LIDHJA E HISTORIANËVE E KOSOVËS

“ALI HADRI”

Dr. Muhamet Pirraku

TIVARI 1945
Kalvari i Kosovës

PISHTINË
2005
Dr. Muhamet Pirraku

TIVARI 1945
Kalvary of Kosova
 LIDHJA E HISTORIANËVE E KOSOVËS
“ALI HADRI”

Dr. Muhamet Pirraku

TIVARI 1945
Kalvari i Kosovës

PISHTINË
2005

Dr. Muhamet Pirraku

TIVARI 1945
Kalvary of Kosova

Recensentë
Dr. Hakif Bajrami, këshilltar shkencor
Dr. Daut Bislimi, këshilltar shkencor

“Ne,
në udhëheqjen kosovare
i kemi ikur që të bisedojmë për atë.
E kemi gjykuar atë sjellje
dhe e kemi përfunduar çështjen me atë.
Nuk di se ku do të na çonte shqyrtimi…?!”
Fadil Hoxha

"Jo.
S'ka asgjë të fshehtë,
që nuk do të zbulohet,
as fshehtësi që nuk do të dihet
e nuk do të dalë në dritë!"
Shën Luka

Parathënie
Për masakrën e ushtrisë serbomalazeze partizane komunisto-çetnike
mbi "rekrutët" shqiptarë, më 1 prill 1945, në Tivar, ka filluar të shkruhet pas
zhbllokimit të censurës serbo-komuniste, por një studim analitik e kritik ka
munguar deri nga fillimi i viteve të ’90-ta.
Kjo plojë e llahtarshme në shkrime të ndryshme është quajtur: “Varri
më i madh në Ballkan”, “Varri shqiptar i Tivarit”, "Ploja e Tivarit",
"Masakra e Tivarit", "Tragjedia e Tivarit", "Tivari - Varri më i madh i
shqiptarëve", "Nata e Bartolomeut në Tivar" etj. Mirëpo, analiza kritike e
burimeve të prejardhjes politike dhe ushtarake jugosllave, mbi të cilat u
mbështet fuqimisht ky studim, më dha dorë që veprën ta emërtojë: Tivari
1945 - Kalvari i shqiptarësisë së Kosovës.
Ky titull i përgjigjet, aq më parë ngase Tivari - Vend kapuç historik i
Shqipërisë Etnike, së paku nga Brocard-i (1332), qysh prej viti 1877, u bë
vend i dhunës, i dënimeve, i vrasjeve, i konvertimeve fetare me dhunë, i
mizorive, i masakrimeve dhe i gjenocidit mbi popullsinë etnike shqiptare të
Tivarit e të viseve përreth, kurse, më 1 prill 1945, në mënyrën më të pa-
skrupullt barbare e më tërbuese shoviniste që njohu historia, pa precedencë në
periudhën e Luftës së Dytë Botërore, vetëm brenda disa minutave, dhe në një
sipërfaqe rreth dhjetë ari vend, ushtria serbomalazeze masakroi, me armë
zjarri e me armë të ftohta, midis 1.560 e 1.700 shqiptarë duarthatë, të
mobilizuar kinse për nevoja të Ushtrisë Antifashiste Nacionalçlirimtare të
Jugosllavisë së Titos!!!?
Një plojë e një masakër kaq masive e kryer me tradhti mbi mijëra vetë
të moshës 16 - 60 vjeç dhe në një sipërfaqe kaq të vogël, nuk e njeh historia
e njerëzimit dhe ia kalon "Natës së Bartolomeut" të Parisit, më 23/24 gusht
1572, që njihet sinonim për vrasjet masive e të paskrupullta të kundërshtarëve
ideologjikë. Në rastin e Natës së Bartolomeut në Tivar, vrasësit gjakpirës në
shqiptarët e molisur nga marshimi i gjatë, e lodhja deri në raskapitje, shihnin
kundërshtarët ideologjikë, politikë, fetarë e kombëtarë!?!
Këtë studim e kam mbështetur kryesisht në burimet e prejardhjes
ushtarake e politike jugosllave, me qëllim që opinioni shkencor dhe ai i gjerë
të mos dyshojë në mundësinë se Autori ka bërë seleksionimin e burimeve për
ta materializuar tezën se Tivari, tokë shqiptare denbabaden, është Kalvari i
shqiptarësisë së Kosovës, përkatësisht i viseve shqiptare jashtë Shqipërisë
Londineze, se është Varri më i madh në Ballkan e më gjerë, i hapur vetëm
për pak sekonda e për pak minuta, e në një sipërfaqe, e cila nuk mund të
mjaftonte as për ta fshehur krimin, së fundi, për t'i varrosur të masakruarit
në figurë të stivës së druve, pra në varr kolektiv!?!
Këtu u përdorën vetëm katër burime të shkruara me dorën e
shqiptarëve: Proklamata e Shtabit të Luftës së Lëvizjes për Lirimin e Tokave
Shqiptare (LLTSH-së), e fillimtetorit 1945, Informata e Organizatës Besa
Kombëtare të prof. Ymer Berishës, e datës 22 tetor 1945, Parashtresa e
Azem Hajdinit, e 9 nëntorit 1966, dhe Parashtresa e kapitenit Bajram Gola
e datës 31 maj 1990. Meqë këto burime u përkasin fondeve të arkivave të
sekretariateve e të kryesive të ndryshme të Serbisë e të Federatës Jugosllave,
të shfrytëzuara nga gjuha serbe, edhe këto, për saktësi, i kam trajtuar për
burime të prejardhjes politike, ushtarake, policore serbe - jugosllave.
Ndonëse pranë, mbi tavolinë, tashti i kisha më se dyzet Deklarata, nga
ata pak përjetues të Plojës së Tivarit, nuk i përdora për këtë studim. Ato, dhe
të tjerat që duhet të mblidhen ngutshëm, mund të përdoren për shkencën
shqiptare dhe si material dëshmues në një proces gjyqësor me karakter
ndërkombëtar, për ta ndriçuar këtë masakër më mizore që njohu Ballkani
gjatë Luftës së Dytë Botërore, kurse ky studim i mbështetur kryesisht mbi
bazë të dokumenteve origjinale ose të përkthyera nga shqipja në gjuhën
serbishte nga përgjegjësit e Masakrës së Tivarit, mund të shërbejë si
aktakuzë fillestare.
Për kontributin e tyre falëndero redaktorin gjuhësor, recensentët dhe
kolegët që më ofruan burime dhe literaturë për Masakrën e Tivarit.

Prishtinë, 1 mars 2005

Autori
 SPROVAT E SHQIPTARËSISË
SË KOSOVËS

Ploja e ushtrisë jugosllave (AJ-së) serbomalazeze komunisto-çentike

mbi "rekrutë" shqiptarë, më 1 prill 1945, në Tivar, është vetëm një ndër
sekuencat e gjenocidit sistematik serbomadh nën flamurin e ortodoksisë
shënsaviane mesjetare mbi shqiptarët në përgjithësi, e në veçanti mbi shqip-
tarët nën okupimin jugosllav-versajas e avnojist, e që kishte për qëllim
spastrimin etnik shqiptar dhe serbizimin e Kosovës dhe të viseve shqiptare
etnike përreth.
Në fille të tërheqjes së forcave të ushtrisë hitleriane nga viset
shqiptare, nga fundi i tetorit të vitit 1944, dhe veçanërisht nga fillimi i
depërtimit të UANÇ-së të Shqipërisë së vitit 1913, kreaturë kjo e dhunës
ndërkombëtare, në viset shqiptare jashtë Shqipërisë Londineze, LANÇ-ja në
Kosovë e përreth mori frymë të re dhe forcë të pakontrolluar nga LANÇ-ja e
Jugosllavisë. Kështu, në periudhën e tërheqjes definitive të ushtrisë hitleriane
nga Kosova, nga mesi i nëntorit 1944, në njësitë e LANÇ-së së këtij visi pati
rreh 20 mijë luftëtarë.
Themi "forcë të pakontrolluar" nga fakti se, ndonëse Kosova, së paku
nga vjeshta e vitit 1941 deri në vjeshtën e vitit 1944, në dokumentet oficiale
politike e ushtarake të Centralës kominterniste - Tito ishte krahinë autonome
(politike dhe ushtarake), e një rangu me Krahinën e Serbisë, të Kroacisë, të
Sllovenisë, të Bosnje-Hercegovinës, dhe u printe Sanxhakut, Vojvodinës e
Maqedonisë, misionarët e KQ të PKJ-së dhe të Shtabit Suprem të APJ-së, që
dërgoheshin në Kosovë dhe në Shqipëri, sabotuan masivizimin e LANÇ-së së
Kosovës, dhe pikërisht me propagandë nëntokësore komunisto-çetnike
serbomadhe, kontestuan Rezolutën e Bujanit të 2 dhjetorit 1944, e duke
skenuar vrasjen e komunistëve dhe të antifashistëve shqiptarë më të shquar
dhe të komunistëve serbomalazeze internacionalistë, përgatitën aktin e
ripushtimit jugosllav të Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare të ndara
Jugosllavisë Versajase, më 1919.
Analizat shkencore, kritike, të të dhënave burimore politike e ushtarake
serbe të përiudhës shtator 1941 - shtator 1944 tregojnë se platforma
antishqiptare serbe e LANÇJ-së, e dëshmuar në Elaboratin: "Problemi i
pakicave në Jugosllavi" të ministrit në qeverinë e Serbisë, akademikut Vasa
Çubriloviq, të 3 nëntorit 1944, ishte jo vetëm opinion politik, shoqëror e
ushtarak i LNAÇ-së së Serbisë - Jugosllavisë, synim i qartë për vazhdimin e
gjenocidit serbomadh mbi shqiptarët, i ndërprerë pas vendosjes së pushtetit
okupues nazifashist në Kosovë, por ishte edhe pikë e vetme, më kryesorja, që
bashkonte elementët kundërshtarë komunistë e ultranacionalistë drazhisto-çet-
nikë serbë, malazias e bullgaro-maqedonë në luftë për Jugosllavinë Avnojiste
në llogari të kërkesave të përnjëhershme të Serbisë së Madhe, të Malit të Zi
të Madh dhe të Maqedonisë së Madhe - të zgjeruara me toka shqiptare!
Në Elaboratin e 3 dhjetorit 1944 V. Çubriloviq e avancoi amanetin se
serbët "nga Kosova e Metohia kurrë nuk mund të heqin dorë edhe për shkak
të rolit të saj historik edhe të rëndësisë për edukimin kombëtar" dhe do të
konstatojë se "derisa Kosova dhe Metohia të mos jenë përfundimisht serbe,
deri atëherë serbët dinarikë nuk do të kenë paqe!"
Së këndejmi, sipas Çubriloviqit, "ideale do t'ishte sikur të mund t'i
qeronim të gjithë shqiptarët e vendit tonë (të Jugosllavisë -M.P.), edhe atë
përnjëherë". Për ta realizuar këtë kërkesë serbe komunisto-çetnike, sipas tij,
"janë dy mënyra të cilat do të merreshin në konsiderim për largimin radikal
të shqiptarëve: t'i zhdukim ose t'i shpërngulim!"
Kjo kërkesë programatike e racizmit antishqiptar serbomadh, e
sublimuar në traktin shkencor të Ak. Vasa Çubriloviq - "mund të zgjidhet më
së miri gjatë luftës, siç është kjo" e LANÇJ-së ku, krahas "spastrimeve
ushtarake gjatë operacioneve, duhet të përdoren edhe mjetet e tjera: t'u
merren të gjitha të drejtat, të nxirren para gjyqit ushtarak, të dërgohen në
kampe të përqendrimit, t'u konfiskohet pasuria dhe të detyrohen të shpër-
ngulen!"
Së këndejmi, masivizimi i LANÇ-ës në Kosovë do të bëhej pengesë e
zhurmshme në rrugë të realizimit të programit nacional "jetësor serb", të
ripushtimit dhe të serbizimit të Kosovës me viset e tjera shqiptare përreth. Për
këtë shkak, nga fillimi i nëntorit të vitit 1944, eprorëve të njësive ushtarake
partizane serbe, malazeze dhe maqedonase iu dha direktiva sekrete që gjatë
marshimeve nëpër tokën shqiptare, tashti të çliruar me forcat kosovare dhe të
Shqipërisë, të vrisnin së paku deri në 50% të banorëve shqiptarë. Kjo
direktivë e organeve më të larta partiake dhe ushtarake të Serbisë, përka-
tësisht të Jugosllavisë, ishte hap konkret në drejtim të vënies në jetë të
Elaboratit të Çubriloviqit - "Tashti ose kurrë...!"
Mbi bazë të kësaj platforme, që dilte nga dy dokumentet e zëna në
gojë, Komandanti i Divizionit 46 të AJ-së, më 21 dhjetor 1944, i urdhëronte
njësitë e veta, serbe: "Në kryerjen e detyrës të jeni të pashpirt kundër çdo
gjëje dhe kundër çdokujt, të zbatoni raprezalje aty ku t'ju bëhet rezistencë,
posaçërisht nëse në njësitë tuaja shtiejnë nga fshati. Kjo do të thotë ndaj
fshatarëve të cilët ju bëjnë rezistencë ose u ofrojnë ndihmë bandave, të
përdorni masat më të rrepta. Armiqtë e ushtrisë dhe të popullit tonë (serb)
patjetër duhet ta ndiejnë fuqinë e armëve tona!"
Në funksion të spastrimit shqiptar etnik të Kosovës ishte përqendruar
anarkia e pushtetit ushtarak, konfiskimi i pronave dhe i shtëpive të të pasurve
në fshatra dhe në qytete - në emër të luftës proletare kundër kullakëve,
mandej dhuna psikike e fizike, kthimi i kolonistëve në shtëpitë dhe në pronat
legjitime shqiptare, dinjiteti individual e kombëtar i nëpërkëmbur,
shnjerëzimet, arrestimet, burgosjet, pushkatimet e therjet më mizore të krye-
familjarëve, të krerëve popullorë, të hoxhëve dhe të priftërve në zë. Kosova
dhe tokat shqiptare jashtë Shqipërisë Londineze doemos të bëheshin toka
serbe, vend i Serbisë, rehati e Jugosllavisë së Titos.
Në këtë funksion ishte vu zbatimi i dhunshëm i çarmatosjes së
popullsisë, mobilizimi i dhunshëm i meshkujve të moshës 18-35, përkatësisht
16-60 vjeçar dhe shpallja për të "dyshimtë" dhe për "armik" i të gjithë
shqiptarëve të cilët nuk përqafonin pushtuesin serb - jugosllav.
Një pasqyrim pak a shumë të plotë akteve të gjenocidit të AJ-së në
fund të vitit 1944 dhe në pjesën e parë të vitit 1945, në fazën përfundimtare të
Luftës së Dytë Botërore, fillimisht ua bëri Shtabi i Luftës i LLTSH-së në
Proklamatën e fillimtetorit 1945. Pak ditë më vonë, pikërisht më 22 tetor
1945, u nënshkrua Informata e Shtabit Drejtues të Organizatës Po-
litiko-Ushtarake "Besa Kombëtare" - për përfaqësuesin e forcave anglo-ame-
rikane, gjeneralin Hadson, në Tiranë.
Në dokumentin e parë, në Proklamatën e LLTSH-së është pasqyruar
një pjesë e gjenocidit dhe e etnocidit serb mbi shqiptarët nga Lidhja
Shqiptare e Prizrenit deri në kalvarizimin e rekrutëve shqiptarë për UNÇJ-në
dhe Plojën e Tivarit të 1 prillit 1945, e me forcë të argumenteve historike
hidhej poshtë çdo mundësi për jetë shtetërore shqiptare me serbët, malazeztë
e maqedonasit. Aty u afirmuan kërkesat e Kosovës dhe të popullit shqiptar
për vetëvendosje dhe ribashkimin e Shqipërisë Etnike, ku shqiptarët banonin
vise kompakte 85-100%.
Në këtë dokument, midis të tjerash, saktësohej: “Kaluan dhjetë muaj
në pritje të armatosur. Pritëm me durim dhe kur ka qenë e nevojshme kemi
luftuar. Goditjet, të cilat ia kemi dhënë armikut i janë të njohura tërë botës. I
kemi parë të gjitha veprat dhe masat e “çlirimtarit” – “ne qysh në fillim ato
i kemi ditur dhe për ato qysh në fillim kemi shprehur mendimin tonë, por
edhe shumë më mirë e kemi paraqitur frikën tonë. Por, kemi pritur dhe kemi
lënë që të binden të gjithë (…). Kjo nuk është hera e parë që në llogari të
këtij populli të mjerë të luhet komedi. Nuk habitemi nga serbët dhe
malazeztë. E kemi ditur se ata, nëse nuk janë imperialistët shovinistë të egjër
të viteve 1878, 1912 dhe 1918, janë të bijtë e tyre, të cilët dinë të bëjnë plane
të përkryera më moderne dhe më djallëzore. Natyrisht, “Ujku qimen e
ndërron, por vesin kurrsesi”. Këtë nuk e themi ne, por argumentet.
Mirëpo, habitemi prej disa shqiptarëve, të cilët është marre të quhen
me këtë emër. Populli këta i njeh, çdokund i ka demaskuar. Ata janë bërë
vegla të verbra të interesave të huaja dhe pasi kanë robëruar dhe e kanë
zhveshur cipcullak këtë popull të mjerë, ia ka marrë çdo gjë që ka pasur
(…). Pasi që për dhjetë muaj sistematikisht dhe në mënyrën më armiqësore,
kinse po i merrnin për ushtri, i syrgjynosën jashtë Kosovës më shumë se 70
mijë njerëz, më të zgjedhurit dhe më besnikët e Kosovës, të cilët i kanë
mbyllë shtëpitë e veta, duke i lënë fëmijët e vet në mjerimin më të madh. Me
Brigadën e njohur të Shtatë kanë bërë tradhtinë më të hapur dhe më të
madhe, të cilën historia do ta shënojë me shkronja të zeza. Në këtë Brigadë i
kanë tradhtuar dhe kanë hyrë rreth 20 mijë shqiptarë. Të gjithë këta shkuan
me armë të veta, sepse u thanë se do të shërbejnë vetëm në Kosovë dhe se do
ta mbrojmë vetëm Kosovën.
Pas disa ditësh u dërguan të gjithë të paarmatosur në Banat (…), sot
nuk dihet se ku janë humbur dhe ku janë tretur nëpër tërë Jugosllavinë,
sikurse kripa në ujë.
Më vonë është bërë tradhtia e dytë. U përpoqën që prapë të tubonin
ushtarë me vullnet, por me vullnet askush nuk u shkoi, sepse populli ishte
djegur. Tashti u thanë ndryshe: “Këta ushtarë do të shkojnë për në Shqipëri,
po i kërkon Enver Hoxha”. Ia goditën telin. Kosovarët e pafat janë të
gatshëm që për Shqipërinë të japin çdo gjë dhe jetën dhe për këtë u ngutën
në brigada me armët e veta. Por tradhtia nuk vonoi, doli në shesh pas disa
ditësh. Ua morën pushkët dhe i hodhën pas telave në Kazermat e Prizrenit,
të cilat i kthyen në llogore të koncentrimit, më të ndera se ato të kohës së
okupimit fashist. Pas disa ditësh i zgjodhën dhe i therën në mënyrën më
gjaksore njerëzit më të mirë, të etiketuar “elementë reakcionarë fashistë”.
Pasi shumica morën tuberkulozin dhe sëmundje të tjera nga betoni i ftohtë i
kazermave, i nisën në drejtim të panjohur. Në kolona të pafundshme, të
zhveshur e të zbathur, të paarmatosur, të përcjellë prej pak malazezve të
armatosur deri në dhëmbë me mashinka dhe me mitralozë, të rinjtë kosovarë
i dërguan për Shkodër. Të të ka marrë trishtimi duke i parë këta kosovarë të
rinj e krenarë se si u grahnin përpara si kafshë malazeztë e ligj. Më trimat
kundërshtuan, bënë përpjekje për të ikur, por ranë pa shpirt, të goditur nga
plumbat tradhtarë të përcjellësve (…)”.
Më tutje, në Proklamatën e LLTSH-së të fillimtetorit 1945, saktësohej:
“Ngjarjet janë zhvilluar dhe ne i kemi regjistruar. Për shembull, kemi
regjistruar se deri tashti janë vrarë dhe therë më shumë se 35 mijë
shqiptarë, emrat e tyre dhe vendi se ku janë therë i dinë të gjithë, por edhe
disa mijëra janë masakruar tinëzisht. Natyrisht, ato janë metoda të
Nacionalçlirimtares. Ja edhe një shembull për të cilin populli ynë kurrë nuk
ka ditur: I thërrasin romët dhe dajrexhinjtë që me lodra dhe zurna të lozin
para burgjeve përplotë shqiptarë, i ndezin automobilat dhe motoçikletat,
ndërsa brenda xhelatët gjakatarë e bëjnë punën e tyre mizore: i ngulin
bajonetat në trupin e shqiptarëve, ua këpusin atyre misht me darë, ose ua
thyejnë gjymtyrët me çekan, e që të mos dëgjohet jashtë zëri i tyre kur të
bërtisnin nga dhemjet, shokët dhe shoqet jashtë nuk ndalën me këngën dhe
vallen!?!”
Këtu është e domosdoshme të sjellim edhe disa konstatime të Shtabit të
Luftës të LLTSH-së, për aktet makabre të gjenocidit serbo-sllav ndaj
shqiptarësisë së Kosovës në një vijimësi shekullore. Në dokument thuhej:
“Një shembull tjetër: Plaçkitjet, të cilat partizanët i kanë zbatuar mbi
popullin tone, janë të njohura, ia morën çdo gjë që i gjetën, kafshët, petkat e
grave e të fëmijëve, madje edhe opingat ua kanë zbathur popullit në mesin e
dimrit të kaluar. Ua kallën edhe shtëpitë e atyre ‘fashistëve reakcionarë’
shqiptarë, gabimi i tyre… kuptohet se si qëndron çështja. Dhe tashti
ceremonia: ata partizanët e njëjtë, të cilët i kanë kallë e plaçkitur këto shtëpi
vijnë dhe bëjnë parallogarinë e dëmit, gjithsesi sipas një çmimi të lartë dhe
meqë i Zoti i shtëpisë ka ikur në male, u thonë grave që të vënë nënshkrimin
se shtëpinë ua kanë djegur dhe ua kanë plaçkitur gjermanët!? Këtë nuk e
themi ne nga vetja, por argumentet, të cilat i kemi përgatitur për t’i
publikuar. Dhe, çka të flitet për miton, të cilën e hanë udhëheqësit e këtij
regjimi?! Nuk flasim ne, por argumentet. Ne themi vetëm: populli i mjerë, i
cili nuk ka opinga, e lërë më lira të kuqe për t’i korruptuar që të lirohet nga
obligimet ushtarake ose nga burgu, populli i mjerë, i cili deri dje e priti
lirinë nga këta shokë, të cilëve u kanë pëlqyer napoleonat e kuq.
Atë që e përmendëm më sipër nuk është as pjesa më e vogël e
materialit të pasur që na i kanë dhënë këta dhjetë muaj të regjimit të
Nacionalçlirimtares (…). Kjo gjueti në njerëz, e cila zbatohet kundër
popullit shqiptar në Kosovë që dhjetë muaj, nuk ndodh askund në botë, por
për vendin tonë kjo nuk është asgjë e re, por është përsëritje periodike e
historisë së vitit 1878, kur ardhacakët nga Beogradi kanë mbytur dhe i kanë
therë më shumë se 100 mijë shqiptarë të Vilajetit të Nishit. Kush ka mundur
të shpëtonte ka ardhur këtu, e tashti quhen “muhaxhirë”, të shpërndarë në
të katër anët e Kosovës. Më 1912, prapë me urdhër nga Beogradi, janë
mbytur po aq shqiptarë. Në vitin 1918, gjatë krijimit të Jugosllavisë
mozaike, prapë sipas urdhërit të Beogradit, janë therë dhe mbytur mijëra
shqiptarë. Aso kohe në Konferencë Paqësore është sjellë regjistri për
tetëdhjetë mijë viktima, i përcjell me një protestë energjike, por edhe kjo, si
gjithherë, “Vox clamantis in deserto”.
Duke iu kthyer ripushtimit dhe aneksimit të përgjakshëm serbo-
jugosllav kominternist të Kosovës, midis nëntorit 1944 dhe korrikut 1945, në
Proklamatë, thuhej: “Më 1945 u përsërit historia dhe prapë sipas urdhërit të
Beogradit zbatohet therja masive mbi popullin shqiptar. Ende nuk kanë
kaluar dhjetë muaj në regjistër janë shënuar më shumë se 35 mijë të vrarë
dhe më shumë se 50 mijë të ndjekur, fati i të cilëve nuk dihet. Këtë nuk e
themi ne, por vetëm faktet. Katër data historike tragjike, katër qeveri të
ndryshme, por me politikë të përbashkët dhe plotësisht të njëjtë, unike dhe
shumë të thjeshtë: shfarosja dhe zhdukja e popullit shqiptar në Kosovë.
Italia fashiste, e cila ishte armiku i përbetuar i popullit shqiptar, ka qenë e
detyruar të pranont karakterin shqiptar të tokës sonë. Por
Nacionalçlirimtarët… dëshirojnë që çdo gjë,… të ndryshojnë, dëshirojnë t’ia
kalojnë me çdo gjë okupatorit fashist. Këtë me fakte e ka treguar terrori i
OZN-ës, i cili e ka tejkaluar SIM-in, OVR-in dhe Gestapo-në. Diktatura
dhjetëmuajshe ia kalon shumë diktaturës fashiste (…)”.
Dokumenti tjetër i origjinës shqiptare, ku u pasqyrua gjenocidi dhe
etnocidi serb ndaj shqiptarëve në peiudhën e ripushtimit kominternist
jugosllav të Kosovës, siç u tha më lart, është Informata e Shtabit Drejtues të
Organizatës Politiko-Ushtarake "Besa Kombëtare", më 22 tetor 1945,
adresuar përfaqësuesit të forcave anglo-amerikane, generalit Hadson, në
Tiranë.
Në këtë dokument, të cilin e kemi futur në shkrime si Informata e
Profesor Ymer Berishës, midis të tjerash, saktësohej: “Njësitë serbe -
jugosllave komunisto-çetnike dhe ato të Kosovës, të mbushura me çetnikë
dhe të komanduara prej oficerëve çentikë e komunistë antishqiptarë - e nisën
çarmatimin e popullsisë shqiptare të Dardanisë ilire, përkatësisht të
Kosovës historike shqiptare "duke u dhënë atyre një mijë premtime, se
popullit do t'i lihet liria e plotë. Por, mjerisht, ata sapo i mblodhën të gjitha
armët, në vend që popullit t'ia njihnin lirinë të cilën ia kishin premtuar,
filluan ta robërojnë, duke zbatuar mbi atë tortura e terror të panjohur në
historinë e popullit" shqiptar dhe më gjerë. Dhe, "pasi u mblodhën të gjitha
armët, u burgosën të gjithë krerët, bajraktarët dhe personalitetet e njohura
dhe u hodhën në burgjet më të këqija, në të cilat shumë prej tyre vdiqën nga
uria (...). I merrnin natën nga burgu, nga 10 deri në 15 veta dhe, duke
luajtur me muzikë, i vrisnin pas torturave të mëdha, duke i rrahur e duke i
pushkatuar, duke i therur, duke i varur, e në disa raste duke u rënë me çekiç
në kokë, duke ua vënë nën thonj gjilpërat (gozhdat), duke u rënë brinjve,
duke ua prerë pjesët e trupit derisa ata ende ishin gjallë.
Në atë vepër rrëqethëse partizanët dërdëlliseshin rreth viktimës kinse
kishin ardhur për të blerë mish, me fjalët: "Ma prisni edhe mua një kilogram
mish!" Shumë herë viktimave ua shponin trupin me hekur të skuqur (...). Në
këtë mënyrë gjetën vdekjen edhe të zotët e familjeve për një faj të vetëm, pse
kishin qenë familjarë të mirë dhe kishin rritur e edukuar drejt më shumë se
katër djem (...). 75 krerë dhe personalitete të njohura nga Drenica ishin
mbytur duke u rënë me çekiç në kokë dhe ishin hedhur në një gropë të
madhe. Për shkak të këtyre raprezalieve i gjithë populli i kësaj krahine që ka
35 mijë banorë, u ngrit në këmbë dhe nxori zërin e zemërimit: "Ose vdekje
ose Liri!" Gjashtë mijë burra filluan luftën e quajtur "Lufta e Drenicës",
sepse u zhvillua në atë vis dhe po nga ai popull...."
Për ta shpejtuar spastrimin etnik shqiptar të Kosovës dhe të viseve të
tjera shqiptare përreth saj, Shtabi Suprem i AJ-së kishte dhënë urdhër për
mobilizimin e më se 30 mijë shqiptarëve për "nevoja të AJ-së" në Serbi,
Vojvodinë, Bosnje e Hercegovinë, Kroaci dhe Slloveni. Njëkohësisht, nga
Kosova të largoheshin shumica e brigadave të Kosovës, meqë në to shumica
ishin shqiptarë. Kështu, përpos forcave prej 15 260 luftëtarëve, sa kishte
Brigada e Shtatë e Kosovës, vetëm më 19-23 janar 1945, në drejtim të
Vershacit, në Vojvodinë, duhej të shkonin edhe rreth 10 mijë "rekrutë të
mobilizuar", kurse për nevoja të Armatës IV të AJ-së në Kroaci dhe Slloveni
do të nisen, gjatë marsit dhe prillit 1945, edhe më se 13 mijë "rekrutë
shqiptarë rishtazi të mobilizuar". Këta shqiptarë, teprica që kishte mbetur
nga të mobilizuarit për nevoja të Armatës Jugosllave në Serbi, do të dërgohen
përmes rrugës: Prizren - Kukës - Shkodër - Tivar - Raguzë - Split etj.

FORMIMI DHE TRANSPORTIMI I

ESHALLONEVE TË MARSIT 1945

Urdhëresën për mobilizimin e "njerëzve" dhe dërgimin e tyre për

plotësimin e njësive të Armatës IV të AJ-së e dha Shtabi Operativ i UNÇ-së
dhe i AP-së së Kosmetit (më tutje: SHOK) mbi bazë të urdhëresës së Shtabit
Suprem të Armatës Jugosllave (më tutje: SHSAJ), por duke qenë i detyruar të
përqendrojë në Kosovë rreth 40 mijë ushtarë e oficerë elitë, të cilët kishin për
detyrë ta ndihmonin vendosjen e "pushtetit popullor" - okupimin jugosllav në
Kosovë. Qëndrimi antishqiptar i AJ-së do të vërtetohet, edhe një herë, gjatë
transportimit të eshalloneve të marsit dhe veçanërisht me Masakrën e Tivarit,
më 1 prill 1945, mbi rekrutët shqiptarë.
Komandanti i SHOK-ut, Sava Drleviq, më 20 mars 1945, kërkonte nga
shtabet e divizioneve jugosllave të përqendruara në Kosovë: Divizioni i AJ-së
41, 46, 52, Grupi i brigadave (malazezo-kosovare) dhe të Komandës
Ushtarake Krahinore të Kosmetit, që artileria, kalorësia dhe inxhinieria nga
radhët e të mobilizuarve t'i dërgoheshin SHOK-ut, kurse nga 800 "njerëz" t'u
dërgoheshin "Grupit të brigadave" në Pejë dhe Shtabit të Divizionit të 52-të
në Ferizaj. "Krejt pjesa tjetër e njerëzve të dërgohet në Prizren, ku do të
formohen dy eshallone, prej nga do të vazhdojnë më tutje!". Për organizimin,
pajisjen me ushqim dhe përcjelljen e këtyre "rekrutëve" u ngarkua Shtabi i
Divizionit të 46-të dhe Çarkkomanda ushtarake e Prizrenit.
Eshallonin e Parë fillimisht parashihej ta përbënin rreth "2200 njerëz"
nga atari i Çarkkomandës së Ferizajt dhe "1500 njerëz" nga Çarkkomanda e
Prizrenit, që do të thotë rreth 3700 "njerëz". Ky ishte planifikim. "Grupin"
nga Ferizaj, më 21 mars 1945, duhej ta përcillnin një ose dy batalione të
Divizionit të 52-të, nën komandën e Radosh Gjudoviqit, çarkkomandant i
Ferizajt. Ky eshallon duhej të nisej nga Prizreni, për më tutje, më 23 mars, i
përcjell prej një batalioni të Divizionit të 46-të dhe të 50-të dhe
"udhëheqësve nga Armata IV".
Eshallonin e Dytë planifikohej ta përbënin rreth 900 "njerëz" nga
Çarku i Pejës, nën komandën e çarkkomandantit Janko Lakiçeviq, rreth
1400 "njerëz" të Çarkut të Mitrovicës të komanduar nga komandanti i çarkut
dhe prej rreth 1500 "njerëzve" nga Çarku i Prishtinës, nën komandën e
oficerit të çarkkomandës, që do të thotë: Eshalloni i Dytë duhej të kishte
rreth 3800 "njerëz".
Grupet e mësipërme duhej të arrinin në Prizren po atë ditë që nga
Prizreni të nisej Eshalloni i Parë, e për Shkodër do të shkonin një ditë pas të
parit. Komandanti S. Drleviq u sugjeronte dhe u urdhëronte njësive që do të
ngarkoheshin për t'i transportuar "njerëzit" e mobilizuar: "Gjatë transportit
të njerëzve komandantët e eshalloneve të kenë kujdes që njerëzve t'ua
pamundësojnë dezertimin, kurse gjatë pushimit të bëhet bllokimi i kuarteve
të banimit. Komandantët dhe komesarët politikë të eshalloneve do të jenë
personalisht përgjegjës, nëse nga pakujdesia ua mundësojnë ikjen!"
Përmbajtja e citatit të sipërshënuar na mjafton të kuptojmë se
“rekrutët” shqiptarë paraprakisht ishin të apostrofuar si armiq dhe si të tillë
po deportoheshin nga Kosova, kurse ushtarakët dhe ushtarët përcjellës të
eshalloneve shqiptare i kishin duart e lira dhe jetën e çdo shqiptari të
deportuar mund ta vlerësonin me vlerën e një plumbi.
Kjo aq më parë kur edhe në urdhëresën e SHOK-ut rekrutët shqiptarë
quheshin me fjalën "ljudstvo" (njerëz)!? Kërkesa të thuash identike shtronte
edhe urdhëresa e Shtabit të Divizionit të 46-të e 17 janarit 1945, me të cilën
informoheshin njësitë e saj që të rrinin gati luftarakisht dhe t'i mbanin në
shënjestër të pushkës eshallonet e Brigadës VII dhe afro 10 mijë të
mobilizuarit për Armatën e Serbisë, ngase parashihnin se midis tyre do të
kishte "shumë dezertorë"!?!
Më 22 mars 1945, SHOK-u e informonte Divizionin e 46-të se më 23
mars nga Shkupi do të arrijë në Prizren një grup udhëheqësish nga Armata
IV për t'i përcjellë këta njerëz rishtazi të mobilizuar dhe i urdhëronte që për
në Shkodër t'i niste jo dy, siç ishte paraparë më herët, por tri eshallone me nga
"2500 njerëz". Sipas urdhrit, Eshalloni i Parë duhej të nisej më 24 mars 1945
në relacionin: Kukës - Fushë e Arrëzës - Pukë - Shkodër - Tivar - Raguzë -
Armata IV. Eshalloni i Dytë të nisej më 25 mars 1945, po në atë rrgugëtim
dhe Eshalloni i Tretë, më 26 mars 1945, gjithashtu. Urdhëronte që brigada e
cila do të caktohej për t'i përcjellë eshallonet shqiptare të "lidhet me
zëvendëskomandantin e divizionit të Armatës IV", majorin Gjuro Çetnik,
komandant i Shtabit të Kolonës së Armatës IV për shoqërimin e "njerëzve të
mobilizuar nga Prizreni deri në Armatën IV".
Në këtë dokument e hasim, një herë, edhe fjalën "rekrut", por jo edhe
përkatësinë etnike të "njerëzve" e as të "rekrutëve" që do të dërgoheshin nga
Prizreni "deri në Armatën IV të AJ-së". Në urdhëresë thuhej: "Shtabit të
brigadës, e cila do t'i sigurojë këto eshallone, t'ia theksoni tërë rëndësinë e
zbatimit të kësaj detyre, për syçeltësi e vigjilencë të madhe të të gjithë
udhëheqësve dhe të luftëtarëve gjatë marshutës, d.m.th. të pamundësojnë
dezertimin e njerëzve të mobilizuar", thënë troç: të vriten ata që "do të
iknin!" dhe, urdhëresën e përmbyllte: "Të informoni vazhdimisht për rrjedhën
e marshutës deri në Shkodër, të njerëzve rishtazi të mobilizuar!"
Mirëpo, nisja e eshalloneve do të realizohet sipas planit të fundit. Më
24 mars 1945 Shtabi i Divizionit të 46-të e informonte SHOK-un se "sot, në
orën 7, u dërgua për Shkodër Grupi i parë i shqiptarëve të mobilizuar",
gjithsej 2600 veta, nën përcjelljen e "30 udhëheqësve nga njësitë dalmatine"
dhe të një batalioni të Brigadës 27-të të Serbisë, dhe se "transportimi ka
filluar me rregullsinë më të madhe në grupe deri në 100 njerëz".
Pas dërgimit të tri eshalloneve deri më 27 mars 1945, Shtabi i
Divizionit të 46-të e informonte SHOK-un për "dërgimin për në Shkodër të
shqiptarëve të mobilizuar". Pasi përshkruhej raporti i 24 marsit për dërgimin
e "2600 shqiptarëve", vihej në pah se Transporti i Dytë është dërguar më 26
mars, në orën 6. "Në këtë transport janë dërguar 2400 shqiptarë nën
përcjelljen e Shtabit dhe të njësisë pranë Shtabit si dhe prej një batalioni të
Brigadës së 27-të". Ndërkaq, Transporti i Tretë është dërguar më 27 mars,
në orën 6. "Në këtë parti janë dërguar 2700 shqiptarë, kurse janë përcjellë
prej dy batalioneve të Brigadës së 27-të" të Serbisë.
Në informatë është thënë: "Dërgimi i transporteve është bërë në
rregullsinë më të madhe pa incidente dhe vonesa"!?!- një gënjeshtër kjo e
kulluar! Nga përmbajtja e këtij raporti del se prej 24 - 27 mars 1945 nga
Prizreni, për plotësimin e njësive të Armatës IV UJ-së, përmes rrugës:
Shkodër - Tivar - Raguzë, u dërguan 7700 shqiptarë, kurse sipas informatës
së Sektorit për informata të SHOK-ut, dërguar SHSAJ-së (Seksionit të Dytë),
më 28 mars 1945, më 22 mars "u nis një eshallon prej 8000 shqiptarësh, i
cili deri në Shkodër arriti plotësisht i plotë, përpos treve të cilët tentuan të
ikin dhe u vranë nga përcjellësit".
Meqë, siç u pa më sipër, nga Prizreni për në Shkodër shkuan tri
eshallone me "7700 shqiptarë" e jo një eshallon me "8000 shqiptarë" dhe se
gjatë marshutës, sipas raportit të 28 marsit, ndodhi vetëm një "incident" - ku
u vranë "tre dezertorë", mund të thuhet se me këtë raport fillon dezinformimi
dhe kamuflimi i së vërtetës për Plojën e Tivarit të 1 prillit 1945, me pasoja
politike dhe për historinë.
Dhe, t’i nxjerr në pah edhe këto fakte: E para, nëse në raportin e 28
marsit 1945 është sjellë një përllogaritje e saktë për dërgimin e një eshalloni
të vetëm “prej 8000 shqiptarësh”, siç ishte planifikuar më herët, për t’u nisur
më 22 mars 1945, nga raportimet veç e veç për nisjen e tri eshalloneve: më
24, 26 dhe 27 mars, është dhënë një numër më i vogël i të transportuarve për
300 veta.
E dyta, nuk qëndron konstatimi në raportin e 28 marsit se gjatë rrugës
kishte ndodhur vetëm një "incident", sepse nga raportimet e mëvonshme për
tri eshallonet, siç do të shohim më tutje, dhe veçanërisht nga mbamendja
historike, shihet qartë se në të gjitha eshallonet ndodhën incidente, vrasje e
ploja me përmasa të mëdha.

PLANIFIKIMI I NJË PLOJE MASIVE

Dhunën dhe vrasjet mizore ndaj rekrutëve shqiptarë, gjatë deportimit

nga Prizreni deri në Tivar - Raguzë, e pasqyroi besnikërisht Shtabi i Luftës i
Lëvizjes për Lirimin e Tokave Shqiptare në Proklamatën e fillimtetorit 1945,
në bazë të dëshmive të përjetuesve: “Rruga Prizren – Shkodër atyre ditëve
ishte vendthertorja e vërtetë e njerëzve. Shumë të rinjve u shkoi për dore të
çarmatosnin rojet dhe të merrnin malet. Ata tashti gjenden në batalionet
tona dhe u rrëfejnë shokëve të tyre tragjedinë e tyre të ditëve të zeza. Të
tjerët, të cilët nuk kanë mundur të iknin, i dërguan përgjatë bregdetit deri në
Tivar dhe atje ua dorëzuan komandantëve malazez”.
Vërtet, analiza kritike e raporteve ushtarake, pas Plojës së Tivarit,
tregon qartë se komandat ushtarake përgjegjëse për dërgimin e “rekrutëve”
shqiptarë nga Prizreni në Raguzë tashti luajnë me shifra për rekrutët, për të
zvogëluar përmasat e krimit. Kështu, në raportin e Shtabit të Divizionit të
46-të, të 8 prillit, për SHOK-un do të konfirmohen numra të tjerë, më të
vegjël, për pjesëtarët e të të gjitha eshalloneve të marsit, në nisje nga Prizreni
dhe të dorëzuar në Shkodër - Armatës IV të AJ-së.
Sipas përllogaritjeve qartë të akorduara shtatë ditë pas Plojës së
Tivarit, nga Prizreni i nisën 7476 shqiptarë, kurse në Shkodër i dorëzuan
7399 shqiptarë. Ky shtab, më 27 mars 1945, i kishte raportuar SHOK-ut për
dërgimin e 7700 shqiptarëve nga Prizreni për në Shkodër?! Kur dihet se
(sipas raportit të datës 28 mars 1945, që është më i sakti) në eshallonet e
marsit u dërguan 8000 vetë, dallimi në “lajthitje” është 524 shqiptarë të
çregjistruar pa nishan, plus 77 të “lënë” udhës, të sëmurë ose të vrarë. Del se
601 shqiptarë u nxorën nga radhët në rrugën Prizren - Shkodër.
Ndonëse më herët i kemi theksuar të dhënat për nisjen e tri
eshalloneve, më 24, 26 dhe 27 mars, sipas raportimit të Shtabit të Divizionit
46 të AJ-së, e, për t’i parë dallimet, këtu po i sjellim të dhënat nga raporti i 8
prillit 1945, gjithnjë duke bërë krahasime me raportet nga dita e nisjes. Nuk
mund të abortohen faktet. Sipas këtij raporti, tashti Eshalloni i Parë, i datës
24 mars, nga Prizreni është nisur me 2394 shqiptarë, e në Shkodër ka arritur
më 27 mars, kurse për Tivar është nisur më 29 mars, i shoqëruar nganjë
gjysmëbatalioni i Brigadës së 27-të të Serbisë. Nga ky eshallon i janë
dorëzuar Divizionit IX të Armatës IV në Tivar 2390 shqiptarë.
Dallimi midis numrit 2600 shqiptarë të nisur nga Prizreni, më 24 mars,
në orën 7, krahasuar me numrin që "dëshmohet" në këtë raport, është 206
shqiptarë, të cilët kurrë nuk u kthyen në familje, pra u likuiduan gjatë
marshimit! Në raport thuhej se "gjatë përcjelljes së këtij eshalloni në bujtinën
e parë në Kukës pesë shqiptarë u përpoqën të ikin, por hasën në rojën
shqiptare, në të cilën njëri prej shqiptarëve hodhi bombën dhe e plagosi një
roje. Me këtë rast prej pesë syrësh tre u vranë, kurse dy u zunë të gjallë dhe
iu dorëzuan komandës së eshallonit. Në bujtinën tjetër, para Fushës së
Arrëzës, njëri prej atyre dy shqiptarëve prapë tentoi të ikte, por u kap dhe u
pushkatua".
Sipas raportit të mësipërm, Eshalloni i Dytë, përjetuesi i Plojës së
Tivarit, nga Prizreni është nisur më 26 mars dhe kishte2382 shqiptarë, kurse
në Shkodër kishte arritur më 30 mars, në orën 8, ndërsa rreth orës 11
Eshalloni me 2370 shqiptarë i është dorëzuar Brigadës X Malazeze. Dallimi
midis numrit 2400 të nisur nga Prizreni një ditë pas nisjes, më 27 mars 1945,
me të dhënat nga ky raport është: 18 shqiptarë më pak që në nisje, dhe 30
shqiptarë më pak arritën në duar të Brigadës malazeze, në Shkodër. Në
raport thuhej: "Gjatë marshimit tetë shqiptarë nga ky eshallon, të sëmurë
nga tifoja e morrit, mbetën në spital të Fushës së Arrëzës, tre ikën dhe u
kapën, e iu dorëzuan Eshallonit të Tretë dhe një kërceu nga Ura e Fushës së
Arrëzës, bëri vetëvrasje dhe mbeti aty"!?!
Vetëm të dhënat për Eshallonin e Tretë janë identike - 2700 shqiptarë
të mobilizuar. Pjesë e këtij eshalloni janë rekrutët shqiptarë nga viset e
Iliridës, pikërisht nga viset e Gostivarit, të Tetovës e të Shkupit. Ky eshallon
në Shkodër arriti më 31 mars, por sipas të dhënave në raportin e mësipërm,
gjatë marshimit në Kukës mbetën 47 shqiptarë të sëmurë, në Fushë të
Arrëzës 25 dhe në Pukë 2. Do të thotë: nga Prizreni në Shkodër arritën 74
shqiptarë më pak, ose 2626 vetë.
Mirëpo, sipas këtij raporti, në Shkodër arritën 2639 shqiptarë,
domethënë 13 shqiptarë më shumë. Sipas "mendimit" të Shtabit të Divizionit
të 46-të, kjo tepricë prej 13 vetësh duhej t'i përkiste batalionit IV të Brigadës
IV të Kosovës, të dezertuar qysh më 19 mars 1945, në rrethina të Rahovecit.
Thuhej se "kjo vërtetohet edhe me këtë fakt, ku me rastin e kontrollimit" të
këtij eshalloni, në ditën e Një prillit, "shqiptarëve iu gjetën 32 bombe, 2
revole dhe 12 thika".
Në këtë raport bëhej fjalë, në mënyrën tepër të përgjithësuar, edhe për
Plojën e Tivarit, për disa incidente dhe për një plojë mbi rekrutët e Eshallonit
të Tretë në afërsi të Bunës, por në mënyrë joobjektive e tendencioze, me
qëllime të caktuara paraprakisht: "Meqë në Eshallonin e Dytë, të cilin nga
Shkodra deri në Tivar e shoqëroi Brigada X Malazeze, ndodhi incidenti i
pamirë në Tivar, me ç'rast u vranë rreth 450 dhe u plagosën rreth 120
shqiptarë, iu urdhërua brigadës (27 serbe) që shqiptarët t'i transportonte
deri në Tivar. Gjatë kalimit nëpër Bunë një grup prej 200 shqiptarëve u
revoltua dhe u vërsul në ushtarët tanë. U hap zjarr dhe me atë rast u vranë 6
shqiptarë dhe dy luftëtarë tanë dhe 12 shqiptarë u plagosën. Luftëtarët tanë
u varrosën në Tivar.
Marshimi i mëtutjeshëm deri në Tivar u krye në rregull gjatë dy
prillit. Eshalloni në Tivar arriti rreth orës 17 dhe përnjëherë iu dorëzua
Divizonit IX Dalmatin. Në Tivar u dorëzuan gjithsej 2617 shqiptarë. Dallimi
i cili tregohet nga numri 2639, sa arritën në Shkodër, është 22 dhe atë: 12 të
plagosur gjatë incidentit në Bunë, 6 të vrarë, 1 vdiq nga sëmundja dhe një u
pushkatua, sepse u vërsul në rojën tonë që t'ia merrte pushkën dhe 2 mbetën
në spital të Shkodrës".
Të dhënat e mësipërme, ndonëse jo të sakta, janë të mjaftueshme për ta
hedhur plotësisht konstatimin në vazdim të informatës se "marrëdhënia e
luftëtarëve tanë ndaj shqiptarëve të mobilizuar ka qenë korrekte, gati, mund
të thuhet, shoqërore. Incidentet e vogla për të cilat u bë fjalë më parë janë
shkaktuar nga ana e vetë shqiptarëve, me gjasë nga infiltrimi i kriminelëve
të qëllimshëm për nxitjen e revoltës dhe të pakënaqësisë dhe në atë mënyrë
krijimi i mundësisë për dezertim të shqiptarëve".
Se konstatimet në raportin e mësipër të Shtabit të Divizionit të 46-të
për SHOK-un nuk janë reale dhe nuk flasin për realitetin, mund të shihet edhe
nga të dhënat në raportin e komandantit të Shtabit të Kolonës së Armatës IV,
të 8 prillit 1945, i shkruar pas kërkesës së SHOK-ut, ndonëse jo i plotë dhe
me paragjykime e tendenca që hetohen qartas. Në raport theksohej se po "ua
dërgojmë raportin për transportimin e kontigjenteve maqedone nga territori
i atij shtabi". Të dhënat për shqiptarët në këtë raport, të nisjes dhe ata të të
dorzuarit, janë më të vogla se ato që tregohen sipas dy raporteve të Shtabit të
Divizionit 46-të, në atë të datës 24 mars dhe 8 prill 1945.
Në raportin e Shtabit të Kolonës së Armatës IV është konstatuar: "Më
24 mars u nis nga Prizreni Eshalloni i Parë me 2214 njerëz" dhe se ai ka
shkuar "mirë deri në Kukës. Në afërsi të Kuksit ndodhi një incident, ku njëri
nga grupi i kolonës e hodhi një bombë në rojtarin tonë, me ç'rast u shkaktua
një tollovi dhe në atë rrëmujë një grup prej dhjetë syrësh arriti të ikte", të
cilët do të ndeshen në partizanët shqiptarë. Pasi nuk do të ndalën në thirrje të
tyre, "dy u vranë e dy u plagosën, të cilët më vonë iu nënshtruan plagëve".
Dallimi prej 386 vetave që në nisje fsheh në vete numrin e të
masakruarve nga Prizreni deri në Tivar. Por këtij numri duhet t'i shtohet edhe
numri 10 i të "çregjistruarve" sipas raportit të Shtabit të Kolonës së Armatës
IV. Del se nga Eshalloni i Parë u likuiduan 396 veta.
Të dhënat e përcjellësve për një Plojë mbi rekrutë shqiptarë në afërsi të
Kuksit dalin edhe kur krahasohen të dhënat midis dy raporteve të së njëjtës
ditë, të Shtabit të Divizionit të 46-të dhe të Shtabit të Kolonës së Armatës IV
të datës 8 prill 1945. Sipas të parës, nga Prizreni janë nisur 2394, e në
Shkodër u dorëzuan 2390, pra katër më pak. Sipas të dytit, nga Prizreni u
nisën 2214, e në Shkodër u dorëzuan 2204, dhjetë më pak. Ose, dallimi që në
nisje tregohet se është 180 shqiptarë, e me rastin e dorëzim-pranimit në
Shkodër është 186 shqiptarë!?
Edhe më saktësisht, nëse janë të sakta të dhënat e raporteve të datës 24
mars dhe 27 mars 1945 se nga Prizreni në Eshallonin e Parë janë nisur
2.600 shqiptarë, për ç’gjë ne nuk mund të dyshojmë, sepse faktet nuk mund
të abortohen, dhe nëse është e saktë e dhëna e Divizionit i 46-të në Shkodër
ia dorëzoi Divizionit IX të Armatës IV 2390 shqiptarë, del se 210 shqiptarë u
çregjistruan në "incidentin e Kuksit"!?! Kur të kihet parasysh se Divizioni IX
i pranoi vetëm 2204 shqiptarë, del se prej Prizrenit deri në Tivar u vranë
dhe u masakruan rreth 396 shqiptarë pjesëtarë të Eshallonit të Parë.
Tashti të ndjekim, më tutje, faktet për Eshallonin e Dytë të marsit
1945. Në raportin e Shtabit të Kolonës së Armatës IV të 8 prillit 1945 janë
pasqyruar disa rrethana me rëndësi për Plojën e Tivarit. Sipas këtij raporti
tregohet vetëm numri i shqiptarëve të nisur nga Prizreni, më 26 mars 1945.
Thuhej se Eshalloni i Dytë pati 2380 shqiptarë dhe se në Shkodër arriti më
30 mars 1945, por nuk përmendet numri sa arritën!?!
Sipas raportit të Shtabit të Divizionit të 46-të, të datës 27 mars 1945,
nga Prizreni, më 26 mars 1945, u nisën 2400 shqiptarë, kurse sipas raportit
po të të njëjtit Shtab, të 8 prillit 1945, nga Prizreni, më 26 mars, u nisën 2382
shqiptarë, kurse Brigadës X Malazeze në Shkodër iu dorëzuan, më 30 mars
1945, 2370 shqiptarë, që do të thotë 30 më pak se nga nisja sipas raportit të
datës 27 mars 1945.
Dhe, derisa, sipas raportit të Shtabit të Divizionit 46-të, tetë pjesëtarë
të Eshallonit të Dytë u lanë në spitalin e Fushës së Arrëzës, tre kishin ikur, e
të cilët ishin kapur dhe iu ishin dorëzuar njësive të Eshallonit të Tretë, kurse
një kishte bërë vetëvrasje, duke kërcyer nga Ura afër Fushës së Arrëzës,
sipas raportit të Shtabit të Kolonës së Armatës IV: "Gjatë tërë rrugës nga
Prizreni deri në Shkodër nuk ka mbetur asnjë njeri, e as që u ndodhi ndonjë
incident"!?!

DËSHMI TË NJË PËRJETUESI TË MARSHUTËS

Të dhënat dhe konstatimet e ushtarakëve jugosllavë të mësipërme nuk

përkojnë me realitetin historik. Kjo qartë shihet edhe nga përmbajtja e
Parashtresës së Azem Hajdinit - Xanit, njërit ndër përjetuesit e Plojës së
Tivarit, pjesëtar i Eshallonit të Dytë, por edhe nga libri i tij: Masakra e
Tivarit (Memoare).
Volentari në historiografi, Azem Hajdini-Xani, është njëri prej pak
personave që u përpoq të kontribuonte në ndriçimin e dhunës dhe të vrasjeve
në eshallonet e marsit dhe të prillit 1945, në përgjithësi, dhe të Masakrës së
Tivarit, në veçanti. Realisht, sapo u bënë kthesat e para politike në dobi të
qenies shqiptare në Jugosllavi, të shënuara me Plenumin IV të LKJ-së në
Brione, më 1 korrik 1966, Xani përfitoi nga rasti të fliste për ngjarjen më
makabre që ndodhi në fazën e luftimeve përfundimtare për çlirimin e
Jugosllavisë nga okupatori nazist gjerman.
Pikërisht më 9 nëntor 1966, juristi Azem Hajdini, inspektor i lartë në
Shërbimin e Kontabilitetit Shoqëror në Mitrovicë, me besim të madh edhe
politik për kohën, iu drejtua, me parashtresë, organeve politike të Komunës
së Mitrovicës, të Kosovës, të Serbisë dhe atyre Federative. Këtë parashtresë
do ta plotësojë më 19 nëntor e 9 dhjetor 1966 dhe më 15 dhjetor 1980,
gjithsesi sipas kërkesave që i bëheshin nga zyrat, të cilave u ishte drejtuar.
Sipas këtij dëshmitari, që shquhej me një guxim dhe objektivitet aq sa i
ka mundësuar mbamendja dhe kujtesa kolektive e të përjetuarve të Masakrës
së Tivarit, para se Eshalloni i Dytë të nisej nga Prizreni “rekrutëve” u folën
disa personalitete shqip dhe sërbisht. Ata u thanë se në Eshallonin e Dytë po
nisen 4.580 veta - për çlirimin e Istrës dhe të Triestës. Këtë numër "na ka
komunikuar" edhe një oficer në kërkesën e atyre që shpëtuan, se nga Kosova
"janë nisur 4580 veta".
E dhëna nga kujtesa se “në Eshallonin e Dytë po nisen 4.580 veta” nuk
mund të kontestohet si informatë. Ajo ka ekzistuar fillimisht. Mirëpo, para
nisjes për në Shkodër, meqë vazhdimisht vinin në Prizren të mobilizuar të
tjerë, ka ndodhur një ndryshim në komandën e mëparshme. Sigurisht për
shkaqe më praktike, për mbikëqyrje më të efektshme, “rekrutët” që mbetën
pas shkuarjes së Eshallonit të Parë dhe ata që erdhën ndërkohë, i ndanë në
dy pjesë, në dy eshallone. Vërtet, ky konstatim mbështetet në urdhëresat
ushtarake, të cilat u ndryshuan disa here.
Drenicari Azem Hajdini, njëri ndër ata pak shqiptarë që mori guximin
të iniconte ndriçimin e Masakrës së Tivarit, u shkroi instancave politike nga
komuna ku ishte nëpunës i besueshëm, në Mitrovicë, e deri në KQ të LKJ-së,
midis të tjerash, për atë që kishte parë dhe përjetuar: "Me të kaluar të kufirit
të Kosovës, sjelljet e mëparshme sadopak korrekte të përcjellësve" deri në
Kukës "tashmë u shndërruan në sjellje të armiqve të paskrupullt, si të
bishave të egra. Tani ata nuk na konsideronin, lërë më si bashkëluftëtarë të
tyre, por as si robër të luftës, ndaj të cilëve edhe robëruesit më gjakatarë e
më të pacivilizuar konventat ndërkombëtare i obligojnë që të sillen në
mënyrë sadopak humane. Madje, ata s'na konsideronin as si kope bagëtish
(...). Na grahnin si të dënuar me vdekje, kur i shpiejnë në vendin e
ekzekutimit.
Sipas dëshirës, ndoshta edhe të ushtarit më të thjeshtë, që ndodhej në
përcjelljen tonë, nëse i tekej, mund të na ndante cilindo prej nesh nga
kolona, ta bënte shoshë me automatik, apo ta therte pa rreshtur me bajonetë
e kufomën ta shtyente me majën e qizmes ushtarake në hendek, për t'ua lënë
korbave si ushqim. Këtë e bënin pa kurrfarë droje se dikush do t'i merrte në
përgjegjësi për një krim të tillë (...). Në çdo hap drejt Tivarit, ata i shtonin
torturat dhe reprezaliet ndaj nesh, dhe, siç dukej, këto u shërbenin si
uvertyrë para shfaqjes së madhe ‘Të natës së Bartolomeut’ që do ta
realizonin në Tivar (...). Përveç që na mundonin me uri duke mos na dhënë
fare ushqim, ende më shumë na mundonin me etje”.
Më tutje, Xani, do të konstatojë: “Për ne nuk kishte strehim, as kur
binte shi, e as kur bënte të ftohtë. Natën e kalonim nën qiellin e hapët e
përcjellësit tanë flenin e pushonin në objekte të mbuluara. Rrugës, përcjellë-
sit tanë vazhdimisht ndërroheshin. Derisa një numër sish marshonte krahas
kolonës, të tjerët pushonin mbi kuaj ose në qerre. Kështu marshonim tërë
ditën, me përjashtim të disa pushimeve nga gjysmë ore, jo aq për pushimin
tonë, por më tepër për t'u ngopur ata me të mirat që i kishin marrë me vete.
Gjatë këtij pushimi duhej t'i kryenim nevojat tona fiziologjike, ngase ato
gjatë marshimit mund t'i bënim vetëm në brekë (...).
Disa që nuk mund të ecnin, përcjellësit i shpallnin simulant, andaj i
pushkatonin aty për aty. Plumbin në kokë apo bajonetën në gjoks e fitonte
edhe ai që për një hap sado të vogël mënjanohej nga rreshti për ta zbathur
këpucën që ia kishte lënduar këmbën, ose ai që me kapelë donte të merrte
ujë në prrockë (...).
Sa është numri i atyre viktimave që u mbetën eshtrat rrugës pa arritur
në Tivar, askush nuk e di saktësisht, por pa dyshim ai numër është i madh" -
konstatonte Azem Hajdini - Xani.
Në dy raportet për SHOK-un, atë të Shtabit të Divizionit të 46-të dhe të
Shtabit të Kolonës së Armatës IV, është heshtur ploja dhe dhuna mbi
pjesëtarët e Eshallonit të Dytë në relacionin Kukës - Shkodër. Ndërkaq, Azem
Hajdini i shkruante KQ të LKJ-së, më 9 nëntor 1966: "Në këto rrethana,
ditën e parë të marshimit tonë (26 mars 1945) rreth orës 20 arritëm në
Kukës". Lumin e kaluan përmes "një vigu" e natën "mbetëm nën qiellin e
hapur, në reshje të imta shiu (...). Dikur, kah mesnata, filluan të ftohen në
shtab njerëzit më autoritativë të radhëve tona, sidomos ata të cilët kishin
rënë në sy më parë si eprorë tanë ushtarakë rrugës për në Prizren, siç u tha,
kinse për konsultime për rrugën e mëtejmë. Aty kah ora NJË pas mesnate
dëgjuam disa të shtëna me pushkë automatike dhe britma të tmerrshme, të
cilat na habitën dhe na frikësuan, por ende besonim se nuk është fjala për
ndonjë tradhti". Më vonë mësuan se shokët e ftuar për "konsultime në shtab i
kishin ndarë në grupe në drejtime të ndryshme dhe pastaj u kishin përgatitur
pusinë dhe boshatisur me plumba nga automatiku (...). Në mëngjes një
numër i shokëve tanë të raskapitur nuk mundi të lëvizte vendit e të nisej në
rrugë (...). Mbi ta u vërsulën ushtarët porsi bishat dhe i rrahën me shkopinj
druri. Ata që edhe pas dajakut nuk mundën të lëviznin nga vendi i shpallën
stimulantë dhe para syve tanë i pushkatuan..."
Një dhunë mbi të gjitha ishte helmimi me ushqim. Azem Hajdini
konstatonte: "Para se të vazhdonim rrugën na dhanë njëfarë mishi të terur e
shumë të kripur dhe me erë të rëndë. Edhe pse e dinim se është i prishur,
shumë prej nesh të uritur e ngrënëm. Mirëpo, s'kalun as dy orë dhe shumica
u sëmurën. Kishim dhembje stomaku, barkqitje, vjellje e temperaturë të
lartë. Në këtë situatë ishim të shtrënguar të dilnim nga kolona për të kryer
nevojat fiziologjike. Mirëpo, edhe pse gjelatët e dinin se jemi helmuar dhe se
kemi nevojë, veçmas për ujë (...), që më parë ushtarakët i rrethonin burimet
dhe vazhdimisht shtinin me armë drejt tyre. Mirëpo, as rrebeshet nuk i
ndalonin njerëzit t'u mësynin burimeve të ujit për ta shuar etjen dhe
helmimin, kështu që një numër sish gjeti vdekjen në prag të arritjes deri te
burimi..."
 Nën një regjim të tillë të marshimit, Eshalloni i Dytë, i përfshirë nga
helmimi, arriti në Pukë rreth orës 9 të datës 27 mars 1945 dhe në periferi të
qytezës e kaloi natën nën reshje të shiut. "Të nesërmen - shkruante Azemi -
shumë veta nuk kanë mundur ta vazhdojnë rrugën, kurse dhjeta sish
mëngjesi i gjeti të vdekur (...). Prej Puke, në rrethana si ato të deritashmet,
vazhduam rrugën e, rreth orës 20 (të 28 marsit), arritëm në vendin e
ashtuquajtur "Ura e Zogut", e cila ishte shkatërruar nga bombardimet
italiane”.
Kalimi i kanionit, nga një anë në anën tjetër, do të synohet me anë të
improvizimit të një vigu, të një vagonete. "Në atë vogonetë me qëllim i
ngarkuan më se 50 veta dhe natyrisht teleferiku i improvizuar u këput,
kështu që, që të gjithë ranë në atë greminë të thellë. Disa prej tyre vdiqën,
kurse një numër u lënduan rëndë e lehtë. Tentuam menjëherë t'u ndihmojmë,
por na penguan përcjellësit..."
Më tutje, Xani shkroi: Të vdekurit dhe të lënduarit u lanë në mëshirën
e përcjellësve, kurse të tjerët e kaluan kanionin përmes një rruge më të lartë.
Natën tjetër e kaluan, prapë, "nën qiellin e hapur”, kurse “në mëngjes
vërejtëm se një numër i shokëve që i kishim bartur dhe shumica e atyre që
kishin pësuar lëndime pas rënies nga vigu kishin mbetur të vdekur, kurse na
u pamundësua bartja edhe e disave që lëngonin nga sëmundjet". Të sëmurët
do të mbeten "përtej Vaut të Spasës" dhe "për fatin e të cilëve kurrë nuk jemi
informuar!" - do të nënvizojë Azem Hajdini.
Sipas këtij kroniku të kujtesës historike për Plojën e Tivarit, mbetja
nga Eshalloni i Dytë në Shkodër arriti rreth orës 16, më datën 30 mars
1945, ku “në të dy anët e rrugës na pritën mijëra njerëz, shumica prej të
cilëve, duke na përshendetur, qante duke përshpëritur "Ku jeni duke
shkuar...?!"
Para se të shkonim më tutje, duhet të konstatojmë edhe këtë fakt: Azem
Hajdini i shkroi KQ të LKJ-së para se ne t’i botonim burimet ushtarake
jugosllave, Proklamatën e Shtabit të Luftës së LLTSH-së dhe Informatën e
Prof. Ymer Berishës për Masakrën e Tivarit. Pra, të themi kushtimisht,
kroniku i vonuar nuk ishte i ndikuar nga burimet, kurse përputhshmëria e
përmbajtjes së parashtresës së tij me burimet nga viti 1945, është vetëm
dëshmi për saktësinë e rrëfimeve.
Ndaj, të dhënat që i ka ofruar përjetuesi i Plojës së Tivarit, Azem
Hajdini, të cilat shkurtimisht u sollën këtu, janë dëshmi që pakontestueshëm e
hedhin konstatimin në raportin e Shtabit të Kolonës së Armatës IV për
SHOK-un, më 8 prill 1945, se nga Prizreni deri në Shkodër, nuk pati "asnjë
incident"!?!. E janë të pasakta dhe jo të plota edhe konstatimet për
"incidentet" nga Shkodra deri në Tivar, ku thuhej se "për shkak të lodhjes së
njerëzve, të cilët i përcollën eshallonet deri në Shkodër, kërkuam nga
Brigada X Malazeze që të na ndihmojnë në transportimin dhe të na japin
përcjelljen nga Shkodra deri në Tivar. Hasëm në mirëkuptim dhe shokët nga
Shtabi i brigadës dërguan një batalion të brigadës së tyre, i cili erdhi në
Shkodër, më 30 mars 1945. Po ai batalion e mori mbi vete sigurimin në
Shkodër dhe lëvizja u bë sipas planit me batalionin e përmendur të Brigadës
X dhe me një çetë të batalionit tonë, e cila i shoqëroi njerëzit rishtazi të
mobilizuar.”
Nga e dhëna e mëposhtme në raport mund të kapet për koke e vërteta
për dhunën dhe vrasjet në eshallon gjatë marshimit të mëtejshëm: “Eshalloni
u nis (nga Shkodra) natën e 30/31 marsit 1945 dhe në rregullësi të plotë doli
përtej Bunës. Në rrugë nga Shkodra deri në Tivar ndodhi që përcjellësit tanë
t'u bërtasin njerëzve rishtazi të mobilizuar dhe ndonjëherë edhe u ranë.
Kështu, midis të tjerash, thonë shqiptarët se u kanë thënë se po i dërgojnë në
kampet e robërve ose në punë të dhunshme e gjera të ngjashme. Por kjo nuk
ka mund të vërtetohet, e bën të mos i përgjigjet të së vërtetës në tërësi, por
ka gjasa se nga ato që u përmendën më lart të jenë thënë".
Më tutje, në dokument, vihej në pah e vërteta, por jo me saktësi të
plotë: "Në 2-3 kilometra nga Tivari një rojtar i kolonës në lëvizje i ka sjellë
një shqiptari, për çka ia ka rrëmbyer dhe ia ka marrë pushkën e tij, ka shti
në rojtarin dhe në vend e ka vrarë. Në atë çast u ndërlikua një oficer, e ka
nxjerrë revolën dhe e ka vrarë shqiptarin. Nga kolona ka vrapuar një
shqiptar tjetër me qëllim që t'ia merrte revolen oficerit, por, duke parë se
shqiptari para tij kishte rënë, u kthye dhe humbi në kolonë. Pas tij u lëshua
ndjekja dhe u kërkua për gjatë kolonës krejt deri në Tivar, madje edhe në
ndërtesë gjatë vendosjes. Në ndërtesë u gjet dhe u kap, e mandej i lidhur u
nxor para kolonës, e cila ende hynte në ndërtesë të caktuar për vendosje.
Duke u larguar pak nga ndërtesa, i nxjerrë anash kolonës, ku rreth 350-400
veta ende ishin në rrugë, (i arrestuari) nisi t’u thërriste shqiptarëve, që disa
e komentuan se i ka ftuar për ta ndihmuar dhe i ka qortuar: "Ku po shkoni?
Kjo edhe juve ju pret…!"
Në informatë, më tutje, u dha pasqyra më e saktë për plojën me
sadizëm të llahtarshëm, por njëkohësisht iu hap udhë dezinformatës në
shërbim të shfajësimit të ekzekutorëve të krimit të paprecedencë: “Kur ai (i
arrestuari) kishte ngritur zërin më se shumti, nga kolona u hodh një bombë
në të dhe në ata që e sillnin. Bomba shpërthei e mandej u hodh edhe bomba
tjetër, gjithashtu nga kolona, dhe pas kësaj në të njëjtin moment u hap zjarr
nga pushkët dhe nga armët automatike. U hodhën bomba nga të gjitha anët,
shtinë nga të gjitha anët, dhe në ato të shtëna u ndërlikuan këshilltarët,
motrat medicinale - me një fjalë shtiu çdo kush që pati armë. Të shtënat
pushuan atëherë kur nga grumbulli më nuk u ngrit e as kur nuk lëvizi njeri.”
Çfarë pasqyrimi tjetër, më i hapët, më i plotë, më i shkoqitur, mund të
pritej nga ekzekutori për vetën e tij, vetakuzim. Shihet qartë se ploja ishte
planifikuar me kohë. Përndryshe, si ka pasur mundësi të gjendeshin aty,
pikërisht në atë vend, në minutë të caktuar, të gjitha strukturat pushtetore e
ushtarake vendore!?! Më tutje, në informatë, saktësohej: “Rezultat i tërë kësaj
është: 550 të nxjerrë nga radhët, prej të cilëve 150 të plagosur, të tjerët të
vdekur dhe pak diçka që u fshehën nëpër shtëpi ose ikën. Llogaritet në rreth
430 të vrarë. Në tërë këtë morën pjesë komandanti dhe komesari i Brigadës
X dhe gati të gjitha institucionet ushtarake e civile të cilat gjenden në
Tivarin e Ri. Shumë prej tyre morën pjesë aktive në atë plojë pushkësh mbi
njerëzit. Sipas dëshmive të të pranishmëve okularë, pamja ishte më shumë se
e temrrshme. Në rrugën e gjerë 6-7 metra, në gjatësi deri në 60 metra, ishin
grumbull më shumë se 400 trupa-kufoma. Pasi u ndal ploja e armëve u
mblodhën kufomat dhe ata që kishin ikur nga kolona e ishin fshehur nëpër
shtëpia, ahuri dhe kasolla.”
Raportuesi i mësipërm, përkatësisht komandanti i Shtabit të Kolonës së
Armatës IV në informatën e 8 prill 1945 për SHOK-un, zbuloi edhe një të
vërtetë të madhe: Faktin se ploja do të vazhdonte deri në vrasjen e shqiptarit
të fundit nga Eshalloni i Dytë, sikur në momentin e ekzekutimit të mos vinte,
drejt vendit të plojës, një ekip vëzhgues i aleatëve amerikanë. Në informatë
saktësohej: “Që e tërë kjo të mos bëhej edhe më drastike, ishte fakti se në
momentin kur po bëhej ploja arriti një "xhip" - automobil me amerikanë deri
në afërsi të vendit të plojës. Për fat, disa udhëheqës tanë u gjendën aty, i
kthyen dhe i drejtuan në drejtim të Ulqinit, pa i lënë që të hetonin diçka!? U
panë edhe disa civilë, të cilët e fotografuan tërë plojën, por ata më vonë
humbën në këtë tollovi. Për të gjitha këto po bëhen hetime të mëtutjeshme" -
përfundonte majori Gjuro Çetnik.

NATA E BARTOLOMEUT
NË TIVARIN E RI

Vërtet, nga të dhënat e raportit të majorit Gjuro Çetnik del se "u

nxorën nga radhët” 580 veta, 430 të vrarë dhe 150 të plagosur, siç u tha më
herët. Këta ishin nga pjesa e kolonës që ende gjendej në rrugë, jashë oborrit
të ndërtesës së Monopolit të Duhanit. Pse raportuesi nuk dinte, ose pse nuk
informonte edhe për të masakruarit gjatë marshutës dhe brenda murit të lartë
në oborr dhe brenda në ndërtesë, nuk dimë!?!
Mirëpo, nga dosja e Azem Hajdinit për KQ të LKJ-së, Nr. 2029-1/1966
mësojmë se "Diku pas mesnatës (fillimi i datës 31 mars) u nisëm (nga
Shkodra) në drejtim të Ulqinit, duke i lënë të sëmurët në mëshirën e
ushtarëve serbë e malazez. Në rrugë e sipër, jo shumë larg Shkodrës, kolona
jonë aty kah ora tre pas mesnatës ka hasur në një eksploziv që shtrihej
mjedisit të rrugës, në një gjatësi 10 deri 20 metra. Me të plasur të
eksplozivit, në mesin tonë u krijua një panik shumë i madh" dhe "nga frika
shumë prej nesh u rrokullisën në të dy anët e rrugës e më pastaj filluan të
shtënat e ushtarakëve, me ç'rast u vranë dhe u plagosën shumë shokë tanë
(...). Pos tre të plagosurve që na lanë t'i bartnim, të sëmurët dhe të
plagosurit e tjerë nuk lejuan t'i marrim me vete (...). Instinkti i vetekzistencës
dhe rreziku që në çdo moment mund të të likuidonin, nuk lejonte tjetër të
mendohej, por vetëm si të shpëtohet jeta. Këtë gjendje psikike e bënte edhe
më të tmerrshme hasja gjatë rrugës në kufomat që binin në krye apo nga
mesi i kolonës. Në këtë pjesë të rrugës, sharjet dhe ofendimet si: "Viste
zarobljeni, vodićemo vas u logor na prinudni rad!", "šiptarsku vam
majku...!", "osvetiće s crnogorska omladina!", ishin "përshëndetjet" më të
shpeshta (...).”
Më tutje, Aem Hajdini, që nuk linte pamundësi për ta mohuar me
burime, do të konstatojë: “Me të arritur në Tivar, dikund në mes të orës
12-1300, në çdo skutë të qytetit diktohej një mobilizim i madh i ushtrisë dhe i
popullsisë, të cilët me armë në dorë, të drejtuar kah ne, na shikonin me
përbuzje të madhe. Diktuam qartas komplotin dhe grackën që na ishte
përgatitur. Shpirtërat tonë virgjër u gjetën në shenjestër të pushkëve dhe të
mitralozëve që ishin vendosur në çdo kënd të rrugëve, në dritare dhe në
terraca të shtëpive e në shkëmbinjtë në kodrat përreth. Fitohej përshtypja se
nga ky bllokim as zogu s'do të mund të fluturonte gjallë..."
Dhe, përderisa Shtabi i Divizionit të 46-të i AJ-së Plojën e Tivarit e
quan vetëm "incident të padëshiruar", ku u vranë "rreth 450 dhe u plagosën
rreth 120 shqiptarë", Azem Hajdini në dëshminë e tij, shkroi: "Në qendër të
Tivarit të Ri, na kanë urdhëruar të ndalemi dhe të ulemi midis rrugës, gjoja
për pushim. Në afërsi të rrugës kishte qenë një krua nga i cili ujë rridhte pa
ndërprerë" dhe, sipas marrëveshjes së një grupi, do të ngriten tre shokë: Sylë
Ali Morina - Gllabari, Jahir Murtezi - Beçuku dhe Ramadan Mihaliqi - "për
të apeluar tek oficeri që t'u lejonte rekrutëve që të pinin ujë. Oficeri i priti
me të shara: "Šiptarsku vam majku...!" dhe u urdhëroi ushtarëve të shtinin në
ta dhe i vranë. Plagosën edhe disa shqiptarë dhe "një ushtar malazias".
Ka disa tregime për vrasjen e drenicasit Sylë Ali Morina - Gllabari, si
fill i realizimit të projektit të masakrës, të cilat mund të sublimohen në këtë
konstatim: Sylë Morina me dy shokët, sap o iu afrua çezmës, një ushtar e
qëlloi me kondak. Syla shquhej me shkathtësi dhe trimëri, ndaj ia rrëmbeu
pushkën dhe dhunuesin e la të vdekur. Ushtarët e tjerë shtinë me armë dhe
vranë Jahir Murtezin e Ramadan Mihaliqin dhe plagosën edhe disa rekrutë
shqiptarë. Një oficer tentoi ta vriste Sylën me revole, por u pengua nga rekruti
drenicar Halil Nikë Gllanasella, ndaj Sylë Morinën e plandosi një oficer
tjetër me rafal automatiku. Në atë rrëmujë Halil Nika do të futet në masën e
rekrutëve dhe askush nuk e dënoncoi. Oficerët, në ndjekje të tij, e kapën
rekrutin 18-vjeçar, Ali Lush Kodrën nga Çadraku i Therandës, plotësisht i
paimplikuar me ngjarjen te Çezma dhe e masakruan para të të gjithëve. Një
rekrut tjetër, tashtimë i pazoti ta sundonte vetën, u thërriti shokëve: “Një herë
kemi le e njëherë kemi me vdekë…!” dhe ua hodhi dy bomba masakruesve të
Ali Lushit, duke vrarë dhe plagosur disa prej tyre.
Sipas kujtesës së dhjetëra përjetuesve të Masakrës së Tivarit të 1 prillit
1945, planin e masakrës më tutje e drejtuan dy oficerët - Sveta Timotijeviq
dhe Vladimir Roloviq. Ushtria malazezo-serbe kishte zënë pozita të mira për
sulm dhe sapo arritën edhe tre oficerë të tjerë nga komanda ushtarake e
vendit, shpërthyen të sharat: "Šiptarsku vam majku...!", "Sve čemo vas
ubiti!", "Nećete odavde izvući živu glavu...samo minuti su u pitanju" etj.
Mbledhësi i kujtesës së përjetuesve të Masakrës së Tivarit, Xani, më
tutje, sublimon mendimin edhe të të mbijetuarve të tjerë: "Nuk vonoi shumë
dhe përmes altoparlantit na u komunikua se gjoja dikush prej nesh ka
tentuar t'ia grabisë ushtarit të plagosur malazez revolen, andaj kjo dhe
kërkesa e organizuar për ujë u shërbeu si pretekst për ta kualifikuar si
tentim kryengritjeje, për çka u kërncënuan me masa hakmarrëse drastike
(...). Pas disa çastesh të heshtjes së varrit, u ngrit në këmbë njëri nga shokët
tanë (...), i cili, pas konsultimit me shokë, ishte drejtuar kah oficerët me
kërkesë dhe me apel qe t'u japin fund këtyre vrasjeve, maltretimeve dhe
sjelljeve barbare. Por, pa u ofruar mirë, në të u vërsulën ushtarët malazias
dhe me armët dhe me bajonetat që i kishin vu në pushkë e copëtuan si
lakër".
Tashti oficerët jugosllavë "filluan të kërcënohen se një nga një do të
na likuidonin të gjithëve. Heshtjes sonë të mëtejme filluan t'u përgjigjen me
tërbim. Urdhëruan që nga mesi i kolonës të ndahen 80 veta, të cilët i lidhën
duarsh dhe i dërguan pas një ndërtese, e më pastaj vetëm dëgjuam rafalet
dhe britmat e klithjet (..)".
Sipas interpretimit që ua bëri Aleksander Rankoviqi zhvillimeve që
sollën në Plojën e Tivarit të 1 prillit 1945, "udhëheqësit e eshallonit e nxitën
revoltën midis shqiptarëve", duke planifikuar të vrisnin "40 shqiptarë për një
luftëtarë të vrarë". Vërtet, Shtabi i Brigadës X Malazeze, duke pasur si
ekzekutorë ushtarakët Cveta Timotijeviq dhe Vladimir Roloviq, urdhëroi të
nxirreshin nga kolona 100 rekrutë shqiptarë të zgjedhur, i veçuan pas një
ndërtese dhe i pushkatuan me plojë të armëve automatike e bomba.
Fare pak veta shpëtuan nga kjo plojë, me plagë të rënda e të lehta dhe
disa arritën të kthehen në kolonë, e cila nisi të trazohet. Oficerët tashti do të
komandojnë për grupimin e rekrutëve, në mënyrë që të realizohej "një
shfarosje masive" sa më efikase. U urdhëruan të ecnin me duar të lidhura mbi
kokë dhe për të hyrë në oborrin dhe në ndërtesën e Monopolit të Duhanit.
"Ndërtesa ishte e rrethuar nga të tri anët me kodra shkëmbore, kurse
oborri ishte me mur të lartë me rrethojë të hekurt, me majë të mprehta (...).
Në të dy anët e hyrjes së oborrit të ndërtesës ishin vendosur nga 10-15
ushtarë të përgatitur me shufra hekuri në dorë. Secili prej nesh që hynte
nëpër atë hyrje merrte goditje në kokë, në gjoks apo në shpinë (...). Këtu, në
hyrje të oborrit, mbetën të shtrirë rreth 100 a 150 veta. Shumica prej tyre
edhe të vdekur (...)" Pasi disa qindra veta hynë në ndërtesë, shumica
hynë në oborr dhe një pjesë në grumbull "në rrugën e gjerë 7-8 metra e të
gjatë 80-100 metra", ushtarët malazias e "kapën Milazim Haxhiun nga Fshati
Tërnovc" i Drenicës, kinse ai paskësh tentuar t'i mirrte revolen "oficerit"
malazias, që u plagos, dhe "mbi trupin e tij para syve tanë u zbraz një
shanzher i revoles. Edhe pse e dinim se gjelatët e pashpirt po përgatitnin
masakër të paskrupullt ndaj nesh", shtatë shokë, me Ibrahim Kocen, djalosh
17 vjeç, u drejtuan kah komandanti për ta lutur që të ndërpriteshin
pushkatimet. Komandanti urdhëroi: "Udrite, majku im šiptarsku, neka znaju
da je ovde Crna Gora, i da ćemo sve do jednog zaklati..!"
Dhe, sipas konstatimit të Xanit, "para se Ibrahim Koca ta kryente
paraqitjen e kërkesave (...), në të janë vërsulur shumë ushtarë, e kanë ngulur
në bajoneta, e kanë ngritur lart e pastaj e kanë hedhur në një shkamb për ta
parë më lehtë. Pastaj, me një fjalë, në mënyrë mizore ia kanë prerë hundën,
veshët, krahët, e kanë bërë copë-copë."
Përjetuesi dhe pasqyruesi besnik i tragjedisë, Azem Hajdini- Xani, më
tutje, do të konstatojë: "Pas këtij akti shtazarak, shtabi dhe ushtarët janë
tërhequr anash nja 100 deri 150 metra. Pas dhënies së sinjalit, me një armë
të rëndë të kalibrit të madh, përnjëherë nga të gjitha anët janë dëgjuar
krisma. Rebeshet e armëve të ndryshme vinin drejt nesh nga çdo skutë,
oborr, shtëpi, shkëmb, dritare e pullaze të shtëpive. Shtihej me armë të
zjarrit, me pushkë, me automatikë, me mortaja dore, me revole e me çka jo
tjetër (…). Kështu, rrethi i ndërtesës, oborri dhe sheshi u shndërruan në
lumë gjaku, që i përgjante një kataklizme të vërtetë.
Krahas sulmit në oborr dhe në shesh, me armët e njëjta dhe intensitet
të njëjtë sulmuan edhe brenda ndërtesës. Nga të shtënat e armëve dhe
bombat, plafonat e ndërtesës filluan të bijnë mbi koka të njerëzve, kurse
dyshemeja u shndërrua në liqe gjaku. Në njërin prej kateve, nga të shtënat, u
rrënua krejt plafoni dhe së bashku me të një pjesë e madhe e njerëzve të
gjallë dhe të vdekur ranë mbi kokat e tyre që ishin një kat më poshtë (...)"
Autori i parashtresës, drejtuar KQ të LKJ-së, të Serbisë e të Kosovës,
Azem Hajdini, i cili gjatë ekzekutimit të plojës ishte brenda në një dhomë të
Monopolit të Duhanit, shkroi: "Nuk di si ta përshkruaj, por më kujtohet se
një pjesë e atyre që u sëmurën psikikisht, por edhe të tjerë, nga frika e
madhe, përnjëherë ranë në njëfarë kome (...). Të shtënat kanë zgjatur gjersa
nuk është ngritur askush në këmbë dhe derisa s'kanë dhënë ndonjë shenjë
gjallërie (...).Më pastaj, me intensitet më të dobësuar, të shtënat kanë
vazhduar ndaj atyre që janë përpjekur të iknin këmba-dorës si dhe ndaj të
plagosurve që janë strehuar nëpër shtëpi, plevica, kotarë të derrave, ahura
kafshësh, në zgavrat e trungjeve të ullirit, në gypat e kanalizimit e gjetiu (...).
Pas këtij akti mizor (…) të shtënat u ndërprenë, me përjashtim të ndonjë
pushke e cila aty-këtu shtihej mbi ata të cilët kishin tentuar të largoheshin
nga kjo kasaphane. Pas nja 10-15 minutash pasoi proklamata e re e
shtabit, në të cilën thuhej: "Informohen të gjithë ata që kanë mbetur gjallë
ose që janë të plagosur se Komandanti Suprem i UNÇ-të, shoku Tito, ka
urdhëruar ndërprerjen e zjarrit dhe të gjithë i ka falur - pavarësisht prej
gabimeve që kanë bërë (...)"!?!
Më tutje, Xani, reflektoi qartë mbi dinakërinë dhe sadizmin antishqiptar
që ushtria malazeze zbatoi ndaj të plagosurve që gjendeshin midis kufomave
në sheshin kasaphanë: I ftuanë të plagosurit se do t'u “jepet ndihma
mjekësore” duke kërkuar që të thërrisnin: “Rroftë Shoku Tito!’, ‘Rroftë
bashkim-vëllazërimi!’ dhe ‘Rroftë Ushtria Nacional-Çlirimtare!"
Vuri në spikamë se "duke menduar se thirrjet e proklamatës ishin të
sinqerta, shumica e të plagosurve filloi të ngritet e të kërkojnë ndihmë
mjekësore. Mirëpo, posa u zbuluan shumica e të gjallëve, mbi ta prapë u
vërsulën ushtarët dhe banorët dhe i masakruan sërish. Pastaj vazhdoi
aksioni i hulumtimit dhe i asgjësimit të atyre që ende jepnin shenjë gjallërie.
Ky lloj gjurmimi dhe asgjësimi zgjati përafërsisht deri pak para mbrëmjes
(...)."
Autori i parashtresës për KQ të LKJ-së, Azem Hajdini - Xani, në
vazhdim pasqyroi momentet e rënda të të plagosurve dhe të të shpëtuarve pa
plagë, për fatin e tyre të mëtutjeshëm. Sipas tij, ndërkohë, pasi më nuk lëvizte
njeri, arriti "proklamata" tjetër. U ftuan të plagosurit për "t'u dhënë ndihmë”,
por të mashtruar disa herë, "askush nga turma nuk lëvizi vendit. Pas pak aty
arritën një grup oficerësh që deri atëherë nuk i kishim parë. Pasoi një
bisedë mes tyre dhe shtabit (të njësisë që kreu ekzekutimin), herë-herë e
përcjellë me zhurmë dhe me tone polemizuese. Përmbajtjen ne s'ishim në
gjendje ta dinim, por, nga gjestikulacionet, kuptohej se (oficerët e ardhur)
habiteshin me këtë që kishte ndodhur.”
Oficerët e ardhur pasi do të mësojnë se ishte ushtruar plojë “edhe ndaj
njerëzve që kishin hyrë në ndërtesë”, këtyre iu drejtua thirrja të dilnin jashtë,
me premtime se nuk do t’u ndodhte asgjë e keqe! “Përsëri na u tha se
ndërprerjen e zjarrit e ka urdhëruar vet Titoja, i cili, siç thoshin, na e ka
falur jetën (...).” Më nuk kishte arsye për heshtje në pafundësi. Sipas Xanit,
pas konsultimit të nja 20-30 vetave më të guximshëm, drenicari“Isuf Halili
nga Radisheva u deklarua se ai do të dalë i pari për të kontaktuar me
njerëzit që apelonin për të dalë. Ashtu edhe u bë. Pas kontaktit që vuri ky me
dy shokët e tjerë me shtabin dhe me oficerët, të prezentuar si dalmatinë (...),
vendosëm ta lëshojmë ndërtesën. Para se të dilnim, në ndërkohë serbët dhe
malazeztë vunë roje në çdo kat të ndërtesës dhe askush s'mund ta lëshonte
atë pa u kontrolluar hollësisht.”
Me këtë rast përjetuesit e plojës përjetuan plaçkitjen e çdo gjëje të
kushtueshme. Xani do të konstatojë: “Prej nesh kanë konfiskuar çdo gjë të
vlefshme, si unaza ari, orë dore ose xhepi, para etj. Kur dolëm jashtë,
vërejtëm se oficerët që na kishin përcjellë dhe ata të paraqitur si dalmatinë,
edhe më tutje diskutonin me tone të larta dhe plot nervozizëm. Mësuam se të
parët përpiqeshin ta arsyetonin masakrën, andaj kërkonin që ushtarët dhe
oficerët e ardhur të largoheshin prej vendit të ngjarjes.”
Vërtet ashtu dhe ndodhi. Përjetuesi kronist do të saktësojë: “Nuk
vonoi dhe ata u tërhoqën (...)", kurse mbijetuesit e Plojës së Tivarit mbetën
nën rrethimin e ushtarëve malazias, të tërbuar për gjak shqiptari. Në oborr të
Monopolit të Duhanit, e në rrugën që çonte në Monopol, "shtriheshin me
mijëra të vrarë e të plagosur. Pamje trishtuese ofronin sidomos gjësendet e
mprehta, si bajonetat, sëpatat, cfurqit, shkopinjtë, që kishin mbetur të
ngulitur në gjoks, në stomak apo në gjymtyrë të tjera të trupit. Në atë
grumbull njerëzish të kryqëzuar si stivë drush një mbi një, nuk mund të
dallohej se kush është kush, ku e ka kokën e ku këmbët apo trupin (...). Ishte
shumë vështirë për ne, që mbetëm gjallë, detyroheshim të qëndronim në
këmbë mbi kufoma. Edhe ne qanim bashkë me të plagosurit, të cilët shpesh
klithnin:"...Ndihmom vëlla, e mos shkel mbi varrën time...!" - rrëfim
trishtues, por i vërtetë, i një përjetuesi drenicar.
Në raportet ushtarake, që janë të njohura, fare nuk flitet për fatin e
mëtutjeshëm të të plagosurve dhe të atyre që mbetën gjallë!?! Në raportin e
Shtabit të Kolonës së Armatës IV të 8 prillit 1945 vetëm sa është thënë: "Për
tërë këtë po bëhet hetim i mëtutjeshëm". Këtu iu vu pika ndriçimit të Plojës
së Tivarit.
Ndërkaq, nga parashtresa e Azem Hajdinit, që është njëri ndër burimet
me autentike për Plojën e Tivarit, është pasqyruar edhe sjellja barbare e
ushtrisë malaziase kundër përjetuesve të Plojës. Së pari, ua ndaluan të
ndihmonin shokët e plagosur dhe bashkimin e të plagosurve në oborr dhe në
shesh me ata që kishin qenë në ndërtesë. Duke i mbajtur të "shëndoshët"
midis kufomave, e në pellgun e gjakut, ua mbajtën një fjalim 60 minutash -
"për bashkimin dhe vëllezërimin", duke i detyruar të thërrisnin parulla:
"Rroftë Shoku Tito!", "Rroftë Vëllazërim-bashkimi....!", "Rroftë
UNÇJ-ja...!"?! Vetëm tani u ftuan qytetarët e Tivarit të bartin të vrarët dhe të
plagosurit, t'i hedhin në det ose t'i dërgojnë në një vend, mbi një shkëmb, ku
do t'i kallnin.
Sa po i ngarkonin në qerre, në karroca e në kamiona, kufomat dhe të
plagosurit, drenicari Elez Murati prej Llaushës me dy shokë shkuan te
komandanti për ta lutur që të ndaheshin të plagosurit. "Kërkesën e tyre
gjelatët e dënuan me vdekje. Por nuk u kënaqën me kaq. Nga turma jonë
morën edhe nja 5-6 veta me motivacion se edhe ata ishin në grup me
protestuesit dhe që të gjithë i likuiduan, kurse neve na u kërcënuan se po qe
se na dëgjohet vetëm edhe një zë do të na gjej fati i njëjtë (...)!"
Kështu, vazhdoi bartja e kufomave dhe e të plagosurve për t'i hedhur
në det ose në zjarr. “Dhe, derisa neve na urdhëruan ta lëshonim oborrin,
pas nesh mbetën klithmat e të plagosurve, duke dëshiruar të vinin me ne...!",
kurse nga qytetarët që i banin kufomat dhe të plagosurit për t'i shpën në të
njëjtin varr, dëgjohej kënga: "Druže Tito mi smo ti obečali da čemo sve
šiptare zaklati, osim devojaka i mladih nevesta s'kojima čemo kolo zaigrati
(Shoku Tito ne të jemi betuar se të gjithë shqiptarët do t'i therim, përveç
vajzave dhe nuseve të reja me të cilat valle do të hedhim....!")
Të "shpëtuarit" nga Ploja i dërguan afër plazhit, nja 200-300 metra nga
Ndërtesa e Monopolit. Aty do ta kalojnë natën të rrethuar nga deti dhe
ushtarët e armatosur deri në dhëmbë. "Në mëngjes vërejtëm se si mbi ujë
notonin plisat e bardhë, shokat, japangjet dhe kufomat e shokëve tanë. Ne
plazh kemi qëndruar plot 18 orë pa ngrenë, kurse etjen përpiqeshim ta
shuanim me ujë deti"- shkroi Xani.
Tani, prapë i kthyen në oborr, në vendin e masakrës, ku kundërmonte
erë gjaku të zënë. Aty u ofruan ushqim - "gjellë të ngrohtë", por asnjëri nuk e
mori gjellën, për faktin se atë ua kishin servuar në enët e shokëve të vrarë “të
cilat ishin të lara me gjak”. Pasoi dënimi në shenjë hakmarrjeje. Dhënie
tjetër e ushqimit u shtye për 12 orë. U urdhëruan të hynin në ndërtesë, por të
mbijetuarit tashti kundërshtuan. Nuk pranuan të hynin brenda pa i numëruar
dhe "pa e përpiluar regjistrin me emër e mbiemër dhe adresat e sakta për
secilin prej nesh që kishim ngelë ende të gjallë dhe të na jepej kopja, pastaj
të tregohet regjistri i atyre që janë nisur nga Kosova dhe të dihet numri i të
vrarëve (...). Me këtë rast u betuam se nuk do të lejojmë më vrasjen e
shokëve tanë që i caktuam për ta ngritur zërin në emër të të gjithëve pa u
vra të gjithë ne"- do të konstatojë Xani.
Në fund, pas shumë peripecive, u caktua një grup prej dy oficerëve dhe
katër shqiptarëve që të bënin njehjen e shqiptarëve të mbetur gjallë. "Pas
numërimit një nga një gjatë hyrjes në ndërtesë është konstatuar se gjallë
kishin mbetur vetëm 810 persona” - do të saktësojë Xani në parashtresën
për KQ të LKJ, më 9 nëntor 1966.
Këtu duhet të konstatojmë këtë fakt: Hulumtimet e mia para vitit 1990,
për numrin e të mbijetuarve të Masakrës së Tivarit, përputhen ani mirë me
konstatimet e Azem Hajdinit - Xanit. “Dihet e dhëna se nga Tivari për
Raguzë do të shkojnë vetëm shtatë barka me shqiptarë nga Eshalloni i Dytë,
teprica nga ploja e 1 prillit 1845. Këto barka mund të merrnin 100-120 veta,
çka do të thotë se nëse mesatarisht në një barkë kanë hipur 110 veta, del se
në Raguzë kanë shkuar rreth 770 veta.”
Mirëpo, në rrethana të luftës, dhe veçanërisht në rrethanat jonjerëzore
që i përjetonin rekrutët shqiptarë, nëse jo më shumë, në një barkë ka mundur
të ngarkoheshin edhe deri 120 veta. Kjo e dhënë mbështet saktësinë e
numërimit të komisionit shqiptaro-malazias, më 2 prill 1945. Së këndejmi,
duhet të pranojmë faktet se, derisa nuk kemi argumente të tjera për t’i
kontestuar të dhënat e përmendura, nga Masakra e Tivarit shpëtuan 810 veta,
mund të nxirret përfundimi i logjikshëm se nga Shkodra, më 30 mars, ku u
dorëzuan 2370 shqiptarë, përfundimisht me Masakrën e Tivarit, më 1 prill
1945, nga ushtria malazeze u masakruan 1560 shqiptarë.
Siç do të hohim më vonë, numri 1560 është bindshëm më i
pakontestueshëm, sepse është për 140 veta më pak sesa numri në
Proklamatën e Shtabit të Luftës së LLTSH të fillimtetorit 1945, përkatësisht
130 veta më pak se numri në Informatën e Profesor Ymer Berishës, të 22
tetorit 1945, dhe 240 veta më pak se numri në Parashtresën e kapitenit
Bajram Gola të 31 majit 1990.
Tashti të ndjekim, edhe pak, të dhënat e përjetuesit të gjakderdhjes së
paprecedencë në periudhën e Luftës së Dytë Botërore. Azem Hajdini do të
konstatojë: Sërish “në ndërtesë na pritën telashe të reja. Në një anë ishim të
rrethuar, kurse njëkohësisht na u komunikua urdhri se askush nuk mund të
dalë jashtë ndërtesës, madje as për nevoja fiziologjike. Mosrespektimi i
kësaj urdhërese dënohej me vdekje. Në këto kushte u detyruam që nevojat
fiziologjike t'i kryenim po aty ku qëndronim në dhomë".
Ndaj të ngujuarve do të bëhen edhe provokime, duke u lënë, në disa
vende, revole pa fishekë dhe dy mjete shpërthyese, "të cilat, në një çast u
aktvizuan" dhe lënduan disa veta. Në këtë gjendje kaotike, frike dhe
pasigurie, e kaluan natën e 2/3 prillit 1945. Pas 22 orë qëndrimi të ngujuar,
derisa nëpër Tivar kaloi Eshalloni i Tretë, i nisur nga Prizreni më 27 mars
1945, i nxorën, i rreshtuan dhe i dërguan në një ndërtesë të vjetër, me një
oborr përafërsisht 1000 m2, i rrethuar me tela të xhembuar të lartë mbi dy
metra.
Në kërkesën e të mbijetuarëve të plojës për t’ua mundësuar një
kontakt me ndonjërin nga udhëheqësit politikë e ushtarakë kosovarë: me
Fadil Hoxhën, Xhavit Nimanin, Rifat Berishën, Mehmet Hoxhën e Ismet
Shaqirin, "apo me udhëheqësit e Shqipërisë", oficerët malazez iu kërcënuan
të heshtnin: "Shihni atë tym të zi në atë shkëmb! Aty po digjen shokët tuaj,
mos dëshironi edhe ju të pësoni si ata...!?”
Vetëm pas dy-tri ditësh para tyre, në atë kamp, arritën disa oficerë
malazias dhe "dy dalmatinë" dhe ua komunikuan një dokument kinse të
udhëheqsisë së Kosovës, ku thuhej: "Me keqardhje kemi marrë lajmin për
incidentin dhe tragjedinë që ndodhi në Tivar, për çka ju vetë ishit fajtorë.
Kemi marrë të gjitha masat për sigurimin e jetës suaj dhe të kushteve më të
mira jetësore. Tash e tutje për në front përveç udhëheqësve serbë e malazez
do t'u shoqërojnë edhe oficerët kroatë e sllovenë, si dhe disa oficerë
shqiptarë".
Rekrutët shqiptarë përjetues të Plojës së Tivarit, për t'ia shkurtuar
vetes vuajtjet e mëtutjeshme, pranuan sugjerimet, por jo edhe barrën se ata
ishin fajtorë për incidentet dhe Plojën e Tivarit. Dhe, pas 12 ditësh nga
masakra, pasi ua përvëluan teshat me morra, i nisën, me rrugën detare, për
Budvë - Raguzë - Split - Trogir - Shibenik - Biograd na More, ku do të
sistematizohen në njësitë ushtareke të AJ-së.
Marshimin e pjesës së mbetur të
Eashallonit të Dytë të marsit, edhe më tutje, e përcollën fatkeqësi dhe
tragjedi. Sipas disa dëshmive të përjetuesve të ngjarjes, në afërsi të Raguzës
një barkë hasi në një minë dhe me atë rast u vranë 40 rekrutë shqiptarë.
Shumica e të rënëve ishin të plagosur në Plojën e Tivarit, të kuruar në spitalet
në Miloçer dhe Tivar dhe të nisur për rrugë pas Pashkëve të vitit 1945, pra,
pas 15 prillit. Askush nuk u mor me nxjerrjen e kufomave të tyre nga deti.
Pushimin e parë, përkatësisht natën e parë të marshimit përgjatë
bregdetit, e kaluan në Split - "të mbështetur për disa shkëmbinj", ku nga
"uria, lodhja dhe sëmundjet e ndryshme, një numër shokësh kanë ngelur në
vend, kurse për fatin e tyre më s'kemi mësuar asgjë" - do të konstatojë
Xani.
Pjesëtarët e tjerë të këtij eshalloni vazhduan marshutën, përmes rrugës
detare, deri në Trogir. Aty i ndalën për t’u shlodhur dhe për t’i pajisur me
pajisjet ushtarake. Një pjesë të rekrutëve shqiptarë e vendosën në disa shtëpi,
kurse një pjesë e dërguan në kazermën ushtarake në ujëdhesën Çiovo. Meqë
ura që lidhte këtë copë toke me Trogirin ishte e shkatërruar nga bombardimet
gjermane, kalimi i kanalit bëhej me trajekt. Më 18 prill 1945 u dha urdhri për
nisjen e rekrutëve për në front, ndaj pjesa e rekrutëve nga Çiovo duhej të
kthehej në Trogir, te pjesa kryesore.
Gjatë kthimit, trajekti i parë lundroi pa telashe, kurse i dyti, me 150-
180 veta, pasi lundroi rreth 20-30 m, u thye në mjedis. U shkaktua kërsimë e
madhe dhe panik. Të gjithë rekrutët ranë në ujë. Ushtarët dhe populli u
erdhën në ndihmë, por, siç pohojnë përjetuesit e fatkeqësisë, “u mbytën 65
veta”, kurse nga deti u nxorën vetëm 29 kufoma (28 nga komuna e Kaçanikut
dhe 1 nga komuna e Ferizajt). Qytetarët e Trogirit morën pjesë edhe në
varrosjen e martirëve me nderime të larta.
Pjesën e mbetur të Eshallonit të Dytë të marsit 1945 e dërguan në
Biograd na More, për ta bashkuar me njësitë e Divizionit XV "Matija
Gubec”. Në ditën kur rekrutët kosovarë shqiptarë i sitematizuan në njësitë
ushtarake me nënoficerë shqiptarë nga tetari deri në toger, sipas të dhënave
të para që i kishte Azem Hajdini - Xani, kishin arritur 786 veta, kurse sipas të
dhënave që Xani i siguroi nga hulumtimet e tjera të kujtesës për Masakrën e
Tivarit, në Biograd na More arritën “726 veta, më pak për 84 veta sesa kur
jemi nisur nga Tivari, të cilët në një mënyrë ishin zhdukur.”
Tashti të përmbledhim faktet: Nëse numrin “2400 shqiptarë” për
Eshallonin e Dytë të marsit, i raportit të 27 marsit 1945, është i saktë,
saktësinë e të cilit nuk mund ta kontestojmë me asnjë fakt burimor, pra, me
burime arkivale, del se nga Eshalloni i Dytë i Marsit 1945 prej nisjes nga
Prizreni deri në Shkodër u likuiduan 30 veta, nga Shkodra përfundimisht me
Plojën e Tivarit më 1 dh 2 prill 1945 u likuiduan 1560 veta, kurse në Biograd
na More, në radhët e Armatës IV të AJ-së, arritën vetëm 726 shqiptarë (afër
Raguzës u vranë rreth 40 veta, në Split vdiqën dhe mbetën disa veta dhe në
Trogir u nxorën nga deti 29 veta). Rezulton se nga 2400 veta të Eshallonit të
Dytë deri në Shtabin e Divizionit XV të Armatës IV të AJ-së, jetën e humbën
1674 veta. Ky numër i dëshmuar me fakte burimore dhe analiza të fakteve
korrespondon fuqimisht me të dhënat aproksimative të profesori Ymer
Berishës (1690), më 22 tetor 1945, dhe të kapitenit Bajram Gola (1700), më
31 maj 1990.
Duke përfunduar këtë pjesë të shqyrtimit kritik të fakteve, është me
rëndësi të konstatojmë: Me të gjitha këto që u thanë, në këtë pjesë të studimit,
u informua edhe Shtabi i Divizionit XV "Matija Gubec", diku në një fshat afër
Rijekës, më 25 prill 1945, por si përgjigje morën urdhëresën topsekret: "Në
njësi e jashtë saj nuk guxon askush të llafosë për rastin e Tivarit. Në të
kundërtën, u kërcënuan se, po qe se zihet në gojë kjo ngjarje, do të thotë,
nëse merr dhenë, akëcili do të nxirret para gjyqit ushtarak nën akuzë për
përhapjen e propagandës armiqësore!"

PLOJA VAZHDON NË ESHALLONIN E TRETË

Ushtria serbomalazeze nuk u ngop me Plojën e Tivarit të 1 e 2 prillit

1945, ndaj mijëra shqiptarëve duarthatë, por e vazhdoi këtë edhe ndaj
rekrutëve pjesëtarë të Eshallonit të Tretë, të nisur nga Prizreni, më 27 mars
1945, një ditë pas të dytit. Pjesë përbërëse e këtij eshalloni janë edhe disa
qindra rekrutë shqiptatë nga viset e Iliridës, pikërisht nga viset e Kumanovës,
Shkupit, Tetovës, Gostivarit, Dibrës, Kërçovës etj.
Për dhunën, vrasjet dhe plojën në këtë eshallon mund të mësohet mirë,
përveç nga kujtesa e përjetuesve, edhe nga të dhënat kundërthënëse midis dy
burimeve kryesore të njësive përgjegjëse të Shtabit të Divizionit të 46-të, të
datës 8 prill 1945, dhe të Shtabit të Kolonës së Armatës IV, të datës 8 prill
1945, në vazhdim.
Sipas raportit të parë, Eshalloni i Tretë më “2700 shqiptarë” u nis nga
Prizreni më 27 mars 1945, kurse sipas raportit të dytë eshalloni pati “2680
shqiptarë” (!?!), dhe se midis tyre pati "shumë tifusarë" e me "sëmundje të
tjera". Këtë e "vërteton" me faktin se "rreth 170 njerëz", për shkak të sëmun-
djeve, mbetën rrugës nga Prizreni deri në Shkodër, ku "vetëm disa i
mblodhëm me kamiona dhe i përcollëm, e disa bënë vetëzhdukje" (!?!).
Megjithatë, në raport konstatohej se "Ky eshallon deri në Shkodër shkoi pa
incidentin më të vogël" (!?!) Analiza krahasuese e këtyre dy dokumenteve
tregon se nga Prizreni deri në Shkodër kanë arritur 2490, përkatësisht 2510
shqiptarë pjesëtarë të Eshallonit të Tretë.
Për të pasqyruar më mirë rrugëtimin e Eshallonit të Tretë, në mungesë
të dokumenteve të tjera, mjaftohemi me të dhënat kontradiktore të shtabeve
përgjegjëse për përcjelljen e rekrutëve shqiptarë. Në raportin e Shtabit të
Divizionit të 46-të, të datës 8 prill 1945, plotësisht ndryshe pasqyrohet
marshuta e Eshallonit të Tretë nga Prizreni deri në Shkodër (27 mars - 31
mars). Prej 2700 shqiptarëve, sa u nisën nga Prizreni, në Shkodër arritën
2623, përkatësisht "2639 shqiptarë". Sipas këtij raporti komanda e eshallonit
i la në spitale të Kuksit, të Fushës së Arrëzës dhe të Pukës 74 shqiptarë të
sëmurë.
Ndërkaq, nga analiza e fakteve midis këtyre dy burimeve, të Shtabit të
Divizionit të 46-të dhe të Shtabit të Kolonës së Armatës IV të 8 prillit 1945,
del se në Shkodër, më 31 mars 1945, në orën 8, arritën "190 shqiptarë" më
pak sesa u nisën nga Prizreni. D.m.th., arritën 1510 shqiptarë.
Pjesëtarët e Eshallonit të Tretë në Shkodër u vërtetuan se edhe rekrutët
e Eshallonit të Dytë kishin përjetuar mynxyrat të cilat po i përjetonin këta.
Disa burra shkodranë madje u thanë qartë: “Ku jeni duke shkuar or burra, a
e dini se shkoni në rrugë pa kthim…?!” Në ambientin ku i vendosën, në një
dhomë, zbuluan 11 kufoma të rekrutëve nga Eshalloni i Dytë, të mbuluara me
kashtë, kurse nga mesi i natës u hynë brenda në dhoma ushtarët serbë e
malazez dhe ua plaçkitën gjësendet më të vlefshme. Kjo ishte e mjaftueshme
për ta kuptuar rrezikun që i priste këtu e tutje pjesëtarët e Eshallonit të Tretë.
Tashti, t’u kthehemi informatave ushtarake. Në raportin e Shtabit të
Kolonës së Armatës IV, të 8 prillit 1945, krejt ndryshe nga raporti i Shtabit të
Divizionit të 46-të, të 8 prillit 1945, është pasqyruar edhe shkaku i
"incidentit" në Eshallonin e Tretë afër Bunës. Sipas këtij raporti, pasi
eshalloni arriti në Shkodër dhe, edhe krahas një konspiracioni të madh, "u
dëgjua se nëpër Shkodër do të transferohen shqiptarët. Reaksioni i Shkodrës
- përkatësisht reaksioni shqiptar arriti të depërtojë në atë eshallon dhe atë
në pamje të ndonjë hoxheje dhe të ndonjë lustruesi të këpucëve, e të
ngjashëm, dhe kjo për shkak të jovigjilencës sonë. Rezultati i punës së
reaksionit ishte se në këtë eshallon arritën të organizojnë një numër të
shqiptarëve, numri i saktë i të cilëve nuk arriti të vërtetohet. Revolta duhej të
shpërthente më 1 prill (në Shkodër), por ne rastësisht filluam marshutën në
natën e 31 marsit / 1 prillit 1945, duke i ndarë në grupe dhe ashtu e
penguam Revoltën me përmasa të mëdha. Krahas kësaj, një grup prej 200
vetave, gjatë pritjes në skele, me të cilën kaluam përtej Bunës, tentoi të
ngritej në revoltë në atë mënyrë që i sulmuan përcjellësit. Arritën që një
shok tonë ta hedhin në Bunë. Tanët shpejt u gjenden, hapën zjarr, por jo në
drejtim të tyre, por mbi ta dhe në anët e krahëve të kolonës. Kështu, në ikje,
nga ai grup, i kapi rafali i mitrolozit ata të cilët vazhdonin të iknin. Kështu
që në vend të ngjarjes mbetën katër shqiptarë dhe rastësisht dy luftëtarë
tanë, kurse 12 shqiptarë u plagosën. Kjo përfundoi me kaq, tanët e izoluan
këtë grup dhe ashtu e përcollën deri në Tivar. Në rrugë deri në Tivar nuk
ndodhi asnjë incident"!?!
Rëndësia e këtij raporti qëndron edhe në faktin se në këtë shihet filli i
komplotit antishqiptar që u ngrit në Plojë vetëm pas disa orësh të së njëtës
datë - 1 prill 1945, në Tivar. Në raportin e Shtabit të Divizionit të 46-të, të 8
prillit 1945, nuk përmendet fare "reaksioni" i Shkodrës dhe as i Shqipërisë, e
as përgatitja paraprake e "revoltës" që duhej të shpërthente më 1 prill 1945,
në Eshallonin e Tretë, në Shkodër, e as ngritja e revoltës "prej një grupi 200
vetash"(!?!). Madje, sipas raportit të Divizionit të 46-të, del se njësia
përcjellëse e Eshallonit të Tretë mësoi në Shkodër për "incidentin e pamirë
në Tivar", më 1 prill 1945.
Kundërthënie dhe pasaktësi e plotë. Në raport thuhej: "Meqë me
Eshallonin e Dytë, të cilin nga Shkodra deri në Tivar e përcolli Brigada X
Malazeze, në Tivar ndodhi incidenti i padëshirueshëm (...), brigadës (27
serbe) iu urdhërua që shqiptarët t'i përcillte deri në Tivar".
Në këtë raport nuk përmendet as ushtari serb i "hedhur në Bunë" nga
shqiptarët e revoltuar, kurse në grupin prej "200 vetave" të revoltuar nuk u
shti anash, siç thuhet në raportin e Shtabit të Kolonës së Armatës IV, por
thuhet, qartë: "U hap zjarr dhe me atë rast u vranë gjashtë shqiptarë”, kurse
në raportin e Shtabit të Kolonës thuhet se mbetën “katër shqiptarë të vrarë!".
Ndonëse në raportin e Shtabit të Divizionit të 46-të do të thuhet se
"marshimi i mëtutjeshëm deri në Tivar u zhvillua në rregull gjatë dy prillit",
më poshtë do të konstatohet se gjatë marshimit të mëtutjeshëm "një vdiq nga
sëmundja dhe një u pushkatua, sepse u vërsul në rojtarin tonë që t'ia mirrte
pushkën..."
Eshalloni i Tretë do të ndalet për shlodhje dhe për pajisje me mjete
ushtarake në Raguzë, i vendosur në disa ndërtesa. Një pjesë e eshallonit, ku
rastisi ndodhja e shumicës së “rekrutëve” nga viset e Iliridës, u vendos në një
ish-depo ushtarake gjermane. Depoja ishte spastruar dhe ishte përgatitur për
vendosjen e rekrutëve shqiptarë, por aty ishin lënë disa fuçi me një lloj lënde
kimike shpërthyese helmuese. “Helmi ishte në shishe të vogla, në formë si
sheqer katrorë” - do të vërtetojë një përjetues i helmimit nga fshati Vranjevc i
Gostivarit. Përjetuesit e tjerë kanë dëshmuar se aty ishin sistemuar 800
rekrutë shqiptarë, pjesëtarë të Eshallonit të Tretë. Me 18 prill 1945, sapo
agonte mëngjesi, disa ushtarë dolën për ta larë fytyrën, disa po hanin kaftjall
dhe disa të tjerë e ndezën një zjarr, brenda, për t’u ngohur. Zjarri shkaktoi
eksplodimin e fuqishëm të përbërjeve kimike që ishin në bure. “Pas ndezjes
së barutit në lokalet e magazinit hyri tymi” ngulfatës. Sipas një përjetuesi po
nga Vranjevci, “Fatkeqësia në magazinën tonë ndodhi nga pakujdesia jonë,
na shpjegonin më vonë oficerët jugosllavë. Ne vërtet ndezëm një zjarr që të
ngohemi. E pash që e përfshiu tymi të gjithë sallën. Nuk patëm kohë që të
dalim të gjithë. Filluam të dalim kush nga dera, kush nga dritarja, por
përsëri të gjithë u helmuam, kush më shumë e kush më pak. Që kjo tragjedi
të jetë edhe më e madhe, ndikun edhe rojet, të cilët i penguan të parët që të
dalin nga dera, se kanë menduar se ne duam të ikim nga lufta. Çdo sekondë
e humbur ishte vdekjeprurëse…”
Sipas përjetuesve nga Debreshi dhe Vranjevci të Gostivarit, nga
helmimi vdiqën 250 - 300 veta. Një përjetues i helmimit do të konstatojë edhe
këtë fakt: “Dua të theksoj se populli i Raguzës na ndihmoi shumë me këtë
rast, duke na dhënë qumësht, vezë. Pas kësaj tragjedie u morën masa për
sqarimin e saj, me ç’rast u dënuan me vdekje 4 veta. Ne që ishim të helmuar
mbetëm për shërim në Raguzë 6 javë, ndërsa shokët e tjerë u përfshinë nëpër
brigadat dalmatine…”
Numri i të vdekurve dhe i të helmuarve, me këtë rast, në kujtesën e
rekrutëve nga Kosova, të shënuar nga Azem Hajdini - Xani, është më i madh
se ai në kujtesën e atyre që kishin qenë brenda në magazine, ku u kishin
mbetur shumë të afërmë. Informatorët kosovarë të Xanit më shumë kanë qenë
vrojtues pas ngjarjes ose regjistrues të rrëfimeve nga dora e dytë. Qartë,
helmimi ishte incident, jo kurth i parapërgatitur dhe nuk ndodhi “rreth orës
tre pas mesnatës”, as me këtë rast nuk u helmuan 1300 - 1500 “ushtarë
shqiptarë” - siç del te Xani.
Numri i të helmuarve në Magazinën ushtarake të Raguzës, sipas
kapitenit Bajram Gola, mund të ishte “650 ushtarë shqiptarë”. Nëse në këtë
numër shohim të vdekurit dhe të prekurit nga helmi, pra të nxjerrë nga radhët,
nga totali prej 800 vetave, sa ishin të sistematizuar në atë magazinë, del se
Gola ka pasur njohuri të pakontestueshme me burime. Madje, edhe të dhënën
në Informatën e Profesor Ymer Berisha, më 22 tetor 1945, për Hadsonin, se
në Raguzë Armata Jugosllave e Titos masakroi 800 shqiptarë, do parë në
korrespondim me numrin e përgjithshëm të rekrutëve shqiptarë të vendosur
në magazinën ushtarake ku ndodhi helmimi, për të cilin dinin bukur më
saktësisht përjetuesit e helmimit nga Ilirida.
Helmimi i shqiptarëve pjesëtarë të Eshallonit të Tretë sikur u vu
“ngjarje në ad akcta.” Në burimet ushtarake jugosllave nuk e gjejmë të
pasqyruar, kurse në ato politike e hasim vetëm në theksimet qortuese të
Aleksandër Rankoviqit, në fjalën e Dushan Mugoshës, e të tjerëve nga
Kosova, në Kongresin Themelues të PKS-së, më 1945. Rankoviqi pasi e
qortoi udhëheqësinë politike e ushtarake të Kosovës dhe më gjerë, për disa
padrejtësi ndaj shqiptarëve, pasi foli për "incidentin e Tivarit", do të
konstatojë: "Rasti tjetër, i cili prapë është rrjedhim i burokracisë dhe i
kriminalitetit të pavetëdijshëm, është se disa shqiptarë nga ai eshallon u
vendosën në lokalet ku më herët ishte ndonjë depo, ndonjë baruthanë. Dhe
aty u ngulfatën 130 njerëz".
Këtu duhet të theksohet fakti se Rankoviq nuk ishte i informuar drejt,
ose bëri lapsus, pasi të helmuarit i quajti pjesëtarë të Eshallonit të Dytë
mbijetues të Plojës së Tivarit. Mirëpo, një mëkat më i madh i Rankoviqit
qëndron në faktin se ai nuk inicoi ndonjë procedurë për hetuesi për gjetjen
dhe dënimin e fajtorëve për një krim siç ishte Masakra e Tivarit si akt
gjenocidal serbomalazez i planifikuar dhe helmimi në Raguzë si kriminalitet i
pavetëdijshëm, por me pasoja katastrofike për rekrutët shqiptarë. Realisht,
Rankoviq, vetëm predikoi moralizim e mësim për të ardhmen: "Qe këta janë
shembuj me të cilët duhet ta edukojmë udhëheqjen tonë, të edukojmë
udhëheqësit tanë. Shqiptarët e kanë humbur besimin - kjo është e qartë, dhe
nuk e kanë humbur vetëm për atë që e kanë përjetuar në lëkurën e vet
Jugosllavinë e vjetër, por e kanë humbur edhe për shkak të gabimeve të cilat
i bëjnë udhëheqësit tanë ndaj tyre. E tërë kjo ka mundur të evitohej, vetëm
sikur udhëheqja jonë në Kosmet ta kishte zbatuar mobilizimin e rregullt dhe
ta kishte kryer transportimin e rregullt të atyre ushtarëve. Mirëpo, ata këtë
ua lanë disa ushtarëve, komandave të vendit, disa byrokratëve dhe disa
njerëzve të pandërgjegjshëm, dhe për këtë ndodhi e tërë kjo!"

TIVARI 1945
KALVARI I SHQIPTARËSISË
SË KOSOVËS

Më sipër u tha se nga raporti i Komandantit të Kolonës së Armatës IV,

të datës 8 prill 1945, shihet se Masakra e Tivarit, në njëfarëdore, u përgatit
në Eshalloni e Ttretë dhe pikërisht në Shkodër. Mirëpo, "incidenti" në Bunë,
sipas gjithë gjasësh, u zgjidh vetëm "me izolimin e një grupi prej rreth 200
shqiptarësh", të cilët ishin "revoltuar", që do të thotë me likuidimin e tyre,
ose së paku të atyre 190 shqiptarëve që i "çregjistruan" nga Prizreni deri në
Shkodër, përkatësisht në Tivar.
Përpos asaj që u soll më sipër, Komandanti i Kolonës së Armatës IV
do të konstatoj: "Mendimi im është se shkaktar për tërë këtë është reaksioni i
Shkodrës dhe i Malit të Zi, i cili në Tivar dhe në rrethinë është i madh, por
kontribuoi edhe fakti se qysh herët ekziston urrejtja e shqiptarëve ndaj
malazezve dhe po ashtu e malazezve ndaj shqiptarëve. Kjo qartë ndikoi në
një vrasje masive të tillë, e cila, edhe pse dukej se ishte e paevitueshme,
mund të kapërcehej me më pak viktima se sa u shkaktuan".
Në fund të raportit, komandanti i Shtabit të Kolonës së Armatës IV
kërkonte falje nga Shtabi Operativ i Kosmetit pse nuk kishte raportuar më
herët dhe i vinte në pah dy shkaqe: "Ngase nuk kam qenë këtu, e në vendin e
ngjarjes kam shkuar përnjëherë pasi u informova për atë dhe atje i kam
kaluar tri ditë" dhe e dyta: "Kam kujtuar se Juve do t'ju informojë Divizioni
XXVI (malazez), sepse ai ka pasur atje oficerët e vetë dhe besoj se ata dinë
shumë më shumë se unë, sepse disa prej tyre ishin të pranishëm kur ndodhi e
tërë ajo. Meqë hetimet po zhvillohen edhe më tutje, nëse ndodh të dihet
diçka rishtazi, do të informoheni!" - përfundonte majori Gjuro Çetnik.
Nga konstatimet e mësipërme shihet se raporti i Shtabit të Kolonës së
Armatës IV të Kroacisë ishte hartuar mbi bazë të pak informatave dhe se
hartuesi dinte edhe shumë gjëra për Plojën e Tivarit, por kërkonte që për ato
të flisnin zbatuesit e Plojës, dhe pikërisht komandanti dhe komesari i
Brigadës X Malazeze dhe eprorët e Divizionit XXVI të Malit të Zi,
pjesëmarrës në plojën mbi shqiptarët, më 1 prill 1945, në Tivar.
Mirëpo, pa vonuar, çështjes së Plojës në Tivar iu vu pika, që të mos
krijoheshin dëshmi akuzuese për gjenocidin serbomalazez mbi shqiptarët. Në
këtë drejtim kontribuan “udhëheqja kosovare” përreth Fadil Hoxhës. Se
çështja e ndriçimit të Plojës së Tivarit dhe të akteve të tjera gjenocidale të
Armatës Jugosllave kundër, së paku mbi "7700 shqiptarët" pjesëtarë të tri
eshalloneve të marsit të vitit 1945 - për plotësimin e njësive të Armatës IV të
AJ-së, u hodh me urdhër politik e ushtarak të nivelit më të lartë të
Jugosllavisë Avnojiste, dëshmon Parashtresa e oficerit të lartë të AJ-së,
kapitenit Bajram Gola, pjesëtar i njësive speciale të Mbrojtjes Popullore të
Jugosllavisë dhe anëtar i Komisionit Ushtarak, formal, për Hetimin e
çështjes së Plojës së Tivarit, më 2 prill 1945.
Parashtresa e Bajram Golës e datës 31 maj 1990 u dedikohej qarqeve
politike, gjyqësore, ushtarake e të drejtësisë, dhe opinionit të mbarë
Jugosllavisë Avnojiste si dëshmi e një hetuesi ushtarak për një tragjedi
shqiptare e gjenocid malazez mbi shqiptarët. Veçanërisht i drejtohej
malaziasit Branko Kostiqit, kryetar i Kryesisë së RSFJ-së. Kapiten Gola,
midis të tjerash, konstatonte:
"Tubime protestuese të popullit të mbarë Kosovës po mbahen
pandërprerë, me kërkesa e lloj-lloj akuzash (antijugosllave), por ajo që më
gjakosi këto ditë, plagë e vjetër e pashëruar, është kërkesa për ndriçimin e
Masakrës së ushtarëve shqiptarë në Oborrin e Monopolit të Duhanit në
Tivar.
Dyzetepesë vjet e disa ditë po e mbaj këtë peshë të rëndë shpirtërore, i
detyruar ta heshti deri tash, jo si shqiptar por si ushtar me kuptimin e plotë
të fjalës. Nuk ka rast të tillë në botë që ushtria t'i masakrojë shokët
bashkëluftëtarë në atë mënyrë krimi mizor, pa kurrnjë faji e shkaqe!!! Këtë
kërkim ndaj ushtarëve - rekrutë shqiptarë e bëri Brigada X Malazeze dhe
komandanti i saj Gasha Markoviq. Ky krim lufte u bë pa precedencë në
analet ushtarake të botës, dhe askush nuk u përgjigj për krim lufte, vetëm
pse shqiptarët ishin në pyetje, kurse protagonistët e këtij krimi të tmerrshëm
e të turpit njerëzor mendonin se kishin rastin të ngopeshin me gjak të të
rinjve shqiptarë, edhe pse realisht ishte fjala për ushtarë që ishin nisur për
luftë kundër okupatorit. Ata nuk arritën (në front) ngase i masakruan "trimat
malazez". Le t'ju shërbejë për nderë, por le ta dijë e tërë Jugosllavia dhe
mbarë bota këtë krim lufte të papresedan..."
 Në vazhdim, duke lidhur të kaluarën e largët me terrorin aktual
serbomalazez mbi shqiptarët, e dënonconte kryetarin e Kryesisë së
Jugosllavisë, Branko Kostiqin, i cili, më 1990, kërcënohej se do të formonte
"aradha vullnetare" dhe se vetë do të vihej në "krye të tyre" kundër popullit
shqiptar në Kosovë - "po të mos ishte në funksion" - në krye të Jugo-
sllavisë!?! Gola i vinte në pah atij se "po më tërheq për gjuhe ta them edhe
unë një fjalë se, nuk dihet, Zotëri Kostiqi, vallë do t'i gjente shqiptarët
duarthatë, si ata rekrutët në Oborrin e Tivarit dhe se a do t'ishte kthyer i
pagërvishtur fare...S'ka faj Kostiqi dhe shumë të tjerë, por fajet janë te
HESHTJA dhe vetëm te HESHTJA jonë...!"
Oficeri i AJ-së, kapiteni Bajram Gola, pasi i denoncoi personalitetet që
kontribuan që çështja e ndriçimit të Plojës së Tivarit të vihej në ad acta dhe
nën etikën e temës tabu, theksoi: "Ishte atëherë çështja e shumë krimeve e
për gjenocid të hegjemonizmit serbomadh racist, por populli kërkonte
përgjegje për masakrimin e shqiptarëve në Oborrin e Monopolit të Tivarit.
Nuk deshi dhe nuk u mor kurrnjë masë, ose më mirë të thuhet se nuk i
përmendi askush deri në Kongresin I të PKS (1945), kur për të parën herë
do të përmendet dhe kritikohet akti kriminal i malazezve, por nuk u tha
numri i saktë i të masakruarve. Rankoviqi përmendi një numër prej disa
qindrash e jo numrin 1.700 rekrutë shqiptarë sa janë de fakto të masakruar
në Oborrin e Monopolit të Tivarit, e të mos i përmend edhe ata që janë
vrarë rrugës, nëse nuk ia kanë dalë të ecnin nga raskapitja".
Sipas oficerit Gola, Eshalloni i Dytë "porsa u dorëzuan në duar të
përcjellësve ushtarët shqiptarë u gjetën në një situatë të rëndë dhe në fillim
nuk mund ta kuptonin se ç'po ndodhte, janë ushtarë apo janë peng të luftës
?!!!. Mirëpo, shpejt u detyruan ta kuptonin se gjenden në duar të armiqve të
përbetuar. Atë bindje ua krijoi sjellja arrogante-gjakatare, kur pas disa
dhjetëra kilometrash ranë viktimat e para. Ushtarët malazias, që kishin
ardhur për t'i "përcjell" këta rekrutë shqiptarë, rrugës filluan t'i vrasin
ushtarët që me vështirësi e përballonin atë marshutë, pas së cilës mbetnin
gjurmët e gjakut të të rinjve shqiptarë. Pas marshit të gjatë deri në Tivar do
të mbesin gjurmët e pashlyeshme të gjakut (...)”
Më tutje, ish-ushtaraku i njësive speciale të Armatës Jugosllave,
kapiteni Bajram Gola, do të pasqyrojë atë që kishte parë me sytë e tij dhe që
e kishte dëgjuar me veshët e tij, në oborrin e Monopolit të Duhanit në Tivar,
përnjëherë pas plojës mbi rekrutët shqiptarë: “Të lodhur e të raskapitur nga
udha e gjatë, të uritur, të djegur e të përvëluar nga etja, për arsye se gjatë
udhëtimit nuk i linin as të hanin e as të pinin ujë. Nuk i lejonin t'i kryenin
nevojat elementare fiziologjike. Pasi arritën në Tivar i vendosën në plazh, në
mes të detit dhe mitrolozve të "trimave" - ushtarëve të Brigadës X Malazeze
dhe gjatë tërë kohës i shanin dhe i maltretonin ushtarët shqiptarë të ftuar
nën Flamurin e Lirisë dhe të cilët i kishin përcjellë nënat shqiptare të
luftonin për çlirimin e Jugosllavisë!!! Komanda e Armatës IV dhe
komandanti i saj Petar Drapshin i priti ushtarët me padurim (...) por Gasha
Markoviq dhe "luftëtarët trima" të brigadës së tij nuk mendonin ashtu. Ata
memzi e kishin pritur një moment të tillë të errët gjakatar të tërbuar të
vrasin ushtarët e Armatës së Jugosllavisë!!!? Dhe, atëherë e sot kurkush nuk
u përgjigj për atë krim të malazezve???!"
Ky ish-oficer i njësive speciale të AJ-së, në vazhdim, do të konstatojë:
"Në plazh të Tivarit i mbajtën deri në orën 15 pasdite dhe prej plazhit i
sollën në Oborrin e Monopolit të Duhanit, të cilin e rrethon një mur bukur i
lartë. Shqiptarët e rinj porsa iu ofruan Monopolit kishin vërejtur se në mure
të oborrit dhe nëpër dritaret e ndërtesave ishin vendosur mitralozët e rëndë.
Porsa hynë ushtarët e fundit (aq sa i zuri vendi - M.P), ua mbyllën derën e
oborrit dhe hapën zjarr kundër rekrutëve shqiptarë, dhe brenda 2-3
minutave i vranë dhe i masakruan 1700 ushtarë shqiptarë dhe 38 serbë.
Edhe ata fatzinj ishin ftuar në ushtri bashkë me shqiptarët, porse shovinistët
gjakatarë të tërbuar nuk patën mundësi t'i ndanin për t'i shpëtuar.
Se në atë kontigjent ka pasur edhe serbë, e kuptuan atëher kur një i
plagosur rëndë, pasi rafali i mitrolozit ia kishte prerë stomakun dhe i
numëronte sekondat e fundit, duke rënkuar në gjuhën e vet. Atij iu afrua një
epror malazias dhe e pyeti se kush ishte e se çka kishte kërkuar në mesin e
shqiptarëve, i ndjeri iu përgjigj: ‘Serbin sam, brate, što nas zverski ubiste!?
Mobiliziran sam vojnik ove zemlje!’ - dhe, vdiq".
Hetuesi ushtarak i Plojës së Tivarit, kapiteni Bajram Gola, do të
konstatojë se "klithma luftarake e këtyre shovenëve të tërbuar ka qenë:
‘živela osveta! Tako vam je trebalo, Šiptari!’ Ky krim lufte u plotësua me
sjelljet më të ulëta që i karakterizojnë qyqarët malazez. Nuk u mjaftoi krimi
shtazarak, por, duke treguar trimërinë, i kontrollonin kufomat dhe të
plagosurit që mirrnin frymën e fundit i vritnin aty për aty, ua futnin duart në
xhepa dhe ua plaçkitnin gjësendet me vlerë. Një numër nga rekrutët
shqiptarë në valën e masakrimit, siç ngjan gjithmonë në aso raste, kishin
kaluar muret dhe ishin shtrirë bregut, por nuk do të dihet se sa kanë
shpëtuar. Unë në hetimet e mia kam konstatuar se 18 veta që kanë shpëtuar
kanë hasur në një grup peshkatarësh dhe ata i kanë fshehur në kasollat e
tyre dhe disa ditë i kanë ushqyer me bukë e me ujë, por një numër nuk ka
pasur atë fat, sepse të nesërmen, përveç "trimave" të Brigadës X, janë
orgnizuar të gjithë komunistët dhe skojistët prej Ulqinit e deri në Kotorr, në
aksion për t'i zënë ata që kishin shpëtuar. Të gjithë këta që ishin angazhuar
në këtë aksion të turpshëm njerëzor kishin vetëm një urdhër: "Ku t'i gjenin,
aty për aty t'i vrisnin!"
Kapiteni Bajram Gola, tërë kohën sa qëndroi në radhët e AJ-së, u
përpoq të mësonte, sa më shumë, për krimin ndaj rekrutëve shqiptarë në
Tivar. Ai, midis të tjerash, do të konstatojë: “Një epror malazez m'i tregonte
disa drama tragjike që i kishte përjetuar. Lëkura më rrëqethej. Thoshte:
‘Kur i zinin të arratisurit të fshehur nëpër kaçubat e bregut, i vrsinin
pamëshirshëm. Kurrë ato skena tragjike nuk do t'i harrojë!’ Më tregonte ky
malazez dhe qante. E mallkonte Gasha Markoviqin. Më pyeste: ‘Bajram, a
dinë shqiptarët dhe prindërit e të masakruarve për këtë tragjedi?!’ Ky që m'i
tregonte këto ndodhi quhej Krivokapiq, por nuk ishte i vetmi, por t'i japim
fund kësaj skene tragjike.
Pasi u bë masakrimi i 1700 ushtarëve shqiptarë, gjakatërët u gjetën
në hall. Ku t'i fshihnin kufomat e të vrarëve? Oborri ishte mjaft i kufizuar si
sipërfaqe për t'i fshehur nga opinioni - nga qytetarët e Tivarit, të cilët
atëherë e përbënin 95% shqiptarë e myslimanë. Tërë pasditës dhe natën u
munduan me një trabakullë për t'i hedhur në hapësirën e Detit Adriatik, por,
kur zbardhi drita, tivarasit u trazuan dhe e bllokuan Monopolin. Ua morën
kufomat që kishin mbetur dhe i varrosën në Varret e Myslimanëve të Tivarit.
Sa më kujtohet janë varrosur 483 kufoma dhe Rankoviqi vetëm ata i
konsideron se paraqitnin numrin e të vrarëve, por e vërteta është 1.700
ushtarë (...)"
Komandanti i Brigadës X Malazeze, zbatuesi i Plojës së Tivarit, më
vonë u gradua nënkolonel dhe u vendos në detyrën e komandantit të Çarkut
të Cetinjës. Pra, "Lazar Moisovi do të thoshte: Si kishte munguar floku nga
koka. D.m.th. asnjë vërejtje për atë krim lufte!!!" - theksonte Gola dhe
vazhdonte kundër heshtjes së Plojës së Tivarit të 1 prillit 1945:
"Është traumë, tronditje për çdokënd që e ndien veten njeri. Si u hesht
një krim i tillë, është një pyetje e thjeshtë se shqiptarët gjithmonë janë
trajtuar element jashtëkushtetues, por nuk u binda atëherë e sot si ushtar,
pse nuk e mori në duar ligji i jurispodencës ushtarake që ta spastrojë dhe ta
sqarojë këtë çështje pa precedencë?!!!.
Ajo që të hedhë nga binarët është fakti se si e komunikuan këtë krim
edhe personalitetet që i kishin dhënë vetes të drejtë t'i trajtojnë dhe t'i
sqarojnë ngjarjet e luftës, si p.sh. Vladimir Dedijer. Ai në librin e dytë thotë
se shkaku është se shqiptarët ishin ngritur dhe kishin synuar t'i vrisnin
komesarët e aradhës. Kjo nuk mund të quhet ndryshe përpos rrenë me bisht!
Po t'ishte Dedijeri i ndërshëm si pretendon ta prezentojë vetën, sigurisht
krimin e Brigadës X Malazeze, dhe personalisht Gasha Markoviqin, do ta
kishte kategorizuar si kriminel lufte dhe në mos në Ninberg, sigurisht do ta
kishte nxjerrë para Gjyqit të Raselit...Edhe këtij le t'i shërbejë për nder, por
të masakruarit në Tivar kërkojnë së paku që ta korrigjojë konstatimin e tillë,
se aty nuk ishte në pyetje asnjë komisar... Didijerit dhe atyre që janë gati
për ta sqaruar këtë krim, jam gati t'u ndihmojë dhe të dëshmojë për atë që e
kam hulumtuar si oficer i aradhave speciale të Korparmatës së Ministrisë së
Mbrojtjes së Popullit të Jugosllavisë, në shërbim në qytetin dhe në vendin ku
ngjau kjo tragjedi.
Pse deri tashti kam heshtur, nuk është faji im, por i atyre që kanë
kërkuar të hesht. Mund ta them edhe këtë fakt - se nuk kam heshtur
asnjëherë. Sikur theksova në fillim, po e mbaj një peshë të rëndë në shpirt
gati gjysmë shekulli".
Në parashtresën e kapitenit Bajram Gola janë pasqyruar edhe disa akte
gjenocidi të ushtrisë serbomalazeze mbi pjesëtarët e Eshallonit të Tretë në
rrugën Prizren - Tivar.
"Do të përmend vetëm një detaj, prej shumë rasteve dhe krimeve që
bënë këta monstrumë të pandjenja njerëzore. Udhës përcjellësit malazez i
vritnin ushtarët, të raskapiturit dhe të sëmurët si diçka normale. Do të
përmend rastin e një eprori malazez diku në afërsi të Shkodrës, ku i kishte
zërë nata në udhë. Eprori i quajtur Velko i futi ushtarët shqiptarë në një
moçal në ujë deri në gjunj, kurse me të vetët e ndezi një zjarr afër rrugës. U
ulën pranë, hanin e pinin dhe ushtarët i shanin shqiptarët, duke i maltretuar
deri në mëngjes. Kur u jep urdhrin për ta vazhduar rrugën, shtatë ushtarë
nuk mundën të lëviznin vendit, se ishin shtangur tërë natën në ujë. "Trimi"
malazias ngrehu automatikun, i vrau dhe i la në baltë. I ra kalit dhe iu
drejtua kolonës me fjalët më të ndyra si i tërbuar shkeli ushtarët duke i
shajtur e terrorizuar, u bërtiste si i çmendur: "Izlazite Šiptari! Imali neko od
vas koji može da mi izlazi na megdan, da vidite i da zapamtite koji je
Crnogorac…!?"
Cili nga rekrutët shqiptarë duarthatë dhe të raskapitur do të mund t'i
dilte në "mejdan" këtij "trimi"?! Më tutje, Gola, do të konstatojë: “I bindi të
gjithë se kjo nuk është përrallë e montuar, por është fakti i vërtetë (...). S'ka
dilema, edhe atëherë edhe sot, malaziasit janë treguar dhe sot po tregohen,
armiq të përbetuar (të shqiptarëve). Shpeshherë i bëj vetes pyetje:
përse?!?!?!... Ku janë krimet e popullit shqiptar ndaj malazezve dhe
serbëve? Nuk jamë i verbër që nuk do ta kisha parë dhe gjykuar eventualisht
krimin e popullit shqiptar. Për këtë çështje do të polemizoja me vjet, jo një
shekull. Si mund të arsyetohen sjelljet e malazezve atëherë edhe sot, si mund
të arsyetohen krimet e Luftës Ballkanike 1912-1916, 1918, 1945 e deri sot?
Krishtërizimi i 12.000 shqiptarëve më 1912, dhe shumë vrasje e plaçkitje,
uzurpime tokash e shtëpi...?!" - përfundonte me guxim dhe sinqeritet
humanisti, oficeri i AJ-së, kapiteni Bajram Gola i Iliridës.
 RELATIVIZIMI DHE HESHTJA
E PLOJËS SË TIVARIT NGA PKJ-ja DHE AJ-ja!?

Pasqyrimi i Plojës së Tivarit në burimet ushtarake të zëna në goje veç e

veç dhe në mënyrë të ndërlidhur, krahasuese, sado këmbëngulës të jetë, nuk
del plotësisht i saktë. Zatën, ato burime janë shkruar me kalkulime e me
tendencë të caktuar: të mjegullohej e vërteta historike për aktet e gjenocidit
dhe masakrat e AJ-së ndaj rekrutëve shqiptarë, të dërguar nga Prizreni, më
24, 26 dhe 27 mars 1945. As numri i shqiptarëve të nisur nga Prizreni, i
treguar si 8000 dhe 7700, ka mundësi të mos ishte plotësisht i saktë, që shihet
nga raportet e mëvonshme kundërthënëse.
Një tendencë për ta relativizuar dhe për ta minimizuar Plojën e Tivarit
të 1 prillit 1945, përpos në raportet e njësive përgjegëse për eshallonet
shqiptare, e hasim, siç kemi thënë më herët, edhe në konstatimet e Aleksandër
Rankoviqit në Kongresin Themelues të PKS (8-12 maj 1945). Rankoviq në
këtë periudhë të historisë së Jugosllavisë Avnojiste ishte njëri ndër persona-
litetet politike e ushtarake më të afërta të rrethit të Titos dhe, duke iu drejtuar
kongresistëve, midis të tjerash, konstatoi se "gjatë përcjelljës së një numri të
shqiptarëve për plotësimin e njësive të Armatës IV, shpërtheu një incident, i
cili nuk ishte i tillë që të mos mund të lokalizohej, në mënyrë që rrjedhimet
të zvogëloheshin.”
Më tutje, Rankoviq, saktësonte: “Unë nuk dua të hyjë në hollësi. Një
shqiptar u hidhërua në një përcjellës, e hoqi pushkën dhe e vrau. Pra, e vrau
shokun, luftëtarin tanë tjetër. Por, shokët udhëheqës në vend që tërë çështjen
ta vendosnin pa e përhapur konfliktin, tentuan t'i pushkatonin 40 shqiptarë
për një luftëtarë të vrarë. Shpërthyen revoltat. Dikush nga shqiptarët nisi të
hedhë bomba. Ndoshta kanë qenë disa bomba. Kurse udhëheqësit tanë
hapën zjarr dhe i vranë 300 shqiptarë. Ky është shembull në të cilin duhet të
mësojmë edhe ne që punojmë në ushtri edhe ne që punojmë në terren".
Përmbajtja e të dhënave që solli Rankoviqi pesë javë pas Plojës së
Tivarit, përkatësisht një muaj pas dy raporteve: të Shtabit të Divizionit të
46-të dhe të Shtabit të Kolonës së Armatës IV, të 8 prillit 1945, hedhin dritë
tjetër mbi shkaqet dhe shkaset, por edhe mbi përmasat e "incidentit" të 1
prillit 1945 në Tivar. Pasaktësia e këtyre konstatimeve duket sapo ato të
ballafaqohen me të dhënat burimore ushtarake e historiografike serbe e
jugosllave.
Kalkulimet dhe kundërthëniet që dalin në burimet serbo-jugosllave
ushtarake, politike e historiografike, fatbardhësisht për shkencën, i bëjnë më
të besueshme të dhënat në Proklamatën e Shtabit të Luftës së LLTSH-së, të
fillimtetorit 1945, të dhënat e Informatës së Prof. Ymer Berishës, së 22 tetorit
1945, të dhënat në parashtresën e Azem Hajdinit, të 9 nëntorit 1966 dhe të
dhënat në parashtresën e oficerit hetues të Plojës së Tivarit, kapitenit Bajram
Gola, të 31 majit 1990. Këto katër dokumente të prejardhjes shqiptare e
plotësojnë njëra - tjetrën dhe të gjitha së bashku i plotësojnë burimet arkivale
ekzistuese pa lënë shumë vakuume.
Tashti të ndjekim kundërthëniet në burimet serbo-jugosllave: Nga
konstatimet e A. Rankoviqit del se shqiptari që e vrau "ushtarin" e njësisë së
përcjelljes ishte i armatosur - "... skinuo pušku i ubio ga"!?! Ndërkaq, nga
raporti i Shtabit të Kolonës së Armatës IV shihet se shqiptari ishte i rrahur
prej përcjellësit dhe për atë shkak viktima ia mori pushkën dhunuesit - "... na
što mu je ovaj zgrabio i oduzeo njegovu pušku".
Konstatimi i A. Rankoviqit, më tutje, se "udhëheqësit e eshallonit e
nxitën revoltën midis shqiptarëve", duke planifikuar të vrisnin "40 shqiptarë
për një luftarë të vrarë"(!?!) - është një e dhënë që nuk përmendet në raportet
e shtabeve e të njësive përcjellëse të eshalloneve të datës 8 prill 1945, por
nuk është e dhënë e saktë, sikurse nuk qëndronte as konstatimi i tij se në
"incidentin" e Tivarit u "vranë 300 shqiptarë”.
Së pari, e dhëna e Rankoviqit është shumë më e vogël se të dhënat në
dy raportet e 8 prillit 1945, të shtabeve ushtarake përgjegjëse për dërgimin
dhe shoqërimin e rekrutëve shqiptarë nga Prizreni deri në destinim - në
njësitë e Armatës IV të AJ-së. Në raportin e Divizionit të 46-të të AJ-së për
Shtabin Operativ të AJ-së pëë Kosmetin, siç kemi saktësuar disa herë, thuhej
se “janë vrarë rreth 450 dhe janë plagosur rreth 120 shqiptarë”, kurse sipas
raportit të Shtabit të kolonës shoqëruese së Armatës IV të Jugosllavisë për
Shtabin Operativ për Kosovë dhe Metohi, në Masakrën e Tivari u nxorën nga
radhët 550 veta, prej të cilëve 150 të plagosur dhe rreth 430 të vrarë.
Se as të dhënat në dy raportet e cituara më lart nuk janë të sakta, dhe
mund të kontestohen edhe me të dhëna historiografike serbo-jugosllave, të
ndjekim se çka shkroi, më 1981, biografi më besnik i Titos, historiani
Vladimir Dedijer: “Kryengritësit shqiptarë, një natë, në Tivar, në befasi
sulmuan kuadrin e Komandës së kompanive të batalioneve si dhe komesarët
politikë dhe i likuiduan. Të nesërmen, kur arritën forca të reja, kryengritësit
bënë rezistencë të madhe, por, u mposhtën me gjak, duke mos mbetur asnjë i
gjallë. Llogaritet se u likuiduan rreth 500 - 600 kryengritës shqiptarë”.
Në konstatimet e Dedijerit nuk ka asnjë të vërtetë dhe as interpretim
njerëzor. Ai këtu shkroi në shërbim të albanofobisë jugosllave të orkestruar
nga shovinizmi dhe racizmi kolonial serb kundër kërkesave të Pranverës
Shqiptare ’81, të lara me gjak.
 Dhe, këtu, as ka nevojë të ballafaqojmë të dhënat dhe konstatimet e
Rankoviqit me të Dedijerit. Ato janë veteliminuese. Por, megjithatë,
minimizimet e Rankoviqit dhe konstruksionet e Dedijerit duhet të sillen
përballë kalkulimeve përshesh të historianëve Bozhidar Bozhoviq dhe
Milorad Vaviq, të vitit 1991, për Masakrën e Tivarit, e që janë prapë në
frymën e kërkesave serbe për asgjësimin e shqiptarësisë së Kosovës edhe me
përvojën serbomalaziase të Tivarit .
Në këtë mënyrë do të pasqyrohet përfundimisht tendenca dhe
pasaktësia e burimeve të prejardhjes politike, ushtarake e historiografike
serbo-jugosllave për Masakrën e Tivarit të 1 prillit 1945, në veçanti, dhe për
masakrat ndaj rekrutëve shqiptarë të eshalloneve të marsit dhe të prillit 1945 -
për Armatën IV të AJ-së, në përgjithësi. Sipas historianëve Bozhoviq - Vaviq,
në Tivar, më 1 prill 1945, ishin vrarë vetëm 103 veta etnishë të ndryshme: 53
shqiptarë, 71 boshnjakë, 23 serbë, 13 malazez, 5 turq dhe 1 tjetër.
Çka të flasim më tutje. Derisa numrat e Rankoviqi realisht tregonin
vetëm rreth një të 5.7-tën pjesë nga numri i të masakruarve të saktësuar nga
Prof. Ymer Berisha, më 1945, dhe kapiteni Bajram Gola, më 1990, për
Bozhoviq - Vaviq numri i shqiptarëve të masakruar në Masakrën e Tivarit
tregon vetëm rreth të gjashtën pjesë që e pranonte Rankoviq në Kongres të
PKS-së, rreth të nëntën pjesë që pranonte Shtabi i Divizionit të 46-të të AJ-së,
rreth të dymbëdhjetën pjesë që e pranonte biografi i Titos, Dedijer, dhe rreth
të tridhjetën pjesë të rekrutëve shqiptarë pjesëtarë të Eshallonit të Dytë, të
masakruar nga nisja në Prizren, më 26 mars, përfundimisht me Masakrën e
1 prillit 1945, në Tivar.
Besoj se nuk ka nevojë të përimtojmë, më tuje, të dhënat e tjera
kontradiktore të burimeve serbe për Masakrën e Tivarit. Por duhet të
theksojmë se numri i atyre që u masakruan në të tri eshallonet është shumë i
madh dhe "300-shi" i Rankoviqit më së paku paraqet vetëm rreth 1/8 e numrit
të shqiptarëve të masakruar prej Prizrenit deri në Armatën IV të AJ-së, që
mund të dëshmohet me dokumente, ose vetëm 1/14 pjesë që dëshmohet me të
dhënat memoriale të përjetuesve të marshutës Prizren - Istër.
Të ndjekim edhe pak të dhënat dhe rezultatet nga analizat kritike: Gati
në fillim kemi konstatuar se Shefi i Seksionit për informata i Shtabit Operativ
të Kosmetit, Novak Bulatoviq, më 28 mars 1945, e informonte Shtabin
Suprem të AJ-së (Seksionin e dytë), se më 22 mars 1945 i kishte nisur nga
Prizreni "një eshallon me 8000 shqiptarë", i cili, sipas tij, deri në Shkodër
arriti në tërësi, "përveç treve të cilët tentuan të iknin dhe u vranë nga ana e
përcjellësve".
Meqë ky raport është i datës një ditë pas dërgimit të tri eshalloneve
(më 24, 26 dhe 27 mars) “me 7700 shqiptarë", ka mundësi që të jetë më i
sigurt, ndonëse hetohet një shkarje, ose një tentim për mjegullimin e fakteve.
Siç dihet, më 22 mars nuk pati lëvizje të rekrutëve nga Prizreni për Shkodër,
por lëvizja ndodhi më 24 mars 1945. Mirëpo, diçka nuk ishte në rregull. Me
gjasë Shtabi i Divizionit të 46-të me raportin përmbledhës të 28 marsit 1945
e zvogëloi numrin e "shqiptarëve" të nisur për Shkodër për numrin e atyre që
u masakruan në "incidentin" afër Kukësit dhe pikërisht në Eshallonin e Dytë.
Kjo aq më parë kur shihet se në raportin e datës 28 mars, fillimisht janë
treguar "90 shqiptarë të sëmurë" dhe të lënë në Prizren, e më vonë në
dokument është shtuar me dorë edhe fjalia: "Mbetën edhe 200 syrësh të
sëmurë për shikim mjekësor", sigurisht për të fshehur krimin?!
Dhe, është për t'u habitur dhe, detyrimisht për të shtruar pyetjet: Pse
"mungon" raporti i Shtabit të Divizionit të 46-të për SHOK-un, për datën 26
mars 1945, të nisjes së Eshallonit të Dytë, dhe përse të dy raportet që flasin
për nisjen e eshalloneve - i datës 24 mars, për nisjen e Eshallonit të Parë,
dhe i datës 27 mars 1945, për shkuarjen e të tri eshalloneve, mbajnë një
numër: Str. pov. br. 47?!
Sipas regjistrimit në Arkivin Ushtarak të Beogradit shihet se midis
këtyre dy dokumenteve ishin, së paku, edhe dy raporte, që do të thotë për
nisjen e Eshallonit të Dytë, më 26 mars, dhe të Eshallonit të Tretë, më 27
mars 1945.
Nisur nga burimet e proveniencës ushtarake jugosllave, që u
përmendën deri këtu, del se prej "8000 shqiptarëve" që SHOK-u ia nisi
Armatës IV të AJ-së, asaj mund t'i jenë dorëzuar vetëm rreth 2204 veta nga
Eshalloni i Parë, rreth 2030 veta nga Eshalloni i Dytë dhe rreth 2490 veta
nga Eshalloni i Tretë, ose gjithsej rreth 6724 veta. Mirëpo, dihet qartë se nga
Eshalloni i dytë në Armatën IV të AJ-së nuk arritën 2030 veta, por arritën 726
veta nga të 810-tit sa mbetën pas Plojës së Tivarit, del se me Armatën IV të
AJ-së u bashkuan vetëm 5520 shqiptarë nga të tri e shallonet e marsit 1945.
Së këndejmi, rezulton se deri në Armatën IV të UJ-së janë therë, pushkatuar e
masakruar 2180 veta, nëse nga Prizreni janë nisur 8000 shqiptarë, siç
raportohej më 28 mars 1945, ose 2480 veta, nëse nga Prizreni janë nisur
7700 shqiptarë, siç del nga raporti i datës 27 mars 1945.
Krejt në fund, duhet të konstatojmë edhe këto fakte. Kufomat e të
masakruarve në Plojën e Tivarit, më 1 prill 1945, i larguan nga sheshi i plojës
nga mbrëmja e 1 prillit deri në mesin e 2 prillit 1945. Natën, duke i përdorur
të mbijetuerit për ngarkim, i bartën me kamianë, me tren e me trabakulla,
ndërsa një numër të kufomave i hodhën në brendi të detit, një numër syrësh i
qitën në det nga Shkëmbi i Volujicës, disa i mbuluan në një gropë në vendin
Sutorman, një pjesë e bartën me tren deri në Tugjemil dhe i hodhën në dy
shpella në vendin Mali i Kurorës, disa i varrosën në varret e fshatit shqiptar,
Sinjan, e disa i mbuluan në disa gropa, në fushë, jo larg Monopolit të
Duhanit. Sipas hetuesit ushtarak, kapitenit Bajram Gola, më 2 prill 1945, “…
kur zbardhi drita, tivarasit u trazuan dhe e bllokuan Monopolin. Ua morën
(ushtarëve malazez) kufomat që kishin mbetur dhe i varrosën në Varret e
Myslimanëve të Tivarit. Sa më kujtohet janë varrosur 483 kufoma”.
Këtu duhet të konstatojmë edhe faktin se kufomat e atyre që, në
kërkim të shpëtimit të jetës, u vranë nga skojistët dhe komunistët malazez,
boshnjakë apo edhe shqiptarë në Tivar të Vjetër ose në fshatrat periferike të
Tivarit, u hodhën në hendeqe, ose u varrosën në varret e fshatrave shqiptare.
Ndërkaq, të plagosurit në “incidente” gjatë marshimit nga Prizreni deri
në Tivar, kinse po liheshin në spitale, i pushkatuan, sikurse edhe shumicën e
të sëmurëve. Këshu ndodhi edhe me të plagosurit rëndë në Plojën e Tivarit të
1 prillit 1945. Shumë u therën me sadizëm nga skojistë e komunistë malazez,
disa vdiqën në vendin e krimit, pa u dhënë ndihma mjekësore, e të plagosurit
më lehtë, të cilët përballuan plagët deri pas regjistrimit të të mbijetuarve, më 2
prill 1945, u dërguan në spitalet në Miloçer, Tivar, Melinë, Raguzë dhe Split,
e ndonjëri arriti të kthehej, pas shumë peripecive, edhe në Spitalin e Shkodrës
etj. Të plagosurit e kuruar në spitalet jugosllave ishin të detyruar të mos
tregonin se ku janë plagosur, por secili të paraqitej si i plagosur në luftimet
me gjermanët në Frontin e Adriatikut.
Krejt në fund të kësaj pjese të studimit, më duhet të konstatoj edhe
faktin: meqë asnjë ushtar, asnjë epror, asnjë dhunues, asnjë vrasës gjakpirës
mbi shqiptarët e mobilizuar për nevoja të AJ-së, dhe as inskenuesit dhe
zbatuesit e Masakrës së Tivarit nuk u morën në pyetje, por u lëvduan për
trimëri, patriotizëm, heroizëm dhe u graduan me grada të larta ushtarake,
mund të besohet se konstatimet moralizuese të Aleksandër Rankoviqit kishin
konotacion tjetër: të mësimit se si duhej të veprohej më tutje në zbatimin e ur-
dhëresave të Shtabit Suprem të UNÇ të Serbisë, të përmendura në hyrje të
këtij studimi - për spastrimin etnik shqiptar të Kosovës dhe të viseve të tjera
jashtë Shqipërisë Londineze.

ESHALLONET E PRILLIT 1945

Me motivim, kinse për ta ndihmuar luftën kundër okupatorit në Kroaci

e në Slloveni, Shtabi i Përgjithshëm i UJ-së e detyroi SHOK-un të
mobilizonte edhe rreth "4000 shqiptarë" për nevojat e Armatës IV të AJ-së.
Këta duhej të dërgoheshin nëpër rrugën e përgjakur të pjesëtarëve të
eshalloneve të marsit 1945. Qëllimi ishte po ai i mëhershmi dhe i kahershmi:
të largoheshin nga Kosova meshkujt e aftë për luftë, të dobësohej Lëvizja e
Rezistencës Shqiptare Antijugosllave nën organizimin e Shtabit Suprem të
Kosovës, të Komitetit Qendror Demokratik Shqiptar dhe të Oganizatës
Nacional Demokratike Shqiptare. Të pamundësohej realizimi i së drejtës
shqiptare në vetëvendosje të premtuar nga PKJ-ja - LANÇJ-ja gjatë Luftës së
Dytë Botërore, të krijoheshin rrethana lehtësuese për aneksimin e Kosovës -
Serbisë Federale.
Këto qëllime të mobilizimit të dhunshëm të shqiptarëve për AJ-në, në
mars-prill 1945, nuk kanë dashur t’i fshehin as historianët: Bozhoviq -Vaviq,
më 1991, sepse një përvojë serbe të tillë e preferonin edhe në fille të lindjes
së formave të para të rezistencës së organizuar politike e ushtarake shqiptare
të UÇK-së. Ata konstatonin: “Dërgimi i numrit kaq të madh të rekrutëve
shqiptarë nga Kosova e Metohija për plotësimin e qendrave të njësive
ushtarake jashtë Kosovës duhej kuptuar si nevojë për izolimin e tyre, si
masë preventive për pengimin e Kryengritjes dhe të aksioneve që krerët e
tyre parashihnin t’i ndërmerrnin gjatë pranverës së ardhshme”.
Kështu, më 13 prill 1945, Shtabi Operativ i Kosmetit (SHOK-u) e
informonte Shtabin e Divizionit të 46-të të AJ-së se, më 19 prill 1945, "nga
territori i Kosmetit përmes Prizrenit dhe Shkodrës shkon edhe një transport i
të mobilizuarve për Armatën IV". Këta të mobilizuar ishin nga viset e
Mitrovicës, të Prishtinës e të Ferizajt, të cilët në Prizren duhej të vinin midis
16 e 18 prillit 1945 dhe për në Shkodër “transporti” duhej të nisej më 19 dhe
më 20 prill 1945, pra në dy eshallone me nga rreth "2000 njerëz". Më tutje,
thuhej: "Nga Prizreni deri në Shkodër eshallonet do t’i përcjellin nga një
batalion i Divizionit të 46-të. Etapat në këtë marshim mbetën po ato të herës
së parë".
Në këtë drejtim, SHOK-u, me "urdhëresën telefonike" të 16 prillit
1945, e ngarkoi Shtabin e Divizionit 46 të AJ-së në Prizren që ta bënte
bllokimin e qytetit natën dhe ta bastiste deri në imtësi, me ç'rast të regjistronte
rekrutët për eshallonet e prillit, të ç'armatoste popullsinë dhe të konfiskonte
të mirat materiale me rëndësi për AJ-në.
Detyra e dhënë u krye me sukses: "Bllokimi i qytetit si me bllokadë të
jashtme, ashtu edhe nga brenda, me bllokimin e rrugëve dhe të shtëpive, u
krye më 17 prill deri në orën 4.30 minuta, kur filloi edhe bastisja, e cila
zgjati deri në orën 18" - i raportonte Shtabi i Divizionit të 46-të - SHOK-ut,
më 20 prill 1945. Në raport, midis të tjerash, thuhej se "gjatë bastisjes së
qytetit janë kapur 424 persona të dyshimtë, të cilët iu dorëzuan OZN-ës së
rrethit të Prizrenit".
Bashkëngjitur me raportin i dërgohej edhe specifikacioni i gjërave të
konfiskuara dhe i vihej në spikamë se "janë regjistruar të gjithë rekrutët e
moshës 16-60 vjeç, gjithsej 1500 rekrutë" e prej tyre thirrjes, që u është lënë,
iu përgjigjen 1300 rekrutë, por për njësitë e AJ-së do të dërgohen vetëm "320
rekrutë të aftë”.
Vetë fakti se nga 1300 shqiptarët e paraqitur në Shtabin e Divizionit të
46-të u liruan, si të paaftë për ushtri, 980 veta, tregon se bastisja ishte një
racio, dhunë psikike e fizike ndaj popullsisë shqiptare të Prizrenit. Nga
raporti i komandantit të Eshallonit të Divizionit të 46-të për "transportimin e
shqiptarëve", të datës 3 maj 1945, për Shtabin e Divizionit të 46-të të AJ-së,
shihet se nga Prizreni në drejtim të Shkodrës prapë u dërguan tri eshallone
"shqiptarë rishtazi të mobilizuar".
Ne nuk i gjetëm raportet për nisjen e eshalloneve veç e veç, në ditën e
nisjes, as janë të njohura për shkencën. Mund të supozojmë se përvoja me
eshallonet e marsit i kishte mësuar të mos jepnin numra për shqiptarët e
deportuar, derisa ata të mos ia dorëzonin Armatës IV të AJ-së. Pra, të vrisnin
pa frikë se do të lënin gjurmët e krimit në raporte. Të dhënat e para
raportuese i kemi gjashtë ditë pasi janë nisur eshallonet, pikërisht në Raportin
pesëmbëdhjetëditësh të 30 prillit 1945 - mbi situatën dhe punën e Shtabit të
Divizionit të 46-të për kohën 15-30 prill 1945 për SHOK-un.
Në këtë dokument, të shkruar tri ditë para se të ktheheshin njësitë
përcjellëse të eshalloneve, është saktësuar: "Në kohën prej 19-24 prill janë
përcjellë për Shkodër tri grupe rekrutësh shqiptarë të mobilizuar në
territorin e Divizionit dhe që arritën në Prizren, të dërguar nga anët e tjera.
Grupi i parë prej 1520 rekrutësh u nis nga Prizreni më 19 prill (...), Grupi i
dytë prej 2626 rekrutësh u nis nga Prizreni më 20 prill (...) dhe Grupi i tretë
prej 1130 rekrutësh u dërgua më 24 prill 1945", që do të thotë gjithsej 5276
shqiptarë “rishtazi të mobilizuar”.
Raporti përfundonte me konstatimin se "eshallonet e transportuara ka-
në arritur në Shkodër, kurse njerëzit të cilët i përcollën ende nuk janë kthyer
nga rruga në Prizren".
Njësitë përcjellëse të eshalloneve do të kthehen nga Shkodra në
Prizren më 3 maj 1945 dhe, po atë ditë, i raportuan Shtabit të Divizionit të
46-të të AJ-së për dërgimin dhe dorëzimin e tri eshalloneve. Shtabi i
Divizionit të 46-të këtë raport e përvetësoi me disa ndryshime në numrin e
rekrutëve shqiptarë të dërguar dhe të dorëzuar njësive të Armatës IV të AJ-së
dhe ia dërgoi SHOK-ut, më 4 maj 1945, për informim.
Sipas versionit të raportit të datës së 4 majit 1945, Eshalloni i Parë
"më 1506 shqiptarë" u nis më 19 prill 1945, i shoqëruar prej Batalionit të
Tretë të Brigadës së 26-të Serbe, e në Shkodër arriti më 22 prill dhe më 23
prill 1945 iu dorëzu njësive të Armatës IV të AJ-së.
Eshalloni i Dytë me "2601 shqiptarë" është nisur nga Prizreni më 20
prill 1945, nën përcjelljen e Batalionit të Parë të Brigadës së 25-të Serbe, por
për shkak të vështirësive dhe pengesave në marshutë, për shkak "të rritjes së
ujit në Dri", Eshalloni në Shkodër arriti në dy pjesë. Pikërisht më 24 prill
1945 arritën 925 veta dhe më 25 prill edhe 1635 veta, që do të thotë gjithsej
2560 ose 41 më pak. Ky Eshallon më 26 prill 1945 iu dorëzua njësive të
Armatës IV në Shkodër.
Eshalloni i Tretë me "1216 shqiptarë" është nisur më 24 prill 1945, në
përcjellje të Batalionit të Parë të Brigadës së 26-të Serbe dhe ka arritur në
Shkodër më 27 prill, kurse më 28 prill 1945 u është dorëzuar njësive të
Armatës IV të AJ-së. Në raport thuhej se "në Prizren i kam pranuar 5323
shqiptarë rishtazi të mobilizuar për t'i transportuar deri në Shkodër, kurse
në Shkodër arrita dhe i dorëzova 5291 shqiptarë rishtazi të mobilizuar. U
dorëzuan 32 shqiptarë rishtazi të mobilizuar më pak".
Këtu duhet të konstatojmë këtë dallim: Sipas Raportit të Shtabit të
Divizionit të 46-të për SHOK-un, më 30 prill 1945, eshallonet jsnë nisur nga
Prizreni me gjithsej 5276 shqiptarë , kurse sipas raportit të 4 majit 1945,
eshallonet kishin 5323 shqiptarë, pra 47 veta më shumë. Tashti të ndjekim
edhe një pasqyrim tjetër të fakteve: Analiza e plotë e raportit të 3,
përkatësisht 4 majit 1945, tregon se në Shkodër arritën 5282 dhe jo 5291,
sepse dy grupet e Eshallonit të Dytë (925+1635) ishin barabar me 2560, ose
41 më pak se janë numri i përgjithshëm i shqiptarëve që janë dërguar nga
Prizreni.
Pra, edhe nëntë veta janë "çregjistruar" pa nishan, sepse më 20 prill
1945 afër Kukësit tre shqiptarë tentuan "të iknin", dhe një u vra e dy u
plagosën dhe u "kthyen në Prizren". Në rrugë nga Kukësi deri në Pukë ishin
sëmurë 7 shqiptarë dhe i ishin "lanë" pushtetit shqiptar, kurse 1 kishte vdekur
e 17 shqiptarë kishin rënë nga barka në Dri dhe ishin mbytur, dy kishin
vdekur nga tifoja në Shkodër dhe kishin dezertuar 4 shqiptarë, që do të thotë
gjithsej 34 dhe jo 32 veta, sa tregoheshin si deficit nga numri 2601 i
shqiptarëve në Eshallonin e Dytë.
Të dhënat e tjera tregojnë se Eshalloni i Dytë, siç e kemi përmendur,
nga Prizreni u nis me 2626 shqiptarë, andaj krahasuar me numrin 2560, sa
faktikisht arritën në Shkodër, sipas raportit të 4 majit 1945, del se nga
Prizreni deri në Shkodër u privuan, në mënyra të ndryshme, së paku 66
shqiptarë vetëm nga Eshalloni i Dytë i prillit 1945.
Një çështje me vete paraqet heshtja e pasqyrimit të marshutës së
Eshallonit të Parë (me 1506 shqiptarë) dhe të Eshallonit të Tretë (me 1216
shqiptarë). Peripecitë, sëmundjet, "dezertimet", vrasjet e masakrimet në tri
eshallonet e marsit dhe në Eshallonin e Dytë të prillit tregojnë se as dy
eshallonet e tjera të prillit nuk kanë shkuar aq mire, saqë të mos përmendej
asnjë "telashe"!?! Në raportin e 3 majit 1945, të njësisë përcjellëse të
eshalloneve në fjalë, të cilin Shtabi i Divizionit të 46-të, më 4 maj 1945, ia
dërgoi SHOK-ut, si raport të vetin, midis të tjerash, thuhej: "Gjatë kohës së
transportimit të shqiptarëve nga Prizreni deri në Shkodër, udhëheqësit dhe
luftëtarët e kuptuan drejt detyrën e vet, kështu që sjellja e udhëheqësve dhe e
luftëtarëve ndaj shqiptarëve ishte e drejtë dhe në frymën e urdhëresave të
dhëna, kështu që nuk ndodhën: rrahje, keqtrajtime dhe maltretime të shqip-
tarëve..."
Konstatimi i mësipërm, në mos asgjë tjetër, tregon se gjatë
"transportimeve" të eshalloneve të marsit pati "rrahje, keqtrajtime dhe
maltretime të shqiptarëve”. Por, të dhënat memoriale të pjesëtarëve të tri
eshalloneve të prillit flasin për dhunë, mizori, vrasje të të sëmurëve,
inskenime të incidenteve dhe pushkatime para kolonës, kurse kufomat, si
edhe me rastin e eshalloneve të marsit, vetëm sa janë skajuar nga rruga.
Të sjell edhe vetëm këtë fakt: Eshallonin e Dytë, "ku pati incidente",
përpos një batalioni të Brigadës së 25-të serbe, e shoqëroi edhe "Çeta
vrojtuese" e Shtabit të Divizionit të 46 të AJ-së. Ky fakt ndikoi që komanda e
eshalloneve të informojë për "incidentet" në këtë eshallon dhe të heshten ato
për dy eshallonet ku nuk pati "dëshmitarë"!?!
Së këndejmi, nga ndryshimi në të dhënat numerike në raportet e të
njëjtit shtab rezulton se Eshalloni i Parë, i nisur nga Prizreni, me 1520
shqiptarë, në Shkodër arriti me 14 shqiptarë më pak. Eshalloni i Dytë, i nisur
nga Prizreni, me 2626 shqiptarë, në Shkodër arriti me 66 shqiptarë më pak,
por edhe dallimi prej 86 shqiptarëve, sipas raportit të 30 prillit dhe 3 majit
1945, në nisje të Eshallonit të Tretë, i cili, sipas të dy burimeve, arriti në
Shkodër "pa asnjë incident"!?!, fsheh në vete një krim të madh, ndonjë plojë
me përmasa të gjera. Del se gjatë marshutës së tri eshalloneve të prillit 1945
nga Prizreni deri në Shkodër u nxorën nga radhët 154 - 166 shqiptarë të
mobilizuar për Armatën IV të AJ-së.
Peripecitë, vuajtjet, pushkatimet, plojat në rekrutët shqiptarë pjesëtarë
të eshalloneve të prillit 1945, nuk përfundojnë me dorëzimin e tyre
udhëheqësve të Armatës IV të AJ-së në Shkodër. Shumë mynxyra të hershme
do t’i përjetojnë edhe në marshimin në drejtim të Raguzës, për çlirimin e
viseve të Bosnjës, të Kroacisë dhe të Istrës - për pushtimin jugosllav të
Triestës.

PËRMBLEDHJE E FAKTEVE

Nga të dhënat burimore të proveniencës ushtarake jugosllave, të

përdora për këtë studim, del se në tri eshallonet e marsit 1945 nga Kosova për
plotësimin e Armatës IV të Jugosllavisë janë nisur 7700 - 8000 shqiptarë,
kurse në eshallonet e prillit 1945 edhe 5270 - 5323 shqiptarë. Do të thotë,
Shtabi Operativ i Armatës së Jugosllavisë për Kosmet me destinim zyrtar,
legal - për "çlirimin" e Istrës, për okupimin e Triestës dhe për çlirimin e
Sllovenisë dhe të Kroacisë nisi nga Kosova 12970 - 13323 “rekrutë” të
mobilizuar dhunshëm.
Por, qëllimi kryesor i mobilizimit të dhunshëm ishte largimi i
meshkujve shqiptarë të aftë për luftë, për ta thyer më shpejt rezistencën
shqiptare kundër planeve serbo-jugosllave për riokupimin dhe aneksimin e
Kosovës dhe të tokave të tjera shqiptare jashtë Shqipërisë Londineze. Këtë
qëllim parësor e tregon dhuna dhe vrasjet individuale dhe kolektive gjatë
marshimit të eshalloneve shqiptare, të përcjella nga ushtarë serbë dhe
malazias të pangopur me gjak shqiptari.
Analiza kritike e burimeve tregon se vetëm gjatë përcjelljes së
eshalloneve të marsit nga Prizreni deri në Tivar prej 24 marsit deri më 2 prill
1945 u vranë, vdiqën nga tifoja dhe u “lanë”, të sëmurë në spitale, 614
shqiptarë. Profesor Ymer Berisha në raportin për Hadsonin, më 22 tetor
1945, dinte për 700 shqiparë të vrarë gjatë marshutës, kurse nga parashtresa
e përjetuesit të tragjedisë, Azem Hajdinit, del se vetëm nga Eshalloni i Parë
dhe Eshalloni i Tretë ishin vrarë 1000 - 1500 veta. Kjo është kujtesë e
ekzagjeruar.
Para këtyre të dhënave, numri 614 i shqiptarëve të "çregjistruar" gjatë
marshutës nga të tri eshallonet, që del nga burimet ushtarake, është më i
sigurt. Madje, sa dihet, shqiptarët që "u lanë në spitale" nuk u kthyen në
familje, ndaj u trajtuan si të vrarë në Tivar. Realisht, të sëmurët porsa i
"nisën" për në spitale, d.m.th. porsa i larguan nga eshallonet, i pushkatuan.
Numri i shqiptarëve të vrarë e të plagosur në Masakrën e Tivarit, më 1
prill 1945, kurrë nuk do të dihet me saktësi, sepse nuk dihet me saktësi as
numri i vërtetë i shqiptarëve të nisur nga Prizreni për në Armatën IV të
Jugosllavisë. Raportet ushtarake që flasin për Masakrën në Tivar janë
shkruar me vonesë një javë pas plojës, me llogari të caktuar për minimizimin
e përmasave të krimit dhe për evitimin e mundësive për dhënien e
përgjegjësisë për dhunën, vrasjet dhe masakrimet e ushtarëve dhe të
ushtarakëve serbë e malazez mbi shqiptarët.
Kështu, numri 430 dhe 450 i të vrarëve dhe 150, përkatësisht 120, i të
plagosurve, që përmenden në dy raportet e shtabeve ushtarake të datës 8 prill
1945, përgjegjëse për mobilizim dhe për shoqërim të rekrutëve, paraqet
vetëm rreth 1/4 e të vrarëve dhe të të plagosurve më 1 prill 1945. Ndërkaq, e
dhëna e Aleksandër Rankoviqit, më 1945, për vrasjen e 300 shqiptarëve në
Tivar dhe për ngulfatjen e 130 të tjerëve të helmuar në Raguzë, falsifikimi
historiografik i Vladimir Dedijerit, më 1981, kinse në Tivar ishin vrarë
gjithsaishin 600 kryengritës shqiptarë dhe kalkuimi politik antishqiptar i
historianëve shovinistë, Bozhidar Bozhoviq - Milorad Vaviq, më 1991, se në
Tivar ishin vrarë vetëm 103 veta: 53 shqiptarë, 71 boshnjakë, 23 serbë, 13
malazez, 5 turq dhe 1 tjetër është kalkulim dhe përpjekje absurde, plotësisht
politike, për një relativizim dhe minimizim të menduar mirë të qarqeve më të
larta politike e ushtarake të Jugosllavisë, është fshehje e gjenocidit të shfre-
nuar të ushtrisë serbe e malazeze kundër popullsisë shqiptare të Kosovës nga
historiografia serbo-jugosllave.
Numrin më të saktë të rekrutëve shqiptarë të masakruar në Plojën e
Tivarit, më 1 prill 1945, e konstatoi, i pari, profesor Ymer Berisha në
informatën për përfaqësuesin anglez, gjeneralin Hadson, në Tiranë, më 22
tetor 1945. Këtë dokument e quajmë "më të saktë" në kuadër të burimeve
arkivale që i njohim. Në këtë informatë, me një rëndësi të dorës së parë, për
gjenocidin e ushtrisë komunisto-çetnike jugosllave mbi shqiptarët e Kosovës
nga fundi i vitit 1944 dhe gjatë pjesës së parë të vitit 1945 është konstatuar:
Në Masakrën e Tivarit u masakruan 1690 shqiptarë (një mijë e gjashtëqind e
nëntëdhjetë).
Sipas Parashtresës për instancat më të larta politike, gjyqësore e
ushtarake të Jugosllavisë, më 1990, të kapitenit Bajram Gola, oficer i njësive
speciale të AJ-së, në "Natën e Bartolomeut" në Tivar, më 1 dhe 2 prill 1945,
u masakruan dhe u pushkatuan 1700 shqiptarë, pjesëtarë të Eshallonit të
Dytë, të marsit 1945. Sipas të dhënave në Parashtresën e Azem Hajdinit, për
Komitetin Qendror të LKJ-së, pas Plojës së Tivarit dhe pikërisht sipas numë-
rimit nga ana e një komisioni miks prej katër shqiptarëve dhe dy ushtarakëve
serbomalazez, ishte konstatuar se nga masakra kishin shpëtuar vetëm 810
(tetëqind e dhjetë) shqiptarë. Gjatë marshimit më tutje të këtij grupi, nga 12
prilli 1945, deri në Biograd na More, ku pjesa e mbetur e Eshallonit të Dytë
iu bashkua njësive të Armatës IV, mbetën gjallë vetëm 726 rekrutë shqiptarë.
Kështu, nëse janë të sigurta të dhënat e raporteve të datës 24 dhe 27
mars të vitit 1945, se nga Prizreni në Eshallonin e Dytë u nisën "2400
shqiptarë", nëse është e sigurt se gjatë marshimit të tij u vranë dhe u
"çregjistruan" vetëm "30 shqiptarë" dhe nëse është e sigurtë se pas plojës
mbetën gjallë 810 shqiptarë pjesëtarë të Eshallonit të Dytë, del se në
Masakrën e Tivarrit të 1 prillit 1945 u masakruan 1560 shqiptarë. Kjo është
logjika e fakteve e faktet janë kokëforta.
Përjetuesit dhe të mbijetuarit e Plojës në Tivar ngulin këmbë se nga
Prizreni janë nisur jo 2400, por 4580, përkatësisht- 4700 shqiptarë, dhe këtë
e mbështetin në informatat e oficerëve shoqërues në nisje nga Prizreni dhe
pas Masakrës së Tivarit. Sipas kujtesës, pra, del se gjatë marshutës dhe në
Plojën e Tivarit, në atë Kalvar të shqiptarësisë së Kosovës, u masakruan
3770 - 3890 veta. Këto përmasa të Masakrës së Tivarit, sipas kujtesës së
përjetuesve të krimit nuk mund të materializohen me fakte, dhe as mund të
vihet në dyshim e dhëna e raportuar më 27 mars 1945 se, nga Prizreni, në
Eshallonin e Dytë, ishin nisur 2400 shqiptarë të mobilizuar detyrimisht.
Së këndejmi, në bazë të analizës kritike të fakteve burimore del se
numri më i vogël i atyre që u masakruan në Masakrën e Tivarit, më 1 prill
1945, mund të konsiderohet 1560 veta, kurse numri më i madh 1700 veta, të
cilin e ka konstatuar kapiteni Bajram Gola, anëtar i komisionit ushtarak
jugosllav për hetimin e shkaqeve dhe të përmasës së Masakrës së Tivarit.
Mirëpo, tragjedia shqiptare, që përjetuan tri eshallonet e marsit 1945,
dhe tri eshallonet e prillit 1945 nga Prizreni deri në Armatën IV të AJ-së, në
qytete të ndryshme të bregdetit dalmatin, është shumë më e thellë. Dhe, kjo
thellësi e tragjedisë së shqiptarësisë së Kosovës ka ndikuar në kujtesën
historike që i tërë krimi, në të tri eshallonet e marsit 1945, të lidhet si kujtesë
shqiptare e hidhur për përmasat e Plojës së Tivarit të 1 prillit 1945.
Dhe, të ndjekim faktet në këtë drejtim. Kthehemi në fille të krimit. Nga
ajo që rezulton nga analiza e burimeve ushtarake del se nga Eshalloni i Parë i
marsit 1945, në marshutën Prizreni - Trogir, u nxorën nga radhët 461 veta;
nga Eshalloni i Dytë nga Tivari deri në Biograd na More u nxorën nga radhët
më së paku edhe 84 veta; nga Eshalloni i Tretë në marshutën Prizren-
Raguzë u nxorën nga radhët më së paku 506 veta. Do të thotë se nga Prizreni
deri në Biograd na More, pa Masakrën e Tivatit të 1 prillit 1945, u nxorën
nga radhët, në mënyra të ndryshme, më së paku: 1051 veta.
Nëse këtë numër, pra 1051, të nxjerrë nga radhët gjatë marshimit, ia
shtojmë numrit më të saktë, që nuk mund të kontestohet me asgjë, të të
masakruarve të Eshallonit të Dytë nga Prizreni përfundimisht me Masakrën
në Tivar, del se prej 7700 - 8000 shqiptarëve të mobilizuar si “obveznici”
(rekrutë) të të tri eshalloneve të marsit 1945 (midis datave 24 mars deri më
18 prill), u likuiduan, përkatësisht u nxorën nga radhët, 2611 rekrutë
shqiptarë. E, nëse numrin e të masakruarve gjatë marshutës së të tri
eshalloneve ia bashkojmë numrit më të madh të mundshëm, të masakruar në
Masakrën e Tivarit, del se nga Prizreni deri në Biograd na More u
masakruan dhe u nxorën nga radhët 2751 veta pjesëtarë të të tri eshalloneve
të marsit 1945. Këtij numri duhet t’ia shtojmë edhe më së paku 166 shqiptarë
të të tri eshalloneve të prillit 1945, të nxjerrë nga radhët në marshutën nga
Prizreni deri në Shkodër. Del se nga numri i përgjithshëm 12 970 - 13 323
shqiptarëve të mobilizuar dhunshëm për nevojat e Armatës IV të AJ-së deri
në destinim u hoqën nga radhët më së paku 2 917 veta, do të thotë rreth ¼ e
efektivit, u ekzekutua dhe u masakrua në format më shnjerëzore, krim i
pashembull gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Të rikujtojmë edhe një herë: Përmasat e krimit të pasqyruar me numrat
që u sollën janë të dhëna që mund të vilen nga burimet me prejardhje
ushtarake e politike jugosllave dhe saktësia e tyre mund të vihet në sprovë
vetëm me një përqindje, të vogël, për më shumë ose për më pak, varësisht nga
numri i të plagosurëve të shpëtuar.
Këtu duhet të rikujtojmë edhe faktin se në kujtesën historike të popull
si numër më i saktë i shqiptarëve të mobilizuar për Armatën IV të AJ-së, e që
pësuan në marshutën nga Prizreni deri në Biograd na More, konsiderohet
shifra rreth 4000 veta. Meqë organet politike, policore, ushtarake e gjyqësore
të Jugosllavisë së Titos kurrë nuk lejuan hapjen e Dosjes: "Masakra e
Tivarit!", kujtimi historik i popullit shqiptar mbetet e vërtetë e hidhur e
popullit, një det gjak shqiptari midis viktimës dhe gjakpirësit.
Të përmbyllim: Shikuar faktet te Gojko Milaniq, për mobilizimin dhe
transportimin e dhunshëm jashtë Kosovës të 27 137 shqiptarëve të moshave
16-60 vjeçare, Shtabi Suprem i AJ-së në Kosovë stacionoi njësitë më elite të
dhjetë divizioneve të ushtrisë partizane: të tetë divizioneve jugosllave dhe të
dy divizioneve të Shqipërisë. Pikërisht: Divizionet XLI, XLVI, LII, Grupin e
brigadave (malazezo-kosovare), Njësitë e Shtabit Operativ të Kosmetit,
Brigada X Malazeze, disa njësi të Divizionit IX, të Divizionit XXVI dhe të
Divizionit V e VI të Shqipërisë. Këto njësi, në marsin e vitit 1945, në Kosovë
kishin një efektiv prej 40 mijë luftëtarësh me përvojë ushtarake të gjatë dhe
me një armatim e teknikë ushtarake shumë të nevojshme për luftën kundër
okupatorit nazi-fashist.
Kur numrit të të mobilizuarve të larguar nga Kosova u shtohet edhe
numri i atyre që u vranë, që u burgosën dhe që u izoluan gjatë aksionit për
mobilizimin e dhunshëm të shqiptarëve, del se Shtabi i Përgjithshëm i AJ-së,
me urdhër të Titos, për largimin e një shqiptari të supozuar i aftë për
rezistencë të armatosur antijugosllave, angazhoi më së paku dy ushtarë të
njësive elite.
Ky fakt tregon më së miri se qëllimi i mobilizimit të shqiptarëve të aftë
për luftë ishte formë brutale e hyrjes në zbatimin e projektit për gjenocid dhe
etnocid - për spastrimin etnik shqiptar, sprovë kalvari e shqiptarësisë së
Kosovës. Prova e parë për këtë konstatim është erzekutimi dhe masakrimi me
sadizëm, me shumë tipare të kanibalizmit, të rreth 1/4 e shqiptarëve që i nisën
nga Prizreni në rrugën Kukës - Shkodër - Tivar- Raguzë- Split -Trieste, për
plotësimin e Armatës IV të AJ-së, kinse për çlirimin e Kroacisë dhe të
Sllovenisë, por, në fakt, për okupimin e Triestës me shqiptarët mish për top.
Për dhunën dhe krimet mbi rekrutët shqiptarë kurrë nuk u mor në
pyetje asnjë ushtar dhe anjë oficer serb as malazez, e që është dëshmia tjetër
se Shtabi Suprem i AJ-së, në këtë mënyrë, ishte vu në plotësimin e kërkesave
serbomëdha raciste që diktonte Elaborati i Akademikut Vasa Çubriloviq: "Që
t'i zhdukim ose që t'i shpërngulim" - shqiptarët. Të rikujtojmë më tutje faktet
se kjo kërkesë programore shekullore serbo-jugosllave "mund të zgjidhet më
së miri gjatë luftës, siç është kjo", e LANÇJ-së ku, krahas "spastrimeve
ushtarake gjatë operacioneve, duhet të përdoren edhe mjetet e tjera: t'u
merren të gjitha të drejtat, të nxirren para gjyqit ushtarak, të dërgohen në
kampe të përqendrimit, t'u konfiskohet pasuria dhe të detyrohen të shpër-
ngulen!"
Përpjekjet për plotësimin e kërkesave për spastrimin etnik të
shqiptarëve nga Kosova dhe viset e tjera nën okupimin e sllavëve nuk
munguan gjatë tërë jetës së Jugosllavisë Avnojiste, kurse nga vitet e ’90-ta,
kur filloi shpërbërja e Jugosllavisë Kominterniste - Avnojiste, u bë program
legal qeveritar i Serbisë së kamufluar me emrin Jugosllavi.
Për maltretimet, për dhunën, për vrasjet dhe për plojat ndaj shqiptarëve
kurrë nuk dihet se dikur, ndonjë vrasës, të ishte marrë në përgjegjësi.
Përkundrazi, çdo dhunë, vrasje e plojë nga nëntori 1944 deri në qershor 1999,
sikurse edhe me rastin e Plojës së Tivarit, më 1 prill 1945, projektuesit,
skenuesit dhe zbatuesit serbomalazez të vrasjeve dhe të plojave mbi
shqiptarët janë shpërblyer materialisht dhe janë ngritur në shkallë të
shenjtorëve të kombit serb, të bijtë më të denjë të Dobrica Qosiqit dhe të
Sllobodan Milosheviqit. Ky është morali politik e njerëzor historik i sllavit
ortodoks kundër shqiptarit të të tri feve: islame, ortodokse e katolike, kundër
shqiptarësisë së Kosovës.

PËRGJEGJËSIA E ENVER HOXHËS

PËR MASAKRËN TIVARIT

Titullimi i kësaj pjese është i drejtë vetëm kushtimisht, për faktin se

emri i Enver Hoxhës simbolizonte luftën politike e ushtarake antifashiste
komuniste të Shqipërisë Londineze, në një aleancë të ngushtë dhe përkrah
popujve të Jugosllavisë, pa alternativë.
Në këtë shkallë të njohurive të burimeve arkivale nuk kemi të dhëna të
sigurta për të dëshmuar fajësinë apo pafajësinë e Enver Hoxhës lidhur me
Masakrën e Tivarit, por një gjë është e sigurt se efektivet e disa brigadave të
UNÇ të Shqipërisë ishin pjesë e “rreth 40 mijë luftëtarëve” që morën pjesë
në vendosjen e pushtetit ushtarak jugosllav në Kosovë, më 8 shkurt 1945, dhe
për mobilizimin e dhunshëm të meshkujve shqiptarë të moshës 16-60 vjeçare,
kinse për nevojat e luftës për çlirimin e Jugosllavisë.
Për hir të së vërtetës historike, pa bredhur gjatë duhet të konstatojmë
faktin se komandanti i UNÇSH-së, Enver Hoxha, ka reagur politikisht me
kohë, por butësisht, kundër maltretimeve, plaçkitjeve dhe pushkatimeve të
shqiptarëve të Kosovës në prag të futjes së Kosovës nën pushtetin ushtarak të
Jugosllavisë, më 8 shkurt 1945, por edhe më vonë, në periudhën e shtypjes së
Kryengritjes së Drenicës, të mobilizimit dhe të transportimit jashtë Kosovës
të shqiptarëve të aftë për luftë. Serbi Predrag Ajtiq, sekretar i Komitetit të
PKJ-së në Prizren, informonte Komitetin Krahinor të PKJ-së së Kosmetit,
midis të tjerash: “Shokët shqiptarë nga Brigada V më kanë sjellë disa
telegrame nga Shtabi Kryesor i tyre dhe nga Çobani dhe kanë kërkuar të
veproj sipas tyre (…): Të ndërprehen burgosjet dhe pushkatimet!” etj.
Dhe, sapo u vendos pushteti ushtarak dhe u suspendua Këshilli
Nacionalçlirimtar i Kosovë e Metohisë, komandanti Enver Hoxha e dërgoi
drenicakun Ramadan Çitaku, anëtar i KQ të PKSH-së, në Prishtinë të
mësonte nga Miladin Popoviq, sekretar i Komitetit Krahinor të PKJ-së për
Kosmet, se vendosja e pushtetit ushtarak në Kosovë a mos do të thotë se ky
vis definitivisht do të mbetet në kuadër të Jugosllavisë(?!?). Thënë shulshqip,
përgjigjja e Miladinit ishte: qepe!
Fati i eshalloneve të marsit 1945, ndonëse me vonesë, preku edhe
ndërgjegjën e Komandës së Qarkut të Shkodrës, që shihet nga tri radiograme,
më 3, 4 dhe 7 prill 1945, për Shtabin e Përgjithshëm të UNÇSH-së. Kjo
ndodhi pas plojës së ushtruar mbi Eshallonin e Tretë në brigje të lumit Bunë.
Në radiogramin e 3 prillit, midis të tjerash, thuhej: “Në mesnatën e 1 prillit
gjatë kalimit të kolonës në skelën e lumit Buna, për arsye të paditura e
ndoshta aksidentale, u mbytën një ushtar jugosllav dhe një prej të
mobilizuarve. Ushtarët jugosllavë që shoqëronin autokolonën, duke
pandehur se mbytja u bë me paramendim, hapen zjarr kundër turmës së të
mobilizuarve të çarmatosur, që prisnin të kalonin lumin. Shoqëruesit nga
batalioni i 2-të i Brigadës së 27-të të Divizionit të 46-të, që komandoheshin
nga Qiro Stikoviq, vranë e plagosën mbi 17 veta”.
Në radiogramin e datës 4 prill 1945, Komanda e Qarkut të Shkodrës e
informonte Komandën e Përgjithshme të UNÇSH-së, “se trajtimi që u bëhej
kosovarëve të mobilizuar kishte ‘karakter shumë serioz’ dhe ai kishte një
ndikim të përgjithshëm negativ në të gjitha krahinat e veriut, ku qëndrimi
ndaj tyre kishte bërë ‘shumë bujë dhe përshtypje shumë të keqe e
dëmprurëse”.
Për Masakrën e 1 prillit 1945 Komanda e Qarkut të Shkodrës do të
informohet, por jo saktësisht, prej afro dhjetë vetave, të cilët, siç shihet nga
pjesa e botuar e radiogramit, qartë nuk e kishin përjetuar plojën, kishin ikur
më herët, ose i përkisnin Eshallonit të Tretë. Në radiogramin për Shtabin e
Përgjithshëm të UNÇSH-së, më 7 prill 1945, midis të tjerash, konstatohej:
“Përpara një jave, mëse 7000 kosovarë kaluan për në Mal të Zi, të ndarë në
tri kolona marshimi. Grupi i dytë me më se 3000 veta sapo arriti pranë
Tivarit, u rrethua nga jugosllavët. Prej tij u larguan elementët slave, ndërsa
mbi shqiptarët u hap zjarr dhe me këtë rast u vranë 500 veta”.
Ndërkaq, shifranti i Komitetit Qendror të PKSH-së, Islam Kadeshi,
mbi pesëdhjetë vjet pas Masakrës së Tivarit, do të konstatojë: “Atë ditë erdhi
një telegram, një shifër nga komesari i Divizionit të Pestë, Ramiz Alia, i cili
njoftonte se sot herët në mëngjes, një turmë e madhe disa mijëra shqiptarë të
Kosovës, pasi u grumbulluan në mes të dy kodrave, në një luginë, u
pushkatuan dhe u likuiduan të gjithë. Në momentin kur unë e dorëzova ketë
telegram, në zyrë e gjeta Koçi Xoxën, Enver Hoxhën, ua dhashë telegramin
në shifër të përkthyer (…). Për këtë ngjarje u hesht. Turp dhe krim i madh
për ta. Më vonë, në një tubim të ngushtë, u mor vesh për këtë masakër.
Popullit nuk iu dha asnjë njoftim, nuk dihej se sa ishin vrarë, në ç’rrethana,
ku…”
Sipas hulumtuesit të gjenocidit serb mbi shqiptarët, Shaban Braha, në
Arkivin Qendror të Shqipërisë gjenden dy dokumente të vitit 1951, ku thuhet:
“Në fillim të vitit 1945 me mijëra ushtarë shqiptarë që bënin pjesë në
divizionin e 38 jugosllav u vranë rrugës kur po kalonin prej Prizrenit në
Shkodër me pretekst se kishin dashur të dezertonin”, dhe se një oficer
malazez do të deklarojë: “Më 1945 u hodh një grupim partizan në drejtim të
Malit të Zi, i cili do t’u duhej njësive tona partizane si plotësim (…). Me të
arritur në Tivar nga këto grupe u vranë pa numrim nga Brigada e 10-të
malazeze, e cila ishte urdhëruar”.
Përpiluesit e librit Rruga luftarake e Brigadës V Sulmuese, botuar më
1968, sigurisht në dijeni të radiogramit të 7 prillit 1945, të cituar më lart, me
disa pasaktësi të dukshme, do të konstatojnë: “Kështu p.sh. 3000 djem
kosovarë, të cilët i kishin vënë në rresht si robër lufte të çarmatosur, i kishin
shoqëruar me një repart special jugosllav nga Prizreni në Ulqin dhe gjatë
rrugës duke u provokuar incidente të ndryshme, shumicën e kishin vrarë,
ndërsa 1.200 të tjerët që kishin arritur gjallë në Ulqin, të rrethuar nga tri
anë me mitralozë dhe nga një anë me det i kishin pushkatuar dhe kufomat e
tyre i kishin hedhur në det.”
Tashti këtu e kërkon momenti të konstatojmë një të vërtetë të hidhur:
Komandat e njësive ushtarake të UNÇSH-së, të cilat hynë në Kosovë pas
“kërkesës formale të Titos” të 13 tetorit 1944 - “për të ndihmuar partizanët
jugosllavë”, sa erdhi dhe paksa do të kthjellen nga trullosja kominterniste -
pansllaviste. Në këtë rizgjim të ndërgjegjes shqiptare do të ndikojë dhuna,
shpronësimet, internimet, vrasjet dhe plojat e partizanëve jugosllavë ndaj
shqiptarëve pa marrë parasysh klasën dhe gjininë. Kjo shihet qartë nga
përmbajtja dhe fryma e raportit të komandës së Korparmatës III dërguar
Shtabit të Përgjithshëm të UNÇSH-së, në mars të vitit 1945: “Në Kosovë
janë vrarë njerëz nga Ushtria Nacionalçlirimtare Jugosllave. Duket se ka
mjaft elementë shovinistë e provokatorë. Një pjesë e madhe e popullit të
këtyre anëve është në mal. Populli i Kosmetit nuk ka aspak besim në
Ushtrinë Nacionalçlirimtare Jugosllave. Heqja e flamurit shqiptar në qytetet
e Kosovës e Metohisë, vrasja e delegacionit shqiptar, që ishte dërguar nga
Shtabi Operativ për marrëveshje…, vrasja e 20 vetëve nga Malësia e
Gjakovës pa asnjë arsye, vrasja në masë në Drenicë, humbja e njerëzve
natën pa i marrë vesh kush, janë shkaqet që revoltojnë për së tepërmi
popullin e Kosmetit kundër Ushtrisë Nacionalçlirimtare Jugosllave.”
Këtu ndahemi me Enver Hoxhën me një konstatim përmbledhës: Ende
nuk i njohim burimet arkivale të prejadhjes ushtarake partizane e politike
kominterniste të Shqipërisë për Kosovën në përiudhën e ripushtimit jugosllav
nga nëntori 1944 deri në korrik të vitit 1945.
Të dhënat që u sollën më sipër tregojnë se Enver Hoxha, ushtria
partizane dhe shteti i tij komunist, nuk kanë pasur të dhëna plotësisht të
sigurta për përmasat e Masakrës së Tivarit të 1 prillt 1945. Mirëpo, Enver
Hoxhën, ushtrinë dhe shtetin e tij askush nuk mund ta lajë nga fajësia morale
dhe politike për faktin se kurrë nuk e shtruan, publikisht, para popullit
shqiptar dhe para aleatëve të luftës, çështjen e ndriçimit të Masakrës së
Tivarit.

PËRGJEGJËSIA E FADIL HOXHËS

PËR MASAKRËN E TIVARIT

Që në fillim mund të kontatojmë: Më së paku një fajësi morale e

politike të madhe, për Masakrën e Tivarit, e bartin mbi vete komandanti
Fadil Hoxha, partizanët e tij dhe kuadro kominternistë shqiptarë të Kosovës.
Këtu duhet të rikujtojmë faktin se të mbijetuarit e Masakrës së 1 prillit 1945
kërkuan t’i vizitonte ndonjëri nga udhëheqësit politikë e ushtarakë kosovarë:
Fadil Hoxha, Xhavit Nimani, Rifat Berisha, Mehmet Hoxha, Ismet Shaqiri,
apo ndonjë udhëheqës i Shqipërisë.
Disa përjetues mendojnë se shqiptari që iu drejtua atyre, më 2
prill 1945, ishte Fadil Hoxha, dhe u kishte “garantuar se më nuk do të
përsëriten masakra të tilla.” Mirëpo, Fadil Hoxha, në tribunën shkëncore të
Lidhjes së Historianëve të Kosovës, më 25 qershor 1990, para historianëve
dhe personaliteteve politike e ushtarake të Kosovës të viteve 1941-1945,
deklaroi: “Nuk kam pasur kurrfarë njohurish për masakrën në Tivar, as për
dimensionet e kësaj masakre.” Zëvendëskomandanti i SHOK-ut, Fadil
Hoxha, sikur kishte harruar se ç’kishte deklaruar më 15 dhjetor 1979: Midis
të tjerash: “Ne, në udhëheqjen e kosovare i kemi ikur që të bisedojmë për
atë. E kemi gjykuar atë sjellje dhe e kemi përfunduar çështjen me atë.”
Vërtet, Organizata Nacionale Demokratike Shqiptare, e cila realisht u
lind Shkup në periudhën e Luftës së Drenicës dhe u përhap në vise të Iliridës
dhe të Kosovës, veçanërisht nga marsi deri në qershorin e vitit 1945, në Fadil
Hoxhën, Mehmet Hoxhën dhe Rifat Berishën shihte tre personat ushtarakë
dhe politikë kominternistë kryesorë të Kosovës, të cilët po u shërbenin
planeve pushtuese e shkombëtarizuese të Serbisë edhe pas vendosjes së
pushtetit ushtarak jugosllav, më 8 shkurt 1945, në Kosovë. Madje, Komiteti
Qendror i ONDSH-së dhe Shtabi i Luftës i Lëvizjes për Lirimin e Tokave
Shqiptare atyre ua shqiptuan dënimin kapital për tradhti kombëtare.
Këtu duhet të konstatojmë faktin se Shtabi i Luftës i LLTSH-së në
Proklamatën e fillimtetorit 1945, duke folur për implikuesit në planifikimin
dhe zbatimn e Masakrës së Tivarit, do të konstatojë: “Kjo ka ndodhur atyre
ditëve kur heroi i popullit Haki Taha në mjedis të Prishtinës e ka vrarë në
vend armikun më të madh të popullit shqiptar, malaziasin Miladin Popoviq.
Për këtë Fadil Hoxha gjeti rastin e mirë, të cilin e ka pritur, dhe i dha
urdhër komandantit në Tivar që të pushkatonte një numër të caktuar të
shqiptarëve si hakmarrje për Miladinin. Malaziasi këtë detyrë e ka kryer me
pedantëri dhe shumë shpejt. Për disa orë egërsinat gjakësore kanë
masakruar më shumë se 3 000 shqiptarë.
Ky masakër do të vazhdonte deri sa të vriteshin të gjithë, por familjet
e Tivarit ndërmjetësuan dhe ploja u ndal në gjysmë. Populli shqiptar e dinë
mirë se kush është përgjegjës për këto ngjarje tragjike dhe ata shumë shpejt
kanë për të dhënë llogari para popullit dhe familjeve të tyre.”
Mirëpo, implikimi i thellë i Fadil Hoxhës në Masakrën e Tivarit, sipas
bindjes sime, si njohës i burimeve dhe i kujtesës për këtë tragjedi, kërkon
dokumentim më të gjerë. Mirëpo, këtu, megjithatë, duhet të prekim edhe disa
fakte. Në Urdhëresën e Titos (Tepër rezervat, nr.31, më 8 shkurt 1945), për
vendosjen e pushtetit ushtarak jugosllav në Kosovë, emri i Fadil Hoxhës nuk
përmendet si kuadër në tri postet e para: administrative, politike e
komanduese të administrimit ushtarak jugosllav në Kosovë. U la zëvendës i
komandantit të Shtabit Operativ të Kosmetit dhe, tash e tutje, Fadi Hoxhën e
shohim në sprova të vështira për bindshmëri dhe besnikshmëri ndaj
pushtuesit jugosllav në Kosovë dhe në tokat shqiptare jashtë Shqipërisë
Londineze.
 Prova e parë: Më 18 shkurt 1945, sëbashku me Miladin Popoviqin,
sekretar i KK të PKJ-së, Fadil Hoxhën e shohim në audiencë fillimisht te
Kardeli e më pastaj te Tito, në Beograd, ku ua nxorën “mbi tavolinë” tri
opcionet politike tanimë të përfolura në qarqet jugosllave e ballkanike për
zgjidhjen e problemit shqiptar në Jugosllavi: “Trojet shqiptare jashtë
Shqipërisë (Londineze) t’i ndanin njësitë federale të Jugosllavisë: Serbia,
Maqedonia dhe Mali i Zi; ose një pjesë ta aneksonte Mali i Zi, një pjesë
Maqedonia, një pjesë Serbia dhe pjesa qendrore si ‘Kosovë e Metohi’ të
mbetej njësi autonome në përbërje të Serbisë federale. Mundësia e Tretë për
zgjidhjen e çështjes së Kosovës - bashkimi me shtetin amë, Shqipërinë,
(atyre) iu tregua joreal në kushtet kur ‘ende në Shqipëri ka luftë qytetare!”
Derisa Miladin Popoviq do të hezitojë, peng i premtimeve që i kishte
dhënë Enver Hoxhës - për zgjidhjen e problemit të Kosovës me referendum
të popullit, “Fadil Hoxha e përkrahu zgjidhjen e dytë, këtë në të cilën na
gjeti riokupimi i katërt i Kosovës më 1989/1990. Atë “zgjidhje” e pranoi “në
emër të popullit shqiptar, si zgjidhje aktuale më e drejtë.”
Kjo ishte jo vetëm sprovë e madhe për bindshmëri, por ishte edhe
shërbim i madh i Fadil Hoxhës për Jugosllavinë e Titos, sepse qartë hoqi
dorë nga fitoret që i kishte siguruar me luftën antifashiste përkrah
Jugosllavisë. Pas këtij provimi, Fadil Hoxha nga Beogradi u dërgua në
Vërshac, për të shtypur përfundimisht revoltën e 10 shkurtit 1945, të
shqiptarëve në një kazermë karantin. Koloneli Fadil Hoxha u emërua kryetar
i gjyqit ushtarak dhe, sipas disa të dhënave, më 19 shkurt 1945, e, sipas të
tjerave, më 1 mars 1945, i zgjodhi 11 veta “si organizues të Revoltës dhe i
pushkatoi para rreshtit të ushtarëve duarthatë.” Ndërkaq, Shtabi i KNOJ-it,
më vonë, do ta njoftojë OZN-ën se “Në Vërshac u gjykuan dhe u pushkatuan
njëmbëdhjetë kryengritës arnautë.” Në bazë të hulumtimeve të mia në vitet e
’70-ta pata konstatuar: “Përjetuesit e kësaj ploje fadiliane thonë se, edhe në
ditët që pasuan, u vodhën dhe u pushkatuan edhe mbi 40 të tjerë. Ky
spastrim bëhej mbi bazë të urdhëresës së Fadil Hoxhës.”
Të rikujtojmë edhe këtë fakt. Në ditën që Fadil Hoxha urdhëroi
pushkatimin e 11 shqiptarëve në Vershac, në Prishtinë, më 19 shkurt 1945, u
mblodh Komiteti Krahinor i PKJ-së, i cili shqyrtoi pozitën politike të
sekretarit politik, Miladin Popoviq, dhe mori vendimin “që organizata
partiake e Kosovës t’i bashkangjitej organizatës partiake të Serbisë. Krejt
këto marifetllëqe i udhëhiqnin Spasoje Gjakoviq dhe Dushan Mugosha pa
hasur në asnjë rezistencë të kuadrit politik e ushtarak shqiptar të lagjes së
Fadil Hoxhës”, kure “disa ditë para vrasjes së Miladin Popoviqit në Kosovë
dhe Metohi erdhi Milenko Gjuroviq, si delegat i KQ të PKJ-së”- shkruan
arkitekti i komplotit kundër Miladin Popoviqit dhe kundër patriotizmit
shqiptar në radhën e LANÇJ-së.
Mirëpo, sipas të dhënave që dalin nga analiza kritike e burimeve
politike e ushtarake jugosllave, vetëm largimi i Miladinit nga pozita e
sekretarit politik të KK të PKJ-së nuk siguronte komoditet për veprim
energjik të kominternistëve pansllavistë për veprim kundër shqiptarësisë dhe
perspektivës politike të Kosovës drejt vetëvendosjes. Miladini i gjallë do të
ishte pengesë e supozuar, ndaj u ngutën me likuidimin e tij, e njëkohësisht,
kinse për hakmarrje të gjakut të Miladinit, edhe me likuidimin e elementit
shqiptar politik e ushtarak antifashist të vendosur për sakrificë sublime për
interesa të kombit shqiptar në tërësi.
Atentati kundër Miladin Popoviqit u realizua sipas një skenari të
disejnuar mirë. Mësuesi antifashist kombëtar Haki Taha, pas një zënke të
rëndë me Fadil Hoxhën në Prizren, për faktin se Kosova po rrëshqiste, për
çdo ditë, drejt nënshtrimit dhe robërisë serbe, erdhi në Prishtinë dhe u takua,
së paku, me Mehmet Kumnovën dhe Enver Sudin, anëtarë të Komitetit të
NDSH-së për Prishtinë. OZN-a, në natën e 12/13 marsit 1945, e arrestoi pa
bujë Haki Tahën dhe e vrau, me një plumb në tamth, në lokalet e OZN-as. Të
nesërmen, më 13 mars 1945, “aty kah ora 10 para dreke” u vra Miladin
Popoviq. Sipas Spasoje Gjakoviqit, historishkrues, Miladini u vra “rreth
drekes”, kurse në informatën për Beogradin, shkroi:
“KQ të PKJ-së.
U krye atentat në Miladin Popoviqin në Komitetin Krahinor, sot në
orën 11. Miladini ka rënë i vdekur në vend. Spasoje.” Dhe, në vazhdim, solli
vazhdimin e njoftimit dedikuar KQ të PKJ-së: “Atentatori ndaj shokut
Miladin Popoviq është Haki Taha, mësues nga Gjakova. Atentatori është
njohur dhe në momentin e kapjes ka bërë vetvrasje. Ka mbetur i vdekur në
vend. Tek ai është gjetur letra në të cilën thuhej: ‘E kam vrarë Miladinin,
sepse ka dashur ta sundoj Kosovën.’ Hetimet vazhdojnë.”
Realisht, këtu e tutje, Spasoje si historishkrues, do të paraqetë
variantin zyrtar të OZN-ës për vrasjen e Miladin Popoviqit, të përpunuar dhe
me ndryshime esenciale nga varianti i paraqitur në telegramin e datës 13 mars
1945. Por, njëherë t’i kthehemi shkrimit të Mehmet Hoxhës, i cili
paralajmëronte diçka të tmerrshme për shqiptarët, si ai që ndodhi në Tivar,
më 1 prill 1945.
Kryetari i Këshillit Nacionalçlirimtar të Kosovës, i emëruar në këtë
post nga Konferenca e Bujanit, më 2 janar 1944, Mehmet Hoxha, midis të
tjerash, shkroi: “Mbas dores së dukshme t’atentatorit gjaksuer, Haki Tahes,
mëshihen planet djallzore të gatueme prej klikave reakcionare, ne rastin
t’onë konkret, prej klikave reakcionare shqiptare.
Reakcionarët shqiptarë kanë parashikue me permbushë tri qellime
kryesore me anen e këtij atentati:
A) Me zhdukë udhëheqsin e frontit N. Ç. në Kosovë e Metohi per t’a
ngadalue hovin e punes së rindertimit dhe t’organizimit.
B) Me tronditë masat Serbe dhe Malazeze ne nji shkallë të tillë sa me i
ba këto që të ngrehen në shej hakmarrje kundra Shqiptarvet dhe te
shkaktojne nji gjakderdhje ne Kosovë e Metohi.
C) Me tregue ne syet e shtresavet te mbrapambetuna dhe shoviniste
Shqiptare se ata kanë akoma fyshek te pazbrazun dhe këso dore me fitue,
mundësisht, nji far kredije tue paraqitë atentatin si nji akt te Shqiptarëve
kundra Serbve dhe Malazezve.”
Më tutje, Mehmet Hoxha informonte opinionin se “vendin e tij te
zbrazun e ka zanë nji shok tjeter i zoti dhe me ekspriencë si ai. Vrasja e
Shokut Milladin ka qenë nji shkak ma teper per t’a shtye vemendjen t’onë,
per t’a ashprue ma shumë luften t’onë kundra mbeturinave te fashizmit” dhe
përfundonte me kërcënim e thirrje gjaksori për gjakmarrje: “Sherbtoret dhe
agjentat e fashizmit do ta paguajnë shumë shtrejt gjakun e shokut Milladin
Popoviqit. Rojet t’ona te shqueta e te gatëshme e kapen dorën tradhtare.
Shumë shpejt kanë me i kapë dhe shtyesit e organizatorët e kësaj dore
tradhtare.”
Gazeta Rilindja në informatën: “Prishtinë, 14 Mars”, do të nënvizojë:
“Të mallengjyeshme kanë qenë fjalët që shoku Mehmet Hoxha i drejtoi
kufomës”, kurse në Pejë, “Para gazermes, n’emen te pushtetit ushtarak dhe
ushtris foli Kolonel Fadil Hoxha, zavendes i komandantit të Shtabit Operativ
te Kosmetit, mandej komisari i brigades se Bokes.”
Ndërkaq, arkitekti i planit të vrasjes do të vazhdojë me rithurjen e
variantit zyrtar oznas të vrasjes së Miladin Popoviqit. Dhe, sikur harron se
çka i kishte shkruar KQ të PKJ-së, më 13 mars 1945, ndaj në raportin e datës
16 mars do t’i shkruajë: “Atentatori është gjetur më 14 (mars) në orën 15.
Hetimet do të mund të vazhdojnë me sukses. Në parzmë nën gujë të
atentarorit u gjetë flamuri shqiptar nga pëlhura, në të cilën ka shkruar:
‘Kosovës së Lirë - në bashkësi me Shqipërinë’. Atentatori ishte i vendosur
për vdekjen e qindpërqindt, por frikacakllëku i korierit e ka shpëtuar.
Spasoje.”
Dhe, po ky Spasoje, në faqen tjetër të librit, do të konstatojë edhe këtë:
“Dhjeta minuta pas vrasjes jam gjendur në zyrën e Miladin Popoviqit,
derisa Miladini ishte ende i mbështetur në karrige pranë tavolinës së punës.
Ozna organizoi bllokimin e atij terreni dhe angazhoi batalionin e Shtabit
Operativ të kryente bastisjen. Oficerët e OZN -ës ishin ditë e natë në atë
rajon. Në ditën e dytë rreth drekës vrasësi Haki Taha ka dalë nga plevica
dhe ka tentuar që të hedhej në një vend tjetër. U hetua. Vetëvrasjen e kreu
në momentin e kapjes.”
Kryeoznasi Spasoje Gjakoviq, më tutje, jep një tablo imagjinative të
denjë për film. Shkroi: “Ai fashist-irredentist entuziast, me dorë të majtë e ka
shpërthekuar gujën dhe nga nënguja e nxori flamurin shqiptar, kurse me
dorë të djathtë nga “bereta” e shkrepi fishekun në tamth dhe mbeti i vdekur
në vend. Oficerët e oznës nuk shtinë në të, dëshiruan ta kapnin të gjallë.”
Kundërthëniet në variantin zyrtar oznas të Spasoje Gjakoviqit, të
variantit zyrtar partiak, pushtetor e ushtarak publik të shfaqur gjatë
ceremonialit të varrimit të Miladin Popoviqit në Pejë, i filluar nga ora 9.30
minuta të datës 14 mars 1945, rreth pesë orë e gjysmë para se të “gjendej”
dhe para se të “vetëvritej” për së vdekuri, Haki Taha, dhe të variantit në
kujtesën historike, janë evidente dhe të dushme.
E vërteta historike për vrasjen e Miladin Popoviqit dhe të Haki Tahës
mund të përmblidhet në pak fjalë: OZN-a e vrau Haki Tahën para se ta vriste
Miladin Popoviqin, kurse skenarin për “vetëvrasjen” dhe Flamurin
Kombëtar Shqiptar të Haki Tahës e krijoi në dy e më shumë etapa.
Patrioti Haki Taha është ekzekutuar me një plumb në tamth, në natën e
12/13 marsit 1945, dhe OZN-a, pasi kreu punë me Miladin Popoviqin, ia
vendosi mbi parzmë, nën pallto, një flamur shqiptar dhe, më 14 mars rreth
orës 15, e nxori në një rrugicë, para një plevice në kat, jo larg nga ndërtesa e
OZN-ës. Në “ndjekje”, si alibi, OZN-a kishin ftuar edhe aktivistë partiakë dhe
nëpunës shqiptarë. Spasoje Gjakoviq e kishte thurur mirë Variantin e
Flamurit. Ai e ftoi afër vetës komunistin shqiptar me autoritet - Vesel
Rexhepin dhe i urdhëroi: “Shpërthekoja pallton dhe shiko se çka ka në
parzmë…!?” Komunisti gjilanas, i cili kishte qenë jatak besnik i Pavle
Joviqeviqit, Svetozar Vukmanoviq - Tempos, Fadil Hoxhës etj., në vitet
1941-1944, iu afrua kufomës së Haki Tahës pa hezitim, por u step para saj.
Në vendin e “rënies” nuk kishte gjak, kurse gjaku që i dukej në fytyrë i ishte
tharë plotësisht. Kjo e habiti komunistin idealist. U bind se Haki Taha ishte
vrarë dikund gjetkë dhe kohë më parë. Ia shpërthekoi gujën dhe në parzmë i
“gjeti” një flamur shqiptar, në të cilin nuk kishte të shkruar asgjë.
Këtu e tutje OZN-a do të përshpëtojë për ta bindur popullin se
Miladinin e vrau “reakcioni shqiptaromadh” nga radhët e Lëvizjes
Antifashiste Nacionalçlirimtare. Kufoma e Haki Tahës u nxor në Çarshi
(qendër) të Prishtinës, ditën e martë, ditë tregu, më 15 mars 1945, nga
mengjesi deri para mbrëmbjes. Iu vendosën roje oznase dhe sollën qytetarë e
të rinjë, komunistë e skojistë, ta pështynin dhe ta përdhosnin kufomën e
“armikut të popullit”. Në mbrëmje, kufomën e ngarkuan, me ceremoni
poshtruese, në një qerre të plehut dhe e humbën përjetësisht. Qarkulluan edhe
fjalë se Kufomën e Haki Tahës e kallën për të mos rënë kurrë në duar të
“reakcionarëve shqiptarë”.
Këtu duhet të konstatojmë edhe një fakt. Pak minuta para se të jepej
alarmi për vrasjen e Miladin Popoviqit komunistët dhe antifashistët shqiptarë
të lagjjes së Mehmet dhe Fadil Hoxhës ishin tubuar në një shtëpi vizavi me
Gjimnazin “Sami Frashëri”, për të ngritur Këshillin Organizativ për
formimin e “Komitetit të Shqiptarëve të Kosovës e të Metohisë”. Me këtë
organizëm politik duhej të varrosej përfundimisht Rezoluta e KANÇ e
Bujanit, e 2 janarit 1944, dhe të legjitimohej pranimi i Fadil Hoxhës, i 18
shkurtit 1945, para Kardelit dhe Titos, që Kosova të mbetej në kuadër të
Serbisë - Jugosllavisë. Vrasja e Miladinit pati për pasojë ndërprerjen e këtij
takimi. Mbledhja tjetër u ftua për 27 mars 1945, në Gjimnazin “Sami
Frashëri”, ku u sollën 400 delegatë “nga të gjitha viset e Kosovës dhe
Metohisë.”
Zhvillimet e Kuvendit Themelues i paraqiti besnikërisht “Organi i
frontit të përbashkët Nacional Çlirimtar të Kosovë - Metohis” - “Rilindja”,
e cila shkruante: “As nji pakice tjeter në Jugosllavi, nuk iu kanë njoftë këso
të drejtash (…). Formimi i Komitetit asht nji nder ngjarjet me randsi te
historis se popullit t’onë, kur ai për të parën here del në skenë krahas me
popujt tjerë të Jugosllavis, i lirë dhe me të drejta të barabarta”!?!
Në fillim të punës Kuvendit Themelues të “Komitetit Kombëtar
Shqiptar” iu drejtua kolonel Fadil Hoxha, i cili saktësoi “randësin e kuvendit
dhe qellimet e tij. Ai për kryetarë të nderit i propozoi mbledhjes: Marshall
Titon, Gjeneral-kolonel Enver Hoxhën, AVNOJ-in dhe Qeverin e përbashkët.
Kjo u pranue e u zgjodh kryesia e punës.” Ky ishte edhe një mashtrim
ordinar për popullin dhe ishte një dëshmi tjetër e Fadil Hoxhës për
bindshmëri dhe besueshmëri ndaj aleatit të Luftës, i cili e kishte shkelur
Kosovën dhe tokat shqiptare të tjera si okupator gjaksor.
Tashti t’i kthehemi Masakrës së Tivarit, për të vigjiluar se në mos ishte
i implikuar edhe Fadil Hoxha me lagjjen e tij komuniste kryesisht gjakovaro-
mitrovicase. Nga hulumtimet e kujtesës historike në terren dhe nga raportet
ushtarake jugosllave kam konstatuar se shqiptarët e mobilizuar për nevoja të
Armatës IV të AJ-së, të cilët u përcollën nëpër shtegun Prizren - Kukës -
Fushë Arrëz - Shkodër - Tivar, nën përcjelljen e njësive serbe dhe malazeze
(të cilat kishin pësuar debakël në Luftën e Drenicës, nën udhëheqjen e
Shaban Palluzhës), u përkisnin viseve të Kosovës ku rezistanca e armatosur
shqiptare antijugosllave kishte qenë më e fortë, përkatësisht nga viset ku e
kishte shtrirë aktivitetin politik dhe luftartak Organizata Nacional
Demokratike Shqiptare.
Dhe, tashti, është i njohur fakti se në Mitrovicë, komunisti i moçëm
mitrovicas, Rasim Qerkezi, aso kohe prokuror, së bashku me dy oficerë
serbë, i nxorën nga radhët e të mobilizuarve çerkezët, serbët, malazeztë dhe
romët, kurse të mobilizuarit nga Gjakova dhe rrethina nuk u dërguan në
eshallonet e vdekjes së marsit - prillit 1945, për Armatën IV të AJ-së. Së
këndejmi, viktimat e Masakrës së Tivarit mund të pyesin: Pse në mesin tonë
nuk ka asnjë gjakovar?!?
Këtu duhet të konstatojmë edhe këtë fakt: Dokumenti anonim i
prejardhjes malazeze të vitit 1945 dhe Proklamata e Shtabit të Luftës së
Lëvizjes për Lirimin e Tokave Shqiptare, e fillimtetorit 1945, sikur e
plotësojnë njëri-tjetrin në dëshmimin e implikimit të Fadil Hoxhës në
Masakrën e Tivarit, të 1 prillit 1945. Koloneli Fadil Hoxha i ka pasur të
njohura akuzat e njërit dhe të dokumentit tjetër, por kurrë nuk është deklaruar
lidhur me ato akuza.
Më 14 dhe 15 dhjetor 1979, Instituti i Historisë së Kosovës mbajti
simpoziumin: “Forcat e armatosura revolucionare të LNÇ të Kosovës më
1941-1945”. Në diskutime, tabu temën “Masakra e Tivarit” e hapi Prof. Dr.
Bogumil Hrabak, duke u thirrur në konstatimet e Aleksandër Rankoviqit në
Kongresin Themelues të PKS-së, në maj të vitit 1945. Ky ishte provokim
shkencor i rëndësishëm dhe në diskutime do të lëshohen shumë veta nga
auditori, ish-kuadro politike e ushtarake. Diskutimet u elektrizuan politikisht.
Më të zëshëm për ta lënë problemin edhe më tutje në ad acta, si çështje të
mbyllur, ishin treshi gjakovar: Fadil Hoxha - Ismet Shaqiri - Xhavit Nimani.
Madje, i fundit, me këtë rast, do të deklarojë se ai i kishte ndalur gjakovarët
të mos shkonin në eshallonet e marsit-prillit 1945, në relacionin: Prizren -
Shkodër -Tivar.
Diskutimi i B. Hrabakut dhe i Xh. Nimanit nuk do të botohen, kurse
Ismet Shaqiri nga diskutimi e hoqi tekstin për Masakrën e Tivarit. Duket se
më vonë, në periudhën e përgatitjes për botim të diskutimeve, ishte arritur një
marrëveshje që Fadil Hoxha, gjithsesi me mbështetje të kryeredaktorit, Akad.
Ali Hadri, t’ia vëjë kapakun Kutisë së Pandorës. Ai e përgatiti diskutimin, në
gjuhën serbishte, si një vlerësim me kompetencë për LANÇJ-në si revolucion.
Tekstin e diskutimi për Masakrën e Tivarit e botoi shumë të balancuar
politikisht, me kërkesë të qartë që Masakra e Tivarit, këtu e tutje, të quhet
çështje e mbyllur, në njëfarëdore, me mirëkuptim politik e shkencor dhe me
dajak!?! Ish-koloneli i Armatës Jugosllave tepër gjaksore në tokat shqiptare
në përiudhën e ripushtimit ushtarak të Kosovës (nëntor 1944- korrik 1945),
Fadil Hoxha, për Masakrën e Tivarit të 1 prillit 1945, realisht do të
moralizojë dhe do të urdhërojë:
“Nuk ka revolucion në botë ku nuk ka pasur ndonjë gabim, tejkalim.
Diçka nga ajo ka edhe në revolucionin tonë, edhe pse shumë pak. Unë nuk
pajtohem që tashti të hulumtojmë se kush i ka vrarë ata njerëz në Tivar, dhe
pse janë vrarë, dhe çka do të thotë ajo? Janë vrarë me gjasë të pagabuar
dhe të paborxh. Kaq mund të konstatojmë.
Atje kanë pësuar kolonat tona, të cilat i kemi dërguar për plotësimin e
njësive partizane jugosllave. Dikush vërteton se janë vrarë disa qindra,
dikush një mijë, e disa prapë thonë se nuk ishin as njëqin veta. Të dhëna të
sigurta për atë nuk ka, ose së fundi unë nuk i di. Mendoj se ato të dhëna nuk
i ka as Instituti Historik Ushtarak në Beograd, as askush tjetër. Ne, në
udhëheqjen e kosovare i kemi ikur që të bisedojmë për atë. E kemi gjykuar
atë sjellje dhe e kemi përfunduar çështjen me atë. Nuk di se ku do të na
çonte shqyrtimi. Por jemi munduar që atyre njerëzve të cilët atje janë
viktimizuar t’ua njohim statusin e luftëtarit etj., kemi llogaritur se janë vrarë
si partizanë. Kjo është e tëra se çka kemi mundur të bënim.
Ata megjithatë janë viktimizuar si luftëtarë. Por kjo nuk ka shkuar
lehtë. Nëse, megjithatë, fillojmë sot ta hulumtojmë atë ngjarje, nuk do t’i
kontrobuohej shumë historisë. Përpos asaj, ato janë ende varrë tona, ato
janë shëruar, por ende shtrëngojnë, dhëmbin, e ekziston shovinizmi edhe më
tutje. Ekzistojnë nacionalistët të cilët shumë me ëndje dëshirojnë t’i shohin
dobësitë tona dhe t’i shfrytëzojnë në luftë kundër nesh. Të mos bëhemi këtu
naivë.”
Po të lexohet e të rilexohet me kujdes ky, i vetmi prononcim i Fadil
Hoxhës për Masakrën e Tivarit, kur të kihet parasysh edhe pozita e tij aso
kohe në Armatën Jugosllave - Zëvendës i komandantit të Shtabit Operativ të
Kosmetit, si mekanizmi më parësor për të mbështetur pushtetin ushtarak të
AJ-së në Kosovë dhe për të urdhëruar e për të drejtuar luftën për spastrimin e
Kosovës nga “elementë armiqësorë”, ”reakcionarë”, “nacionalistë”,
“ballistë, “legalistë”, “ithtarë të Lidhjes II të Prizrenit”,
“kundërrevolucionarë”, “kryengritës”, “armiq të vëllazërim-bashkimit”,
“antikomunistë” e “antijugosllavë” - Fadil Hoxha nuk mund të shihet
kuadër ushtarak jashtë implikimeve në Masakrën e Tivarit, së fundi si
implikim për një ridëshmim, në radhën e shumë dëshmimeve të tjera, për
bindshmëri dhe besueshmëri deri në kolaboracionizëm me Titon, KPJ-në,
UNÇJ-në, në dëm të lirisë së Kosovës dhe të çështjes kombëtare shqiptare në
përgjithësi.
Këtu duhet të rikujtomë faktin se Revolta e Vërshacit e ushtarëve
shqiptarë, e cila ndodhi mu atë ditë që faktikisht u shpërbë Shtabi Operativ i
Kosmetit i 2 shtatorit 1944, e njëkohësisht edhe Këshilli Nacionalçlirimtar të
Kosovë e Metohisë, pra më 10 shkurt 1945, e cila (ndonëse ishte rezultat i
trajtimit të keq, tepër poshtërues të shqiptarëve në karantin), u shtyp me
ndërhyrjen brutale të kolonel Fadil Hoxhës, si kryetar i Gjyqit Ushtarak, duke
pushkatuar ushtarakun Shaban Kotorri me dhjetë shokë, kryesisht drenicarë.
 Dhe, së fundi, dihen me dhjetëra raste kur Fadil Hoxha, veçanërisht
nga nëntori 1944 deri në mars të vitit 1945, ka lejuar ose ka udhëruar
pesonalisht pushkatimin e pjesëtarëve të Lëvizjes së Rezistencës Shqiptare
Antijugosllave, si në Ferizaj e gjetkë, ose të individëve të shquar, me ndikim
në qytetarët, si në Prishtinë e gjetkë. Dihet se Masakra e Tivarit ndodhi pas
plojës në brigje të Bunës mbi pjesëtarët e Eshallonit të Tretë, në natën e 31
marsit - 1 prillit 1945, të cilën ushtarakët jugosllavë e cilësuan si kryengritje
që “përfshiu mëse 200 veta” dhe si të tillë ua kualifikuan oficerëve të Enver
Hoxhës, të cilët shkuan në vendin e ngjarjes pa u larguar të gjitha kufomat.
Nga burimet ushtarake jugosllave shihet se atë Plojë ua paraqitën si shuarje të
kryengritjes edhe Shtabit të Divizionit të 46 të AJ-së dhe Shtabit Operativ të
Kosmetit.
Meqë paraloja për Masakrën e Tivarit u loz në xhade, rreth tri
kilometra larg Ndërtesës së Monopolit, dhe disa orë para Plojës, komanda e
njësisë përcjellëse do të ketë dezinformuar Shtabin Operativ të Kosmetit për
gjoja revoltën në Eshallonin e dytë dhe për disa orë ka qëndruar në pritje të
përgjegjes telegrafike, se si të veprohet “me kryengritësit”?! Komandanti
kolonel Savo Drleviq nuk do ta anashkalonte zëvendësin, kolonel Fadil
Hoxhën, së fundi për ta nxjerrë para provimi për besueshmëri dhe vendosmëri
projugosllave. Dhe, nëse Fadil Hoxha nuk ka urdhëruar, ai patjetër duhet ta
ketë miratuar urdhrin e dikujt tjetër, për pushkatimin e 40 shqiptarëve për një
ushtar malazez të vrarë, siç pranonte Aleksandër Rankoviq.
Kjo ishte leje e mjaftueshme për oficerët malazez, të cilët ishin të
etshëm për dy hakmarrje shembullore ndaj shqiptarëve: për humbjet e mëdha
të brigadave malazeze në Drenicë dhe për gjakmarrjen për Miladin
Popoviqin, të paralajmëruar në fjalimet mortore në ditën e varrimit. Dhe, fakti
se para Tivarit të Ri u bë një sistemim i ri i Eshallonit, duke i nxjerrë përpara,
në kolonë, mbi 400 veta, kryesisht sllavofonë goranë, turq, e jevgj, në fund të
kolonës i sollën kryesisht llapjanët e gallapasit, kurse në mes të kolonës i
vendosën kryesisht drenicarët dhe anadrinasit në shënjestër për hakmarrje.
Pasi morën urdhrin për hakmarrjen e një ushtari malazias me vrasjen e 40
vetave, ata nxorën nga rreshti 100 shqiptarë dhe i masakruan me plojë. Të
parët në kolonë i përcollën në drejtim të Tivarit të Vjetër, mbi mesin e
kolonës përqendruan plojën masive, kurse fundin e kolonës e kursyen për ta
përdorur për largimin e të masakruarve nga vend i krimit.
Krejt në fund, të përfundojmë: Fadil Hoxha në fillim të viteve të ‘90-ta
e përfundoi një dorëshkrim për LANÇ të Kosovës dhe rolin e tij në këtë luftë
dhe e dha në shikim në Institutin e Historisë së Kosovës. Drejtori, Dr. Tahir
Abdyli, personalitet i madh në shqiptari, ma besoi ta shfletoj. Fadil Hoxha
nuk e kishte prekur fare këtë tragjedi shqiptare, sikur të mos kishte ndodhur.
Së këndejmi, në mos për asgjë tjetër, heshtja e përjetshme e Fadil Hoxhës për
realitetin dhe për pengesat që i bëri ndriçimit të këtij krimi është, së paku,
bashkëfajësi e tij e madhe në Masakrën e Tivarit të 1 prilli 1945.

TIVAR 1945
CALVARY OF KOSOVA

Summary

The Serbian and Montenegrin communist partisan military massacre exerted

on the Albanian recruits, on 1 April 1945, in Tivar (Bar), commenced to be
written about after the communist censure was unblocked. This horror was called
differently in different writings, such as: “The Largest Grave in the Balkans”,
“Albanians’ Grave in Tivar”, "The Tivar Slaughter", "The Tivar Massacre", “The
Tivar Tragedy", "Tivar – the Largest Albanian Grave", "The Bartholomew’s Night
in Tivar" etc. However, a critical analysis of the sources of Yugoslav political mi-
litary origin, on which this study is strongly based, gave me a hand to call the act:
Tivar 1945 – Calvary of Kosova Albanians.
Actually, the Yugoslav Army (YA) of Serbian and Montenegrin communist
chetniks’ massacre on Albanian recruits in Tivar, is only one among the sequences
of Greater-Serbian systematic genocide exerted under the flag of the Mediaeval St.
Savan Orthodoxy upon the Albanians in general, an upon the Albanians under the
Versailles and AVNOY Yugoslavia, which aimed at ethnic cleansing of Albanians
and turning Kosova and other Albanians’ lands around it into a Serbian area. In the
function of this objective, military powers violence was concentrated, and
properties and houses of the rich people in villages and towns confiscated – in the
name of fighting against kulaks, then psychical and physical violence, returning of
colonists to Albanians’ own houses and property, and Albanian individual and
collective dignity abuse, inhuman behaviour, violations, arrests, imprisonments,
shooting and misery slaughtering of family heads, of population leaders, well-
known Muslim and Catholic clerics – took place.
In order for the Albanian lands outside the Albania of London should become
Serbian lands, a Serbian territory, and peace of Tito’s Yugoslavia, disarmament
and violent mobilization of males between 18-35, namely 16-60 were imposed and
also all Albanians who did not accept the Serbian – Yugoslav – power were
proclaimed suspects and enemies. By this multi-dimension, it was aimed at
breaking the Anti-Yugoslav Albanian Resistance Movement under the organization
of the Kosova Supreme Headquarters, of the Albanian Central Democratic
Committee and the Albanian National Democratic Organisation, and to make the
realisation of Albanians’ rights impossible to the self-determination promised by
the Communist Party of Yugoslavia (CPY) - AVNOY during the Second World
War, and also to create facility circumstances for the annexation of Kosova to
Federal Serbia.
These intentions of violent mobilization of Albanians to join the YA, in
March and April 1945, did not intend to be hidden by historians: Bozovic – Vavic,
in 1991, as such a Serbian experience was also preferred even at the very
beginning of the appearance of the first forms of organized resistance by the Alba-
nian political-military UCK forces. They found: “Sending such a large number of
Albanian recruits from Kosova and Metohia for the completion of military units
centres outside Kosova (in the period between January – March 1945) should be
realized as a need for their isolation, as a preventive measure of a rebellion and
actions that were planed to be undertaken by their leaders in the coming spring”.
Actually, for violent mobilization and transportation outside Kosova of
27,137 Albanian of the ages between 16-60, unarmed and without military expe-
rience civilians, The Supreme Headquarters of the Yugoslav Army in Kosova
brought here the most elite units of eight Yugoslav-partisan divisions and partisan
divisions from Albania. These units, in March 1945, had an effective of 40
thousand soldiers in Kosova with long military experience and with military arma-
ment and techniques which were very necessary to fight against the Nazi Fascist
occupier in Bosnia and Herzegovina, Croatia and Slovenia. A part of the Albanian
number forcefully mobilized was sent to the war fronts in the period between 19-
23 January 1945, on the itinerary: Prepalac – Merdare – Kursumljija - Vrsac, and
another part on 24, 26 and 27 March and on 19, 20 and 24 April 1945, was sent
for the completion of YA IV Army units to the Adriatic front on the itinerary:
Prizren – Kukës - Shkodra - Tivar – Dubrovnik – Split - Trieste.
There was violence, misery and gun shooting against Albanian recruits and
also against the military trains sent (for completion of the Yugoslav Army),
through Serbia, but we, in this study, are concentrated only on Serbian-Yugoslav
crimes against “Albanian recruits that passed through Albania and Montenegro,
for the completion of Yugoslav IV Army in Dalmatia and Istra. The First Military
Train, with a total of 2,600 soldiers, started from Prizren on 24 March 1945, the
Second Military Train, on 26 March, with a total of 2,400 Albanians and the Third
Military Train, on 27 March, with a total 2,700 Albanians.
All the military trains were escorted by Yugoslav elite units. From the reports
on the day of their departure, it comes out that 7,700 Albanians were sent through
the road: Shkodra - Tivar - Dubrovnik on 24, 26 and 27 March 1945. According to
information of Information Sector of Kosmet Operation Headquarters submitted
to the Yugoslav Army Supreme Headquarters (Second Section), "a military train of
8,000 Albanians" started from Prizren to the YA IV Army on 28 March 1945. On
19 April 1945, the First Military Train of April started from Prizren with a total of
1,520 recruit. On 20 April the Second Military Train of 2,626 recruits left, and on
24 April the Third Military Train of 1,130 recruits. It means that all of these three
military trains of April 1945 had a total of 5,276 Albanians “newly mobilised”. In
another report it reads that "5,323 Albanians were received newly mobilised in
Prizren to be transported to Shkodra.
Accordingly, out of the original sources of the Yugoslav military
proveniences, used for this study, it comes out that the three march 1945 military
trains from Kosova for the completion of the Yugoslav IV Army 7,700 – 8,000
Albanians departed, and in the April 1945 military trains another 5,270 – 5,323 Al-
banians departed. It means that the Yugoslav Army Operation Headquarters for
Kosmet with an official, legal destination, for "liberation" of Istra, for occupation
of Trieste and for liberation of Slovenia and Croatia, sent from Kosova 12,970 –
13,323 “recruits”, who were forcefully mobilized.
A critical analysis of sources indicates that only while escorting military
trains from Prizren to Tivar from 24 March to 2 April 1945, 614 Albanians were
killed, died of had typhoid fever and were “left” ill at hospitals. However, the
number of killed and wounded Albanians at the Massacre of Tivar, on 1 April
1945, at the courtyard of Tobacco Monopoly facility, will never be known
properly, as it is not exactly known the real number of the members of the Second
Military Train killed during the itinerary from Prizren to Shkodra, namely from
Prizren to Tivar. A factual analysis indicates that out of 2,400 Albanians starting
from Prizren on 26 March, 2,370 Albanians were handed over to the 10th
Montenegro’s Brigade in Shkodra, on 30 March. It is known that the Montenegrin
partisan army organized a killing in mass, a slaughter, of Albanians as a revenge
for the lost they had at the Drenica Battle under the command of Shaban Palluzha,
in January and February 1945, and for killing the Montenegrin Miladin Popovic, in
Prishtina, on 13 March 1945.
The massacre of several minutes with automatic and offensive fire, then with
double-edged knives, bayonets, hayforks and battle-axes, was survived only by
810 members of the Second Military Train. Accordingly, it comes out that 1,560
Albanians were massacred at the Massacre of Tivar on 1st April 1945, respectively
1,590 members, including those unregistered, at the itinerary from Prizren to
Shkodra. Out of those that survived the Massacre Tivar another 84 members were
killed or died during the itinerary from Tivar - Biograd na More from 12-18 April
1945. It comes out that out of 2,400 recruits that departed from Prizren to their
destination, in the Yugoslav IV Army 1,674 Albanians were taken out of their
itinerary lines in order to complete the Yugoslav IV Army.
This is the balance of crime that results from the analysis of facts taken from
Yugoslav military sources. However, Yugoslav military reports recording this
crime, of the Massacre of Tivar on 1 April 1945, were written with a week delay
following the slaughter, with a certain calculation of minimizing the size of the
crime and avoiding the possibility for to be charged for any responsibility for
exerting violence, performing killing and massacres by the Serbian and
Montenegrin soldiers and military officers upon Albanians. The most proper
number of Albanian recruits massacred at the Massacre of Tivar was found first by
Professor Ymer Berisha, President of the Political-Military Organization “Besa
Kombëtare”(National Pledge), at a piece of information for the English
representative, General Hadson, in Tirana, on 22 October 1945. We call this
document the most proper one within the archive sources that we know. In this
information piece, of the first hand importance about the Yugoslav chetnik-
communist military genocide exerted upon the Albanians in Kosova at the end of
1944 and during the first half of 1945, it is found: There were massacred 1,690
(one thousand six hundred and ninety) Albanians at the Massacre of Tivar.
According to an appeal addressed to the highest political, legal and military
instances of Yugoslavia, in 1990, by captain Bajram Gola, officer of YA special
units in 1945, a member of the Yugoslav Military Commission for discovering the
reasons and size of the Massacre of Tivar, at the site of crime, on 2 April 1945, in
Tivar, 1,700 Kosovar recruits were massacred and killed on 1 April 1945, among
whom there were also 28 Serbs, members of the Second Military Train, in March
1945.
However, this tragedy of Albanians which was experienced by three military
trains of March 1945, and three military trains of April 1945 from Prizren to the
YA IV Army, in different towns and cities of the Dalmatian Coast, is much deeper.
From the analysis of Yugoslav military sources it results that from the First
Military Train of March 1945, on the itinerary from Prizren to Trogir, 461
persons were taken out of the lines; from the Third Military Train in their itinerary
from Prizren to Dubrovnik at least 506 persons were taken out of the lines. It
means that from Prizren to Biograd na More, without the Massacre of Tivar of 1
April 1945, at least 1,051 persons were taken out of the lines in different ways.
If this number, i.e. 1,051, of the persons taken out of the itinerary lines, is
added to the more exact number, that cannot be contested by anything, of the
massacred ones of the Second Military Itinerary from Prizren, and finally with
the Massacre of Tivar, it comes out that out of 7,700 – 8,000 Albanians mobilized
as “obligatory recruits” of all the three military trains of March 1945 (between 24
and March and 18 April), there were 2,611 Albanian recruits that were liquidated
or taken out of marching lines. And, if we add the number of the massacred during
the itinerary of the three military trains to the largest possible number, massacred
at the Massacre of Tivar, it comes out that there were 2,751 persons, members of
the three military trains, massacred and taken out of marching lines going from
Prizren to Biograd na More in March 1945.
This number should be added at least 166 Albanians of those three military
trains of April 1945, who were taken out of marching lines going from Prizren to
Shkodra. It results that out of the total number of 12,970 – 13,323 Albanians
mobilized forcefully for the needs of the YA IV Army to their final destination, at
least 2,917 persons were taken out of the marching lines, that is about ¼ of the
effective was executed and massacred in the most inhuman forms, an
unprecedented crime of the Second World War.
Here we ought to remind the reader of the fact that in the historical memory
of the people, as the most proper number of the Albanian mobilized in the YA IV
Army, and who suffered on the military train from Prizren to Biograd na More, is
considered the figure of about 4,000 people. Since Tito’s Yugoslav political,
police, military and judicial bodies have never allowed to open the file: "The
Massacre of Tivar", the historical memory of the Albanian people remains really
bitter, a sea of Albanians’ blood, between the victim and bloodsucker.
No Serbian or Montenegrin soldier or officer has ever responded for their
responsibility of violence or crimes exerted on Albanian recruits. On the other
hand, there is another evidence that YA Supreme Headquarters, was in this way
put in the accomplishment of Greater Serbian racial demands dictated by the
Elaborate of Academician Vasa Cubrilovic, of 3 November 1944: "To extinguish
or expel" - Albanians. The endeavours for the accomplishment of the demands for
ethnic cleaning of Albanians from Kosova and other regions under Slavic
occupation were not missing during the whole life of the AVNOY Yugoslavia, and
from 1990-s, when the decomposition of the Commintern - AVNOY Yugoslavia
became a legal government program of Serbia camouflaged under the name of
Yugoslavia.

BURIMET DHE LITERATURA

Burime arkivale:
Arkivi i Institutit Historik Ushtarak i Jugosllavisë, i Beogradit;
Arkivi i Komitetit Qendror të PKJ-LKJ, Beograd, Nr.2029/1-1966;
Arkivi Shtetëror i Kosovës, F. OKKM, K-10/29, nr.1, 335.
Programe, parashtresa e sinteza:
Vasa Čubrilović, Manjinski problemi u novoj Jugoslaviji, Beograd, 3.
novembra 1944; Arkivi i Kosovës, F. OKKM, K-10/29, 335, nr.1. fq.4; AVII,
34-1/1, 1340; 10-1/3 - 1300, data 21. XII.1944;
Proklamata e Shtabit të Luftës së LLTSH, Malet e Lira të Kosovës,
Fillimtetori 1945, Arkivi Shtetëror i Kosovës, Fond i ONDSH- 1945-147;
Ymer Berisha, Informatë për Hadsonin, Nga Dardania Ilire, më 22
tetor 1945. Gjendet në Dosja 50.1-0002 SPB të Jugosllavisë;
Ljuba Popović, Analizë për veprimtarinë e komiteteve Nacionale
Demokratike Shqiptare - NDSH-së e të grupeve të Lëvizjes së Rezistencës
Shqiptare të armatosur 1944-1955, ASSSh të Jugosllavisë - Dosja 50.1-0002;
Azem Hajdini, Parashtresë, Arkivi i Komitetit Qendror të LKJ,
Beograd, Nr.2029/1-1966;
Bajram Gola, Parashtresë, Kryesisë së Jugosllavisë, Zëri, nr. 1434,
Prishtinë, 11 janar 1992.
 Burime ushtarake të botuara:
Borbe na Kosovu 1941-1944. Dokumenti partijskih rukovodstava
Organizacija i Jedinica NOV i POJ, Zbornik dokumenata i podataka o
Narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, Tom I, Knjiga 19,
Beograd 1969;
Hakif Bajrami, Dokumenti NOB-a i Socijalisitičke Revolucije-Borbe
na Kosovu 1945. godine, Vjetari-Godišnjak XVIII-XIX, Prishtinë 1984,
309-405;
Hakif Bajrami, Dokumenti NOB-a i Socijalističke Revolucije - Borbe
na Kosovu (mart - maj 1945), Vjetari - Godišnjak XXIII, Prishtinë, 1987;

Kongrese-Simpoziume:
Osnivački kongres KP Serbije (8-12 maja 1945), Beograd, 1972;
Gjenocidi dhe aktet gjenocidale të pushtetit serb ndaj shqiptarëve nga
Kriza Lindore e këndej (Me vështrim të vaçantë mbi burimet serbe të
fakteve), Simpozium, 20-21 janar 1994, Prishtinë 1995.

Kujtesë historike:
Azem Hajdini, Tragjedia e Tivarit, Shtutgart, 1990;
Azem Hajdini- Xani, Masakra e Tivarit (Memoare), Prishtinë, 1998;

Begzad Baliu, Disa probleme relevante rreth organizimit dhe krimit në

Tivar, Bota e re, Prishtinë, 1 qershor 1990;
Begzad Baliu, Rrëfime nga të mobilizuarit e Tivarit, Shkëndija,
Prishtinë, Shkurt-Mars 1992;
Nazif Selimi: Dëshmitë e gjalla, Shkup, 1998.

Literatyrë historiografike:
Ali Hadri, Lëvizja nacionalçlirimtare në Kosovë 1941-1945, Prishtinë,
1971;
Ali Hadri, Narodno oslobodilački pokret na Kosovu 1941-1945,
Beograd, 1973;
Atanasije Urošević, Dem Ahmeti (Arbanaška narodna pesma o napadu
Srba na Mavriće u doba našeg prvog ustanka), Prilozi proučavanju poezije,
Knjiga I, Sv.1-2, Beograd, 1934, 201-208;
Bernd J. Fischer, Shqipëria gjatë Luftës 1939-1945, Tiranë, 1999;
Božidar Božović - Milorad Vavić, Surova vremena na Kosovu i
Metohiju 1941-1944, Beograd, 1991;
Dobrica Čosić, Kosovo, Beograd, 2004;
 Fadil Hoxha, Diskutime - diskusije, Kosova- Kosovo, 9-10, Prishtinë,
1980/81, Prishtinë, 1981;
Fehmi Pushkolli, Demë Ahmeti, Prishtinë, 1997;
Fehmi Rexhepi, Teror i žrtve naroda Kosova 1941-1945,
Kosovo-žrtva, Zagreb, 1991;
Hakif Bajrami, Tragjedia e Tivarit, Prishtinë, 1993;
Hakif Bajrami, Politika e shfarosjes së shqiptarëve dhe kolonizimi
serb i Kosovës (1844-1995), Prishtinë, 1995;
Hakif Bajrami, Antimomerandum, Prishtinë, 2004;
Ivan Antonovski, Formiranje i razvoj kosovsko-metohijskih NOU
Brigada i njihova dejstva u toku Narodnooslobodilačkog rata 1941-1945.
godine, Kosova -Kosovo 4, Prishtinë, 1975;
Islam Dobra, Lufta e Drenicës 1941-1945, Prishtinë, 1995;
Islam Kadeshi në Zëri, Prishtinë, 16 dhjetor 1995;
Lefter Nasi, Tragjedia e Tivarit, Mbrojtja, nr.4, Tiranë, 1992;
Lefter Nasi, Ripushtimi i Kosovës shtator 1944 - korrik 1945, Tiranë,
1994;
Mehmet Hoxha, Nji dorë tradhtare, Rilindja nr. 3, Viti I, Prishtinë 20
mars 1945;
Milan Selaković etj., Priručni leksikon. III preradjeno i prošireno
izdanje, Zagreb, 1967;
Milan Borković - Dr. Venceslav Glišić, Osnivački kongres KP Srbije
(8-12 maja 1945), Beograd 1972;
Muhamet Pirraku, Gjendja në Kosovë gjatë periudhës së administrimit
ushtarak (8.II - 8.VII. 1945), Përparimi. Revistë shkencore 5, Viti XLIV,
Prishtinë, 1990;
Muhamet Pirraku, Evropa është fajtore për gjenocidin mbi shqiptarët,
Dielli, Zagreb – Prishtinë, nr. 20-34 të viteve 1991, 1992;
Muhamet Pirraku, Kalvari i shqiptarësisë së Kosovës. TIVARI 1945,
Prishtinë, 1993 dhe 2994;
Muhamet Pirraku, Në Tivar u masakruan 1700 shqiptarë, Zëri nr.1434,
Prishtinë, 11 janar 1992;
Muhamet Pirraku, Ripushtimi jugosllav i Kosovës 1945, Prishtinë,
1992;
Muhamet Pirraku, Masakra e Tivarit 1945, Fjala jonë, nr.4, Prishtinë,
1995; Muhamet Pirraku, Rëndësia e “Shtabit Suprem të Kosovës” në
ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës (dhjetor 1944 - tetor 1945),
Gjurmime albanologjike SSHH, 28-29 (1998-1999), Prishtinë, 2002;
Muhamet Pirraku, Vetëvendosja e Kosovës në dritën e Lëvizjes
antifashiste, Gjurmime albanologjike - SSH 21-1991, Prishtinë, 1993;
 Muhamet Pirraku, Për kauzën shqiptare 1997-1999, Prishtinë, 2000;
Muhamet Pirraku, Jo katedrale në emër të shqiptarisë së imagjinuar
(Botim i Dytë), Prishtinë, 2003;
Muhamet Pirraku, Myderriz Ymer Prizreni - Ora, zemra dhe shpirti i
Lidhjes Shqiptare 1877-1887, Sharr, 2003;
Muhamet Shatri, Kosova në Luftën e Dytë Botërore, Prishtinë, 1997;
Naser Husaj, Dubrava. Rruga drejt vdekjes, Gjakovë, 2004;
Radošin Rajović, Autonomija Kosova, Beograd, 1985;
Spasoje Djaković, Sukobi na Kosovu (Drugo dopunjeno izdanje),
Beograd, 1986;
Sinan Hasani, Kosova. Të vërtetat e mashtrimet, Prishtinë, 1987;
Shefqet Peçi, Kadri Hazbiu, Halim Ramohito, Lufter Hoxha dhe Bejto
Isufi, Rruga luftarake e Brigadës V Sulmuese, Tiranë, 1968;
Shaban Braha, Gjenocidi serbomadh dhe Qëndresa shqiptare, Tiranë,
1992;
Vladimir Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, II,
Rijeka - Zagreb, 198l;
Xhafer Shatri, Vështrim mbi politikën serbomadhe në Kosovë, Gjenevë
(pa v.b.);
Zekeria Cana, Gjenocidi i Malit të Zi mbi popullin shqiptar 1912-1913
(Dokumente), Prishtinë, 1996.

TË DHËNA PËR AUTORIN

Dr. Muhamet Pirraku lindi në fshatin Flamuras të Drenasit (në

Drenicë), më 12 tetor 1944. Është këshilltar shkencor në Institutin
Albanologjik të Prishtinës. Në vitet ’70 -‘80-ta, për shkaqe politike
antijugosllave, mbi 15 vjet pati ndalesa e pengesa për botim e veprimtari
shkencore, prej të cilave dhjetë vjet me ndalesë të plotë. Prej 4 gushtit 1981
deri më 13 dhjetor 1983 ishte në burg dhe jashtë IAP-së. U kthye në punë me
thirrjen shkencore bashkëpunëtor profesional, kurse grada e bashkëpunëtorit
shkencor, të cilën e kishte para burgosjes, iu kthye më 1989. Me rastin e
burgosjes iu konfiskuan rreth dhjetë mijë faqe në dorëshkrim: shënime të
kujtesës historike, punime shkencore, ditarë dhe rreth tridhjetë mijë vargje
poetike si dhe literaturë historiografike.
Autori i këtij libri deri tashti ka botuar mbi 440 zëra bibliografikë –
artikuj, trajtesa, recensione, kritika, fejtone. Dhjetëra nga këta zëra
bibliografikë kanë madhësinë voluminoze të veprave monografike për
probleme të veçanta të kulturës dhe të historisë shqiptare. Si autor dhe në
bashkautorësi, botoi këto vepra: Historia për klasën VII (bashkautor S.
Rizaj), Prishtinë,1975,178; Kultura Kombëtare Shqiptare deri në Lidhjen e
Prizrenit, Prishtinë, 1989, 604; Salih Gjukë Dukagjini: Shkrolaria e shqypes
(nga osmanishtja: dr. Feti Hehdiu, mr. Mehdi Polisi), Prishtinë, 1991, 188;
Ripushtimi jugosllav i Kosovës 1945, Prishtinë, 1992, 196; Kalvari i
shqiptarësisë së Kosovës, TIVARI 1945, Prishtinë, 1993, 74; Mulla Idris
Gjilani dhe Mbrojtja Kombëtare e Kosovës Lindore 1941- 1951, Prishtinë,
1995, 710; Albania e Konicës, Prishtinë, 1995, 135; Lidhja Shqiptare “Besa-
Besën” në burimet serbe 1892-1902, Prishtinë, 1996, 72; Lëvizja
Gjithëpopullore Shqiptare për Faljen e Gjaqeve 1990-1992. Kronikë,
Prishtinë, 1998, 472; Për kauzën shqiptare 1997 – 1999, Prishtinë, 2000,
286; Dritë e re për kryetarin e parë të Shqipërisë Etnike (bashkautorë: S.
Rizaj, E. Baftiu, P. Kosova), Prishtinë, 2002, 207; Jo katedrale në emër të
shqiptarisë së imagjinuar, Prishtinë, Prill 2003, 192. (Botim i Dytë, i
zgjeruar, Qershor 2003, fq. 199); Muderriz Ymer Prizreni. Ora, zemra dhe
shpirti i Lidhjes Shqiptare 1877-1887, Sharr, 2004, 520; Arrestimet e
pjesëtarëve të TMK-së. Ç’është kjo?! (bashkautor), Prishtinë, 2004, 96.
Libri për Masakrën e Tivarit, që është në duar tuaja, është botim i
ripunuar dhe i zgjeruar rreth 65% nga botimi i vitit 1993.

Prishtinë, më 1 mars 2005 Botuesi

Tryeza e lëndës

Fjala e recensentëve…………………………………………….
Parathënie ……………………………………………………….
Sprovat e shqiptarësisë së Kosovës……………………………
Formimi dhe transformimi i eshalloneve të marsit ………
Planifikimi i një ploje masive ……………………………………
Dëshmi të një përjetuesi të marshutës…………………………….
Nata e Bartolomeut në Tivarin e Ri …………………………….
Ploja vazhdon në Eshallonin e Tretë ………………………………
Tivari 1945 - Kalvari i shqiptarësisë së Kosovës ……………
Relativizimi dhe heshtja e Plojës së Tivarit ………………..…
Eshallonet e Prillit 1945………………………………………….
Përmbledhje e shkurtër e fakteve………………………………….
Përgjegjësia e Enver Hoxhës ……………………………………
Përgjegjësia e Fadil Hoxhës ……………………………………
Rezimea………………………………………………...
Të dhëna për autorin……………………………………………….