, kokoinjci, svinjci... Prvobitni materijal od kojeg su graene zgrade na salaima je bio zemljani naboj, kasnije erpi, a u najnovije vreme opeka. Zgrade su

* Tatjana Pajovi, asistent pripravnik, Kristina Pavlica, asistent pripravnik, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Slika 1. Stari sala Save Gaia

160

bile pokrivene trskom, a kasnije crepom. Ispred salaa, kao obavezan deo, se nalazio dubok, kopani bunar na eram, sa kojeg su pili zdravu vodu itelji salaa i stoka i koji je leti sluio za ostavljanje hrane i rashlaivanje pia. Sala i salaki nain proizvodnje predstavljaju specifian nain poljoprivredne proizvodnje. Tu se proizvodi na najekonominiji nain, zdrava hrana. Salaari sa svojim specifinim nainom ivota predstavljaju najkompletnije poljoprivredne proizvoae, jer salaan je ujedno ratar, stoar, ivinar, povrtar, voar, pelar, lovac, neki su bili i ribolovci, a nije im strana ni domaa radinost. Danas su stari salai obnovljeni. Sala se nalazi na istom mestu gde i stari, ali mu je obnovljena fasada (obloena stara kua), a dodati su i neki novi dekorativni elementi. Takoe, na ovom podruju podiu se novi, moderniji salai i novi privredni objekti. Da li je to stari zov iskonske prirode i ba te iste majke prirode? Rekli bismo da jeste, jer ono to je u nama nikada se nee izgubiti, a to je oseaj pripadnosti osnovnim zakonitostima i venoj relaciji.

Ukljuivanje salaa u turizam

Muljanski salai mogu da predstavljaju dobar potencijal za aktiviranje u turistike svrhe i to u prvom redu kao etnografski i manifestacioni turistiki motiv. Ne bi trebalo dozvoliti da u nepovrat ode najprirodniji vid saivljavanja oveka i okruenja na naem tlu. Moraju se nai putevi revitalizacije, a jedan od njih je aktiviranje salaa u turizmu i na taj nain bi se spreilo njihovo propadanje. Za aktiviranje salaarskih objekata u turizmu neophodno ih je pre svega adekvatno urediti i osposobiti za turistu, bez naruavanja autentinosti prostora. Sala koji je ureen za potrebe turizma treba da zadri svoj stari izgled, ali mora da ispunjava sve zahteve koje namee savremeni turista. Od prostorija oni moraju da sadre kuhinju, sobu i kupatilo. Sobe treba da poseduju neke detalje iz prolosti (zemljanu pe), ali i da budu moderno opremljene (televizor, radio, video rekorder, poret). Mogue je jedno itavo salaarsko naselje rekonstruisati i pretvoriti u turistiko sa nizom sadraja koji ine spoj tradicije i modernog. Pored adaptacije postojeih salaa, na njima bi trebalo dograditi pomone objekte kao i objekte namenjene ugostiteljskoj delatnosti. Pri gradnji novih objekata treba voditi rauna o uklopljenosti istih u ambijent, pre svega o spratnosti i stilu. Objekti u kojima se tradicionalne aktivnosti vie ne obavljaju, mogu dobiti novu namenu. Sa starim oblikom, a novim sadrajem ovi spomenici narodnog graditeljstva se mogu koristiti kao turistike agencije, turistiki klubovi, restorani sa lokalnim i nacionalnim specijalitetima, poslastiarnice, pekare, mlekare, vinarije, muzejski depadansi, izlobeno-galerijski prostori... Postoji mogunost otvaranja etno parka ili muzeja -vai za naputene salae, dok bi se u ivim salaima mogle organizovati aktivnosti spremanja zimnice, jahanje konja, vonje koijom, uestvovanje u svakodnevnim poslovima salaarskog stanovnitva, degustacije vojvoanskih specijaliteta, branje lekov-

Slika 2. Izgled jednog novog salaa

itog bilja, pravljenje sira, setva, etva, mua, branje gljiva. Pravu turistiku atraktivnost predstavljaju farme nojeva, uz mogunost degustacije kajgane od nojevih jaja. Neki oblici turizma koji mogu da se razvijaju i da zaive na salaima su: - rekreativni turizam: vonja amcima, ribolov, vonja saonicama, jahanje konja i vonja koijama; - manifestacioni turizam-konjiki sport i druge sportske i kulturne tur. manifestacije, seoske slave. Treba iskoristiti momente vezane za vanije dogaaje lokalne sredine kao to su setva, etva, berba, ... - lovni turizam-bogatstvo divljai omoguava lovne sadraje. U ritu postoji lovaki dom, a njegovom adaptacijom kao i osmiljenom adaptacijom pojedinih detalja na salaima za potrebe lovake klijentele, turistika ponuda ove sredine moe biti bogatija i raznovrsnija. - vikend turizam- boravak gradskog stanovnitva u seoskoj sredini. Za razvoj seoskog turizma na salaima potrebno je, pre svega, utvrditi nosioce razvoja. Jedino bi se na taj nain mogli oekivati pozitivni efekti. i nain ivota naih predaka, osavremenjeni i oivljeni ostali bi sauvani u jednom novom vremenu i novom ruhu kakvo ima savremeni turizam. Potreban je jedan aktivan odnos prema problematici salaa. Ne treba ih posmatrati samo kao pojedinane objekte koje je potrebno snimiti i zatititi nego je potrebno nai nain kako da i dalje ive, kako ih aktivirati, kako omoguiti normalan ivot i rad na njima, kako omoguiti na njima razvoj seoskog turizma.

Literatura

Zakljuak

Mirna i pre svega skromna, idilina zdanja ratrkana po ritu poela su da gube duu u vreme kada je modernizacija uzimala maha. Rit iza Mulje je opusteo. Ostale su uspomene i staro groblje. Muljanski salai imaju mogunosti i potencijal za seoski turizam, jer je sve vea potreba savremenog oveka za rekreacijom u prirodi. Ovi salai poseduju mnoge atribute, prelep ambijent, veliko prostranstvo, blizina reke, tradiciju... Danas je salaarstvo u zapeku, ali temeljnijim, svestranijim bavljenjem salaima i njihovom zatitom, moe se doi do njihove afirmacije u turizmu. Tradicija

Ruralni turizam i odrivi razvoj Balkana, prvi forum, zbornik radova, Kragujevac, 2001 X Zbornik radova, (1994): Ej, salai, Pesa, Novi Sad Miklo Karl, (1990): Marljivi itelji rita, Mesna zajednica Mulje Mikluev Milisav, (30. avgust 1996): lanak: Stare banatske familije-Putevima nove domovine, novine Zrenjanin, Zrenjanin Mikluev Milisav, (06. septembar 1996): lanak: Stare banatske familije-alost i tuga u temelju salaa, novine Zrenjanin, Zrenjanin Mikluev Milisav, (13. septembar 1996): lanak: Stare banatske familije-Kad salai gube duu, novine Zrenjanin, Zrenjanin Mikluev Milisav, (20. septembar 1996): lanak: Stare banatske familije-Batanjci, Petanci i Bosanci, novine Zrenjanin, Zrenjanin Mikluev Milisav, (20. decembar 1996): lanak: Stare banatske familije-Salai i dalje ive, novine Zrenjanin, Zrenjanin uki Dojinovi Vesna, (1992): Seoski turizam Srbije,Turistika tampa, Beograd Vujaklija Milan, (1980): Leksikon stranih rei i izraza, Prosveta, Beograd

161

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Ivkov, Anelija* Rezime

Kikinda sa svojim prirodnim i antropogenim vrednostima prua izuzetne mogunosti za razvoj razliitih oblika turizma. Spomenike vrednosti su od posebnog znaaja u Kikindi. Meu najznaajnije mogu se ubrojati: Suvaa, Kurija, Gradska kua, Pravoslavna crkva, Rimokatolika crkva, manastir Sv. Trojice, Crkva na Vodici. Koritenjem kvalitativno-kvantitativnog komparativnog metoda moe se iskazati celokupna turistika vrednost ovih spomenika, ukazati na potrebu ouvanja i spreiti propadanje ovakvih antropogenih vrednosti. Kljune rei: turizam, spomenik, vrednost, Kikinda

Turistika valorizacija spomenikih vrednosti Kikinde

ikinda sa svojim prirodnim i antropogenim vrednostima prua izuzetne mogunosti za razvoj turizma. Pored povoljnih prirodnih uslova, bogatstvu turistikih sadraja doprinose kulturno-istorijski spomenici, jer Kikinda obiluje arheolokim, spomenikim i umetnikim vrednostima.

pomenuti pre svega nadaleko uvenu Suvau, potom zgradu Kurije, zgradu Gradske kue, kao i mnogobrojne crkve: Pravoslavnu, Rimokatoliku, manastir Svete Trojice, Crkvu na Vodici.

Suvaa

Turistiko-geografski poloaj

Abstract

Turistic Valorization of Monumental Values of Kikinda Kikinda with it`s natural and antropogenic values offers extraordinary possibilities for development of different aspecis of tourism. Monumental values are of special importance in Kikinda. The most important monuments are: Suvaca, Kurija, Town hall, Orthodox church, Catholic church, Minster Sv. Trojica, Church on Vodica. By usin kvalitative-kvantitative komparative method we can express whole touristic value of these monuments, point on the need for preserving and prevention of decay such anthropogenic values. Key words: tourism, monument, value, Kikinda.

Kikinda se nalazi u severoistonom delu Vojvodine i predstavlja centar Severnobanatskog okruga. Ona je optinsko sredite i u njenom sastavu se nalazi 9 sela. Ukupna povrina Kikindskog atara je 782 km2. Razvila se na trouglu izmeu Segedina(Maarska), Temivara (Rumunija) i Zrenjanina (Jugoslavija). U odnosu na itavu povrinu SR Jugoslavije ima periferan poloaj. Povoljnost poloaja predstavlja blizina dravne granice ka Maarskoj (65 km) i Rumuniji (6,5 km); to omoguava laki priliv stranih turista. Kao naselje razvila se na mestu preko kojeg su vodili vani kopneni putevi od najstarijih vremena. Mreom puteva povezana je sa Segedinom, anadom, Aradom, Temivarom, Zrenjaninom i Novim Sadom; a eleznicom sa Suboticom, Zrenjaninom, Beogradom i Rumunijom. Izgradnjom kikindskog kanala kao sastavnog dela sistema Dunav-Tisa-Dunav, ona je ukljuena u kanalski i reni saobraaj (Grupa autora, 1996).

Antropogene turistike vrednosti

Kikinda obiluje antropogenim turistikim vrednostima, koje se mogu grupisati u nekoliko grupa: 1. Arheoloke vrednosti 2. Spomenike vrednosti 3. Umetnike vrednosti - Slikarske i vajarske - Amaterska pozorina aktivnost - Etnografske vrednosti

Suvaa je mlin na konjski pogon. Sredinom prolog veka na podruju Vojvodine izgraeno je oko 50000 suvaa. Jedna od njih je i dananja suvaa u Kikindi. Prema podacima iz 1781. u Kikindi ih je bilo sedamnaest, da bi njihov broj 1800. godine trideset i dve, a 1847. godine pedeset i jedna. Dananja Suvaa je jedini sauvani spomenik nekadanjih mlinova uVojvodini, a jedan od retkih u Evropi (nekoliko ih je u Maarskoj). Ova Suvaa je podignuta 1899. godine. Zgrada Suvae ima kruni oblik, prenika 18-20 metara, sa kupastim krovom koji je drvene konstrukcije. Visine je oko 9 metara. Ureaj za mlevenje se sastoji od ogromnog toka koji je prenika 10-15 metara, a pokretali su ga konji. Ova suvaa se sastoji od tri dela: Velikog kola, mlinskog mehanizma i mlinarevog stana. U centralnom delu se nalazi vertikalni drveni stub koji nosi veliko kolo. Mlinski mehanizam, kamenje za meljavu, sita i drugi delovi mehanizma nalaze se u mlinarskom delu. Nekada su seljaci dovodili konje, ali su se oni mogli i iznajmiti za pokretanje velikog kola, a po predanjima hleb od brana iz Suvae je bio odlian. Pored ita u njoj se mlela po potrebi i paprika. Suvaa je bila u funkciji sve do 1945. godine, a godine 1951. ona je proglaena za kulturno dobro od izuzetnog znaaja za Republiku Srbiju. U Kikindi danas Suvaa ponekad slui kao prostor u kome se odravaju koncerti klasine muzike ili pozorine predstave (www.kikinda.org).

Kurija

Spomenike vrednosti

Meu navedenim antropogenim vrednostima zapaeno mesto u Kikindi imaju spomenike vrednosti. Ovih je vrednosti u Kikindi dosta, ali se one istiu ne svojim brojem ili veliinom, ve pre svega svojom lepotom, kvalitetima i specifinou. Kao najznaajnije spomenike vrednosti moemo

Sam naziv Kurija potie od latinske rei curia to znai sudnica, venica i ona je jedna od najstarijih i najpoznatijih zgrada u gradu. Re je o graevini kroz ije se prostore nekada prelamala politika i upravna, a danas kulturna istorija Kikinde i regiona. Barokna zgrada Kurije nakon viegodinje izgradnje je zavrena 1839. godine, da bi nakon dve godine bio postavljen i kameni grb Ditrikta teak 2000 kg. Zgrada Kurije u to vreme je imala ulogu je predstavl-

* mr Anelija Ivkov, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Slika 1. Suvaa

162

jala sedite Velikokikindskog ditrikta sve do njegovog prestanka 1876. godine. Vlada u Beu je poslala dopis kojim je odlueno da osuenici iz Ditrikta treba da izdravaju kaznu u njemu, pa je u te svrhe bilo neophodno izgraditi tamnicu. Godine 1791. Magistrat je doneo odluku da pored zgrade tamnice, zgradi suda treba dograditi i zgradu Magistrata, jer je deo Gradske kue koji je pripadao Magistratu bio nedovoljan. Godine 1825. poela je izgradnja upravne zgrade kurije, koja je graena 10-tak godina. Gradnja je nastavljena 1837. godine, a zavrena 1839. (spolja) i 1841. (iznutra). Kurija je imala znaajnu ulogu u kikindskoj istoriji. U njoj je potpisan ugovor o izgradnji eleznice u ovom kraju, o izgradnji industrijskih objekata ... Unutar nje se nalazi sala u kojoj su nekada organizovani prijemi za austrougarskog cara Franju Josifa (1872.), kasnije jugoslovenskog kralja Aleksandra Karaorevia (1919.), a danas se u njoj odravaju koncerti klasine muzike. U velikoj sudnici odrano je poznato suenje (1930) Jovanu Popoviu i grupi mladih pesnika zbog njihove knjige pesama socijalne lirike Knjiga drugova. Za zgradu Kurije vezuju se i neka tuna seanja, jer 9. januara 1942. godine, trideset nevinih talaca, a u elijama zatvorskog dela bilo je mnogo poznatih javnih i politikih linosti ovog regiona. Od 1946. godine u njoj se nalaze arhiv Kikinde, Narodni muzej i Savremena galerija. Arhiv Kikinde se odvojio od gradskog muzeja 1955. i pokriva teritorije optina Kikinda, oka i Novi Kneevac. Od 1956. Zove se Dravni istorijski arhiv, da bi 1967. promenio naziv u Istorijski arhiv Kikinda. Gradski muzej je postao samostalna ustanova 1955. godine i danas se u muzeju se nalaze stalne postavke arheolokog, istorijskog, etnolokog i prirodnjakog odeljenja. Za 40 godina rada muzej je organizovao preko 400 izlobi koje je posetilo preko milion posetilaca. Savremena galerija pri narodnom muzeju je najei organizator likovnih priredbi u Kikindi. U njoj su bila izloena dela ure jakia, Paje Jovanovia, Milana Konjevia ..

Tabela 1. Turistika valorizacija spomenikih vrednosti Kikinde

Spomenik Suvaa Kurija Gradska kua Pravoslavna crkva Rimokatolika crkva Manastir Sv. Trojice Crkva na vodici Prosena vrednost Turistiki poloaj 4 4 4 4 3 1 3 3,3 Umetnika vrednost 4 4 4 3 3 1 2 3,0 Ambijent 1 3 4 2 2 1 3 2,3 Atraktivnost 5 4 4 3 3 2 4 3,6 Izgraenost 2 4 5 3 2 3 2 3,0 Uklopljenost u turistiko bogatstvo 1 4 5 4 4 2 1 3,0 Opta turistika vrednost 2,8 3,8 4,3 3,2 2,8 1,7 2,5 3,0

Ikonostas koji se nalazi u crkvi radio je poznati slikar tog doba Teodor Ili eljar, koji je uradi i ikone na desnoj (Vaznesenje gospodnje) i levoj (Tajna veera) strani 1773. godine. Autor ostalih zidnih ikona je Ljubomir Aleksandrovi. Ikonostas crve obnovljen je u dva navrata 1849. i 1975. godine. Zvona koja se nalaze na crkvi donetaa su u Veliku Kikindu 23. maja 1899. godine, a najvee meu njima je teko 1707,5 kg. Ranije je oko crkve postojala i ograda koja je graena od 1814. do 1850. godine; a uklonjena je 1964.

Opta turistika vrednost posmatranih celina

Na osnovu rezultata analize osnovnih elemenata turistike valorizacije, pristupa se vrednovanju tih elemenata u cilju formiranja opte turistike vrednosti. Vrednovanje je vreno primenom uporednog-komparativnog metoda. Za komparaciju su uzete spomenike vrednosti Kikinde. Vrednovanje je vreno za svaki spomenik pojedinano na sledei nain: ocena 1 (nedovoljan kvalitet) nije za turistiku prezentaciju; ocena 2 (kvalitet zadovoljava) lokalni turistiki znaaj; ocena 3 (dobar kvalitet ) regionalni znaaj; ocena 4 (vrlo dobar kvalitet) ire regionalan znaaj; ocena 5 (odlian kvalitet) meunarodni turistiki znaaj (Tomka, 1998). Na osnovu vrednovanja svih elemenata izvedena je opta ocena njihove turistike vrednosti koja iznosi 3,0; to ukazuje na dobar kvalitet. Na optu ocenu nepovoljno utiu niske vrednosti ureenosti ambijenta, ali i izgraenosti i ukljopljenosti u turistiko bogatsvo, koje imaju lokalni do regionalni znaaj. Najvie vrednosti imaju atraktivnost i turistiki poloaj koji su regionalnog do ire regionalnog znaaja. Ovakvi rezultati ukazuju na slabe take turistike ponude, ali i da osnovni uslovi za turistiku prezentaciju postoje. Neophodo je preduzeti potrebne korake kako bi se podigao kvalitet turistike ponude i iskoristile mogunosti koje ove spomenike vrednosti pruaju. Pre svega treba uiniti da se ove vrednosti to bolje ukljue u turistiku ponudu Kikinde i uini potrebno kako bi ocena izgraenosti bila mnogo vea. To se posebno odnosi na Suvau, jednu od retkih u Evropi koja je u Kikindi naalost prilino zanemarena u funkciji turizma. Turistika valorizacija antropogenih turistikih vrednosti mora obuhvatiti i potrebu zatite spomenika kulture, jer samo dobro ouvani i zatieni objekti predstavljaju pravu turistiku vrednost. 1. Grupa autora, 1996. Optina Kikinda. Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Institut za geografiju, Novi Sad. 2. Grupa autora, 2000. Severnobanatski okrug. Ekonomika, Beograd. 3. Ljubii Ivana, 1997. Turistiki potencijali Optine Kikinda. Diplomski rad. Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Institut za geografiju, Novi Sad. 4. Tomka Dragica, 1998. Kultura kroz prostor, vreme i turizam. PMF, Institut za geografiju, Novi Sad. 5. www.kikinda.org

Rimokatolika crkva

Stara Rimokatolika crkva je sazidana 1784. godine. Nova rimokatolika crkva ija je izgradnja zapoela 1808. godine u klasicistikom stilu, a zavrena 1811. godine jedna je od lepih spomenikih vrednosti Kikinde. Crkva se prua u pravcu sever-jug. Na njoj se nalaze dvoje vrata (severna i istona), a iznad zabata je sprat zvonika sa etiri polukruna prozora .Nad prozorima se nalaze etiri sata. I danas se u njoj nalaze i u funkciji su akustine orgulje.

Manastir Svete Trojice

Gradska kua

Gradska kua je u palata sagraena u periodu 18911893. godine kao objekat za smetaj administracije, a tu ulogu je zadrala do danas. Izgraena je u stilu neorenesanse i neobaroka sa primesama romantizma. Gradska kua ima visoku kulu sa piramidalno izduenom kapijom tornja. Fasada zgrade je ukraena malterskim imitacijama i dubokim fugama (grbovi, baklje, mukarci, ene i dete). Na drugom spratu na fasadi ove zgrade nalazi se reljefni grb grada Kikinde, a na kuli natpis ATTENTIDE. Grb grada predstavlja odseena, nabodena turska glava na sablji koju dri ruka u oklopu. Naziv ukazuje na pozornost. . Stankovi u Danici iz 1869. god. poreklo tog naziva (kao devize Kikinde) vezuje za viegodinjeg kikindskog belenika Teofila Jojkia koji ga je opominjui Kikinane na obzirnost i slogu, oznaavao kao pozorstvujte, uzmite se na um. Danas se u gradskoj kui nalazi Skuptina optine Kikinda I sedite Severnobanatskog okruga.

Manastir Svete Trojice u Kikindi zadubina je gospoe Melanije Nikoli roene Galii. Meu Kikinanima manastir je poznat i kao Melin manastir. Temelj ovog manastira postavljen je 1885. godine, a zidanje je zavreno 1887. godine. Na ulazu u samu crkvu nalaze se dve mozaik ikone svetih arhanela Mihaila i Gavrila, rad sliakra Miroslava Mladenovia iz Beograda. Prvi konak manastir je dobio 1968. godine, dok je novi konak poeo da se gradi 1985. godine (Ljubii, 1997).

Crkva na vodici

Pravoslavna crkva

Po naseljavanju graniara i njihovih porodica na podruje dananje Kikinde podignuta je mala crkva pletara od prua lepljena blatom, sa izdvojenim zvonikom koji je imao dva zvona. Poto je ona bila veoma malo godine 1769. zapoela je izgradnja nove, koja je bila vea i od tvrdog materijala. Ova crkva je zavrena 1773. i posveena Sv. Nikoli.

Na oko 3 km zapadno od Kikinde nalazi se crkvica posveena Ognjenoj Mariji, koja je sazidana 1865. godine. Kikinani ovo mesto zovu Vodice, a legenda kae da je na ovom mestu iz izvora koji je otkrio neki obanin izvire udotvorna voda. Prvi pisani pomen ove crkve datira iz 1837. godine, kada se pominje ka o izvor ispred koga se nalazi drveni krst sa dve ikone i koliba pokrivena trskom. Kapela koja je podignuta pomenute 1865. godine je od tvrdog materijala duine 3,5 m; irine 2,2 m i visine 2,6 m, zasvoena svodom od cigle, sa malim tornjem i jednim malim zvonom. U crkvi se nalaze ikone Bogorodice sa malim Hristom i Ognjene Marije. Pokrajinski zavod za zatitu spomenika kulture u Novom Sadu je 1980. godine ceo kompleks Vodice proglasio za spomenik kulture i stavio ga pod zatitu (Ljubii, 1997).

Literatura

163

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Kovaevi, Tamara* Rezime

Proces globalizacije namee razliite trendove u svim segmentima nauke. Jedna od pozivnih multidisciplinarnih tekovina ovog procesa je svest o neminovnoj zatiti i ouvanju ivotne sredine u cilju opstanka ljudske vrste. Iz nje je proistekao ekoturizam, vrsta turistikog kretanja radi zadovoljenja potreba za istom vodom, hranom, vazduhom itd. Veoma je malo poznatih lako dostupnih podruja nedirnute prirode. Tu situaciju treba iskoristiti i ukazati na mogue destinacije ekoturizma. Vrnjaka Banja, najatraktivnije turistiko mesto Srbije, da bi ouvala steeni ugled mora permanentno razmatrati i analizirati aktuelne trendove. Ovaj rad nastoji da iz svih aspekata sagleda postojee stanje i mogunosti razvoja ekoturizma na podruju najposeenijeg lokaliteta kontinentalnog turizma nae zemlje. Kljune rei: Vrnjaka Banja, Go, Zapadna Morava, ekoturizam

Ekoturizam Vrnjake banje i njene okoline

koturizam kao vrsta organizovanog kretanja ljudi radi zadovoljenja potrebe ivljenja u netaknutoj prirodi doivljava svoju afirmaciju u poslednje vreme. Koliko je ovaj trend zaista nov? Da li se bilo koja vrsta turizma mogla razviti u nezdravoj, zagaenoj sredini? Ekoturistika destinacija obino podrazumeva planinskke predele koji su ostali isti jer su bili dovoljno daleko od ljudske ruke. Meutim, iskustva su pokazala da svako prisustvo oveka kojim se formira infrastruktura, suprastruktura, receptivni kapaciteti itd., neminovno dovodi do degradacije prostora bez obzira u kojoj je meri on bio zatien. Da li je onda proizvod ekoturizma kontraproduktivan?

ova vrsta zagaenja Vrnjke Banje ima simboline razmere i vie linearno rasprostranjenje, njena sanacija ne bi predstavljala problem. Dakle, moe se zakljuiti da Vrnjaka Banja je zaista poteena od velikih zagaivaa i da postojee zagaivanje se moe lako i jeftino ukloniti. Najvanije je osmisliti najintenzivniji nain razvijanja ekoloke svesti lokalnog stanovnitva. Istini za volju isto je toliko vano da i posetioci imaju izgraenu savest u funkciji ouvanja ivotne sredine.

Zato ba Vrnjaka Banja?

Abstract

Ecotourism In Vrnjacka Spa and its Surroundings Globalization imposes various trends in all segments of scientific work. One of positive multidisciplinary result of the process is the awareness of unconditional protection and preservation of our environment if human species wishes to survive. From that awareness, ecotourism was born. It is a sort of tourist flow to fulfill their need for clean water, healthy food, fresh air etc. There are very few famous and accessible areas with untouched nature. That situation should be taken to advantage and point to possible destinations of ecotourism. Vrnjaka Spa, most attractive tourist resort in Serbia, in order to maintain the good reputation must constantly analyze and discuss present trends. This paper tries to overview the present conditions from all points of view and also the possibilities of developing ecotourism in the area of most visited locality of continental tourism in our country. Key words: Vrnjaka Spa, Go, West Morava, ecotourism

Renome kakav poseduje Vrnjaka Banja obavezuje na permanentno praenje turistikih tokova i na stalno preispitivanje sopstvenih kvaliteta. Pitanje koje se stalno namee glasi: Kako organizovati turistika kretanja kojima bi se to manje naruila prirodna ravnotea? U potrazi za najprihvatljivijim reenjem nameu se odreene ideje. Ekoturizam je najekonominije razvijati u zonama kontakta urbanog prostora, u kojem bi turisti zadovoljavali sve potrebe osim onih koje im nudi priroda, i netaknutih oaza iste vode, vazduha i zemljita. Vrnjaka Banja, u odnosu na druga konkurentska mesta, je prvobitno i nastala razvojem balneolokog i zdravstvenog turizma. Svest o zatiti prirode je zatitila kako samo naselje, tako i okolinu, a vee degradacije u ekolokom smislu za vreme ekspanzije industrijalizacije posle Drugog svetskog rata nije bilo. Iz toga razloga se proces njene urbanizacije odvijao u svom najhumanijem smislu rei.

Ocena kvaliteta prirode Vrnjake Banje i njene okoline

Vei izvori zagaenja su locirani u Kraljevu (30 km zapadnije), Trsteniku (9 km istonije), Kruevcu (25 km istonije) itd. Rua vetrova meteoroloke stanice Vrnjaka Banja pokazuje markantnu dominaciju zapadnog vetra ije se vazdune mase kreu ka istoku dolinom Zapadne Morave. Banja kao naselje je uvuena meu planinske kose Goa, te je na taj nain i zaklonjena od vetra. Planina Go ima ulogu filtera. Svi koji su imali priliku da prou jedinim putnim pravcem koji prelazi preko Goa mogli su videti samo nepregledna prostranstva bukove ume ree prekinuta travnatim povrinama na kojima uspevaju pored planinskih trava mnogobrojne vrste lekovitog bilja. U samom naselju, kao i u okolini Vrnjake Banje, nema industrijskih zagaivaa. Na periferiji naselja postoje tzv. ista industrija koja podrazumeva fabriku za flairanje mineralne vode i nekoliko pogona tekstilne industrije. Ostale delatnosti su zanatskog karaktera. Najvea taka zagaenja je na mestu gde se otpadne vode Banjske kanalizacije isputaju u Zapadnu Moravu. Poto Banja broji manje od deset hiljada stanovnika, u veem delu godine ovaj izvor zagaenja bi se mogao preiavanjem lako sanirati. Njegova opasnost raste sa porastom broja gostiju tokom letnje sezone. Zimi, individualni nain zagrevanja stambenih objekata predstavlja znaajan izvor zagaenja. Vetar koji se sputa sa Goa obezbeuje stalnu cirkulaciju vazduha, te se ovoj pojavi ne pridaje vea panja. Realizacija planirane gasifikacije sanirae ove izvore zagaenja u potpunosti. Zagaenje u vidu vrstih otpadaka razliite vrste moe se konstatovati na ivicama naselja. Obzirom da

Primamljiva lepota severne podgorine Goa Badnjevaki potok u gornjem delu toka
Dugogodinji posetioci, a ujedno i korisnici lekovitih voda Vrnjake Banje primeuju promenu mirisa vode. Nekada se oko mineralnih izvora veoma snano oseao sumpor. Premda se konzumiranjem jo uvek postiu eljeni efekti dolazi se do zakljuka da antropogene modifikacije tipa savremenih kaptaa, ureenja okoline itd. prete kvalitetu, te se moraju staviti pod strogu strunu kontrolu.

Potencijali okoline Vrnjake Banje neophodni za ravoj ekoturizma

ta podrazumeva okolina Vrnjake Banje? Okolina Vrnjake Banje podrazumeva nekoliko blagih padina planine Go, mali deo desne obale i akumulativne terase Zapadne Morave. Ukoliko se posmatra ab principum, ista voda je najvaniji i najpoznatiji turistiki potencijal ovog kraja. Ugljeno kiseli izvori Vrnjake Banje su uveni po svojoj lekovitosti. Meutim, ljubitelje prirode mogu fascinirati brojni potoci nastali iz mnotva izvora nepravilno razbacanih po severnoj padini planine Go. Ovi vodotoci pripadaju slivovima ljivarskog potoka, Badnjevakog potoka, Majdanskog potoka, Beljine reke, Male reke, Lipovake reke, odnosno Vrnjake reke. Vegetacija bukove ume je skrila i na taj nain sauvala istou i bistrinu svake kapi koja sainjava ove tokove. Da su bili primeeni, pitanje je u kojoj meri bi danas bili ouvani. Postoje miljenja da najvrednije prirodne potencijale treba pribliiti turistima, ali tek onda kada ekoloka svest dostigne odreeni nivo. Jedino to je potrebno utvrditi pouzdane parametre koji bi registrovali taj nivo. Vrnjaka reka ima regulisano korito oko ko-

* Tamara Kovaevi, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

164

ga se prua aleja lipovih stabala koja poetkom leta namiriu etalite. Vrnjaka reka je bistra kao kristal, prelivajui se ubori preko nagomilanog kamenja i ljunka (Jovanovi, 1972., 35). Meutim, i manja kia vrlo lako pomuti vodu materijalom koji reka nosi i dosta utie na irinu, dubinu i koliinu vode. Predivne crte klisure Beljine reke nastaju na najjunijim delovima naselja. Poto kroz ovu klisuru prolazi put za Go i teren ima blag uspon, prilaz svim njenim prirodnim potencijalima je veoma lak, tako da bi se do arobnih dolina navedenih potoka, koje se stiu u klisuri, moglo doi biciklima. Iako su u turistikom informatru za 2001. godinu oglaeni kontakt telefoni za rent-a-bike, ova usluga jo uvek nije profunkcionisala. U cilju ouvanja prirode neohodno je oznaiti i urediti prostore predviene za zadravanje turista radi ishrane i odlaganja otpadaka. Planinsko zalee za sada turisti koriste u linom angamanu za etnje, a sportisti prilikom kondicionih treninga (biciklisti, atletiari, fudbaleri itd.) Meutim, mogunosti iskorienja nedirnute prirode planinskog zalea su viestruke. Ureivanje postojeih staza kojima bi se turisti rekreativno kretali pruilo bi uitak upoznavanja raznih atraktivnih lokacija, za koje mali broj ljudi zna. Pod njima se podrazumevaju vidikovci, prelepi umski pejzai, ve pomenuti izvori koji izbijaju iz stena esto skriveni liem, mnogobrojne kaskade brzih planinskih potoka sliva Vrnjake reke itd. U koliko bi kretanje turista bilo organizovano, imalo bi i svoj edukativni karakter. Kada se govori o iniocima koji odreuju kvalitet vazduha ovog prostora ima se u vidu da mu njegova nadmorska visina kreui se izmeu 166 i 1053 m na 43 severne geografske irine daje odlike umereno kontinentalne i planinske klime. Meteoroloki zaklon u centru naselja (na 235m a.v.) belei prosenu godinju temperaturu vazduha od 10,2C. Jul je najtopliji mesec (19,5C), a januar je najhladniji (-0,6C). Klima je ipak najprijatnija u prolee i ranu jesen kada se srednje mesene temperature vazduha kreu izmeu 10 i 15C. Zapadni vetar je najznaajniji, jer je najjai (2,2 m/s), najprisutniji (189 ) i donosi padavine. Banja je zaklonjena planinom Go sa juga i Gledikim planinama sa severa, ali planinske kose i planinski vrhovi su itekako vetroviti. Najveu estinu ima juni vetar (206) koji se sputa planinskim zaleem, ali je ovaj vetar najslabiji (1,8 m/s). Donosei sveinu umske vegetacije Goa u jutarnjim i veernjim asovima ublauje letnje tzv. velike zapare uslovljene temperaturom, hidrolokim prilikama i vegetacijom. Mnogi turisti ve primeuju da je na mestima udaljenim manje od 0,5 km od naselja, a viim za oko 100 m relativne visine, mogue disati punim pluima tokom najveih letnjih ega. Insolacija od preko 1900 sunevih sati godinje pogoduje kupaima na obali Zapadne Morave, a u isto vreme ne smeta onima kojima vie prija umska hladovina. Podunavake bare, kraj obale Zapadne Morave na 10 km od Banje, nastale vaenjem moravskog peska, pored svoje lepote predstavljaju neadekvatno iskoriten turistiki potencijal. Strunjaci tvrde da nisu potrebna velika sredstva da bi se potpuno uredile za odravanje velikih sportskih takmienja (veslanja npr.). U toku godine na Vrnjaku Banju padne 764 mm kie, to znai da planina prima i preko 1000 mm vodenog taloga i prua obilje sveine. Sneg menja pejza od oktobra do marta. Banjski park, po mnogima simbol ovoga naselja, jeste najmarkantniji objekat za reklamu ekoturizma. Duina njegovog postojanja i velika briga oko ouvanja i odravanja parka je prerasla u umetnost. Bujna umska vegetacija planinskog zalea Banje poinje etinarskom umom Borjak i hrastovom umom Raj, a nastavlja se uvenim bukovim umama Goa. Uprava umskog gazdinstva je ogradila skoro 1/4 ume i poela sa uzgajanjem fazana, jarebica, tetreba i druge lovno intresantne pernate divljai

Klisura Beljine reke

u cilju razvijanja lovnog turizma. Na ovaj prostor je doneeno i nekoliko vrsta papkara, a to su: divlje svinje, divlje koze, koute, srne i za sada po jedan primerak jelena i muflona. Iako je lovni turizam tek u povoju, gotovo je sigurno da je njegov razvoj neminovan. Obogaivanjem faune ovog prostora izvesno je da e u turistiku ponudu biti ukljuen i foto safari. Ekoturnapravljeni tereni za koarku, odbojku, rukomet, mali fudbal, veliki fudbal i teniski tereni. Zato se u toku leta na ovom lokalitetu organizuju pripreme za vrhunske sportiste i razne letnje kole, a u toku godine ake ekskurzije. Zimi se koristi ski staza duine 400 metara, pa je razumljivo da se upranjava zimski turizam u to doba godine. Poznata izletita Goa lee u Mitrovom polju i Dobrim vodama. Blizina Vrnjake Banje, u kojoj se nalaze brojni smetajni objekti razlitih kategorija i drugi raznorodni ugostiteljski objekti, prua uslove za smetaj vie hiljada turista. Moglo bi se rei da su zbog toga zadovoljene potrebe zbrinjavanja turista, a okolina ne mora da se naruava.

Zakljuak

Bukove ume, plua okoline Vrnjake Banje i modifikatori klimatskih elemenata, odravaju harmoniju i predstavljaju osnovu za razvoj ekoturizma. Meutim, sva razmatranja ove vrste turistikog kretanja pokazuju da bi druge vrste turizma npr.: balneoloki, lovni, foto safari, izletniki, sportsko-rekreativni, manifestacioni, edukativni itd. uinile turistiku ponudu atraktivnijom. Uvravanjem manje poznatih potencijala u turistiku ponudu najposeenijeg mesta kontinentalnog turizma nae zemlje razbila bi se njena jednolinost i po ko zna koji put bi se potvrdilo da je ovo turistiko mesto bez konkurencije.

Literatura
Beli izvor (lekovita mineralna voda) - balneoloki turizam oplemenjuje ekoturistike potencijale
izam je kompatibilan sa ovim turistikim aktivnostima. Vano je uoiti da im je u zajednikom intresu ouvanje prirode. Malobrojni ali soni panjaci Goa i plodno aluvijalno tlo Zapadne Morave omoguuju proizvodnju zdrave hrane. Meutim, proizvodnja nije organizovana, ali se produkti kako biljnog, tako i ivotinjskog porekla mogu nai na pijacama Rakog i Rasinskog okruga.

Receptivni objekti banjske okoline

Jedini receptivni objekat na Gou jeste hotel Borjak, udaljen 13 km od naselja. On poseduje 100 leaja, restoran, salu za zabavu i teretanu. Oko njega su

Jovanovi, . (1972.): Vrnjaka Banja, Zamak kulture, Vrnjaka Banja Mutavdi, P. (1972.): O Banji vrnjakoj, u srezu trstenikom, okrugu kruevakom, Zamak kulture, Vrnjaka Banja Drutvo prijatelja Vrnjake Banje, (1939.): Vrnjaka Banja, Drutvo prijatelja Vrnjake Banje, Beograd Javno preduzee za gazdovanje zatitnim umama i obavljanje i razvoj delatnosti Beli Izvor (1995.): Vrnjaka Banja - struna osnova za utvrivanje Banjskog podruja, Vrnjaka Banja Hidroloka karta (1979.): R=1:25.000, List Vrnjaka Banja sever 116-4-2 i list sever 116-4-4, Vodoprivredni centar Srbija vode, Ni Meteoroloki godinjaci (od 1965. do 1984.): Savezni hidrometeoroloki zavod, Beograd

165

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Andjelkovi, .*, Pandi, Ana** Rezime

avolja varo predstavlja redak prirodni fenomen na Zemlji. Nalazi se na 89 km jugozapadno od Nia a 60 km severozapadno od Pritine. Najblie naselje varokog tipa je Kurumlija 27 km. avolja varo je raritet svetskog znaaja a sastoji se od oko 200 zemljanih piramida koje se nazivaju i glavolutcima ili kulama. Nastale su spiranjem zemljita i renom erozijom. Ono to ovaj fenomen ini interesantnim jesu i vode koje se u narodnoj medicini koriste kao lekovi, a koje sadre velike koliine Fe, S, Cr, K, Ni,... Obzirom da turizam poiva na legendama o ovom spomeniku prirode postoje nekoliko a jedna kae da je na ovim prostorima nekada iveo rimski car koji nije eleo da mu se bogatstvo osipa usled udaje kerke te ju je naterao da se uda za njegovog sina njenog brata. Kada su svatovi prolazili tuda skamenili su se. I danas se uvee uje muzika,... ili bar tako kae legenda. avolja varo stavljena je pod zatitu Republike Srbije kao Spomenik prirode I kategorije od izuzetnog znaaja. Meutim, ova zatita je samo na papiru. Nije ucrtan ni na jednoj turistikoj ili bilo kojoj drugoj karti, o njegovom stanju i daljem prouavanju niko se ne brine... Slian kuriozitet postoji u Severnoj Americi Bata bogova, ali je tamo sem toga to je nacionalni park i vana turistika destinacija... Turizam ovde moe imati prioritet kako bi se ovo prirodno blago valorizovalo i dalje pratilo i prouavalo. Kljuna re: avolja varo, Srbija, Jugoslavija

avolja varo - afirmacija i zatita kroz turizam i kulturu

Kratak geografski prikaz obraivanog prostora
avolja varo se nalazi na magistralnom putu Ni Pritina, udaljen 80 km od Nia i 70 km od Pritine. Najblie naselje varokog tipa je Kurumlija koja je udaljena oko 30 km. Od skretanja sa magistrale put do avoljovih piramida nastavlja se neureenim, devastiranim asfaltnim putem svih narednih 6 km do sela Zebice. Naredna 3 km je makadam i stie se do parking prostora odakle se mora ii peice jo nekoliko stotina metara do piramida. Du magistralnog puta Ni Pritina prolazi i eleznika pruga koja povezuje Ni sa Kosovom i Metohijom. Na 80 km od avolje varoi nalazi se aerodrom u Niu koji bi bio pogodan za meunarodni turizam. Mikrolokacijski, avolja varo zauzima pitome padine planine Radan u jugozapadnom delu Republike Srbije neposredno uz granicu sa Kosovom i Metohijom, na prosenoj nadmorskoj visini od 680 metara. Pripada teritoriji optine Kurumlija katastarskoj optini sela ake (koje se nalazi iznad samih piramida), mada oko pripadnosti samih piramida postoje sporenja izmeu metana sela ake i sela Zebice. Lokalitet zauzima poloaj koordinata 420 59 33 SG i 210 24 26 IGD. Iako, defakto zatien prirodni prostor od strane drutva i drave, ni na jednoj turistikoj ili bilo kojoj drugoj geografskoj karti nije obeleen. Jedina karta na kojoj je ovaj lokalitet ucrtan predstavlja auto karta koju je izdalo Izdavako preduzee Novosti, u broju dnevnog lista Veernje novosti, uoi Nove 2002. godine. Na samom lokalitetu nalazi se oteena informativna tabla na kojoj pie Prirodni spomenik avolja varo pod zatitom je zakona! potrebno iskrojiti priu kako bi neki prostor, objekat ili sl. dobio na vrednosti odnosno kako bi zaintrigirao svest i interesovanje ljudi. Nekada davno ovde su bili Rimljani. Bio jedan ovek, koji je bio jako bogat, i nije eleo da mu se erka uda za bilo koga. Poto ona nije mogla da se uda za onog za kog je elela, reila je da se uda za brata. Svadba je krenula, a kad su svatovi doli do crkvice Svete Petke skamenili su se. Pria se da uvee svatovi igraju, da se uje neka udna muzika, ali im se prie malo blie sve to nestaje. Kau da je strano tu boraviti u pono. Druga legenda kae: Car insistirao da mu se kerka uda za svog sina njenog brata, jer nije eleo da se bogatstvo rastura po drugim porodicama. Koije su bile sve od zlata, i kada su doli do jedne livade skamenili su se. Neki i danas veruju da je to zlato zakopano negde na podruju avolje varoi . Turizam poiva na legendama. Ispisane legende samo su dobar razlog da razvoj posmatranog prostora bude jednostavniji, zanimljiviji i bri. itav prostor avolje varoi povezuje nekoliko sela: selo Sastavci, Kupinovo i Zebice mesto gde se asfaltni put zavrava i poinje makadam dug tri kilometara do samih piramida. Od parking prostora namenjenim za posetioce avolje varoi, na kraju makadamskog puta, put navie vodi do sela ake kao svojevrsnog vidikovca za piramide. Stanovnitvo ovog predela je uglavnom starako u prosenoj ivotnoj dobi od oko 58 60 godina. U pomenutim selima veoma su malo zastupljene mlae starosne grupe, stanovnitvo se ne obnavlja, a migracije (emigracije) su veoma izraene i kreu se u pravcu Nia i Kurumlije. Sela su planinskog tipa, te su i kue rasporeene adekvatno tipovima naselja. Od privrednih grana razvijena je poljoprivreda (iskljuivo je zastupljena proizvodnja za linu potrebu), potom stoarstvo kao neto razvijenija grana. Stoarstvom se bavi najvei broj stanovnitva ovog kraja. Prirodne predispozicije prostora omoguavaju uzgoj krupne i sitne stoke. O tome ime su se bavili metani ovih sela, moda najbolje govori stara vodenica, koja je sada naputena i oronula. Interesantno je pomenuti situaciju: metani aka i Zebica nisu u najboljim odnosima zbog sporenja oko pripadnosti piramida! Mentalitet ovog naroda nedoputa nejasne granice. Sudskim vetaenjem odlueno je da one pripadnu ataru sela ake, ime su neprijateljski odnosi jo vie podstaknuti. Implementacijom turistike privrede u aktivnosti stanovnitva, neophodno je regulisanje ravnopravnog ukljuivanja stanovnitva u postizanje i odravanje odreenog nivoa razvoja turizma. Posmatrana teritorija prilino je zapostavljena. Administrativno, politiki, geografski itd. ona postoji, ali nivoi razvoja su na najniam postojeem stupnju, tako da je realno da stanovnitvo neraspolae ambicijama za dalji ivot ili pak njegovo naseljavanje. Uneti, odnosno vratiti ivost ovog prostora primaran je zadatak prilikom planiranja razvoja ovog kraja. Kulturno istorijske vrednosti prostora Izmeu mnogobrojnih prirodno-geografskih razloga za izdvajanje prostora u posebne vrednosti, ono raspolae i spektrom kulturno-istorijskog znaaja koje naoj prii daju uoljiviju mozainost. Nekoliko metara ispred samih glavolutaka nalazi se uzvienje koje deli avolju varo na Paklenu i avolju jarugu. Na njemu je i mesto koje se u narodu oznaava kao crkvite. Po verovanju ovde se nekad na-

***

Abstract

Djavolja Varos protected nature property Djavolja Varos an absolutely natural phenomenon, placed in the south of the Republic of Serbia, 89 km from city of Nis, directly by the Kosovo and Metohija border. In the matter of speaking, this is the regional collection of over 200 soil pyramids which were arisen by erosion, and on the top of every is an andesitic block. As the legend tell, the Roman emperor wouldnt like to lose his fortune by marrying his daughter, so he forced her to marry to his son, her brother. All the people who were on that wedding were stoned, during the walking through this area! Some other specific beauties are its hidrology (the waters are rich of C2, Cu, Mn, Ni, Fe), ground and rare species of flora and fauna. Djavolja Varos is classified as the National heritage of the First category. It is on the list of IUCN of the Protected areas of the Second category Natural Monument/Natural Landmark. It is on the World Heritage List, and on the United Nations List of Natural Parks and Protected Areas I category. It wasnt given enough attention to this natural phenomenon neither in Yugoslavia nor the rest of the world. One similar natural monument is in the Bruce Canyon National Park, USA. Through this paper we want to point on the value and significance of this rare natural heritage, and to point on the potentional which we surely have to exploit which has arisen as a result of many years of the field exploring. Tourism has priority! Key words: SR Yugoslavia, Djavolja Varos, natural heritage, explore, tourism.

Stanje zatite avolje varoi

avolja varo se kao redak spomenik prirode nalazi na mnogim svetskim spisima, kao prirodni rezervoat i kao kulturna batina. U Srbiji je stavljena pod zatitu Zavoda za zatitu spomenika Republike Srbije, kao prirodno dobro od izuzetnog znaaja i svrstana je u I kategoriju zatite. avolja varo obuhvata teritoriju od 67 ha, i ta povrina je i pod zatitom. Ovaj prostor obuhvata 46 katastarskih parcela u celosti i delove 2 katastarske parcele. Po vlasnikoj strukturi drutvenog statusa je 6,99 ha, dravnog 51,93 ha i privatnog 8,14 ha. avolja varo je u vie navrata stavljana pod zatitu republike Srbije 1959, 1981, 1988. godine. Odlukom SO Kurumlija 1988, kao prirodni spomenik, na osnovu Zakona o zatiti prirode, na povrini od 64,65 ha, ona je dobila dananji status. avolja varo po rangu vrednosti spada u prirodna dobra nacionalnog znaaja. Nalazi se i u mnogim svetskim riznicama, a stavljena je i pod meunarodnu zatitu. Pod okriljem je IUCN-a (u svojstvu Natural Monument/Natural Landmark) kao prirodni spomenik III kategorije U svetu postoji jo samo jedan slian spomenik prirode. On se nalazi u Severnoj Americi Bata Bogova Bryce Canzon National park. Odavde proizilazi veliki znaaj posmatranog podruja, kao izuzetnog, raritetnog prostora planete Zemlje.

Mistifikacija avolje varoi

* eljko Andjelkovi, student, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad ** Ana Pandi, dipl. geograf-turizmolog

Metani okolnih sela tvrde da se nou uju razni zvuci za koje se zapravo ne zna odakle potiu... Postoji nekoliko legendi koje govore o mistinosti i zanimljivosti ovog lokaliteta. Da njih nema, itav ovaj prostor ne bi u tolikoj meri bio interesantan. Nekada je

166

lazila crkva Svete Petke, zatitnice ovog kraja. Crkvite ima ovalan oblik i veliine je oko 4 metara u preniku, a na jednom drvetu nalazi se urezan krst. Danas na tom prostoru postoji nekoliko relativno ouvanih ikona, neto ostavljenih novia iz razliitog vremenskog perioda, to nam govori o vremenskom razdoblju u kom je prostor avolje varoi imao znaaj. Pored ikona mogu se videti i ostaci upaljenih, istopljenih svea i uvenulog cvea. Brojni drugi predmeti koje vernici prinose kao dar ili rtvu Bogu (hrana, upovi i sl.) nalaze se na prostoru crkvita, bez bojazni da e nestati. Oko crkvita se rasprostire ozelenjena povrina sa puno raznovrsnog drvea (to nam odaje posebnost ove mikrolokacije, jer u tako bliskoj okolini zemljanih piramida i itavom spektru uto-braon nijansi nema zelene boje ). Prilaz i obilazak crkvita obeleen je jednostavnom drvenom ogradom to nam opet ukazuje na panju koja se posveuje Sv. Petki. Metani okolnih sela ovo mesto poseuju na dan Svete Petke, ali i za ostale velike hrianske praznike. Ukoliko se put nastavi navie uz zemljanu gredu, dolazi se do take sa koje se jasno radvajaju razliitosti Paklene i avolje jaruge. U Paklenoj jarugi ima vie piramida i u njoj je pristup mnogo jednostavniji, dok je avolja jaruga strmija, aridnija, u kojoj se piramide tek raaju. Greda se suava na nepun metar, a oko vas osim provalije i neba nema niega.

za afirmaciju avolje varoi vea ako se ukljui u turistiku ponudu najveeg gradskog centra u njegovoj blizini - Nia. Samim tim i grad Ni bi postepeno poeo da vraa svoju ulogu u nacionalnom turizmu, a kako je ovaj potencijal od meunarodnog znaaja, podruja interesovanja bi se irila i van granica Jugoslavije. Ako bi se razvoj turizma kretao u pomenutom pravcu, odnosno ako bi rastao broj posetilaca, prve neophodne aktivnosti trebale bi da obuhvate konzervaciju prostora avolje varoi i procenu noseeg kapaciteta prostora (carrying capacity) kako ne bi dolo do preterane eksploatacije resursa. avolja varo, kao fenomen redak u svetu, morao bi da se nae i u kulturnoj i u nauno saznajnoj turistikoj ponudi nae zemlje i optine Kurumlija kojoj i pripada. Treba uraditi dobru marketing prezentaciju i na taj nain staviti turistiku valoraizaciju ovog fenomena u prvi plan.

Istraivanje prostora avolje varoi

Mogunost turistike afirmacije avolje varoi

Raritet kakav ne postoji na Zemlji naalost nema nikakvu prezentaciju. Iako je stavljen pod patronat naih, kao i svetskih organizacija, spomenik prirode avolja varo ne uiva nikakvu zatitu, i pitanje je dana kada e stihijskom vremenskom, prirodnom i antropogenom degradacijom nestati sa planete. Mogunosti za razvoj turizma postoje. Od prirodnih vrednosti egzistiraju hidrografske i pedoloke kategorije neobinog sastava i kolorita. Od kulturno istorijskih vrednosti pored legendi koje ive, nalaze se i arheoloki ostaci crkve Svete Petke, najsvetijeg mesta obraivanog prostora. Neophodne aktivnosti koje bi trebale da se preduzmu u cilju breg ukljuivanja prostora u turistike destinacije su sledee: izgraditi asfaltni put od skretanja sa magistrale do samih glavolutaka , odnosno uspostaviti kvalitetniji saobraajni pristup spomeniku prirode; osmisliti, locirati i izgraditi receptivne kapacitete u arhitektonski prihvatljivom, adekvatnom, folklornom stilu; formirati i obezbediti stazu za peaenje koja bi vodila oko samih piramida i koja bi obuhvatala i Paklenu i avolju jarugu; probiti put do sela ake koje se nalazi iznad samih piramida i tako formirati vidikovac; osmisliti nonu rasvetu kako bi ovaj dragulj dobio jo vei sjaj i jezovitost obzirom na boje, oblike i veliine piramida, obzirom na legende sa kojima bi se svaki posetilac prilikom posete najpre upoznao putem informativnih tabli i propagandnog materijala; saobraajno povezati avolju varo sa Prolom banjom i formirati komplementarne turistike atraktivnosti, zadovoljavajui viestruke turistike potrebe; formirati informativni centar sa suvenirnicom; na prelazu izmedju dve jaruge ugraditi amfiteatar u svrhe odravanja kulturno-umetnikih programa; animirati metane sela ake i Zebice i afirmisati receptivu seoskog turizma, ime bi uticali i na razvoj turizma ali prevashodno na opstanak naselja. Za razvoj meunarodnog turizma od velikog znaaja je postojei aerodrom u Niu, dok je aerodrom u Pritini, iako povoljnog poloaja u odnosu na obraivani lokalitet, van upotrebe usled politike i ekonomske situacije u zemlji. Gore iznetim stavom smatramo da je mogunost

Istraivanje lokaliteta avolje varoi prati se od februara 1999. godine. Do sada je sprovedeno pet ekspedicija. Zbog politikih sukoba na prostoru june srpske pokrajne Kosova, a u neposrednoj blizini lokaliteta, pristup je bio nemogu, pa istraivanja u tom periodu nisu izvrena. Generalni cilj istraivanja je da se ovaj fenomen do kraja proui sa svih aspekata koji mogu biti dovedeni u kontakt sa turistikom prezentacijom i konzervacijom ovog prostora. Predmet istraivanja su pre svega vode avolje varoi koje su po svom hemijskom sastavu dosta interesantne, specifine. Istraivaki tim sainjavaju: eljko Andjelkovi, student geografije-turizma na Prirodno-matematikom fakultetu, Departmanu za geografiju, turizam i hotelijerstvo u Novom Sadu, Ana Pandi, dipl. geograf turizmolog, Tatjana Andjelkovi, magistar hemijskih nauka, asistent na Prirodno-matematikom fakultetu u Niu, odsek za Hemiju ivotne sredine i Darko Andjelkovi, dipl. hemiar, pomonik generalnog direktora Vodovoda u Niu. Namere su nam da ovaj kuriozitet svetskog znaaja turistiki i kulturno istaknemo u prvi plan, kako bi se on uskoro naao pod zatitom UNESCO a. 1

Zakljuna razmatranja

Da nema legende o ovom fenomenu svakako bi je trebalo izmisliti. A imamo je! Specifinost ovog fenomena dovoljan je razlog da se krene u kampanju za njegovo oivljavanje i turistiku prezentaciju, ali i dalje prouavanje obzirom da proces i dalje traje. Strano je da ovakav jedinstven fenomen istono od Grinia nema nikakvu zatitu, a jo je stranije to to za njega ne znaju ni stanovnici Srbije. Treba krenuti agresivno u oivljavanje i revitalizovanje itavog prostora uz dalja geoloka i geografsko hemijska, turizmoloka istraivanja, kako bi se znanje o ovom fenomenu upotpunilo u pribliilo irim drutvenim krugovima Pomenutoj istraivakoj ekipi predstoji naporan i kontinuiran rad u narednom periodu kako bi se prostor kroz postavljena pitanja, sagledao to potpunije. Iako pomalo usamljenog karaktera, specifinost ovog spomenika prirode treba da bude primarijus apsorpcije panje turista i namernika. Do dananjeg dana i zbog nedovoljno istraenih mogunosti potencijala, avolja Varo se jo nije ukljuila u savremene turistike tokove. Afirmacija zatienih dobara u sferama turizma je trenutak kada se rizino eksploatie vrednost resursa. esto se postavlja pitanje, za sada sa nedefinisanim odgovorom: kako umanjiti kolizioni odnos turizma i zatite sredine, kada su, esto, korisnici istih resursa. Kolizioni odnos sociolokog fenomena dananjiceturizma i krucijalnog problema oveanstva-zatite ivotne sredine je specifian jer ne predstavlja samo simbolian sukob dva pojave. Ovaj sukob ponekad je fundament razvojnog procesa pojava-turizma i zatite ivotne sredine pojedinano.

Aktuelizovana privredna delatnost, turizam, je proces koji aktivno, sinhronizovano uestvuje u prostoru, u prirodnoj i ivotnoj sredini. U datom trenutku, trenutku njegove realizacije i dopunskim omasovljenjem i popularizacijom industrije turizma nastaju konflikti izmeu turistikih kretanja i disperzije prostora, a u kojem se odvija i zatita prirodne i ivotne sredine. Turizam se permanentno kree u pravcu osvajanja prostora sa esto pozitivnim konsekvencama (afirmacija novih prostora, unapreenje i oivljavanje prostora i sl.), ali i negativnim konsekvencama (degradacija zemljita, smanjenje prostora za naseljavanje ili naseljavanje poljoprivredno korisnih povrina, urbanizacija prirodnih sredina i sl.). oveku predstoji veoma delikatan zadatak, implementiranje tercijalnih potreba ljudi, odnosno turizma (ije je svrstavanje u kategorije potreba relativno, jer je u razvijenim drutvenim sredinama on esto primarna potreba, dok kod nas nije dostigao taj stepen) u ivotni prostor. U tom kontekstu ukljuujemo sledee aktivnosti: kretanje, eksploatacija resursa sredine i njihova potronja, reorganizacija prostora i vremena u turistikim prostorima, reinkarnacija pojedinih procesa, oblika i pojava u cilju zadovoljenja pokretakih motiva, itd. Navedeni procesi implantacije turizma podrazumevaju i funkcije ouvanja ravnotee u prirodi, unapreenje zatite prirodne i ivotne sredine, jer su se turizam i turistika kretanja pokazala kao veliki uzronici devastacije i prirode i drutva. Na podruju avolje Varoi ne postoji problem regulisanja kretanja broja posetilaca na zatienom prostoru, jer turizam jo uvek nije dosegao opominjue dimenzije. Tanije, ni jedna sfera drutvenog, naunog interesovanja nije obuhvatila zemljane piramide, a cilj ovog rada je da ih upravo priblii javnosti i irem krugu potencijalnih korisnika. Valorizacija nema znaaj kada je samo zatitimo i stavimo u senu bitisanja. Ona treba da je vredna u naim oima. Kao jedna od prvih naunih grupa koja se bavi problematikom avolje varoi, pokuaemo da ukaemo na mogunosti razvoja datog podruja. Eko turizam, danas sve atraktivniji vid turistikih kretanja, jedan je od oblika kretanja koji obostrano zadovoljava potrebe zatite sredine i turistikih kretanja. Ta ista, zatiena prirodna dobra raspolau resursima koji omoguavaju razvijanje i nekih drugih oblika turistikih kretanja: rekreativni, ekskurzioni, nauno-istraivaki tj. edukativni, nekada i lovni i ribolovni, ruralni. Zato je neophodno vreme, rad, kontinuitet istraivanja, temeljnost i strpljenje. Izneli smo primarne potencijale podruja avolje Varoi i za sada najpre moemo izneti velike kritike drutvene zajednice ija blizina nije pomogla uzdizanju ovog fenomena na nivo naune zainteresovanosti i prizemnog, elementarnog ljudskog interesovanja. Meudejstvo i saradnja izmeu turizma i aktivnosti zatite prirode, primarno rezultiraju pozitivnim ekonomskim rezultatima i odrivom prirodnom sredinom. Kooperacija prostornih planera, konzervacionista prirodne sredine-zatitara ovekove sredine, turistikih radnika i drutvene zajednice u celini nije marginalan ve neophodan uslov za pravilno isplaniran i iskreiran turizam u jednoj ovakvoj sredini kakva je avolja Varo. Prostor avolje Varoi je moe se rei turistiki nedovoljno valorizovan prostor, jer su njegovi potencijali, ostali jo uvek preteno potencijali. Za bru afirmaciju prostora avolje Vroi, istovremeno zanemarujui problem nedostatka materijalnih ulaganja, predloili bi sledee: osposobljavanje jednostavnije saobraajne povezanosti lokaliteta, uz deurnu, obezbeenu partnju lokalnog vodia; osmiljavanje marketing aktivnosti (reklamnih spotova, tampanje atraktivnog propagandnog materijala); utvrivanje jakih i slabih taaka (SWOT analize) prostora i potroaa, na osnovu ijih rezultata se adekvatno moe pristupiti pozicioniranju proizvoda na tritu, eksplicitno utvrenim programom ka

167

ciljnim grupama potroaa; a propo iznetog, pristupanost podataka javnosti, konkretne analize sredine, pruanje informacija o deavanjima na prostoru, pojedini kvantitativni klimatski ili hidrografski podaci, potom pokazatelji prethodnih poseta i interesovanja za prostor, iznoenje programa poseta u nekom periodu sa utvrenim dnevnim, vikend, nedeljnim... noseim kapacitetom - carrying capacity; izgradnja infrastrukture (ugostiteljski objekti ambijentalnog izgleda manjih kapaciteta izgraenih u zatitnoj zoni Spomenika prirode, natkrivena odmorita - izletita, uvarska sluba, prodavnica suvenira sa mogunostima prikazivanja dokumentarnog filma o prostoru, zvuni efekti prostora usklaeni sa legendom (svatovske pesme), markirane staze sa oznakama o mogunostima fotografisanja, pravljenja buke, paljenja vatre, bacanja otpadaka...); usluge iznajmljivanja opreme za obilazak kompleksa - izme, kabanice, planinarska oprema, dvogled i sl.; povratak etnolokih, konstitutivnih elemenata okol-

nog prostora odnosno ruralne sredine; obuka i obrazovanje strunog kadra koji e upravljati prostorom; ukljuivanje stanovnitva okolnih naselja u procesu donoenja odluka vezanih za zatitu prirodne sredine, a samim tim i disperzije svesti o zatiti i unapreenju pomenutog, kao i implementaciji turizma u privredne aktivnosti prostora; kao i ukljuivanje zatienog prostora u profesionalne ili edukativne ili samo turistike ekoloke itinerere. Predloeni razvojni put, postepenim uvoenjem u proces turistikog fenomena, preporuuje se kao jedini, pravi, svrsishodni nain povratka prostora u zajednicu.

Napomene

Literatura

Grupa autora: udesna Jugoslavija, Svjetlost, Sarajevo, 1990. Rakievi, Tomislav: Glavolutci u slivu Kosanice, SDG, SV XXXV br.2, Erozija, Ni, 1967. Rezultati terenskih istraivanja

1 Na meunarodnoj konferenciji The politics of world heritage, odranoj septembra 2002. godine u organizaciji Meunarodnog instituta za kulturu, turizam i razvoj (IICTD) u Londonu radom tri autora novosadskog univerziteta, Prirodno-matematikog fakulteta, Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo predstavljene su elementarne vrednosti prostora sa direktno iznetim predlogom za ukljuivanje svih kompetentnih meunarodnih organizacija u bru i agresivniju afirmaciju prostora avolje varoi i infiltriranje u funkcije turizma. Izazvana je ogromna panja od strane UNESCO-a, ICOMOS-a, univerziteta iz Hong Konga, Belgije itd. Planirano je formiranje meunarodnog projekta za iju realizaciju se oekuju velike investicije. Dakle, nakon zavretka konferencije moemo da zakljuimo samo jedno, interesovanje sveta vee je od drutvene sredine u kojoj se kultura formirala. avolja varo umesto snanog simbola predstavlja slabu TAKU politiko-ekonomskog okruenja. TAKU treba staviti, ali na pravo mesto!

168

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 6/2002

Brujan, L, Vert, C.* Zusammenfassung

Man kann nicht die starke Verbindung zwischen Verkerhr und Torismus unbeachtet lassen. Heuzutage stellen sich solche Verbindungen als einer der wichtigsten Spieler einer Entscheidung fr einen oder anderen Reiseziel. Ein potentieller Kunnde (Reisender oder Tourist), legt in seiner Entscheidung sehr viel Wert auf die Reisebedinungen, bzw. auf den Transport bis zum Reiseziel. Die Perspektive die wir in diesem Artikel bieten ist aber anders: der Eisenbahnverkehr (die Eisenbahn) als touristisches Ziel, als touristische Sehenswrdigkeit. Solche touristische Ttigkeiten in den rumanischen Raum haben sich vermehrt, so dass sowohl viele Privatunternemehr als auch Staatsunternemehr (Die Rumnische Bahn, die sogenannte CFR), Einkommen daraus bekommen. Dazu stellen wir einige Beispiele vor, was Eisenbahntourismus betrifft, geteillt auf was die Rumnische Bahn und die versciedenen Privatunternemehr bieteten. Der Eisenbahntourismus in Rumnien wir haupschlich in zwei Arten geteillt: Reisen auf Normalstrecken, die zu den nationalen Eisenbahnnetz gehren und Reisen auf Schmalspurbahnen, die, meistens, im Besitz der Holzbearbeitungsfirmen sind. Key words: transport, railway tourism, epoque trains, special railway journyes, romanian tourist market

The Railway Tourism: a new Appearance in the Romanian Touristic Offer

The railway transport as an access and travel mode vs. the railway transport as a tourist attraction
The profound changes in the field of mobility have the same deep effects in the field of recreational activities. Transport has become an integrated part of the national and international tourist behaviour, playing a very important, even decisive role, to the success of a recreational experiences. The accesibility of an area with touristic potential thus becomes a main player in the decision mechanism, which a certain (potential) tourist applies before a recreational option. In this way, as the Clawson - five phase development model of a recreational experience shows, it could be easily noticed that the time allocated to the transport (movement) is not less important at all, this representing two of the five phases of a recreational experience. Thus, the touristic areas of Romania could be advantaged or disadvantaged by the scale of railway access, both at national and international levels. For instance, the touristic area of the seaside is quite accesible by railway, while areas as the south of Banat, the Monasteries of Neam etc suffer due to the low railway accesibility level. The concept of touristic accesibility has much more variables, among which the time (travel time) and the quality of the transport service (the comfort) represent the main elements which could influence the number of tourists, finally determining the income value. Thus, if the transport as a way of access to a tourist destination has strenghtened its position inside the studies about the touristic phenomenon, the transport as a tourist attraction, as a recreative activity in itself, has not been caught as a science field of activity, while practically the Romanian Railways become more and more a touristic product, consumpted especially by foreign tourists. The question can be raised: can we consider the railway tourism as a new type of tourism? And the answer is yes. The railway transport has a greater economic importance, both because it generates incomes from the movement of tourists towards and from different touristic destinations as well as through the fact that represents a proper touristic attraction. manian tourism market. The Romanian railway heritage attracts today more and more tourists, mainly foreigners, who would pay in order to enjoy the mixture between unique, rustic and fascinating landscapes. Here, on railway itineraries, the railway tourism has a new dimension through the mixture of several types of tourism railway, cultural, agro, and ecoturism inside some complex touristic programmes based on travelling along special railways routes (both technically speaking and due to the magnificent landscapes). The presence of some railways which pass picturesque mountain areas, as well as some narrow railways (which do not exist anymore in other parts of the world), together with a network of agrotouristic guesthouses and the diversification of offers viewing the touristic programmes connected to the railway tourism represent some reasons for the development of this kind of activities. Two types of tourists can be distinguished: those who prefer isolated journeys by epoque trains hauled by steam locomotives on mountain railways or beautiful landscape (here we can add the narrow-gauged railways, called mocnia) and those who prefer circuits with complex programmes, meaning both travelling by epoque trains or mocnia to which are added nights spent at touristic guesthouses in the countryside, whith cultural programmes which include traditions and customs specific to those places, with specific food, based on ecological products, to which it could also be mentioned the cycling tourism, equestrian, fishing and hunting tourism etc. Sadly, the number of tourists who want complete programmes (including circuits with luxurious trains, having both meal and accomodation) is small because of the lack of specialized touristic agencies, lacking also marketing strategies of the Romanian authorities and partially because of the lack or bad infrastructure (trains having all the necessary equipment), to which it is also a relative high price of such services. Certain is that the number of those who prefer travelling by epoque trains or mocnia is rising now, but it is difficult to have a centralized situation of their number because these activities are not under state or public leadership but under many local commercial agents to whom many of the railways are in possesion (because this happened after the closing of some former inefficient railways), mainly narrow-gauage forest railways. Here we have some significant examples for the Romanian railway tourism.

The railway tourism part of the integrated tourism

Now we are going to discuss some details concerning the railway tourism, as a new appearance on the Ro-

* Lucian Boian Brujan, dr.Vert Constantin, Universitatea de Vest din Timioara, Romnia

169

The touristic offer of the national railway operator CFR (Cile Ferate Romne)
At the beginning of the last century the greatest part of the Romanian railway network was built, both as the railway building, as well as the rolling stock (wagons and locomotives) are concerned, actions which intensified then in the inter- and postbellic period. Fortunately, even untill today, we have some technical elements of that period, especially the steam locomotives and epoque wagons, some of them being pieces of patrimony exposed in museums, some of them being maintained in function and repaired to serve some touristic activities of nowadays. These museum pieces having ages of over 80 years, which disappeared for a long time from Europes railways, still travel on some Romanian railways, because of some enthusiastic people of the railway history. Some of these locomotives belonged to important historic trains (as Orient Express) or they were some of the oldest locomotives around. For one who loves trains nothing could equalize the beauty and respect of these museum pieces. The reshaped epoque wagons represent an important patrimony, especially when we think of their luxurious form or to the personalities who travelled with them (e.g. the kings train). The excursions with epoque trains view some beautiful routes, led by engineering works of art, together with the sightseeing of interesting touristic objectives. For instance, on the route Oravia-Anina travels a touristic train belonging to regionala Timioara (train called Nostalgia) which has as a main attraction passing through a splendid route, with many tunnels and viaducts, on the second oldest railway of Romania, a railway - monument of engineering art, dating from 1850. The Banat Semmering (name given in comparison to the railway from the Austrian Alps) represents an attraction point for the German and British as well as Japanese, Australian or even Romanian tourists. The train is made up of a special steam locomotive (unique nowadays) because of the technical requirements of the railway, 2 epoque wagons (to which some touristic wagons are added, wagons resulted from the reconversion of some 1950 wagons) and some freight wagons. There could also be a platform wagon for observation or a decovered wagon in order to get the tourist nearer to the environment. In the same way, some excursions could be organized leaving from Timioara, stopping at Reia (where the open-air Museum of Steam Locomotives made by Reia Enterprises and the Enterprise of Machine Construction (I.C.M.R.), one of the oldest in Europe, could be visited), then go via Oravia to Anina, with accomodation in Anina and back through Oravia-Iam, passing yugoslav teritory (peage-line) towards Bela Crkva and Vrac (Vre)-Moravia, back to Timioara. Another area of interest for the tourists is Northern Bucovina with the routes Iai-Suceava-Putna, IaiTargu Neam, Iai-Vatra Dornei-Moldovia, with the train Nostalgia from Iai made up of five wagons, of which one is a saloon-wagon, with red velvet chairs and one is a third class wagon with wooden benches. These routes assure the access to the most important religious sites of Romania, which are the monasteries from the northern part of Moldova. Among the other routes along which excursions are organized we mention: Sibiu-Copa Mic-SighioaraBraov-Fgr-Sibiu, Sibiu-Rmnicu Vlcea, BraovZrneti (in Sibiu it is a special train composed of some wagons with bedrooms and private bathrooms, with saloons and kitchen). To all these are added the excursions made with the aim of celebrating the open-

Table 1
Traseul/Route/ Oravia Anina Sibiu Braov Sibiu Rmnicu Vlcea Sibiu Copa Mic Compunerea trenului/Train composition 1 locomotive+1 epoque wagon +3 freight wagons 1 locomotive +3 epoque wagons +3 freight wagons 1 locomotive +4 epoque wagons +2 freight wagonss 1 locomotive +2 epoque wagons +4 freight wagons Preul/Price 1.700 $ 5.000 $ 4.000 $ 2.500 $ 4.500 $

Braov Zrneti 1 locomotive + epoque wagons +8 freight wagons Source: Serviciul Marketing CFR Cltori, www.cfr.ro ing of the railways (centenaries), of which we can mention: Timioara-Lugoj-Ilia, Bistria-Prundu Brgului, Sibiu-Sebe Alba, Cluj Napoca-Sighetu Marmaiei, Bacau-Bicaz, Arad-Deva, Caransebe-Orova. As a pity, that the last ones are not included in the current touristical offer of the CFR, but excursion could be organized, on demand, through tourist agencies. The most beautiful railway routes remain: Simeria-PetroaniTrgu Jiu, passing the most difficult sector of railway in Romania, Jiu Gorges, with numerous tunnels and viaducts; Oravia-Anina; Sebe-Sibiu-Braov-Ploieti, with the passing of three difficult mountain sectors; Salva-Vieu-Sighetu Marmaiei with access to the touristic richness of Maramure; Caransebe-Herculane-Orova-Turnu Severin, route passing the Carpathians and the Danube Gorges from the Iron Gates; Salva-Ilva-Vatra Dornei-Suceava-Putna with access to the beautiful area of Northern Bucovina; Sibiu-Rmnicu Vlcea with the possibility of continuing along the railway to Piteti, under construction, along a beautiful and spectacular route etc. All these routes must be evalued by a marketing strategy, by the promoting and advertising for those who are interested to come here. The shaping of some strategies for this kind of tourism must be made by The Ministry of Tourism together with the CFR. Because now The Ministry of Tourism is not so interested in this aspect, the private owners in tourism helped by specialists in tourism must make local programmes which have to make profits. It should not be forgotten the heritage we have: the royal train, a train with luxurious wagon not too much promoted untill now and other values which are forgotten in the railway yards of CFR. The wagons of Express Fulger Pullmann (the Rapid King Carol Ist ) which has the route BucuretiConstana, made up of three saloon wagons, very elegant, and two luggage wagons, or the automotor train called Blue Arrow (Sgeata Albastr) used by Gheorghiu Dej, train which even now lies in the railway yards CFR Arad; to these there are other railway or train pieces forgotten in other warehouses and yards of CFR. As far as the price per km for the travellers is concerned, as far as we know from the Marketing service of CFR Travellers, the price could vary between 30 to 145 USD/km, depending on the type of train and distance. In the table below we present some prices for such railway routes.

ed train made up of a steam locomotive, a covered wagon and some decovered wagons is 800-1000 USD); Turda-Abrud , 93 km (where there is a train with old wagons for the tourists); Trgu-Mure Sovata/Cmpu Cetii; Covasna-Comandu (where there is an inclined slope); Sibiu-Agnita/Vurpr/Wusch, where regulated courses are especially organised for German tourists. Many of these narrow gauge railways, which in the rest of Europe were put out of order, could be reconverted for touristic interest. From all these it is worth reopening the routes: Reita-Meureka-Anina (disafected in 1962), Hunedoara-Ghelari (closed now), Satu Mare-Ardud-omcuta Mare (closed now), Moldovia (closed now), Reghin-Valea Gurghiului (disafected), to which it could be also added the normal-gauaged railway with cremalier (railway with additional traction provided by a third middle-rail: an European unique railway), Buar-Sarmizegetusa, closed in the year 1950.

Conclusion

Some peoples unawareness and neglect have lead to destroying of heritage belonging to railways, of which Romania could be proud. Their rebirth today seems almost impossible, but with the help of some people driven by passion and respect for history we are absolutely sure that the situation could be changed in better. Now, some Romanians also are already attracted by such touristic activities, either because they want to gain profits or they want to recreate themselves, but more foreigners see a potential in these things. What is sure is that we have to maintain the heritage left by our ancestors and try to put it into practice so that it becomes something lucrative.

Bibliography

The touristic offer of the narrow gauge/ forest railways

Besides the normal-gauaged railways belonging to CFR national network there are a series of narrow gauged railways maintained from the last century, belonging either to some of wood processing firms, or to some commercial agents. At the moment that the railway excursions increased on this type of railway, the price being much cheaper. They preserve their form from the beginning of the 20th century. At the moment, the touristic activities are developed on the following routes: Vieul de SusFina (Valea Vaserului) 44 km, being the most appreciated narrow gauge, with regulated touristic courses both for foreigners and romanians (the price for a rent-

Hoyle, B. S. and Knowles, R. D. (1992), Modern Transport Geography, Transport Study Group of the Institute of British Geographers, John Wiley & Sons, Chichester; Merlin, P. (1991), Gographie, conomie et Planification des Transports, Presses Universitaries de France; Popescu, I. (1981), Ci Ferate. Transporturi Clasice i Moderne, Editura tiinific i Enciclopedic, Bucureti; Rieser, H. (2000), Kann das neue Konzept des integrierten Tourismus im Banater Bergland greifen?, in Regionalism and Integration: Culture, Space, Development, Brumar, Timioara; Turnock, D. (1998), Forest railways in Romania, in The Narrow Gauage Magazine; Turnock, D. (1999), Railways and economic development in Romania before 1918, Leicester University Discussion Papers in Geography; tefnescu, O., Tren de plcere ca la 1900, n Revista Capital, suplimentul Servicii (Nr. 31/1 august 2002), Internet sites: www.cfr.ro www.brebu-nou.de www.schmalspurbahn.de www.banater-berglandleute.de www.janet/schmalspur/rumnien.de

170