Visie Joeri Gordijn - 2012

Undercover in Nederland met open vizier bekeken

Goedenavond, welkom bij Undercover in Nederland vanavond duik ik onder in de wereld van, met deze woorden laat presentator Alberto Stegeman wekelijks meer dan een miljoen Nederlandse televisiekijkers naar het puntje van hun stoel schuiven. Undercover in Nederland staat namelijk garant voor veertig minuten spannende televisie. Toch krijgt menig collega-journalist een raar gevoel in de onderbuik als Stegeman weer eens een schokkende onthulling doet. Is Undercover in Nederland een voorbeeld van goede onderzoeksjournalistiek? Stelling Undercover in Nederlands is elke zondagavond te zien op de commercile zender SBS6, de kijkcijfers schommelen tussen de 900.000 en 1,2 miljoen. Een populair programma dus, ook een programma waar veel mensen de volgende dag nog over praten. Te verwachten valt dus dat de redactie van het programma gedegen journalistiek bedrijft, en daar zet ik bij Undercover in Nederland mijn vraagtekens bij. De kijker ziet namelijk wel veel spannende camerabeelden, geschoten vanuit minuscule cameras in de knoop van een jas, maar aan de journalistieke inhoud van het programma is veel aan te merken. De stelling die ik daarom inneem is, Het tv-programma Undercover in Nederland heeft de pretentie een journalistiek programma te zijn, maar maakt dit niet waar. Het programma geeft de kijker hiermee een verkeerd beeld van goede onderzoeksjournalistiek. Goede onderzoeksjournalistiek Voordat ik dieper inga op Undercover in Nederland wil ik eerst duidelijk maken wat ik versta onder goede onderzoeksjournalistiek. Natuurlijk dient elke journalist zich in principe aan de Code van Bordeaux en dus de Code voor de Journalistiek van de NVJ te houden, maar een code voor onderzoeksjournalisten zelf is er niet. De code die opgesteld is door de NVJ is natuurlijk van toepassing op een goede onderzoeksjournalist en daarom haal ik een drietal punten uit de code naar voren die voor mij van cruciaal belang zijn bij het maken van een goede uitzending, ook al komt er natuurlijk nog veel meer bij kijken. Ik kies deze punten ook omdat ze naar mijn mening mijn stelling over Undercover in Nederland onderbouwen. Uit de Code voor Journalistiek; De journalist verzamelt, selecteert en publiceert het nieuws zonder zich te verschuilen achter een andere dan zijn eigen identiteit, tenzij met die werkwijze een groot maatschappelijk belang is gediend. De discussie over undercoverjournalistiek zal eeuwig doorgaan in cafs en andere ontmoetingsplekken voor journalisten, maar de wet en de code zijn er duidelijk in. Sommige misstanden kunnen gewoonweg niet aan de kaak gesteld worden zonder dat de journalist zich voordoet als iemand anders. Maar er moet ook weer niet te gemakkelijk mee omgegaan worden.

De journalist die zich baseert op anonieme bronnen moet aannemelijk maken dat zijn bronnen betrouwbaar zijn, de informatie niet op andere wijze kon worden verkregen en hij die zo goed mogelijk elders heeft geverifieerd. Iedereen kan tegenwoordig (vooral met de komst van het internet) roepen wat hij wil, en een journalist dient niet bij elke mogelijke scoop in de pen te klimmen. Althans, niet alvorens hij zijn bronnen dubbel en dwars gecheckt heeft. Het zoeken naar hoor en wederhoor is een journalistiek basisprincipe. In het bijzonder bij het publiceren van beschuldigingen of verdachtmakingen aan het adres van een persoon of organisatie, past de journalist wederhoor toe. De beschuldigde krijgt voldoende gelegenheid, liefst in dezelfde publicatie en zonder onredelijke tijdsdruk, te reageren op de aantijging. Een onderzoeksjournalist die een schokkende ontdekking doet, moet zorgen dat hij zijn onderwerp volledig brengt, en in de uitzending of publicatie alle partijen aan het woord komen. De kijker of lezer krijgt namelijk snel een verkeerd beeld, van muggen worden olifanten gemaakt of er ontstaat een eenzijdige blik op een ingewikkeld onderwerp. Naast de Code van de NVJ leggen programmas en kranten zichzelf ook vaak regels op. Zo hebben de onderzoeksprogrammas van de publieke omroepen een handvest met elkaar gemaakt waarin zij streven naar een zon gedegen en openlijk mogelijke journalistiek. Zo zal Zembla bijvoorbeeld enkel undercover gaan als er echt geen andere uitweg meer is, en zal Argos nooit een item maken aan de hand van een enkele anonieme bron. Undercover in Nederland heeft geen handvest of regels, het programma is in principe overgeleverd aan de ethische standpunten van Alberto Stegeman zelf. Onderzoeksjournalistiek leunt op het blootleggen van misstanden die tot dan toe verborgen zijn geweest. Het Watergate schandaal is daar een prachtig voorbeeld van, maar ook het undercoverwerk van Gunter Wallraff waarin hij bijvoorbeeld de erbarmelijke levensomstandigheden van Turkse gastarbeiders blootlegde valt onder onderzoeksjournalistiek. Het kan de meest spannende tak van journalistiek zijn, en in zekere zin ook n van de belangrijkste. Enkele politieke aardverschuivingen hadden niet plaatsgevonden als bepaalde zaken niet aan het licht gekomen waren. Met deze belangrijke taak in het achterhoofd zal een onderzoeksjournalist dus moeten zorgen dat zijn uitzendingen betrouwbaar zijn en dat hij niet alleen maar inspeelt op onderbuik gevoelens of de drang naar hoge kijkcijfers. Amusement Wie naar een aantal afleveringen Undercover in Nederland heeft gekeken kan zeggen dat het programma alleen maar amusement is; spannende televisie voor op de zondagavond. Toch vindt Alberto Stegeman zelf dat hij een journalistiek programma maakt, ik ben journalist en zo voel ik me ook zegt hij in een interview met de Volkskrant uit 2006. Ook heeft Stegeman zich al een aantal keren moeten verantwoorden bij de Raad van Journalistiek, en is hij zelfs vrijgesproken door de rechter op grond wat men journalistieke rechten zou kunnen noemen (zijn undercover actie op Schiphol diende een groot

maatschappelijk belang volgens de rechter). Door de buitenwereld en door hemzelf wilt Alberto Stegeman dus als journalist gezien worden. Undercover in Nederland is dus een journalistiek programma en moet zich naar mijn mening houden aan een bepaalde standaard. Journalistiek dus, zij het met een erg hoog amusement gehalte. Kinderporno Goedenavond en welkom bij Undercover in Nederland, vanavond duik ik in de wereld van de kinderporno. Na maandenlang onderzoek naar een wereldwijd ondergronds netwerk, kan ik maar n conclusie trekken; politie en justitie hebben een ongelofelijk groot probleem om kinderporno aan te pakken. Na het intro van Alberto Stegeman stromen onheilspellende violen de speakers uit, en krijgt de kijker een vooruitblik op de komende uitzending. Het is de uitzending van 12 februari 2012, in de weken voor de uitzending is er op SBS6 veelvuldig reclame gemaakt voor deze uitzending. In de uitzending zou Alberto Stegeman namelijk een schokkende onthulling doen, hij legt een online kinderpornonetwerk bloot. 1,2 Miljoen Nederlanders kijken naar de uitzending. De uitzending zit degelijk in elkaar. Een anoniem lid van de Anymous beweging heeft een brief geschreven aan Undercover in Nederland. Hierin vertelt hij Stegeman dat er een online kinderpornonetwerk bestaat, eentje waar pedofielen anoniem op kunnen surfen en dus vrijelijk kinderporno kunnen verspreiden. Ook luist Stegeman een Vlaamse pedofiel in de val, maakt verschillende afspraken met hem en laat hem uit eindelijk oppakken. Steeds komt het anonieme kinderpornonetwerk naar voren, het zogenaamde TOR-programma laat mensen namelijk anoniem surfen. Een kwalijke zaak, aldus Stegeman. Hij heeft ook een kort interview met een woordvoerder van de politie (wederhoor). De woordvoerder zegt dat politie al een tijd op de hoogte is van het bestaan van het netwerk, en dat er momenteel gekeken wordt hoe het netwerk aan te pakken is. Maar op dit moment zijn er pedofielen bezig met zaken die het daglicht niet kunnen verdragen, terwijl de politie niets doet. Meteen na de uitzending is er op internetfora veel kritiek op de uitzending. Dit gaat vooral over twee aspecten van de uitzending. Alberto Stegeman heeft in de uitzending namelijk een interview met een woordvoerder van Anymous, de wereldwijde beweging van hackers die strijden voor een vrij en open internet. Hij zegt namens Anymous te spreken. Dit kan nooit het geval zijn, omdat het algemeen bekend is dat Anymous geen woordvoerders heeft, ze zijn namelijk anoniem en allemaal gelijk. Stegeman had dit met een klein beetje research uit kunnen vinden, en in de uitzending kunnen nuanceren. Een aantal dagen na de uitzending komt er een verklaring van Anymous online waarin de beweging afstand doet van de woordvoerder. Ook beschuldigt de beweging Alberto Stegeman en SBS6 van slechte journalistiek. Het lijkt erop dat de Anymous-bron enkel is gebruikt om spanning in de uitzending te brengen, de beweging is veelvuldig in het nieuws geweest de afgelopen jaren en spreekt tot de verbeelding. Het gaf wat extra peper aan de uitzending. Naast de slechte (en enige) bron is er ook veel kritiek op de houding tegenover het TOR-netwerk. Volgens Stegeman krioelt het het namelijk van de criminelen

en pedofielen, hij vergeet alleen te melden dat het netwerk van cruciaal belang is voor bijvoorbeeld burgers in onderdrukte regimes en dat een groot aantal normale mensen het netwerk gebruikt. Enkel en alleen om de privacy die het netwerk brengt. Ook Wikileaks, een goudmijn voor onderzoeksjournalisten als Alberto Stegeman, heeft zijn bestaan te danken aan netwerken als TOR. Dit wordt allemaal niet gemeld in de uitzending. TOR wordt enkel bestempeld als speeltuin voor pedofielen. Het lijkt erop dat Alberto Stegeman en zijn redactie weinig onderzoek hebben gedaan naar het TOR-netwerk zelf, en zich enkel heeft verkneukeld bij de mogelijkheid om een pedofiel in de val te lokken. Daarnaast heb ik nog een aanmerking op de wederhoor die toegepast is tijdens de uitzending. Er komt namelijk een politiewoordvoerder aan het woord die Alberto Stegeman verteld dat de politie op de hoogte is van het probleem en er op het moment bezig is met het opzetten van een team. Dan is eigenlijk de vraag, wat heeft Undercover in Nederland nou precies ontdekt? Of heeft het programma enkel ingespeeld op de onderbuik gevoelens van Nederlanders. Is het toevallig dat de rechtszaak tegen pedofiel Robert M. twee weken na de uitzending van start ging? Binnenkomen waar je niet naar binnen mag Donker beeld, wat gerammel en dan het geluid van remmende banden. Fel licht en de kofferbak gaat open, Stegeman wordt door zijn handlanger de kofferbak uit geholpen. Het is hem gelukt om met valse pasjes het terrein van Schiphol op te komen, ook lukt het hem om in de hangar van het vliegveld te komen. In de hangar staat het persoonlijke vliegtuig van koningin Beatrix. De uitzending over de beveiliging van Schiphol is waarschijnlijk de meest spraakmakende uitzending van Undercover in Nederland ooit, Schiphol klaagt Stegeman aan en hij wordt veroordeeld tot een boete voor het betreden van onbevoegd terrein. De uitzendingen en de vervolging leiden tot een heftige discussie over het feit of een journalist de wet mag overtreden. Ik zelf vind de Schiphol uitzending geen slechte uitzending, het feit dat iemand zomaar pasjes kan laten drukken en op het vliegveld rond kan wandelen is voor elke journalist interessant. Ik heb kritiek op een ander aspect van de uitzending. Stegeman heeft meerdere van dit soort uitzendingen gemaakt. Zo drong hij binnen (inclusief nepbom) op een militaire basis en bij het paleis Noordeinde (in een bestelbusje). Ook smokkelde hij goederen een TBS kliniek in. Het zijn allemaal uitzendingen die door ruim een miljoen Nederlanders bekeken worden, en heftige reacties teweegbrengen. Telkens weer drukt Stegeman ons met onze neus op de feiten, stel je voor dat ik een terrorist was met kwalijke bedoelingen, stel je voor. Stel je voor. Stegeman weet met dit soort uitzendingen perfect in te spelen om de angst van de kijker. Zodra er aanslagen gepleegd worden is de vraag altijd, hoe kon dit gebeuren? Alberto Stegeman beantwoordt deze vraag; het kan allemaal heel makkelijk. Het programma van Stegeman gaat uit van de hypothese; we knnen het koninklijk vliegtuig binnen, we knnen een bom plaatsen. Niemand vraagt zich serieus af: waarom zou iemand dat eigenlijk willen? Schrijft journalist Thomas

van Aalten in een column over Stegemans programma. Ik ben het daar mee eens. Een onderzoeksjournalist zal inderdaad, als het moet met een verborgen camera, aan willen tonen dat er een lek zit in een beveiliging maar zal hier na afloop de reden van willen weten. Is er iets mis met de opleidingen van beveiligers? Is er geen geld voor goede controlepoortjes? Wat is het onderliggende probleem? Een onderzoeksjournalist moet niet alleen het probleem aan de kaak stellen, maar ook bekijken waarom het probleem bestaat. Undercover in Nederland kan veertig minuten lang bezig zijn met het onthullen van een probleem (bijvoorbeeld het binnen kunnen komen bij het paleis Noordeinde) maar dan is er geen ruimte meer voor diepgang. Het lijkt of de redactie van Undercover in Nederland zich er gemakkelijk van af maakt. Er is een undercoveractie geregeld en die is succesvol uitgevoerd en dan moeten ze alleen nog zien hoe ze die zo spannend mogelijk in de uitzending kunnen krijgen. Alberto spreekt wat spannende voice-overs in en op de juiste momenten worden er violen gemonteerd. Voil, een uitzending zonder al te veel moeite. Dit is verschrikkelijk zonde, want vaak zit er nog zo veel meer achter de oppervlakkige misstanden. Ambachtelijke journalistiek Ik schrijf het voor een groot deel toe aan die ziekte die kijkcijfers heet zegt Marcel van Silfhout, onderzoeksjournalist voor onder andere Zembla, Reporter en Uitgesproken VARA en tevens lid van de raad van bestuur van de Vereniging voor Onderzoeksjournalisten (VVOJ). Het probleem ligt volgens hem bij de sensatiebelustheid van het programma. De onderzoeksprogrammas van de publieke omroepen kijken ook, in steeds grotere mate, naar kijkcijfers maar de crux zit hem in de maatschappelijke doelstelling. Undercover maakt programmas met een totaal andere insteek, ze zoeken sensatie. Waar bij de publieke omroep wordt geprobeerd ambachtelijke journalistiek te bedrijven is dat bij Undercover niet aan de orde, misschien willen ze het wel maar SBS zal dat nooit toe laten. Deze antwoorden kreeg ik vaker tijdens het schrijven van mijn visie, de insteek van Undercover in Nederland is niet het onthullen van misstanden maar het maken van spannende televisie. De journalistieke insteek is eigenlijk meer een manier om het verhaal mooi te kunnen brengen. Toch is het gek dat Alberto Stegeman zelf overtuigd lijkt van zijn rol als onderzoeksjournalist. In het radioprogramma Journaille zegt hij bijvoorbeeld; Ik doe dit werk omdat ik het echt belangrijk vind om dit soort dingen aan de kaak te stellen. Daarom doe ik het, daarom houd ik het ook zo lang vol. Je zou kunnen denken dat Stegeman zelf wel goede bedoelingen heeft, maar dat zijn regisseurs en redacteuren het programma om zeep helpen. Toch is het Stegeman zijn eigen bedrijf dat het programma maakt en produceert, je kunt hem dus zien als eindverantwoordelijke. Conclusie Undercover in Nederland moet een keuze maken. Het programma probeert met undercoverbeelden spannende televisie te maken, en doet dit eigenlijk aardig. Het probleem zit hem in het feit dat Stegeman zichzelf een onderzoeksjournalist vindt, maar dat het programma dat hij maakt zich niet veel aantrekt van de regels en normen van de Nederlandse journalistiek. Undercover in Nederland

zweeft tussen amusement en harde journalistiek in (moedwillig of niet). Het programma zou verbeteren als het een kant koos. Schuif de grote onthullende onderwerpen die veel onderzoek vergen door naar de grote jongens als Brandpunt en Reporter, en ga zelf weer oplichters ontmaskeren. Of huur een aantal goede onderzoeksjournalisten in en maak het programma dieper, dat zou voor de gemiddeld n miljoen kijkers geen straf zijn. Misschien zelfs een aanwinst voor de journalistiek.

Bronnenlijst:

Geschreven bronnen: Effting, Maud (30 mei 2006). Ik doe nauwelijks illegale dingen Volkskrant pg. 20. Pinello, danniele (12 september 2011). Ik ben geen brave burger; Alberto Stegeman over de grenzen van de journalistiek NRC.next pg. 23 Van Aalten, Thomas (29 december 2008). Het monster onder het bed van Alberto Stegeman(column). http://zappen.blog.nl/columns/2008/12/29/column-thomas-vanaalten-het-monster-onder-het-bed-van-alberto-stegeman

Geel, Jean-Pierre (16 november 2009). Broekman Volkskrant pg 32.

Bosman Joost (29 april 2010). Loeren met verborgen oog De limburger pg 10.
Van Vliet, Pieter (12 februari 2012), Kijktip Alberto Stegeman vs. Anymous http://www.geenstijl.nl/mt/archieven/2012/02/kijktip_alberto_stegeman_vs_an.ht ml

Algemeen dagblad (3 februari 2012)

http://www.ad.nl/ad/nl/1012/Binnenland/article/detail/3175180/2012/02/12/Albert o-Stegeman-ontmaskert-sadistische-Belgische-pedofiel.dhtml Roggeveen, Herman (7 juni 2009), online tv-magazine Zappen. http://zappen.blog.nl/sbs-broadcasting/2009/06/07/nieuwe-afleveringenundercover-in-nederland-formule-eindig Kijkcijfer onderzoek in een week dat Undercover in Nederland veel in het nieuws was(week 3, 2012): http://www.kijkonderzoek.nl/images/stories/weekpersberichten_tweeduizendtwaal f/Persbericht_SKO_2012_week_6_Uitzenddag.pdf Reijnders, Maarten (27 april 2007). Column over een uitzending van Undercover in Nederland, waarin het probleem rond kinderlokkers volgens de auteur volledig uit zijn verband wordt gerukt: http://webwereld.nl/column/46165/digitale-kinderlokkers.html

Online discussie over de vraag of Alberto Stegeman bijdraagt aan de veiligheid van ons land: http://www.goeievraag.nl/vraag/onderzoek-alberto-stegeman-draagveiligheid.49039 Pleijter, Alexander (mei 2009). Over de vraag of journalistiek zou moeten kijken naar kijkcijfers: http://www.toekomstvandejournalistiek.nl/2009/05/door-te-veel-concurrentiedaalt-journalistieke-kwaliteit/ Gesproken bronnen: Marcel van Silfhout, Onderzoeksjournalist, Lid van raad van Bestuur VVOJ, 0655366538, mvansilfhout@yahoo.com