Crkva I Drustvo Uz Jadran

1 Crkva i drutvo uz Jadran Vrela i rezultati istraivanja
Upozorenje!!!! ! Ina"ica radnoga teksta!! ! Slu#ite se tekstom tiskanim u knjizi.!
Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

SVEUILITE U SPLITU KATOLIKI BOGOSLOVNI FAKULTET KATEDRA CRKVENE POVIJESTI KNJIGA 2 CRKVA I DRUTVO UZ JADRAN CHIESA E SOCIET NELLAREA ADRIATICA
Vrela i rezultati istraivanja Fonti e bilancio delle ricerche
SLUBA BOJA
Bogoslovna biblioteka, knj. 23. UREDNIK / REDATTORE Vicko Kapitanovi ZNANSTVENO VIJEE / COMITATO DI CONSULENZA SCIENTIFICA Filiberto Agostini Vicko Kapitanovi Slavko Kovai Gabriele De Rosa PREVODITELJI SAETAKA/ TRADUTTORI DEI RIASSUNTI Anna Maria Juri (talijanski) Danijel Tonki (hrvatski) RECENZENTI / CENSORI Stijepo Obad Luka Tomaevi LEKTURA HRVATSKIH TEKSTOVA / REVISIONE DEI TESTI CROATI Ivan J. Bokovi LEKTURA TALIJANSKIH TEKSTOVA / REVISIONE DEI TESTI ITALIANI Filiberto Agostini
GRAFIKO OBLIKOVANJE KORICA / ILLUSTRAZIONE DELLA COPERTINA Neven Marin
ZA NAKLADNIKE / DIRETTORI RESPONSABILI Marinko Vidovi Anelko Domazet
TISAK / STAMPA Dalmacija papir Split
3 SVEUILITE U SPLITU KATOLIKI BOGOSLOVNI FAKULTET KATEDRA CRKVENE POVIJESTI
CRKVA I DRUTVO UZ JADRAN VRELA I REZULTATI ISTRAIVANJA

Zbornik radova Meunarodnoga znanstvenog skupa Split, 21-22. IX. 2001.
CHIESA E SOCIET NELLAREA ADRIATICA FONTI E BILANCIO DELLE RICERCHE

Atti del convegno internazionale, Split, 21-22 IX 2001
PRIREDIO: VICKO KAPITANOVI
Split, 2006.
CIP-Katalogizacija u publikaciji SVEUILINA KNJINICA U SPLITU UDK 261.6(497.5) MEUNARODNI znanstveni skup Crkva i drutvo uz Jadran: Vrela i rezultati istraivanja (2001; Split) Crkva i drutvo uz Jadran Vrela i rezultati istraivanja : zbornik radova meunardnoga znanstvenog skupa, Split, 21-22. IX. 2001. = Chiesa e societ nellarea Adriatica fonti e bilancio delle ricerche : atti del convegno internazionale, Split, 21-22. IX. 2001. / priredio Vicko Kapitanovi ; <prevoditelji saetaka Anna Maria Juri (talijanski), Danijel Tonki (hrvatski)>. Split : Katoliki bogoslovni fakultet : Sluba Boja, 2006. (Katedra crkvene povijesti ; knj. 2) (Bogoslovna biblioteka ; knj. 23) Bibliografija. - Kazala. ISBN 953-7187-01-2 (KBF) . ISBN 953-6236-25-7 (Suba Boja) 1. Kapitanovi, Vicko 2. Katolika crkva Drutvena uloga 120408038 ISBN 953-7187-01-2 (KBF) . ISBN 953-6236-25-7 (Suba Boja)
SADRAJ PROGRAM ZNANSTVENOG SKUPA .................................................................. 9 PREDGOVOR: Hrvatska drutvena i religiozna povijest sastavni dio europske povijesti ........................................................... 15 I. REZULTATI I SMJERNICE ZNANSTVENIH ISTRAIVANJA GABRIELE DE ROSA possibile una storia socio-religiosa dellarea alto-adriatica? ......... 25
Saetak: Je li mogua drutveno-religiozna povijest jadranskog podruja
FRANJO ANJEK, Rezultati i smjernice istraivanja drutveno-religiozne povijesti u Hrvatskoj ........................................................................................ 35

Sommario: Stato e prospettive di ricerca di storia sociale e religiosa in Croazia
PETAR VRANKI Hrvatska u historiografiji njemakog govornog podruja ................. 43

Sommario: Croazia nella storiografia tedesca
MILE BOGOVI Okolnosti za nastanak i nestanak biskupskih sjedita izmeu Zagreba i Zadra ................................................................................. 65
Sommario: Circostanze di creazione e di estinzione delle sedi vescovili tra Zagreb e Split
JOE KOFLJANEC Iseljavanje hrvatskih katolika pred turskom opasnou u Sloveniju s posebnim osvrtom na iseljavanje franjevaca Provincije Bosnae-Croatiae ................................................................................ 81
Sommario: Le migrazioni dei cattolici croati in Slovenia, causate dal pericolo turco, con speciale riguardo ai francescani della Provincia di Bosnia-Croazia
FILIBERTO AGOSTINI, La politica ecclesiastica della Repubblica di Venezia in Istria e Dalmazia nel secondo Settecento ................................................... 97
Saetak: Mletaka crkvena politika u Istri i Dalmaciji u drugoj polovici XVIII. stoljea
STANKO PIPLOVI Uloga drave u izgradnji sakralnih graevina u Dalmaciji tijekom XIX. stoljea ...................................................................... 113
Sommario: Il ruolo dello Stato nella costruzione degli edifici ecclesiastici nellOttocento in Dalmazia
ZDRAVKO DIZDAR Stradanje Hrvata u II. svjetskom ratu i neposredno nakon njega .... 129
Sommario: Il massacro dei cattolici croati nella II. guerra mondiale e nel dopoguerra
VICKO KAPITANOVI Storiografia dellOrdine francescano e delle congregazioni religiose di ispirazione francescana in Croazia ............................... 187
Saetak: Franjevaka historiografija u Hrvatskoj
ANTE KEGRO La situazione ed i risultati di ricerca della storia ecclesiastica della Bosnia ed Erzegovina ............................................................. 233
Saetak: Stanje i rezultati istraivanja crkvene povijesti o Bosni i Hercegovini
BOO GOLUA Rezultati istraivanja crkvene povijesti u Hercegovini i Bosni (novi vijek) ...................................................................................... 279
Sommario: Risultati della ricerca della storia ecclesiastica in Erzegovina e in Bosnia (Evo moderno)
II. VRELA TOMISLAV MRKONJI Izvori za hrvatsku povijest u Vatikanskom arhivu. Papinski konzulati na istonoj obali Jadrana u 19. stoljeu ......................... 295
Sommario: Fonti per la storia croata nell Archivio Segreto Vaticano
IVAN PEDERIN Sources for the History of the Church in the State Archives of Zadar (Croatia) ........................................................................... 325
Saetak: Vrela za crkvenu povijest u Dravnom arhivu u Zadru
MELINA LUI Vrela za hrvatsku crkvenu povijest 1945-1990. u Hrvatskom dravnom arhivu .............................................................................. 331
Sommario: Fonti per la storia della Chiesa in Croazia 1945-1990 nellArchivio di Stato della Repubblica Croata in Zagreb
III. KRATKA PRIOPENJA FULVIO SALIMBENI, Gli studi italiani di storia religiosa istriana, fiumana e dalmata. Problemi aperti e prospettive di ricerca. .......................................... 343
Talijanska istraivanja religiozne povijesti istone jadranske obale. Problemi i smjerovi istraivanja
ELJKO TOLI Odnos franjevaca i politike vlasti u Dalmaciji u kasnom
Sadraj
srednjem vijeku ............................................................................... 346

Il rapporto dei francescani con la nobilt in Dalmazia nel tardo medioevo
SLAVKO KOVAI Vrela za crkvenu povijest hrvatskih pokrajina uz Jadran u prvoj polovici 19. stoljea u Dravnom arhivu u Beu. ......................... 349
Fonti per la storia ecclesiastica delle provincie croate sullAdriatico, nellArchivio di Stato inVienna
JOSIP KOLANOVI Vrela za povijest Crkve u Dalmaciji u drugoj polovici XIX. stoljea u Hrvatskom dravnom arhivu .................................. 351
Fonti per la storia della Chiesa in Dalmazia nella seconda met dellOttocento nellArchivio di Stato della Repubblica Croata in Zagreb
IVAN UBELI Arhiv Hrvatske biskupske konferencije kao vrelo za noviju crkvenu povijest ............................................... 356
Sommario: LArchivio della conferenza episcopale croata come fonte per la storia della Chiesa in Croazia
IV. ODJECI U TISKU Odjeci u novinama i asopisima ........................................................... 363 PRILOZI IVAN UGRIN Crkva i drutvo uz Jadran (Slobodna Dalmacija) ........................... 364 JASMINA PARI Religiozna povijest Jadranskog podruja (Slobodna Dalmacija) ... 365 JASMINA PARI Sastavni dio europskog tla (Slobodna Dalmacija) .......................... 366 MIRKO MIHAJ Povijest progona, pogroma i iseljavanja (Glas koncila).................. 368 PETAR VULI Crkva i drutvo uz Jadran (Solinska kronika) .................................. 371 DRAGICA ZELJKO SELAK Znanstveni skup povjesniara (Crkva na Kamenu) ......................... 373 FILIBERTO AGOSTINI, Il convegno di Spalato su Chiesa e Adriatico, (Ricerche di storia sociale e religiosa) ............................................................ 374 V. BILJEKE O AUTORIMA Autori lanaka ................................................................................. 381 Autori kratkih priopenja ................................................................ 393 VI. KAZALA Kazalo osobnih imena ..................................................................... 397 Kazalo zemljopisnih naziva............................................................. 405
S VEUILITE U S PLITU KATOLIKI BOGOSLOVNI FAKULTET KATEDRA ZA CRKVENU POVIJEST

ISTITUTO PER LE RICERCHE DI STORIA SOCIALE E RELIGIOSA VICENZA DIPARTIMENTO DI STUDI STORICI E POLITICI PADOVA
MEUNARODNI ZNANSTVENI SKUP CRKVA I DRUTVO UZ JADRAN VRELA I REZULTATI ISTRAIVANJA

CONVEGNO INTERNAZIONALE
Split, 21-22. rujna 2001.
10
PROGRAM
CRKVA I DRUTVO UZ JADRAN VRELA I REZULTATI ISTRAIVANJA
Petak, 21. rujna 8,30 h Uvodna rije i pozdravi: Hrvatska drutvena i religiozna povijest kao sastavni dio europske povijesti (Ivo Babi i Vicko Kapitanovi) Marin Barii, nadbiskup i veliki kancelar arko Mareti, provincijal i veliki vicekancelar Luka Tomaevi, dekan Katolikog Bogoslovnog fakulteta Branimir Luki, upan splitsko-dalmatinski Rezultati i smjernice znanstvenih istraivanja 1. Smjernice i istraivaki postupak za moebitnu drutvenoreligioznu povijest jadranskog podruja (Gabriele De Rosa) 2. Rezultati i smjernice istraivanja drutveno-religiozne povijesti u Hrvatskoj (Franjo anjek) 3. Talijanska istraivanja religiozne povijesti istone jadranske obale. Problemi i smjerovi istraivanja. (Fulvio Salimbeni) 4. Hrvatska u historiografiji Njemakog govornog podruja (Petar Vranki) 5. Okolnosti za nastanak i nestanak biskupijskih sjedita izmeu Zagreba i Zadra (Mile Bogovi) 6. Odnos franjevaca i plemstva u Dalmaciji u kasnom srednjem vijeku (eljko Toli) 7. Iseljavanje hrvatskih katolika, pred turskom opasnou u Sloveniju s posebnim osvrtom na iseljavanje Franjevaca Provincije Bosnae-Croatiae (Joe kofljanec) 8. Mletaka crkvena politika u Istri i Dalmaciji u drugoj polovici XVIII. stoljea (Filiberto Agostini) 15,30 h 9. Uloga drave u izgradnji sakralnih graevina u Dalmaciji tijekom XIX. stoljea (Stanko Piplovi) 10. Masovna stradanja hrvatskih katolika u II. svjetskom ratu i neposredno nakon njega (Zdravko Dizdar) 11. Hrvatska franjevaka historiografija (Vicko Kapitanovi) 12. Rezultati istraivanja crkvene povijesti u Bosni i Hercegovini (Boo Golua i Ante kegro)
11
PROGRAMMA
Venerdi, 21. settembre 8,30 h Introduzione e parole di saluto: Storia religiosa e sociale della Croazia vista come parte integrante della storia europea (Ivo Babi e Vicko Kapitanovi) Marin Barii, arcivescovo e grancanceliere della Facolt arko Mareti, ministro provinciale e vicegrancanceliere Luka Tomaevi, decano della Facolt Branimir Luki, presidente della Regione Bilancio e itinerari delle ricerche 1 Itinerari e metodi per una possibile storia socio-religiosa nellarea adriatica. (Gabriele De Rosa) 2. Stato e prospettive di ricerca di storia sociale e religiosa in Croazia (Franjo anjek) 3 Gli studi italiani di storia religiosa istriana, fiumana e dalmata. Problemi aperti e prospettive di ricerca. (Fulvio Salimbeni) 4 Croazia nella storiografia tedesca (Petar Vranki) 5 Circostanze di creazione e di estinzione delle sedi vescovili tra Zagreb e Split (Mile Bogovi) 6 Il rapporto dei francescani con la nobilt in Dalmazia nel tardo medioevo (eljko Toli) 7 Le migrazioni dei cattolici croati in Slovenia, causate dal pericolo turco, con speciale riguardo ai francescani della Provincia di Bosnia-Croazia (Joe kofljanec) 8 La politica ecclesiastica della Repubblica di Venezia in Istria e Dalmazia nel secondo Settecento (Filiberto Agostini) 9 10 11 12. 15,30 h Il ruolo dello Stato nella costruzione degli edifici ecclesiastici nellOttocento in Dalmazia (Stanko Piplovi) Il massacro dei cattolici croati nella II. guerra mondiale e nel dopoguerra (Zdravko Dizdar) La storiografia francescana in Croazia (Vicko Kapitanovi) Bilancio delle ricerche scientifiche della storia ecclesiastica in Bosnia ed Erzegovina (Boo Golua e Ante kegro)
12
PROGRAM
Vrela 13. Izvori za hrvatsku povijest u Vatikanskom tajnom arhivu (Tomislav Mrkonji) 14. Vrela za crkvenu povijest hrvatskih pokrajina uz Jadran u prvoj polovici 19. st. u Dravnom arhivu u Beu (Slavko Kovai) 15. Vrela za povijest Crkve u Dalmaciji u drugoj polovici XIX. stoljea u Hrvatskom dravnom arhivu u Zagrebu (Josip Kolanovi) 16. Vrela za crkvenu povijest u Dravnom arhivu u Zadru (Ivan Pederin) Subota, 22. rujna 8,30 h 17. Vrela za povijest Crkve u Hrvata 1945- 1990. u Hrvatskom dravnom arhivu (Melina Lui) 18. Vrela za crkvenu povijest hrvatskog sjevernog Jadrana u dravnom arhivu u Rijeci (Franjo Veli) 19. Arhivksa vrela za drutveno religioznu povijest Hrvata u Bosni i Hercegovini (Andrija Niki) 20. Arhiv Hrvatske biskupske konferencije kao vrelo za noviju hrvatsku crkvenu povijest (Ivan ubeli)
Organizacijski odbor / Comitato scientifico Vicko Kapitanovi Slavko Kovai Gabriele de Rosa Filiberto Agostini
13
PROGRAMMA
Fonti 13 Fonti per la storia croata nell Archivio Segreto Vaticano (Tomislav Mrkonji) 14 Fonti per la storia ecclesiastica delle provincie croate sullAdriatico, nellArchivio di Stato inVienna (Slavko Kovai) 15 Fonti per la storia della Chiesa in Dalmazia nella seconda met dellOttocento nellArchivio di Stato della Repubblica Croata in Zagreb (Josip Kolanovi) 16 Fonti per la storia della Chiesa nellArchivio di Stato in Zadar (Ivan Pederin) Sabato, 22. settembre 8,30 17 Fonti per la storia della Chiesa in Croazia 1945-1990 nellArchivio di Stato della Repubblica Croata in Zagreb (Melina Lui) 18 Fonti per la storia della Chiesa nellarea alto adriatica nellArchivio storico di Rijeka (Franjo Veli) 19 Fonti per la storia sociale e religiosa dei Croati in Bosnia ed Erzegovina (Andrija Niki) 20 LArchivio della conferenza episcopale croata come fonte per la storia della Chiesa in Croazia (Ivan ubeli)
Prireiva i mjesto odravanja / Sede del congresso Katoliki Bogoslovni fakultet Zrinsko-frankopanska 19 Split Za prireivaa Vicko Kapitanovi Trg Gaje Bulata 3 21000 Split ! 021/348091 E mail: Vicko.Kapitanovic@public.srce.hr
14
PRIREIVA I PREDAVAI SVEUILITE U SPLITU KATOLIKI BOGOSLOVNI FAKULTET KATEDRA ZA CRKVENU POVIJEST
u suradnji sa / in collaborazione con INSTITUTOM ZA ISTRAIVANJE DRUTVENO-RELIGIOZNE POVIJESTI U VICENZI
ISTITUTO PER LE RICERCHE DI STORIA SOCIALE E RELIGIOSA, VICENZA i/e
ODJELOM ZA POVIJEST FAKULTETA POLITIKIH ZNANOSTI SVEUILITA U PADOVI

DIPARTIMENTO DI STUDI STORICI E POLITICI DELLA FACOLT DI SCIENZE POLITICHE DELLUNIVERSIT DI PADOVA
PREDAVAI:
Filiberto Agostini, Sveuilite u Padovi Ivo Babi, Sveuilite u Splitu Mile Bogovi, biskup, Sveuilite u Zagrebu/studij Rijeka Ivan ubeli, Pravna komisija Hr. biskupske konferencije Gabriele De Rosa, Institut za istraivanja socijalne i religiozne povijesti u Vicenzi Zdravko Dizdar, Hrvatski institut za povijest u Zagrebu Boo Golua, Sveuilite u Mostaru Vicko Kapitanovi, Sveuilite u Splitu Josip Kolanovi, Hrvatski dravni arhiv u Zagrebu Slavko Kovai, Sveuilite u Splitu Melina Lui, Hrvatski dravni arhiv u Zagrebu Tomislav Mrkonji, Tajni vatikanski arhiv Andrija Niki, Sveuilite u Mostaru Ivan Pederin, Sveuili?te u Zadru Stanko Piplovi,Sveuilite u Zadru Fulvio Salimbeni, Sveuilite u Udinama Franjo anjek, Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti Ante kegro, Hrvatski institut za povijest u Zagrebu Joe kofljanec, Dravni arhiv, Ljubljana eljko Toli, Franjevaka klasina gimnazija u Sinju Franjo Veli, Sveuilite u Zagrebu/studij Rijeka Petar Vranki, Sveuilite u Augsburgu
15
PREDGOVOR
HRVATSKA DRUTVENA I RELIGIOZNA POVIJEST SASTAVNI DIO EUROPSKE POVIJESTI Znanstveni skup Crkva i drutvo uz Jadran prireen je u elji da se barem donekle popuni zaostatak u prouavanju drutveno-religiozne povijesti na hrvatskim prostorima te da se istakne njezina povezanost s drutveno-religioznom povijeu ostale Europe. Razlog zaostajanja nije bio u nedostatku strunjaka. U raznim znanstvenim ustanovama rade vrsni strunjaci. Neki nastupaju i na europskim kongresima, predaju ili su predavali na europskim sveuilitima. Drutveno-religiozna istraivanja zaostala su zbog polustoljetne vladavine ideologije historijskog materijalizma u hrvatskoj povijesnoj znanosti. Videi u religiji opijum za narod, krojai obrazovanja i znanstvenih istraivanja protjerali su religioznu povijest iz znanosti i iz drutva. Ona se jedino odrala na rubu zahvaljujui samoprijegornim istraivaima koji su se, prouavajui drutvo i Crkvu, ku ali pribli iti Onome koji svojom mudro u ravna povijesnim zbivanjima. No, u takvom ozraju, protivnom Crkvi, nita udno da su ti prouavatelji crkvene prolosti, ponekad nastupali obrambeno, odnosno zaobilazei negativne strane da ne bi dali protivnicima oruje u ruke. Religiozna su shvaanja duboko utjecala na hrvatsko drutvo, toliko da bez njihova poznavanja postoji opasnost pogrenog shvaanja injenica i nepotpuna prikazivanja povijesnih zbivanja. Zbog toga se u Hrvatskoj danas osjea potreba stunog pristupa religioznoj prolosti, bez odbojnosti i naklonosti. Povijesnoj istini nisu potrebni branitelji ve istinoljubivi struni istraivai. Istina e dati najbolje svjedoanstvo o sebi i biti najbolji pokazatelj puta u budunost. CRKVA OPLEMENITELJICA IVOTA UZ ISTONU OBALU JADRANA Hrvati su ba tinici kr anske kulture, ivljenja i ivota. Prema vlastitim rijeima, Krist je doao na svijet da ljudi imaju ivot, i to da ga
16
imaju u izobilju. Dio zemlje koji nastavaju Hrvati spominje se, meu rijetkim zemljama, i u svetopisamskim knjigama. Apastol Pavao, koji je propovijedanjem dopro sve do Ilirika, poslao je uenika Tita jo dalje, u Dalmaciju. Prema predaji, Epifanije je zabiljeio da je i evenelist Luka dospio u Dalmaciju.1 Kad se sredite kranstava pomaknulo prema Zapadu, u Rim, veze hrvatskih prostora sa sreditem kranstva postale su jo tjenje, i od tada traju do danas. Rimska Dalmacija postaje poprite vanih zbivanja, a Dalmatinci i Iliri igraju vane uloge u politikom i crkvenom ivotu. ini se da je u davnini, u vrijeme progonstva Crkve, i jedan od papa, Gaj (283296), potjecao iz Dalmacije. Podruje na kojem danas obitavaju Hrvati natopljeno je u tim davnim stoljeima, posebno za cara Dioklecijana, kr anskom mu eni kom krvlju. Venancije, Demetrije, Anastazije, etvorica okrunjenih, Polion, Kvirin, Dujam, Feliks, samo su neka od poznatijih imena uz manje poznate, sveenika Asterija, akona Septimija, tangara Anastazija i druge, ije se tovanje rairilo kranstvom. U tim nemirnim vremenima neki su krani s ovih prostora traili mirnije kutke prirode da bi se u miru pribliili Bogu. Spomenimo Rabljanina S. Marina kome se, prema legendi, pripisuje osnivanje istoimene dravice u Italiji. Sloboda kranskog vjerovanja omoguila je bri razvoj kranstva. Sveenik s istone strane Jadrana, Petar presbyter Illyrica de Gente, podigao je izmeu 422-425. baziliku na Aventinu u Rimu. Iz rimske Dalmacije vue svoj korijen i najvei nauitelj svetoga pisma, Jeronim. Jeronim je iz daleke Palestine oplakivao krv koja se, provalom novih naroda, lila od Crnoga mora do Julijskih alpa, uz Boje rtvenike. Uz nepoznate mu enike Dalmacija daje Zapadu i velikog vojskovo u Marcelina. Njegov neak i nasljednik, Julije Nepot, prodro je 474. s vojskom i brodovljem u Italiju, svrgnuo cara Glicerija i zatoio ga u Salonu, gdje ga je postavio za biskupa, a sam se u Ravenni proglasio carem. Tako je jedan svrgnuti rimski car postao salonitanskim biskupom. Izgurnuo ga je njegov susjed, vojskovoa, Panonac Orest, koji je na prijestolje doveo svoga sina Romula (Augustula). Carsko znakovlje bilo je previe privlano, a Romul slab da bi ga mogao ouvati. God. 476. germanski etovoa, kranin-arijevac, Odoakar, oduzeo mu je carsko znakovlje i poslao ga u Carigrad, pa je s tim inom prestalo i Zapadno rimsko carstvo. etiri godine poslije (480) izgubio je ivot od dvojice svojih dvorjana, u carskoj palai u Splitu, i Romul, posljednji ali tada ve bivi, rimski car. Kad su na pozornicu stupili Slaveni i Hrvati, rimski su pape pokuali ubrzo s njima uspostaviti vezu. Trebalo bi ispisati mnotvo stranica da bi
1
Adversus Hereses, LI, 11 (Patrologia Graeca XLI, Parisiis 1863, 909.) [] kai. khru,ttei prw/ton evn Dalmati,a kai, Galli,a kai, evn Itali,a kai. Makedoni,a.
Predgovor: Hrvatska povijest sastavni dio europske povijesti
17
se opisale povijesne veze pap s Hrvatima. Spomenimo samo neke od pap koji su nam ostavili dragocjena svjedoanstva o svom zanimanju za stanovnitvo s istone strane jadranskog mora. Ivan IV. Dalmatinac (640642) dao je po Istri i Dalmaciji sakupiti kosti muenika i za njihovo poivalite izgradio kapelu sv. Venancija kraj Lateranske Bazilike u Rimu. S jednim od pap (Agatonom?), sklopili su Hrvati, prema Konstantinu Porfirogenetu, legendarni ugovor o nenapada kom ratu, odnosno o nevoenju rata izvan Hrvatskih granica. Ivan VIII. ostavio je niz pisama upravljenih hrvatskim vladarima. Duhovni pokreti koji u razvijenom srednjem vijeku zahvaaju Europu ire se jednako brzo s obje strane Jadrana. Heterodoksnim pokretima patarenstva i bosanskih krstjana neujno se, ali snanije od inkvizicije, suprotstavljaju prosjaki redovi, iznikli sa zapadne strane Jadrana, ali koji uz njegovu istonu obalu nadjoe upravo pogodno tlo za svoje irenje. Kako su Turci prodirali u Bosnu, Hercegovinu, Slavoniju i Hrvatsku, a potom i zagospodarili osvojenim zemljama, val izbjeglica zasuo je srednju Europu i apeninski poluotok. itav niz mladih ljudi, bez igdje iega, oboruan jedino vjerom, uspio se izvan zaviaja vinuti prema vrhunacima pobonosti, znanosti, umjetnosti i diplomacije. Drugi su ostali u Domovini na komadiu zemljita koji nisu oduzeli Turci i borili se kao ratnici maem ili kao pisci perom protiv otimaa domovine i zatiraa vjere. Hrvatski humanisti ki pisci i renesansni umjetnici dali su vrijedan doprinos europskoj knjizi diplomaciji i umjetnosti. Dovoljno se sjetiti samo Marulia, Berislavia i Zrinskoga.. Zaokupljeni vlastitim problemima, Europljani nisu pruili dovoljno organiziran otpor turskom prodoru. Papa Pio II. se ak pokrenuo iz Rima da bi potakao Europljane na kriarsku vojnu, ali je na putu u Anconi umro, a nitko se od pozvanih nije ni maknuo. Pozivi hrvatskih diplomata i pisaca ostajali su bez veeg odjeka, a rtvovani ivoti na ratitu preputeni su zaboravu. Pokrenuli su se tek susjedi kad su zapazili da je susjedova kua dogorjela i da je ve i njihova u opasnosti. Pomo Zapada Hrvatskoj bila je nedovoljna, ali nipoto ne zanemariva. Na to bi spala Hrvatska kultura da nisu postojala u ili ta za Hrvate u Bologni, Loretu i Rimu, te mnogobrojna uilita na kojima su se hrvatski redovnici kolovali na raun redova kojima su pripadali. Neki su od njih ostajali u inozemstvu gdje su postizali slavu. Veina se vraala u domovinu sa zavrenim kolovanjem. I u najteim danima ropstva hrvatski su sveenici, i to od reda, zavravali kolovanje koje nisu imali priliku zavriti ni mladii eljni kolovanja roeni u zemljama koje su primale hrvatske studente. Svojom pripadnou u vienacionalne dravne tvorevine, kao to su bile Ugarsko-Hrvatska, Habsbur ka monarhija, Mleta ka republika, Kraljevina SHS i Jugoslavija, Hrvati su kroz stoljea tvorili dio srednje Eu-
18
rope i njegovali misao zapadnog svijeta. A sve se to ipak na kraju svodilo na ulogu kolca u tuem vinogradu. Pokuaj stvaranja vlastite drave uz pomo pogreno izabranih saveznika pretvorio se u tragediju u kojoj su, u ratu i nakon njega, stradali brojni pravednici. Kardinal Stepinac postao je simbol tog stradanja. Mnogi hrvatski bjegunci pred komunisti kim progonima nali su u inozemstvu drugu domovinu, u kojoj su o prvoj jedino mogli sanjati. Vojnici ili asnici po europskim ratitima, moreplovci po svjetskim morima, radnici po gradilitima, sveenici i redovnici, kulturni djelatnici, i rijee diplomati, ljudi jednostavni ili obrazovani na velikim europskim uilitima, uvali su rodoljubivo svijest o svojoj vjerskoj pripadnosti i znakove vlastite dravnosti; vraali su se u mislima svojim skromnim ognjitima i s njih crpili snagu za ivot i nadahnua za rad. IZ PROLOSTI ZA BUDUNOST Dva visoka kolska u ili ta, prethodnici dana njeg Katoli kog bogoslovnog fakulteta, imala su takoer svoje crkvene meunarodne korjene i veze. Nadbiskupsko sjemenite s teolokim uilitem u Splitu osnovano je 1700. uz snanu podrku Svete Stolice. Prvo franjevako visoko uilite na podruju dananje Provincije presvetog Otkupitelja osnovano je 1698. u ibeniku vlastitim snagama, ali uz odobrenje rimske Kongregacije za irenje vjere, pa su zavreni studenti toga uilita mogli predavati i na inozemnim visokim uilitima. Niz profesora i studenata koji su djelovali ili studirali na tim visokim uilitima, dali su svoj doprinos znanosti u svjetskim okvirima. A jedan od njih, fra Karlo Bali jeosnivatelj Papinske meunarodne marijanske akademije i Meunarodne skotistike komisije. Nasljednik tih visokih uilita, Katoliki bogoslovni fakultet, osnovan 1999, utemeljen je meunarodnim ugovorom.2 Profesori Fakulteta odreda su, barem neko vrijeme, studirali u inozemstvu, pa su i sami podravatelji davnih shvaanja svojih prethodnika o potrebi povezivanja u znanosti. U neku ruku Fakultet je i batinik zanimanja za povijesna zbivanja prethodnih narataja sveenik i redovnik splitske metropolije koji su u prolosti djelovali skupno na dobrobit hrvatskog naroda, dok je moda poneki uskogrudni redovnik i sveenik traio svoje malo mjesto pod zvijezdama. Tko u hrvatskoj povijesnoj znanosti ne zna za Tomu Arhiakona koji je
2 Biskupi ordinariji Splitske metropolije u ime Teologije u Splitu i provincijal Franjevake provincije Presvetog Otkupitelja u ime Franjevake teologije u Makarskoj potpisali su 30. rujna 1997. Ugovor o udruivanju i ujedno o osnivanju Katolikog bogoslovnog fakulteta u Splitu. Ugovor o poloaju i djelovanju Katolikog bogoslovnog fakulteta u sastavu Sveuilita u Splitu potpisan je 9. srpnja 1999, a isti dan je Kongregacija za Katoliki odgoj izdala odluku o osnivanju Fakulteta.
19
podigao spomenik Splitskoj crkvi, pa i sv. Franji i franjevcima. Trogiranin Ivan Luci udario je temelje znanstvenom pisanju povijesti i postao otac znanstvene hrvatske historiografije. Frano Buli sa svojim radovima na istraivanju starokranske Salone stekao je slavu svjetskog arheologa. Don Mijo Barada i Lovre Kati zasluni su prouavatelji strohrvatske prolosti. A bez prou avanja Ivana Ostoji a nezamisliva je povijest na ih benediktinaca. Franjevci su zaduili hrvatsku religioznu povijest nizom svojih ljetopisa. Meu povjesniarima spominjem Vinjalia, povjesniara Dalmacije, Hrvatske i Bosne, Zlatovia, povjesniara zagorske Dalmacije i fra Luju Maruna, oca starohrvatske arheologije. Njihovim tragovima kroili su i drugi ivui povjesniari kojih imena ne spominjem. elja za osvjetljavanjem religiozne prolosti navela je i biskupa u miru dr. Franu Frani a da dadne potporu za okupljanje me unarodnih znanstvenika koji su na dva znanstvena skupa dali vrijedan doprinos ne samo poznavanju prolosti Crkve na podruju splitske metropolije, ve i poznavanju drutvene i politike hrvatske povijesti. Povijesna ba tina grada i naroda u kojem djelujemo sna an je poticatelj povijesnih istraivanja. Split je grad svjetske kulturne batine, palae monog Dioklecijana. Hrvatska je zemlja koja se na povijesnom zemljovidu pokazuje kao granina crta civilizacije katedrala, u ijem zaleu ve izrasta duhovni utjecaj samostana, manastira i damija. Na ovom podruju zamrena stvarnost ivota postaje jasnija ako je promatramo u njezinu povijesnom naslijeu meusobnih sukoba i spona. Promatrajui rtve koje postaju svijetli likovi, uzori dostojni udivljenja i tovanja, povijest nam pokazuje koliko se ljudske tenje, pa i ideali, znaju vrtoglavo mijenjati i kako je teko dosei istinu, pravdu i meusobno razumijevanje. Obzirui se na tu batinu, katedra Crkvene povijesti pri Katolikom bogoslovnom fakultetu u Splitu sazvala je ovaj znstveni skup elei, prema svojim mogunostima, pridonijeti daljnjem razvijanju znanstvene suradnje. U uvjerennju da se povijesna batina treba prouavati i koristiti ogromno povijesno iskustvo, ne samo radi povijesnih spoznaja nego i zbog boljeg razumijevanja sadanjih prilika i meusobnih odnosa, skup je planiran na me unarodnoj razini. U tom pothvatu dragocjena je bila ve ranije uspostavljena suradnja s Institutom za religiozno-drutvena istraivanja u Vicenzi, na elu s vrsnim i poznatim znalcem religiozno-dru tvene povijesti, doivotnim talijanskim senatorom Gabrijelom De Rosom i s
3 Usp. G. De ROSA, Lalto adriatico: due secoli di storia, LArea alto Adriatica dal riformismo veneziano allet napoleonica, Venezia 1998, 21. Veneto, Istria e Dalmazia tra sette e Ottocento. Aspetti economici sociali ed ecclesiastici (a cura di Filiberto Agostini), 13, n. 5. Jadran most meu narodima, Slobodna Dalmacija, 23. X. 1999. [57 (1999) br. 17520]; Slobodna Dalmacija, 4. XI. 1999.
20
Odjelom za povijest Fakulteta politikih znanosti Sveuilita u Padovi na elu s voditeljem katedre prof. Filibertom Agostinijem. Ta je suradnja zapoela pred vie godina, a odreenije okvire dobila je na znanstvenim skupovima u Veneciji 1997, Gradeu (Grado, Gorizia) i meunarodnom kolokviju u Splitu 1999. Kolokvij u Splitu pod nazivom Jadran most medju narodima, na kojem su sudjelovali Gabriele De Rosa i Filiberto Agostini te Ivo Babi i Vicko Kapitanovi, pokazao je da u Splitu postoji zanimanje za takve teme,3 te je otvorio put pripremi skupa Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja. REZULTATI I VRELA RELIGIOZNO-DRUTVENIH ISTRAIVANJA Skup je odran 21-22. rujna 2001, a organizirala ga je Katedra crkvene povijesti Katolikog bogoslovnog fakulteta u Splitu, uz sudjelovanje dviju spomenutih talijanskih ustanova . U nazivu skupa krije se i nakana organizatora. Organizator je, naime, elio da se otvori sustavno prouavanje povijesti Crkve i drutva uz istonu obalu Jadrana. U zborniku radova s toga znanstvenog skupa eljelo se, na jednom mjestu, upozoriti na vrela i na rezultate dosada njih istra ivanja na tom podru ju. Dvije talijanske ustanove spremno su se odazvale pozivu na suradnju, kao i znanstvenici iz 6 drava, i 16 razliitih znanstvenih i kulturnih ustanova. Teme skupa namjerno su uzete iz novije povijesti jer je starija crkvena povijest bolje prouena u okviru politike povijesti. Teme predavanja razdijeljene su u dvije skupine. U prvom dijelu, naslovljenom Rezultati i smjernice znanstvenih istraivanja, autori su pokuali iznijeti metodoloku problematiku i saeti rezultate dosadanjih znanstvenih istraivanja hrvatske religiozne povijesti na podrujima na kojima ive Hrvati, tj. u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, te istraivanja objavljena u inozemstvu, na talijanskom i njemakom jeziku. Premda bi se o toj problematici mogli napisati opseni svesci, autori su u kraim ili duim izlaganjima uspjeli upozoriti na dosadanje radove i na neke praznine koje bi trebalo obraditi. U drugom dijelu, Vrela za hrvatsku religioznu povijest, dat je pregled nekoliko vanijih arhiva ili iscrpnije nekih njihovih fondova. Iz tih je radova oito da su neki arhivski fondovi u zemlji i inozemstvu jedva ili nikako dotaknuti u znanstvenim istraivanjima. Svojim znanstvenim prilozima sudionici su pokuali otkriti te nepoznate tragove shva anja i ivota koji su utjecali na stvaranje posebnih obilje ja religioznosti, kulture i civilazacije na istonoj strani Jadrana. Naalost, svi predavai i nakon odueg ekanja nisu dostavili svoja predavanja. Oteglo se i vrijeme recenziranja rukopisa kao i iekivanje potpore za tiskanje knjige. Bolest glavnog urednika jo je vie odgodila tiskanje.
21
Nakon to su svladane spomenute potekoe, Zbornik se pojavljuje iz tiska. Trebao bi biti vrijedno pomagalo istraivaima koji se tek upuuju u istraivanja drutveno-religiozne povijesti, ali i onima koji su zavrili svoje povijesne studije u vrijeme kada je religiozna povijest bila iskljuena s hrvatskih sveuilita, a nisu se potom bavili znanstvenim istraivanjima. Nadam se da moe biti i poticaj na bolju suradnju meu hrvatskim i inozemnim znanstvenicima, te pridonijeti usklaivanju i povezivanju strunjaka za rad na novim projektima. Skup se ne bi mogao odrati, niti bi se mogao objelodaniti zbornik bez novane potpore Ministarstva znanosti i dobrotvor, ija se imena navode na kraju ovoga sveska. Meu njima, uz Ministarstvo, ovdje spominjem Splitsku nadbiskupiju i Franjevaku provinciju Presvetog Otkupitelja. U ime organizatora skupa svima svesrdno zahvaljujem. Srdana hvala osoblju Nadbiskupskog sjemenita na dragocjenoj pomoi. Hvala recenzentima koji su obavili posao bez novane naknade i svim suradnicima te kolegama nastavnicima Katolikog bogoslovnog fakulteta na ohrabrenju i potpori. U Splitu, uoi Boia, 2005. Vicko Kapitanovi
22
23
I. REZULTATI I SMJERNICE ZNANSTVENIH ISTRAIVANJA
24
25
POSSIBILE UNA STORIA SOCIO-RELIGIOSA DELLAREA ALTO-ADRIATICA?
GABRIELE DE ROSA Istituto per le ricerche di storia sociale e religiosa, Vicenza
UDK 282(091) (497.5) Original scientific paper
Lautore espone i criteri della ricerca e della lettura delle fonti ecclesiastiche utlizabili nella prospettiva di arrivare ad una storia socio-religiosa, avvertendo in particolare limportanza delle visite pastorali. Informa sul contributo che ha prestato in questo campo lIstituto Vicentino e indica le prospettive per una collaborazione internazionale, in particolare nellarea adriatica.
1. Chiamiamo storia socio-religiosa una storia nella quale la Chiesa non considerata come unisola, separata dal contesto economico, politico, civile, ideologico che la circonda: non un ente chiuso in se stesso, fuori dalle trasformazioni che avvengono nelleconomia, nelle strutture demografiche, nella mentalit, nelle culture locali, nellevolversi delle istituzioni politiche, con i cambiamenti di regime. Se una volta bastava studiare la storia della Chiesa nei rapporti tra la Santa Sede e gli Stati, fra il papato ed i governi dei popoli, fra i vescovi e la Chiesa di Roma, fra la Chiesa e le reali giurisdizioni questo non pi possibile oggi, specialmente nellet contemporanea. Nel 1966, ad Este, in provincia di Padova, al XIV congresso archivistico ecclesiastico illustrammo il programma di lavoro del primo Centro studi di storia della Chiesa nel Veneto secondo i criteri di ricerca su indicati. Ponemmo in quella sede il problema di una nuova lettura delle fonti ecclesiastiche, utilizzabili nella prospettiva di arrivare ad una storia socio-religiosa: visite pastorali, questionari dei vescovi ai parroci, relazioni ad limina, atti sinodali, libri parrocchiali e quantaltro.
26
Le domande che ci ponevamo allora erano sinteticamente le seguenti: quando la Chiesa locale incominci ad accorgersi che lancien rgime era prossimo alla fine e che il capitalismo stava cambiando, tra le altre cose, anche la stabilit demografica delle popolazioni rurali? La nascita della classe operaia, la formazione dei partiti di massa, lavvento dello Stato liberale, come e quanto modificarono le domande e la struttura delle visite parrocchiali? Il modello della visita tridentina mut profondamente gi tra la fine del secolo XIX e gli inizi del secolo XX: dalle 15-20 domande dei secoli XVI-XVIII, si pass alle centinaia di domande dei vescovi ai parroci prima della visita. Con let contemporanea il visitatore non si limita pi a verificare lo stato delle pertinenze ecclesiastiche, il numero dei confessi e dei non confessi, la pulizia e la tutela dei tabernacoli, ecc. La parrocchia venne assumendo, dalla fine del XIX secolo in poi, un ruolo sempre pi sociale, che andava molto al di l dello schema tridentino. Essa diveniva fattore di promozione di quella che si chiamata la cooperazione bianca (casse rurali, istituti popolari di credito, associazioni previdenziali, ecc.), favorita, fra laltro, dallemanazione dellEnciclica Rerum Novarum, la prima sul lavoro e la condizione operaia, dietro la quale si affacciava la sollecitudine dei vescovi americani. Lo studio delle domande e le risposte dei parroci, lanalisi seriale delle visite pastorali, confrontate con le relazioni ad limina, consentivano una visione realistica della dialettica fra il religioso prescritto e quello vissuto. Come gi osserv Michel Vovelle, le ricerche di storia religiosa del laboratorio vicentino non ipotizzavano una scissione tra la storia della Chiesa istituzione ed il popolo cristiano, anzi, il testo della visita diventava per il ricercatore uno strumento dindagine istituzionale, non il solo, ben sintenda, ma certo il pi importante, per capire i cambiamenti di mentalit e di comportamento dei cristiani di fronte alle profonde trasformazioni dellet contemporanea. Non cinteressava il discorso sociologico per correre dietro allimmagine della cosiddetta religione popolare. Abbiamo cercato di evitare quella lunga, estenuante e sterile storia dellopposizione fra cultura dlite e cultura popolare, di cui ha sofferto la storiografia francese (Vovelle). In altre parole, le nostre ricerche sono pi vicine a quelle di Delumeau, che a quelle, pur di grande scuola, di Gabriel Le Bras. Potremmo sintetizzare cos il senso della nostra ricerca: il connubio mondo rurale chiesa aveva messo in moto nel Veneto della terraferma, nella met del XIX secolo, un ciclo associativo di opere economiche e sociali di grandi dimensioni, quale non si era avuto in altra regione. Il loro scopo era di contenere labbandono della terra da parte del contadino povero, di arginare il flusso migratorio, e il richiamo della fabbrica urbana. Poich si trattava molto spesso di contadini analfabeti, lapporto delle scritture per redigere gli statuti e financo gli atti dovuti, era dato dal parroco.
G. DE ROSA, possibile una storia dellarea alto-adriatica?
27
Alla fine del XIX secolo nella sola provincia di Treviso oggi uno dei distretti industriali pi dinamici delleconomia cosiddetta locale su 96 comuni rurali, 63 contavano almeno una cassa rurale. Attraverso questa rete di piccole banche di credito, nellindifferenza dello Stato liberale, quella specifica modalit di appropriazione e rappresentanza politica locale, stata spesso, una delle forme pi attive e moderne di classe politica cattolica, legata alla cultura del territorio. Con gli anni Novanta del XX secolo, il fenomeno si dissolve, perde la sua rappresentativit, non si pi rinnovato, mentre incominci a cambiare, sotto legemonia della tecnica e del mercato, il ruolo del territorio, la specificit della sua originaria localizzazione produttiva. 2. LIstituto di Vicenza, dal 1975 agli anni Novanta, ha anche svolto unintensa attivit didattica sui problemi metodologici della ricerca socioreligiosa, con la partecipazione di docenti universitari italiani, francesi della scuola delle Annales, e tedeschi. Alcuni nomi che hanno tenuto lezioni, seminari, prolusioni al nostro Istituto: Jacques Le Goff, Franois Furet, Peter R. H. Brown, Michel Vovelle, Emile Goichot, Philippe Butry, Andr Vauchez, Rudolf Lill, Jerzy Kloczowski. Abbiamo incrementato convegni, seminari e colloqui di storia comparata, che ci hanno consentito di arrivare ad unimmagine multiforme e poliedrica della storia dellItalia religiosa. Dai confronti con le esperienze di ricerca al Nord ed al Sud del Paese sono emerse infinite storie di monaci, diocesi e parrocchie, di santuari, tabernacoli e altari campestri, di pellegrinaggi e culti che assumono la loro caratterizzazione anche da sedimentazioni culturali lontanissime, come nelle Puglie, in Calabria, in Basilicata attraversate dal monachesimo greco-bizantino. Gli scriptoria del Mezzogiorno erano noti fino al Monte Athos. LAdriatico meridionale stato anche area di grande influenza del cristianesimo orientale. 3. Con la caduta del Muro di Berlino si aperto per Vicenza un nuovo campo di studi e di ricerche, quello della vita religiosa nei Paesi del Centroest europeo. Gi dal 1981 intrattenemmo rapporti con lUniversit di Lublino nella persona del professor Jerzy Kloczowski. Con lui, con il professore Alexander Gieysgstor dellUniversit di Varsavia, il prof. Gerolamo Arnaldi, vicentino, docente dellUniversit di Roma, e con lEcole franaise, fondammo a Roma, con il patrocinio dellIstituto Sturzo, una Scuola storica italo-polacca, per giovani laureati polacchi. Ma certamente questo interesse per la storia delle Chiese Centro-orientali aument con la caduta del Muro di Berlino. Il nostro Istituto fu il primo ad organizzare a Treviso, nel nord-est del Veneto, un convegno dal titolo significativo: La fede sommersa nei Paesi dellEst (15 dicembre 1990). In questa sede studiammo quale era stata concretamente la condizione della fede, della sua pratica nei Paesi che una volta venivano chiamati delle
28
democrazie popolari, ma si discusse anche dei problemi che alle Chiese, al clero ed ai fedeli aveva lasciato in eredit il comunismo. Fra i relatori il croato Vjekoslav Bajsi, professore di filosofia alla Facolt teologica cattolica di Zagabria; Hugo Bogensberger, professore allora di sociologia delle religioni allIstituto Superiore filosofico teologico S. Gabriele presso Vienna; France Martin Dolinar, nato a Susine in Croazia, storico della Chiesa slovena, ben noto a tutti noi, con il quale Vicenza ha rapporti frequenti; Jerzy Kloczowski, che ha insegnato allUniversit di Lublino, in Universit americane ed in Francia; Marcell Mrtonffy, di Budapest, monaco dellArciabbazia di Pannonhalma, teologo; Patrick Michel , ricercatore al Centre National de la Recherche Scintifique di Parigi; Ladas Tulaba, lituano, teologo, gi rettore del Pontifico Collegio lituano a Roma. In questo convegno abbiamo imparato a capire pi addentro, nella loro specificit territoriale, le diverse condizioni delle Chiese nei Paesi dellEst sotto i governi comunisti. Ci siamo anche resi conto come il registro per leggere il rapporto tra le Chiese cristiane, cattoliche, ortodosse, autocefale o meno, e le trasformazioni dovute ai processi di modernizzazione, non pu essere quello che noi abbiamo adottato per le varie regioni italiane. Non avrebbe senso, in parole povere, porsi per i Paesi dellEst per il periodo dei regimi comunisti, le domande che noi ci ponevamo per quei luoghi in cui, come che sia, sussisteva, invece, un rapporto fra la Chiesa, ovvero le Chiese, e la societ. In breve, non ci sono nostri modelli da esportare, ci sono storie diverse che ci invitano ad un altro metodo, a quello della storia comparata su premesse e ricerche che richiedono, ove possibile, una disponibilit conoscitiva anche nei campi meno esplorati, della spiritualit, della devozione, come si dice, dal basso. E nel fare storia comparata siamo spinti a studiare gli elementi che meglio concorrono a definire le peculiarit culturali dei vari cristianesimi. Cos, in linea generale, non possiamo ignorare il fatto storico che per quasi 50 anni del XX secolo la societ, come gi ci ricord Vjekoslav Bajsi, era rimasta in Croazia divisa dalla Chiesa: Tutto ci che era pubblico era la societ, era marxista e costituiva il terreno operativo del partito. La religione, in altre parole, era un affare privato; a differenza, per, di quanto avveniva nei Paesi del socialismo reale, essa, nella sua privatezza, era libera, tanto da poter avere negli anni Sessanta una propria stampa e seguire cos le vicende del Concilio Vaticano II. Ma in Croazia, in Slovenia, non sarebbe stata possibile una fioritura di organizzazioni economiche di promozione parrocchiale, cos come si verific tra la fine del XIX secolo e gli anni Trenta in Italia, e nemmeno una presenza di associazioni laicali cattoliche, cos come si ebbe durante il fascismo. Per, a compensare la carenza del rapporto istituzionale della Chiesa con la societ, cerano i pellegrinaggi ai santuari, un fatto sociale di notevole rilievo, fenomeno complesso, che vide protagonisti contadini, vagabondi, donne erranti. Qui tutte le fedi sincontrano ed i popoli slavi
29
divengono ancora attori, come scrive Pierre Pascal, di quel Medioevo che si sposta e si differenzia in onde continue lungo i cammini sacri. E dove collocheremo i conventi ed i monasteri, addestrati a conservare evangeliari, scritti per i monaci da mandare a memoria? Quale vita religiosa si svolgeva sulla striscia orientale dellAdriatico? Non solo nellantico, quando quel mare era controllato da Bisanzio e poi da Venezia, ma anche nellet contemporanea negli anni della Guerra Fredda quando quel mare apparve come una rigida frontiera preclusa ai rapporti con lOccidente. Tuttavia, pur con tutti i limiti di cui si detto, la ricerca rimane apertissima: fonti delle chiese locali, fonti dellArchivio Segreto Vaticano possono dirci molto della storia della Chiesa nella fascia adriatica, in particolare sulla Croazia. Ma occorrer, con ogni probabilit, ricorrere ad altre fonti ed organizzazioni di ricerca: noi ci siamo gi impegnati a realizzare un censimento dei Santuari, anche di quelli scomparsi, e dei pellegrinaggi per larea alto adriatica, con tutta la cosmologia, di cui parla Eusebio di Cesarea, quando descrive la preghiera degli uomini della terra. Nella profonda dicotomia, che avanza sempre di pi, fra let della modernizzazione cos come labbiamo vissuta attraverso il modello dello Stato nazionale, e let globale, ancora informe, ma gi ingigantita dalla multimedialit, c posto per un viaggio attraverso le tante storie dei nostri cristianesimi, senza preclusioni, esclusioni confinarie e sospetti? 4. Con la fine della Jugoslavia di Tito, e con le drammatiche vicende che hanno fatto seguito alla guerra bosniaca e del Kosovo, lorizzonte dei nostri interessi storici si allargato al Centro-est ed al Sud dellEuropa. Dal 1997 abbiamo avviato rapporti di collaborazione storico-scientifica con Universit ed istituti culturali dellarea slovena, croata e serba. Abbiamo individuato il tema centrale della nostra attivit di ricerca, nel recupero di quellidentit culturale, religiosa e di civilt che fu dellAdriatico. Abbiamo posto il problema di un ampliamento e di una rilettura delle fonti, fra le quali quelle ecclesiastiche, che possono agevolare la ricerca dei tratti comuni delle varie vicende dei popoli che sono affluiti nei secoli sulla fascia adriatica. Tendiamo per questo a privilegiare il metodo della storiografia socio-religiosa per lo studio delle religioni cattolica, ortodossa, protestante e islamica e delle confessioni e correnti religiose di rilevanza storica. Confronto, comparazione di fedi, analisi del diverso e del molteplice per comprendere e convivere, con laiuto della comunicazione e del computer, come si fa oggi. Tecnologia a servizio della ricerca, non tanto quella delle grandi idee di cui siamo abbondanti, ma dei modi semplici di vita, di credere e di pregare. Riteniamo essenziali anche ricerche sul ruolo della letteratura e dellarte in tutte le manifestazioni che hanno avuto unincidenza nella formazione culturale e civile dei popoli del Sud-est europeo.
30
Nel convegno che abbiamo tenuto a Vicenza il 27-28 ottobre dellanno scorso, su LItalia e il Sud-est dal Congresso di Berlino alla prima guerra mondiale (1878-1919), abbiamo lamentato la scarsezza o linsufficienza di una seria informazione sulla storia dei popoli che si affacciano sullAdriatico, sui grandi flussi migratori, sullincontro fra le grandi civilt, slava, tedesca e veneziana - italica. Al termine di questo convegno, inviammo al Presidente della Commissione europea, Romano Prodi, un messaggio, approvato allunanimit, in cui si rilevava storicamente come nessuna potenza fosse riuscita sinora a fondare Ununit balcanica, n la Turchia, n la Germania, n la Russia, n la Nato, per cui si sollecitava finalmente lUnione europea ad adottare una politica pi forte, pi illuminata, pi coraggiosa, che prenda il posto dellAlleanza Atlantica, entri nellAdriatico facendo i popoli del Sud-est europeo partecipi dei valori di quella Carta costituzionale che si richiama ai diritti fondamentali della nostra civilt e tradizione politica di segno umanistico. Mi pare si possa dire che sia proprio evidente oggi alluniverso mondo che lEuropa non pu risolversi nelle forme del mercato e delleuro: Ai trattati di Maastricht ha scritto recentemente Jrgen Habermas manca qualsiasi forza di incarnazione dei simboli, che solo un atto di fondazione politica pu avere. Noi auspichiamo, come uomini della ricerca, che lEuropa di domani, della nuova Costituzione, attraverso un buon esame di coscienza, recuperi quellarea del Sud-est, larea che ci ostiniamo a chiamare della civilt adriatica, emarginata da secoli, attraverso il gioco delle grandi potenze, dal resto dellEuropa, quella che chiamiamo dellOccidente. S, le fratture sono state profonde, tanto quanto gli odi fra le etnie e le due Chiese, di Roma e di Bisanzio; la modernit, con il corredo dellIlluminismo, non ha sostato a lungo sulle coste orientali; dove arriv, fu spesso interrotta dalle guerre interne, dallinvasione turca e dalle strategie delle grandi potenze europee. Provare a ripensare questa storia non pare un lusso inutile; c troppa ricchezza non solo di storia, ma di speranze e di volont dintere popolazioni che ci sollecitano a farlo. Recuperare, abbiamo detto, questa identit, perch lAdriatico, come ha detto Predrag Matvejevi, torni ad essere il mare dellintimit, ma anche per non scivolare dentro la logica delluniversalismo dellutile, in cui non pi lo Stato, ma il mercato diventa lo spazio di identificazione indispensabile alla formazione dellidentit dei singoli (Carlo Galli). Credo che questo potrebbe essere il compito nostro, possibile solo attraverso una franca ed aperta collaborazione tra storici, sociologi e teologi, di tutte le religioni, che non hanno dimenticato la pi grande lezione europea, quella dei vari cristianesimi che vengono dallOriente. Compito non facile, me ne rendo conto, ma poi veramente un compito, o non, invece, una via obbligata? Una via che ci richiesta dalle stesse circostanze storiche odierne, tanto diverse da quelle in cui lEuropa era il regno della grande politica, delle
31
grandi strategie di potenza, del messianismo rivoluzionario. A guardare bene attorno a noi, scopriamo che perfino il calcolo del tempo profondamente cambiato rispetto a quello che era solo qualche decina di anni fa. Sembra se lo sia divorato la legge del mercato, una legge incontenibile, che non conosce confini e regioni, n diritti umani n diritti sociali. Poche cose possono aiutarci oggi, dopo i tanti sconvolgimenti che corrono su binari senza destinazione, sui binari di un processo di mondializzazione delle grandi economie, che divide lumanit intera. Fra le poche cose che possono darci sicurezza il ritorno a quelle idee originarie del cristianesimo, che invest anche queste terre.
JE LI MOGUA DRUTVENO-RELIGIOZNA POVIJEST JADRANSKOG PODRUJA Saetak Religiozno-drutvenom povijeu nazivamo povijest u kojoj Crkvu ne promatramo poput otoka, neovisno od gospodarske, politike, kulturne i ideoloke okoline kojom je okruena. Za njezino prouavanje postavlja se problem novog iitavanja vrel. Ta su vrela: pastoralni pohodi, biskupski upitnici upueni upnicima, izvjetaji ad limina, sinodalni spisi, upne knjige itd. Kako je ve primijetio Michel Vovelle, istraivanja religiozne povijesti vicentinskog laboratorija nisu pretpostavljala razdor izmeu povijesti Crkveustanove i kr anskog puka, dapa e tekst pastirskog pohoda postajao je za povjesniara istraivaa pomagalo istraivanja, razumije se da nije jedino, ali zacijelo najvanije da bi se shvatile promjene kranskog shvaanja i ponaanja, uslijed dubokih promjena suvremenog doba. Nije nas zanimao socioloki govor ni tranje za tzv. pukim vjerovanjem. Izbjegavali smo dugu, iscrpljujuu i neplodnu povijest suprotstavljanja kulture elite i pu ke kulture od ega je trpjela francuska historiografija (Vovelle). Drugim rijeima, naa su istraivanja blia Delumeauovim istraivanjima nego istraivanjima velike kole Gabriela Le Bras. Vicentinski institut je od 1975. do devedesetih godina razvio snanu didaktiku djelatnost o metodolokim problemima sociajalno-religioznih istraivanja, uz sudjelovanje talijanskih, francuskih (iz kole Annales) i njemakih sveuilinih nastavnika. Padom berlinskog zida Vicenzi se otvorilo novo podruje studija i istraivanja, a to je podruje religioznog ivota srednjo-istonih europskih zemalja. Na je Institut prvi organizirao u Trevisu skup pod znakovitim naslovom La fede sommersa nei Paesi dellEst . Tu smo prouavali kakvi su konkretno bili uvjeti vjere i njezina prakticiranja u zemljama koje su neko nazivane narodnim demokracijama, ali se raspravljalo i o problemima koje je Crkvi, kleru i vjernicima ostavio u batinu komunizam. Utvrdili smo povijesnu injenicu da je skoro kroz 50 godina XX. stoljea drutvo, kako je napomenuo Vjekoslav Bajsi, u Hrvatskoj ostalo odijeljeno od Crkve. Drugim rijeima vjera je bila privatna stvar. Ali, nedostatak institucionalnih odnosa Crkve i drutva popunjala su hodoaa u svetita, vaan
32
drutveni in. A kamo smjestiti vanost samostana? Kakav se vjerski ivot odvijao uz istonu obalu Jadrana? Ne samo u starini, kada je to more nadzirao Bizant i zatim Venecija, nego i u suvremeno doba, u godinama hladnog rata kada se to more inilo poput tvrde granice prema Zapadu. Uza sva spomenuta ogranienja, istraivanja ipak ostaju otvorena: povijesna vrela mjesnih crkava, i vrela Vatikanskog tajnog arhiva, mogu nam mnogo rei o Crkvi uz Jadran, posebno u Hrvatskoj. Ali e ustrebati, najvjerojatnije, posegnuti i za drugim izvorima i nainima istraivanja. U dubokom razdoru, koji se sve vie istie, izmeu razdoblja modernizacije kako smo ga proivljavali u obliku nacionalnih drava i jo neoblikovanog globalnog razdoblja, koje se sve vie gorostasno uzdie uz pomo multimedijalnosti, ima li mjesta za hod za tolike povijesti naih kranstav, bez zaprjeivanja, iskljuivanja, ograniavanja i sumnja? Od 1977. uspostavili smo suradnju na povijesno-znanstvenom podruju sa slovenskim, hrvatskim i srpskim sveuilitima i znanstvenim institutima. Utvrdili smo sredi nju temu na e istra iva ke djelatnosti u ponovnom postizavanju kulturnog, religioznog i civilizacijskog identiteta koji je postojao na Jadranu. Postavili smo problem proirenja i ponovnog iitavanja vrela, izmeu ostalog i crkvenih, koja mogu olakati istraivanje zajednikih crta razliitih zgoda naroda, koji su kroz stoljea pristigli na jadranske obale. Zbog toga dajemo prednost metodi socijalno-povijesne historiografije za prouavanje vjer, konfesija i religioznih struja povijesnog znaenja. Potrebno je sueljavanje, usporeivanje vjer, analiza razliitoga i mnogostrukoga da bi se shvatilo i moglo ivjeti zajedno, uz pomo dananjih sredstava komunikacije. Tehnologija u slubi znanosti, ne toliko u velikim idejama kojima obilujemo, nego u jednostavnom nainu ivota, vjere i molitve. Drimo bitnim i prouavanje uloge knjievnosti i umjetnosti u svim njihovim oblicima koji su imali utjecaj na kulturno i civilizacijsko oblikovanje jugo-istonih europskih naroda. Na skupu koji smo drali u Vicenzi 27-28. listopada prole godine, tuili smo se na nedovoljnost ozbiljnih obavijesti o povijesti narod uz Jadran, o velikim seobama, o dodiru velikih civilizacija, slavenske, njemake i venecijansko-talijanske. Na kraju toga skupa poslali smo predsjedniku europskog povjerenstva, Romanu Prodiju, poruku u kojoj se istie, na temelju povijesti, kako nijedna velesila dosada nije uspjela utemeljiti Balkansku uniju, ni Turska , ni Austrija, ni Rusija ni Nato, zbog ega se potie Europska unija da poduzme odvaniju politiku, razboritiju i hrabriju, koja bi zauzela mjesto Atlantskog saveza, neka pristupi Jadranu i ukljui narode europskog jugoistoka u dionitvo vrijednosti Ustava koji se poziva na temeljna prava nae civilizacije i politike batine humanistikog predznaka. ini mi se da se moe rei da je danas itavom svijetu oito da se Europa ne moe promatrati samo kroz trite i euro. Kao ljudi znanosti, elimo da sutranja Europa s novim Ustavom, nakon dobroga ispita savjesti, ponovno prikupi prostore jugoistoka, podruje koje uporno nazivamo podrujem jadranske civilizacije, igrom velikih sila stoljeima odbaeno na rub ostatka Europe koju nazivamo zapadnom. Poku ati preispitati tu povijest ne ini mi se beskorisnim luksuzom. Mnogostruko je ne samo povijesno bogatstvo, ve bogatstvo nada i elja itavih
33
naroda koji nas potiu da to inimo. Ponovno povratiti taj identitet da Jadran, kako je rekao Predrag Matvejevi, ponovno postane more bliskosti, ali i da ne sklizne u logiku univerzalizma koristoljubivosti, u kojoj Drava gubi mo oblikovanja identiteta pojedinaca, a trite postaje prostor neophodog poistovjeenja (Carlo Galli). ini mi se da bi to mogao biti na zadatak, koji je mogu samo otvorenom i istinoljubivom suradnjom meu povjesniarima, sociolozima i teolozima svih vjera, koji nisu zaboravili najveu europsku lekciju, onu razliitog kranstva koje je prispjelo s Istoka. Nije to lagan zadatak, svjestan sam toga; ali jeli to zaista zadatak, ili, naprotiv, obavezan put? Put koji trae dananje prilike, toliko razliite od onih kad je Europa bila kraljevstvo velike politike, velikih stratekih sila i revolucionarnog mesijanizma. Pogledamo li dobro oko sebe, otkrivamo ak da se i vrednovanje vremena promijenilo s obzirom na nekoliko prethodnih desetljea. ini se kao da ga je poderao trini zakon, nezaustavljivi zakon, koji ne priznaje ni granice ni krajeve, ni ljudska ni drutvena prava. Maloto nam danas moe pomoi poslije tolikih poremeaja zahuktalih na tranicama bez odredita, na tranicama procesa globalizacije velikih ekonomija, to podvaja itavo ovjeanstvo. Meu malobrojnim stvarima koje nam mogu pruiti sigurnost, povratak je izvornim idejama kranstva kojim su zadojeni i ovi krajevi.
34
35
REZULTATI I SMJERNICE ISTRAIVANJA DRUTVENO-RELIGIOZNE POVIJESTI U HRVATSKOJ FRANJO ANJEK Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti UDK 282(497.5)091 Izvorni znanstveni rad
Hrvatska je povijest tijesno povezana uz kranstvo, pa se i hrvatska crkvena povijest prouavala usporedo s politikom, kulturnom drutvenom i ekonomskom. Spominjui vanija djela sve od srednjeg vijeka, autor se s posebnim naglaskom osvr e na sustavno i znanstveno istraivanje crkvene povijesti u Hrvata iz novijeg razdoblja.
Iako poeci hrvatske crkvene historiografije seu u rani srednji vijek, sustavno i znanstveno istraivanje crkvene povijesti u Hrvata novijeg je datuma, to potvruju struni i znanstveni asopisi i zbornici: Croatia sacra (Zagreb), Vrela i prinosi (Zagreb), Kai (Split), Crkva u svijetu (Split), Croatica christiana periodica (Zagreb) i dr. Suvremena crkvena historiografija usmjerena je prouavanju kranskih poetaka i djelovanju Crkve na hrvatskim prostorima, rasvjetljavanju uloge redova i pojedinih redovni kih zajednica u nas, istra ivanju heterodoksnih pokreta na hrvatskom crkvenom i etnikom prostoru, prinosu Hrvata intelektualnom ivotu kranskog Zapada, ulozi Hrvata u nastojanjima oko sjedinjenja krana, odnosu Crkve u Hrvata prema totalitarizmima XX. stoljea i prisutnosti Katolike crkve u suvremenom hrvatskom drutvu. Crkvena povijest kao obvezan i samostalan predmet uvodi se u katoliko kolstvo i na sveuilita tek u doba humanizma i potridentske obnove, iako njezini korijeni datiraju jo iz razdoblja Pracrkve. Hrvatska crkvena historiografija, iji poeci seu u rani srednji vijek, nastaje u gradovima uz istonu jadransku obalu tijekom prvog milenija
36
kranske povijesti na temelju svetakih legendi. Jednu od njih, ivot blaenih muenika Dujma i Staa, dopunit e i prepjevati u Splitu oko 1060. Adam Parianin.1 Najznaajnija djela crkvene i drutvene povijesti Hrvata u razvijenom srednjem vijeku i u doba humanizma bez dvojbe su: Povijest salonitanskih i splitskih natpastira (Historia Salonitanorum pontificum atque Spalatensium) splitskog arhiakona Tome (+1268),2 Povijest rimskih careva i papa (De gestis Romanorum imperatorum et Summorum pontificum) Splianina Mihe Madijeva de Barbezanis (+1338),3 Defensio ecclesiasticae libertatis (1479) Nikole Modrukog4 s posebnim osvrtom na onodobne vjerske prilike u Bosni i Hercegovini, Pontificum Salonitanorum et Spalatensium series ex Romanis et variis antiquis monumentis collecta Splianina Tome Nigera (+1531),5 itija rimskih Arhiereov i Cesarov od Petra i Julija (Cezara) dae do sadanih Klimenta sedmoga i Karla petoga (1531) Zadranina imuna Koiia-Benje6 i druga ne manje znaajna dostignua hrvatske analistike i kroniarstva. Matija Vlai Ilirik (1520-1575)7 i Ivan Lucius-Lui (1604-1679)8 usmjeruju hrvatsku historiografiju prouavanju vrela, iju autentinost i istinitost podlau ozbiljnom kritikom ispitu. Vlaiev povijesni rad u protestantskom duhu izazov je katolikim teolozima i povjesnicima koji, ba kao i on, uporno inzistiraju da se ozbiljnom povijesnom metodom i objektivnim pristupom rjeavaju vjerske suprotnosti i kontroverze. Vlaieve Centurije kao i Katalog svjedoka istine
1 T. RAUKAR, Hrvatsko srednjovjekovlje: prostor, ljudi, ideje, Zagreb, 1997, 226; F. ANJEK, Kranstvo na hrvatskom prostoru. Pregled religiozne povijesti Hrvata (7-20. st.), Zagreb, 1996, 8. 2 THOMAS ARCHIDIACONUS, Historia Salonitanorum Pontificum atque Spalatensium, prir. F. RAKI, Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium 26, Zagreb 1894. Hrvatski prijevod Vl. Rismonda i faksimil beneventanskom minuskulom pisanog rukopisa iz Arhiva splitskog Kaptola objavljeni su u izdanju akavskog sabora u Splitu 1977. pod naslovom Toma Arhiakon, Kronika. U izdanju splitskoga Knjievnog kruga 2003. napokon smo dobili faksimil i kritiko izdanje Tomina djela (sv. I-II, Split, 2003). 3 MIHO MADIJEV DE BARBEZANIS, De gestis Romanorum imperatorum et Summorum pontificum, izd. I. LUI (De regno Dalmatiae et Croatiae libri sex, Amsterdam 1666). Hrvatsko izdanje priredio V. RISMONDO, Legende i kronike, Split, 1977, 151-184. 4 Usp. F. ANJEK, Kranstvo na hrvatskom prostoru, 10-11. 5 S. ANTOLJAK, Hrvatska historiografija do 1918, sv. I, Zagreb, 1992, 37-39; T. RAUKAR, Hrvatsko srednjovjekovlje, 108. 6 Koiieva itija kao i njegov Misal hrvatski tiskani su u Rijeci 1531. Usp. F. ANJEK, Kranstvo na hrvatskom prostoru, 10-11. 7 F. ANJEK, Matija Vlai Ilirik (1520-1575) kao povjesniar, Dani Hvarskog kazalita, Zbornik, sv. 18, Split, 1992, 100-111. Skraeni Vlaiev Katalog svjedoka istine u prijevodu V. Gortana objavljen je u dva navrata: Zagreb, 1960. (JAZU, Hrvatski latinisti, 5) i 1998. (Dom i Svijet, uz uvodne napomene J. Zovka). 8 M. KURELAC, Ivan Lui Lucius otac hrvatske historiografije, Zagreb, 1994, 7-179.
F. ANJEK, Rezultati i smjernice istraivanja
37
svojevrsna su novost i izvjesni pomak u razvoju povijesne znanosti. Vlai je originalan u tome to je kao marljivi istraitelj povijesti kranstva, osobno ili preko svojih suradnika, otkrio i javnosti podastro znatan broj povijesnih spisa i drugih vrela antikog i srednjovjekovnog kranstva. Hrvatski reformator odluno opovrgava manihejsko poimanje povijesti, svjestan da dobro i zlo mogu egzistirati zajedno u jednom te istom ovjeku. Ueni Istranin protestantske orijentacije proiruje povijesno podruje na istraivanje bogotovlja, na teologiju i ostale domene kranskog ivota, stekavi ugled pionira jer u navedenom podruju nije imao prethodnika. Objavljivanjem javnosti nepoznatih tekstova Vlai je u mnogome zaduio povijesnu znanost i bio uzor istraivaima svojeg i kasnijeg vremena, pribavivi drugima enormnu dokumentaciju koja je, provjerena metodom suvremene povijesne kritike, jo uvijek dragocjeno vrelo za povjesnike i istraivae nae epohe. Vla i eve povijesne koncepcije slijede tek rijetki protestantski historiari, ali zato katoliki povjesniari, ma kako to zvualo nevjerojatno, jasno istiu znaenje i znanstveni ugled povijesnih radova uenog Hrvata. Ugledna imena katolike crkvene historiografije - prije svih Baronio, Medina i Sanders dive se umijeu kojim je Vlai oteo zaboravu i objasnio mnoga do njega i njegovih radova neistraena i dotad nepoznata podruja.9 ZNANSTVENO UTEMELJENA POVIJEST CRKVE U HRVATA Sedamdesetih godina XX. stoljea na Katolikom bogoslovnom fakultetu u Zagrebu grupa profesora i kulturnih djelatnika pokrenula je akciju istraivanja i pisanja sustavne i znanstveno utemeljene Povijesti Crkve na hrvatskom etnikom i kulturnom prostoru. Inicijatori su bili profesori dr. Tomislav J. agi Buni, tadanji dekan KBF-a, dr. Bonaventura Duda, zaljubljenik u hrvatsku kulturnu batinu, dr. Josip Turinovi, uvaeni strunjak u poznavanju hrvatskog literarnog naslijea, dr. Antun Ivandija, priznati povjesniar sakralne umjetnosti i predstojnik katedre za crkvenu povijest na KBF-u i dr. Franjo anjek, docent pri istoj katedri. Njima e se pridruili mons. dr. uro Koka, dr. Mile Bogovi, dr. Emanuel F. Hoko, dr. Slavko Kovai, dr. Andrija uljak, dr. Vicko Kapitanovi, dr. Predrag Beli i drugi.10 Godine 1975. pri KBF-u je osnovan Institut za crkvenu povijest s ciljem da unapreuje istraivaki rad osobito na podruju hrvatske crkvene povijesti, kranske arheologije i sakralne umjetnosti (Statut, l. 2-a).
10
F. ANJEK, Matija Vlai Ilirik, 108-109. Usp. F. ANJEK, Znanstveno utemeljena Povijest Crkve u Hrvata izmeu elja i stvarnosti, Croatica christiana periodica, XVI (1992) 29, 163-198.
38
Institut za crkvenu povijest u suradnji s Centrom za koncilska istraivanja Kranska sadanjost iz Zagreba 1977. pokreu asopis Croatica christiana periodica.11 Institut za povijest potie znanstveno istra ivanje u zemlji i inozemstvu: ustanovljuje vlastitu zbirku mikrofilmova i fotokopija dokumenata od znaenja za religioznu povijest Hrvata, prikuplja stru nu literaturu, prikuplja i objavljuje stru nu bibliografiju, struno pomae sreivanju i popisivanju crkvenih arhiva i knjinica i zauzima se za sustavno objavljivanje arhivske i ostale povijesne grae. Institut 1985. pokree akciju pisanja i objavljivanja sustavnog djela o povijesti Crkve i kranstva u Hrvata. Draganovi-Butureva Poviest Crkve u Hrvatskoj od najstarijih vremena do danas (Zagreb, 1944)12 svojevrstan je amalgam povijesti Crkve u Hrvata i povijesti biskupija na hrvatskom nacionalnom prostoru. Mnogo opirnijoj i nesumnjivo dokumentiranijoj Buturac-Ivandijinoj Povijesti Katolike crkve meu Hrvatima (Zagreb, 1973)13 nedostaje opi nacionalni koncept, dok je Soldin Pregled povijesti Hrvatske Crkve (Zagreb/Frankfurt, 1976) prilago en sudionicima vjeronaune olimpijade. Izdava Velike povijesti Crkve,Kranska sadanjost (1970-2004) objavla je ovaj renomirani prijevod s njemakog bez ikakvih dodatnih pojanjenja i pozivanja na fundamentalna djela iz hrvatske crkvene historiografije.14 Rezultat triju gore spomenutih sastanaka hrvatskih crkvenih povjesnika15 i zajednikog rada jest iscrpna tematska podjela povijesti Crkve u Hrvata.16 Agresijom na Hrvatsku zavravaju ova hvalevrijedna nastojanja, iji su plod dva opirnija i sustavnija povijesna djela, Kranstvo na hrvatskom prostoru. Pregled religiozne povijesti Hrvata od VII. do XX. stoljea (Zagreb, 1991. i, mnogo opirnije, 1996) Franje anjeka17 i Povijest Crkve u Hrvata (Split, 1996) Mile Vidovia.18
U dvadesetpet godina (1977-2001) izalo je 48 brojeva, uz dvobroj 43-44/1999. s kazalima osobnih i zemljopisnih imena i pojmova (1-638). 12 Izd. Hrvatsko knjievno drutvo Sv. Jeronima, 160 str. 13 Izd. HKD Sv. irila i Metoda, 375 str. uz kronoloki pregled dogaaja (321-325), vremenski pregled papa, vladara i dogaaja (326-331), popis biskupa i nadbiskupa hrvatskih dijeceza prema Eubelu (333-354) te krai popis upotrijebljene literature (375). 14 U rasponu od 1970. do 2004. objavljeno je itavo djelo u est tomova i osam svezaka. 15 Ut supra, bilj. 10. 16 F. ANJEK, Znanstveno utemeljena Povijest Crkve u Hrvata, 175-181; ISTI, Crkva i kranstvo u Hrvata. Srednji vijek, Zagreb, 1993, 8-15. 17 Uz opiran tekst (1-546) autor donosi kronoloki pregled hrvatske i svjetske povijesti (1*-189*), popis rimskih biskupa-papa (191*-200*) te iscrpno kazalo imena i pojmova (547-599). 18 Izdanja Crkve u svijetu, Biblioteka Radovi 17, str. 9-606.
11
39
TEMELJNA ISTRAIVANJA Farlatijevo monumentalno djelo Illyricum sacrum (Venetiis, 17511819) kao i zbirke izvorne grae prema uzoru na Tkalieva Monumenta historica episcopatus zagrabiensis (Zagreb, 1873-1874) ili Fermendinova Acta Bosnae potissimum ecclesiastica (1892)19 nezaobilazan su putokaz prouavanju crkvene povijesti u Hrvata na prijelazu iz XIX. u XX. stoljee. Moderna hrvatska historiografija istrauje prije svega odnos Crkve i drave, prouava poetke kranstva u Hrvata, veze hrvatskog naroda s Apostolskom Stolicom, 20 ulogu glagolja tva i narodnog jezika u bogotovlju, doprinos slavenskih apostola kristijanizaciji i literarnom stvaralatvu, ulogu monatva i redovnitva u kulturi, prosvjeti, znanosti i umjetnosti itd. Brojni i vrijedni radovi hrvatskih crkvenih povjesniara dolaze do itatelja u izdanjima Hrvatske bogoslovne akademije i Hrvatskog knjievnog drutva sv. Jeronima ili na stranicama asopisa Bogoslovska smotra, Croatia sacra, Nova revija, Vrela i prinosi itd., a zadnjih nekoliko desetljea u revijama Croatica christiana periodica, Crkva u svijetu, Nova et vetera, u nizovima Croatica christiana analecta, Croatica christiana fontes, Studia Vrhbosnensia, u povijesnim edicijama Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti, u zbornicima Ka i , Historijski zbornik i povijesnim edicijama Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu, Dubrovniku, Zadru i drugdje. Najnovija dostignu a crkvene i ire religiozne povijesti Hrvata posjeduju elemente kritinosti te podastiru znanstvenoj i iroj kulturnoj javnosti rezultate svojih istra iva kih nastojanja u duhu suvremene povijesne znanosti, vrednujui ne samo povijest kulture, ideja, dogaaja i znaajnih linosti nego takoer povijest mentaliteta i prisutnost teologije u povijesti Crkve i kranstva u hrvatskom narodu. Nesumnjiv poticaj istraivanju tisuljetnih povijesnih veza Apostolske Stolice i Hrvata zasigurno je odlunost Svete Stolice koja, prekidajui ustaljenu diplomatsku praksu, 13. sijenja 1992. priznaje Hrvatsku i
19 E. FERMENDIN, Acta Bosnae potissimum ecclesiastica cum insertis editorum documentorum regestis ab anno 925 usque ad annum 1752, Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium 23, Zagreb 1892, 1-613. 20 O vezama Apostolske Stolice i Hrvata postoji opirna povijesna literatura. Usp. J. KOCIJANI, Pape i hrvatski narod, Zagreb, 1927, I-XV i 1-409 (Drugo izmijenjeno i dopunjeno izdanje priredio je A. Bakovi, Zagreb, 1998, 1-579, uz dodatni tekst J. Kolaria za razdoblje 19271998. (585-741); I. MLIVONI, Pape i Hrvati, Zagreb, 1993, 1-250; . PULJI (ur.), Vatikan i Dubrovnik, Dubrovnik, 1994, 1-239; B. PETRA F. ANJEK, Ivan Pavao II. i Hrvati, Zagre, 1995, 1-256; V. BLAEVI, Sluenje miru. Ivan Pavao II. i Sveta Stolica za mir u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini (1991-1995), Zagreb, 1995, 5-376; Hrvatska/Sveta Stolica (ur. T. Mrkonji), Most/The Bridge, Zagreb, 1999, 1-444 (hrvatsko-talijansko izdanje); F. ANJEK, Pape, Apostolska Stolica i Hrvati, u J. MERCIER, Povijest Vatikana, Zagreb, 2001, 13-43.
40
Sloveniju. Papa Ivan Pavao II. nije prestao inzistirati na tome da u meunarodnoj obitelji nema suvinih naroda i da sloboda ima prednost pred drugim ovozemaljskim stvarnostima.21 I dok su vlade zapadnih demokracija svim silama nastojale umrtviti javno mnijenje, podsjeajui Hrvate da njihovo iekivanje pravde i slobode dolazi tek nakon imperativa globalne svjetske politike, Papa europskoj i svjetskoj javnosti doziva u pamet da je svaki narod iva realnost i bogatstvo naeg planeta.22 Dragocjen prinos daju najnovija istraivanja hrvatskih povjesnika u vatikanskim arhivima s prvim rezultatima objavljenim u nizu Monumenta croatica vaticana (Camera Apostolica 1, 1299-1560, Zagreb, 1996.; Camera Apostolica 2, 1302-1732, Zagreb-Rim 2001; Korespondencija J. J. Strossmayer S. Vannutelli, 1881-1887, Z agreb, 1999) itd. Rad na istraivanju i objavljivanju vatikanske grae iziskuje suradnju pojedinaca i institucija. Nastavljen je Tkal i ev niz Povijesnih spomenika Zagreba ke biskupije (sv. V-VI, Zagreb, 1992. i 1994. u redakciji A. Lukinovia). Zbornici dvaju splitskih meunarodnih simpozija (1978. i 1985) sadre zanimljiv materijal o poecima kranskog i drutvenog ivota u Hrvata23 te o vjerskom i moralnom ivotu Hrvata i splitskim saborima u X. i XI. stoljeu.24 U posljednjem desetljeu objavljeni su zanimljivi dokumenti i povijesne studije o Crkvi u Hrvata u vrijeme dominacije totalitarnih ideologija, nacionalsocijalizma i komunizma, donedavnim tabutemama. Zagrebaki simpozij o stotoj obljetnici Prvog katolikog kongresa (1900)25 potaknut e, nema sumnje, istraivanje Hrvatskog katolikog pokreta i prinos laika apostolskom poslanju Crkve u Hrvata. Poznavanju kranskog mentaliteta pridonosi i prouavanje heterodoksnog kranstva: krstjana Crkve bosanske, islama i protestantizma. Pojavom protestantizma npr. bavili su se gotovo iskljuivo jezikoslovci i povjesniari knjievnosti, pa i danas nedostaju osnovni elementi objektivne spoznaje pojave i irenja reformacije na hrvatskom i junoslavenskom prostoru. Nisu zanemarivi ni prinosi o Crkvi i kranstvu u Akademijinu projektu Hrvatska i Europa:
Usp. M. GJIDARA, Crkva, nacije i manjine u postkomunistikoj Europi, Croatica christiana periodica, XVIII (1994) 33, 1-6. 22 Osobita je zasluga pape Ivana Pavla II. to je umio otii dalje od prividne kritike totalitarizma i apstraktne humanistike retorike (M. GJIDARA, Crkva, nacije i manjine, 43). 23 Poeci hrvatskog kranskog i drutvenog ivota od VII. do kraja IX. stoljea, Zbornik radova Drugog meunarodnog simpozija o hrvatskoj crkvenoj i drutvenohj povijesti, Split, 30. rujna 5. listopada 1985, Bibliteka Crkve u svijetu 20, Split, 1990, 1-364. 24 Vita religiosa, morale e sociale ed i concili di Split (Spalato) dei secc. X-XI, Atti del Symposium internazionale di storia ecclesiastica, Split, 26-30 settembre 1978, a cura di A. G. Matani, Padova, 1982, I-XXVII i 1-568. 25 Zagreb, 29-31. oujka 2001. Zbornik radova objavljen je 2002 (str.1-871).
21
41
kultura, znanost i umjetnost (sv. I-V, na hrvatskom, engleskom i francuskom jeziku).26 Ovim i sli nim pothvatima nesumnjiv poticaj dat e i ovaj meunarodni znanstveni skup s izuzetno zanimljivom temom Crkva i drutvo uz Jadran vrela i rezultati istraivanja.
26
Dosad su objavljeni svesci I, II i III (Zagreb 1997, 2000 i 2003). Uz hrvatsko izdanje I. i II. sveska dosad su tiskani i prijevodi na engleskom i francuskom jeziku.
42

ESITI E ORIENTAMENTI DELLA RICERCA SULLA STORIA SOCIO-RELIGIOSA IN CROAZIA Sommario
Gli inizi della storiografia ecclesiastica croata risalgono allXI secolo, allorch Adamo di Parigi (intorno al 1060) complet e rifece a veteris historiis Passiones beatorum martyrum Domini et Anastasii. Il testo citato rappresenta la prima storia della Chiesa Salonitana ossia Spalatina. La ricerca scientifica sistematica della storia ecclesiastica presso i Croati recente e ci viene affermato anche dai periodici scientifici specializzati: Bogoslovska smotra, Croatia sacra, Vrela i pruinosi, Crkva u svijetu, Croatica Christina periodica, Kai, Studia Vrhbosnesia, ecc. - Anche se la storiografia ecclesiastica contemporanea croata dispone di numerose monografie, studi e saggi riguardanti la storia di tredici secoli del cristianesimo e della Chiesa presso i Croati, tuttavia non esiste ancora un manuale di storia sistematica religiosa presso i Croati, perch i tentativi fatti finora (Draganovi-Buturac, Buturac-Ivandija, Soldo, anjek, Vidovi) hanno piuttosto carattere popolare informativo. La storiografia ecclesiastica contemporanea presso i Croati orientata verso gli studi della diffusione del cristianesimo e dellattivit della Chiesa sul territorio croato al tempo dei sovrani dalle dinastie nazionali (atti dei due convegni internazionali di Spalato); la precisazione del ruolo degli Ordini e delle Comunit religiose sul territorio etnico croato (Vanino, Ostoji, Hoko); la ricerca della Chiesa eterodossa bosniaca (idak, Mandi, anjek, Daja); il protestantesimo e lortodossia in Croazia (Mirkovi, Bogovi), verso il ruolo dei Croati nellunit dei cristiani (unionismo ed ecumenismo da Stojkovi a Strossmayer, sono state notate le opere di agi-Buni, Turinovi, Golub ed altri); il movimento cattolico croato (Bozani, Matijevi, Trogrli); il rapporto della Chiesa presso i Croati nei confronti del totalitarismo del ventesimo secolo; il ruolo della Chiesa nella societ croata contemporanea.
43
HRVATSKA U HISTORIOGRAFIJI NJEMAKOG GOVORNOG PODRUJA
PETAR VRANKI Sveuiliste u Augsburgu
UDK 016:94(497.5)=112.2 Izvorni znanstveni rad
U historiografiji njemakog govornog podruja Hrvatska je prisutna u punoj cjelini, od predhrvatskog doba do stvaranja dananje moderne hrvatske drave. Ima radova o dananjim hrvatskim zemljama u keltsko, ilirsko, rimsko, gotsko i bizantskto doba. Obraeni su dolazak i pokrtavanje Hrvata, stvaranje hrvatske kneevine i hrvatskog kraljevstva i njegova propast. - Razdoblje od 15. do 19. stoljea, u kojem sjeverna Hrvatska dijeli skoro u punini sudbinu Njemake i Carstva ostalo je, na iznenaenje, najveim dijelom neistraeno. Izuzetak ini povijest Vojne krajine. - Povijest Hrvatske u 19. i 20. stoljeu prikazana je opirno i prilino objektivno, naroito francuska okupacija, ilirski pokret, hrvatsko-ugarska nagodba, maarska i austrijska uprava, zaposjednue Bosne i Hercegovine, junoslavensko pitanje i trijalizam. - Prvi svjetski rat, stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, njezino preoblienje u Kraljevinu Jugoslaviju te raspad 1941. naili su na znatan interes. Isto se moe rei o Drugom svjetskom ratu, stvaranju i propasti NDH, kao i o pitanju nastanka Titove Jugoslavije. - Poloaj Hrvatske u socijalistikoj Jugoslaviji, Hrvatsko proljee i hrvatsko pitanje samo su djelomino obraeni pod opim pojmom Jugoslavije. - Stvaranje moderne hrvatske drave, Domovinski rat, meunarodne implikacije i komplikacije oko Hrvatske, u njemakoj historiografiji prikazani su skoro cjelovito. Pored ope povijesti Hrvatske, interes potiu i pojedine specifine znanosti i teme kao npr. povijest hrvatskog jezika, glagoljice, knjievnosti, arheologije i povijesti umjetnosti.
Sveobuhvatni pregled historiografije njemakog govornog podruja o Hrvatskoj, Hrvatima ili pojedinim hrvatskim znanstvenicima teko je
44
ukratko saeti, jer ona prelazi okvire povijesnih i znanstvenih granica. Pregled bi mogao dati samo jedan skup znanstvenika razliitih smjerova objavljujui radove viestruke znanstvene literature na njemakom jeziku, kao sto su npr. humanistike, prirodne ili gospodarske znanosti Hrvatska je u njemakoj historiografiji kao pojam dobro poznata. Prije raspada socijalistike Jugoslavije i Domovinskog rata Hrvatska je gledana kao integralni dio Jugoslavije. Uzmemo li u ruke novije leksikone, kao npr. Lexikon fr Theologie und Kirche 1, Theologischer Realenzyklopdie2, Lexikon des Mittelalters3, Brockhaus Enzyklopdie4 ili Bertelsmann Lexikon5, U njima se moe pronai jedan prilino objektivan prikaz Hrvatske i njezine povijesti. Naravno, svaki lekiskon i autor dotinog pojma, uz kratke povijesne podatke, donosi o Hrvatskoj ono to je za naznaeno podruje ili smjer leksikona najbitnije. Tako ve prije spomenuti Lexikon fr Theologie und Kirche donosi pregled ustrojstva Crkve u Hrvata, Lexikon des Mittelalters prikazuje Hrvatsku u srednjem vijeku, a Brockhaus Enzyklopdie donosi najosnovnije, ali istovremeno i najbitnije ekciklopedijske podatke o Hrvatskoj. Hrvatska i njena starija povijest najbolje je prikazana u iievoj Geschichte der Kroaten6 koja je jo i danas najmjerodavnija povijesna studija o Hrvatskoj na njemakom jeziku. U kasnijim studijama, lancima ili osvrtima pozivaju se svi autori na ovu izvrsnu studiju naeg povjesnika. Time je ujedno Hrvatskoj otvoren put da na europskoj razini ostane kao samostalna nacija i narod premda nije bila samostalna drava, nego je dola u sastav Kraljevine SHS, Kraljevine Jugoslavije ili Socijalisti ke Jugoslavije7. Raspad Austro-Ugarske Monarhije i ulazak Hrvatske u zajednicu junoslavenskih naroda pod srpskom kraljevskom dinastijom poticala je autore njemakog govornog podruja na sustavno prikazivanje povijesnog razvoja junoslavenske ideje i njene primjene u stvarnosti8. Na samom
1 I. VITEZI, Art.: Kroatien, u: Lexikon fr Theologie und Kirche (=LThK) 6(1961), 647-648; S. KoVAI, Art.: Kroatien, Kroaten, u: LThK 6(1997), 489-493. 2 EYER, Art.: Jugoslawien, u: Theologischer Realenzyklopdie (=TRE) 17(1988), 432-441, o Hrvatskoj 438-439. 3 EIN, Art.: Kroatien, u: Lexikon des Mittelalters (LexMA) 5(1991), 1538-1540. 4 Kroatien, u: Brockhaus Enzyklopdie 12(1990), 530-531 i 12(1997) 557-564. 5 Kroatien, u: Bertelsmann Lexikon 8(1997), 346. 6 F. II, Geschichte der Kroaten, Zagreb 1917. 7 S. NICKOLAS, Jugoslawien, Stuttgart 1972; Jugoslawien, priredio K.-D. GROTHAUSEN (= Sdosteuropa Handbuch 1), Gttingen 1975; G. LEMAN, Das jugoslawische Modell. Wege zur Demokratisierung, Frankfurt a. M. Kln 1976; D. RAZUMOVSKY, Titos Erbe Jugoslawien zwischen gestern und heute, Freiburg 1978; H. SUNDHAUSEN, Geschichte Jugoslawiens 1918-1980; P. BARTL, Grundzge der jugoslawischen Geschichte, Darmstadt 1985. 8 Usp. H. WENDEL, Aus dem sdslawischen Risorgimento, Gotha 1921; ISTI, Die Habsburger
P. VRANKI, Hrvatska u germanofonoj historiografiji
45
poetku osjea se u historiografiji njemakog govornog podruja primjerna simpatija prema stvaranju jedinstvene dr ave slavenskih naroda na jugoistoku Europe. Kraljevina SHS kao i Kraljevina Jugoslavija prikazuju se kao ostvarenje stoljetnog sna junoslavenskih naroda, koji su dosad pod razliitim kulturnim utjecajima razvijali svoje posebnosti kako politike tako i kulturne. Brzopleto i neozbiljno ujedinjenje tih naroda u jednu jedinstvenu dravu nije moglo proi glatko i jednostavno kako su to oekivali potpisnici Versailleskog ugovora i zagovornici unitaristike opcije meu Junim Slavenima, posebno Hrvatima. Studije koje su na njemakom govornom podruju objavljene pred poetak II. svjetskog rata ili tijekom samog rata, velikim dijelom nose u sebi jasnu prohrvatsku orijentaciju. Brutalnost politike Kraljevine Jugoslavije i njezinog policijskog sustava nudila je autorima dovoljnu gra u za objektivno prikazivanje patnji i stradanja hrvatskog naroda pod srpskom dominacijom 9. Postupni nagovje taj izlaska Hrvatske iz Kraljevine Jugoslavije ili stvaranje hrvatske Banovine, jedne posebne oblasti u sklopu zajednice junoslavenskih naroda, ostvarit e se tek pred sam poetak II. svjetskog rata: sporazum Cvetkovi - Maek doao je ipak prekasno. Veina Hrvata bila se ve oprostila od Kraljevine Jugoslavije ili, bolje reeno, od Velike Srbije. Negativnu ulogu u prikazivanju Hrvatske na njemakom govornom podru ju, za koju su i sami Hrvati najodgovorniji, naime stvaranje Nezavisne Drave Hrvatske kao i politika te drave u tadanjoj europskoj konstelaciji, preuzima knjiga Der Kroatische Ustascha-Staat 1941-1945 madarskog novinara Ladislava Horya. Knjigu je preradio i za tisak priredio Martin Broszat10. Autori razraunavaju s Hrvatskom i Hrvatima za vrijeme II. svjetskog rata, kao i s politikom poglavnika Ante Pavelia. Hory, koji je za vrijeme rata bio akreditiran kao novinar Horthyeva re ima u Beogradu, brie bez sumnje mnoge tragove povijesti i povijesnosti, moda nekim sluajem i vlastite tragove. Time je bio znanstveno uveden u njemako govorno podruje pojam hrvatski nacizam i genocidnost hrvatskog naroda. Odsad e se ovi pojmovi redovito ponavljati, prepisivati i pripisivati. I na kraju 20. stolje a oni prate Hrvatsku u modernim povijesnim publikacijama diljem Europe.
und die Sdslawischefrage, Belgrad-Leipzig 1924 (reprint Nendeln 1976); ISTI, Der Kampf der Sdslawen um Freiheit und Einheit, Frankfurt/M 1925; E. ANRICH, Die jugoslawische Frage 1870-1914, Stuttgart 1931. 9 Usp. M. BAUM, Die Slawen auf dem Balkan bis zur Befreiung von der trkischen Herrschaft, Leipzig 1941; D. GREGORI, So endete Jugoslawien, Leipzig 1943; L. HAUPTMANN, Die Kroaten im Wandel der Jahrhunderte, Berlin 1944. 10 Stuttgart 1964.
46
Jedan takav iskrivljeno prepisani pogled na Hrvatsku i na njenu Crkvu moe se nai i u najnovijoj Die Geschichte des Christentums, koja izlazi paralelno na francuskom i na njemakom jeziku. Tu se poziva autor Jerzy Kloczowski, profesor Katolikog Sveuilista u Lublinu, u duhu hladnog rata, ali i u duhu nepoznavanja povijesti Crkve u Junoj Europi upravo na spomenutu studiju Der Kroatische Ustascha-Staat. Tamo je otisnuta slika Ante Pavelia pri susretu s Hitlerom. Naravno, ona slui kako bi se ne samo NDH ve i cijela Hrvatska u II. svjetskom ratu mogla prikazati kao nacistika tvorevina. Pokraj te slike otisnuta je slika kardinala Stepinca, kojeg su komunistike vlasti osudile na dugoronu robiju11. Sudbina Hrvata pod komunistikim reimom, ugnjetavanje njegovih vjerskih, nacionalnih, kulturnih i jezinih tekovina, samo je djelomino nala mjesto u tako kratkom pregledu. I pored pokuaja autora da neutralno prikae poloaj Katolike crkve u Hrvata u razdoblju poslije II. svjetskog rata mora se ipak njegov prikaz oznaiti kao jednostrani pristup nastao pod utjecajem spomenute Horyve knjige i jugoslavenski orijentirane historiografije. Riui ovaj mali prilog o Hrvatskoj u historiografiji njemakog govornog podru ja postaje upadljivo da postoji nekoliko grupa povjesniara, koje se meusobno razlikuju, ograniavaju i upotpunjuju: Prvu grupu ine sami Nijemci, Austrijanci i vicarci kod kojih se osjea suzdrana naklonost prema Hrvatskoj i Hrvatima. esto se moe naslutiti iz kojeg politikog ozraja dolaze njihovi prilozi: iz liberalnog, konzervativnog ili socijalistikog. Osjea se, naravno, isto tako i povijesena pozadina, regionalna i dr avna pripadnost, tj. da li autor dolazi iz njemakog, austrijskog ili vicarskog kulturnog i politikog podruja. Time se dodue razdjeljuje njemako govorno podruje te dolaze do izraaja pozadina dravnog, pravnog ili politikog poloaja pojedinih zemalja i autora. Ipak jo uvijek ostaje jedan zajedniki njemaki historijski pogled na Hrvatsku i na njene prilike. Druga skupina povjesniara jesu Hrvati koji piu i objavljuju na njemakom jeziku. Naravno, i ovdje je jedno diferenciranje jo nunije. Openito gledano, meu hrvatskim povjesniarima koji objavljuju na njemakom postoje dvije struje, prohrvatska i projugoslavenska. Prva spomenuta grupa prikazuje i brani hrvatske interese i hrvatske tenje, na znanstvenom, kulturnom ili politikom planu. Ovaj pravac je osobito uoljiv kod povijesnih i politikih studija, a kao adekvatni primjer moe se spomenuti doktorska disertacija Marijana Rogia, Die Idee des kroatischen
J. KLOCZOWSKI, Katholiken und Protestanten in Ostmitteleuropa, u: Geschichte des Christentums, sv. XII: Erster und Zweiter Weltkrieg, Demokratie und totalitre Systeme (1914-1958), priredio J.-M. MAYER, njemako izdanje priredio K. MEIER, Freiburg 1992, 872-912, ovdje 900-902; G. BINDER, Irrtum und Widerstand, Mnchen 1968, 335-337.
11
47
Staates bei Ante Paveli, koju je autor obranio na Filozofskom fakultetu veleuilita u Mnchenu12. Nasuprot ovoj grupi stoje junoslavenski, odnosno jugoslavenski orijentirani povjesniari, ije se zasade i zakljuci podudaraju s pogledima prijanjih jugoslavenskih, srpskih, crnogorskih, bonjakih ili drugih povijesnika. II. svjetski rat, uspostava NDH ostaju jo uvijek kao najoitiji i primjer hrvatskog nacizma, koji se i nakon srpske agresije i domovinskog rata (1991-1995) redovito ponavlja, prepisuje i prepriava ne pazei ba previe na povijesnu stvarnost tog vremna. esto se u ovom hrvatskom grijehu vidi, pa ak i opravdava povod srpske agresije na Hrvatsku. Naravno, takve teorije povijesno i znanstveno nemaju nikakvu utemeljenost. Ovdje ih spominjem kao produkt jugoslavenske orijentacije kojoj su, naalost, dali doprinos i sami hrvatski intelektualci jugoslavenske orijentacije. Nakon II. svjetskog rata Hrvatska se promatra u sklopu Socijalistike Jugoslavije. Tako poetkom esdesetih i sedamdesetih godina nastaje brojna literatura o Jugoslaviji i njenom posebnom putu socijalizma, samoupravljanju te politici nesvrstanosti13. Istovremeno se preuuje da je Komunistika Partija na elu s Titom guila svako nacionalno buenje meu junoslavenskim narodima, posebno meu Hrvatima. Naravno, njemaki povjesniari pozivaju se uvijek na jugoslavensko orijentirane studije, koje su pisane na hrvatskom ili na kojem drugom jeziku naroda bive Jugoslavije, i u hrvatskim naporima za slobodu i demokraciju vide nacionalistike i separatistike tenje jedne neznatne manjine. Povijesnu literaturu o domovinskom ratu u Hrvatskoj (1991-1995) teko je jo uvijek vrednovati, jer su politiki interesi veoma razliiti. Premda se uvijek naglaava pravedna borba Hrvata za svoju nacionalnu i dravnu samobitnost, esto se daje previe prostora marginalnim pojavama. rtve se izjednauju sa zloincima. Pritom preuzimaju vodeu ulogu jugoslavenski nostalgiari. Tako nastaje jedna nova tragedija domovinskog rata intelektualnog i politikog tipa. Njemaka historiografija teoloke inspiracije, budui da je pisana veinom od samih Hrvata, koji su se naselili u njemakom govornom podru ju ili tamo zavr ili svoje studije, odi e hrvatskim i esto velikohrvatskim vizijama. Doktorske disertacije i habilitacije veliki su doprinos poznavanju Hrvatske, Hrvata ili pojedinih osoba koji su tamo djelovali. Spomenimo samo ukratko neka imena: Ivan Stojkovi Dubrovanin (1395/96-1443), Andrija Jamometi (1420(30-1483), Matija
Mnchen 1985. W. H PKEN, Sozialismus und Pluralismus in Jugoslawien. Entwicklung und Demokratiepotential des Selbstverwaltungssystems, Mnchen 1984.
13
12
48
Vla i Ilirik (1520-1575), Petar Pavao Vergerije (1498-1564) Juraj Kriani, Josip Juraj Strossmayer (1815-1905), Josip Stadler (1843-1918) jedna su mala grupa Hrvata, koji su, bilo svojom teolokom misli na njemakom govornom podruju, bilo radovima, koji su o njima objavljeni, uli u sastavni dio njemake historiografije i djelomino njemake historije. P.S. Slijedi opirni popis historijske literature o Hrvatskoj objavljene na njemakom jeziku:
I. Op a povijest 1. Lexikoni i enciklopedije Art.: Kroatien, u: Bertelsmann Lexikon 8(1997), 346. Art: Kroatien, u: Brockhaus Enzyklopdie 12(1990), 530-531 i 12(1997), 557-564. BAUMEISTER, Th.: Art.: Sirmium, u: LexMA 7(1995), 1936. IRKOVI, S.: Art.: Bosnien, u: LexMA 2(1983), 472-477. ISTI: Art.: Herzegowina, u: LexMA 4(1989), 2189. Ekkerhard, Kraft: Art.: Kroatien, u: Religion in Geschichte und Gegenwart 4 (2001) 1786-1787. FERLUGA, J./RAPANI, .: Art.: Dalmatien, u: LexMA 3(1986), 444-457. HEYER, F.: Art.: Jugoslawien, u: TRE 17(1988) 432-441, o Hrvatskoj, 438-439. GOLDSTEIN, I.: Art.: Kroatien, u: LexMA 5(1991), 1538-1540. GOLDSTEIN, I.: Art.: Slavonien, u: LexMA 7(1995), 2004-2005. KOVAI, S.: Art.: Kroatien, Kroaten, u: LThK 6(1997), 489-493. MATL, J.: Art.: Dalmatien, u: LThK 3(1959), 128-130. S ARIA , B.: Art.: Dalmatia, u: Paulys Real-Encyklopdie der classischen Altertumswissenschaft, Supplement VIII, Stuttgart 1956, 47-59. A EL K OS, M./N IELSON , I.: Art.: Dalmatae, Dalmatien, u: Der neue Pauly Enzyklopdie der Antike 3(1997), 282-287. VITEZI, I.: Art.: Kroatien, u: LThK 6(1961), 647-648. UPANI, M./FERLUGA, J.: Art.: Istrien, u: LexMA 5(1991), 701-705. 2. Prirunici BAUER, Ernest: Glanz und Tragik der Kroaten, Wien-Mnchen 1969. II , Zvonimir, Die Kroaten in der Schweiz (Hrvati u Svicarskoj), Zrich 1982. KISZLING, Rudolf: Die Kroaten. Der Schicksalsweg eines Sdslawensvolkes, GrazKln 1956. KOHLER, Georg Wilhelm: Beitrge zur Ideologie der kroatischen Frage in ihrer Entwicklung bis 1918, Mnchen 1942. Kroatien: Landeskunde Geschichte Kultur Politik Wirtschaft Recht, priredili N. BUDAK-P. JORDAN-i dr., (= sterreichische Osthefte 37), Wien 1995. MALCOLM, Noel: Geschichte Bosniens, Frankfurt am Main 1996.
49
STEINDORFF, Ludwig: Kroatien, Regensburg 2000. II, Ferdo: Geschichte der Kroaten, Zagreb 1917. Zwischen Adria und Karawanken, priredio A. SUPPAN, (= Deutsche Geschichte im Osten Europas), Berlin 1998. 3. Opi prikazi Slavena BENI, Daniel: Online-Prsentation der Slawistik im deutschsprachigen Raum: Probleme und Chancen, u: Anzeiger fr slawische Philologie 31(2003), 179197. BRAUN, Maximiliarn: Die Slawen auf dem Balkan, Leipzig 1941. FRITZE, Wolfgang: Untersuchungen zur frhslawischen und frhfrnkischen Geschichte bis in 7. Jahrhundert (= Europische Hochschulschriften, Reihe 3: Geschichte und ihre Hilfswissenschaften 581), Frankfurt am Main 1994. HSCH, Edgar: Geschichte der Balkanlnder. Von der Frhzeit bis zur Gegenwart, Mnchen 1993. LUDAT, Herbert: Slaven und Deutsche im Mittelalter, Kln-Wien 1982. MIKI, ivko: Beitrag zur Anthropologie sptrmischer bis sptmittelalterlicher Bevlkerung Jugoslawiens, u: Akademija nauka BiH. Godinjak, 22, Centar za balkanoloka ispitivanja, 20, Sarajevo 1984, 5-109. STRZYGOWSKI, Josef: Die altslavische Kunst, Augsburg 1929. II. Politi ka i dr avno-pravna povijest 1. Antika i srednjovjekovna povijest do 1526. godine ALFLDY, Gza: Bevlkerung und Gesellschaft der rmischen Provinz Dalmatien, Budapest 1965. ISTI: Die Personennamen in der rmischen Provinz Dalmatia, Heidelberg 1969. BIRKFELLNER, Gerhard: Glagolitische und kyrillische Handschriften in sterreich, Wien 1975. DEMANDT, A.: Die Sptantike. Rmische Geschichte von Diocletian bis Justinian 284-565 n. Chr. (= Handbuch der Altertumswissenschaft VI/3), Mnchen 1989; DITTEN, H.: Bemerkungen zu den ersten Anstzen zur Staatsbildung bei Kroaten und Serben im 7. Jahrhundert, u: Beitrge zur byzantinischen Geschichte im 7-11. Jahrhundert, Prag 1978, 441-462. FERLUGA, Jadran: Dalmatien. Wandlung eines verwaltungsgeographischen Terminus in den byzantinischen Quellen des 13. Jahrhunderts, u: Europa Slavica Europa Orientalis. Festschrift fr H. Ludat zum 70. Geburtstag, priredili K. D. GROTHAUSEN-K. ZERNACK, Berlin 1980, 341-353, sada u: DERS., Untersuchungen zur byzantinischen Provinzverwaltung VI-XIII Jahrhundert. Gesammelte Aufstze, Amsterdam 1992, 463-475. Forschungen in Salona I, Wien 1917. GOTTLIEB, Gnther: Rmerzeit und frhes Christentum in Istrien und Kroatien, Augsburg 1984.
50
GRAFENAUER, Bogo: Die ethnische Gliederung und geschichtliche Rolle der westlichen Sdslawen im Mittelalter, Bericht fr den I. Balkanologischen Kongress in Sofija vom 26. VIII. 1. IX. 1966, Ljubljana 1966. GREKOV, B. D., Die altkroatische Republik Poljica, Berlin 1961. GROTHAUSEN, Klaus-Detlef: Entstehung und Geschichte Zagrebs bis zum Ausgang des 14. Jahrhunderts, Wiesbaden 1967. HAUPTMANN, Ludmil, Kroaten, Goten und Sarmaten, u: Germanoslavica 3(1935), 9-127, 315-353. HOMAN, B.: Geschichte des ungarischen Mittelalters I, Berlin 1940. KLEBEL, Ernst: ber die Stdte Istriens. Studien zu den Anfngen des europischen Stdtewesens, Lindau-Konstanz 1958. KOS, Milko: Aus der Geschichte der mittelalterlichen Urkunde Istriens. Studien zur lteren Geschichte Osteuropas. T. 1, Graz-Kln 1956. KUSTERMANN, H.: ber den Namen der Kroaten, u: Die Welt der Slawen 27(1982), 131-136. ISTI: Wer waren die Weikroaten des byzantinischen Kaisers Porphyrogenetos?, u: Die Welt der Slawen 28(1984), 111-122. J. Siebmachers groes Wappenbuch. Die Adel von Kroatien und Slawonien, Nrnberg 1899 (pretisak Neustadt an der Aisch 1986). JAGENTEUFEL, A.: Die Statthalter der rmischen Provinz Dalmatia von Augustus bis Diokletian (= sterreichische Akademie der Wissenschaften, Schriften der Balkankommission, Antiquarische Abteilung 12), Wien 1958, 9-75. JIREEK, Constantin: Die Romanen in den Stdten Dalmatiens whrend des Mittelalters, Wien 1901. KATII, Radoslav: Literatur und Geschichte des kroatischen Frhmittelalters (= sterreichische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische Klasse, Schriften der Balkan-Kommission, Philologische Abteilung 40), Wien 1999. KOS, Milko: Aus der Geschichte der mittelalterlichen Urkunde Istriens. Studien zur lteren Geschichte Osteuropas. T 1, Graz-Kln 1956, 49-62. KRONSTEINER, Otto: Gab es unter den Alpenslawen eine kroatische ethnische Gruppe?, u: Wiener Slavistischen Jahrbuch 24(1978), 137-157, pretisak u: sterreichische Namenforschung 6(1978), 79-99. PANKRAZ, Fired: Die Grafen von Dieen-Andechs, Mnchen 1988. POHL, Walter: Die Awaren. Ein Steppenvolk in Mitteleuropa 567-822 n. Chr., Mnchen 1988. RENGJEO, Ivan: Corpus der mittelalterlichen Mnzen von Kroatien, Slavonien, Dalmatien und Bosnien, Graz 1959. SAKA, Stjepan: Iranische Herkunft des kroatischen Volksnamens, u: Orientalia Christiana Periodica 15(1949), 313-340. SCHMID, Heinrich Feliks: Dalmatinische Stadtbcher, u: Zgodovinski asopis 6/7 (1952/53), 330-390. ISTI: Die kirchenslawische Urkunde auf kroatischen Boden, u: Mitteilungen des Instituts fr sterreichische Geschichtsforschung 68(1960), 16-38.
51
EGVI, Kerubin: Die gotische Abstammung der Kroaten, u: Nordische Welt (Berlin) 9-12(1935), 1-56. Separat. STEINDORFF, Ludwig: Die dalmatinischen Stdte im 12. Jahrhundert, Kln-Mnchen 1984. I STI : Das mittelalterliche Zagreb ein Paradigma der mitteleuropischen Stadtgeschichte, u: Sdosteuropa Mitteilungen 35(1995), 135-145. ISTI: Deutungen des Wortes Dalmatien in der mittelalterlichen Historiographie. Zugleich ber die Synode auf der planities Dalmae, u: Etnogeneza Hrvata, priredio N. BUDAK, Zagreb 1995, 250-261, hrvatski prijevod Tumaemje rijei Dalmatia u srednjovjekovnoj historiografiji. Istovremeno o saboru na planities Dalmae, na stranicama 149-158. WAKOUNIG, Marija: Dalmatien und Friaul. Die Auseinandersetzung zwischen Sigismund von Luxemburg ind der Republik Venedig um die Vorherrschaft im adriatischen Raum (= Diss. der Universitt Wien 212), Wien 1985. 2. Habsburko doba AMSTADT, Jacob: Die k.k. Militrgrenze 1522-1881 (mit einer Gesamtbiographie) Filozofska dizertacija, Wrzburg 1969. BAHLCKE, Joachim: Auenpolitik, Konfession und kollektive Identittsfindung: Kroatien und Innensterreich im Vergleich, u: Konfessionalisierung im Ostmitteleuropa. Wirkungen des religsen Wandels im 16. Und 17. Jahrhunderts in Staat, Gesellschaft und Kultur, priredio J. BAHLCKE - A. STROMEYER, Stuttgart 1999, 193-210. BAHR, Hermann: Dalmatinische Reise, Berlin 1909. ISTI: Drei Leopardenkpfe in Gold. sterreich und Dalmatien, Wien-Mnchen 1973. BAUER, Ernst: Zwischen Halbmond und Doppeladler. 40. Jahre sterreichische Verwaltung Bosnien-Herzegowina, Wien 1971. BECHSCHNITT, W. D.: Nationalizmus bei Serben und Kroaten 1830-1914. Analyse und Typologie der nationalen Ideologie (= SOA 74), Mnchen 1980. Biographischer Lexikon zur Geschichte Sdosteuropas, 4. sv. (= Sdosteuropische Arbeiten 75/I-IV), priredili M. BERNATH-K. NEHRING, Mnchen 1974-1981. BREU, Josef: Die Kroatensiedlung im Burgenland und in den anschlieenden Gebieten, Wien 1970. BIHL, Walfdieter: Notizen zu den ethnischen und religisen Splitter-, Rest- und Sondergruppen in den Habsburgischen Lndern, u: Habsburger Monarchie 1848-1918, sv. III/2, 949-974. CLEWING, Konrad: Staatlichkeit und nationale Identittsbildung. Dalmatien in Vormrz und Revolution, Mnchen 2001. Der sterreichisch-ungarischer Ausgleich 1867. Vorgeschichte und Wirkungen, priredio P. BERGER, Wien 1967. Der sterreichisch-ungarischer Ausgleich 1867, priredili L. HOLOTIK-A. VANTUCH, Preburg 1971. Die Habsburger Monarchie 1848-1918, Bd. III,1: Die Vlker des Reiches, 1. Teilband, Wien 1980.
52
Die k.k. Militrgrenze. Beitrge zu ihrer Geschichte, Wien 1973. Die sterreichische Militrgrenze. Geschichte und Auswirkung, Wien 1982. DJURDJEV, B: Die historisch-ethnischen Vernderungen bei den sdslawischen Vlkern nach der trkischen Eroberung, Graz 1974. FABER, Eva: Litorale Austriaco. Das sterreichische und kroatische Kstenland 1700-1780, Trondheim-Graz 1995. G ROSS , Mirjana: Erzherzog Franz Ferdinand und die kroatische Frage, u: sterreichische Osthefte 8(1966), 277-298. ISTA: Die Welle. Die Idee der nationalistischen Jugend vor dem Ersten Weltkrieg in Kroatien, u: sterreichische Osthefte 10(1968) , 65-86. ISTA: ber die nationale Frage in Kroatien whrend der Krise des Dualismus, u: Die nationale Frage in der sterreichisch-Ungarischen Monarchie 19001918, 217-231. ISTA: Einflu der sozialer Struktur auf den Charakter der nationalen Bewegung in den kroatischen Lndern im 19. Jahrhundert, u: Sozialstruktur und Organisationsgeschichte europischer Nationalbewegung, priredio TH. SCHNEIDER, Wien 1971, 56-80. I STA : Zur Frage der jugoslawischen Ideologie bei den Kroaten, u: Die Donaumonarchie und die sdslawische Frage von 1848 bis 1918. Texte des ersten sterreichisch-jugoslawischen Historikertreffens, Gsing 1976 (Verffentlichungen der Kommission fr Geschichte sterreichs 8), priredio A. WANDRUSZKA, Wien 1978, 19-38. ISTA: Die Anfnge des modernen Kroatien. Gesellschaft, Politik und Kultur in ZivilKroatien in den ersten dreiig Jahren nach 1848, Wien-Kln-Weimar 1993. ISTI: Literaturbericht ber die Geschichte Jugoslawiens. Verffentlichungen 19451966, u: Historische Zeitschrift, Sonderheft 3, Mnchen 1969, 355-430. GRNBERG, Karl: Die Agrarverfassung und das Grundentlastungsproblem in Bosnien und der Herzegowina, Leipzig 1911. GNTHER, Horst: Die Verstndigung in Jugoslawien. Darstellung und Probleme, Wiesbaden 1966. GNTHER, Otto: Verhandlungen uns Beschlsse der Industrierates, 12. Heft: Industrie- und Gewerbefrderung zum Zwecke einer wirksammen wirtschaftlichen Entwicklung Dalmatiens, priredio Bireau des Industrierates im k.k. Handelsminsterium, Wien 1906. GUI, Branimier: Wer sind die Morlaken am adriatischen Raum?, U: Balcanica IV, SANU, Beograd 1973, 453-464. H ANAK , P.: Ungarn in der Donaumonarchie. Probleme der brgerlichen Umgestaltung eines Vielvlkerstaates, Mnchen-Wien 1984. HANTSCH, Hugo: Die Nationalittenfrage im alten sterreich. Das Problem der konstruktiven Reichsgestaltung, Wien 1953. HASELSTEINER, Horst: Die Serben und der Ausgleich, Wien-Kln-GrAz 1976. HAUPTMANN, Ferdinand: Der kroatisch-ungarische Ausgleich von 1868, u: Der sterreichisch-ungarische Ausgleich, Mnchen 1968, 36-47.
53
ISTI: Die sterreichisch-ungarische Herrschaft in Bosnien und der Herzegowina 1878-1918, Graz 1983. H ELLMANN , M.: Grundzge der Geschichte Venedigs (= Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Grundzge 28), Darmstadt 1976. HROCH, Miroslav: Die Vorkmpfer der nationalen Bewegung bei den kleinen Vlkern Europas. Eine vergleichende Analyse zur gesellschaftlichen Schichtung der patriotischen Gruppen (= Acta Universitatis Carolinae, Philosophica et Historica, Monographia 24], Praha 1968. JAKI, Tomislav: Das kroatische Bibliothekswesen, Wien 1978. JUST, Harald: Bischof Strossmayer und die Kroaten. Zum Nationalittenproblem in sterreich-Ungarn, nach Akten im Haus-, Hof- und Staatarchiv Wien, u: sterreichische Osthefte 15(1973), 27-49. KANN, Robert A.: Das Nationalittenproblem der Habsburgermonarchie. Geschichte und Ideengehalt der nationalen Bestrebungen vom Vormrz bis zur Auflsung des Reiches im Jahre 1918. Ideen und Plne zur Reichsreform (= Verffentlichungen der Arbeitsgemeinschaft Ost 5), 2. sv., Graz-Kln 21964. K ASER , Karl: Die Entwicklung der Zadruga in der kroatisch-slawonischer Militrgrenze, Graz 1985. ISTI: Freier Bauer und Soldat. Die Militrregierung der agrarischen Gesellschaft in der kroatisch-slawonischen Militrgrenze (1535-1881), Wien-KlnWeimar 1997. KATII, Radoslav: Die Anfnge des kroatischen Staates, (=sterreichische Akad. d. Wissen, Philos-histor. Klassee, Denkschriften, B 179), Wien 1985. KESSLER, Wolfgang: Buchproduktion und Lektre in Zivilkroatien und -slavonien zwischen Aufklrung und Nationaler Geburt (1767-1848), u: Arhiv fr Geschichte des Buchwesens 16(1976), 339-379. ISTI: Politik, Kultur und Gesellschaft in Kroatien und Slavonien in der ersten Hlfte des 19. Jahrhunderts. Historiographie und Grundlagen (= SOA 77), Mnchen 1981. ISTI: Programme und Politik der nationalen Integration in den kroatischen Lndern in der zweiten Hlfte des 19. Jh., u: Jugoslawien. Integrationsprobleme in Geschichte und Gegenwart, priredio K.-B. GROTHAUSEN, Gttingen 1984, 151-163. KISZLING, Rudolf: Die militrischen Vereinbarungen der Kleinen Entente 1929-1937 (= Sdosteuropische Arbeiten 54), Mnchen 1959. Konfessionalisierung im Ostmitteleuropa. Wirkungen des religsen Wandels im 16. Und 17. Jahrhunderts in Staat, Gesellschaft und Kultur, priredio J. BAHLCKE - A. STROMEYER, Stuttgart 1999. KRAJASICH, Peter: Die Militrgrenze in Kroatien, Wien 1974. L AUER , Reinhard: Genese und Funktion des illyrischen Ideologems in der sdslawischen Literaturen (16. bis Anfang des 19. Jhs.), u: Ethnogenese und Staatsbildung in Sdost-europa. Beitrge des Sdosteuropa-Arbeitskreisses der Association Internationale d Etudes du Sud-Est Europen, 4-10. 9. 1974, priredio K.-D. GROTHAUSEN, Gttingen 1974, 116-143.
54
Lexikon zur Geschichte der Parteien in Europa, priredio F. WENDE, Stuttgart 1981. LILEK, E.: Kritische Darstellung der ungarisch-kroatischen Verschwrung und Rebellion (1663-1671), sv. I-IV, Celje 1928-30. MARINELLI-KNIG, Gertrud: Die Sdslawen in der Wiener Zeitschriften und Almanachen des Vormrz, Wien 1994. MAISSEN, Anna Pia: Wie ein Blitz schlgt es aus meinem Und. Der Illyrismus: Die Hauptschriften der kroatischen Nationalbewegung 1830-1844, Bern etc. 1998. MASARYK, Thomas Garrique: Der Agramer Hochverratsproze und die Annexion von Bosnien und Herzegowina Wien 1909. MILUTINOVI, Kosta: Die ersten fderalistischen Ideologen unter den Kroaten, u: Sdostforschungen 26(1967), 239-275. MORITSCH, Andreas: Die Bauernparteien bei den Kroaten, Serben und Slowenen, u: Europische Bauernparteien im 20. Jahrhundert (= Quellen und Forschungen zur Agrargeschichte 29), priredio H. GOLLWITZER, StuttgartNew York 1977, 359-402. MATL, Josef: Die kroatisch-serbische Krise, u: Wille und Weg. Halbmonatsschrift fr Politik, Wirtschaft und Kultur 4(1929), n. 20. ISTI: Das politische und kulturelle Werden der Sdslawen, in: Preuische Jahrbcher 216(Berlin1929), Heft 2. ISTI: Die Kultur der Sdslawen, u: Handbuch der Kulturgeschichte, Abt. 2. Die Kulturen der Westslawen und Sdslawen, Frankfurt/M 1970, 1-118. Nationalbewegung auf dem Balkan, priredio N. REITER, Wiesbaden Berlin 1983. P ER EC , Gustav: Durch Lug und Trug; durch Gewalt; durch Mord zur Unterjochung Kroatiens und zum neuerlichen Weltkrieg, Wien 1931. Relation ber Fortifikation der Sdgrenzen des Habsburgerreiches vom 16-18. Jahrhundert, priredo L. KRMPOTI, Hannover 1997. RENNER, Karl: Das Selbstbestimmungsrecht der Nationen, Wien 1918. RIEDl, Richard: Die wirtschaftliche Zustnde Dalmatiens, Wien 1907/08. RONNEBERGER, Franz: Sdosteuropa auf dem Weg zur Industrialisierung, Darmstadt 1970. ROTHENBURG, Gnther, E.: Die sterreichische Militrgrenze in Kroatien 1522-1881, Wien-Mnchen 1970. SCHNEEWEIS, Edmund: Serbokroatische Volkskunde (= Grundri der slavischen Philiologie und Kulturgeschichte 14), Berlin 1961. SCHDL, Gnther: Kroatische Nationalpolitik und Jugoslavenstvo. Studien zu nationaler Integration und regionaler Politik in Kroatien-Dalmatien am Beginn des 20. Jhs., Mnchen 1990. ISTI: Kroato-serbische Koalition und Habsburgermonarchie: Entfaltung und Scheitern des frhen Jugoslawismus, u: Sdost-Forschungen 49(1990), str. SCHULZE, Winfried: Der Windische Bauernaufstand von 1573. Bauernaufstand und feudale Herrschaft im spten 16. Jahrhundert, u: Sdost-Forschungen 33(1974), 15-61.
55
SETON WATSON (Scotus Viator): Absolutismus in Kroatien, Wien 1906. ISTI: Die sdslawische Frage im Habsburger Reich, Berlin 1913, Sarajevo-London 1926. STANI, Nika: Das Jahr 1848 in Kroatien: unvollendete Revolution und nationale Integration, u: Sdost-Forschungen 57(1998), 103-128. SUNDHAUSSEN, Holm: Der Einflu der Herderischen Ideen auf die Nationsbildung bei den Vlkern der Habsburger Monarchie, Mnchen 1973. SUPPAN, Arnold: Die Kroaten, u: Die Habsburger Monarchie 1848-1918, sv. III/1, priredili A. WANDRUSZKA-P. URBANITSCH, Wien 1980, 626-733. ISTI: Ausnahmeszustand in Erwgung. Die Verhandlungen ber im Kriegsfall zu erlassende Ausnahmesverfgungen fr Kroatien-Slavonien im Frhjahr 1909, u: sterreichische Osthefte 16(1974), 254-268. IDAK, Jaroslav: Der Illyrismus - Ideen und Probleme, u: Ludevt Str und die slawische Wechselseitigkeit, priredio: L. HOLOTIK, Bratislava 1969, 61-89. ISTI: Jugoslawische Idee und die kroatische Politik bis zum I. Krieg, u: Donaurau, Gestern, Heute, Morgen, priredio B. Varga, Wien - Frankfurt - Zrich 1967, 93-111ISTI: Die Entwicklung des Schulwesens in den kroatischen Lndern von 1883-1874, u: Internationales Kulturhistorisches Symposion , Mogersdorf 1975, Eisenstadt 1976, 194-206. II, Ferdo: Nach der Annexion, Zagreb 1909. VALENTI, Mirko: Fnfhundert Jahre Diaspora im sterreichisch-ungarischslowakischen Grenzraum, u: Symposion Croaticon. Gradianski Hrvati Die burgenlndischen Kroaten, priredio F. PALKOVITS, Wien 1974, 145-159. VRTOVAC, Ivanka: Volksschmuck in Kroatien, Zagreb 1985. WAGNER, Hemeneglied: Der geniale Zickzackkurs. Eine Artikelserie ber die Verhltnisse in Bosnien und in der Herzegowina, Sarajevo 1908. 3. Kraljevina SHS odnosno Kraljevina Jugoslavija BILANOVI, Alexander: Jugoslawien, u: Osteuropische Lnderberichte, svezak II: Rumnien, Bulgarien, Jugoslawien, Bresalu 1927, 111-198. GRTNER, E. R.: Kroatien in Sdslawien. Historisch-politische Studie, Berlin 1944. GILBEERT IN DER MAUR, Die Jugoslawen einst und jetzt,. Svezak 1: Aus der Geschichte der Sdslawen; svezak 2: Jugoslawiens Auenpolitik, LeipzigWien 1936. GREGORI, Danilo: So endete Jugoslawien, Leipzig 1943. IN DER MAUER, Gilbert: Jugoslawien einst und jetzt, 2 sv., Leipzig 1936. ISTI: Der Weg zur Nation. Jugoslawiens Innenpolitik 1918-1938. Stojadinovi als Vollstrecker, Berlin-Wien-Zrich 1938. KUEJ, G.: Die gegenwrtige staatsrechtliche Lage Kroatiens im Knigsreich Jugoslawien, u: Zeitschrift fr ffentliches Recht 20(1940), 528-582. LONAREVI, Duan, A.: Jugoslawiens Entstehung, Zrich-Leipzig-Wien 1929. MRZ, Josef: Die Adria-Frage, Berlin 1933.
56
PRERADOVI, Petar: Kroatien und ihre Bauernbewegung, Wien-Leipzig 1940. SCHREMS, Ferdinand: Die Rechtsstellung der Kroaten im frhen Habsburgerreich und im heutigen jugoslawischen Staat (Phil. Diss.), Hamburg 1939. Sdosteuropa im Spannungsfeld der Gromchte 1919-1939. Die Interdependenz politische und wirtschaftlicher Entwicklung in der Innen- und Auenpolitik des Versailler Staatensystems 1919-1939, priredio H.-J. S CHRDER , Wiesbaden 1981. SUNDHAUSSEN, Holm: Wirtschaftsgeschichte Kroatiens im national-sozialistischen Groraum 1914-1945. Das Scheitern einer Ausbeutungsstrategie (= Studien zur Zeitgeschichte 23), Stuttgart 1983. ISTI: Geschichte Jugoslawiens 1918-1980, Stuttgart 1980. 4. II. Svjetski rat Ein General im Zwielicht. Die Erinnerungen Edmund Gleises von Horstenau, sv. I-III, priredio Peter Brouck, Wien-Kln-Graz 1980-1988, osobito sv. III.: Deutscher Bevollmchtigter General in Kroatien und Zeuge des Untergangs des Tausendjhrigen Reiches, Wien-Kln-Graz 1988. DRAGOJLOV, Fedor: Art und Organisation des Partisanenkrieges 1941-1945 auf dem Gebiete des unabhngigen Staates Kroatien, u: Wehrkunde. Organ der Gesellschaft fr Wehrkunde, Heft 5, Mnchen 1956. ISTI.: Der Krieg 1941-1945 auf dem Gebiete des unabhngige Staates Kroatien, u: Allgemeine Schweizerische Militrzeitschrift. Hefte 5 bis 7, Frauenfeld 1956. HILLGRUBER, A: Sdost-Europa im Zweiten Weltkrieg. Literaturbericht und Bibliographie (= Schriften der Bibliothek fr Zeitgeschichte. Weltkriegsbcherei, Heft 1), Frankfurt/M 1962. HORY, Ladislaus-BROSZAT, Martin: Der kroatische Ustascha-Staat 1941-1945, Stuttgart 1965. JAKIR, Aleksandar: Dalmatien zwischen den Weltkriegen. Agrarische und urbane Lebenswelten und das Scheitern der jugoslawischen Integration, Mnchen 1999. KNOLL , H.: Jugoslawien in Strategie und Politik der Alliierten 1940-1943 (Sdosteuropische Arbeiten 82), Mnchen 1986. LORKOVI, Mladen: Kroatien im Kampf gegen den Bolschewismus, Zagreb 1944, ROGI, Marijan: Die Idee des kroatischen Staates bei Ante Paveli, Mnchen 1985. SCHNEEFUSS, Walter: Politische geographie Kroatiens, Graz 1944. SHELAH, Menachem: Kroatische Juden zwischen Deutschland und Italien. Die Rolle der italienischen Armee am Beispiel des Generals Giuseppe Amico 19411945, u: Vierteljahrshefte fr Zeitgeschichte, 41(1993), 175-195.
5. Socijalistika Jugoslavija
An der Grenzwacht des Abendlandes. Das kroatische Volk im Kampf gegen zwei antieuropische Ideen, Buenos Aires 1952.
57
Europisierung versus Nationalismus. Der ex-jugoslawische Raum auf der Suche nach Stabilitt, priredili Anton KUMER-Miroslav POLZER-Anselm SKUHRA, Frankfuert am Mein-Berlin-New York 2000. FRIOP, Pius: Die Tragdie Kroatiens, sv. I-II, Walde 1990/91. DAMBO, Joso: Bibliographie zur Zeitgeschichte Jugoslawiens, u: Jugoslawien am Ende der ra Tito, sv. 2. Innenpolitik, priredili K.-D. GROTHAUSEN-O. N. HABERL-W. HPKEN, Mnchen 1986, 197-296. HABERL, Othmar Nikola: Parteiorganisation und nationale Frage in Jugoslawien, Berlin 1976. Jugoslawien, priredio K.-D. GROTHAUSEN (= Sdosteuropa Handbuch 1), Gttingen 1975. LEMAN, Gudrun: Das jugoslawische Modell. Wege zur Demokratisierung, Frankfurt a. M. Kln 1976. KARDELJ, Edvard: Die Wege der Demokratie in der sozialistischen Gesellschaft, Kln 1979. NICKOLAS, Sylvie: Jugoslawien, Stuttgart 1972. NIESMANN, Felix: Im Spannungsfeld von Zentralismus und Selbstverwaltung, Bochum 1979. RABITSCH, Erich: Die politische Erziehung in der jugoslawischen Grundschule, Frankfurt am Main 1980. RAZUMOVSKY, Dorothea: Titos Erbe Jugoslawien zwischen gestern und heute, Freiburg 1978. STEINDORFF, Ludwig: Der Kroatische Frhling. Eine soziale Bewegung in einer sozialistischen Gesellschaft, u: Der Balkan. Eine europische Krisenregion in Geschichte und Gegenwart, priredio J. ELVERT, Stuttgart 1997, 197-210. STRHM, Carl Gustav: Ohne Tito. Kann Jugoslawien berleben, Graz Wien-Kln 1976. SUNDHAUSSEN, Holm: Experiment Jugoslawien. Von der Staatsgrndung bis zum Staatszerfall, Mannheim 1993. WENZLER, Fedor, Raumplanung in der Sozialistischen Republik Kroatien, Hannover 1977. WECKBECHER, Arno HOFFMEISTER, Frank: Die Entwicklung der politischen Parteien in ehemaligen Jugoslawien, Mnchen 1997. ZORN, Wolfgang - SCHNEIDER, Sybille: Zur frhen Industrialisierung in Jugoslawien (= WGI-Berichte zur Regionalforschung 14), Mnchen 1974. 6. Domovinski rat i moderna Hrvatska BALIC, Smail: Das unbekannte Bosnien, Kln 1992. Der Balkan. Eine europische Krisenregion in Geschichte und Gegenwart, priredio J. ELVERT, Stuttgart 1997. BRUNO, G. : Erhaltende Entwicklung kroatischer Inseln, Hannover 1996. CALIC, Marie-Janine: Krieg und Frieden in Bosnien-Herzegowina, Frankfurt am Main 1996.
58
DJURI, Rajko: Der Zerfall Jugoslawiens, Berlin 1992. Der Jugoslawien-Krieg. Handbuch zu Vorgeschichte, Verlauf und Konsequenzen, priredila D. MELI, Opladen-Wiesbaden 1999. Der ruhelose Balkan, priredio M. WEITHMANN, Mnchen 1993. Der trgerische Frieden, Hanburg 1997. Die Verfassungen Mittel- und Osteuropas. Einfhrung und Verfassungstexte mit bersichten und Schaubildern, priredio H. Roggemann, Berlin 1999. EICHER, Joachim: Konfliktlsungsstrategien in multiethnischen Staaten: das Beispiel Kroatien, Mnchen 1998. EILERS, Mirjana: Demokratie- und Staatsgrndung in Kroatien. Zum Problem der Gleichzeitigkeit von drei Transformationen 1994. FUNKE, Hajo-RHOTERT, Alexander: Unter unseren Augen. Ethnische Reinheit: Die Politik Regime Milosevic und die Role des Westens, Berlin 1999. GELHARD, Susanne: Ab heute ist Krieg. Der blutige Konflikt im ehemaligen Jugoslawien, Frankfurt am Main 1992. GIERSCH, Carsten: Konfliktregelung in Jugoslawien 1991-1995. Die Rolle von OSZE, EU, UNO und NATO (= Bonner Studien zum Jugoslawien-Konflikt), BadenBaden 1998. GLENNY, Misha: Der Krieg, der nach Europa kam, London 1993. GUTMAN, Roy: Augenzeuge des Vlkermordes. Reportage aus Bosnien, Gttingen 1994. HERMAN, Judith: Die Narben der Gewalt, Mnchen 1994. HEUBERGER, Valeria-SUPPAN, Arnold-VYSLONZIL, Elisabeth (priredili): Der Balkan. Friedenszone oder Pulverfa?, Frankfurt am Main-Berlin-New York 1998. HOLBROOKE, Richard: Meine Mission. Vom Krieg zum Frieden in Bosnien, MnchenZrich 1998. HOPPE, Hans-Joachim: Die neue politische Elite Kroatiens, Kln 1997. KHELLA, Karam (priredio), Der Fall Jugoslawien, Hamburg 1997. LIBAL, Wolfgang: Das Ende Jugoslawiens. Selbstzerstrung, Krieg und Ohnmacht der Welt, Wien 1993. LOHOFF, Ernst: Der Dritte Weg in den Brgerkrieg: Jugoslawien und das Ende der nachholenden Entwicklung, Bad Honnef 1996. MAASS, Peter: Die Sache mit dem Krieg, Mnchen 1997. MEIER, Viktor: Wie Jugoslawien verspielt wurde, Mnchen 1995. OWEN, David: Balkan-Odyssee, Wien 1996. MELCIC, Dunja (priredila): Der Jugoslawien-Krieg. Handbuch zur Vorgeschichte, Verlauf und Konsequenzen, Opladen-Wiesbaden 1999. PHS, Wolfgang-WEGGEL, Thomas-RICHTER, Klaus (priredili), Sicherheitspolitisches Symposium Balkankonflikt. Instrumente des internationalen Krisenmenagements, Baden-Baden 1994. RATHFELDER, Erich: Sarajevo und danach. Sechs Jahre Reporter im ehemaligen Jugoslawien, Mnchen 1998.
59
ISTI (priredio): Krieg auf dem Balkan. Die europische Verantwortung, Reinbeck 1992. REISSMLLER, Hohann Georg: Der Krieg vor unserer Haustr. Hintergrnde der kroatischen Tragdie, Stuttgart 1992. ISTI: Die bosnische Tragdie, Stuttgart 1993. SILBER, L. LITTLE, A.: Bruderkrieg. Der Kampf um Titos Erbe, Graz 1995. Slovenien-Kroatien-Serbien. Die neuen Verfassung (= Studien zur Politik und Verwaltung 39), priredili J. MARKO-T. BORI, Wien-Kln-Graz 1991. Slovenien-Kroatien-Bosnien-Herzegowina: neue Staaten am Rande Mitteleuropas, priredio Franz SCHAFFER, Augsburg 1997. SAMARY, Catherine: Die Zerstrung Jugoslawiens. Ein europischer Krieg, Kln 1995. SOI, Stipo: Zur Hlle und zurck, Kln-Zagreb 1996. STEFANOV, Nenad-WERZ, Michael: Bosnien und Europa. Die Ethnisierung der Gesellschaft, Frankfurt am Main 1994. STEINDORFF, Ludwig: Hochschulreform in Kroatien, Bonn 1995. TUDJMAN, Franjo: Das historische Schicksal des Volkes. Ausgewhlte Aufstze, Bad Kissingen 1997. VACK, Klaus: Friedenspolitik mitten im Krieg. Das Exempel Ex-Jugoslawien, Sensbachtal 1996. VOLLE, Angelika-WAGNER, Wolfgang (priredili): Der Krieg auf dem Balkan. Die Hilflosigkeit der Staatenwelt. Beitrge und Dokumente aus dem EuropaArchivm Bonn 1994. III. Privredna i socijolo ka povijest OMRANIN, Ivo: Politische und diplomatische Geschichte Kroatiens, Neckergemnd 1968 (englesko izdanje Philadelphia 1972). Weber, Joachim: Kroatien. Regionalentwicklung und Transformationsprozesse (=Mitteilungen der Geographischen Gesellschaft im Hamburg 92), Stuttgart 2002. ZONTAR, Josip: Problematik der lteren Sozial- und Wirtschafsgeschichte der Vlker Jugoslawiens, u: Mitteilungen des Instituts fr sterreichische Geschichtsforschung, 60(1952), 369-383. IV. Umjetnost i kulturna povijest BADURINA, Anelko: Illuminierte Handschriften in Kroatien, Zagreb 1995. BASLER, URO: Sptantike und frhchristliche Architektur in Bosnien und der Herzegowina (= sterreichische Akademie der Wissenschaften; Schriften d. Balkankommission, Antiquarische Abteilung 19), Wien 1993. UDI , Sanda, Multikulturalitt und Multikulturalismus in Bosnien-Herzegowina, Frankfurt am Mein-Mainz 2001. Friedrich Overbeck und die Kathedrale von Djakovo, Kroatien, Regensburg 1994.
60
GRUBER, W. Altkirchliche Kulturbauten Istriens und Dalmatiens, Dresden 1912. HOFFILLER, W. SARIA, B.: Antike Inschriften aus Jugoslawien, Agram 1938. KATII, Radoslav: Zweitausend Jahre schriftlicher Kultur in Kroatien, Zagreb 1990. MARTINI, Jerko: Glagolitische Gesnge Mitteldalmatiens, Regensburg 1981. MATL, Josef: Die Kultur der Slawen. - Handbuch der Kulturgeschichte. Abt. 2. Die Kulturen der Westslawen und Sdslawen, Frankfurt/M 1970. SCHTZ, Joeseph: Das handschriftliche Missale Illyricum Cyrillicum Lipsiense, sv. 1-2, Wiesbaden 1963. WILPERT, J.: Die rmischen Mosaiken und Malereien der christlichen Bauten vom 4. bis 13. Jahrhundert, Freiburg 1916. V. Jezik i knji evnost AUBURGER, Leo: Die kroatische Sprache und der Serbokroatentums, Ulm 1999. BOKOVI STULLI, Maja: Kroatische Volksmrchen, Dsseldorf 1975. CASSIUS, Bartholomaeus: Institutiones linguae Illyricae. Nunc iterum edidit R. OLESCH, Kln-Wien 1977. ERDMANN-PANDZIC, Elisabeth (priredio): Pisctole i evangelya. Das Perikopenbuch des Ivan Bandulavic von 1613. Teil a: Nachdruck, Teil b: Glossar und Kommentar, Weimar 1997. HRASTE, Mate - IMUNOVI, Petar - OLESCH, Reinhold: Cakavisch-deutsches Lexikon. Teil 1, Kln-Wien 1979. FRANGE, Ivo: Geschichte der kroatischen Literatur. Von den Anfngen bis zur Gegenwart, Kln-Weimar-Wien 1995. GREVI, Mario: Die Entstehung der kroatischen Literatursprache, Kln-WeimarWien 1997. HADROVICS, Lszl, Schrifttum und Sprache der burgendlndischen Kroaten im 18 und 19 Jh., Wien 1974. HUSLER, Maja: Zur Geschichte des Deutschunterrichts in Kroatien seit dem 18. Jahr-hundert, Frankfurt/M 1998. HANNICK, Christian (priredio): Sprachen und Nationen im Balkanraum. Die historische Bedingungen der Entstehung der heutigen Nationalsprachen, Kln-Wien 1987. HERCIGONJA, Eduard: Der kroatische Glagolitismus die tausendjhrige Kontinuitt einer Tradition, u: Kroatien: Landeskunde Geschichte Kultur Politik Wirtschaft Recht, priredili N. BUDAK-P. JORDAN-i dr., (= sterreichische Osthefte 37), Wien 1995, 547-578. HOCIJ, Michael: Die westlichen Grundlagen der glagolitischen Alphabets, u: Sdosteuropische Forschung, 4(1939), 509-600. JAGI, Vatrislav: Zur Entstehungsgeschichte der kirchenslawischen Sprache. Neue berichtigte und erweitere Auflage, Berlin 1913, XII, 540 (1. Izdanje Wien 1900). MURKO, M.: Geschichte der lteren sdslawischen Literaturen (= Die Lieraturen des Ostens in Einzeldarstellungen 5,2), Leipzig 1908.
61
MAYER, Martin: Elementarbildung in Jugoslawien (1918-1941). Ein Beitrag zur gesellschaftlichen Modernisierung?, Mnchen 1995. PIKOREC, Velimir: Deutsches Lehngut in der kajkavisch-kroatischen Mundart von Durdevac in Kroatien, Frankfurt/M 1997. PROHASKA, Dragutin: berblick ber die moderne sdslawische Literatur in deutscher Sprache, Agram 1921. ROSPOND, St.: Slawische Namenkunde I: Die slawischen Ortsnamen, Heidelberg 19996. VINTR, J.: Lexikalische Einflsse des Prager glagolitisch-kroatischen EmausKlosters im alttschechischen Psalter, u: Croatica-Slavica-Indoeuropea, Wien 1990, 269-274. VI. Povijest Crkve BALOBAN, Josip: Kirche in sozialistischer Gesellschaft. Die Erzdizese Zagreb, Einsideln 1982. BOECK, Katrin: Die Stimme des Konzils, Mnchen 1995. B RATO , Rajko: Die Entwicklung der Kirchenorganisation in den Westbalkanprovinzen (4-6. Jahrhundert), in: Das Christentum in Bulgarien und auf der brigen Balkanhalbinsel in der Sptantike und im Frhmittelalter, priredili V. G JUZELEV -R. P ILLINGER (= Miscellanea Bulgarica), Wien 1987, 149-196. ISTI, Die Geschichte des frhen Christentums im Gebiet zwischen Sirmium und Aquileia im Licht der neueren Forschungen, in: Klio, 72(1990), 508-550. BUDAK, Neven: Frhes Christentum in Kroatien, u: Karantanien und Alpen-AdriaRaum im frhen Mittelalter, Wien-Kln-Weimar 1993, 223-234. Das heidnische und christliche Slawentum. 2 sv. (= Acta II Congressus internationalis historiae Slavicae Salsisburgo-Ratisbonensis anno 1967 celebrati), priredio F. ZAGIBA, Wiesbaden 1969-1970. DAMBO, Jozo: Die Franziskaner im mittelalterlichen Bosnien (= FF 35), Werl 1991. DAJA, Sreko, M.: Die Bosnische Kirche und das Islamisierungsproblem Bosniens und der Herzegowina in den Forschungen nach dem Zweiten Weltkrieg, Mnchen 1978. ISTI: Konfessionalitt und und Nationalitt Bosniens und der Herzegowina. Voremanzipatorische Phase 1463-1804 (=SOA 80), Mnchen 1984. JURII, Pavao: Erzbischof Stadler auf den Spuren dreier Kulturen. Entwicklung der reli-gions-pdagogischen Ttigkeit der katholischen Kirche in Bosnien und Herzegowina whrend der sterreichisch-ungarischen Regierung (18781918) (= Studien zur Praktischen Theologie 41) St. Otilien 1992. KNIEWALD, Dragutin, Das Kroatische als liturgische Sakralsprache, u: Geschichte der Ost- und Westkirche in ihren wechselseitigen Beziehungen. Acta Cingressus historiae Slavicae Salisburgiensis in memoriam SS. Cyrilli et Methodii anno 1963 celebrati (= Annales Instituti Slavici 1/3), Wiesbaden 1967, 55-66.
62
KOENIG, D.: Das Verbalsystem des Vatikanski Hrvatski Molitvenik, Wrzburg 1972. LAUTERBACH, Sabine: Das Testament des Gost Radin. Studien zur Bosnischen Kirche des ausgehenden Mittelalters (Phil. Diss.), Mnchen 1944. MARTINI, J.: Glagolitische Gesnge Mitteldalmatiens, Regensburg 1981. REINDEL, K.: Die Bistumsorganisation im Alpen-Donau-Raum, in: MIG 72(1964) 277-310. SCHMID, Heinrich F.: Die kirchenslawische Urkunde auf kroatischem Boden, u: Mitteilungen des Instituts fr sterreichische Geschichtsforschung 68(1960), 16-38. ISTI: Gemeinschaftskirchen in Italien und Dalmatien, u: Zeitschrift Savigny Stiftung Rechtsgeschichte, Kanonische Abteilung 77(1960) 1-61. S OPTA , Jozo: Die Teilnehmer aus den kroatischen Dizesen an der dritten Tagungsperiode des Tridentinums und die Frage des Laienkelches (teol. dis.), Freiburg/Br. 1986. STERLEMANN, Karl: Studien zur Kirchengeschichte der Reformierten Christlichen Kirchen in Jugoslawien, Kroatien und Sdungarn, Bad Neuheim 1988. TOPI, Slavko: Kirchenlieder der bosnischen Katholiken, Regensburg 1986. TROGLI, M.: Bischofsernennungen in Dalmatien von 1855 bis 1975. Politische und kirchenpolitische Aspekte (Diss. dact.), Wien 1996. VITEZI, Ivan: Die rmisch-katholische Kirche bei den Kroaten, u: Die Habsburgermonarchie 1848-1918, sv. IV, priredili A. WANDRUSZKA-P. URBANITSCH, Wien 1985, 332-398. VRANKI, Petar: Religion und Politik in Bosnien und der Herzegowina (1878-1918), Paderborn-Mnchen-Wien-Zrich 1998. WALDMLLER, Lothar: Die ersten Begegnungen der Slawen mit dem Christentum und den christlichen Vlkern vom VI. bis VIII. Jahrhundert. Die Slawen zwischen Byzanz und Abendland, Amsterdam 1976. ISTI: Die Synoden in Dalmatien, kroatien und Ungarn. Von der Vlkerwanderung bis zum Ende der Arpaden (1311), Paderborn-Mnchen-Wien-Zrich 1987. WILD, Georg: Bogumilen und Katharer in ihrer Symbolik, Wiesbaden 1970. ZACH, Chr.: Die bosnische Franziskanermission des 17. Jahrhundert im sdostlichen Niederungarn (= Studia Hungarica 13), Mnchen 1979. ZAGIBA, Franz: Das Geistesleben der Slawen im frhen Mittelalter. Die Anfnge des slawischen Schrifttums auf dem Gebiet des stlichen Mitteleuropa vom 8. bis 10. Jahrhundert, Wien-Kln 1971. Z AGORAC , S.: Aus der kirchenpolitischen Vergangenheit der Kroaten. Ein kulturgeschichtlicher Versuch, Freiburg i.Br. 1930.

LA CROAZIA NELLA STORIOGRAFIA DEI TERRITORI DI LINGUA TEDESCA
63
Sommario Solo allinizio del XVI secolo la Croazia entra chiaramente in scena nellambiente politico, religioso e culturale tedesco. La lotta quotidiana contro i Turchi, la nomina di Ferdinando dAsburgo a re croato, come pure la decisa opposizione alla riforma, nonostante qualche isolato simpatizzante croato per la nuova confessione, hanno fatto s che la Croazia fosse presente ed importante nella politica, nella cultura e nella scienza della Germania degli ultimi sei secoli. Oggigiorno impossibile dare uno sguardo generale alla storiografia dei territori di lingua tedesca sulla Croazia, sui Croati, sulla cultura croata, sulla storia e sulla Chiesa. Una tale presentazione supera gli ambiti delle singole scienze e della storia, sebbene proprio la storia ci offra la pi chiara immagine della Croazia nelle zone di lingua tedesca. Nella storiografia dei territori di lingua tedesca la Croazia interamente presente dal periodo antecedente larrivo dei Croati alla nascita dellodierno Stato croato. Ci immettiamo cos nelle opere che parlano delle terre croate odierne allepoca dei Celti, degli Illiri, dei Romani, dei Goti e dei Bizantini. Le opere storiche tedesche trattano dellarrivo e della conversione dei Croati al cristianesimo, della nascita del Principato croato e del Regno croato e del suo crollo. Il periodo che va dal XV al XIX secolo, periodo in cui la Croazia settentrionale condivide quasi interamente le sorti della Germania e dellImpero, rimasto in gran parte inesplorato. La posizione della Croazia nelle diete imperiali del XV e XVI secolo, la plurisecolare lotta contro i Turchi, la controriforma e il rinnovamento della Chiesa cattolica del XVI e del XVII secolo, non sono ancora sufficientemente presenti nella ricerca degli storici tedeschi. Fa eccezione la storia dei Confini militari. Nella storiografia tedesca la storia della Croazia nel XIX e XX secolo presentata in modo dettagliato e abbastanza oggettivo, in particolare loccupazione francese, il movimento illirico, il trattato croato-ungarico, lamministrazione ungherese e austriaca, loccupazione della Bosnia ed Erzegovina, la questione degli Slavi del Sud e il trialismo. La prima guerra mondiale, la nascita del Regno dei Serbi, Croati e Sloveni, la sua trasformazione in Regno Jugoslavo e il suo disfacimento nel 1941, hanno incontrato un notevole interesse nella storiografia tedesca. Lo stesso si pu dire della seconda guerra mondiale, della nascita e del crollo dello Stato indipendente croato, come pure della complessa questione della nascita della Jugoslavia di Tito. La posizione della Croazia nella Jugoslavia socialista, la Primavera croata e la questione croata sono trattati solo in parte sotto forma di nozione generale jugoslava. La nascita dello Stato croato moderno, la guerra patriotica, le implicazioni e le complicazioni internazionali intorno alla Croazia, nella storiografia germanica sono trattate in modo quasi esauriente. Oltre alla storia generale della Croazia, linteresse suscitato anche da alcune singole scienze e temi come, ad esempio, la storia della lingua croata, lalfabeto glagolitico, la letteratura, larcheologia e la storia dellarte.
64
I contributi scientifici, nellambito della storia ecclesiastica, scritti in lingua tedesca, dagli storici tedeschi, croati ed altri scrittori europei, presentano, nelle linee essenziali, la Croazia nella storiografia dei territori di lingua tedesca.
65
OKOLNOSTI ZA NASTANAK I NESTANAK BISKUPSKIH SJEDITA IZMEU ZAGREBA I ZADRA
MILE BOGOVI Sveuilite u Zagrebu, studij Rijeka
UDK 262.3(091):94(497.5) Izvorni znanstveni rad
Crkvene strukture u svom nastanku i razvoju usko su vezane s postojeim svjetovnim strukturama. Podruje dananje Gospikosenjske biskupije, nakon prihvaanja kranstva bilo je povezano uz neko od tada njih biskupijskih sredi ta, a u vrijeme ote ane komunikacije moda je bio nadlean misijski ili putujui biskup. Nakon dolaska Arpadovia poremeaji nastaju stvaranjem zadarske nadbiskupije i njezinim izdvajanjem iz jurisdikcije splitskog metropolita, a u svjetovnom pogledu iz vlasti hrvatsko-ugarskog kralja. Krka i rapska biskupija povukle su se unutar svojih otokih granica. Na kopnu se osniva biskupsko sjedite u Senju. Kada su se nakon 1180. politike prilike stabilizirale, osniva se na splitskoj sinodi 1185. jo jedna biskupija sa sjeditem u Krbavi, a kninskom se biskupu omeuju granice. Prilike nisu ile u prilog Krbavi pa je 1460. biskupsko sjedite preneseno u frankopanski Modru. Kao moralnu potporu Frankopanima u borbi s Turcima, papa Pijo II. dopustio je 1460. Sigismundu Frankopanu osnivanje posebne biskupije sa sjeditem u Otocu. Krajem 15. stoljea biskup se povlai iz Modrua i Otoca, a ve u iduem njihovim podruje upravljalo se iz Senja. Novo biskupsko sjedite iza Velebita osnovano je tek 2000. godine.
Podruje izmeu Zagreba i Zadra veoma je vano za hrvatsku crkvenu i svjetovnu povijest jer ono osigurava vezu hrvatskog sjevera s hrvatskim jugom. Zato je za tu povezanost vano da na tom podruju postoje jake dravne i crkvene ustanove. Autor se u ovom radu ograniio na biskupska sjedita kao najjae crkvene ustanove. Svoj rad podijelio je na rani srednji
66
vijek, razvijeni srednji vijek i novi vijek. Kroz to vrijeme na tom su prostoru djelovali hrvatski biskup, zatim biskupi u Ninu, Kninu, Krbavi, Senju, Modruu i Otocu. Godine 2000. osnovana je biskupija u Gospiu. 1. RANI SREDNJI VIJEK Crkvene strukture u svom nastanku i razvoju usko su vezane s postojeim svjetovnim strukturama. Prije velike seobe naroda bilo je na dananjem hrvatskom prostoru vie biskupskih sjedita, no seobu su nadivjela samo ona na jadranskoj obali. Kristijanizacijom nadolih naroda postupno se formiraju i na kopnu odgovarajue dravne i crkvene ustanove, ali taj se proces na hrvatskom kopnu odvijao veoma sporo jer su ga ometale nepovoljne politike prilike. Glavna prepreka bila je granica izmeu bizantske Dalmacije, gdje su se nalazila biskupska sjedite, i kontinentalnog dijela, gdje se poetkom 9. stoljea formira hrvatska drava. Ta podjela postala je jo odreenija Aachenskim mirom 812. kada je povuena granica rastavljala podru je bizantskog utjecaja od onoga koje je do lo pod suverenitet franakog cara. Tako je meu Hrvatima ometen iako ne sprijeen - misionarski rad iz dalmatinskih biskupijskih sredita. Budui da su franaka biskupijska sredita bila dosta udaljena od hrvatskog podruja, nije ni bilo mogu e iz njih vr iti redovnu biskupijsku jurisdikciju u hrvatskoj kneevini. Od tih sredita za hrvatsko podruje najvaniju ulogu igrala je Akvileja. S druge strane, Hrvatska kneevina nije ni imala u sebi neko jae gradsko sredite koje bi imalo uvjete da bude biskupsko sjedite, a po svemu sudei teko je vjerovati da je u prvoj polovici 9. stoljea kristijanizacija ondje toliko uznapredovala da bi podruje izgubilo misijske osobine. Zato u to vrijeme ondje moemo raunati samo s misijskim biskupom pod patronatom akvilejskog patrijarha.1 Ve samo postojanje takvoga biskupa svjedo i o politi koj odijeljenosti podruja njegove jurisdikcije od dalmatinskih (biskupskih) gradova. Da je postojala nesmetana komunikacija tih sredita s prostorom hrvatske kne evine, misionarsku ulogu me u Hrvatima obavljali bi sveenici iz biskupijskih sredita na obali. Misijski biskup moe imati samo podruni naziv (hrvatski), jer nema rezidenciju u jednom mjestu, gdje mu je kurija i katedrala. Rezidencijalni biskupi, naime, ne dobivaju svoj naziv po kraju, nego uvijek po gradu u kojem rezidiraju. Da bi neko mjesto postalo biskupijsko sredite, trebalo je imati vlastitosti grada, tj. gdje je ustrojena gradska uprava. S vremenom su se i na podruju hrvatske kneevine razvile neke organizacijske strukture. Misionarski biskup se time okoristio i negdje, sredinom 9. stoljea, poeo se ponaati kao rezidencijalni (ninski) biskup,
M. BARADA, Episcopus chroatensis, Croatia sacra, 1 (1931), 1, str. 161-215.
M. BOGOVI, Nastanak i nestanak biskupskih sjedita
67
s ime su se pomirile vie crkvene vlasti (za hrvatske dravne vlasti to je bilo ak poeljno!). No taj je biskup ostao na suhu kad je u vrijeme kralja Tomislava i splitskih sabora 925./27. granica izmeu bizantske Dalmacije i hrvatske drave prestala biti prepreka jedinstvenoj politikoj i crkvenoj upravi do tada podijeljenog podruja. U novim politikim prilikama, kada je svaki priobalni i otoni biskup mogao pod svoju jurisdikciju staviti podruje koje mu je nekada pripadalo na kopnu, izgledalo je dalmatinskim biskupima suvino postojanje ninske biskupije. Oni su u tome mogli raunati i na papinsku potporu jer je u to vrijeme papa sa svojom kurijom i na planu ope Crkve sustavno i dosljedno radio na restauraciji crkvenih struktura koje su bile prije velike Seobe naroda. U Rimu je bilo dobro poznato da je na cijelom podruju rimske Dalmacije neosporno vrio crkvenu jurisdikciju solinski metropolit, kojemu je u 10. stoljeu zakoniti nasljednik splitski nadbiskup. Pod njegovom su metropolitskom jurisdikcijom bili drugi dalmatinski biskupi, a svaki je od njih svoja biskupijska prava protezao duboko u kopno. Ono to je seoba poremetila, trebalo je po tadanjem shvaanju rimske Crkve postaviti ponovno u prijanji red. Ta se tendencija oitovala i u imenovanju sv. Metoda sirmijskim nadbiskupom (870)2, premda Sirmij u to vrijeme nije bio ni slika nekadanje panonske crkvene metropole. Mogli bismo u tom smislu navesti brojne primjere te vrste na cijelom prostoru kranskog Zapada. Po takvom, restauratorskom, nainu gledanja, pojava ninske biskupije znaila je upravo remeenje prijanjega reda. Ako se ona pokazala nunom u vrijeme kada je bila nemogua normalna komunikacija obalnih biskupskih sredita s hrvatskim kopnom, ta potreba vie nije postojala nakon to su obala i kopno doli pod upravu istoga vladara. Prije toga, u vrijeme kada su obalni gradovi i njihove biskupije bili pod bizantskom vlau, u interesu rimske Crkve bilo je da pomae rast crkvenog sredita na hrvatskom kopnu, koje je ve od dolaska frana ke vlasti bilo pod papinskom crkvenom jurisdikcijom. Kada je i dalmatinska obala dola pod istu jurisdikciju, taj interes vie nije postojao. Pae, vraanjem dalmatinskim biskupima njihova prijanjeg teritorija stjecali su se uvjeti za njihovu vru navezanost na Rim i papu. I pored slabe propusnosti granice izmeu bizantske Dalmacije i hrvatske kneevine, ipak je blizina biskupskih sjedita vie pogodovala da se kr anstvo prije u vrstilo u krajevima koji su zemljopisno bli i jadranskoj obali nego onima u unutranjosti. Ako bi se na temelju injenice da se u vrelima prvi hrvatski knez Borna najprije javlja kao dux Guduscanorum a tek poslije dux Liburniae et Dalmatiae3 moglo
H. JEDIN, Velika povijest Crkve, III/1, Zagreb, 1971, 167. F. RAKI, Documenta Chroaticae periodum antiquum illustrantia, Zagrabiae 1877, 320325.
3
68
zakljuiti da je hrvatska drava roena u Lici, ipak se mora priznati da je teite kneevine ubrzo prelo na podruje juno od Velebita. Moda je tome pogodovala injenica da se ondje, bolje nego u sjevernijim krajevima, razvilo kranstvo sa svojim strukturama, jer upravo su te strukture bile preduvjet za razvoj srednjovjekovnih kranskih drava. U naoj historiografiji jo nije dovoljno razjanjeno kakve je naravi bila vlast hrvatskog kralja u dalmatinskim gradovima i na otocima. Tumaenja idu od tvrdnji da je Tomislav imao ta podruja jednako pod svojom upravom kao i na podru ju dotadanje hrvatske kne evine (i kraljevine), pa do tvrdnji da je Bizant i dalje nad dalmatinskim prostorom sauvao sebi ista prava, odnosno da se ni u Tomislavovo doba nije dogodilo neto to bi za Bizant znailo prekid vlasti nad Dalmacijom.4 Ovo drugo miljenje treba svakako odbaciti ve zbog toga to je 925. na Splitskom saboru najvii predstavnik dravne vlasti upravo hrvatski kralj. Sabor je bio i sazvan zato to su nastupile nove okolnosti. Vie nije imalo smisla drati biskupijske granice samo do crte koja je dijelila bizantsko podruje od podruja pod hrvatskom kneevinom. Ta crta vie nije razdvajala dvije dravne uprave, nego su podruja s obje strane te crte dola pod istu upravu, pod upravu hrvatskog vladara. To, dakako, nipoto ne znai da je Bizant potpuno digao ruke od Dalmacije i prepustio je hrvatskom kralju, ali sve nas upuuje da je uspostavljena jedinstvena dravna i crkvena uprava. Druga je stvar to ti novi odnosi nisu postali stabilni i trajni, ali oni su bili kljuni za donoenje svih odluka koji su vezani uz splitske sabore 925./27. Donesene odluke postat e upitne upravo onda kada postanu upitni i odnosi koji su postojali 925. godine. Nakon kralja Tomislava sve jae se ponovno poela osjeati granica izmeu podruja pod izravnom vlasti hrvatskog kralja i dalmatinskih gradova i otoka. Stvaraju se uvjeti slini vremenu prije kralja Tomislava. To s jedne strane znai da nastaju sve vee tekoe za normalno obavljanje crkvene jurisdikcije iz dalmatinskih biskupskih sjedita, odnosno da se sve vie pokazuje potreba da se (ponovno) na hrvatskom kopnu uspostavi samostalno biskupsko sjedite. U vrijeme slabosti hrvatske kraljevine za takav korak nije bilo snage, ali kad kraljeva mo ojaa, kad njegova rije dobije na snazi i izvan granica kraljevstva, mo e se o ekivati uspostava biskupskog sjedi ta unutar podruja pod upravom hrvatskog kralja. Jednako tako moemo rei da je taj proces pratio paralelno i proces postupnog vraanja dalmatinskih gradova i otoka ispod rimske pod utjecaj bizantske dravne i crkvene vlasti. Slijedom toga, pozornost rimskoga biskupa ponovno se okretala hrvatskom kralju i u njemu traila saveznika za ponovno dobivanje Dalmacije pod
I. GOLDSTEIN, Hrvatski rani srednji vijek, Zagreb, 1995, 227.
69
svoju crkvenu upravu. Za ostvarenje tih ciljeva pape nisu imale bolje saveznike od hrvatskih kraljeva. Hrvatski su pak kraljevi u toj papinskoj elji vidjeli najbolji put da svome kraljevstvu definitivno priklju e dalmatinsko podruje. To su temelji saveza papinstva i hrvatskih kraljeva u 11. stoljeu. Procesi koji e ii prema ostvarenju tog zajednikog cilja papinstva i hrvatskih kraljeva imat e mnogo toga sli noga s onim procesima koji su se odvijali u hrvatskoj kneevini (i kraljevini) prije 925. godine. Oni e se najjae odraziti u crkvenim saborima, na kojima e ponovno doi do izraaja problematika koja se javlja kad treba objediniti dvije razliite tradicije i jurisdikcije, u ovom sluaju - kao i 925. - bizantsku i rimsku. U prvoj fazi tog procesa, kada je Dalmacija pod utjecajem Bizanta, papinstvo e podravati uspostavu samostalne biskupije unutar hrvatskog kraljevstva. Ve je pro lo misionarsko vrijeme u Hrvatskoj, jer je uspostavljeno kransko kraljevstvo, zato e biskup svoju djelatnost vezati uz misiju kranskog vladara. Njihovi putovi se sada nadopunjuju. Tako dolazi do uspostave hrvatskog biskupa ili biskupa hrvatskog kraljevskog dvora.5 O njemu nam govore izvori iz prve polovice 11. stoljea, tj. iz vremena kada se osjetila granica izmeu podruja pod hrvatskim kraljem i dalmatinskih gradova i otoka. Poznat je taj biskup i Tomi Arhiakonu. On dri da je taj biskup mogao nastati samo izravnim doputenjem splitskog nadbiskupa6, to nije iskljueno, ali je njegova pojava bila mogua u prvom redu zato to je i rimski biskup vidio u tome priliku da Hrvatsku s jedne strane vre povee uz sebe, a s druge da je oslobodi od bizantskog utjecaja, pod kojim su nekada vi e, nekada manje - bili splitski nadbiskupi. Sredinom 11. stoljea odnosi izmeu Rima i Carigrada bili su tako napeti da se svakog trenutka moglo oekivati da oni puknu i da doe do vjerskog i politikog razlaza i raskola. Slubeno se vodi da je do toga dolo 1054. godine. Znamo da je to razilaenje i raskoljivanje trajalo mnogo due, da je poelo daleko prije spomenute godine i da je trajalo daleko poslije nje. U to vrijeme oznaavale su se jasne granice izmeu jedne i druge od spomenutih strana. Iako su Dalmaciju vezale duge veze s Bizantom, reformno papinstvo to nije moglo trpjeti. Ilo se na sklapanje vrstog saveznitva s hrvatskim kraljevstvom u kojem je preko njezina ukljuenja u hrvatsko kraljevstvo ilo i njezino ukljuenje pod jurisdikciju zapadnog patrijarha. Izraz te papinske naklonosti hrvatskom vladaru vidimo
5 6
BARADA, Episcopus Chroatensis. Thomas ARCHIDIACONUS, Historia Salonitana, priredio F. Raki i izdao u Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium JAZU, XXVI (Zagreb, 1894), 45.
70
i u injenici osnutka biogradske biskupije (poslije 1059), a jo vie u obnovi ninske biskupije krajem vladanja Kreimira IV. Ta biskupija nije u novim okolnostima imala onakvu rasprostranjenost kao do 925. godine jer se u novim prilikama nije smjelo ii na suavanje jurisdikcije dalmatinskih biskupa na gradsko i prigradsko podruje, budui da je trebalo stei i njihovu naklonost za ukljuivanje u hrvatsko kraljevstvo i pod punu papinsku jurisdikciju. Ninski biskup dobio je to no granice svoje jurisdikcije, koje su obuhvaale samo dio hrvatskoga kraljevstva. Moemo, dakle, rei da je vrsti savez izmeu papinstva i hrvatske drave bio tada obostrano koristan i poeljan. Papa je pomou hrvatskog kralja mogao vratiti dalmatinsko podruje u puno zajednitvo s Rimom, a hrvatski je vladar uz pomo pape mogao to podruje ukljuiti u svoje kraljevstvo. U tom smislu treba tumaiti saveznitvo papa i hrvatskih kraljeva u vrijeme Petra Kreimira IV. I Dmitra Zvonimira. Dolaskom reformnog papinstva, tj. nakon 1049., hrvatski biskup imat e jo vee znaenje jer e sluiti kao produena papinska ruka koja e imati zaduenje ne samo da organizira misije prema istoku, nego takoer da iri jurisdikciju zapadnog patrijarha prema zapadu (Dalmaciji). Njegova je uloga bila provoditi crkvene zadatke papinskog vazala, a to je hrvatski kralj bio ve u vrijeme Kreimira IV., a jo vie u vrijeme Zvonimira. Zato on tijesno surauje s kraljem, prati njegovu kuriju, a u Kninu dobiva i neke stabilnije forma biskupske uprave jer mu je Zvonimir sagradio nedaleko svoga grada i katedralu. Hrvatski, naime, biskup stabilizirat e svoje sjedite u kraljevskom Kninu, a nakon nestanka kraljevskog dvora postupno se pretvarao u rezidencijalnog biskupa. Kao biskup kranskog vladara, koji je uz to zakletvom vezan da e na cjelokupnom svom podruju iriti kranstvo i organizirati crkvenu upravu, morao se hrvatski biskup ozbiljno pozabaviti sjevernim i istonim dijelom hrvatskog kraljevstva gdje je kranstvo bilo slabo ukorijenjeno, a jo slabije organizirano. U istonim krajevima javlja se u to vrijeme bosanska biskupija, to znai da je onamo poslan misijski biskup koji je trebao evangelizirati i organizirati Crkvu u Bosni. Jednako tako radio je on i na sjeveru, na podruje Slavonije. Nezamislivo je da bi jedan papinski vazal, kakav je bio Zvonimir, propustio da evangelizira i organizira Crkvu u Slavoniji. Ako je on u Slavoniji vrio svoju kraljevsku vlast, nema sumnje da je preko svoga biskupa organizirao ondje i crkvenu upravu. Da je to propustio, zasluio bi teki papinski ukor, o emu nemamo glasa. Taj posao zacijelo je dobro napredovao, ali nije bio okrunjen osnivanjem biskupije za Zvonimirova ivota. To e uiniti maarski kralj Ladislav kada je osvojio Slavoniju. Ako se polazi od toga da je Slavonija do tada bila u hrvatskom kraljevstvu, onda je jasno da nisu maarski kralj ni maarska Crkva pripremili osnutak zagrebake biskupije, nego je to uinio hrvatski kralj i
71
njegov biskup. Biskupije se ne mogu usput posijati, nego za njih treba dugo pripremati tlo.7 Bansku Hrvatsku sainjavale su upanije Lika, Gacka i Krbava. Do sada nemamo pouzdanijih dokaza da bi u vrijeme hrvatske kneevine i kraljevine na tom prostoru postojalo biskupsko sjedite, pa ak ni u sluaju da se u taj prostor uklju i i Senj (kao izlaz Gacke na more). Nakon kristijanizacije, za to podruje, bar u vrijeme oteane komunikacije sa Splitom i ostalim dalmatinskim biskupskim sreditima, bio je nadlean misijski ili putujui biskup. Poslije je taj prostor u crkvenom smislu dijelio sudbinu ostalih podru ja pod hrvatskim vladarom. Nakon nestanka hrvatskog kraljevskog dvora, i tome susljedno jurisdikcije njegova biskupa, proirile su na to podruje svoje jurisdikcije biskupije dalmatinskih gradova, meu koje prvenstveno krka i rapska. Krka je pokrila sjeverni dio tog podruja8, a rapska juni. Nemamo pouzdanih podataka koja je granica razdvajala njihove jurisdikcije. injenica da na tom podruju nije u ranom srednjem vijeku uspostavljeno biskupsko sjedite, pokazuje takoer da ondje nije postojala jaa organizirana urbana cjelina, a ni kranstvo se jo nije duboko ukorijenilo. Znakovi vre organizacije javljaju se u vrijeme kralja Zvonimira. Potvrdu za to nalazimo na Baanskoj ploi. Ako je ispravno tumaenje da je u zadnjem redu Ploe rije o Otocu u Gackoj upi, ondje ve u 11. stoljeu postoji benediktinska opatija. Njezinu opatu Dobrovitu Zvonimir je darovao jednu ledinu u mjestu Sv. Lucija na Krku, na kojoj ledini je opat sa svoje devetero brae sazidao crkvu.9 Vjerojatno je ve tada planirano da se ondje uspostavi samostalna biskupija, ali nestankom hrvatskog kraljevskog dvora prekinut je taj proces crkvene organizacije i u banskoj Hrvatskoj. Juno i istono od toga prostora zauzele su ninska i kninska biskupija. PITANJE GLAGOLJICE I STAROSLAVENSKOG BOGOSLUJA Uz problematiku koju ovdje obraujemo tijesno je vezano pitanje glagoljice, pa zato elimo ovdje neto dodati o tom pitanju.10
M. BOGOVI, Veze zagrebake i senjsko-modruke biskupije, Zagrebaka biskupija i Zagreb 1094-1994, Zagreb, 1995, 283-284. 8 Thomas ARCHIDIACONUS, Historia, 44. Toma Arhiakon ne govori da je rapski biskup imao juni dio tog podruka, ali se to moe vidjeti iz drugih izvora (usp. M. BOGOVI, Pomicanje sjedita krbavske biskupije od Mateja Marute do imuna Koiia Benje, Krbavska biskupija u srednjem vijeku, Rijeka Zagreb, 1988, 42-44. 9 M. BOGOVI, Otoac Baanske ploe, 900 godina Baanske ploe, Zbornik, Baka 200, 227-244. 10 Svoj pogled na to pitanje iznio sam cjelovitije i sustavnije u zborniku Glagoljica i hrvatski glagolizam, Zagreb-Krk, 2004, 247-260, pod naslovom: Okolnosti pojave i razvoja glagoljice na hrvatskom podruju do 1248. godine.
7
72
U nas prevladava teorija da glagoljica i staroslavensko bogosluje ne postoje prije sveta brae irila i Metoda i da je preko njih ili preko njihovih uenika jedno i drugo dospjelo u Hrvatsku iz Moravske. Nitko jo do sada nije pronaao za to vrste dokaze, nego se samo donose slabo uvjerljive pretpostavke. Zato je bilo potrebno smiljati toliko teorija i toliko pretpostavki? Jer ni za jednu, naime, nemamo ba nikakvih potvrda u vrelima. ini mi se da do istine neemo doi ako ne ponemo od onoga to je sigurno. A sigurno je da su na naem prostoru glagoljica i staroslavensko bogosluje bili najdue u uporabi, a izvori nam govore da je ta praksa bila ne samo prisutna nego i veoma proirena ve 925. godine, kad je - nakon objedinjavanja dalmatinskog i hrvatskog prostora pod jednu upravu dola u pitanje jurisdikcija ninskog biskupa. Najprije je te ko povjerovati da su Hrvati dobili glagoljicu iz Moravske zato to ondje nije sauvano nijedno slovo uklesano ili urezano u tvrdu materiju, a Hrvatska se s pravom di i svojom tisu ljetnom glagoljskom kulturom11, gdje se glagoljica nalazi upisana i u kamenu i eljezu, u drvu i pergamentu, a dakako najvie na papiru. Vjerovati da je to dolo iz Moravske izgleda mi kao vjerovati da je negdje nastalo jezero iz izvora za koji se ne zna je li ikada imalo vode. Glavni dokazni materijal ovoj mojoj tezi lei u tome to glagoljica jedino kod nas ima svoju stalnu tradiciju, za koju svjedo e sigurna povijesna vrela kroz 1000 godina, a kameni spomenici s glagoljskim natpisima gotov iskljuivo su vezani uz hrvatsko podruje. Ti spomenici, jer se redovito ne prenose, najjasnije oituju gdje je glagoljica bila u uporabi. Papir i knjige putuju. Oni vie dokazuju gdje su ivjeli njihovi korisnici nego gdje su sami nastali. Kamen teko putuje. Svakako treba voditi rauna o tome da je rije o dvjema razliitim stvarima. Jedno je jezik, a drugo je pismo. Jezik je imao svoju povijest i veoma je vjerojatno da je u vrijeme Svete bra e do ivio svoju standardizaciju. No, nitko ne sumnja da su se bizantski misionari suoili s problemom liturgijskog jezika i prije svete brae irila i Metoda. Znajui duh onoga vremena, gotovo je neshvatljivo da su se u Bizantu tim pitanjem poeli baviti tek u sedmom desetljeu 9. stoljea, a ve od poetka 7. stoljea Bizant ima stalne kontakte sa Slavenima. Treba takoer voditi rauna i o tome da se nelatinski jezik u liturgiji i nelatiniko pismo moglo razvijati i sauvati samo u ozraju bizantskog mentaliteta, kojemu nije bilo tekoa prihvatiti negrki jezik i pismo jer je takvih sluajeva ve bilo na podruju Istonog carstva. Zapad je poznao samo jedan razvijeni jezik, latinski, i samo jedno pismo latinicu.
11
M. BOGOVI, Hrvatsko glagoljsko tisuljee, Senjski zbornik 25 (Senj, 1998), 45-137.
73
Ako se to prihvati kao ispravno polazite, potrebno je vidjeti gdje su najprije Slaveni doli pod bizantsku vlast, odnosno gdje su postojali uvjeti za bizantske misije meu Slavenima. Ti uvjeti nisu postojali u onim krajevima gdje su stradale stare drutvene strukture a jo nisu uspostavljene nove. Moemo rei da su povoljni uvjeti postojali u Istri i kvarnerskim otocima gdje su Slaveni ve u 6. stoljeu ulazili u bizantske drutvene strukture, ne ruei ih, i napuivali prostore izvan gradskih agera. Teko je na i neki povoljniji prostor od toga za mirno djelovanje bizantskih misionara meu Slavenima. Juno od tog prostora nije na bizantskom podruju bilo uvjeta za jako slavensko selo. Ondje su bili gradovi koji su sauvali svoju staru (romansku) populaciju, a bizantsko podruje nije prema unutranjosti dopiralo daleko od granica gradskih agera. Selo je na jugu ostalo izvan bizantskog nadzora i vlasti. Takav odnos jadranske obale i njenog kontinentalnog zalea pogotovo se ustalio nakon 812. kada je povu ena jo jasnija granica izme u frana ko-latinskog utjecaja u unutranjosti i bizantsko grkog na obali i otocima. esto se dogodi da se istaknutom pojedincu pripiu uspjesi brojnih anonimnih radnika. Pogotovo je to sluaj u srednjem vijeku. Tako su likovi irila i Metoda, koji su krenuli meu Slavene kao slubena delegacija bizantske Crkve i drave, mogli apsorbirati djelatnost i uspjehe brojnih misionara koji su uspje no djelovali prije njih me u Slavenima. Ti misionari krenuli su na naa podruja moda iz istog grada kao i iril i Metod, ali oni su krenuli prije. Meu njima morao je biti netko tko se vie razumio u pismena i pozabavio se formiranjem novih slova za novi narod. Njihov osnovni zadatak nije bio opismenjivanje nego evangeliziranje. Budui da je za evangeliziranje bilo potrebno i opismenjivanje, oni su se svojski prihvatili i tog posla, ali vodei brigu o svojem osnovnom zadatku. Znali su oni da je i latinska i grka kultura u svojim korijenima poganska, a prema tome su poganska i latinska i grka slova. Ve u samom slovu treba se nalaziti evaneoska poruka. Do sada je nekoliko strunjaka zastupalo tezu da je prvo glagoljsko slovo ustvari kri (+) koji je poslije na krajevima poprene crte dobio najprije kratke a poslije i dulje povlake prema dolje da se u liturgijskim tekstovima razlikuje od znaka kria. Kri je, naime, jako est u obredima gdje sveenik treba napraviti znak kria za blagoslov. U novije vrijeme Marica uni dosta je uvjerljivo pokazala da je cijela glagoljska azbuka stvorena od tzv. Kola u kojem je saeta cijela kranska simbolika. Nije tek slu ajno da se to Kolo nalazi pred crkvom najglagoljakijeg grada Vrbnika.12 Budui da su iril i Metoda bili poznati i na Zapadu, jer su se i pape njima koristile u vrijeme borbe za jurisdikciju u Bugarskoj, poslije e se u
12 M. UNI, to je opat Driha nauio od opata Maja, 900 godina Baanske ploe, Baka, 2000, 257-269.
74
katolikoj literaturi stvoriti sintagma Methodii doctrina za ono uenje koje doputa da se u liturgiji upotrebljava neki drugi jezik osim tzv. svetih jezika (grkog, latinskog i hebrejskoga). Taj izraz upotrebljava i papa Ivan X. u svom pismu dalmatinskim biskupima 925. godine. Moemo rei da je kranstvo Slavenima darovalo dva nova pisma. Ono u latinskom ozraju na podruju bizantske Dalmacije, prozvano poslije glagoljica, negdje u 7. stoljeu, i drugo u vrijeme irila i Metoda u drugoj polovici 9. stoljea na podruju gdje je ve nekoliko stoljea prisutna grka kultura i jezik, irilica. Glagoljica se preko misionara irila prema istoku. Time se moe protumaiti pokoji glagoljski grafit na podruju daleko od Hrvatske. Ali nigdje ondje ne nalazimo glagoljska slova uklesana u kamen. Grafit moe biti djelo prolaznika, a slovo uklesano u kamen djelo je pisca (naruitelja) starosjedioca. Kada je u vrijeme grgurevske reforme, uz ne male otpore, glagoljica postala katolika, postala je privlano pismo i za sve Slavene koji su se opredijelili za Zapad i za katoliku Crkvu. Tako u 11. stoljeu imamo sluajeva glagoljice u ekoj (samostan Sazava), emu se suprotstavio i sam papa Grgur VII. Godine 1347. eki kralj Karlo IV. dovest e hrvatske benediktince glagoljae i u samostan Emaus. U Bosni, gdje su se mijeali katoliki i pravoslavni utjecaji, dolo je do susreta glagoljice i irilice i tako imamo jedan hibrid koji se naziva obino bosanica. irilica se prema istoku nesmetano irila u slavenskom svijetu, a zbog jakog bizantskog utjecaja i na zapadni dio Balkana; nalazimo je negdje sve do jadranske obale. Najstariji glagoljski spomenici u kamenu nalaze se na hrvatskom sjeverozapadu, tj. u kvarnerskom bazenu i oko njega, a poglavito u Istri. Nakon 12. stoljea teko ete nai znanstvenika koji ne bi pojavu glagoljice u nekom kraju izvan Hrvatske vezao uz hrvatske glagoljae. Nijedan narod ne moe se pohvaliti desetljeem glagoljske kulture. Hrvatski narod moe se pohvaliti svojim tisuljeem. Moe li se onda govoriti da je nae glagoljako podruje kolonizirano odnekuda izvana? 2. RAZVIJENI SREDNJI VIJEK Dolaskom Arpadovi a Hrvatska nema vi e na svom podru ju kraljevskog dvora. On se sada za Maarsku i Hrvatsku nalazi u Budimu. Ta promjena odrazila se ne samo na politikom nego i na crkvenom planu. Zacijelo je papinstvo trailo i od maarskih kraljeva da nastave raditi po programu koje su prihvatili hrvatski kraljevi; ipak nije bilo realno oekivati da e se na crkvene prilike gledati iz Budima jednako kao to se gledalo iz Knina ili nekoga drugog hrvatskog kraljevskog sredita. To se vidi i po tome to neemo dugo vidjeti osnivanje novih biskupijskih sjedita, iako su prilike, bez sumnje, to traile. ekalo se nove poticaje, odnosno nove politike poremeaje. Ti poremeaji nastaju jaim prodorom Venecije na
75
istonu jadransku obalu, to je rezultiralo izdvajanjem dijela Dalmacije iz vlasti hrvatsko-ugarskog kralja. Ta politika promjena izazvala je sa svoje strane i crkvenu. Venecija nije eljela da steeno podruje i dalje bude pod splitskim metropolitom, nego uspijeva Zadar podignuti na razinu nadbiskupije i odcijepiti ga od Splita. Zadar je sa sobom povukao i biskupije kvarnerskih otoka (Krk, Rab i Osor). Budu i da je nakon povlaenja Krka i Raba s hrvatskog kopna ostalo dosta jurisdikcijski nepokrivenoga prostora cijela nekadanja Banska Hrvatska bilo je za oekivati da e doi do temeljitog biskupijskog preustroja sjevernog dijela splitske metropolije. Nedugo nakon uspostave zadarske nadbiskupije, pojavljuje se novo biskupijsko sjedite u Senju. Neprilike prvog biskupa Mireja, kao i neprilike splitskog nadbiskupa s njime, pokazuju da sve potrebne pripreme za cjelovito rjeenje tog podruja jo nisu bile uinjene ili nisu postojali uvjeti da se zacrtano provede. Senjski biskup protegnuo je svoju jurisdikciju na podruje koje je do tada kontrolirao krki biskup. Vjerojatno poslije nastali sporovi s ninskim biskupom i splitskim nadbiskupom13 imaju svoj izvor u nerijeenosti onoga dijela podruja s kojega se povukao rapski biskup. Daljnji crkveni preustroj spomenutog podruja sprijeili su novi poremeaji, koji su nastali kad je bizantski car Emanuel Komnen 1167. zauzeo ve i dio Hrvatske. S nastavkom crkvene reorganizacije na tom prostoru moglo se nastaviti kada su se nakon 1180. politike prilike stabilizirale, odnosno kada je podruje vraeno pod vlast hrvatsko-ugarskog kralja. Iako su na splitskoj sinodi 1185. bila rjeavana razna pitanja, ipak je glavno bilo pitanje crkvene reorganizacije. Sinoda je doista obavila veoma vaan i vrijedan posao jer je na veoma sloenom prostoru splitske metropolije uspostavila stabilne odnose i granice, koje e tek u vrijeme turskih provala i nakon njih pretrpjeti znaajnije promjene. Osim to su definirane granice pojedinim biskupijama splitske metropolije, a biskup u Kninu tada i formalno postaje rezidencijalni sa svojim stalnim sjeditem u istoimenom gradu. I u svemu tom poslu najvea novost jest u tome to je osnovana na sinodi jedna nova biskupija. Sjedite joj je bilo u Krbavskom gradu. O tome gdje se nalazilo sjedite nove biskupije pisalo se dosta, ali kao da nijedno mi ljenje nije postalo dovoljno uvjerljivo. Glavni razlog razmimoilaenja jest u tome to nije jasno je li postojao grad Krbava, ili je to samo naziv za upu (kraj). Ako je to naziv za jedan kraj ili podruje, onda sjedite moe biti u bilo kojem mjestu na tom podruju. esto se spominje da bi to bio Mrsinj, lokalitet nedaleko od dananje Korenice.
13
M. BOGOVI, Kada je osnovana senjska biskupija, Zvona (mjesenik za kransku kulturu, Rijeka) 1984, br.3, str. 5, ISTI, Od hrvatskog do krbavskog biskupa, Zvona 1984, br. 2, str. 5, Mirej senjski i Matej krbavski, Zvona, 1984, br. 4, str. 5.
76
Poslije bi, po tim miljenjima, biskup preao u Udbinu. Neki misle da je biskup od po etka stanovao u mjestu imenom Udbina. Ipak, kod prosuivanja treba polaziti od ustaljene crkvene prakse, koja se nije mijenjala od poetka kranstva, da se biskupska sjedita postavljaju u gradovima po kojima dobivaju svoje ime, a ne po pokrajinama. Jedino oni biskupi koji trebaju pripremiti podruje za uspostavu redovne organizacije, dobivali naziv po pokrajinama ili narodima. Prema tome, kada splitska sinoda kae da krbavski biskup ima svoje sjedite u Krbavi, to znai da pored pokrajinskog naziva Krbava postoji i grad koji nosi taj naziv. Inae bi se biskupija nazvala nekim drugim imenom (mrsinjska ili udbinska). Krbavski grad nalazio se na mjestu gdje je bila i katedrala krbavskih biskupa, nedaleko od dana nje Udbine. Njezin tlocrt, zahvaljuju i iskapanjima Arheolokog muzeja u Zadru, u suradnji s Muzejom Like u Gospiu, danas je u cijelosti jasan. Istina je da arheolozi ne smjetaju vremenski otkopane temelje katedrale u 12. stoljee, ali je za pretpostaviti da nova katedrala, koja je nastala nakon to je prva stradala u vrijeme mongolske provale, nije bila daleko od one iz 13. stoljea, iako se to u sadanjoj fazi iskapanja jo ne moe potvrditi. Kada su u 15. stoljeu Turci poeli preko krbavskog polja provaljivati u Hrvatsku, jai obrambeni sustav izgraen je na otprije poznatom lokalitetu Udbina, na brdu s kojega se lake moglo pratiti dolazak Turaka i bolje zatiti naselje. Izgraena tvrava privlaila je sve vie k sebi ve tada ondje nesigurno stanovnitvo, pa je tako, malo pomalo, opustio stari grad i izgubio se kao naziv, prepustivi svoju novijoj Udbini. Budui da je u krbavsku biskupiju ukljueno podruje koje nije bilo neka jedinstvena upravna cjelina nego sve ono koje se do tada nije ukljuilo ni u jednu drugu biskupiju, teko se moglo oekivati da e ono dugo i dobro funkcionirati kao skladna crkvena jedinica. Naime, krbavska biskupija obuhvaala je iroki pojas od kninske upe na jugu pa do Rjeine na sjeveru, okru uju i time podru je senjske biskupije. Na jugu je ona graniila s biskupijama ninskom i kninskom , na istoku s kninskom, a na sjeveru sa zagrebakom biskupijom i akvilejskom patrijarijom prema Kranjskoj. Prvi biskup, splitski kanonik Matej Maruta, previe se zadravao u Splitu, zamjenjujui u upravi svoga metropolita, pa u Krbavi vjerojatno nisu tako brzo izgra ene potrebne ku e za normalno funkcioniranje biskupske kurije i kaptola. I poslije emo krbavske biskupe nalaziti u raznim misijama koje su traile dulju odsutnost iz biskupije. Izgleda da su arhiprezbiteri (dekani) u svojim arhiprezbiteratima (dekanatima) imali iroke upravne ovlasti, a biskup je dobrim dijelom boravio na raznim slubama izvan biskupije. U takvim uvjetima nije se moglo naroito razvijati ni biskupsko sjedite u Krbavi. Postavljalo se pitanje, je li krbavska biskupija uope imala svoj kaptol. Arheoloka iskapanja bive katedrale jasno pokazuju da je na prostoru zvanom Karija bila crkva koja je imala
77
svetite jednako dugo koliko i lau. To znai da je crkva raena za molitvu kanonika u koru i za biskupske ceremonije.14 Krbavski biskup imao je svoje dvore i u frankopanskom Modruu, koji je imao bolje uvjete za razvoj, kako zbog moi svojih gospodara tako i zbog svoga pogodnijeg poloaja. Krbava je jo vie gubila na znaenju u 15. stoljeu kada su este turske provale prisilile svjetovne gospodare da glavnu obrambenu utvrdu sagrade na oblinjem brdu (Udbina), ostavivi katedralu i biskupski dvor bez dovoljne zatite. To su bile okolnosti koje su presudile da je 1460. biskupsko sjedite preneseno u frankopanski Modru.15 Iako je biskup ondje i prije imao svoje dvore, ti svakako sada nisu bili dostatni pa su sagraeni novi. Sagraena je i nova katedrala, na mjestu gdje je prije toga bila crkva sv. Marka. Uspostavljen je i kaptol. Uvrijeeni krbavski knezovi nastojali su da se biskup vrati natrag na njihovo podruje, ali se to nije dogodilo. Pae, prilike su se tako razvijale da je trebalo bjeati i iz Modrua prema sigurnijim krajevima. U drugom dijelu 15. stoljea Modru je, naime, bio pri kraju svoje slavne povijesti. Njegovi gospodari Frankopani vodit e tada ogorenu borbu ne samo s Turcima, nego i sa svojim kraljem Matijaem Korvinom, koji e to je bilo i u dravnom interesu nastojati skriti mo lokalnim gospodarima i uspostaviti slobodno kretanje ideja i roba na cijelom podruju hrvatsko-ugarskog kraljevstva. Uz to se Modru nalazio uz put kojim su esto krstarile turske pljakake ete, sve do Kranjske. U takvom jednom prolazu, u rujnu 1493., vraajui se s bogatim plijenom i zarobljenicima iz Kranjske, Turci su spalili naselje ispod modruke tvrave, u kojem su se nalazili katedrala i biskupski dvori. Biskup Kristofor postao je prognanik u vlastitoj biskupiji. Sklonio se u Novi Vinodolski, ali vie nije imao uvjeta ni za normalnu biskupsku upravu, niti je biskupija vie ivjela normalnim ivotom. U Novome nije mogao smjestiti ni svoje prve suradnike, kanonike, pa su se oni razi li po vinodolskim upnim sjeditima. Biskupija je poslije Kristofora imala jo samo jednog biskupa, imuna Koiia Benju (1509-1536), koji je mnogo uinio na njezinoj obnovi, ali je u bijegu od Turaka otiao ak i preko biskupijskih granica kada je u Rijeci dobio boravite i v hiah prebitanija osnovao glagoljsku tiskaru.16 Poslije njega biskupiju su dobivali na upravu ljudi od kojih neki nisu znali ni gdje se nalazi. U drugoj polovici 16. stoljea biskupija je davana susjednim biskupima na upravu, a ponajvie senjskom. Negdje oko 1620. ona je jednakopravno sjedinjena sa senjskom biskupijom i dana na trajnu upravu senjskom biskupu. Dodue, sauvat e svoje granice, a podruje kojim je upravljao biskup iz Senja zvat e se senjska i
14
Arheoloka iskapanja jo su u tijeku, a vre ih Arheoloki muzej iz Zadra i Muzej Like iz Gospia. 15 BOGOVI, Pomicanje, 64-67. 16 A. NAZOR, Zagreb riznica glagoljice (katalog izlobe), Zagreb, 1978, 69.
78
modruka, a poslije e uz modruku biti dodano nazivu jo ili krbavska biskupija. U vrijeme kada je modruki gospodar Stjepan Frankopan traio od pape da sjedite krbavske biskupije premjesti na Modru, isto je i gospodar Gacke, Stjepanov brat Sigismund, traio za svoj Otoac.17 Podruje se do tada nalazilo u sastavu senjske biskupije. U Rimu su ra unali s Frankopanima kao jakim titom u obrani od turskih prodora prema zapadu, zato su im pape lako izlazile ususret u njihovim zahtjevima. U tom smislu shvatljivo nam je odobrenje pape Pija II. da dopusti 1460. Sigismundu Frankopanu osnivanje posebne biskupije sa sjeditem u Otocu. Bilo je to protiv volje monoga kralja Matijaa Korvina, koji e nakon skore smrti kneza Sigismunda (1465) oduzeti Frankopanima Otoac, a njegov biskup, dubrovaki dominikanac Bla Nikoli, morao je bjeati pred gnjevnim kraljem Matijaom. Biskupija nije u punom smislu ni zaivjela, jer se u suvremenim spisima Gacka esto spominje u sastavu senjske biskupije, iako je imala jo tri ili etiri biskupa. No, ti biskupi veoma su se malo ili nita bavili upravom svoje biskupije. Biskupija se nakon 1534. vi e i ne spominje. Jo prije se gubi spomen oto kog kaptola, za koji imamo podataka da je bio osnovan. To olako sijanje jakih crkvenih institucija po ugroenom podruju nije urodilo trajnijim plodom. Krajem istog 15. stoljea biskup e se povui iz Modrua i Otoca, a ve u iduem stoljeu njihovim podruje upravljalo se iz Senja, koji je preivio tursku najezdu, iako je jedno vrijeme i biskupija bila svedena na samu senjsku upu. Iako Turci nisu osvojili cijelo podruje modruke i otoke biskupije, uvjeti za njihov samostalni ivot vie nisu postojali. 3. NOVI VIJEK Turci su 1527. zauzeli Liku, a naredne godine i cijelu Krbavu. Modru i Otoac nisu, dodue, doli pod tursku vlast, ali su kao pogranina mjesta veoma stradali i osiromaeni stanovnitvom. Modru je prestao sloviti i kao upno mjesto. Otoac je ostao uvijek poneto naseljen, ali vie vojnicima nego civilima. Lika i Krbava gotovo da su izgubile cijelo katoli ko stanovnitvo. Beki je dvor nastavio s imenovanjem krbavskog biskupa, ali je tu bila rije samo o naslovnom a ne rezidencijalnom biskupu. To e imenovanje poslije stvoriti zabunu jer je u isto vrijeme postojala modruka biskupija kojom je upravljao senjski biskup, pa se proirilo miljenje da su nekada modruka i krbavska bile dvije razliite biskupije. Tu e zabludu razobliiti biskup Martin Brajkovi pa e se od njega (1701) nadalje ustaliti naziv za biskupiju: modruka ili krbavska.18
17 18
M. BOGOVI, Otoka biskupija, Grad Otoac 3, Otoac, 1997, 27-45. Biskupski arhiv Senj, fasc. B, br. 8.
79
U vrijeme Bekog rata, Lika i Krbava osloboene su od turske vlasti. S dalmatinske strane tursku vojsku potisnula je mletaka vojska, a sa sjeverne austrijska odnosno hrvatska. Hrvate je predvodio brinjski upnik Marko Mesi. Nakon to su podruja tih biskupija bila osloboena od Turaka, obnova crkvenog ivota bila je uglavnom dirigirana iz preostalog senjskog biskupskog sjedi ta. Senju je povjereno i podru je ninske biskupije koje je potpalo pod habsburku vlast, kao i sve ono to je pod istu vlast potpalo od kninske biskupije. Beki je dvor namjeravao obnoviti krbavsku biskupiju, ili uspostaviti neko novo biskupijsko sredite na podruju iza Velebita. Kao uvod u to trebalo je posluiti imenovanje popa Marka Mesia liko-krbavskim arhiakonom. Vjerojatno bi Mesi postao i biskupom da je imao veu naobrazbu. Nakon njega jo je dugo bilo u namisli Bekog dvora da se osnuje nova biskupija. Od toga se odustalo tek 1751. godine, kada je cijelo podruje dano na upravu senjsko-modrukom biskupu.19 Liko-krbavski arhiakonat sauvao je i dalje svoj posebni status. Nije, naime, bio inkorporiran nijednoj od ujedinjenih biskupija, nego je smatran kao neki corpus separatum . Biskupi rodom iz modru ke biskupije (Kabalin i Jei) smatrali su ga dijelom modruke biskupije. Tek je u novom razgranienju 1833. ono pripalo senjskoj biskupiji. Tako se dogodilo da je Krbava ostala izvan modruke ili krbavske biskupije. Vie je puta postavljano pitanje uspostave jednog novog biskupskog sjedita iza Velebita, ali taj posao nije dovoen do kraja, a pokupljeni su samo naslovi biskupskih sjedita pod jedinstvenom upravom senjskog i modru kog ili krbavskog biskupa. Oto ac je potpuno nestao iz te nomenklature. Cijelo to podruje 1969. biva ukljueno u novoosnovanu rijeko-senjsku nadbiskupiju, s time da je odlaskom biskupa u Rijeku i Senj izgubio svoje biskupsko sjedite. Tako je Crkva u Hrvata na irokom prostoru izmeu Rijeke i Banja Luke, Zagreba i Zadra ostala bez ijednog biskupskog sjedita, to do tada nije bilo, u cijelom drugom tisuljeu. Tek na kraju tog tisuljea, jubilarne 2000. godine, osnovana je gospikosenjska biskupija sa sjeditem u Gospiu.
M. BOGOVI, Restauracija katolike Crkve u Lici i Krbavi nakon osloboenja od Turaka 1689, Senjski zbornik, XII (1993), 103-117.
19
80

CONDIZIONE PER LA CREAZIONE E LA SCOMPARSA DELLE SEDI VESCOVILI TRA ZAGABRIA E ZARA Sommario
Le strutture sacre nel loro principio e sviluppo sono strettamente legate alle strutture profane esistenti. Al tempo del Principato croato medioevale indipendente e del Regno, di solito si parla della Croazia strettamente detta, della Croazia del Bano o banato della Croazia e della Slavonia. Facevano parte della Croazia del Bano le contee di Lika (Lica), Gacka e Krbava (Corbavia). Finora non abbiamo dati certi che, nellAlto Medioevo, esistesse in questa zona una sede vescovile, anche se venisse incluso in questa zona Senj (Segna) (come sbocco di Gacka sul mare). Dopo la cristianizzazione, questi territori, almeno al tempo della difficile comunicazione con Spalato ed altri centri vescovili dalmati, erano di competenza di un vescovo missionario o itinerante, che nellXI secolo faceva attuare la politica ecclesiastica della Corte reale. Crediamo che tra i suoi compiti ci fosse la fondazione di speciali sedi vescovili in Slavonia e in Bosnia, nella zona che apparteneva al Regno Croato. Per quanto riguarda la Croazia del Bano, essa doveva continuare a restare sotto la sua diretta amministrazione. Sotto la dominazione degli Arpad, i vescovi della costa dalmata e delle isole allargarono indisturbati la loro giurisdizione sulla terra ferma. I nuovi disordini cominciarono con la nascita dellarcidiocesi di Zara e col suo distacco dalla competenza del metropolita di Spalato e, in senso politico, con la sottrazione dal Regno croato-ungarico. Zara trascin con s anche le diocesi delle isole di Quarnero Krk (Veglia), Rab (Arbe), Osor (Ossero). Essendo costrette a ritirarsi entro i confini delle loro isole, le diocesi di Krk e Rab, nei loro ex-territori entra per prima Senj come sede vescovile. Quando, dopo il 1l80, la situazione politica si stabilizz, venne istituita nel Sinodo di Spalato nel 1185, una nuova diocesi con sede a Krbava, e vennero delimitati con precisione i confini al vescovo di Knin. La situazione non era favorevole a Krbava, perci nel 1460 la sede vescovile venne trasferita a Modru dei Frankopani. Per dare almeno un sostegno morale ai Frankopani nella lotta contro i Turchi, il Papa Pio II promise a Sigismundo Frankopan listituzione di una diocesi particolare con sede a Otoac. Il fatto di fondare con molta facilit delle potenti istituzioni ecclesiastiche in zone a rischio, non port molto frutto. Verso la fine del XV secolo, il vescovo si ritir da Modru e da Otoac, e nel secolo successivo i loro territori furono amministrati da Senj, sopravvissuta allinvasione turca, anche se per un periodo la diocesi fu ridotta alla sola parrocchia di Senj. Sebbene i Turchi non avessero conquistato completamente tutta la diocesi di Modru e di Otoac, le condizioni per una vita autonoma non esistevano pi. La nuova sede vescovile dallaltra parte di Velebit venne istituita solo nel 2000.
81
ISELJAVANJE HRVATSKIH KATOLIKA PRED TURSKOM OPASNOU U SLOVENIJU S POSEBNIM OSVRTOM NA ISELJAVANJE FRANJEVACA PROVINCIJE BOSNAE-CROATIAE
JOE KOFLJANEC DRAVNI ARHIV U LJUBLJANI
UDK 325.2(497.5)1463/1593 271.31463/1593 Izvorni znanstveni rad
Iseljavanje Hrvata u slovenske zemlje tek je dio veeg procesa kojega je prouzrokovalo proiravanje turskog imperija na podruje zapadnog Balkana. Zbog slinosti jezika i iste katolike vjere asimilacija je bila veoma jaka. Veliku ulogu kod preseljavanja imalo je plemstvo, pa su tako najvaniji izvori za prouavanje migracije Hrvata u Sloveniju urbari i drugi popisi stanovnitva. Primjer migracije prema zapadu jest i doseljavanje franjevaca, koje zapoinje ve nekoliko godina poslije pada bosanskog kraljevstva. Provincija Bosna hrvatska dobija samostane u Novom Mestu, Ljubljani i na Svetoj Gori.
U vremenskom razdoblju od 130 godina izmeu pada bosanskog kraljestva 1463. i kranske pobjede kod Siska 1593. godine, dogodilo se masovno preseljenje stanovnita na podruju zapadnog Balkana. U tom se razdoblju uvelike izmijenila etnika slika, posebno na prostoru naseljenom hrvatskim katoli kim stanovni tvom. Iseljavanje hrvatskog ivlja prouzrokovano je prije svega osvajakom politikom i vojnikom taktikom nadiraju eg turskog imperija, a posljedice su za hrvatski narod bile sudbonosne. Turska osvajaka politika primjenjivala je dvije metode zaposjedanja novih prostora.1 Prva je pridobijanje susjednog stanovnitava davanjem odreenih privilegija i povlastica te konano prikljuenjem njihovog
M. VASI, Etnika kretanja u Bosanskoj krajini u XVI vijeku, Godinjak drutva istoriara Bosne i Hercegovine, 13 (1962) .
82
podruja turskom carstvu, a druga je gospodarsko iscrpljivanje odreenog podruja estim pljakakim upadima popraeno otimanjem ivotnih namirnica te odvo enjem ljudi i stoke. Stvaranje psihoze straha prouzrokovalo je iseljavanje stanovnitva s ugroenog podruja i time slabljenje mogu nosti njegove obrane. Turci su na novoosvojenim ispranjenim podrujima naseljavali Vlahe, stoarsko stanovnitvo iz unutranjih planinskih dijelova Balkana.2 Vlasi su bili ujedno i turski krajinici zadueni za uzemirivanje susjednih kranskih podruja. Tijek iseljavanja hrvatskoga naroda mogue je pratiti u tri zemljopisna pravca.3 Najstariji je juni pravac, kojim su se prebjezi sklonili preko Jadranskog mora u Italiju. U tom se pravcu iseljava stanovnitvo junih i djelomino jugozapadnih krajeva Hrvatske, koje je bilo prvo na udaru turskih osvajaa.4 U suprotnom, to jest u sjevernom smjeru, prema zapadnoj Maarskoj, Donjoj Austriji, Slovakoj i sve do Moravske odlazi najvei dio hrvatskih prebjega. Naselili su ak 277 sela, 5 a njihova najve a koncentracija je na podruju dananje austrijske pokrajine Gradie, pa im je tako i zajedniko ime Gradianski Hrvati.6 Trei je pravac usmjeren prema zapadu u Istru, Furlaniju i slovenske zemlje Kranjsku i tajersku, u kojima su hrvatski kolonisti nadoknaivali manjak stanovnitva. Prema procjeni austrijskih zemaljskih stalea, ak je oko 200.000 ljudi, u razdoblju do 1508. godine, ubijeno ili odvedeno u su anjstvo. 7 Taj je pravac iseljavanja, usprkos najveoj geografskoj blizini, najmanje istraen. U hrvatskoj i slovenskoj historiografiji taj problem jo nije sustavno obraen, pa ni ovaj prilog ne moe odgovoriti na brojna pitanja povezana s tim procesom. Migracija hrvatskoga puka u slovenske zemlje tek je sporedna tema u nekim povijesnim radovima tiskanima u proteklom stoljeu, od kojih bi neke htio izdvojiti. Josip Mal 1924. objavio je studiju
O Vlasima vie u djelima Zefa Mirdite i Snjeane Buzov. M. VALENTI, Turski ratovi i hrvatska dijaspora u XVI. stoljeu, Senjski zbornik, 17 (1990), 45. 4 Migracijama na Apeninski poluotok bavio se pokojni slovenski povjestniar Ferdo Gestrin, a u sadanje vrejme istraivnjima povezanim s tim pravcem posvijetila se Lovorka orali. 5 M. VALENTI, Turski ratovi i hrvatska dijaspora u XVI. stoljeu, 52. 6 Naseljavanje, porijeklo i kultura Gradianskih Hrvata privukla je dosada nejvei broj naunika, kako hrvatskih tako i stranih, pa su tako njima posveena vie znanstvenih skupova i niz rasprava. Iz brojne literature navodim tek nekoliko naslova. I. KAMPU, Povijest i kultura gradianskih Hrvata, Zagreb, 1995. B. FINKA,Gradianski Hrvati 1533 1983, (zbornik referata), Zagreb, 1984. I. KARAMAN, Kroz povijest gradianskih Hrvata, (Materijali znanstvene konferencije odrane u Zagrebu 25-26. oujka 1974), Zagreb, 1977. M. VALENTI, Gradianski Hrvati od XVI stoljea do danas, Zagreb, 1970. 7 S. JUG, Turki vpadi na Kranjsko in Primorsko, do prve tretjine 16. stoletja, Glasnik muzejskega drutva za Slovenijo, 24 (1943), str. 37.
3
J. KOFLJANEC, Iseljavanje hrvatskih katolika u Sloveniju
83
Uskoke seobe i slovenske pokrajine.8 Nedosljedna upotreba rijei uskok moe biti i odraz vremena u kojem je studija objavljena pa bi pozorniji itatelj mogao meu uskocima pronai i pokojeg Hrvata. Nasuprot Malovoj studiji mogli bismo napomenuti da je pokoja tvrdnja u knjizi Viktora ivia Hrvati u Kranjskoj9 veoma smjela i teko dokaziva. Unato primjedbama, u oba je djela niz vrijednih podataka koje je potrebno briljivo provjeriti i analizirati. Meu novijim radovima treba spomenuti Migrationsprozesse im Slowenischen Raum im 16. und 17. Jahrhundert Vaska Simonitija.10 Vanih podataka o stanovnitvu na pograninom slovenskom podruju ima u radovima o kartuziji Pleterje i cistercitskoj opatiji Kostanjevica Joe Mlinaria, o Posavju Joe Koropeca te djelima Borisa Goleca.11 Posebno su vani izvori za povijest seoba urbari i popisi stanovnitva,12 a vane podatke o prebjeglim Hrvatima moemo pronai i u radovima koje su objavili Milko Kos,13 Duan Kos, 14 Danijela Jurii argo 15 i Sergej Vilfan.16 Dolazak prvih hrvatskih prebjega pred turskom opasnou u slovenske zemlje mo emo sljediti ve nakon nekoliko godina poslije turskog zauzimanja Bosne, kad sredinom estdesetih godina XV. st. u Belu krajinu
J. MAL, Uskoke seobe i slovenske pokrajine, povest naseobina s kulturno-istorijskim prikazom, Srpski etnografski zbornik, 30 (1924), Ljubljana, 1924. 9 V. IVI, Hrvati u Kranjskoj, Zagreb, 1939. 10 V. SIMONITI, Migrationsprozesse im Slowenischen Raum im 16. Und 17. Jahrhundert, Internationales Kulturhistorisches Symposion Mogersdorf 1997, 28, Zagreb, 2000, 22-41. 11 J. MLINARI, Kartuzija Pleterje 1403-1595, Pleterje, 1982. J. MLINARI, Kostanjevika opatija 1234-1786, Kostanjevica na Krki, 1987. J. KOROPEC, Krko v obdobju velikih slovenskih kmekih vstaj, Krko skozi as 1477-1977, Krko, 1977, 45-59. J. KOROPEC, Breice v srednjem veku, asopis za zgodovino in narodopisje, 47(1976), br.1, 93-116. J. KOROPEC, Iz zgodovine dolnjega slovenskega Posavja v prvi polovici 16. stoletja, Zgodovinski asopis, 39(1985) br. 1-2, 13-17. B. GOLEC, Prebivalstvo in druba dolenjskih meanskih naselij od 15. do srede 18. stoletja, Ljubljana, 1997. B. GOLEC, Druba v mestih in trgih Dolenjske in Notranjske od poznega srednjega veka do srede 18. stol., Ljubljana, 1999. B. GOLEC, Podoba breike mestne drube do joefinske dobe (tipkopis pripremljen za objavu u Zborniku upnije Breice). 12 Usp. R. HAJZSAN, Gradianski hrvati na vlastelinstvu Rohunac-Solunak u 16. stoljeu, Radovi, 25 (1992), 15-25. 13 M. KOS, Srednjeveki urbarji za Slovenijo, III, (Urbarji slovenskega Primorja, drugi del), Ljubljana, 1964. 14 D. KOS, Urbarji za Belo Krajino in umberk 15-18. stoletje, Ljubljana, 1991. D. KOS, Bela Krajina v poznem srednjem veku, Zgodovinski asopis, 41 (1987), br. 2,3. 15 D. JURII ARGO , Gospodarski razvoj lupoglavskega gospostva v 16. stoletju v lui urbarjev in urbarialnih zapisov 1523-1573, Ljubljana, 1999. 16 S. VILFAN, Davni privolitvi Kranjske za leti 1523 in 1527 in popis prebivalstva gospostva Gradac iz teh let, Zgodovinski asopis, 19-20 (1965-1966), 219-233.
84
dolaze franjevci Vikarije Bosne Srebrene.17 Seobe prestaju tek u prvim desetljeima XVII. st., kada kmetovi jo bjee u tajersku.18 Uprkos tome da se u urbarijalnim zapisima posjeda na Krkome polju s kraja 17. i poetka 18. stoljea mogu nai oblici imena kao to su Ane, Kate, Ive, to sigurno upuuje na hrvatski izvor tih ljudi, asimilacija je u slovenskim zemljama bila, u usporedbi s Gradiem i Italijom, veoma snana i uinkovita, pa se na tom podruju do danas nije sauvalo niti jedno hrvatsko naselje iz 16. stoljea.19 Razloge brzoj asimilaciji moemo traiti prije svega u pripadnosti istoj katolikoj Crkvi i srodnosti jezika. Tako su izbrisane lingvistike i dijalektoloke raznolikosti koje bi mogle posluiti stvaranju zakljuaka o tonijoj topografiji krajeva iz kojih dolaze hrvatski kolonisti.20 Seoba preko Kupe i Sutle mogla je biti posve stihijska i bez prave organizacije, ali je sigurno postojala i organizirana seoba. Slino kao i kod iseljavanja Gradianskih Hrvata, preseljavanje su organizirali vlasnici feudalnih posjeda. Barun Ivan Ungnad preselio je 1534. godine veliku skupinu hrvatskih seljaka na vlastelinstvo Krko, a knezovi Blagajski, koji su imali u zakupu vlastelinstvo Koevje, mogli su onamo preseljavati svoje kmetove iz Pounja.21 U Kranjskoj su imali svoje posjede plemii iz obitelji Dominitsch (1563, dvorec Dominee), Erddy (1586-1589, Gracarjev turn), Frankopan (XVI. stolj., rnomelj; 1509, Senoee), Frankovi (1572, Loko), Gregorijanec (1558-1614, Mokrice), Gusi (1572 do 19. stolj., Lanpre, Novi grad v Jablanici, Poganice), Heri (1501, Raka), Juri (1493, Kostel; 1596, Lanpre), Krali (po. 16. stolj. Vinica), Kriani (1579, Zagorica; do 1597, Pusti gradec), Krui (1531-1537, Lupoglava) Lenkovi (1563, Drakovec; od 1549, Mehovo; od 1562, Mokronog; od 1560, Otoec; do 1564, Pobreje; od 1547, Poganice; 1556, Preimaschkh, 1577, Selo pri entjerneju; 1565, uta, prije 1589. tatenberg), Mavri (1570, Mossberg), Merheri i Merheri zvani Fabjani (16. stol. Lesije; 1583 Fuine), Merheri pl. Jaksi (do eleznica pri kocjanu), Nikoli (1535-1549, Kozljak) Scampich (2. pol. 16. stolj., Klana-Novokraina), Semeni (1589-1604, Selo ili Grumlof)), Tahi (1558 Mokrice), UrsiniBlagaj (1547 i kasnije Koevje), Zrinski (do 1528 Kostel).22 U tajersku
Vidi nap. br. 50. J. ADAMEK, Iseljavanje Hrvata u austrijsko-ugarski granini prostor u 16. stoljeu, Povijest i kultura gradianskih Hrvata, Zagreb, 1995, 19. 19 M. VALENTI, Turski ratovi i hrvatska dijaspora u XVI. stoljeu, 50. 20 Usp. G. NEWEKLOVSKY, Die kroatischen Dialekte des Burgenlandes und der angrenzenden Gebiete, Wien 1978. S. IVII, Hrvatska dijaspora u XVI. vijeku, Ljetopis JAZU, za godinu 1936/37, 50(1938), 99-102. 21 J. ADAMEK, Iseljavanje Hrvata u austrijsko-ugarski granini prostor u 16. stoljeu, 19. 22 M. SMOLE, Graine na nekdanjem Kranjskem, Ljubljana, 1982.
18
17
85
su se prvi prebjezi preselili ve u 15. stoljeu, pa su iz urbara gospotine Breice iz 1498. godine poznata prezimena kao Cvitkovi, Vogri, Turk, Iban. Dvadeset i sedam godina kasnije primjetan je porast priljeva hrvatskoga ivlja, te nova prezimena kao Krabat, Kotolari, Bezjak, Peterkovi, Verani.23 Krajem stoljea, u razdoblju od 1580. do 1590. godine susreemo u okolici Breica bjegunce iz Pounja, dok se meu plemstvom, koje organizira iseljavanje hrvatskih seljaka u tajersku, oko 1570. godine spominju Petar Salkovi i Desi.24 FRANJEVCI KAO PRIMJER PRESELJAVANJA PREMA ZAPADU Franjevci su prosjaki red pa je samim time ve unaprijed odreen njihov odnos prema okolini u kojoj djeluju. To prije svega vrijedi za franjevce observante25 koji nisu imali posjede od kojih bi mogli ivjeti, pa su bili posve ovisni od darova vjernika. Iseljavanje franjevaca i ukinue brojnih samostana krajem XV. i u XVI. st. na taj su nain povezani s opom hrvatskom dijasporom. Ve 1473. godine papa Siksto IV izdao je franjevcima vikarije Bosne povelju u kojoj im zbog tekih uvjeta ivota i rada na podrujima pod turskom vla u dopu ta primanje ve postoje ih ili gradnju novih samostana u Hrvatskoj i Slavoniji, na podrujima izmeu rijeka Save i Drave. Uz to im daje jo neke povlastice i dispenze.26 Pet dana kasnije papa je bosanskim fratrima dopustio primanje samostana kraj Klisa. 27 Geografsko-politika podjela teritorija vikarije meu dvije neprijateljske drave dovela je do osamostaljivanja samostana na podruju turskog carstva. Na generalnim kapitulima dobile su Bosanska (1487) i Zvornika kustodija (1493) vea prava. To je prvi korak prema podjeli vikarije, koja se dogodila 1514. godine. Osnovane su vikarije Bosna Srebrena i Bosna Hrvatska. Prilikom podjele na podruju pod kranskom upravom Franjo
J. KOROPEC, Breice v srednjem veku, 106-107. J. ADAMEK, Iseljavanje Hrvata u austrijsko-ugarski granini prostor u 16. stoljeu, 19. 25 Franjievaki se red, kroz cjelu svoju povijest refomirao, pa je tako dolo do stvaranja vie grada u jedinstvenom redu, a u 16. stolj. ak i do diobe na franjevce (observante), franjevce (konventualce) i franjevce (kapucine). O tome vie u: K. ESSER, Pregled povijesti Franjevakog reda, Sarajevo 1972; D. NIMMO, Reform and Division in the Medieval Franciscan Order, from Saint Francis to the Foundation of the Capuchins, Rome 1987. 26 Arhiv Slovenske franikanske province sv. Kria v Ljubljani (PALj), Povelja (Orig. perg.) 1473, VIII. 12, Tibure. Obj. E. FERMENDIN, Acta Bosnae, Monumenta spectantia Slavorum meridionalium, XXIII, Zagreb, 1892, 280-282; Usp. G. REMONIK , Ostaci arhiva Bosanske franjevake vikarije, Radovi - Nauno drutvo NR Bosne i Hercegovine, 3 (1955), 47-48. D. MANDI, Franjevaka Bosna, Rim, 1968, str. 133. 27 PALj, Povelja (Orig. perg.) 1473, VIII. 17, Tibure. G. REMONIK , Ostaci arhiva Bosanske franjevake vikarije, 47-48. Usp. D. MANDI, Franjevaka Bosna, 134.
24
23
86
Glavini28 navodi sljedee kustodije i samostane: Cetinska kustodija (Cetina [Cetingrad]), Zrin, Otok, Hrastovica, Biha, Slunj, Krupa, Stininjak, Obrovac, Bijela Stijena i Sisak) Trsatska kustodija (Trsat, Senj, Klis, Solin, Skradin, Karin, Zvonigrad i Knin) Krbavska kustodija (Krbava, Modru, Udbina, Brinje i Glamo) Grebenska kustodija (Greben, Koba, Dvorie, abac i Bobovie). Fajdiga29 dodaje tim samostanima jo samostan u Jajcu koji bi trebao pripasti Trsatskoj kustodiji (vjerojatnije Krbavskoj kustodiji), te samostan u Beogradu, ukljuen u grebensku kustodiju. Novija literatura uz njih navodi jo samostane u Cetini, Vrlici, Visovcu, Sv. Ivan na Gori, Bilaju, Blagaju na Sani, Kamengradu, Ostrovici, Podnovim i Glau te danas nelociranom Bermetu.30 Sredinji prostor provincije, s najveim brojem samostana, bio je izmeu Vrbasa i Kupe te Save i Jadranskog mora, odnosno na podru ju odakle se hrvatski katoli ki puk u sljede im desetljeima najvie iseljavao. Istraivanje povijesti provincije Bosne Hrvatske oteano je zbog unitenog arhiva te provincije u poarima koji su zahvatili trsatski samostan 1628. i 1629. godine.31 Naime, samostan je u to vrijeme bio sredite provincije. Tako nam je jedini izvor u prouavanju zbivanja u prvih sto godina u provinciji, kojega moemo povezati uz uniteni provincijski arhiv, Franjo Glavini32 i njegova povijesna djela.33 Poslije 1514. godine franjevake je izbeglice prvi primio Stjepan Zylaghy de Deshaza,34 vlasnik Susedgrada. Tona godina njihova dolaska nije poznata, ali se to svakako dogodilo izmeu 1523. godine, kada je Stjepan Zylaghy postao vlasnikom Susedgrada, i 1527. godine, kada je izdana isprava o osnivanju samostana u Brdovcu.35
F. GLAVINI, Origine della provincia Bosna Croatia, Udine 1648, 21-23. Knjinica franikanskega samostana v Ljubljani, (rukopis) M. FAIDIGA, Bosnia Seraphica seu Chronologico-Historica descriptio Provinciae Bosnae dein Bosnae Croatiae nunc Prov. S. Crucis Croatiae Carnioliae Ordinis Minorum S. Francisci strictioris Observantiae nuncupate, s.l. 1777, 78-80. 30 V. BELAJ, Razvoj franjevatva na podruju hrvatske franjevake provincije sv. irila i Metoda, Franjevci Hrvatske provincije sv. irila i Metoda, Zagreb 1992, 22-23. V. BELAJ, B. DUDA, E. HOKO, Zatoenici gesla Mir i dobro, Mir i dobro, Umjetniko i kulturno nasljee Hrvatske franjevake provincije sv. irila i Metoda, (katalog izlobe), Zagreb, 2000, 15. 31 F. E. HOKO, Glavini kao svjedok i istraiva povijesti, Zbornik radova o Franji Glaviniu, Zagreb, 1989, 219. 32 Isto, 214-215. 33 F. GLAVINI, Origine della provincia Bosna Croatia, Udine 1648. F. GLAVINI, Historia Tersattana, Udine 1648. 34 U literaturi obino se navodi kao Silaj odnosno Selul. 35 S. KRIVOI, Poeci nekadanjeg franjevakog samostana u (Mariji) Gorici, Zapreiki godinjak, 6(1996), 55-79. P. CVEKAN, Samostan Gorica Brdovec, Virovitica, 1994, 1319.
29
28
87
Ve oko 1513. godine franjevce je htio dovesti u Samobor Juraj Thurn, vlasnik tamonjeg katela, ali ga je sprijeila smrt. Njegovu je elju 1525. godine ostvarila njegova udovica Helena zajedno sa kerkom Anom, udatom za Ivana Ungnada. Sljedee dvije godine ivjeli su franjevci u upnome dvoru i upravljali upom. Nakon toga vremena protjerao ih je Ivan Ungnad, pristaa protestantizma,36 a ni zagrebaka biskupija nije bila odu evljena franjeva kom upravom njezinih upa. 37 Samoborske je franjevce primio Petar grof Erddy. On im je 1531. godine uz zavjetnu kapelu sv. Leonarda u Popovom dolu, u umama sa sjeverne strane Plje ivice, izgradio i samostan. Taj je samostan postao ishodi te za osnivanje samostana u Jastrebarskom (1600), Karlovcu (1670) i Samoboru (1622).38 Bjeei pred Turcima franjevci provincije Bosne Hrvatske naselili su se u Radekovu, juno od Klanjca. Veoma vjerovatnom moe se smatrati teza Pakala Cvekana kako su franjevci doli u Radekovo u vrijeme kada su vlasnici oblinjeg Cesargrada bili Erddy, znai 1521. ili kasnije.39 Poslije snanog zemljotresa franjevce iz Radekova pozivaju Sigismund i Nikola Erddy u Klanjec, gdje nakon 1628. godine podiu samostan. Razloge irenju provincije prema zapadu, a ne prema jugu ili sjeverozapadu, treba traiti u redoupravnom ureenju franjevakog reda, ali i u politikim odnosima toga dijela Europe. Ve spomenutom dozvolom pape Siksta IV. iz 1473., koju je 1511. potvrdio i papa Julije II., bosanski su se franjevci mogli naseljavati na podruju ugarskog kraljestva, ali je uskoro i to podruje bilo pod udarom turskih provalnika. U prvoj polovici 16. stoljea, kada je provincija Bosna Hrvatska ve izgubila dio svojih redovnikih kua, graniila je na podruju turskog carstva s provincijom Bosnom Srebrenom. Na jugu su bile dubrovaka i dalmatinska provincija, ije su se granice uglavnom podudarale s politikim granicama Dubrovake i Mletake Republike. Prema zapadu, u unutarnjim austrijskim zemljama nalazila se provincija Austrija, a na sjeveru maarske provincije Sv. Marije i Presvetog Otkupitelja. Proirenje prema jugu bilo je onemogueno nakon pada bosanskog kraljevstva ve vikariji Bosni. Dubrovaka se provincija u to vrijeme, uz sna nu potporu politi nih snaga u Republici, tek osamostalila, dok je pokuaj ujedinjenja bosanske i dalmatinske vikarije (1464-1469) propao, 40 a mleta ka je uprava ve 1447. godine iz
Usp. S. JAMBREK, Hrvatski protestantski pokret XVI. i XVII. stoljea, Zaprei, 1999, 149154. 37 P. CVEKAN, Franjevci u Samoboru, Samobor, 1982, 29-31. 38 P. CVEKAN, Franjevci svetog Lenarta na Kotarima,Virovitica, 1995, 10. 39 P. CVEKAN, Franjevaki samostan u Klanjcu, Klanjec, 1983, 32, 37. 40 S. J. KUNCA, Franjevaka renesansa u Dalmaciji i Istri, Opservantska obnova i samostani Provincije sv. Jeronima u 15. st., Split, 1999, 85-93.
36
88
dalmatinskih samostana protjerala sve redovnike iz Maarske, Hrvatske i Bosne.41 Nakon neuspjelog ujedinjenja Bosanske i Dalmatinske vikarije, mletaki je dud 1469. godine zabranio doseljavanje bosanskih franjevaca u samostane na podruju Mletake Republike.42 Sedam godina kasnije ista je sudbina zadesila i dubrovake fratre.43 Maarske su provincije bile takoer pod estokim udarima Turaka, kojima su se pridruili protestanti. Tako je Provincija sv. Marije u vrijeme provincijala Andrije Egrija (14371443) imala oko 50 samostana u 10 kustodija, od kojih je do 1556. godine zbog turskih provala i protestantizma preostalo tek est, a kraj stoljea doekala su etiri samostana, u kojima su ivjela dvadesetorica brae.44 Vjersko-politike prilike u unutranjeaustrijskim zemljama bile su sline onima u Maarskoj. Turske su jedinice od ezdesetih godina 15. stoljea upadale u Kranjsku, tajersku, Koruku i Goriku,45 a u 16. stoljeu pridruio se i jak protestantski pokret.46 U Kranjskoj su franjevci imali samostane u Ljubljani, Kamniku i Novom Mestu. Oni su nakon 1517. godine udrueni u zasebnu kustodiju unutar austrijske provincije, zvanu Custodia Carnioliae . 47 Najja e je ipak na redovni ki ivot utjecao protestantizam bez milostinje i potpore okoline mendikanti ne mogu djelovati. Tako su franjevci 1538. godine bili prinueni napustiti samostan u Kamniku,48 a ljubljanski se samostan jedva odrao u ivotu uz potporu zemaljskog kneza.49 Slino se deavalo i sa samostanom u Novom Mestu. Usprkos tome, Kranjska je bila najpovoljnija zemlja za irenje provincije. Uz meusobnu blizinu, veina novoosnovanih samostana
41 I. PEDERIN, Mletaka uprava, privreda i politika u Dalmaciji (1409-1797), Dubrovnik, 1990, 32. 42 Arhiv franjevake Provincije sv. Jeronima u Zadru, Povelja (Orig. perg.) 1469, IV. 21, Mljetci. Reg., Inventar Pergamena sv. Frane u Zadru, Samostan sv. Frane u Zadru, Zadar, 1980, br. 142, 171. 43 I. PEDERIN, Mletaka uprava, privreda i politika u Dalmaciji (1409-1797), 33. 44 A. MAGYAR, 340 Jahre Franziskaner in Gssing (16381978), Gssing 1980, 19. 45 Usp. V. SIMONITI, Slovenska historiografija o turkih vpadih in obrambi pred njimi, Zgodovinski asopis, 42(1988), br. 4, 505-516. V. SIMONITI, Turki so v deeli e, Turki vpadi na slovensko ozemlje v 15. in 16. stoletju, Celje, 1990. S. JUG, Turki vpadi na Kranjsko in Primorsko, do prve tretjine 16. stoletja, Glasnik muzejskega drutva za Slovenijo, 24 (1943). 46 Usp. M. BENEDIK, Protireformacija in katolika prenova, Zgodovina Cerkve na Slovenskem, Celje, 1991, 113-152. J. GRUDEN, Zgodovina slovenskega naroda, reprint prve izdaje, Celje, 1992, 600-752. 47 P. HERZOG, Cosmographia Franciscano-Austriacae Provinciae sancti Bernardini Senensis, Analecta Franciscana, 1(1885), 58-59. 48 J. KOFLJANEC, Red manjih bratov (O.F.M.) in provinca sv. Kria, Franikani v Ljubljani, Ljubljana, 2000, 36. 49 J. MLINARI, Franikanski samostan od ustanovitve okoli leta 1240 do preselitve leta 1784, Franikani v Ljubljani, Ljubljana, 2000, 113-117.
89
provincije Bosne Hrvatske bila je uz samu granicu s Kranjskom, odnosno tajerskom. Potrebno je upozoriti i na politiku i vojnu povezanost, pogotovo s Hrvatskom izmeu Save i Jadranskoga mora. Bosanski franjevci, bjegunci pred turskim razaranjima, dolaze u slovenske zemlje sredinom ezdesetih godina XV. stoljea. Prebjegli su u ispranjeni kompleks Tri fare kod Metlike,50 koji su najkasnije 1466. godine napustili teutonski vitezovi sklonivi se u utvrenu Metliku.51 Godine 1467. poela je gradnja franjevakog samostana u oblinjem Gradcu, za koju su braa Juraj i Kaspar ernomaljski te kapetan Metlike Andrej Hohenwart darovali svaki po 400 forinata.52 Dozvolu za gradnju dao je u kolovozu 1466. papa Pavao II.53 Samostan nije nikada dovren, jer je sruen u turskom upadu 1469. godine, a franjevci su se sklonili u Novo Mesto. Tamo su, s odobrenjem cara Fridrika III., podigli samostan uz crkvu sv. Leonarda, koju su primili 7. sijenja 1471. godine.54 Samostan u Novom Mestu pripao je austrjiskoj opservantskoj vikariji (od 1517. provinciji).55 Bijeg se nastavlja i u sljedeim desetljeima. U popisma umrle brae u ljubljanskom samostanu i samostanu u Novom Mestu, koje je u svom rukopisu objavio Faidiga,56 moemo pronai one za koje sa sigurnou moemo tvrditi da su doli iz hrvatskih krajeva.57 Dok se Faidiga ograniio samo na Kranjsku, nekrologij austrijske observantske provincije58 donosi imena umrlih fratara iz cijele provincije, pa se spominju i braa rodom iz Slavonije i Hrvatske.59 Neki od njih mogli bi biti nekadanji lanovi
J. KOFLJANEC, Red manjih bratov (O.F.M.) in provinca sv. Kria, 46. B. GOLEC, Druba v mestih in trgih Dolenjske in Notranjske od poznega srednjega veka do srede 18. stoletja, 216. 52 V. GREIDERER, Germania Franciscana, I, Oeniponte 1777, 139, 140. 53 PALj, Povelja (Orig. perg.) 1466, avg. 22, Rim.Obj. G. RANT, Die Franziskaner der sterreichischen Provinz, Stein in Krain (Kamnik), 1904, 87-89. 54 G. RANT, Die Franziskaner der sterreichischen Provinz, 72-75, 90-94. 55 Isto, 29. V. GREIDERER, Germania Franciscana, 104-110. 56 M. FAIDIGA, Bosnia Seraphica, 368, 788. 57 U ljubljanskom samostanu umrli su 1495. godine P. Caspar de Sclavonia, a 1510. godine P. Ludovicus de Sclavonia in utraque linguae concionator zelozus. U popisu umrlih u samostanu u Novom mestu upisani su 1510. godine P. Mathias de Croatia, a 1518. godine Fr. Felicianus de Sclavonia laicus sacrista. 58 Arhiv Austrijske franjevake provincije sv. Bernardina Sijenskog u Beu (PAB), Codices B2, Registrum Fratrum defunctorum Provinciae Austriae, Anno domini 1451. 59 Uz ve u Faidigi spomenute fratre navode se imenom, godinom i samostanom smrti, ali ne uvjek dosljedno sljdei: In loco s. Hypolyti [1476 ili prije]Fr. Michael de Croatia, sac. devotus, scriptor optimus, aliarumque artium, scil. pingendi ferrum, et ligna dolandi peritus, et ad laborandum pro communi bono promptissimus; 1482 Fr. Oswaldus de Schlavonia Sac.; 1489 Fr. Daniel de Sclavonia la. Viennae; 1494 Fr. Franciscus de Slavonia Sac. Senex Viennae; 1495 Fr. Casparus de Schlavonia predicator in Labaco; 1499 Fr. Justinus de Schlavonia, Sac. Egenburgae; 1500 Fr. Philippus de Schlavonia la.duodecim annis captivus
51
50
90
bosanske vikarije koji su se sklonili u Kranjsku, ali su kasnije premjeteni u sjevernije samostane, dok su drugi izravno krenuli putem gradianskih Hrvata. Provincija Bosna Hrvatska izgubila je u prvih pedeset godina postojanja veinu svojih samostana. Papa Pavao III. obeao je, 1539. godine, lanovima provincije Bosne [hrvatske], da e samostani na podrujima okupiranim od Turaka, meu kojima posebno izdvaja one u Beogradu, Jajcu i Skradinu, biti vraeni proviciji Bosni [hrvatskoj].60 Provincijal Petar iz Klisa 1559. godine zamolio je austrijsku provinciju u ime itave Bosne Hrvatske da joj preda dvije redovni ke ku e, ve spomenute samostane u Novom Mestu i u Ljubljani.61 Kapitul Provincije Austrije odran u Klosterneuburgu 15. aprila 1559. godine suglasio se s predajom dvaju samostana. Poznavaju i nezadovoljstvo stanovnika Ljubljane zbog tog preuzimanja, kapitul u Klosterneuburgu postavio je uvjet, da se s tom odlukom mora sloiti generalni ministar i generalni kapitul te stanovnici obaju gradova.62 Generalni ministar Franjo Zamora i generalni definitorij sloili su se oko preuzimanja samostana.63 Prema daljnjem razvoju dogaaja ipak moemo zakljuiti da mjetani Ljubljane nisu pristali na preuzimanje samostana sa strane bosansko-hrvatske provincije. Izmeu ostaloga, iz ljubljanskog je samostana 1565. godine podijeljeno crkveno ruho siromanijim samostanima u austrijskoj provinciji, a tamonji je provincijalni kapitul jo 1586. godine imenovao o. Franju starijega ljubljanskim gvardijanom,64 dok je 1589. godine gvardijanom imenovan Sigmund Haller.65
in Turcia ut frater. Egenburgae; 1510 Fr. Ludov[icus] de Schlavonia Sac. Bonus et ac fervens predicator in utraq[ue] lingua. Labacii; 1510 Fr. Mathias de Croatia + dodatek Sac. Rudolffswerth; 1522 In Judenburga obiit plurimum venerabilis pater Dalmatinus, qui fuit commissarius Bohemiae, et redeundo ad Italiam defunctus est. Unus de doctioribus Ordinis. 1532 Fr.Stanislaus de Croatia, recusans semper sacerdotium, alias bunus Fr. in Entzerstorff.; 1540 Fr. Hieron[imus] de Croatia, Pater bonus;1552 Fr. Georgius de Croatia laicus; 60 PALj, Povelja (Orig. perg.), 1539, VI. 2., Rim. Obj. G. REMONIK , Ostaci arhiva Bosanske franjevake vikarije, 53. 61 M. FAIDIGA, Bosnia Seraphica, 259. 62 PAB, I. 15. h. Cista 13 Fasc. B Num. 30, Dopis provincialu Bosne hrvatske iz 15. 4. 1559. Obj. P. HERZOG, Cosmographia Franciscano-Austriacae Provinciae, 64-65. 63 G. RANT, Die Franziskaner der sterreichischen Provinz, 134-135. 64 PAB, Codices A1, fol. 70r. Usp. G. RANT, Die Franziskaner der sterreichischen Provinz, 68. 65 Arhiv Republike Slovenije (ARS), Vicedomski arhiv, k. 39, 73-76. Usp. J. MLINARI, Franikanski samostan od ustanovitve, 147.
91
Unato oskudnim izvorima moemo zakljuiti da je samostan u Novom Mestu postao dio bosansko-hrvatske provincije. est godina nakon kapitula u Klosterneuburgu, nadvojvoda Karlo ubraja samostan u Novom Mestu me u samostane Provincije Bosne Hrvatske. Tada je naredio kranjskome vicedomu da mora, od prihoda svog ureda, davati po trideset forinti godinje samostanima na Trsatu, u Bihau i Novom Mestu.66 Za razliku od ljubljanskoga, samostan u Novom Mestu se nakon 1559. godine vie ne spominje u zapisnicima kapitula austrijske provincije.67 Brojano stanje redovnike obitelji bilo je slino kao i u Ljubljani, a to je najvie dva do tri brata.68 Samostan u Ljubljani u drugoj se polovici 16. st. nalazi u dubokoj krizi. U samostanu ive tek po dvojica franjevaca, a gradska i dravna vlast u stalnom su iskuenju da li franjevaki samostan upotrijebiti za vlastite potrebe.69 Zbog nedostatka fratara 1571. i 1572. godine nadvojvoda Karlo podupire dolazak dvojice fratara iz samostana bosansko-hrvatske provincije na Svetoj gori, koji su vijeti slovenskog i hrvatskog jezika te svakome obea potporu od po 52 forinta godinje.70 Meu njima mogao bi biti o. Franjo Chasteluzi (Casteluzzi), koji je gvardijan ljubljanskog samostana u osamdesetim godinama XVI. st. Nakon smjenjivanja (1587. godine) o. Franjo stvara velike potekoe svojim nasljednicima; imao je, naime, pravo na 52 forinte potpore koje nije htio dijeliti sa svojom subraom. U tim se prepirkama o. Franjo izjanjavao as za franjevca konventualca, as za franjevca observanta, te u observanciji priznavao sada predstojnitvo povincijalnog ministra provincije Austrije, a drugi put predstojnitvo provincijala Bosne Hrvatske.71 O anarhinim prilikama govori nam podatak da su samostan u srpnju 1583. godine zaposjeli franjevci konventualci, koji franjevakom gvardijanu devet mjeseci nisu dozvoljavali ulazak u samostan.72 Slina je situacija i 1589. godine kada je austrijska provincija gvardijanom ljubljanskog samostana imenovala Sigmunda Hallera.73 Navojvoda Karlo traio je tada
ARS, Vicedomski arhiv, k. 60, 425-426. PAB, Codices A1. 68 J. GRUDEN, Zgodovina slovenskega naroda, 679. 69 ARS, Vicedomski arhiv, k. 39, 3-12, 17-22, 209-212. 70 Nadkofijski arhiv v Ljubljani (NAL), KAL, fasc.35, dopis iz 30. 5.1571 i 22. 9. 1571. ARS, Vicedomski arhiv, k. 39, 23-46. Usp. J. MLINARI, Franikanski samostan od ustanovitve, 117-118. 71 J. MLINARI, Franikanski samostan od ustanovitve, 121-122. 72 ARS, Vicedomski arhiv, k. 39, 53-56. 73 ARS, Vicedomski arhiv, k. 39, 73-76. Usp. J. MLINARI, Franikanski samostan od ustanovitve, 120.
67
66
92
od kranjskog zemaljskog vicedoma da podupre Hallera pri preuzimanju samostana,74 dok je vicedom u studenome iste godine potporu za ljubljanski franjevaki samostan izplatio fra Bernardinu, provincijalu bosanskohrvatske provicije.75 Interes provincije Bosne Hrvatske za ljubljanski samostan potvruje i njegov gvardijan u dopisu zemaljskome knezu iz 1595. godine, u kojem se poziva na odluku generalnog kapitula u Assisiu.76 Samostan u Ljubljani ukinut je 23. oujka 1596. bulom pape Klementa VIII. s namjerom da se u njega useli isusovaki kolegij, ali se to nije dogodilo. Umjesto njega, u samostanske prostore useljen je carski hospital. Franjevci su dijelili krov nad glavom s bolesnicima do 1612. godine.77 Ni trogodinje nastojanje gvardijana Hieronima Strassera da se ljubljanski samostan ukljui u austrijsku provinciju nisu urodila plodom. Tako je samostan 1615. godine, nakon vie od pedeset godina od formalnog prikljuenja, postao i stvarno dio, a uskoro i sredite provincije Bosne Hrvatske.78 Samostan na Svetoj gori, podignut uz hodoasniku crkvu Blaene Djevice Marije, najzapadniji je u provinciji Bosni Hrvatskoj. Potrebama o veem broju sveenika koji bi opsluivali brojne hodoasnike udovoljili su franjevci Bosne Hrvatske, kojima je nadvojvoda Karlo 1565. godine predao crkvu.79 Tada je pod vodstvom prvog gvardijana, fra Marijana iz Bosne, dolo ak dvadeset i est fratara.80 U sljedeim su godinama svjetovna i crkvena vlast vie puta zatitili prava franjevaca,81 a samostanska je obitelj bila dovoljno brojna da je 1563. godine mogla ustupiti samostanu u Ljubljani dvojicu brae.82 Samostan na Svetoj gori moemo ubrojiti meu vanije u provinciji. Naime, u njemu je odrano vie provincijalnih kapitula, a prvi ve 1580. godine. Provincija Bosna Hrvatska dobija u 16. stoljeu i samostan Bl. Djevice Marije Majke milosti u istarskom Pazinu. Samostan je podignut 1484. godine, tri godine nakon dozvole za gradnju koju je dao papa Siksto IV.83
ARS, Vicedomski arhiv, k. 39, 73-80. ARS, Vicedomski arhiv, k. 39, 81-88. 76 ARS, Vicedomski arhiv, k. 39, 109-112. 77 J. MLINARI, Franikanski samostan od ustanovitve, 122-125. F. M. DOLINAR, Das Jesuitenkolleg in Laibch und die Residenz Pleterje 1597-1704, Ljubljana, 1976, 32. 78 Usp. J. MLINARI, Franikanski samostan od ustanovitve, 126. 79 M. FAIDIGA, Bosnia Seraphica, 611-612. 80 P. KRAJNIK, Marijina hia, Ljubljana-Sveta gora 1989, 35-36. 81 Usp. M. FAIDIGA, Bosnia Seraphica, 623-638, 663-674. 82 Vidi nap. br. 70. 83 M. FAIDIGA, Bosnia Seraphica, 921-923. Usp. A. FURLAN, Povijest Franjevake crkve i samostana u Pazinu, Pazin 1913, 15. B. A. BARI, Franjevci u Istri, Pod zatitom sv. Jeronima (zbornik radova simpozija u prigodi proslave 600. obljetnice imena Provincije sv. Jeronima), dodatak, Dubrovnik, 1999, 6-7. V. GREIDERER, Germania Franciscana, 121-124.
75 74
93
Pazinski je samostan pripao Provinciji Dalmaciji. Nakon politi kih promjena u kojima je Pazin doao pod vlast Habsburgovaca, samostan je 1560.84 godine pripojen Provinciji Bosni Hrvatskoj.85 Odraz premjetanja sredita provincije prema zapadu bio je i izbor samostana u kojim su odravani provincijski kapituli. U prvih sto godina provincije odrani su ovi kapituli: Cetingrad (1514), Zrin (1517), Cetingrad (1520), Jajce (1523), Hrastovica (1526), Cetingrad (1529), Otoka (1532), Hrastovica (1535), Cetingrad (1538, 1541, 1544), Biha (1547), Stininjak (1550), Otoka (1553), Stininjak (1556), Otoka (1559), Sv. Leonard u Kotarima (1562), Modru (1565), Senj (1568), Trsat (1571, 1574, 1577), Sv. Gora kod Gorice (1580), Trsat (1583, 1586, 1589, 1592, 1595, 1597, 1601, 1603, 1607, 1610, 1613), Ljubljana (1616).86 Provincija Bosna Hrvatska imala je krajem XVI. st. na podruju Slovenije tri samostana. Uskoro su im se pridruila jo tri nova, pa se sredite provincije selilo prema zapadu, dok Provincija nije na kapitulu 1688. godine promijenila i ime u Provinciju Kranjsku, emu su se otro suprostavili Hrvati i 1708. u naslov se ponovno vratilo i ime Hrvatske.87
Wadding i Faidiga navode da je samostan pripojen bosansko-hrvatskoj provinciji 1559. godine. (WADDINGUS, Annales Minorum, XIX, Ad Claras Aquas 1933, 211. M. FAIDIGA, Bosna Seraphica, 923-924) 85 B. A. BARI, Franjevci u Istri, 6-7. 86 M. FAIDIGA, Bosnia Seraphica, 98-100. 87 J. KOFLJANEC, Red manjih bratov (O.F.M.) in provinca sv. Kria, 52.
84
94
EMIGRAZIONE DEI CATTOLICI CROATI DAVANTI AL PERICOLO TURCO IN SLOVENIA, CON PARTICOLARE ATTENZIONE ALLEMIGRAZIONE DEI FRANCESCANI DELLA PROVINCIA BOSNAECROATIAE Sommario Nella storiografia croata le migrazioni occupano un posto importante, in particolare quelle legate allespansione e alla caduta dellImpero Turco nei territori dei Balcani occidentali. Con la caduta del Regno bosniaco (1463) iniziata lemigrazione in massa del popolo cattolico, ed continuata fino alla seconda met del XVI secolo. Non emigravano solo gli abitanti dalle zone occupate dai Turchi ma anche quelli dalle zone vicine dove le forze armate ausiliari turche, con le loro spedizioni depredatorie, erano ospiti fissi. I profughi di quel tempo si rifugiavano in Dalmazia, Istria, Italia, Carinzia, Ungheria, Austria Meridionale ed anche in luoghi pi lontani. Gli storici ed altri scienziati, hanno finora dedicato maggiore attenzione ai profughi croati, emigrati sotto la tirannia turca, verso il Nord-Ovest nel territorio del Burgenland (in Austria) e in quello dellAustria Orientale e nelle regioni limitrofe, cio ai Croati di Gradie (Burgenland). Il procedimento dellinserimento dei Croati di Gradie fu molto pi lento di quello in Carinzia. Questo dovuto soprattutto allaffinit delle lingue croata e slovena e allappartenenza alla stessa Chiesa cattolica. Cos possiamo comprendere perch proprio per il rapido inserimento non fu messa tanto in rilievo la presenza del popolo croato, immigrato nel XV e XVI secolo nellarea dellodierna Slovenia. Anzi, uno studio pi serio di questo tema richiederebbe una trattazione sistematica delle fonti storiche, prima di tutto di quelle legate ai latifondi dei nobili delle zone direttamente minacciate dai Turchi, oppure in Carinzia e Stiria (per es. Frankopani, Zrinski, Ungand). noto che proprio la nobilt favoriva la trasmigrazione dei Croati di Gradi e, e lesempio del trasferimento dei contadini croati nei dintorni di Krko (Carsico) ne una conferma. Nei saggi scientifici degli storici croati e sloveni, questo tema generalmente inserito nel contesto pi ampio, come le migrazioni dei popoli nel XVI secolo (per es., Mirko Valenti, Turski ratovi i hrvatska diaspora u XVI. Stoljecu [= Le guerre turche e la diaspora croata nel XVI sec.], Senjski zbornik, 17/1990 pp. 45-60) ossia lo sguardo generale della struttura dellintera popolazione di una certa zona (per es., Boris Golec, Druba v mestih in trgih Dolenjske in Notranjske od poznega srednjega veka do srede 18. stoletja [=La societ nelle citt e nelle borgate della Dolenska e Notranjska dal Basso Medio Evo fino alla met del XVIII secolo], tesi di laurea, Lubiana 1999). I Francescani (OFM) sono un Ordine mendicante, e la povert, e di conseguenza la totale dipendenza dalle offerte dei fedeli, una delle caratteristiche nelle quali maggiormente si riconoscono. Ci vale principalmente per il ramo degli Osservanti, tra i quali si collocano anche i francescani bosniaci del XV secolo. La Vicaria francescana della Bosnia Argentina, prima della caduta della Bosnia (1463), aveva propri conventi, non solo nei territori nel Regno bosniaco, ma anche in quello dei Paesi limitrofi, e cos una parte della Vicaria venne a trovarsi sotto la Turchia e laltra sotto la sovranit cristiana. I problemi causati da questa ripartizione indussero la divisione della Vicaria in Bosnia Argentina e Bosnia Croata (1514). A causa delle
95
distruzioni turche, il popolo emigr nei paesi limitrofi, perci anche i frati della Provincia della Bosnia Croata, in quanto, come abbiamo gi accennato, dipendenti dalle offerte dei fedeli, furono costretti ad abbandonare la maggior parte dei loro conventi. Cercarono nuovi asili nelle zone occidentali della Slavonia, della Istria e anche in Carinzia e nei dintorni di Gorizia. Incontriamo cos i primi profughi francescani, dalle zone minacciate dai Turchi gi nella seconda met degli anni sessanta del XV secolo, nella zona di Metlika presso Tre Fara in Rosalnice. Col permesso del papa Pio II (1467) e con latto di donazione dei nobili locali (1467), iniziarono la costruzione del convento presso Gradac in Bela Krajina, per il loro progetti furono impediti dalla distruzione dei Turchi (1469). I francescani si rifugiarono nella fortificata Novo Mesto (Citt Nuova), dove eressero il convento, che poi and alla Provincia dAustria. Alla met del XVI secolo, la Provincia della Bosnia Croata ricevette dalla provincia dalmata il convento di Pazin (Pisino in Istria), e nel 1559 chiese alla Provincia dAustria il permesso di occupare i conventi in Lubiana e Novo Mesto. Il Capitolo provinciale diede la propria approvazione, condizionata al benestare del Ministro generale e degli abitanti delle due citt. Sei anni pi tardi, larciduca Carlo consegn ai francescani, profughi dalla Croazia, il santuario sul Monte Sacro (Sveta Gora) presso Gorizia. Con lestensione della Provincia della Bosnia croata verso occidente, la sede centrale della Provincia fu trasferita prima a Trsat (Tersatto) e nel XVII secolo a Lubiana. Le caratteristiche croate della Provincia gradualmente si perdettero a favore di quelle carniole, e addirittura il nome della Croazia, alla fine del XVII secolo, spar dal nome della Provincia; la cosa sollev forti proteste da parte della dieta (sabor) croata che ottenne la restituzione del vecchio nome.
96
97
LA POLITICA ECCLESIASTICA DELLA REPUBBLICA DI VENEZIA IN ISTRIA E DALMAZIA NEL SETTECENTO
FILIBERTO AGOSTINI Universit di Padova
UDK 325(450.34)17 Original scientific paper
Nello Stato marciano, a partire da met Settecento, la struttura della chiesa diocesana nelle sue varie articolazioni subisce trasformazioni radicali. Decisioni governative di grande rilievo si riversano perci sullassetto diocesano, sulle case religiose e sulle parrocchie della Terraferma, dellIstria e della Dalmazia. Nella primavera del 1797 lantico sistema politico-amministrativo marciano, consolidatosi nellOltremare in alcuni secoli di dominio, viene sostituito da quello franco-veneto fondato sulle municipalit locali. In un quadro politicoistituzionale e sociale fortemente sorvegliato si apre un nuovo corso e si dipana lopera faticosa di uomini che, demolito il vecchio mondo aristocratico, si accingono a costruire dalle fondamenta un inedito ordine politico e amministrativo.
A Venezia, allaprirsi del secondo Settecento1, patrizi innovatori e borghesi eruditi, uomini di dottrina e di scienza, tra inquietudini e ambizioni, si cimentano nellopera di recezione e divulgazione del pensiero illuministico e nellelaborazione di progetti e programmi di riforma, che si ampliano sino ad abbracciare settori cruciali, quali la scuola e luniversit, la sanit e lassistenza, leditoria, il commercio e la marina, lagricoltura e lindustria, il diritto e la giustizia, il sistema ecclesiastico, la religione:
1 Per un approfondimento dei temi trattati in questo breve contributo cfr. F. AGOSTINI, Istituzioni ecclesiastiche e potere politico in area veneta (1754-1866), Venezia 2002, con ampia bibliografia e indicazione delle fonti archivistiche.
98
progetti e programmi di grande impegno, ma che mai prefigurano la distruzione della Repubblica, la sovversione della religione, della giustizia, della propriet. Una politica, cio, che su molti fronti punta a riformare senza travalicare, dentro la cornice dello Stato aristocratico, ma che in campo ecclesiastico si spinge, come vedremo, a esiti ben pi incisivi e che oseremmo definire rivoluzionari. Senza dubbio il settore ecclesiastico quello che pi di ogni altro viene coinvolto in questo processo innovativo. Filosofi e letterati, stampatori, pubblicisti e scrivani, laici e abati, veneziani e non, quantunque su posizioni ideologiche non sempre coincidenti, affrontano i grandi temi connessi alla potenza temporale del papa e ai diritti regali del sovrano, al rapporto triangolare tra curia romana, palazzo ducale e chiesa locale. La volont di riformare, di rovesciare una tendenza secolare, tocca una molteplicit di versanti, dal diritto dasilo sacro alla censura, dallabolizione del celibato sacerdotale alla fissazione del numero dei religiosi, dallautorit legittima dei vescovi ai beni di manomorta, allassetto parrocchiale, ai contratti matrimoniali. Spaziando su tutti gli aspetti interni ed esterni della chiesa particolare, questi polemisti affermano che soltanto la potest secolare pu favorire aneliti di riforma, che soltanto il prncipe in grado di reprimere i capricci degli ecclesiastici; inutile illudersi si dichiara con profonda convinzione- che la riforma ecclesiastico-religiosa venga concepita e attuata autonomamente e pienamente da vescovi, canonici e abati ancorati al particulare. Il vecchio costume imperante nella chiesa diocesana veneta e istriano-dalmata, fondato sul privilegio, molto resistente, impermeabile al biasimo degli spiriti magni, alla riprensione etica dei giusti e illuminati, per cui non resta che dispiegare la volont sovrana e la forza della legge per semplificare e razionalizzare. Fra tutte le questioni ecclesiastico-religiose oggetto dintervento statale, ci limitiamo ora a mettere a fuoco quelle concernenti i vescovi e i vescovadi, gli enti religiosi e le parrocchie. Anzitutto i vescovi. Tra gli anni cinquanta e sessanta le istituzioni politiche veneziane definiscono con precisione le competenze e le funzioni dei 34 prelati della Terraferma, dellIstria e Dalmazia, da Padova a Udine, da Zara a Sebenico e a Spalato. Tutti sono destinatari di una grande messe di leggi e norme che distribuisce competenze, riduce esenzioni, sottrae prerogative, sopprime titoli patrimoniali, concede sussidi, fissa cerimoniali, cancella feste e riti, assegna onori e compiti, autorizza e proibisce, loda e biasima, il tutto in nome dei supremi diritti dello Stato. Tutti sono testimoni, a volte attivi e altre volte passivi, di una stagione di straordinaria esuberanza che accompagna il passaggio cruciale dalle regole particolari al diritto comune, dal maneggio consuetudinario allamministrazione regolata, con palesi e sicuri riverberi sulla stessa funzione pastorale che viene progressivamente ridefinita. Ma quale immagine di vescovo ha in mente Venezia nel licenziare nuove leggi
F. AGOSTINI, La politica ecclesiastica di Venezia
99
e norme? Quali sono i provvedimenti presi in senato concretamente in grado di forgiare nuovi ruoli per uomini che, una volta incardinati nella loro cattedra, devono guardare contemporaneamente a Venezia-capitale in quanto sudditi e nobili, e a Roma papale in quanto ministri sacri con mitra e anello pastorale? Al di qua e la di l dellAdriatico i prelati sono, dunque, al centro di una impegnativa operazione politica, in particolare quando, come vedremo nelle pagine che seguono, il governo di San Marco interviene con forza di legge su bolle e rescritti papali, foro ecclesiastico e feudi, quando affronta il tema della catasticazione dei beni sacri, dellacquisto, vendita e permuta di case e campi della mensa vescovile, della messa ad incanto dei conventi soppressi e delle affrancazioni livellarie, e ancora quando affronta questioni come la fissazione dei confini diocesani, lo svolgimento della stessa visita pastorale. Certo, si tratta di iniziative di natura economico-finanziaria, ecclesiastico-religiosa, ma tutte per volont del sovrano destinate a disciplinare, a regolamentare, a predeterminare ogni cosa sin nei dettagli, allinsegna di un giurisdizionalismo prevalentemente giuridico.
100
Fra tutti i provvedimenti del senato relativi allepiscopato, ci limitiamo a citare il famoso e controverso decreto del 7 settembre 17542, il quale chiama i prelati della Serenissima a farsi carico della questione delle bolle e dei brevi, mettendo freno alle esorbitanti e onerose richieste provenienti dal personale ecclesiastico. Al di l della motivazione finanziaria, essi sono forzosamente coinvolti nella politica del governo che, volendo dare piena legalit al decreto restrittivo dei privilegi romani, punta ad imporre una pi rigorosa disciplina politica generale. Una politica certamente complessa e ambivalente, questa, che, da un lato, impone la subordinazione degli episcpi a Venezia-capitale, e dallaltro li difende di fronte alle ambizioni e pretese della curia pontificia. Questo giurisdizionalismo astrattamente patriottico, che evidenzia le funzioni vescovili, non appare tuttavia in grado di spingersi sino al punto di elaborare un ripensamento dottrinale del ruolo dellepiscopato, di prefigurare una qualche forma di episcopalismo veneto. Senza raggiungere lasprezza di questi frangenti, e nonostante la revoca nel 1758 del succitato decreto, riappare ben presto con tutto il suo vigore la questione della potest legislativa, cui la Repubblica non vuole rinunciare. La politica ecclesiastica veneziana della seconda met del Settecento resta orientata a difendere le prerogative sovrane, respingendo per motivi economici e giurisdizionali le intromissioni esterne, romane in particolare. Il richiamo permanente alle insidie curiali, ai pericoli provenienti dall estero, lo specchio della volont di organizzare una chiesa che corrisponda negli aspetti esterni, nelle res mixtae, alle aspettative delllite riformista veneziana. E in linea con questa impostazione il senato approva un ampio ventaglio di interdizioni generali, tra cui la proibizione ai vescovi di prendere in considerazione, senza il necessario nulla osta, le encicliche e le lettere pastorali provenienti dagli ambulacri curiali; e il divieto di uscire dai confini dello Stato senza cognizione e permesso del senato, o di organizzare il catechismo nelle campagne e nelle pubbliche piazze ad opera di pi persone, oppure ancora di alterare arbitrariamente il numero e la dimensione delle parrocchie diocesane rischiando di ledere gli interessi patrimoniali esistenti. Altri interventi legislativi sono di carattere locale od occasionale, ma diventano ugualmente per tutti i prelati codici di comportamento. In questa stagione di riforme sono numerosissime le deliberazioni statali di questo tenore, irrevocabilmente volte ad invadere tutti i possibili interstizi del sistema ecclesiastico-religioso. Il senato giunge a toccare materie molto delicate sottomettendo alla preventiva revisione gli atti dei sinodi diocesani, le lettere pastorali, i quesiti dei casi di coscienza, vale a
2 Nel 1754 c il ridestarsi, anzi il prorompere, di una politica ecclesiastica di grande lena, risoluta e intransigente almeno sino al 1774.
101
dire temi che concernono ampiamente le prerogative vescovili e alcuni aspetti religiosi e spirituali; esso si spinge sino a ordinare ai presuli di non esaminare i laici durante la visita pastorale, di non ingerirsi in ambiti spettanti al santuffizio senza espressa autorizzazione, tuttavia li autorizza a raccogliere informazioni ex officio, secondo le consuetuedini e i canoni tridentini sui costumi e sulla vita morale del clero. Il richiamo insistente alle visite pastorali sembra tenda a sottolineare il rilievo assegnato anche dalle magistrature statali a questa forma di censimento statistico, a questo strumento di indagine cultuale-religiosa in mano al vescovo; la somma delle risposte dei parroci a uno specifico questionario offre una messe abbondante di notizie su patrimoni ecclesiastici, edilizia sacra, numero e dislocazione delle chiese parrocchiali e sussidiarie, comportamento del clero e della popolazione e cosiddetto ordine pubblico. E, soprattutto, questultimo argomento a spingere lautorit politica veneziana -ben consapevole del ruolo poliedrico, religioso e politico, e della capacit coattiva e disciplinante dei presuli- ad ingerirsi in un settore che tradizionalmente le estraneo per affermare o riaffermare la propria presenza istituzionale e il controllo giurisdizionale sia sul vescovo-visitatore e capo della diocesi, sia sulla popolazione urbana e rurale, affinch il primo non debordi dalla sue attribuzioni canoniche, la seconda non sia attratta dalle chimere politiche e dalle insidie filosofico-letterarie estere. Entro le linee maestre prefissate dallo Stato, i vescovi sono chiamati a farsi carico in prima persona della custodia del patrimonio ecclesiastico parrocchiale da possibili alterazioni soprattutto nella fase della vacanza beneficiaria. Perci la collazione dei benefici ecclesiastici minori regolata da procedure e tempi minuziosamente prefissati, da norme generali che afferiscono al diritto comune e alla giurisdizione canonica, atti che comunque rigettano la risoluzione estemporanea e arbitraria. In questa prospettiva giurisdizionalista il compito dei vescovi quello di coadiuvare le ispezioni statali rimettendo tempestivamente al magistrato politico le notizie delle vacanze, garantendo lespletamento puntuale dei concorsi, sorvegliando la regolare assegnazione della congrua ai novelli parroci. Questa tavola di prescrizioni, che contempla anche il divieto di ingerirsi in liti nate sopra i giuspatronati laici e linamovibilit dei benefici curati, moltiplica gli impegni ispettivi dei vescovi in un settore in cui il ruolo spirituale necessariamente si intreccia con quello temporale, in cui la cura animarum non disgiunta dalle istanze economiche dei candidati allufficio parrocchiale. Lintervento della Repubblica di Venezia incisivo anche nel ridefinire la giurisdizione vescovile nei confronti degli ordini religiosi, da sempre al centro di dibattiti e conflitti per gli intrecci fitti e minuti che avvolgono i chiostri, le parrocchie e la societ civile. Una realt, questa, che agli uomini illuminati appare incompatibile con il moderno Stato e la moderna societ
102
civile e che perci spesso viene biasimata da scritture, memorie e terminazioni soprattutto in relazione alla sovrabbondanza di conventi e monasteri, alla decadenza degli studi e alla pastorale eccessivamente iconica ed emotiva. In questo contesto, unanimamente considerato difficile, il senato di Venezia rivendica, in nome della suprema regala, il diritto dintervento nei chiostri, sia sotto il profilo quantitativo che qualitativo. Negli anni sessanta assumono grande interesse pure i provvedimenti statali intorno allordinamento feudale ecclesiastico, un versante circoscritto della pi vasta questione delle giurisdizioni signorili private nello Stato regionale veneto. Sappiamo che queste isole giurisdizionali punteggianti lOltremare istriano dal XII secolo, la Terraferma dal XIV, il Friuli dal XV, avevano conosciuto fra Cinque e Settecento mutamenti sia a livello qualitativo che quantitativo, per il differenziarsi delle esigenze statali -che si dispongono verso una gelosa tutela degli attributi pi intimamente connessi alla sovranit- e lemergere nelle province di nuovi referenti locali. Anche il problema feudale ecclesiastico o, per meglio dire, quello dei rapporti tra potere centrale e istituzioni vescovili, complesso e sfaccettato. Basti pensare allo sconforto dei deputati ad pias causas, i quali senza reticenze confessano la difficolt di accedere alle indispensabili informazioni sui feudi ecclesiastici, di elaborare un quadro minuzioso delle investiture, di riconoscere autonomie, franchigie, separazioni ed esenzioni, di prefigurare insomma un sistema stabile per lavvenire. In una scrittura indirizzata al collegio senatoriale, essi citano con palese diffidenza i diplomi imperiali esibiti dai vescovi, le bolle pontificie, i titoli originari approssimativamente trascritti, carte di cui sono fecondi gli archivi. Il senato e la magistratura sopra feudi chiedono ripetutamente informazioni sul numero, la qualit e lubicazione delle giurisdizioni e immunit feudali e municipali, deplorano linsufficiente documentazione dufficio per riordinare i catasti feudali e perfezionare i registri interrotti e le minute incompiute, riconoscono la necessit di riforme radicali contemplanti perfino labolizione dei diritti feudali. In un siffatto quadro di dibattiti, progetti e querimonie, la pubblicazione di leggi e norme comunque rigogliosa, come si evince dal Codice feudale del 1780, che allinea in ordine cronologico tutte le disposizioni di materia feudale in generale o relative a casi singoli. In realt, il programma governativo non comporta la cancellazione totale di prerogative ab immemorabili in mano ai vescovi, ma configura una forma di progressivo controllo. Gli interventi legislativi ambiscono a razionalizzare un quadro articolato e difficile, anzi torbido, per usare un aggettivo frequente negli scritti darchivio3,
3 Ad esempio, la questione feudale affrontata a Parenzo nel 1777. I diritti sul porto di Orsera, su Castelli e Santi Vicenti, lungo i secoli gelosamente difesi e magnificati dai vescovi locali, non sono considerati dagli uffici statali diversi e separati da quelli della mensa, cosicch
103
ridimensionano i margini di autonomia episcopale nellambito temporale, autonomia che viene irreversibilmente inquadrata e disciplinata. Al di l delle differenze determinate dal diverso contesto politico-sociale e dalle peculiarit consolidatesi nel tempo, le magistrature marciane con forza esemplarmente coattiva sfrondano la selva dei diplomi e dei titoli feudali fittizi e annullano i maneggi tuttaltro che limpidi, puntando esclusivamente alla conservazione di investiture reali e verificate. Non c lannientamento dei residui feudali, ma un controllo e un disciplinamento che si traduce in una pi nitida conformazione del ruolo vescovile. Non sono certamente questi tratti distintivi della politica ecclesiastica ad appannare la figura del vescovo istriano e dalmata, anche se in effetti essa pu risultare sgravata del titolo onorifico di conte e dellamministrazione della giustizia minore. In progressione di tempo, decreto dopo decreto, il vescovo veneto costretto, per volont dello Stato e non della Chiesa, a dismettere le vesti di principe e giudice con poteri dislocati sopra il territorio, a ridimensionare la sua esposizione temporale, per assumere in forma pi netta il ruolo di sacerdote, di pastore. Ampiamente connesso a queste problematiche anche il ruolo del foro ecclesiastico, che tocca direttamente e indirettamente le mansioni e le prerogative dei vescovi, anzi dei vescovi-giudici, in un contesto in cui il potere di giudicare e il potere di comandare continuano ad essere
inutile -dichiarano- che gli organi di curia insistano nel presentare pergamene, bolle e diplomi fasulli, si accalorino nellarrogarsi il titolo di conti, di signori e padroni delle acque, dei porti e dazi, si compromettano nel machinare sorprese in danno pubblico. I deputati veneziani condannano il vescovo di Parenzo, il quale ha pi volte mosso acerbe resistenze ai veneti comandanti, rinnovato e perpetuato il maneggio a Roma, sottratto la custodia di quei luoghi e di quelle acque alla Repubblica sovrana. La situazione precaria poich la legislazione statale non gode di libero passo in Istria e lo stato di abbandono e dincertezza [] in ogni tempo suscettibile dinconvenienti. Di fronte a tali temperie i deputati suggeriscono di stabilire una regola permanente e di recidere gli abusi e le confusioni tramandate dai secoli barbari e coltivate dallinteresse privato. E cio: in primo luogo nella localit di Orsara affidare lesercizio interinale della giustizia civile e penale al podest e capitanio di Capodistria, nonch ripristinare le insegne della Repubblica e ammainare quelle forestiere; in secondo luogo richiamare e insolidare al serenissimo principe lintero esercizio della giurisdizione inferiore, assegnando alla mensa vescovile un equo compenso per leventuale decremento delle rendite; in terzo luogo prevedere per ogni vescovo lobbligo inderogabile dellinvestitura -da concedersi dal magistrato sopra feudi- che, sola, abilita ad usare il titolo di conte e a far esercitare la giurisdizione inferiore nella prima istanza da persona laica suddita veneta con appellazione al solo foro secolare nel modo stesso, che si osserva nelle cause civili e criminali del podest di Parenzo. Le provvidenze sono finalmente radicali e perpetue -ammettono i deputati-, ma la situazione presente che esige invero un pronto riparo, in quanto una toleranza ulteriore dei pregiudizi dopo questo esame farebbe indizio o sospetto di poca salda base nei fondamenti del regale diritto. Le giurisdizioni inferiori, particolari, in mano a prelature insigni devono essere restituite al legittimo sovrano del territorio, alla conduzione comune, al diritto generale, cos come gi avvenuto altrove.
104
inseparabili. Non nostra intenzione indugiare sul rapporto tra diritto veneto, diritto comune e diritto canonico, in una stagione di riformismo giuridico difficile, anzi incompiuto, n sullassetto istituzionale del foro ecclesiastico, ma pi semplicemente evidenziare la lunga serie di decreti che tra Sei e Settecento introducono o riconfermano iura statali e vescovili, definiscono licenze e immunit, obblighi di giuramento, regole per larresto e la detenzione dei rei. Dalle nostre fonti, che allineano provvedimenti del senato e del consiglio dei dieci, traspare il timore di una sempre possibile commistione tra ambito civile ed ambito ecclesiastico, considerata fortemente nociva ai legami di lealt e di tutela che reciprocamente si stabiliscono tra rettori, lites locali e istituti religiosi. La sequenza dei decreti si snoda secondo una linea, coerentemente perseguita, di salvaguardia delle prerogative pubbliche, di difesa di procedure formali negli atti processuali. Non insistiamo nella minuta elencazione di provvedimenti legislativi, che per la verit negli anni settanta e ottanta diventa pi rarefatta e pare esaurirsi quasi per consunzione. Essa, tuttavia, sembra sufficientemente emblematica di un persistente e coerente indirizzo perseguito dalle magistrature veneziane di distinzione, anzi di separazione definitiva tra diritto civile e diritto ecclesiastico, tra giudizio secolare e giudizio religioso. Nei decreti senatoriali e nelle terminazioni del consiglio dei dieci immancabilmente presente lesigenza di un maggior ordine, di una maggiore chiarezza nei rapporti, non sempre facili, tra organi statali e chiesa diocesana, tra patrocinatori e giudici dei tribunali laici ed ecclesiastici, e ci in un periodo, il secondo Settecento, in cui i piani di riforma promossi dallavogaria di comun restano fragili e contraddittori, anzi si arenano tra inerzia e indifferenza. Non mancano ovviamenti ripetuti riferimenti ai vescovi quali responsabili del foro interno, spirituale. In effetti essi, in quanto destinatari, come abbiamo visto, di leggi e norme che fissano diritti e doveri nelle azioni forensi, risultano in ogni momento gli interlocutori pi prossimi al governo e agli uffici giudiziari statali. Se da un lato non risulta che alcun provvedimento avvilisca e umli la loro figura in questo specifico settore, dallaltro lato, spostandoci dalla formalizzazione astratta alla realt effettuale, resta aperto il problema di capire in quale modo i prelati nelle singole curie istruiscano un processo, citino i testi, emettano le sentenze, imprigionino i condannati. Dal numero delle magistrature impegnate, dalla produzione di scritture, di consulti e decreti accumulati nelle biblioteche e negli archivi veneziani, si pu ben dire che anche il mondo complesso della frateria costituisce lambito in cui il giurisdizionalismo marciano si esercita con vigore e incisivit. Quali devono essere -si chiedono i reggitori politici veneziani sensibili ai lumi- le forme della presenza degli ordini regolari nella societ? Il diritto di esenzione dalla giurisdizione episcopale ha ancora
105
senso? Come incidere una pratica plurisecolare che accresce la ricchezza delle istituzioni regolari a danno dellintera economia? Una prima risposta a queste domande la si pu trovare gi nella letteratura illuministica, nelle istanze culturali del secolo, nel criterio della pubblica utilit, cui allora si faceva esplicito riferimento quasi ovunque in Europa. In questo clima generale la Serenissima attua non solo una politica disciplinante, ma una vera rivoluzione, un rivolgimento profondo e sostanziale con applicazione su vasta scala della nazionalizzazione e della vendita allincanto dei beni in mano soprattutto degli ordini religiosi. Ad esempio, in materia di manomorte il senato con decreto del 10 settembre 1767 impedisce lo spropositato ingrandimento dei patrimoni ecclesiastici, che penalizza -si diceva- il mercato fondiario, scoraggia lo sviluppo economico e perpetua limpoverimento dello Stato. I beni mobili e immobili posseduti dai laici non possono pi senza espressa licenza del governo essere donati, venduti o comunque trasferiti a chiese, comunit e case religiose, opere pie, seminari, scuole e conservatori e commende. I patrimoni arbitrariamente in mano agli ecclesiastici, nonch le manomorte costituite contra legem, finiscono immediatamente avocati al fisco. Nel caso di controversie, di risoluzione dubbia e difficile del contenzioso, la legge deve essere pi benigna nei riguardi dei laici meritevoli di essere tutelati da tutte le istituzioni, in particolare dal collegio dei dieci savi e dagli avogadori di comun. E ancora: in data 20 novembre 1767 il senato fissa lentit della tassazione a carico dei monasteri e delle case religiose, preliminarmente catalogati in tre classi. In vista della riduzione dei conventi e del personale aggregato il senato poi delibera di sospendere temporaneamente le vestizioni concernenti la seconda e terza classe, vale a dire quelle dei questuanti e dei mendicanti. Tutto deve rimanere immutato, nella condizione registrata nel 1766, senza sostituire i deceduti e gli espatriati. Con terminazione 9 maggio 1768 del magistrato sopra monasteri il controllo statale viene esteso alla gestione economica dei conventi;
106
infatti i superiori degli stessi, a conclusione del loro mandato, hanno lobbligo di produrre tempestivamente alle autorit politiche il rendiconto delle entrate e delle uscite per la revisione. Dal senato viene prescritto che nessun ente ecclesiastico possa por mano a nuove costruzioni edilizie e a restauri senza lapprovazione a voti segreti della maggior parte dei religiosi e la necessaria ratifica del magistrato politico. Infine non pi consentita alcuna perpetuit nelle cariche, per cui nessuno pu essere riconfermato nellufficio dai superiori o dal voto delle rispettive comunit, fatte salve alcune eccezioni stabilite dal potere politico. Il decreto 7 settembre 1768 conferma le soppressioni gi comandate il 20 novembre 1767, ma fissa ancora pi in dettaglio i nuovi ambiti dazione del complesso universo monacale e conventuale, stabilisce diritti e doveri del personale dentro e fuori i chiostri. A questi si aggiungono altri provvedimenti legislativi finalizzati a rimodellare la fisionomia e la funzione dei conventi e monasteri. Il biennio 1767-68 costituisce sotto questo profilo un tournant davvero cruciale. Agendo su diversi piani, lo Stato marciano introduce prescrizioni drastiche, applica uneffettiva ispezione che intacca tradizionali e consolidati privilegi: insomma abolisce piccoli conventi e istituzioni a carattere contemplativo, assoggetta a verifica l economia domestica degli enti mantenuti in vita; regola le modalit di reclutamento e sottrae la formazione dei giovani agli studia dei monasteri a vantaggio dei seminari diocesani; toglie pure il libero e indiscriminato esercizio della predicazione, lamministrazione dei sacramenti e lirrogazione delle censure; prevede incarichi elettivi ad tempus nelle gerarchie interne e pone frati e monaci su un piano di uguaglianza formale; esclude dai confini nazionali linfluenza delle case generalizie. Nellattenzione insistente dedicata dallo Stato alle professioni religiose lobiettivo finale sempre e coerentemente quello di rimediare allarbitrio che segnava lattivit dei monaci e frati, di sopprimere o depotenziare i loro vasti poteri in spiritualibus accentuando il ruolo degli ordinari diocesani, di rendere infine produttive a beneficio della societ braccia che altrimenti sarebbero andate ad incrociarsi inoperose fra le mura claustrali. Nello svolgimento di questa politica ecclesiastica domina lidea di un ordine sociale che contempla s la presenza della religione al di fuori delle sacrestie e delle chiese, s lopera pastorale, cultuale e financo civile dei preti secolari, ma non dei regolari che usano la croce per condizionare le volont inter vivos, che perturbano l ordinata economia accumulando ricchezze sottratte alle manifatture, ai mercati e ai liberi commerci, che fanno uso apologetico degli eventi prodigiosi e miracolistici, che promuovono riti collettivi e forme di devozione in chiave spettacolare e sentimentale. La politica ecclesiastica veneziana non si esaurisce con il disciplinamento degli ordini religiosi. C da chiedersi quanto cambi anche
107
la fisionomia della parrocchia e della cura pastorale ora che si dischiudono possibilit di nuove attribuzioni e incombenze. Se si pensa che la grande operazione anticonventuale significa non solo evacuazione del personale giovane e meno giovane e vendita di beni immobili, ma anche dispersione delle biblioteche, interruzione della celebrazione delle messe manuali, della predicazione e della pratica missionaria, si ha il senso della svolta di questi anni; anche se siamo ancora lontani dalla dimensione spaziale e quantitativa dellanaloga operazione compiuta da Napoleone I tra il primo e il secondo decennio dellOttocento, tuttavia la soppressione nello Stato marciano di oltre cento comunit di regolari -agostiniani, domenicani, benedettini, carmelitani, olivetani, camaldolesi, francescani, cistercensi, celestini, teatini, gesuiti, barnabiti, somaschi, padri delle missioni- non poca cosa. Il numero induce a non sottostimare levidenza della rottura con un passato dalle molteplici e poliedriche presenze religiose e i segnali di una sempre pi sensibile affermazione della parrocchia quale luogo privilegiato del culto e delle forme di piet. Se da un lato risulta efficace la polemica -e non solo polemica, come abbiamo visto- contro i mendicanti e i questuanti, dallaltro forte e vigorosa la protezione accordata dal senato veneziano allistituto della parrocchia-beneficio incardinato capillarmente nellintero territorio della Repubblica. I provvedimenti di legge configurano un sistema di governo parrocchiale maggiormente strutturato e meglio definito sul piano dellefficacia operativa. Anzitutto essi contemplano la ricognizione statistica delle parrocchie urbane e rurali, di pianura e di montagna, poste al di qua e al di l dellAdriatico; e quindi la vigilanza sulle istanze locali provenienti dallintera comunit o da singoli preti- di variare i confini per agevolare e rendere pi spedito lafflusso alle chiese, e ancora il controllo sullerezione per necessit e utilit di oratori privati e chiesette campestri. In linea generale negli anni sessanta-settanta del Settecento si assiste ad una moderata, sorvegliata moltiplicazione delle parrocchie e dei luoghi di culto, nella quale limpegno dei vescovi ristretto allesecuzione dei decreti senatori e ad ambiti strettamente spirituali. Accettare le carte di fondazione delle chiese, definire i doveri dei patroni, verificare lindole morale e civile dei sacerdoti e fissare il loro onesto stipendio, salvaguardare i diritti patrimoniali dei fedeli, assicurare i confini curaziali da modifiche nascostamente condotte, insomma vigilare ed eventualmente punire le infrazioni, rientra tra i compiti inderogabili degli organi statali. La gestione ordinaria della parrocchia urbana e rurale cellula di base della chiesa cattolica riceve negli aspetti cosiddetti esterni, nelle materie miste, un ulteriore impulso alla stabilit da delibere del senato che si aggiungono, stratificandosi, a quelle pubblicate soprattutto nel Seicento e nel primo Settecento. Sono soprattutto i parroci ad essere destinatari di
108
innumerevoli provvedimenti del senato finalizzati ad eliminare gli abusi in termini di disciplina, a sedare contese di potere con i fedeli, con altri sacerdoti, con i canonici e con il loro superiore diretto, il vescovo, ad assegnare mansioni civili chiare e certe, a consolidare i multiformi rapporti con le autorit veneziane. Nellarco di pochi anni tutti gli aspetti pubblici connessi alla cura pastorale sono via via affrontati e regolamentati, anche laddove, nel passato, altre leggi avevano provveduto, invero inutilmente o con scarsi esiti. Non va dimenticato che il mondo parrocchiale -crogiuolo di interessi non solo spirituali e religiosi, comunit di laici ed ecclesiastici, di ceti e gruppi sociali diversi- non un ambiente tranquillo, unoasi pacifica e armoniosa; molto spesso risulta perturbato da litigi interpersonali e da controversie tra istituti che si trascinano acremente negli anni per una molteplicit di cause sia importanti sia minute, ma che in linea generale sono riconducibili a motivazioni preminentemente giuridiche ed economiche, quali la divisione dei proventi funerari, lassegnazione delle messe testamentarie, le pendenze presso il foro secolare, i permessi concessi ai predicatori e ai missionari esteri, le assenze in coro nel mattutino e nella compieta, linosservanza del diritto di preminenza nelle chiese dei regolari. Ma che cosa bene fare nelle parrocchie -si chiedono i reggitori politici- per conservare la quiete e la buona disciplina che le furbizie e le prevaricazioni di alcuni preti hanno scompigliato? Occorre intervenire annota il consultore Wrachien nel 1772- richiamando severamente le molteplici deliberazioni del passato: nelle parrocchie esisteva ed esiste ancor pi ora che i regolari hanno perduto i privilegi dindipendenza, una gerarchia -al cui vertice posto il parroco o il pievano-, che deve essere rispettata e conservata e da cui deriva il divieto per i sacerdoti ausiliari cappellani, confessori e mansionari- di arrogarsi lorganizzazione dei consueti atti di culto e delle pi comuni forme di piet, di trattenere arbitrariamente tutti gli emolumenti per s, di impegnarsi in iniziative pastorali senza consultare e ricevere lassenso dei superiori. A giudizio del predetto consultore, i parroci non hanno nulla da temere dall armonioso concerto della giurisprudenza civile ed ecclesiastica veneziana, non rischiano di smarrire le funzioni di ordine e di magistero. Egli aggiunge che gi nel secondo Seicento e nel primo Settecento una sequenza di leggi divieto di alienare di propria iniziativa i beni immobili delle chiese, prestare denaro, prendere in pegno o vendere suppellettili e argenterie di chiese, tenere le chiavi delle casselle delle elemosine, ingerirsi nellamministrazione delle scuole laiche e nelle fabbricerie, usurpare lo ius parrocchiale aveva escluso i parroci dai maneggi economici; ora, in continuit ideologica con il passato, nuovi decreti del senato -talvolta sotto forma di interdizione dal fare, talaltra di ingiunzione a fare- precostituiscono regole e metodi sicuri
109
certamente volti a razionalizzare e facilitare sotto molteplici profili loperato del clero in cura danime. La volont del legislatore veneziano, ripetutamente e concretamente espressa in questi anni sessanta-settanta, si dirige verso obiettivi articolati e complessi, ma coerentemente definiti. A titolo esemplificativo: frenare le aspirazioni espansive dei regolari al di fuori dei chiostri, stabilire lassegnamento certo e sufficiente della congrua a vantaggio dei curati nominati dai monaci, bandire tempestivamente i concorsi beneficiali in occasione delle vacanze parrocchiali e conferire il possesso temporale ai novelli istituti, dichiarare inamovibili i parroci di collazione monacale, disincentivare la troppo facile e frequente traslazione di un curato da una chiesa ad unaltra, impedire lerogazione di pensioni cardinalizie, unire i benefici semplici -comunemente chiamati non residenziali- alle mense parrocchiali povere, o comunque -in alternativa, se necessario- prevedere lerogazione di un assegno periodico, infine compilare liste quinquennali dei nati e dei morti in vista del censimento generale della popolazione. Come si pu capire dallimpostazione generale di questi provvedimenti di ampio respiro, la Serenissima ricerca la definizione di un sistema beneficiale e cultuale esterno stabile, ammodernato rispetto al passato prossimo e remoto, nel quale troppi abusi e disordini avevano ingarbugliato cose e persone sacre, benefici e beneficiati. Essa punta a valorizzare, nellambito della chiesa diocesana, la struttura parrocchiale che viene liberata da vincoli fondati sulla preponderanza curiale romana, sulle consuetudini municipali e sugli interessi particolaristici delle grandi famiglie monastiche; e punta altres a fare del parroco, in ciascuna parrocchia, il reggitore privilegiato della vita religiosa e delleconomia beneficiale; e ancora, linterlocutore del governo sia nei censimenti e nelle ricognizione dei luoghi, sia nel diffondere dal pulpito ai fedeli i testi delle ducali e dei decreti. Ora il prete curato una figura meno evanescente, diluita e sfilacciata, meno mascherata dal florilegio dei particolarismi esasperati, meno ingombrata dalla molteplicit dei legami economicobeneficiali, perci pi facilmente identificabile e controllabile, con mansioni conosciute e disciplinate dal potere pubblico. Un prete che lo Stato non vuole indigente, spinto alla ricerca di propne, mansionario addetto solo alle messe avventizie, ma orgoglioso del suo magistero e ministero; un prete che deve conoscere nei dettagli le ducali, i decreti e le terminazioni, ma che deve pure accogliere limpidamente gli ordini vescovili e i canoni tridentini; un prete infine che guarda al proprio vescovado e al palazzo del doge pi che alla curia romana. Questo quadro normativo indirizzato agli ecclesiastici e ai laici conferma i tradizionali reciproci rapporti di supremazia e subordinazione tra persone sacre, organi e uffici sacri, la continuativa presenza dei vescovi nelle loro cattedre, la cura speciale dei seminari quali palestra di formazione
110
religiosa, nonch lattivit pastorale del clero secolare e regolare di provenienza locale. Questa prospettiva, garantita dal principe laico e dalle magistrature deputate agli affari ecclesiastici, inibisce agli ordinandi e agli ordinati comportamenti oziosi e venali, frequentazioni confidenziali delle case signorili, oppure lostentazione di abiti e gingilli pretenziosi. Il nuovo prete colui che obbedisce al vescovo senza riserve e conflitti, che conosce i propri obblighi e se ne fa carico in coscienza, che perfeziona la propria spiritualit, che alla politica e ai conversari inutili preferisce la parrocchia e la cura danime. La parrocchia certamente la cellula fondamentale della chiesa diocesana, ma appena il caso di ricordare che le annotazioni qui riportate non descrivono tutti i momenti e gli aspetti della politica riformatrice veneziana, che si esplica soprattutto tra gli anni cinquanta e settanta del XVIII secolo. Altri temi -riassetto delle diocesi, ordinamento degli studi seminariali, cultura religiosa, dinamiche quantitative, ad esempiomeriterebbero una adeguata considerazione e una verifica del loro reale impatto sulle cose e sulle persone sacre, al di qua e al di l dellAdriatico.
MLETAKA CRKVENA POLITIKA U DRUGOJ POLOVICI XVIII. STOLJEA SAETAK U Mletakoj Republici, i to poglavito u drugoj polovici XVIII. stoljea, dijecezanska crkvena struktura u svim svojim sastavnicama, doivljava korjenite promjene. Same promjene posljedica su opeg procesa evolucije suvremene drave, koja u administrativnom i birokratskom ustroju, koji tei k centralizaciji, vidi mono sredstvo upravljanja i nadzora nad teritorijem, kako s politikog, tako i s crkvenoreligioznog gledita. Vane odluke Mletake vlasti odnose se na ustroj dijeceza i upa u Dalmaciji; to su odluke o upravljanju crkvenim dobrima, odluke o dokidanju crkvenih redova s pripadajuim religioznim kolama i bratovtinama, odluke o preustroju granica samih dijeceza. Prevedra Republika samostalno odluuje o teritorijalnoj i institucionalnoj reviziji, dok papinstvo s druge strane, prihvaa odluke evropskih dvorova, a u zamjenu dobiva tutorstvo nad podru jem duhovne autonomije. Jedan od glavnih ciljeva politike moi sastoji se u utvrivanju tono odreenih graninih crta, kako bi se sprijeili eventualni sukobi. Vlast, u dogovoru i pregovorima sa susjedima, nastoji odrediti to preciznije, pravocrtne granice, bilo prema unutra, kako bi se odmjerila vlastita demografska i ekonomska mo, bilo prema vani, u cilju priznavanja pravnog suvereniteta. U Mleta koj Republici biskupi su nositelji mnogobrojnih du nosti, zakonodavnih i normativnih, oni odreuju nadlenosti, ograniavaju oproste, oduzimaju povlastice, ukidaju imovinska prava, dodjeljuju pomo, utvruju ceremonijale, ukidaju blagdane i obrede, dodjeljuju poasti i zaduenja, daju ovlasti i donose zabrane, oni hvale i kude, a sve u ime vrhovnih prava Drave. Biskupi su svjedoci tog bogatog vremena, obiljeenog odlunim prijelazom od posebnih
111
pravila k zajednikom pravu, od obiajnog poslovanja k ureenoj i strunoj upravi, svjedoci su vremena koje tei k transparentnosti sustava, i koje e se odraziti i na samu biskupsku vlast. Ta vlast e se naime postupno redefinirati. Postavlja se pitanje koju je viziju biskupa imala Mletaka Republika, kad je donosila tako jasne zakone i pravila. Koje su odluke, donesene u Vijeu Umoljenih, mogle dodijeliti nove uloge ljudima, koji su ve bili postavljeni na biskupski tron, i koji su u stanju permanentnog strabizma morali, jednim okom gledati prema Veneciji, svom glavnom gradu, kao podanici i plemii, a drugim prema papinskom Rimu, kao sveti ministri s mitrom na glavi i biskupskim prstenom na ruci. Koja je priroda ove discipline, koja je utvrujui prava i dunosti, obveze i zabrane, dotakla crkvu Sv. Marka in capite et in membris. Ova pitanja otvaraju sloene i delikatne probleme. S tim problemima vjerojatno su se suoili i senat, i savjetnici, i zastupnici, i povjerenici ad pias causas, i magistrati i upravitelji nad samostanima, o emu nam svjedoi ogromna koliina pismena, memorija zakona donesenih u Veneciji, u relativno kratkom periodu. Upravljanje upama, koje su temelj katolike crkve, u gradu i na selu, u Venetu i u Dalmaciji, u svojim tzv. vanjskim aspektima, u mijeanim stvarima, kroz odluke senata dobiva novi poticaj. Odluke se pridodaju onim ranije objavljenim u XVII. i u prvoj polovici XVIII. stoljea. Senatske odluke namijenjene su upnicima, rektorima, kapelanima i upnim pomonicima, kako bi se iskorijenile zlouporabe, smirili sukobi s vjernicima, s drugim sveenicima i s kanonicima, kako bi se dodijelile jasne i sigurne civilne slube, te uvrstili sloeni odnosi s venecijsnskom vlau. U kratkom roku sve pojavnosti koje su u svezi s pastoralnom brigom bivaju regulirane, ak i one koje su u prolosti bile propisane beskorisnim zakonima koji su donijeli neznatne rezultate. Ne smijemo smetnuti s uma da u Dalmaciji puk u upama nije miran i skladan ambijent. To je poprite ne samo duhovnih i religioznih interesa, zajednice laika i sveenika, i razliitih drutvenih grupa. Vrlo esto to je sredina koja biva uznemirena razmiricama i oprenostima izmeu redova koji se godinama otro sukobljavaju u velikim i malim sporovima, ali koji se svi mogu svesti na zajedniki nazivnik, naime svi su motivirani pravnim i ekonomskim razlozima kao to su dioba prihoda od sprovoda, dodjeljivanje misa zadunica, nerijeeni sporovi prema svjetovnom sudu, dozvole koje se izdaju propovjednicima i misionarima, jutarnji izostanak iz zbora i s veernjih molitava, nepotivanje prava prvenstva u redovnikim crkvama. Mletaka Republika trai vanjsku, stabilnu definiciju sistema kulta i nadarbine, mnogo suvremeniju u odnosu na bliu i daljnju povijest, u kojoj je bilo previe zlouporaba i nereda koji su doveli do zbrke svetih osoba i stvari, nadarbine i nadarbenika. Drava u okviru dijecezanske crkve, nastoji valorizirati strukturu upe, osloboditi je stega i nadmo i rimske kancelarije, municipijalnih obi aja i partikularnih interesa velikih redovnikih obitelji. Namjera je stvoriti, u svakoj upi, upnika, povlatenog upravitelja religioznog ivota i nadarbine, k tomu i jo posrednika Vlasti, bilo da se radi o popisu stanovnitva, ili kada s propovjedaonice treba podijeli dukale i dekrete. Deseci i deseci spisa i dekreta opeg sadraja, koji se odnose na svjetovne sveenike i na redovnike, predstavljaju jasan rez u odnosu na stanje u prvoj polovici XVIII. stoljea, kada je sveenika funkcija bila podvrgnuta sili obiaja, samovolji patricija i patronskih obitelji, vie nego li
112
tridentinskim kanonima i dravnim zakonima. Sada upnik postaje stvaran, manje zatrpan sloenim ekonomskim vezama, stoga ga je lake prepoznati i kontrolirati, njegove dunosti, koje regulira javna vlast, tono su odreene. Drava ne eli da sveenik bude bijednik koji e trati za svojom nagradom, ili koji e sluiti samo one mise koje donose usputnu zaradu, ve eli da on bude ponosan magister i ministar, sveenik koji e do u tanine poznavati dukale, dekrete i edikte, koji e nedvosmisleno prihvatiti biskupove naredbe i tridentinske kanone. I naposljetku Drava eli sveenika koji e vie biti okrenut svojoj biskupiji i dudevoj palai a manje rimskoj kuriji. U proljee 1917. stari politiko-administrativni sistem drave Sv. Marka, koji se kroz duga stoljea vladavine Serenissime uvrstio u prekomorskim zemljama, zamjenjuje francusko-venetski sistem. U novom politiko-institucionalnom i socijalnom okviru, koji je strogo nadziran, otvara se novi tijek i odmata se mukotrpno djelo kapetana, potetata i vikarijata. Nakon to je stari aristokratski svijet sveden na margine, pripremaju se temelji novog politiko-administrativnog reda.
113
ULOGA DRAVE U IZGRADNJI SAKRALNIH GRAEVINA U DALMACIJI TIJEKOM XIX. STOLJEA
STANKO PIPLOVI Sveuilite u Splitu
UDK 726(497.5 Dalmacija)1815/1918 Izvorni znanstveni rad
U radu se opisuje organizacija odravanja i graenja crkvenih zgrada u Dalmaciji u doba austrijske uprave kroz XIX. i poetkom XX. stoljea. U tom pogledu drava je imala presudnu ulogu preko Ministarstva za bogotovlje i nastavu, Sredinjeg povjerenstva za istraivanje i ouvanje povijesnih i umjetnikih spomenika u Beu, Namjesnitva u Zadru i njegove Graevinske slube te kotarskih poglavarstava. U poetku je situacija bila vrlo loa zbog iscrpljenosti pokrajine dugotrajnim ratovima. Stoga su se trebala angairati velika novana sredstva i strunjaci kojih nije bilo dovoljno. Kasnije su se prilike popravile pa je stanje i broj crkava, upskih i biskupskih kua te drugih graevina uglavnom zadovoljavalo tadanje potrebe.*
Poetkom XIX. stoljea stanje crkvenih graevina u Dalmaciji je vrlo loe. To je bila posljedica ratova u prethodna dva stoljea izmeu Venecije i Turske na tom teritoriju. U tim vremenima mnoge zgrade su poruene, malo novih se gradilo. Postojee se uslijed tekih drutvenih i gospodarskih prilika nisu odravale ve su zaputene propadale. Stanje se pogoralo i politikom Francuza prema crkvi za njihove kratkotrajne vladavine
* KRATICE: DZL Deravno-zakonski list za kraljevine i zemlje, zastupane u vieu cesarevinskom, Be LDZ List dravnih zakona za kraljevine i zemlje zastupane u carevinskom vieu, Be NL Narodni list, Zadar SD Smotra Dalmatinska, Zadar
114
pokrajinom 1806-1814. godine. Tada su ukinuti brojni samostani i bratovtine, a njihova dobra zaplijenjena. Kada je Dalmacija poslije velikih Napoleonovih ratova konano 1815. godine pripala Austriji, uspostavljeni su novi odnosi izmeu svjetovnih i duhovnih ustanova na temeljima jozefinizma. Crkva je podreena dravi, preustrojena je njena struktura. I dalje su se zatvarali samostani i rasputale bratovtine. Od njihovih prihoda i nekretnina stvorena je Vjerozakonska zaklada iz koje su se financirale neke potrebe crkve. U novom ustroju posebnu su ulogu imale vjerske upe, kao produena ruka vlasti u nekim javnim poslovima. Tu su se vodili slubeni anagrafi, a u crkvama itali proglasi, naredbe i obavijesti svjetovnog sadraja. Za te poslove sveenici su dobivali novane naknade i mirovine, ali su primanja bila mala. ak su iz toga bili iskljueni redovnici, iako su vrili upnike poslove. Ti problemi esto su se raspravljali u bekom parlamentu, posebno 1906. godine kod dono enja novoga zakona. Tada se zastupnik Peri zalo io za vi u i pravedniju raspodjelu.1 U gradovima gdje je tijekom srednjeg vijeka izgraen veliki broj crkava nije bilo sredstava za njihovo odravanje. Mnoge su desakralizirane i pregraene sluile razliitim svjetovnim namjenama. Tako je u Trogiru poetkom ovog razdoblja bilo ak 20 crkava i oratorija. Ali je predromanika crkva sv. Marije potpuno ruevna, crkva sv. Sebastijana na glavnom trgu vie nije u funkciji, ranosrednjovjekovna crkva sv. Barbare u privatnom je posjedu te se koristila kao kuhinja i skladite, crkva sv. Leona pretvorena je u kovanicu, a romanika crkva sv. Ivana prestala je sluiti kultu 1833. godine.2 Slino je stanje bilo i u drugim mjestima. U Zadru je npr. crkva sv. Frane 1823. pretvorena u skladite topova, a nekoliko godina kasnije sruena je crkva sv. Barbare i na njenom mjestu sagraena stambena zgrada. U okviru nove politike Austrija je skrbila o izdravanju sveenstva, a posebno o vjerskim zgradama kao bitnoj infrastrukturi za djelovanje sustava. Pri tome su na prvom mjestu bile upne crkve i kue upnika. Njihova gradnja i odravanje bili su strogo centralizirani. To je spadalo u nadlenost Ministarstva za bogotovlje i nastavu u Beu. Realizacija programa ila je preko Dalmatinskog namjesnitva u Zadru i njegove Direkcije civilnog inenjerstva, kasnije preimenovane u Direkciju javnih radova. U poetku, dok je Dalmacija bila upravno podijeljena na 4 okruga, osim slubenika u sredinjici, u svakom je djelovao po 1 inenjer. Meu njima je bio i Petar Pekota, koji je nadzirao i kolaudirao radove prilikom obnove crkve sv. Marije u Zadru. U dravoj slubi je ostao itav svoj radni
1 2
Nije pravedno, NL, 25. X. 1906. 2. U. KRIZOMALI, Pavao Klement Mioi biskup Splitsko-Makarski jedno Solinski (18301837), Split, 1941.
S. PIPLOVI, Uloga drave u izgradnji sakralnih graevina
115
vijek. Meu mnogim poslovima kojima se bavio nadgledao je radove na popravku ibenske katedrale, 1831. godine vodio je radove oko popravka crkve u selu Polaa kod Benkovca, odlazio je na teren da bi utvrdio stanje i pratio radove na crkavama i upnim kuama po selima zadarskog okruja: Ninu, Islamu Latinskom, Bokanjcu, Murvici, Nevi anima na otoku Pamanu, Bribiru, Erveniku, Povljani, Promini i drugima.3 Graevinska sluba Namjesnitva se postupno razvijala i kadrovski popunjavala tako da je koncem stoljea u svom sastavu imala posebnog referenta za bogotovne gradnje u osobi arhitekta irila Metoda Ivekovia. On je na to mjesto doao 1896. godine iz Sarajeva, gdje je djelovao pri Zemaljskoj vladi. Bio je ve iskusan strunjak, jer je prethodno sluio u Zagrebu kod graditelja Hermanna Bolla na obnovi potresom poruene katedrale, i u Beu u ateljeu Karla Hasenauera, uspjenog projektanta brojnih javnih graevina. U Zadru je u poetku na vjerskim zgradama radio uglavnom sam, a kasnije je dobio i pomonike.4 Kod sloenijih radova sudjelovali su i neki drugi inenjeri i arhitekti iz Namjesnitva. Meu njima su bili graevni savjetnici Robert Bouvard i Eugen Walach. Od inenjera u kotarskim poglavarstvima naroito su bili angairani Milan Karlovac, koji je sluio u Splitu, i Ludvig Wolff u Makarskoj. U Namjesnitvu su se izraivale projektne dokumentacije u vidu idejnih i detaljnih osnova koje je odobravalo ministarstvo. Zatim se vodilo financijsko poslovanje i odobravali ugovori za izvoenje. Dio poslova su obavljala kotarska poglavarstva kao najnie instance dravne vlasti. Ona su takoer u svom sastavu imala inenjere i mjernike. U njihovom poslovanju vano je bilo utvrivanje potrebnih radova na terenu, izbor lokacija za gradnju i provoenje natjeaja za zakup radova. Postupak je obino poinjao tako da bi se upnici ili crkovinarstva, preko biskupskih ordinarijata, obratili molbom na Namjesnitvo, koje bi zadu ilo nadle no kotarsko poglavarstvo da utvrdi stanje. Dr avnih strunjaka je bilo malo. Stoga je Namjesnitvo 23. lipnja 1887. godine izdalo okrunicu po kojoj su oni, pri obilasku nekog mjesta, bili duni pregledati sve javne zgrade koje su se u njemu nalazile. Svrha je bila racionalizacija poslovanja i tednja sredstava.5 Najvei dio trokova gradnje snosila je drava iz dravnih prorauna ili Vjerozakonske zaklade. Obvezno su u financijskoj konstrukciji sudjelovali upljani, koji su trebali prikupiti dio novca ili dati doprinos u naravi, tj. osigurati neke graevinske materijale
3 S. PIPLOVI, Radovi na obnovi crkve sv. Marije u Zadru 1833-35. godine, Zadarska revija, 27 (1978) br 1, 123; S. PIPLOVI, ivot i djelo in. Petra Pekote, Zadarska revija, 36 (1987) br 1-2. 4 S. PIPLOVI, Sakralna arhitektura irila Metoda Ivekovia u Dalmaciji, Anali Galerije Antuna Augustinia, Klanjec, 1987, br. 7, 43-79. 5 O popravljanju bogotovnih zgrada, SD, 9. XI. 1889. 3.
116
i odraditi odreeni broj nadnica. Ponekad je i crkva bila duna dati manje novane priloge. Dogovore o doprinosima pojedinih zainteresiranih strana vodila su kotarska poglavarstva. Dogaalo se esto da mjetani nisu bili u stanju prikupiti ono to je za njih bilo odreeno pa bi i taj dio drava preuzimala na sebe. S obzirom na velike potrebe, dravna sredstva koja su se osiguravala nisu ni izdaleka zadovoljavala. Tako se o tom pitanju raspravljalo na sjednici Carevinskoga vijea u Beu 9. prosinca 1874. godine. Zastupnik dr. Miho Klai ustao je proti toga to je Novani odbor znatno smanjio svotu, koju je vlada uvrstila u proraun za bogotovne svrhe u Dalmaciji, na iznos od samih 60.000 forinta. Tome je dodan i uvjet da se taj novac dodijeli ministru za bogotovlje. Bio je to izraz nepovjerenju dalmatinskom namjesniku barunu Gavrilu Rodiu u iji je djelokrug spadao raspored sredstava. Vlada je bila predloila za Dalmaciju 90.000 forinta, a na sjednici je to smanjeno za 34.000 forinta. Klai je inzistirao na poetnom iznosu. Za sluaj da se njegov prijedlog ne prihvati, traio je da se barem osigura 4.000 forinta kao prvi obrok za proirenje Sredinjeg sjemenita u Zadru. U tu svrhu se trailo ukupno 13.000 forinta, ali je Novani odbor i to brisao uz obrazlo enje da postoje a zgrada odgovara tada njim i budu im potrebama. Ministar Stremayer ga je podupro, ali su kod glasovanja propala oba prijedloga.6 Radovi su se ustupali na izvoenje najpovoljnijem poduzetniku putem javnih draba. Kotarska su ih poglavarstva objavljivala u slubenom listu Objavitelj Dalmatinski, a ponekad i u novinama Narodni list, koje su izlazile u Zadru, glavnom gradu pokrajine. Elaborati su se stavljali na uvid zainteresiranim stranama u prostorijama poglavarstava. Ponude su najee morale biti pismene i u zapeaenoj kuverti. Ukoliko natjeaj ne bi uspio, upriliio bi se ponovno, esto uz snieni poetni iznos. Sklapanje pogodbe odobravalo je Namjesnitvo. Kao zalog da e radove izvesti kvalitetno i na vrijeme, zakupnici radova su polagali jamstvo od 10 posto predraunske vrijednosti u gotovom novcu ili dravnim papirima. Taj se iznos vraao nakon kolaudacije radova i isteka jamstvenog roka. Isplata se vrila u obrocima, ovisno od napretka radova. Nadzor na terenu su vrila kotarska poglavarstva. Meutim, u manjim kotarima esto nije bilo dravnog inenjera pa su se angairali strunjaci iz drugih krajeva. Tako je veliki dio poslova u kotaru Imotski vodilo poglavarstvo u Makarskoj, a neke i poglavarstvo u Metkoviu. Nakon to je zavrio rad i predao zgradu investitoru, izvoa je imao obvezu jo odreeno vrijeme odravati je i otklanjati nedostatke. Zatim mu se vraalo jamstvo. Zadarski list Smotra Dalmatinska donosio je redovito, pod naslovom Crkve i
6 Domae viesti. NL 16. XII. 1874. 3; Govor zastupnika dr. M. Klaia, u sjednici dne 9 tek. carevinskog viea, NL, 19. XII. 1874. 1.
117
upnike kue, pregled radova na graevinama. Pri tome su se najee navodile faze gradnje i novane isplate, a rjee su spominjana imena poduzetnika i vrste popravaka. Za radove po selima bilo je teko nai dobre poduzetnike. I to je bio jedan od razloga dugog graenja. Kvalitet je esto bio slab, pa su ubrzo i kod nekih novogradnja bili potrebni razni popravci. U prvoj polovici XIX. stoljea djelatnost je bila slaba, da bi se sredinom tog razdoblja intenzivirala i dostigla najvei zamah na prijelazu u XX. stoljee. Ipak tempo gradnje nije zadovoljavao potrebe. Stoga su 1895. kotarska poglavarstva obavijestila Namjesnitvo da neke gradnje crkvenih zgrada u pokrajini ne napreduju dostatnom brzinom. To se posebno odnosilo na crkvu u Rudi, u sinjskom kotaru, upnu kuu u agroviu, u kninskom kotaru, crkvu u Neoriu i kuu u Prgometu, u splitskom kotaru. Radi toga je Namjesnitvo, kao investitor, izdalo potrebne naloge kako bi se poduzetnici potakli da ubrzaju radove.7 Pored nedovoljnog broja i slabog stanja upnih crkava, veliki je problem bio to su zgrade postale premalene za narasli broj stanovnika, pa je trebalo graditi nove ili postojee poveavati. To se najee izvodilo produenjem broda u prednjem dijelu. Kao primjer navodi se crkva sv. Martina u rnovu, na otoku Koruli, gdje je 1911. godine crkva produena prema zapadu za jo jedno polje, pa je nakon toga imala etiri traveja te dobila novo glavno proelje. Ponekad su se u tu svrhu dodavali boni brodovi, kao to je to bio sluaj kod crkve Blaene Djevice Marije u Klisu 1902. godine.8 Nove su crkve bile prostrane i funkcionalne, gra ene u eklekticistikim stilovima toga vremena, najee neorenesansnim, a manje neoromanikim i neogotikim. Tu situaciju dobro ilustrira sluaj Neoria kod Splita. Tamo je postojala mala crkva Svih Svetih na seoskom groblju. Odlueno je da se sagradi nova, pa je 1884. raspisana draba za radove. Iz mnogih razloga gradnja se otegla pa je zavrena tek 1897. godine. To je prostrana jednobrodna graevina s velikom polukrunom apsidom ukraena skromnim renesansnim i romanikim motivima. I upravo zbog stranih oblika i velikih gabarita te su se crkve slabo uklapale u rustine seoske ambijente i prirodne krajolike.9 Dogaalo se da su nove crkve smjetene na mjestu starih, koje je stoga trebalo poruiti. To se inilo kod ve dotrajalih graevina iz razloga jer je poloaj bio povoljan u odnosu na selo i puteve ili se radilo o kontinuitetu posve enog mjesta. U takvim slu ajima Sredi nje povjerenstvo za spomenike u Beu je trailo od konzervatora starina da utvrdi ima li na
7 8
Crkve i up. kue, SD, 11. V. 1895. 3. Nacrti crkve u rnovu uvaju se u Dravnom arhivu u Zadru, Graevinska sekcija br. 149; Crkve i upnike kue, SD, 14.XI. 1896. 9 Slubeni viestnik za Dalmaciju, NL, 5. VII. 1893. 3.
118
postojeoj crkvi ili u njoj kakvih predmeta od povijesnog i umjetnikog zna aja, te prijedlog kako postupiti s njima. Tako je 1898. godine napravljena prethodna osnova za gradnju upne crkve u Dolu na otoku Hvaru, i to na mjestu gdje je bila stara. U vezi s tim konzervator Frane Buli je izvijestio Sredi nje povjerenstvo kako crkva nema neku posebnu vrijednost pa je dozvoljeno njeno uklanjanje. Jedino je predloio da se glavni oltar sa slikom sv. Mihovila iz XVIII. stoljea sauva i postavi u bonu kapelu nove crkve.10 Ukoliko bi se nova crkva gradila na drugom mjestu, to bi obino bilo u blizini stare. Kako su stare bile na grobljima, one bi kasnije poprimile isklju ivu funkciju za obrede ukapanja, a nove bi se namijenile za bogoslu je u okviru upe. Tipi an je primjer crkva sv. Mihovila u Dugopolju blizu Splita. Nalazi se na groblju, pa je sluila za sve potrebe seljaka. Ali njena povrina je bila manja od 100 m etvornih, a prema broju stanovnika trebala je imati blizu 500. Bio je to razlog da se koncem XIX. stoljea pristupilo izradi projekta za novu u neposrednoj blizini preko puta. Napravljeno je nekoliko inaica rjeenja. Meutim, Prvi svjetski rat je omeo realizaciju, pa je ona uslijedila tek kasnije. Naroito su bili teki uvjeti stanovanja upnika po selima. esto su ivjeli u iznajmljenim kuama. Ako su postojale posebne zgrade, obino su bile male, mrane i prokinjavale. Primjerice, kada je 1867. godine doao za upnika u Runovie u imotskom kotaru, fra Ivan Glibota naao je kuu u vrlo loem stanju. Zidovi su se iskrivili i na njima su se pojavile iroke pukotine tako da je u zgradi bilo opasno boraviti. I tek 1883., nakon brojnih molba, drava je izgradila novu.11 upnici koji su ivjeli u dravnm zgradama bili su duni na svoj troak izvravati sve popravke u unutranjosti. Meutim prilikom premjetaja ili smrti nekog duobrinika znale su se dogaati neprilike. Nije se znalo tko je odgovoran za tete i tko ih treba platiti. Kako bi se takve neugodne situacije izbjegle, Namjesnitvo je 1889. godine odredilo da prilikom promjene stanara politiki inovnik ima pregledati stan i napraviti zapisnik.12 Stanje se ipak postupno poboljavalo. Osim popravaka samih stanova, drava je po potrebi i u granicama svojih mogunosti u njima ugraivala pei za kruh, ureivala konobe, a uz njih gradila konjunice, atrnje i ogradne zidove. Kod crkava su se dogra ivali zvonici i postavljali gromobrani. Kao primjer navodi se da je krajem ovog razdoblja u imotskom kotaru popravljeno 10 i sagraeno 11 kua, a popravljeno 8 i izgraeno 10 novih crkava. Sve su prije i kasnije u vie navrata popravljane.13
10 11
Sredinje povjerenitvo za umjetn. i povjesn. spomenike u Beu, SD, 23. XI. 1898. Dravni arhiv u Zadru. Spisi Registrature namjesnitva sv. 2089/1868-69. 12 Za duobrinike, SD, 23. I. 1889, 3. 13 S. PIPLOVI, Radovi na upskim kuama i crkvama u Imotskoj krajini na prijelazu iz 19. u 20. stoljee, uvari batine, Imotski, 1989, 555-570.
119
U dravni proraun uvrtavana su svake godine odreena novana sredstva. Raspolo ivi podaci govore o njihovim iznosima. Za 1878. Ministarstvo za bogotovlje predvidjelo je 37.472 forinte za nove katolike kultne zgrade. Meu njima je proirenje Sredinjeg sjemenita u Zadru i restauracija klaustra franjevakog samostana u Hvaru. Za restauriranje splitske katedrale osigurano je 5.000 forinta. Namjesnitvo je predloilo obnovu i izgradnju ak 100 upnih kua u vrijednosti od 231.728 forinta, ali nije odobreno nita. Isto tako za novogradnje pravoslavnih graevina predvien je iznos od 12.750. forinta. Iz odobrenih sredstava u 1880. godini Namjesnitvo je odredilo radove na 34 kue i 25 crkava. U 1882. za veliki broj zgrada osigurano je ukupno 77.400 forinta. Meu njima je opet katedrala te dominikanska crkva u Splitu. Tijekom 1886., osim popravka stolne crkve u Splitu i njenog zvonika te stolne crkve u ibeniku, za ostale potrebe predvieno je utroiti 59.800 forinta. Godine 1887. odlueno je nastaviti radove ili zapoeti nove na 45 graevina. Za 1889. u dravnom proraunu nalazili su se radovi za 44 graevine, u koje su bile ukljuene katolike i pravoslavne crkve i kue te atrnje uz njih. Planirani raspored i broj graevina u 1890. godini po kotarima je bio sljedei: Zadar 15, Knin, ibenik i Split po 2 zgrade, Sinj 15, Makarska 1 i Kotor 5. Ukupno ih je predvi eno 32, s tim da se prilikom javnih dra ba davala prednost poduzetnicima koji su eljeli preuzeti vie zgrada na izvoenje.14 Za 1894. godinu predvieno je utroiti u bogotovne gradnje 116.940 kruna, za 1900. ukupno 252.764 , a za 1909. godinu 307.905 kruna. U 1912. za crkve je bilo odobreno 215.148 kruna, a za kue 21.733 krune. Meu radovima su se isticale crkva sv. Krevana u Zadru s 15.000 kruna, crkva u Vrgorcu s 29.600, popravak stolne crkve u Zadru s 5.000 i popravak stolne crkve u Kotoru s 10.000 kruna. U dravnom proraunu za 1914-15. godinu predvieni su radovi na 21 crkvi u vrijednosti od 142.990 kruna. Meu njima je opet popravak crkve sv. Krevana u Zadru te kapucinskog samostana Gospe od Pojiana u Splitu. Najvei iznosi su odreeni za crkvu u Podbablju kod Imotskog u visini od 25.000 kruna i onu u Grohotama na otoku olti s 15.000 kruna. Isto tako za upne kue je trebalo utroiti 52.515 kruna.15 Osim upnih crkava i kua radilo se i na drugim crkvenim objektima. Tako je 1896. ureena biskupska kua u Kotoru. Meutim, ubrzo ze ukazala potreba za daljnjim popravcima. U tu je svrhu Ministarstvo 1899. odobrilo 2.332 forinte. Radovi su nastavljeni i u idu oj godini.16 U Splitu je
14 NL, 24.XI. 1877, 3; 5. VI. 1880, 3; 3. XII. 1881, 2; 7. XI. 1885, 3; 20. XI. 1886, 3; 27. III. 1889, 3; SD, 19. IV 1890. 3. 15 NL, 24. XII. 1890; SD, 17. V. 1893, 3; 4. IV. 1894, 2; 25. XI. 1899, 2; SD, 12. XII. 1908, 1; NL, 11. X. 1911, 2; NL, 10. VI. 1914, 2. 16 Crkve i up. kue, SD, 26. IX. 1896, 2; 10. V. 1899, 2; 14. IV. i 29. VII. 1900, 2.
120
podignuta reprezentativna biskupska palaa. Izgradio ju je 1903. arhitekt piro Naki, po nacrtu arhitekta irila Ivekovia, u neorenenesansnim oblicima17. Mnoge starije crkvene gra evine imaju poseban zna aj pa predstavljaju kulturna dobra. U stru nom pogledu one su spadale u nadlenost Sredinjeg povjerenstva za istraivanje i ouvanje povijesnih i umjetnikih spomenika u Beu. Ta vrhovna ustanova, osnovana sredinom XIX. stoljea, imala je na terenu svoje konzervatore i dopisnike. Sluba im je bila poasna, a imenovani su na 5 godina. Meu njima su se istakli profesor Mihovil Glavini u Splitu, Josip Geli nadlean za Dubrovnik i Kotor, don Frane Buli, koji je djelovao na splitsko - zadarskom podruju, profesor Ivan Smiri u Zadru i kanonik Boo Trojanis u Koruli. Godine 1913. osnovan je u Splitu Pokrajinski konzervatorski ured. Najsloeniji konzervatorski i restauratorski radovi izvedeni su na katedrali sv. Tripuna u Kotoru, te katedrali sv. Duje i njenom zvoniku u Splitu. Srednjovjekovna katedrala u Kotoru veoma je stara pa je tijekom stoljea u vie navrata pregraivana. Stradala je i u velikom potresu 1667. godine, kada su joj pali zvonici. Krajem XIX. stoljea bila je potpuno zaputena. Stoga se dravnim sredstvima pristupilo najneophodnijim radovima, ali se ubrzo uvidjela potreba temeljitog zahvata. Najvanije je bilo obnoviti pokrov crkve i rekonstruirati izvorni oblik krova. U zgradu je prodirala voda, a na zidovima i svodovima nastale su velike deformacije i pukotine. Morali su se uvrstiti i temelji. Prilikom radova pronaeni su i stariji elementi pa se odluilo da ih se obnovi i prezentira. To su bili ostaci prozora, pluteja i ciborija. Sve je to prouzroilo mijenjanje projekta, dugo graenje i visoke trokove. Radovi su trajali punih 9 godina te konano bili zavreni 1907. Crkva je ponovno sveano otvorena uoi samog dana sv, Tripuna. Ali zavretkom glavnih radova ostalo je jo dosta posla, poglavito na obnovi dvaju zvonika na proelju18. Unutra njost stolne crkve u Splitu, biv eg mauzoleja cara Dioklecijana, bila je trona. S okolnih stupova i vijenaca otkidali su se komadi kamena i buke pa je prijetila opasnost za ivote vjernika koji su prisustvovali bogoslujima. Stanje je postajalo sve ozbiljnije pa je konano odlueno da se pristupi obnovi. Izrada projekata i glavni nadzor povjereni su arhitektu Aloisu Hauseru. U tu svrhu katedrala je ostala zatvorena punih 5 godina, od 1880. do 1885. Ukupni troak iznosio je okruglo 120.000 kruna.19
17 18
S. MARKOVI, iril Metod Ivekovi, Zagreb, 1992, 79-83. Popravak crkve sv. Trifuna. SD, 17. II. 1906, 2; Popravak Stolne crkve Sv. Tripuna u Kotoru, SD, 16. II. 1907, 2. 19 Duomo, Narod, 14. II. 1885, 2; Domae viesti, NL, 7. II. 1885, 3.
121
Najsloeniji rad u itavoj pokrajini bila je restauracija zvonika pred stolnom crkvom u Splitu. Ta impozantna graevina zidala se od XIII. do XVI. stoljea i na njoj se mijenjaju stilska obiljeja od romanike, preko gotike do renesanse na samom vrhu. Za gradnju se upotrebljavalo staro kamenje s ruevina rimske Salone i Dioklecijanove palae. Stoga su se odmah nakon to je zvonik zavren na njemu pokazali nedostaci.Trebalo ga je stalno krpati i popravljati, ali time se njegovo graevno stanje nije bitnije poboljalo. Konano se u XIX. stoljeu uvidjela potreba temeljitih radova koji se vie nisu mogli odgaati. Projekt je napravio Alois Hauser, dok je nadzor vrio Inenjer Friedrich Niessner. Poduzetnik je bio Andrija Perii, a poslije njegove smrti Ivan Betica. U poetku se pokualo istroene dijelove zamijeniti novima, ali se zakljuilo da to nije dovoljno pa je poru en itav gornji dio i ponovno sazidan. Radovi su nakon dugih priprema poeli 1890. i trajali s prekidima sve do 1908. godine. Najvei dio trokova snosila je drava, a neto je pridonijela i Opina. Tako je od propasti spaen jedan od najljepih dalmatinskih zvonika.20 U Zadru, glavnom gradu pokrajine, graevna djelatnost je bila ivlja. Izvedeni su neki radovi na katedrali. Uz ostalo, nadograen je njen zvonik te rekonstruirani otvori galerij nad bonim brodovima. Obnovljena je i adaptirana ranosrednjovjekovna rotonda sv. Donata iz IX. stoljea. Sluila je kao skladite, pa je ureena za muzej. Veliki zahvati poduzeti su na romanikoj crkvi sv. Krevana koji su zavreni 1914. godine.21 Dalmacija je pozata po svojim katedralama. Njihovo odravanje i rekonstrukcije zahtijevali su velika sredstva. Osiguravala ih je drava. Osim navedenih, radilo se i na drugima. U Trogiru su ureeni dijelovi proelja i zvonika, gdje su izmijenjeni neki kameni blokovi i dekorativni dijelovi. Na svodovima su se pojavile velike pukotine, a temelji zvonika su popustili. Crkovinarstvo nije imalo dovoljno sredstava za popravke pa je nakon dueg vremena rjeavanje problema preuzelo Sredinje povjerenstvo u Beu. Koncem stolje a izra en je program ure enja katedrale sv. Marka u Koruli, a 1906. napravljen je njen tehniki snimak. Koncem XIX. stoljea izvrene su preinake na stropu i prozorima. Planiralo se ponovno otvaranje zazidanih bifora empora. Ali velika je tekoa bila u osiguranju novanih sredstava pa je rad izveden tek poslije Prvog svjetskog rata.22
F. BULI, Zvonik splitske Stolne crkve, Bullettino di archeologia e storia dalmata, 31 (1908) Prilog; S. PIPLOVI, Djelovanje Aloisa Hausera u Splitu, Radovi Zavoda za povijesne znanosti u Zadru, Zadar, 1995, sv. 37, 555-570. 21 S. PIPLOVI, Doprinos Aloisa Hausera istraivanju i zatiti starog graditeljstva Zadra, Zadarska smotra, 41 (1992) br. 4-5, 37-42; . IVEKOVI, Crkva i samostan sv. Krevana u Zadru, Zagreb, 1931. 22 C. FISKOVI, Korulanska katedrala. Zagreb, 1939, 27; V. LUPIS, O spomenikoj batini Lumbarde i grada Korule, Godinjak grada Korule, Korula, 2001, br. 6, 166 -170.
20
122
Kako u Dalmaciji nije bilo dovoljno arhitekata i gra evinskih inenjera, sredinje su vlasti kod sloenijih sluajeva slale strunjake iz Bea. Meu njima je najpoznatiji bio Alois Hauser. On je, po nalogu Ministarstva prvi put doao u Dalmaciju 1873. godine utvrditi stanje graditeljskog nasljea Splita i Solina. Kasnije je esto dolazio i punih 20 godina istraivao i obnavljao mnoge spomenike. Vanu su ulogu odigrali profesor Wilhelm Neumann, vii inenjer Karl Rosner, graevni savjetnik Julius Deininger, dvorski savjetnik Friedrich Kenner, arhitekt Victor Luntz i drugi. Oni su sudjelovali u raspravama u Sredinjem povjerenstvu za spomenike u Beu, radu povjerenstava na terenu i neposrednoj realizaciji. Naroito je teka sudbina zadesila samostane. Mnoge su ukinuli Francuzi, pa su njihove zgrade kasnije slu ile u razli ite svjetovne namjene. Tako je u dominikanski samostan u Trogiru 1860. godine smjetena vojska. Za austrijske uprave u Splitu samostan sv. Marije de Taurello slu io je kao pje a ka vojarna, zatim za skladi te duhana i andarsku postaju, a samostan benediktinki sv. Arnira kao vojni ka bolnica.23 Meutim, stanje se postupno mijenjalo, naroito sazrijevanjem spoznaje o njihovoj kulturnoj vrijednosti. Popravak samostana benediktinki i treeredica sv. Frane u Trogiru potpomogao je car osobno, a uz novanu potporu obnovljeni su dominikanski samostan i samostan na Dridu. Odreena sredstva utroena su na sanaciju franjevakog samostana na otoiu Badiji pred Korulom. Samostan franjevaca u Prnju je dotrajao. Bili su potrebni razni popravci. Za tu je svrhu Ministarstvo 1899. godine dodijelilo 500 forinta pomoi, uz uvjet da se radovi izvedu u dogovoru s konzervatorom spomenika. Tijekom 1902. popravljen je franjeva ki samostan u Herceg Novome iz XVII. stoljea.24 To su samo neki sluajevi koji ilustriraju stanje, a bilo je jo mnogo slinih. Osim upnih crkava, ku a, biskupskih pala a te onih sakralnih graevina koje su imale obiljeje spomenika kulture, bio je jo itav niz drugih crkava i samostana ije je odravanje padalo uglavnom na teret crkve. A u tu je svrhu bilo malo sredstava. O problemu bogotovnih zgrada u Dalmaciji govorilo se esto na sastancima raznih dravnih zakonodavnih i upravnih tijela. Karakteristina je rasprava bila na sjednici Carevinskog vijea u Beu 16. svibnja 1894. godine. Zastupnik Peri i drugovi postavili su pitanje ministru bogotovlja, dr. Madeyskom hoe li zatraiti naknadna sredstva za gradnju nove matine crkve u Prolocu. Naime, upa Proloac je bila jedna od najnapuenijih u imotskom kotaru. Brojila je 2.700 stanovnika.Tu je bila stara crkva sv. Mihovila, zbog tronosti zatvorena jo koncem 1883. godine. U njoj se zbog
23 C. FISKOVI, Prilog poznavanju vojno-mornarikog saniteta starijeg doba u Splitu. Doprinos povijesti vojno-pomorskog saniteta u Splitu, Split, 1972, 20. 24 Crkve i up. kue, SD, 26. IV. 1899, 2 i 14. XI. 1900, 2.
123
opasnosti nije smjela obavljati sluba Boja. Vjernici su se od tada okupljali u jednoj daari pa su zimi trpjeli studen, a ljeti vruinu. Namjesnitvo je 1889. dostavilo poglavarstvu osnovu za gradnju nove crkve. Ali poto je upa bila franjevaka, nije se mogla financirati iz dravnog prorauna. Sav teret je prebaen na seljake. Zatim se prilo preradi nacrta. To je sve odugovlailo poetak gradnje. Tako je prolo 11 godina, a da nita nije uinjeno. Na istoj sjednici zastupnik Biankini je pitao ministra je li mu poznato u kakvom su kukavnom stanju katolike crkve i upnike kue u Dalmaciji, a posebno one u uriu, Donjoj Lastvi i Sunju u junom dijelu pokrajine. to se tie crkve u Prolocu, odgovoreno je da je 1884. Kotarsko poglavarstvo u Sinju podnijelo Namjesnitvu osnovu, ali je postavljeno pitanje treba li pristupiti gradnji poto je u isto vrijeme napravljena jedna nova crkva. Ipak se odluilo za gradnju, ali nacrt nije bio dobar pa ga je trebalo preraditi. Bilo je i drugih problema oko lokacije pa se rjeenje oteglo. Slina je situacija bila i s drugim crkvama o kojima se raspravljalo.25 Godine 1895. vlada je odluila poduzeti mjere kako bi se ubrzao rad oko javnih graevina. Za bogotovne zgrade Namjesnitvo je u dogovoru s biskupskim naredbenitvima, za svaku dijecezu izradilo detaljan program s prioritetima gradnje. U dravnom je proraunu za tu godinu predvieno da se od jeseni angaira posebni arhitekt koji bi se bavio izradom osnova. Time je procedura postala jednostavnija i bra. Jer, do tada su poslovi uglavnom povjeravani malobrojnim tehni arima kod kotarskih poglavarstava. Oni su bili optereeni drugim zadacima pa je dolazilo do velikih zaostataka. Domaih strunjaka je bilo malo, a potekoe s jezikom sprjeavale su mnoge iz drugih krajeva da se natjeu za mjesta u Dalmaciji. Godinu dana ranije povean je broj tehnikih inovnika u dravnoj slubi za 4 mjesta, ali je jo uvijek bilo 8 slobodnih mjesta i to inenjera i graevnih pristava.26 Odreene su i neke olakice u proceduri. Meu njima je i mogunost da Namjesni tvo skrati obvezu odr avanja zgrade i prije kona ne kolaudacije ako za to nema posebnog razloga. Isto tako je predvieno da moe iskljuiti iz ugovora klauzulu po kojoj je poduzetnik obvezan ekati isplatu dok pristignu sredstva bez mogunosti traenja naknade tete zbog kanjenja. Namjesnitvo je zatim ovlateno da odobri, do odreene granice, izvoenje dodatnih radova koji bi se pokazali zaista neophodnima. Posebno se to odnosilo u sluaju kada bi nepredvieni poslovi smetali nastavku osnovnih radova. Za viak radova u takvim situacijama ubudue nije vie trebalo traiti odobrenje od Ministarstva. Sve ove pogodnosti imale su za
25 Upit zastupnika Peria i druine N. P. gospodinu ministru za bogotovlje i nastavu, u sjednici dne 16. svibnja 1894. zastupnike kue carevinskog viea u Beu, NL, 30. V. 1894, 2; Odgovor gosp. d.ra vit. Madeyskog-a Ministra bogotovlja i nastave g. zastupniku Periu i druini, SD, 4. V. 1895, 1. 26 Za crkve i upnike kue, SD, 5. I. 1895, 3.
124
cilj ubrzanje radova i olakavali su izvoaima da bez veeg kapitala mogu preuzimati radove i dovesti ih do kraja bez prekidanja. to se ticalo redosljeda gradnja Namjesnitvo se moralo dosljedno drati onoga to je utvr eno programom potvr enim od Ministarstva za bogo tovlje i nastavu.27 U nastojanju da se u itavu problematiku unese vie reda, pripremljen je pokrajinski zakon koji se odnosio na ureenje natjeaja pojedinih mjesta za crkvene gradnje. O njemu se trebalo raspravljati na Dalmatinskom saboru. Godine 1892. Namjesnitvo je taj tekst poslalo Ministarstvu bogotovlja na reviziju. Meutim, Ministarstvo je odgodilo taj postupak dok se ne donese vladin zakon koji je 1895. podnesen Carevinskom vijeu. Navedeni se prijedlog trebao uskladiti s lanom 36 pripremljenog Carskog zakona od 7. svibnja 1874. koji se odnosio na pokrivanje potreba upskih zajednica. Te su izmjene imale utjecaja na odredbu sadranu u projektu predloenom Dalmatinskom saboru.28 I pored svih potekoa, ipak je do konca stoljea, preteito dravnim trokom, podignut prilian broj graevina. Meutim, u mjestima gdje su upnici bili redovnici, stanje je bilo dosta teko. Uzrok tome su bile zakonske odredbe, jer su se samostani sami morali skrbiti za svoje potrebe. Oni su, meutim, bili siromani, a upe su drali u nedostatku svjetovnih sveenika.29 Ponovno su zastupnici, J. Biankini i drugovi, otro napali ministra bogotovlja i nastave dr. Marcheta na sjednici Carevinskoga vijea 24. listopada 1906. godine. Naglasili su kako je poznata injenica da je stanje bogotovnih zgrada u Dalmaciji jo dobrim dijelom vrlo loe. Austrija je pri dolasku u pokrajinu pred vie od 100 godina uzela crkvena dobra oteta katolikim crkvama i bratovtinama za vrijeme francuske uprave i od tada nita nije ispravila. Naglaeno je kako jo uvijek ima crkava sagraenih u doba turskih ratova koje ne slie na Boje hramove, a u njih ne moe stati ni petina puanstva. Postoje upnike kue u koje se ni konji ne bi mogli smjestiti. I to je najgore, ima cijelih upa u kojima se mise moraju drati pod vedrim nebom, jer su stare crkve po vladinoj naredbi zatvorene. Bile su ruevne i opasne, a nove nisu sagraene. U nekim crkvama, kad pone padati kia, vjernici moraju otvarati kiobrane ili odlaziti kuama. Dalje je navedeno kako je sve to poznato vladama u Beu i Zadru po mnogobrojnim interpelacijama u Dalmatinskom saboru i Carevinskome vijeu, ali teko stanje i dalje traje. Godinama se sastavljaju osnove i nacrti, a onda preinauju, trae se od siromanog naroda velike rtve, a rezultati su slabi. Tih dana jedan sveenik je dokazao kako je pregovaranje i gradnja jedne
27 28 29
Le imprese dei lavori edili pel Culto, SD, 18. V. 1895, 2. Pella regolazione della concorrenza nelle fabbriche di Culto, SD, 9. I. 1895, 2. Domae viesti, NL, 25. V. 1895, 3.
125
jednostavne upne kue u splitskoj biskupiji trajala punih 30 godina. Kroz to vrijeme tri su upnika izgubila zdravlje zbog loih uvjeta ivljenja. Upozoreno je na postupanje u vezi gradnje upne kue u Veloj Luci te upnih crkava u Blatu na otoku Koruli, Babinu Polju, Mrcinama, Vitaljini, Bogomolju, Votanima i kabrnji. U Loiima na Brau zatvorena je u to vrijeme crkva po vladinoj naredbi. Nastalo je veliko ogorenje naroda kad se saznalo da ni u proraunu u 1907. za nju nije nita predvieno. Inae, u proraunu za tu godinu Dalmacija je bila najloije zastupljena od svih zemalja carstva.30 U lipnju 1912. odr an je u Namjesni tvu sastanak, pod pokroviteljstvom namjesnika grofa Maria Attemsa, na kome se dogovaralo o nainu kako da se ubrzaju bogotovne gradnje u pokrajini. Sudjelovali su dr. Benno Fritsch, savjetnik odjela na Ministarstvu za bogotovlje i nastavu, grof Frano Thun dvorski savjetnik, Eugen Walach, vii graevni savjetnik i iril Ivekovi graevni savjetnik.31 I propisi o vjerozakonskoj zakladi, glavnom izvoru financiranja graenja, s vremenom su se dopunjavali i mijenjali. Bili su dosta brojni, a sastojali su se od carevih patenata, zakona, naredaba Ministarstva za bogotovlje i nastavu te Ministarstva financija u pogledu provoenja zakona. Sredstva zaklade su se popunjavala na razne naine. Tako je Zakonom br. 50 iz 1874. godine, kojim su ureeni odnosi katolike crkve i drave, odreeno da je dravna bogotovna uprava ovlatena nadzirati upravljanje crkvenom imovinom. Ukoliko bi neka crkvena zajednica ili zavod prestali djelovati, njen imetak je prelazio u Vjerozakonsku zakladu. Prema tom zakonu ostali su i dalje na snazi propisi koji su u pojedinim kraljevinama i zemljama carevine postojali u pogledu graenja i odravanja crkava i upnih zgrada, zatim u pogledu nabavke crkvenog ruha, predmeta i drugih liturgijskih potreptina.32 Da bi se mogle podmirivati potrebe katolikog bogotovlja, a posebno da bi se osigurao normalni dohodak to su ga primali duhovni pastiri, odreeni su, Zakonom br. 51 iz 1874., doprinosi to su ih trebali davati uivaoci crkvenih prebenda i redovnike zajednice u Vjerozakonski fond. Kao mjerilo za doprinos uzimala se vrijednost ukupnog imetka. Odreivan je unaprijed za rok od 10 godina. Zakon je stupio na snagu 1. sijenja 1875., s time da se po njemu po elo postupati za preostalo vrijeme prvog desetgo a, koje je isticalo 31. prosinca 1880. godine. Doprinos se obraunavao u postotcima koji su progresivno rasli od 0,5 za svote od 10.000 forinta do 10 posto za vrijednosti iznad 90.000 forinta. Odmjeravala
Stanje bogotovnih gradjevina u Dalmaciji, SD, 12. XI. 1906, 2. Za bogotovne gragjevine, SD, 15. VI. 1912, 3. 32 Zakon od 7. Svibnja 1874, izdaju se u njem ustanove, kojimi se uredjuju izvanjski pravni odnoaji cerkve katolike, DZL, Komad XVI, Izdan i razposlan dne 13. svibnja 1874.
31 30
126
ga je politika vlast svake zemlje krunovine.33 Naredbama nadlenih ministara Stremayera i Pretisa br. 39. iz 1875. i br. 7 iz 1878. godine ureene su pojedinosti o provedbi Zakona i dopunjeni pojedini njegovi lanci. Tijekom desetljea 1881-1890. kroz nove ministarske Naredbe br. 112 iz 1881. i br. 30 iz 1884., razraene su mnoge pojedinosti o provedbi Zakona o prinosima u Vjerozakonski fond. Takoer su slijedile nove Naredbe br. 22 iz 1905. za razdoblje 1901-1910. i br. 166 iz 1905. s dopunskim odredbama. Slino je bilo i za razdoblje 1911-1920. godine kada je 1913. izdana Naredba br 161.34 Za neke gradnje mogli su se smanjiti doprinosi u Vjerozakonski fond. U tim sluajevima, prije poetka radova trebalo se obratiti zemaljskoj vlasti. Uvjet je bio da se dokae kako je gradnja potrebna da se ouva imovina ili da se moe nastaviti razumno gospodarstvo. Konanu je odluku donosilo Ministarstvo za bogotovlje i nastavu.35 Iako su se radovi odvijali dosta sporo, uglavnom zbog nedostatka nov anih sredstava, projektanata i izvo a a, ipak su do kraja Prvog svjetskog rata stanje i broj bogotovnih zgrada zadovoljili potrebe. Slian tretman bio je i prema ostalim priznatim vjerskim zajednicama u Monarhiji. Nakon rata, propau Austro-ugarske i stvaranjem Jugoslavije, odnosi drave i crkve su se bitno izmijenili.
Zakon od 7. Svibnja 1874, kojim se u sverhu, da se podmiruju potreboe katolikoga bogotovja, uredjuju prinesci k fondu vierozakonskome, Br. 51. DLZ, Komad XVI. izdan i razposlan 13. svibnja 1874. 34 Naredba ministra za bogotovje i nastavu i ministra financijah od 25. oujka 1875, br. 39. DZL, 9. IV. 1875; Naredba ministra za bogotovje i nastavu i ministra financijah od 4. sienja 1878. br. 7, DZL, 22. I. 1878; Naredba ministra za bogotovje i nastavu i ministra financijah od 21. kolovoza 1881. br. 112, DZL, 1. X. 1881; Naredba ministra za bogotovje i ministra financijah od 2. veljae 1884. br. 30, DZL, 12. III. 1884; Naredba ministra za bogotovlje i nastavu i ministra financija od 11. februara 1905. br. 22, LDZ od 23. II. 1905. - Naredba upravljaa ministarstva za bogotovlje i nastavu i ministra financija od 16. oktobra 1905. br. 166, LDZ od 10. XI. 1905; Naredba ministra za bogotovlje i nastavu i ministra financija od 29. jula 1913, LDZ, 15. VIII. 1913. 35 Naredba ministra za bogotovje i nastavu i ministra financijah od 3. travnja 1879, DZL, Komad XXII. br. 55. Izdan i razposlan dne 30. travnja 1879.
33
127
IL RUOLO DELLO STATO NELLA COSTRUZIONE DEGLI EDIFICI SACRI DURANTE IL XIX SECOLO Sommario Le costruzioni sono la parte essenziale delle infrastrutture sacre nelle quali si svolgono adunanze e riti religiosi. Le loro forme costituiscono lambiente fisico adatto per la contemplazione e la preghiera. Oltre alle chiese esistono altre costruzioni indispensabili per lorganizzazione della vita spirituale e delle attivit delle comunit religiose. Perci da sempre venne dedicata ad esse grande attenzione. Proprio nella loro costruzione lumanit raggiunse lapice della sua espressione creativa. Il rapporto tra la chiesa e la societ nel tempo fu vario. Quando era coordinato, con gli sforzi comuni nascevano opere grandiose come segno di devozione e affezione al Signore. Il XIX secolo in molte cose stato originale. stato il tempo del progresso spirituale rapido, dello sviluppo della scienza e della tecnologia e questo ha cambiato radicalmente e rapidamente il modo sicuro di vivere e di intendere. In seguito alle rivoluzioni e alle micidiali guerre nacquero imponenti opere statali, organizzate sui nuovi principi dei rapporti interpersonali. Ci ebbe ripercussione anche sulla comunicazione tra singoli e tra determinate comunit spirituali, culturali ed altri tipi di comunit. Ebbe cos inizio il nuovo ordinamento. Alla fine del XVIII secolo limperatore Giuseppe II attu in Austria un governo assolutistico ed illuministico. Incominci le radicali riforme ecclesiastiche: proclam luguaglianza delle religioni, soppresse alcuni Ordini religiosi ed espropri i loro beni a favore dellistruzione, stabil il controllo statale sulle organizzazioni ecclesiastiche. Alcuni elementi di questa politica furono mantenuti anche dai suoi successori. La Dalmazia, dopo le grandi agitazioni sociali che caratterizzarono il passaggio tra il XVIII e il XIX secolo, divenne parte della Monarchia austriaca e rimase nel suo sistema durante tutto il secolo, fino alla fine della prima guerra mondiale. Tutti i rapporti che contrassegnavano questo Stato plurinazionale, si ripercossero in modo particolare su questo Regno periferico, povero ed abbandonato. Allinizio del XIX secolo le costruzioni sacre in Dalmazia erano in uno stato penoso. Ci era dovuto alle conseguenze delle lunghe guerre su questo territorio, durante i due secoli precedenti, tra Venezia e i Turchi. Molti palazzi furono distrutti, pochi vennero costruiti. Gli esistenti, a causa delle difficili situazioni sociali ed economiche, furono trascurati. Anche in questo furono instaurate relazioni in base al giuseppinismo. I conventi vennero chiusi e le confraternite soppresse, e dai loro beni immobili e rendite nacque il Fondo di Religione. Nel nuovo ordine un posto speciale ebbero le parrocchie, intese come mano prolungata del potere in certi affari pubblici. In esse erano conservati i libri dellanagrafe ufficiale, e nelle chiese venivano lette informazioni e decreti del contenuto profano. Le citt, nelle quali durante il Medio Evo fu costruita la maggior parte delle chiese, non avevano mezzi per la loro manutenzione. Molte chiese vennero sconsacrate e transennate e vennero adibite a vari scopi profani. Nellambito della nuova politica, lAustria ebbe cura in modo particolare delle chiese parrocchiali, delle canoniche e delle congrue dei parroci considerati parte essenziale del sistema. La loro manutenzione e costruzione fu rigorosamente centralizzata. Ci fu di
128
competenza del Ministero del Culto e dellIstruzione di Vienna. Il programma veniva realizzato tramite la Luogotenenza della Dalmazia di Zara e la sua Direzione edile. Questo ufficio fece progressi gradualmente e alla fine del secolo ebbe nel suo sistema un addetto alla costruzioni sacre nella persona dellarchitetto iril Ivekovi. Una parte del lavoro veniva svolto dal distretto, considerato linfima istituzione del potere statale, per anche esso aveva dei propri ingegneri. La maggior parte delle spese era sostenuta dal Fondo di Religione. La cooperazione dei parrocchiani era obbligatoria. Essi dovevano raccogliere una parte dei mezzi oppure dare il proprio contributo in natura. Qualche volta anche la Chiesa fu costretta a sostenere una parte delle spese. I lavori venivano affidati al migliore impresario scelto per mezzo di un concorso pubblico, il pi delle volte le offerte dovevano essere scritte. La procedura veniva attuata dal distretto, e lesecutore veniva eletto dalla Luogotenenza. Il pagamento veniva fatto in rate, proporzionate alla dinamica dei lavori. Nella prima met del secolo, il lavoro fu poco per poi intensificarsi a cavallo del secolo. Mancavano ingegneri edili, ed era difficile trovare degli impresari. Per i lavori pi complessi venivano inviati architetti da altre parti dello Stato. Tra essi spicca Alois Hauser. I bilanci preventivi dello Stato non assicuravano i mezzi necessari per i lavori pi grossi. Le vecchie chiese parrocchiali erano diventate piccole per laumento della popolazione, perci bisognava allargarle oppure costruirne di nuove. Le nuove erano pi spaziose e costruite in stile eclettico. In particolare le condizioni di vita dei parroci di campagna furono molto difficili. Spesso le canoniche erano piccole, diroccate oppure buie. Questi problemi venivano trattati nelle sedute del Consiglio imperiale a Vienna, dove i delegati dalmati cercavano di ottenere maggiori sovvenzioni ed una pi rapida realizzazione. Venivano prescritti nuovi regolamenti per semplificare le procedure. Cos la situazione and migliorando gradualmente. Oltre alla chiese e alle canoniche venivano prese in considerazione altre costruzioni ecclesistiche. Cos nel 1903 venne costruito a Spalato il nuovo palazzo vescovile. I conventi ebbero una ben triste sorte. Molti furono soppressi dai Francesi, perci i loro edifici erano andati in rovina oppure erano serviti per scopi profani; erano trasformati in caserme o case di ricovero. Molte costruzioni sacre rappresentavano beni culturali. In termini tecnici esse erano di competenza della Commissione Centrale per la Ricerca e Conservazione dei monumenti storici ed artistici in Vienna. La Commissione aveva sul posto i propri conservatori e corrispondenti. In Dalmazia il pi importante fu Frane Buli. Vennero eseguiti dei lavori importanti nella ricostruzione della cattedrale di san Trifone a Cattaro, nella restaurazione del duomo e campanile di Spalato, e nelladattamento della chiesa altomedioevale di san Donato di Zara. Alla fine del secolo era in programma la sistemazione del duomo di Korula (Curzola). La situazione miglior gradualmente e alla vigilia della prima guerra mondiale era in grado di soddisfare le esigenze di allora. Dopo il crollo dellImpero austro-ungarico, colla nascita della Jugoslavia 1918, i rapporti tra la Chiesa e lo Stato cambiarono radicalmente.
Z. DIZDAR, Stradanja Hrvata
129
STRADANJA HRVATA U II. SVJETSKOM RATU I NEPOSREDNO NAKON NJEGA
ZDRAVKO DIZDAR Hrvatski institut za povijest Zagreb
UDK 355.1-058.65(497.5)19411945 94 (497.5)1941/1945 Izvorni znanstveni rad
Autor na temelju objavljenih vrela i literature te osobnih istraivanja donosi podatke o stradanju Hrvata katolika u razdoblju Drugoga svjetskoga rata (1941-1945) i neposredno nakon njega. U uvodu ukazuje na stradanja Hrvata katolika u Kraljevini Jugoslaviji (19181941) te onih koji su se nalazili u sastavu Kraljevine Italije, to e znaajno utjecati na njihova stradanja i tijekom rata. Tijekom rata autor prati stradanja Hrvata prema glavnim uzronicima, i to od strane etnikog pokreta, talijanskih faistikih postrojbi i vlasti, njemakih nacistikih okupacijskih snaga, maarskih okupacijskih snaga, ustakog reima, komunistikih partizanskih postrojbi i vlasti i saveznikih snaga antihitlerovske koalicije. U porau prati masovna stradanja Hrvata od sustava vlasti komunistike Jugoslavije. Rad ukazuje i na postojee probleme u svezi s masovnim stradanjima Hrvata katolika u navedenom razdoblju.
Hrvati su se tijekom Drugoga svjetskoga rata nali s jedne strane meusobno administrativno, ideoloki, politiki i vojno podijeljeni i sueljeni, a s druge strane izloeni estokom udaru i unitenju od okupatora i osvajaa, to je prouzroilo njihova masovna stradanja. Njihova masovna stradanja nastavljena su i neposredno nakon zavretka rata. Bila su to jedna od tema o kojoj se sve donedavno nije moglo u zemlji otvoreno znanstveno istraivati i slobodno pisati iz politikih razloga. I dok npr. o stradanju Srba pravoslavaca u istom razdoblju (uglavnom od ustakog reima u NDH) imamo vie tisua tiskanih knjiga i obimnijih radova, istodobno o stradanju Hrvata katolika u cjelini tek u najnovije vrijeme imamo svega nekoliko
130
knjiga i radova, koji veinom pokrivaju neko ue podruje, ali ne i jedne znanstvene studije koja bi tu problematiku obradila u cjelini. U najnovije vrijeme sve vie vrela u arhivima u Republici Hrvatskoj postaje dostupno, pa se pojavljnju i prvi znaajniji rezultati istraivanja te problematike. Nadati se da e i vrela o masovnim stradanjima Hrvata katolika u beogradskim i drugim inozemnih arhivima, gdje takva vrela postoje, biti to prije dostupna istraivaima, pa e i rezultati istraivanja biti cjelovitiji. STRADANJA HRVATA DO 1941. GODINE Stradanja Hrvata katolika bila su prisutna u razdoblju izmeu dvaju svjetskih ratova. Poetkom Drugoga svjetskoga rata 1. rujna 1939. veina hrvatskih katolika nalazila se u sastavu Kraljevine Jugoslavije (oko 3,200.000, prema popisu iz 1931. 1), od kojih ve inom u njezinom okviru novostvorenoj Banovini Hrvatskoj (preko 2,800.000, prema istom popisu iz 1931), stvorenoj svega pet dana prije izbijanja rata. Banovina Hrvatska nastala je kao rezultat dvadesetogodinje politike borbe koja je pod vodstvom Hrvatske seljake stranke (= HSS), najutjecajnije hrvatske politike stranke, prerasla u hrvatski narodni pokret. Izvan Kraljevine Jugoslavije u susjednim zemljama najvie Hrvata nalo se u sastavu Kraljevine Italije koja je 1918. okupirala hrvatske krajeve: Istru (bez opine Kastav), Zadar, te otoke Loinj, Cres, Lastovo, Suac i Palagruu, koje im je jugoslavenska Vlada 1920, mirom u Rapallu, prepustila kao i Rijeku etiri godine potom, 1924. mirom u Rimu (s ukupno preko 350.000 Hrvata), uz ope ogorenje hrvatskog naroda. Hrvati su u obje drave Kraljevini Jugoslaviji i Kraljevini Italiji bili izloeni stradanjima; ugroena im je bila opstojnost zbog svoga nacionalnog, vjerskog i politi kog uvjerenja od vladaju ih re ima
1 Toan broj Hrvata katolika u Kraljevini Jugoslaviji teko je dati poto prema popisu od 1931. nemamo uz vjeroispovjest iskazanu i nacionalnost. Prema tom popisu katolika je bilo 5,854.313 prisutnih i 176.843 otsutnih, od kojih su Hrvati katolici bili najbrojniji, a navedeni broj je dat kao najblii. Kako je manji broj Hrvata pripadao i drugim vjeroispovjestima to se tadanji procijenjeni ukupni broj Hrvata navodi 3,260.858. (Vidi: S. ULJEVI, Narodnosna struktura Jugoslavije i tokovi promjena, Zagreb, 1989, 23.) Ostalih je bilo: 6,785.501 pravoslavac, 1,561.166 muslimana, 231.169 evangelika, 68.405 idova i 19.725 ostalih. Najvie Hrvata katolika je ivjelo u tadanjoj Savskoj banovini (2,122.631) i Primorskoj banovini (692.496), u kojima su su predstavljali oko 78 posto stanovnitva. Uz to navedeni dravni slubeni popis katolika na podrujima gdje su ivjeli Hrvati razlikuju se od broja katolika prema crkvenim ematizmima, koji daju neto vei broj katolika. Tako je primjerice na podruju Bosne i Hercegovine prema popisu 1931. ivjelo 547.919 katolika, a prema ematizmu iz 1937. godine 640.501 prisutan katolik i 4113 u inozemstvu privremeno otsutnih katolika. F. MARI, Hrvati katolici u BiH izmeu 1463. i 1995. godine, Zagreb, 1998, 406 i 814.
131
Velikosrpska prisvajanja etnikih podruja u Kraljevini Jugoslaviji. Prema . Milosavljevi, Neimari Jugoslavije, Beograd 1937.
velikosrpskog jugoslavenskog i talijanskog fa isti kog i njihovih eksponenata na terenu. U novostvorenoj junoslavenskoj dravi 1918. Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca, od 1929. nazvanoj Kraljevina Jugoslavija uspostavljena je od poetka srpska prevlast, iako su Srbi inili neto vie od 42 posto njezinog stanovnitva. Naime, pod imenom Jugoslavije 1918. ostvarena je bila u praksi Velika Srbija. To se posebno ogledalo u centralistiko-unitaristikom i monarhistikom ureenju drave. Zatim u promicanju svim sredstvima od 1929. ideje jugoslavenskog nacionalizma,
132
odnosno beskompromisnog integralnog jugoslavenskog unitarizma pod srbijanskom dinastijom Karaorevia, u ije ime je bilo zabranjemo hrvatsko ime, jezik, kultura i svako hrvatsko nacionalno obiljeje. Time se promicao zapravo velikosrpski hegemonizam u tadanjoj zajednikoj dravi i onemoguavani nesrpski narodi (posebice hrvatski narod) i druge etnike zajednice u izra avanju svojih nacionalnih osobitosti prvenstveno u politikom, gospodarskom, kulturnom i prosvjetnom ivotu, ime im je bio ugroen opstanak. Svi koji su se tome suprotstavljali bili su izvrgnuti represiji jugoslavenskog re ima. Kako su Hrvati katolici u tome prednjaili, to su bili i najizloeniji represiji reima, s nekoliko stotina tisua brutalno uhienih (s vie od tisuu ubijenih tom prigodom), koji su u brojnim politikim procesima sueni i osueni, manji broj na smrt, a desetci tisua na viegodinje robije, gdje ih je nekoliko tisua izgubilo ivot. Hrvatski prvaci se ubijaju i u beogradskoj skuptini, a od posljedica ranjavanja umro je 1928. i Stjepan Radi, voa HSS-a, dok je njegov nasljednik dr. Vlatko Maek nekoliko puta bio uhien, suen i robijao. Zbog takvog stanja u Domovini sve je vi e Hrvata katolika, ne samo iz gospodarskih ve i iz politikih razloga, odlazilo u iseljenitvo. Sve to izazivalo je ogorenje i otpor hrvatskoga naroda. Raznovrsna stradanja Hrvata katolika u novostvorenoj jugoslavenskoj dravi zapoela su od samog poetka njezina stvaranja 1918. i nisu prestajala sve do njezine propasti. Ona su nastavak one sustavne i organizirane velikosrpske politike srpske vlade i Srpske pravoslavne crkve iz kraja 19. i na poetku 20. stoljea. Ta se politika najprije iskazivala oko pretvaranja neslavenskih, pravoslavnih Vlaha, dotada mirnih seljakasto ara, koji su Hrvatsku smatrali svojom domovinom i nazivali se pravoslavnim Hrvatima, u agresivne, nacionalno osvjeene Srbe. Ti Srbi zavjerama (po ev od pakra ke 1876) i nizom drugih aktivnosti (od promidbenih protuhrvatskih, posebice preko zagrebakog lista Srbobran od 1884. do osnivanja organizacija, pa i tajnih i teroristikih, kao Crna ruka, etni ka akcija od 1903. i Narodna obrana od 1908. i organiziranih napada na Hrvate) nastoje ostvariti krajnji cilj velikosrpske politike likvidaciju svih Hrvata-katolika, kako bi se srpska drava maksimalno proirila na zapad na raun hrvatskih podruja i tako pretvorila u Veliku Srbiju.2 Taj proces je prisutan kroz cijelo vrijeme postojanja Kraljevine Jugoslavije. U novoj dravi, poznatoj i kao tamnica naroda velikosrpska elita oslanjajui se na dvor, srpsku vojsku i policiju uvela je centralistiki
2 D. PAVLIEVI, Progoni i likvidacije Hrvata na podruju Hrvatske od 1903. do 1941. godine, Meunarodni znanstveni skup Jugositona Europa 1918-1945., Zadar, 28-30.09. 1995, zbornik radova, Zagreb, 1996, 36. i 37. Pavlievi navodi dokumentirane podatke i o poetku ubojstava Hrvata katolika od 1903. i na podruju Hrvatske, tj. nakon osnivanja srpskih tajnih teroristikih organizacija.
133
velikosrpski poredak. Tako su primjerice Hrvati, koji su inili preko 23 posto stanovnitva drave, do 1939. godine u 35 vlada od 635 minstara imali samo 26 ministra Hrvata, predstavnika hrvatskih narodnih stranaka, ili 4% od ukupnog broja. Ti su ministri uglavnom bili na elu manje vanih ministarstava, tako da nijedan Hrvat nije bio ministar predsjednik, ministar vojske, ministar unutranjih poslova, a niti ministar prometa. Birokratski inovniko-namjeteniki aparat koji je tridesetih godina narastao na oko 450.000 ljudi, preteito je popunjen Srbima, bez obzira na strunu spremu i sposobnost, te nosi kontinutet politike srpske hegemonije. Tako prema brojitbi i po narodnostima 1937. nijedan Hrvat nije bio namjeten u civilnoj kui Kraljevoj ni u predsjednitvu Ministarskog savjeta. Meu poslanicima u inozemstvu bilo je 20 Srba, a samo 2 Hrvata (na nevanim poloajima), a meu generalnim konzulima 11 Srba i opet samo 2 Hrvata, iako Hrvati ine veinu iseljenika. Meu sreskim naelnicima bilo je 229 Srba, a samo 56 Hrvata (od kojih njih samo 6 u Bosni i Hercegovini). U vojsci, prema podacima 1938, od oko 10.000 djelatnih asnika samo 1.000 njih su bili Hrvati. Od 165 tada djelatnih generala samo su 2 Hrvata i 2 Slovenca, a ostalo Srbi, koji su bili zapovjednici armija i njihovi pomonici, kao i zapovjednici divizija (osim to je jednom zapovjednik divizije bio Slovenac, ali ne i Hrvat). itav niz drugih pokazatelja pokazuje gotovo kolonijalnu potinjnost Hrvatske. Jedan od oblika je i investicijska i porezna politika, neposredni porezi, pristojbe, tro arine, carine, eljeznice, povjerljivi krediti i dravni monopoli koji su svi bili izrazito u korist Srbije i Srba, a na tetu Hrvatske i Hrvata i drugih preanskih krajeva. Tako je od 1925. do 1934. od ukupno 2 milijarde i 771 milijuna dinara utroenih na dravne graevine Hrvatska i Slavonija dobile 250 milijuna ili 9%, a sama Srbija 1,753 milijuna ili 63%. Posebno se ulagalo u izgradnju Beograda. Tako je u navedenom razdoblju samo za javne zgrade, graene na raun ministarstva graevina, utroeno 1,135 milijuna, a za vojnike zgrade jo 1,100 milijuna dinara, na ostale zgrade i objekte jo preko milijardu dinara. Tako je primjerice za izgradnju savskog pristanita u Beogradu utroeno 110 milijuna dinara, a za popravak i izgradnju svih 69 veih i preko 300 manjih jadranskih luka od 1918. do 1939. ukupno utroeno samo 59 milijuna dinara. Na gradnju novih eljeznica od 1920. do 1935. utroeno je 3,377 milijuna, od kojih je u Srbiji utroeno 2,852 milijuna ili 84,5%, a za hrvatske krajeve tek 371 milijun dinara. Zagrebako sveuilite dobilo je u prvih 12 godina 66 milijuna dinara manje nego Beogradsko, a u razdoblju 1935-1938. dobili je 1,9 milijuna, a sveuilite u Beogradu 18, a u Ljubljani 2,8 milijuna dinara. Prosjena mirovina u Hrvatskoj iznosila je godinje po osobi 19.000, a u Srbiji 28.000 dinara. Tako bi se moglo navoditi u nedogled.3 Na takvo stanje upozoravale su,
3 Analizu toga stanja napravio je dr. Rudolf Biani u knjizi: Ekonomska podloga hrvatskog pitanja, Zagreb, 1938. iz koje su uzeti navedeni podaci.
134
osim hrvatskih, manje vie sve oporbene i ilegalne politike stranke, prvenstveno one iz preanskih krajeva. Tako je ilegalna Komunistika partija Jugoslavije (KPJ) 1926. u svojoj rezoluciji s treeg kongresa ovako opisala glavne probleme nove drave: Jugoslavija je mnogo nacionalna drava u kojoj se srpska nacija javlja kao vladajua. Imperijalistiki reim vladaju e srpske bur oazije zasnovan je na politici nacionalnog ugnjetavanja i ekonomskog iscrpljivanja nesrpskih nacija. Nacionalno ugnjetavanje se manifestira u raznim oblicima liavanja politikih i graanskih prava, parceliranju pokrajina, privilegiran poloaj Srba u vojnom i birokratskom aparatu, zabranu upotrebe materinjeg jezika, zatvaranje i zabranjivanje nacionalnih kola, nasilnu kolonizaciju, mnogo jae poresko optereivanje nesrpskih oblasti.Imperijalistika politika vladaju e srpske bur oazije izazvala je sasvim opravdano silno nezadovoljstvo kod svih nesrpskih nacija. I to nezadovoljstvo dolo je do izra aja u formiranju nacionalnih pokreta u Hrvatskoj, Sloveniji, Makedoniji, Vojvodini i Crnoj Gori. Hrvatski nacionalni pokret uglavnom je vezan za Hrvatsku republikansku seljaku stranku (HRSS, koja se od 1924. naziva Hrvatska seljaka stranka - HSS) sa Stjepanom Radiem na elu. Ta je stranka i glavni branitelj opstojnosti hrvatskoga naroda i njegove suverenosti, a protiv centralizma i velikosrpske hegemonije. Njezino jaanje praeno je porastom broja glasova na izborima te je od 230.000 glasova na izborima 1920. taj broj porastao pet godina kasnije na 532.000 glasova. No, jaanje hrvatskog nacionalnog pokreta nije zaustavilo stradanja Hrvata od strane velikosrpskog monarhistikog reima. Pritom nisu pomogli nikakvi hrvatski apeli i demonstracije. Organizirane progone Hrvata katolika, uz aparat vlasti (vojska, policija, sudstvo) i uz njihovu potporu, provode tako er i razne nacionalistike velikosrpske organizacije. Posebno se istiu Organizacija jugoslavenskih nacionalista (ORJUNA), Srpska nacionalna omladina (SRNAO), Narodna odbrana te etnika udruenja4, prvenstveno uoi i tijekom izbora. Njihov cilj je proirenje Srbije na zapad i stvaranje Velike Srbije. One bez ikakvih sankcija vre brojne oblike terora nad Hrvatima katolicima, poglavito u naseljima s mjeanim stanovnitvom, a najee izazivaju nerede prigodom vjerskih praznika, uznemiravaju hrvatsko katoliko stanovnitvo pjevanjem pjesama rugalica, prijete, premlauju i ubijaju ljude, demoliraju i pale kue i slino. Navest emo samo neke najistaknutije primjere stradanja Hrvata katolika u tome razdoblju u kojima su mnogi izgubili ivote.
Opirnije o etnikim udruenjima i zloinima nad Hrvatima katolicima uoi i tijekom Drugoga svjetskoga rata vidi knjigu - zbirku grae Zdravka Dizdara i Mihaela Sobolevskog, Preuivani etniki zloini u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini 1941-1945, Zagreb, 1999. (s uvodnim studijama i 209 dokumenata, te izvorima i literaturom).
135
Tako je pri demonstracijama na Jelaievom trgu u Zagrebu ve 5. XII. 1918, dok su demonstrirali za republiku, a protiv unitarizma te monarhistikog ureenja, ubijeno 15, a ranjeno 20 demonstranata Hrvata. U svezi s tim i brojnim drugim srpskim progonima Hrvata ve 1919. dostavila je prosvjed amerikom predsjedniku Wilsonu na Mirovni kongres u Pariz Hrvatska republikanska seljaka stranka, najbrojnija hrvatska politi ka stranka, sa 157.000 potpisa. Sljede e 1920. samo u sjeverozapadnoj Hrvatskoj vojska i andari su pobili desetak seljaka Hrvata, a vie desetaka premlatili ili zatvorili, zato to su se pobunili protiv srbijanskog obiaja igosanja stoke. U Stajici u Lici 1925, tijekom izbora, ubijeno je pet seljaka Hrvata.5 U beogradskoj Narodnoj skuptini ubijena su 20. lipnja 1928. dvojica i ranjena trojica hrvatskih narodnih zastupnika, lanova HSS-a, meu kojima i sam predsjednik stranke Stjepan Radi, koji je ubrzo, 8. VIII. podlegao ranama. Na elu HSS-a zamijenio ga dr. Vlatko Maek. Pri prosvjednim demonstracijama koje su odrane toga istoga dana, a i sutradan, u Zagrebu andari i policajci su, pri rastjerivanju demonstranata, ubili tri, ranili ezdeset i uhitili 120 demonstranata Hrvata. Taj dogaaj, osuen od cijeloga demokratskog svijeta, predstavljao je prekretnicu u povijesti Kraljevine Jugoslavije, jer Hrvati ne ele vie ivjeti u takvoj dravi, sve vie se organiziraju i pruaju organiziraniji otpor gruboj sili beogradskih vlastodraca. Iz velikosrpskih krugova, pa i samoga kralja, uestali su tada ponovni prijedlozi o amputaciji Hrvatske i stvaranju Velike Srbije iskazivani zasebno tiskanim kartama, od kojih je najpoznatiji onaj Nikole Paia, koji Hrvatima velikoduno preputa tek prostor Zagrebake oblasti.6 Te 1928. godine Miroslav Krlea, istaknuti hrvatski knjievnik,
Opozicijski blok je u svom izvjeu od 19. III. 1925. upuenom Verifikacijskom odboru Narodne skuprine SHS ukazao na postupke vlasti pri izborima, zbog kojih su oni za njih lieni svake legalnosti i nisu izraz slobodne narodne volje. Posebno su istaknuli: I kandidati i agitatori i, u opte, pristalice opozicije bili su izloeni gonjenju, kanjavanju novano i zatvorom i fizikim napadima od strane potplaenih rulja, koje je vlast ne samo tolerirala vego esto puta i nautkavala.Na dan izbora stavljana je u pokret sva oruana sila, i andarmerija i vojska, pa na nekim mestima upotrebljena i radi sprovoenja izbora.Glavno i skoro redovito sredstvo bilo je napadanje na konferencije od strane organizovanih bandi tobonjih patriotskih organizacija srnaovskih i novoosnovanih e t n i k a Petra Mrkonjia. Niz krvavih zloina to su ih takve oruane rulje, uz zatitu vlasti vrile, poznat je ve danas javnosti. Pored oruanih bandi koje su spreavale prilazak biralitu, na samim biralitima organi vlasti spreavalisu ulazak. Selima su obilazili andarmi, oboruani financi i etnici pucajui iz puaka. U svaku su kuu bacali plakate na kojima je bila narisana mrtvaka glava ispod koje je tampano bilo, da e ovako svakoga zadesiti, ako ne bude glasao za Dravnu radikalsko-demokratsku kutiju. F. ULINOVI , Dokumenti o Jugoslaviji, Zagreb, 1968, 258-259. 6 O amputaciji tiskano je vie broura i karata s prijedlozima. Velikosrpski ideolozi su znanstveno nastojali dokazati etnike zapadne granice izmeu Srba i Hrvata, u korist prvih, koje su potom pretvarali u teritorijalne i politike granice budue zamiljene Velike Srbije. Nikola Pai je u svom prijedlogu iz 1925. Hrvatima ostavio samo prostor zapadno od Koprivnice, Bjelovara i Siska i sjeverno od Karlovca, tzv. Zagrebaku oblast, dok bi sve
5
136
ovako rezimira desetogodi nja, uglavnom hrvatska stradanja od velikosrpskog jugoslavenskog reima: dvadeset i etiri politike smrtne osude, 600 politikih ubojstava, 30.000 politikih uhienja, 3.000 politikih emigranata i bezbrojna masa politikih izgona.7 Nakon toga uslijedio je 1929. dravni udar i uvoenje diktature kralja Aleksandra, vodei se krilaticom jedan kralj, jedan narod i jedna drava. To se iskazivalo kroz naziv dr ave te integralno jugoslavenstvo tj. nametnutu umjetnu jugoslavensku nacionalnost, koje je prema tvrdnji samih Srba bili kamuflirano velikosrpstvo klike i koterije u Beogradu koji su hteli da veno zadre povlaen poloaj u zajednikoj Jugoslaviji.8 To oslikava i unitaristika uzreica: Stvorili smo Jugoslaviju, stvorimo Jugoslavene, ije se oivotvorenje jugoslavenstva, uz pokuaj brisanja nacionalnih identiteta, nastojalo ostvariti najgrubljom represijom. Drava je tada nazvana Kraljevina Jugoslavija, podijeljena na devet banovina kojima je hrvatski etniki i povijesni prostor raskomadan, te na umjetni nain u njih est osigurana srpska veina. Dok je strogo bilo zabranjeno spominjanje narodnoga imena, isticanje zastava i drugog znakovlja (to se u praksi odnosilo gotovo iskljuivo na Hrvate), rasputena su razliita hrvatska drutva i udruenja, ograniena sloboda govora, uvedena cenzura, a pootreni su i zakoni prema hrvatskim rodoljubima i domoljubima. Zavladalo je okrutno vojno-policijsko nasilje i veliko bezakonje, a mnogi su Hrvati osueni na smrt, ubijeni ili utamnieni. Vodstvo HSS nije se samo ograniilo na osudu skuptinskog atentata i centralizma. Nakon uhienja Vlatka Maeka njegovi lanovi narodni poslanici August Kouti i Juraj Krnjevi, koji su izbjegli u inozemstvo, obratili su se memorandumom sijenja 1930. protiv monarhoapsolutizma za pomo Ligi naroda. U memorandumu se posebno istie: na cijelom
ostalo trebalo biti u sastavu Velike Srbije. Vidi: Dr. . MILOSAVLJEVI, Srpsko-Hrvatski spor i Neimari Jugoslavije, tree izdanje, Amerikanski Srbobran, Pittsburgh, PA, U.S.A, 1945. (prema drugom izdanju, tiskanom u Beogradu 1938-1939). 7 Vjesnik, Zagreb, 10. lipnja 1997, str. 11. M. Krlea je to napisao u predgovoru knjiice R. Jovanovia: Glavinjaa kao sistem. Dalje Krlea tu pie: Kada se batinaju politiki kanjenici u masama, kad se siluju uhapene ene, a nepopustljive kada se proglaavaju slubeno prostitutkama, kada se djeca zatvaraju s provalnicima i kada se iskazi piu krvavim zubalom, onda se to zove Objavljenje nae rasne Sveovenosti: gesta Dei per Jugoslavenos! Pred naim oima ubijaju se politiki uhapenici i nestaju netragom iz zatvora; tuberkulozni ljudi zatvaraju se u betonske samice pune vode, vlasti se groze Dunavom, ljudi se dave, biju batinama, vreama punim pijeska, ilama, kundacima i bokserima, ljudi se veu naglavice i zatvaraju u dimnjak, po etiri ovjeka ive u prostoru od jednog kvadratnog metra i to traje ve punih deset godina. To stanje koje govori svojim krvavim ciframa, predstavlja neoboriv argument, kako je ve krajnje vrijeme za obranu minimalnih Graanskih i ovjeijih prava. Krlea je posebno opisao hrvatsku povijest i politiku u tome razdoblju nazvavi knjigu Deset krvavih godina. 8 M. M. MILOEVI, Otvoreno pismo gospodinu Slobodanu Jovanoviu, Beograd, 1940, 1415.
137
hrvatskom dravnom teritoriju uveden je apsolutistiki reim srpskog kralja, koji hrvatskom narodu uskrauje primarna narodna prava, koja su inae osigurana svakom narodu. Tako je zabranjena uporaba imena hrvatskog naroda, koji je priznat u me unarodnim ugovorima kao meunardni faktor, te koji se nije odrekao niti svojeg imena niti svoje egzistencije u zajednici naroda. Zabranjeni su hrvatski grb i hrvatska zastava. Rasputena su i dapae zabranjena hrvatska kulturna i znanstvena drutva. Istisnut je hrvatski jezik iz kola i javnih slubi. Krivotvorena je i brisana hrvatska povijest u kolskim knjigama. Nastoji se zaustavti kulturni napredak hrvatskog naroda, da se narodu otue hrvatske generacije, pa da im se otui cjelokupna hrvatska pisana literatura. Zapostavlja se hrvatska vjera, a oteuju se grobovi (npr. u Zagrebu 1. studenog 1929). Samovoljno su hrvatske zemlje razdrobljene i istodobno podvrgnute srpskoj prevlasti. Zabranjeni su historijski dr avni nazivi, n. pr. Hrvatska i Bosna. Samovoljno su raspisani porezi i druga javna podavanja, koji se silovito utjeruju i bez kontrole troe veinom u Srbiji.9
F. ULINOVI , Dokumenti o Jugoslaviji, Zagreb, 1968, 299-300. Naglaeni dijelovi u memorandumu su u originalu. Slino su pisale i druge politike skupine. Tako u brouri Put k osloboenju hrvatskog naroda, izdanoj 1932. u Beu od skupine Hrvatskih nacionalnih revolucionaraca , a koju je zasebno tiskala i u inozemstvu irila KPJ pie: ta je to jugoslavenstvo? Jugoslavenstvo je pusta prevara, jer u Jugoslaviji gospoduju srbijanski vlastodrci s dinastijom na elu i u njihovim rukama nalazi se sav aparat vlasti: vojska, diplomacija, dravna uprava, policija i andarmerija, kao i sva dravna novana sredstva. Jugoslavenstvo je samo firma kojom srbijanski vlastodrci nastoje da okupe oko sebe jo i hrvatske i slovenke bogatae, da bi njihovom pomoi lake tlaili hrvatski i slovenski, makedonski i druge narode. To jugoslavenstvo nema nita zajednikog niti sa starijim jugoslavenskim shvaanjima trosmajera, Rakog ili Supila, a pogotovo ne Stjepana Radia.Besmisleno je i uvredljivo nazivati Hrvate nekakvim plemenom ili kao punih deset godina parlamentarnog reima, dijelom nekakvog troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca, ili kao od proglaenja diktature jednostavno jugoslavenskim narodom, kojega ukazima stvara kralj Aleksandar, za sada od Triglava do Gjevgjelije, i hoe da u to veliko-srpsko more pretopi ne samo slavenske narode na Balkanu, kao Hrvate, Slovence, Crnogorce, Makedonce, nego i putem odnaroivanja i posrbljivanja jo i neslavenske narode i narodne manjine, kao Albance, Nijemce, Maare, Rumunje, Turke, Grke i idove. Kralj Aleksandar hoe u interesu svoje dinastije i za sjaj svoje krune da Hrvatsku izbrie i porui, da nasilnim sredstvima ubije nacionalnu svijest Hrvata, da oni napuste borbu za svoje narodno oslobo enje, da zaborave svoju narodnu pro lost i ne misle na svoju narodnu budunost.Hrvatski narod nee da zaboravi na svoju prolost, to manje, to nema za to nikakva razloga, govorio je ve blagopokoji Stj. Radi hrvatskoj i srpskoj gospodi u sudbonosnoj sjednici Narodnog Vijea, dne 24. studenoga 1918. U skladu sa svojiom povijeu i s hrvatskom narodnom svijeu i sa zdravim razumom, hrvatski je narod potpuna historijska i kulturna individualnost, pa mu prema tomu pripada neogranieno pravo narodnog samoopredjeljenja tako je glasio zakljuak Hrvatske Seljake Republikanske Stranke od 9. sijenja 1921. Arhiv CK KPJ, SRJ, Beograd, Arhiva CK SKJ, KI 1932/38. i Z/Ia-93, str. 40-41.
138
Od toga doba dolazi do poveanog broja policijskih ubojstava Hrvata, nacionalista - ustaa i komunista te drugih protivnika reima. Spomenimo samo hrvatskog nacionalista, knjievnika dr. Milana uflaja, koji je ubijen 1931. u Zagrebu na ulici, dok je drugi knjievnik, takoer nacionalist, Mile Budak, preivio atentat, te hrvatske komuniste uru akovia, sekretara KPJ i Nikolu Heimovia, sekretara Crvene pomoi Jugoslavije. Od tada, osim brojnih ekonomskih emigranata iz hrvatskih krajeva, znatno raste broj politikih emigranata, tako da se ukupni broj iseljenih Hrvata izmeu dva svjetska rata popeo na oko 100.000. U teroru prema Hrvatima vidno mjesto zauzimaju brojna nacionalistika velikosrpska drutva i organizacije, kojima je reim odobrio rad. Meu njima su se terorom, okrutnou i ubojstvima mnogih Hrvata tih godina posebno isticala etnika udruenja i naoruane skupine, koje su djelovale u vie od 200 mjesta u Hrvatskoj i preko 300 mjesta u Bosni i Hercegovini s blizu 200.000 lanova. Ta etni ka udru enja svim sredstvima promi u re imsku ideju jugoslavenskog nacionalizma, tj. beskompromisnog integralnog jugoslavenstva i unitarizma pod dinastijom Karaorevia, to je slikovito izraeno u poznatom etnikom geslu Za Kralja i Otadbinu. Pod tom maskom nositelji etnike ideologije promicali su zapravo velikosrpski hegemonizam u tadanjoj zajednikoj dravi i onemoguavali nesrpske narode i druge etnike zajednice u izraavanju svojih nacionalnih osobitosti u politikom, gospodarskom, kulturnom i prosvjetnom ivotu, to je u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini bilo osobito vidljivo. Katoli ka crkva nije od vlasti bila tretirana kao ravnopravna s Pravoslavnom, iako je to ustav jamio, ve je najvee povlastice imala Srpska pravoslavna crkva. To se ogledalo i u iznosu dravne pomoi, koja je za Katoliku crkvu bila uvijek manja od pripadajueg dijela prema broju vjernika. Takoer su agrarnom reformom Katolikoj crkvi oduzeti mnogi zemljini posjedi, a nije prihvaen ni konkordat kojim bi se uredili odnosi izmeu Kraljevine Jugoslavije i Svete Stolice, odnosno poloaj Katolike crkve u zemlji, emu se najvie protivila Srpska pravoslavna crkva.10 To je izazvalo ne samo omra enost re ima, njegove politike i njegovih eksponenata, ve i organiziranu protuaktivnost. Kao jedan od odgovora na ubojstvo Stjepana Radia i niza drugih Hrvata, te brojna
10
R. ROGOI, Stanje Katolike crkve u Jugoslaviji do Sporazuma, ibenik, 1940. Iako su pravoslavci inili 42%, a katolici 38% stanovnitva jugoslavenske drave Srpska pravoslavna crkva dobivala je blizu tri puta dravnog novca od Katolike crkve. Tako je primjerice u dravnom proraunu za 1922. za pravoslavnu vjeru odreeno 17 a za katoliku vjeru tek 6 milijuna dinara. Pravoslavnim biskupima je bilo do 40 tisua, a katolikim 15 do 20 tisua dinara. Drava je 1921. srpskim vjerskim kolama dodijelila vie od 20 milijuna kruna, a katolikim vjerskim kolama jedva etiri milijuna kruna. O progonima i kanjavanju sveenika od strane dravnih vlasti da se i ne govori.
139
velikosrpska nasilja, do lo je 1929. godine do osnivanja ilegalne organizacije Usta a hrvatski oslobodila ki pokret, s dr. Antom Paveliem na elu, s ciljem stvaranja samostalne i neovisne hrvatske drave izvan Jugoslavije. Ustae su to odmah najavili i pokuali ostvariti svojim akcijama u zemlji, kao to je primjerice Velebitski (Liki) ustanak 1932, nakon kojih velikosrpski teror postaje jo ei.11 I sam dr. V. Maek, predsjednik HSS, poto je osudio apsolutistiki poredak i predloio federalizam, bio je optuen za tobonji separatizam i utamnien na tri godine. Velikosrbima je od tada svaki Hrvat ustaa, a svaka pjesma o Hrvatskoj, ukljuivi i hrvatsku himnu ustaka pjesma. Zato su samo te godine srpski etnici, andari i policajci poubijali po Hrvatskoj etrdesetak Hrvata, nekoliko tisua uhitili, muili i prebili pod izgovorom da su ustae, a veinu zatvorenih osudili na viegodinje robije, te zapalili pedesetak hrvatskih kua po Velebitu. Isto se dogaa i 1933. kada je po Hrvatskoj pobijeno nekoliko desetaka hrvatskih seljaka, a ubijeni su i neki poznati Hrvati, kao primjerice pisac Ivo Pilar, koji je, pod pseudonimom Sdland, u knjizi o Junoslavenskom pitanju (na njemakom jeziku) otkrio sve velikosrpske namjere do 1917. godine te Josip Predavec, potpredsjednik HSS-a. A tako je i narednih godina. Hrvate se ubijalo zbog pjevanja hrvatske pjesme i zastave. Teror je istom estinom zahvatio mnoge Hrvate lanove rukovodstava i pristae ilegalne KPJ, kojoj je Zagreb bio najjae uporite, koja se, napustivi dotadanju vlastitu unitarnu koncepciju ureenja jugoslavenske dr ave, izjasnila za razbijanje monarhisti ke Jugoslavije i stvaranje neovisnih drava, meu kojima i Sovjetske Hrvatske, na temelju prava porobljenih naroda na samoodreenje do odcjepljenja. No, KPJ e 1936. ovo shvaanje reducirati na stvaranje jugoslavenske federacije (te e 1937. u svom sastavu osnovati Komunistiku partiju Hrvatske) po emu e se bitno razlikovati od hrvatskih nacionalista ustaa koji su protiv svake Jugoslavije, te e prestati i njihova dotadanja meusobna potpora u borbi protiv vladajueg velikosrpskog reima. Taj teror i protuhrvatska represija e se posebno pojaati nakon ubojstva kralja Aleksandra, glavnog nositelja apsolutizma, centralizma i integralnog jugoslavenstva, to je maska velikosrbizma, u Marseilleu 1934, kamo je doao da uz pomo Francuske ojaa svoj meunarodni poloaj. Atentat na njega su obavile ustae u suradnji s VMRO (Vunutranjom makedonskom revolucionarnom ogranizacijom), iji ga je lan ostvario. Svake godine imamo na desetke ubijenih, stotine ranjenih i pretuenih te mnogo zatvorenih Hrvata po kaznionicama i zatvorima. Dovoljno je samo spomenuti tzv. sibinjske rtve i vrbljansko-ruike kod Slavonskog Broda,
11
I. BIONDI, Hrvatski odgovor velikosrpskom faizmnu o obljetnici Likoga ustanka 1932-1996, Hrvatsko slovo, Zagreb, 6. rujna 1996, str. 6 i 30.
140
gdje je 1935. ubijeno 13 seljaka Hrvata, te senjske rtve iz 1937. kada su andari pucali na kamion zabranjenim dum-dum metcima samo zato to se na njemu vijorio hrvatski barjak, te ubili est mladia i jednu djevojku. Tako je bilo i prilikom mnogih vjerskih manifestacija gdje su vjernici ubijani, ranjeni, uhiivani i sueni zbog pjevanja hrvatskih vjerskih pjesama te no enja hrvatskoga stjega ili ne ega to podsje a na njega. Tako je primjerice bilo 1931. prigodom odravanja Euharistijskog kongresa u Omiu. I dok su vjernici na omikom trgu tijekom procesije od 13.000 sudionika zapjevali Rajska Djevo, kraljice Hrvata, andari su bez ikakve prethodne obavijesti i opomene na njih pucali ranivi preko 40 osoba, od kojih nekoliko teko, zato to su pjevali hrvatske pesme i to je jedna zastava uz sliku Spasitelja i Djevice, imala na sebi i hrvatske nacionalne boje, a koju su potom pokidali. No, nisu se andari time zadovoljili te su u selu Celine ubili dvojicu brae jer su odbili predati im zastavu jednog hrvatskog vjerskog drutva.12 Seljaci su se odluili pruiti otpor i zatititi od ovih zloina okupljanjem ljudi u tzv. narodnu zatitu, a za osiguranje stranakih sastanaka, zborova i drugih aktivnosti osnovane su u sastavu HSS-a Hrvatska seljaka zatita i Hrvatska graanska zatita. Dio Hrvata katolika, kao demokrati i humanisti, nakon pobjede faizma, nacizma i militarizma u Italiji, Njemakoj i Japanu, koje karakteriziraju totalitarizam u unutarnjoj i oruana ekspanzija u vanjskoj politici, ukljuio se u snana i organizirana antifaistika raspoloenja i aktivnosti u zemlji i inozemstvu, zbog ega ih je nekoliko stotina izgubilo ivote, a vie tisua zavrilo u zatvorima, tamnicama i logorima. Za ove brojne zloine nad Hrvatima ne samo da nitko nije odgovarao, nego su neki od zloinaca i odlikovani od vlasti, dok je potuno izostala bilo kakva osuda od strane jugoslavenskih nacionalista ve samo zahtjev da se oni nastave i dalje pod njihovim sloganom: Jedan Kralj, jedna nacija, jedna drava i jedno autoritativno narodno i dravno vodstvo.13 O obimu terora svjedoe i podaci prema kojima je od 1929. do 1936. u Kraljevini Jugoslaviji bilo preko 18.000 politikih procesa, a do 1939. jo 2.000 novih procesa, u velikoj veini Hrvatima, u kojima je bilo optueno preko 80.000 mukaraca i ena. Od preko 20.000 osuenih njih nekoliko tisua bilo je osueno na smrt i usmreno ili su stradali po zatvorima, tamnicama i robijanicama irom Kraljevine Jugoslavije.14
S. PRIBIEVI, Diktatura Kralja Aleksandra, Pariz, 1933, 143-144. Hrvatski dravni arhiv, Zagreb, Graa 1918-1941, Grupa VI, dok. inv. br. 1534. Policijsko izvjee o sastaniku Jugoslavenskih nacionalista u Zagrebu 15. V. 1938. Citat je uzet iz tu donijete rezolucije. 14 Podaci su uzeti iz Memoranduma hrvatskog narodnog predstavnitva svim vladama, vodeim dravnicima i svjetskim publicistima o borbi Hrvatske za nezavisnost, Pittsburgh, Pennsylvania, 25. svibnja 1939 , tiskanog na hrvatskom u knjizi Dr. Jere Jareba, Politike
13
12
141
Sve to utje e na ja anje hrvatskog nacionalnog otpora, tako da hrvatski narodni pokret postaje jaka politika snaga, a hrvatsko pitanje postaje najvaniji politiki problem zemlje. To su pokazali i izbori 1935. i 1938. kada je lista udru ene opozicije na elu s dr. V. Maekom, unato teroru, la ima i fasifikatima, dobila 1,076.346 ili 37,4% i 1,364.524 ili 44,9% glasova, a sam HSS 600.000 glasova (1935. godine) i 801.333 glasa (1938. godine).15 Velikosrpski nacionalisti, nezadovoljni rezultatima izbora poduzimaju niz aktivnosti kako bi otklonili njihov u inak, zaustavili daljnje jaanje hrvatskog narodnog pokreta te onemoguili bilo kakve Naslovnica knjiice Robija. mogue promjene. Jedna od tih Na fotografiji skupina hrvatskih politikih njihovih aktivnosti je osnivanje, osuenika u Lepoglavi iz ljeta 1935. u veljai 1939, srpskog drutva Krajina s privremenim sjeditem u Zagrebu. Drutvo je trebalo svojim radom obuhvatiti veinom Srbe u Savskoj banovini (juno od Save), zapadnom dijelu Primorske banovine (sjeverna Dalmacija) i zapadnom
uspomene i rada dra Branimira Jelia, Cleveland, 1982, 277-290. Memorandum je bio tiskan kada je i nastao na engleskom u obliku broure i u dva broja tjednika Nezavisna Hrvatska Drava, Pittsburgh, god. VII, brojevi 23. i 24. od 10. i 17. lipnja 1939. U njemu su navedeni nekolicina primjera stradanja Hrvata katolika 1918-1939. godine. 15 T. JANIKOVI, Hrvati u izborima 11. prosinca 1938, Zagreb, sijeanj 1939, 20, 27 i 28. Ti glasovi su bili rasporeeni: u Banskoj Hrvatskoj 534.998, u Dalmatinskoj Hrvatskoj 116.305, u Bosni i Hercegovini 141.030 i Vojvodini i drugim krajevima 10.000 glasova. Meu posebno smiljenu demoralizaciju i provokaciju bila je lana obavijest ponavljana vie puta preko radija kako je na izborima 1938. zagrebaki nadbiskup Dr. Alojzije Stepinac glasovao za vladinu listu Dr. M. Stojadinovia, iako je on glasovao na listu Dr. V. Maeka, a njegov demant nisu htjeli objaviti. O tome je i parika L Europe Nouvelle pisala: Sva su sredstva bila dobra za pribavljanje glasova. Tako su se besramno posluili imenom Mgr. Stepinca, katolikog nadbiskupa, javljajui preko tampe i radia, da je taj crkveni dostojanstvenik glasovao za vladinu listu. Protestni brzojavi Mgr. Stepinca, koji su zahtjevali slubeni demanti, ostali su bez uinka.
142
dijelu Vrbaske banovine.16 Brzo se potom na tome podruju trai stvaranje nove politike jedinice Srpske krajine kojoj bi sjedite bilo u Bihau. Time se htjelo onemoguiti tadanje zahtijeve HSS-a za rjeavanjem hrvatskog pitanja u okviru Kraljevine Jugoslavije, koje je velikosrpski monarhistiki reim, zbog zaotravanja meunarodnih prilika u Europi i naziranja poetaka rata te opasnosti raspada zemlje, morao uzeti u obzir. Tako je sporazumom Dragie Cvetkovia i Vlatka Maeka 26. VIII. 1939. nastala zasebna upravna Banovina Hrvatska u sastavu Kraljevine Jugoslavije, sa sjedi tem u Zagrebu, ali s banskom upravom, te zakonodavnom, upravnom i sudskom autnomijom, koja se bez pristanka Hrvatske nije mogla oduzeti i smanjiti.17 Protiv Banovine Hrvatske bile su usta e, smatraju i da njezina autonomija nema nikakvo jamstvo, a da njezino stvaranje doprinosi unutarnjem sre enju i ja anju Kraljevine Jugoslavije i onenogu ava stvaranje Hrvatske kao samostalne i neovisne drave na cijelom njezinom povijesnom prostoru. Uspostavi Banovine Hrvatske odluno su se suprostavile sve srpske stranke (osim SDS-e), nacionalistike i velikosrpske organizacije i udrube, vojska i Srpska pravoslavna crkva, smatrajui je opasnou za srpstvo i opstanak drave. Uz slogan Srbi u opasnosti i stav gdje god je Srba tu je Srbija, pozivaju na okupljanje cjelokupnog srpskog puanstva u zemlji i odluno zahtijevaju ukidanje Banovine Hrvatske. Tako dolazi do osnivanju raznih odbora za obranu i zatitu srpskog stanovnitva i komisija za spas Srba objedinjenih u jedinstveni velikosrpski pokret Srbi na okup, s ciljem da se ostalih est banovina na istoku zemlje spoje u jednu upravnu cjelinu pod nazivom Srpske zemlje, poznatiju kao Velika Srbija. U njezin sastav uli bi i svi oni dijelovi Banovine Hrvatske u kojima srpsko puanstvo ima veinu, kao i oni za koje Srbi smatraju da im iz geostratekih i politikih razloga trebaju pripasti. Na tim podrujima u konanici ivjeli bi iskljuivo samo Srbi. Taj program stvaranja takve velike Srbije na raun hrvatskih povijesnih teritorija (ali i drugih) ostat e trajno opredjeljenje velikosrpskih i etni kih politi kih ekspanzionisti kih
Krajina, Srbi u naim sjevero zapadnim pokrajinama, Zagreb (1939). Uz ciljeve i program rada u brouri je i karta podruja s tablinim iskazom broja Srba, gdje je i srpski Zagreb, to dovoljno govori samo za sebe o namjerama osnivaa drutva. 17 Ona je obuhvaala dananje podruje Republike Hrvatske (osim Dvora na Uni i Baranje, te dijelova koji su se nalazili pod Italijom), ali je ukljuivala 13 kotareva s podruja Bosne i Hercegovine, te kotar id s podruja Vojvodine, u kojima je hrvatsko puanstvo bilo veinsko, no bez povjesnih podruja istonog Srijema te bez Boke kotorske, koja je podruja Hrvatska 1918. unijela u zajedniku dravu s Kraljevinom Srbijom. Povrina joj je iznosila 65.456 km, a imala je 4,024.601 stanovnika (prema popisu iz 1931. godine) od kojih je bilo 70,1% Hrvata, 19,1% Srba i 10,8% ostalih. Opirnije vidi: Lj. BOBAN, Sporazum Cvetkovi-Maek, Beograd, 1965.
16
143
krugova sve do naih dana i biti jedan od glavnih uzroka njihovih zloina genocida nad Hrvatima (i drugim nesrbima) tijekom rata. Zato su velikosrbi na terenu, uz pomo dvora, vojnih i policijskih vrhova vlasti, poduzimali pripreme na otpor protiv uspostavljanja vlasti Banovine Hrvatske, po ev od prikupljanja potpisa na terenu sa zahtjevima za izdvajanjem pojedinih srpskih kotareva iz njezina sastava i njihovog prikljuenja susjednim banovinama, odnosno Srbiji pa do stvaranja etnikih postrojbi, kao primjerice u okolici Knina.18 Istodobno je 1940. dravni vrh u okviru Jugoslavenske vojske ustrojio od dobrovoljaca za gerilske oblike ratovanja u ratnim uvjetima etniko zapovjednitvo i 6 posebnih batljuna, pri svakoj armiji po jedan. Jedan od glavnih razloga vojnog pua izvedenog nakon pristupa vlade Cvetkovi-Maek Trojnom paktu 27. III. 1941. bilo je ruenje Banovine Hrvatske. Jedino u emu su se vojno-etnike postojbe istakle u kratkotrajnim travanjskom ratu 1941. bila su ubojstva vie desetaka nevinih civila Hrvata katolika (primjerice kod Bjelovara, Srijemske Mitrovice, Dervente, Doboja, Mostara, apljine i Siveria) i spaljenih nekoliko sela nastanjenih Hrvatima (pr. Cim i Ilii). Hrvati katolici u hrvatskim krajevima koji su se nali u sastavu Kraljevine Italije, preputeni od jugoslavenske drave na milost i nemilost, bili su od poetka izloeni sustavnom teroru i nasilnoj talijanizaciji, koji su glavna obiljeja tadanje talijanske faistike politike. Sve je to dovelo do brojnih uhienja, zatvaranja i stradanja mnogih Hrvata te do velikog hrvatskog egzoduusa, veinom u kraljevinu Jugoslaviju i u Ameriku.19 Samo od 1922. do 1930, prema pisanju tiska, bilo je uhieno i zatvoreno oko 20.000 Hrvata (i Slovenaca, te Talijana antifaista), od kojih je znatan broj bio ubijen. Zapoelo je s ukidanjem svih hrvatskih ustanova, kola i nastavljeno iseljavanjem pod terorom brojnih Hrvata iz tih krajeva, koje je poprimilo oblik egzodusa (te im se do 1941. broj popeo na oko 150.000), dok su na njihova imanja i u domove useljavani Talijani iz Italije, te se tako natojalo da ta podruja i etniki postanu talijanska. Sve je to izazvalo otpor Hrvata, koji je imao razliite oblike bez obzira na represalije, to je bio i
U tome je prednjaila Srpska pravoslavna crkva. Tako je poetkom 1940. savjet Eparhije Dalmatinske donio rezoluciju koja je postala program rada Srba u Dalmaciji. Potom su tijekom 1940. odrani mnogi zborovi Srba na podruju sjeverne Dalmacije koji su rezultirali osnivanjem Komisije spasa Srba Sjeverne Dalmacije (koja je uz ostale aktivnosti prikupljala popise za izdvajanje kotareva Knin i Benkovac iz sastava Banovine Hrvatske i njihovog ukljuenja u sastav Vrbaske banovnine, odnosno Srbije, tako da je npr. samo na podruju kninskog kotara prikupljeno iz 23 naselja 4537 potpisa starjeina obitelji u ime oko 30.000 Srba), te osnivanjem u Kninu etnikog Petog komitskog odreda, s nekoliko stotina etnika, na elu s vojvodom Vladom Novakoviem, od jeseni 1941. zapovjednikom Bukovikog etnikog odreda. 19 O tome opirnije vidi: Talijanska uprava na hrvatskom prostoru i egzodus Hrvata (19181943), zbornik radova s Meunarodnog znastvenog skupa, Zagreb, 22-23. X. 1997, Hrvatski institut za povijest Drutvo Egzodus istarskih Hrvata, Zagreb, 2001.
18
144
prvi antifaistiki otpor u Europi. U razdoblju izmeu dva svjetska rata u talijanskoj politici prema hrvatskim prostorima u sastavu jugoslavenske drave dominira ona revanistika i iredentistika politika kojoj je cilj ruenje jugoslavenske drave kao umjetne versailleske tvorevine, aneksija Dalmacije i stvaranje hrvatske drave pod protektoratom Italije. Ostvarenju tog cilja prilazi se sukladno situaciji na Balkanu i Europi.20 STRADANJA HRVATA TIJEKOM DRUGOGA SVJETSKOGA RATA (19411945) Rat koji je na ovim prostorima zapoeo 6. travnju 1941. napadom nacistike Njemake i njezinih saveznika na Kraljevinu Jugoslaviju, rezultira slomom jugoslavenske vojske (17. travnja), okupacijom i podjelom zemlje te 10. IV. 1941. proglanjem Nezavisne Drave Hrvatske (=NDH) s usta kim autoritarnim re imom, na elu s poglavnikom dr. Antom Paveliem.21 Hrvatskom ustakom pokretu glavna programska zadaa bila
20 Tako Mussolini poinje s promidbom za prikljuenje Dalmacije Italiji, uspostavlja suradnju sa separatistikim pokretima u Kraljevini Jugoslaviji, prihvaa ustae, omoguuje im osnivanje vojnih logora i podrupire njihove akcije i radi na diplomatskom opkoljavanju Jugoslavije, povezujui se posebno s Bugarskom i Maarskom, te nacistikom Njemakom (sklapanjem sporazuma 1936) i militariziranim Japanom (1937), stvorivi tako Osovinu Rim-Berlin-Tokio (opirnije vidi: E. MILAK, Italija i Jugoslavija 1931-1937, Beograd, 1987). Iako su hrvatski prostori uz Jadran i u unutranjosti spadali iskljuivo u talijansku zonu utjecaja, ipak se faistika Italija, zbog interesa i ciljeva njemakog Treeg Reicha, 1937. pismeno sporazumjela s beogradskim reimom o ureenju politikih i trgovinskih odnosa, uz potovanje teritorijalnog integriteta.Ugovorom se talijanska strana obvezala na sprjeavanje svake djelatnosti ustaa, upoznavanje jugoslavenske vlade sa stanjem u ustakoj emigraciji te omoguavanje povratka u zemlju svim onim ustaama koji to budu htjeli. To je iskoristilo vie od polovice ustakih emigranata, te su se iz Italije vratili u zemlju. Mussolini je preostalu ustaku skupinu u Italiji, s drom A. Paveliem na elu, drao u priuvi za potrebe talijanske politike u budunosti. Istodobno, talijansko faistiko vodstvo nastoji bezuspjeno putem pregovora i eventualnih sporazuma s predstavnicima HSS-a (1939) rijeiti tzv. hrvatsko pitanje u svoju korist. S poetkom Drugoga svjetskoga rata Italija je 1939.g. zakoraila odlunije na Balkan i okupirala Albaniju, te se za ostvarenje svojih ciljeva na hrvatskim prostorima 1940. okree Paveliu. No, zbog Hitlera, koji eli mir na Balkanu dok traju ratne operacije na drugim podrujima, i pristupa Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu u Beu 25. III. 1941, Mussolini je morao odustati od planiranih operacija 1940.g. na prostoru Kraljevine Jugoslavije, te se odluio za napad na Grku. Ali doivivi u Grkoj samo poraze, morao je moliti Hitlera za pomo, to e on i uiniti. U meuvremenu vojni pu 27. III. 1941. u Beogradu izmijenio je politiku situaciju na Balkanu po prosudbi Hitlera i on se odluuje na napad na Kraljevinu Jugoslaviju, koji zapoinje 6. IV. 1941. godine. (Vidi: Dnevnik grofa Ciana, Zagreb, 1948. i Tajni arhivi grofa Ciana 1936-1942. (predgovor napisao i tekst priredio dr. Bogdan Krizman), Zagreb, 1952; B. KRIZMAN, Odnosi Jugoslavije s Njemakom i Italijom 1937-1941, Historijski zbornik, God. XVII, Zagreb, 1964. Tu su vidljive glavne aktivnosti i smjernice talijanske faistike politike prema hrvatskim prostorima u navedenom razdoblju. 21 Vidi: H. Matkovi, Povijest Nezavisne Drave Hrvatske, kratak pregled, Naklada Pavii, Zagreb, 1994.
145
je upravo izbavljenje hrvatskog naroda iz za njega ubita nog jugoslavenskog, tonije velikosrpskog sklopa i stvaranje NDH. U trenutku proglaenja rijeju Nezavisna htjela se naglasiti njezina samostalnost i neovisnost prema Jugoslaviji, koja je tada jo pravno postojala. Istodobno se htjelo ukazati kako novostvorena hrvatska dr ava raskida svoje dravopravne veze s Jugoslavijom i nastavlja samostalnim i neovisnim dravnim ivotom. Reim je nastojao na prirodnom i povijesnom pravu, te elji naroda za svojom dravom, privui hrvatski narod na svoju stranu. Mnogi Hrvati su tada uslijed stanja u kojem su se nalazili u Kraljevini Jugoslaviji, doivjeli stvaranje NDH kao dugo prieljkivanu neovisnu dravu. No, malobrojne ustae koje su preuzele vlast, nisu iskoristile priliku okupljanja svih dr avotvornih elemenata hrvatskoga naroda, dok su istodobno povele nerazumnu politiku prema nehrvatima u NDH, tako da su se mnogi ubrzo razoarali u novu vlast. Ubrzo su mnogi bili ugroeni od reima NDH, ime su se stvarale prilike za otpor reimu, koji e ve u ljeto 1941. poprimiti organizirane ire oblike. NDH je, uz prijanje podruje Banovine Hrvatske, obuhvatila preostali dio podruja Bosne i Hercegovine i Srijema. Brojila je preko 6,500.000 stanovnika, od kojih je bilo preko 3,300.000 Hrvata katolika, dok su Srbi inili oko 30%, a bosanski Muslimani (od ustakog vodstva proglaeni rasno najii, najmanje natrunjeni Hrvati), vie od 10 posto ukupnog broja stanovnika.22 Izvan NDH ostali su, osim Istre i nekoliko otoka i Zadar, koji su i do rata bili u sastavu Italije, velik dio Dalmacije, Meimurje i Baranja. Italiji je preputen najvei dio Dalmacije kao svojevrsna cijena za dravu, to je potvreno u svibnju 1941. Rimskim ugovorima. Prema njima NDH je trebala biti kraljevina s princom iz savojske dinastije, to nije realizirano. Baranju je Maarska prikljuila, a Meimurje okupirala. Jo u travnju 1941. NDH je bila demarkacijskom crtom razdijeljena na njemaku sjevernu i talijansku junu sferu, i potpuno ovisna o ovim osovinskim silama, kao sastavni dio njihovog novog poretka. Fa isti ka Italija, zbog svojih daljnih imperijalistikih pretenzija prema hrvatskim prostorima, nije podupirala ustroj, konsolidaciju i djelovanje vlasti NDH, te je, nakon pobune i ustanka Srba i komunista, u rujnu i listopadu 1941. izvela reokupaciju podruja do demarkacijske crte. Nacistiki Trei Reich, zbog svojih opih vojnogospodarskih interesa, podupirao je ustrojstvo i djelovanje vlasti NDH u svojoj zoni. No, kada NDH nije bila u stanju rjeiti tzv. ustaniko pitanje, ime su ti interesi dovedeni u pitanje, Trei Reich postupno, od kraja 1941, preuzima operativno zapovjednitvo i vlast u zonama pothvata, potom u cijelom svom podruju, a od jeseni 1943. i kapitulacije Italije, na cijelome
22
Razliiti izvori navode i razliite prosudbene brojeve, pa navodimo najuestaliju prosudbu. Prema njemakoj slubenoj prosudbi od 21.V. 1941. uz 3,300.000 Hrvata, u NDH je ivjelo 1,925.000 Srba i 700.000 Muslimana.
146
Zone talijanskog (I. aneksiona, II. okupacijska, III. okupacijska i demilitarizirana) i njemakog utjecaja na podruju Nezavisne Drave Hrvatske
podruju NDH. U takvom nacionalsocijalistikom i faistikom ambijentu i sklopu i ustaki pokret, iako se iskazivao kao radikalan, izvoran i neideloki usmjeren na uspostavljanje drave, poprimio je u praksi od navedenih politikih filozofija neke njihove temeljne znaajke (primjerice autoritarnost, antisemitizam, rasne zakone, okrutan obraun s politikim neistomiljenicima, zatvaranje i likvidacije u zatvorima i koncentracijskim logorima po etnikom i politikom kriteriju i slino). S druge strane, metode kojima se uvrivala nova vlast, branila drava i odravao ustaki reim odbacivane su kao strane biu hrvatskog naroda. Upravo taj ambijent nastanka i metode odranja postale su glavno povijesno optereenje NDH. U takvim okvirima na podruju NDH od travnja 1941. postupno je uspostavljena civilna, policijska i vojna dr avna vlast. Dr ava je administrativno podijeljena na 22 velike upe s 141 kotarom, 19 kotarskih ispostava, 31 gradom i 1005 opina, te gradom Zagrebom, kao zasebnim upravnim sreditem. Na elu upa su upani, koje imenuje poglavnik. Od
147
politi kih organizacija u NDH jedino je bio dopu ten rad usta kim organizacijama, a osnivane su i posebne ustake postrojbe. Zato je i obnova rada Hrvatskog dravnog sabora 1942. bila ne na izbornom naelu, ve samo na poziv Pavelia. Pored ustroja civilne vlasti, istodobno je ustrojen i usporedni, onaj ustakoga pokreta, a po uzoru na modele organizacije vlasti i politike prakse u Njemakoj i Italiji. Tako je osnovan Glavni ustaki stan (=GUS), kao vrhovna vlast u NDH, na elu s dr. A. Paveliem, kao poglavnikom, a na terenu, po teritorijalnom naelu, ustake organizacije s ustakim dunosnicima. GUS je u praksi bio naredbodavac i organizator politike koja se provodila u NDH. Pored redovite vojske domobranstva, ustrojena je i posebna Ustaka vojnica, a uz redovitu policiju orunitvo, ustrojena je i Ustaka nadzorna sluba. Istodobno su doneseni i poeli se sprovoditi mnogi zakonski akti, ukljuujui i one o nacionalnoj i rasnoj iskljuivosti, kojima se moglo neutralizirati i sve protivnike ustakog reima, za to su osnovani posebni sudovi te novi zatvori i logori. Oni su postali velika muilita i masovna stratita kroz koja su prolazile i gubile ivot brojne tisue ljudi bez obzira na nacionalnu, vjersku ili neku drugu pripadnost, ali mnogi upravo i zbog svega toga (kao primjerice, idovi, Srbi, Romi, komunisti), to je za svaku osudu.23 Meu njima su bili i mnogi Hrvati katolici, politiki protivnici ustakog reima, posebice lanovi KPJ i partizanskog pokreta, njihovi suradnici i simpatizeri, te pojedini lanovi bive HSS. Dovoljno je spomenuti logor Jasenovac, najvei po broju logoraa i po broju rtava, zbog ega je postao svojevrsni sinonim za NDH.24 Spoznavi s vie strana to se u tome logoru dogaa, dr. Alojzije Stepinac, zagrebaki nadbiskup, kasniji kardinal i blaenik, prosvjedujui 24. II. 1943. protiv umorstva sedmorice slovenskih sveenika, osudio je njegovo postojanje napisavi poglavniku Paveliu: Ovo je sramotna ljaga i zloin, koji vapije u nebo za osvetom, kao to je sramotna ljaga itavi Jasenovac za Nezavisnu Dravu Hrvatsku.25 Nakon pobune Srba u srpnju i poetkom kolovoza 1941. (s jedne strane etnika, s druge antifaista) i komunista, zapoete u lipnju (koji predvode antifaistiki ustaniki partizanski pokret) u NDH i na od Italije anektiranim hrvatskim podrujima, poto ih oruane snage NDH nisu
23 24
M. PEREN, Ustaki logori, Zagreb, 1990. I. JAKOVLJEVI, Konclogor na Savi, Zagreb, 1999. i Jasenovac rtve rata prema podacima Statistikog zavoda Jugoslavije, Bonjaki institut, Zrich- Sarajevo, 1998. Prema tom poimeninom nepotpunom iskazu rtava prema popisu iz 1964. u logoru Jasenovac 19411945. stradalo je 49.602, a u logoru Stara Gradika 9586 rtava, ili ukupno 59.188 rtava. Od toga je bilo: 33.944 Srba, 9044 idova, 6546 Hrvata, 1471 Rom-Ciganin, 949 Muslimana, 194 Slovenca, 38 Crnogoraca, 145 ostalih nacionalnosti i 6850 nacionalno neidentificiranih. 25 J. KRITO, Katolika crkva u NDH 1941-1945. Dokumenti, knjiga druga, Zagreb, 1998, 255.
148
uspjele uguiti prerasle su u etverogodinji rat, te su morale intervenirati Italija i Njemaka. Italija je odmah potom 1941. reokupirala neto manje od polovice NDH, zadravi se tu sve do kapitulacije u rujnu 1943, a Njemaka je angairala svoje postrojbe na preostalome podruju NDH (a nakon 1943. i na cijelome podruju NDH), stalno poveavajui njihov broj, protiv sve sna nijeg partizanskog pokreta. Na toj crti zajedni ke protupartizanske borbe pod njema ko-talijanskim zapovjedni tvom angairane su oruane snage NDH i etnici. Rat, koji zavrava u svibnju 1945, prouzro io je masovna stradanja Hrvata, posebno od strane velikosrpskih etni kih postrojbi, talijanskih fa isti kih i njema kih nacistikih okupacijskih snaga, ali takoer i zbog hrvatske ideoloke podvojenosti stradavaju od ustakog reima i partizanskog pokreta. No, stradanja Hrvata katolika nastavila su se i u porau od novog komunistikog jugoslavenskog sustava i najvjerojatnije premauju ona ratna.
STRADANJA HRVATA OD ETNIKOG POKRETA
etniki velikosrpski dravotvorni program i programski spisi nastali tjekom rata 1941-1945. izriito su predviali i zagovarali obraun i etniko ienje Hrvata katolika sa svih podruja njihove zamiljene velike Srbije, tj. sa prostora Bosne i Hercegovine i Hrvatske (osim njezinog sjeverozapadnog dijela od Zagreba, preko Krapine do Varadina), te su tako dali politiki okvir etnikim zloinima, to je sve na jadranskim prostorima rezultiralo masovnim stradanjima Hrvata.26 Za sprovedbu planova ustrojene su na podruju NDH snane etnike postrojbe, sastavljene uglavnom od Srba, koje su suraivale i operativno djelovale, najprije do kapitulacije Italije rujna 1943. godine, u sastavu talijanskih okupacijskih postrojbi kao Milizia Volontaria Anticomunista (M.V.A.C.) etnici (kada ih je bilo vie od 20.000), a od tada pa do kraja rata njemakih okupacijskih postrojbi (s preko 50.000 etnika krajem 1944).27 Tijekom veih pothvata u operacijama ienja pomagale su ih snane etnike postrojbe koje su se na podruje NDH prebacivale iz Srbije i Crne Gore. Pod talijanskim i njemakim okriljem etnici surauju, posebice od proljea 1942. pa do kraja rata i s vlastima i postrojbama NDH na crti zajednike borbe protiv partizanskog pokreta. U nekim podrujima NDH krae vrijeme surauju i s partizanskim pokretom, a veina ih je, nakon amnestije od rujna 1944. i potom ope
26 Vidi: Z. DIZDAR-M. SOBOLEVSKI, Preuivani etniki zloini u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini 1941-1945, Zagreb, 1999. Dalji podaci dati su prema toj knjizi u kojoj su navedeni objavljeni izvori i glavna literatura na tu temu. 27 Opirnije vidi : Z. DIZDAR, Brojitbeni pokazatelji odnosa vojnikih postrobi na teritoriju NDH 1941-1945. godine, asopis za suvremenu povijest, Hrvatski institut za povijest, br. 12, Zagreb, 1996, 161-197. Uz etnike iskazani su brojani pokazatelji i za oruane snage NDH, Talijana, Nijemaca i partizana prema ratnim godinama, a koje koristim dalje u ovom radu.
149
Granice Velike Srbije prema zamisli etnikog ideologa dr. Stevana Moljevia, 30. VI. 1941.
mobilizacije partizanskih komunistikih vlasti, zavrila i doekala kraj rata u partizanima. Stradanja Hrvata katolika od strane nacionalistikog velikosrpskog etnikog pokreta zapoela su ve u travnju 1941. kada su ubijene prve skupine Hrvata katolika, a opljakana i spaljena njihova sela (primjerice u okolici Bjelovara, apljine i Mostara, Dervente i Siveria). etniki zloini posebno su se intenzivirali od ljeta 1941. i poetka pobune protiv NDH, koja se pretvorila u plansko sustavno ienje svih Hrvata katolika s podru ja zami ljene etni ke velike Srbije , koja su se na la pod nadzorom pobunjenika i ustanika. esto su nastupali sa sloganom kolji sve to je katoliko, kao primjerice u Vrlikoj krajini, u sijenju 1943. godine. Tako su, primjerice, oiena od svih Hrvata katolika (bez obzira na uzrast, spol ili politiku pripadnost) sva podruja juno od rijeke Save gdje su dospjele etnike postrojbe, posebice podruja jugozapadne Bosne, june Like, dijelova sjeverne i srednje Dalmacije, istone Bosne i Hercegovine, srednje i sjeverne Bosne, Korduna i Banovine (Banije), s tisuama poklanih i ubijenih i onih koji su izbjegli u okolne gradove i vojna uporita NDH.
150
151
Okrunica Nadzornitva oruanih snaga Nezavisne Drave Hrvatske s izvornim tekstom komandanta etnikog Ozrenskog korpusa o stvaranju velike Srbije
152
Ovi etniki zloini uglavnom su se odvijali s osloncem i pod okriljem najprije talijanskoga, a potom i njemakoga okupatora, a tako er i uz podr ku jugoslavenske izbjeglike vlade te Velike Britanije i SAD-a. U fizi kom uni tavanju Hrvata katolika etnici su primjenjivali najokrutnije metode, od kojih je najvi e primjenjivano klanje, zbog ega su u narodu najee poznati pod imenom koljai. Kao poseban oblik terora etnici su u svim ve im pothvatima i enja vr ili masovna silovanja Hrvatica katolkinja ena i djevojaka, koje su nakon i ivljavanja i stranih muenja uZapaljeni zvonik katolike crkve u Krnjeui, kod glavnom zaklali ili ubili. Tim Bosanskog Petrovca, koji su zajedno s crkvom silovanjima htjeli su Hrvatice zapalili pobunjeni etnici i gerilci u kolovozu katolkinje nacionalno i vjerski 1941. bacivi nakon muenja u njezin plamen i poniziti, to im je i bila prvenusmrtivi tako krnjeukog upnika Kreimira stvena svrha. Masovni teror i Bariia zloini etnika potaknuli su velike mase izbjeglica s podruja NDH, koja su etnici zauzimali tijekom rata od oko 100.000 Hrvata katolika u gradove i podruja pod nadzorom vlasti NDH, a ponegdje partizana. Svi su oni suoeni s problemima smjetaja, prehrane, odijevanja, lijenike zatite te glau, neimatinom, boleu i bombardiranjem, zbog ega ih je na tisue u izbjeglitvu izgubilo ivote, a da do sada uglavnom nisu popisani kao rtve. etni ki teror i zlo ini nad Hrvatima katolicima pra eni su nezapamenom etnikom pljakom i otimanjem hrvatske cjelokupne pokretne te unitavanjem, razaranjem i paljenjem nepokretne imovine, napose kua, gospodarskih, vjerskih i kulturno-povijesnih objekata i spomenika. etnici su tako do temelja unitavali mnoga sela i manje gradove istei ih od Hrvata, to je imalo trajne posljedice za promjenu nacionalne strukuture u mnogim mjestima i gradovima na tetu Hrvata katolika, a u korist veinom Srba. etnici stalno u svojoj promidbi, u zemlji i svijetu, sotoniziraju Hrvate tijekom Drugoga svjetskoga rata, posebice neprestanim umnaanjem broja ubijenih Srba od strane ustaa, s kojima namjerno identificiraju sve Hrvate (iznosei krajem rata i broj od
153
upnik don Ilija Tomas iz sela Klepci kod apljine, ubijen od etnika nou 30. IV na 1. V. 1942. godine
oko 1,500.000 navodno ubijenih Srba na podruju NDH). To etniko izmiljanje lai o hrvatskom narodu, koje je osnova mita o navodnoj genocidnosti hrvatskog naroda, sluilo im je kao opravdanje svojih zloina. Toan broj ubijenih Hrvata katolika od strane etnika, uglavnom zbog politikih razloga, nije do sada utvren, osim to je samo za oko 15.000 ubijenih od etnika u izravnom teroru utvren osobni identitet. Nijemci su utvrdili da je u deset kotareva u njihovoj zoni u BiH (Bijeljina, Zvornik, Srebrenica, Vlasenica, Rogatica i Viegrad te Brko, Tuzla, Kladanj, Sarajevo i Visoko) do po etka velja e 1943. poginulo 8.400 Hrvata katolika, uglavnom od etnika.28 Prema podacima vlasti NDH, etnici su na podruju NDH od travnja 1941. do studenoga 1944. razorili oko 10.000 hrvatskih domova i poubijali oko 50.000 Hrvata katolika.29 No, kako popisi ubijenih nedostaju, to je teko provjeriti navedene tvrdnje, a na popisima koje su radile komunistike vlasti gotovo nema hrvatskih rtava koje su etnici pobili.30 U najnovije vrijeme uspjelo se osobnom identifikacijom
B. KRIZMAN, Paveli izmeu Hitlera i Musolinija, Zagreb, 1980, 581-584. HDA, Fond: ZKRZ GUZ br. 2362/7-1945, kut. 21. Izvod iz tog dokumenta sa gornjim podacima objavljen je u knjizi: Z. DIZDAR- M. SOBOLEVSKI, Preuivani etniki zloini, 640-641. 30 Tako primjerice nekoliko tisua stradalih Hrvata jugozapadne Bosne (rkt. upe Krnjeua, Bos. Petrovac i Bos. Grahovo) nisu uope iskazane u popisu rtava faistikog terora 19411945, to se vidi iz tablice rtava date po opinama 1945. Z. DIZDAR, etniki zloini nad
29 28
154
poimenino utvrditi tek oko dvadesetak tisua Hrvata katolika ubijenih od etnika. Prema procjenama demografa V. erjavia, u neposrednom teroru poginulo je 32.000 Hrvata. Od tih poginulih u izravnom teroru 14.000 su uglavnom bili borci partizani, a ostalih 18.000 civilne rtve.31 Brojne hrvatske rtve, koje su izgubile ivot posredno od posljedica etnikog terora, nitko, pa ni erjavi, ne spominje. Mnogima se erjavieva brojka ini premalena, poglavito zbog ve rairenih prosudbi o daleko veem broju etnikih hrvatskih rtava, koji zagovaraju njegovu reviziju. Vjerojatno e budua istraivanja, koja su u tijeku, donijeti pouzdanije brojane podatke o etni kim zlo inima i pokoljima, izbjeglicama i prognanicima, te ukupnim etni kim ljudskim rtvama kao i materijalnim tetama poinjenim tijekom Drugoga svjetskoga rata nad Hrvatima. Posljedice etni kih zlo ina su bile stra ne kako po broju ubijenih i ranjenih, prognanih i umrlih, tako i po broju opljaaknih te razorenih mjesta i gradova, kulturnih, vjerskih i povijesnih objekata i spomenika. Po svemu tome ti su etniki zloini, ne samo po planiranim namjerama unitenja svega to je hrvatsko katoliko, ve i po izvoenju, tj. po broju i stravinim posljedicama, imali genocidni biljeg. Da nisu bili jo straviniji moe se zahvaliti organiziranom, prvenstveno oruanom otporu naroda koji im se suprotstavio te sprijeio ostvarenje etnikih namjera. Nakon rata 1945. proputena je prilika da brojni etniki zloinci (kako oni u zemlji, tako i oni izbjegli u inozemstvo) odgovaraju pred sudom za zloine genocida nad Hrvatima katolicima, kad su, pored dokumenata, postojali i ivi svjedoci tih njihovih zloina. Istodobno najvea etnika stratita Hrvata katolika nisu se smjela obiljeiti nikakvim spomen-obiljejima, tako da su brojni Hrvati katolici ubijeni od etnika ostajali zaboravljeni, ime im je i mrtvima nanesena nepravda. Crkva je inila koliko je mogla da se oni ne zaborave. Budui da se o etnikim zloinima genocida nad Hrvatima katolicima sve donedavno nije moglo i smjelo sustavno i cjelovito istraivati i objavljivati, njihovi razmjeri, okrutne metode i sredstva izvrenja zloina ostali su nepoznati i Hrvatima, ali i vanjskome svijetu. Tek u novije vrijeme pojavljuju se prvi obimniji radovi o tim zlo inima. Zasigurno je nekanjavanje etnikih zloinaca nakon rata 1945. bio jedan od razloga da se velikosrpske etnike ideje, a s njima i etniki zloini nad Hrvatima katolicima ponovno nakon pedeset godina jave na ovim prostorima, s jo stra nijim posljedicama tijekom velikosrpske agresije na Republiku Hrvatsku i Domovinskog rata 1991-1995. godine.
Hrvatima jugozapadne Bosne tijekom rata 1941-1945, Hrvati Dinare - ivot, opstojnost, stradanje, nauk i pouka, zbornik radova, B. Grahovo, Zagreb, 2000, 121-287. 31 V. ERJAVI, Poginuli, ubijeni i umoreni 1941-1945. (Hrvati i Muslimani na podruju NDH - tablini pregled), Zagreb, 9. I. 1994, u posjedu autora. Te podatke, s malo izmjenjenim brojkama, erjavi je objavio u radu: Demografski i ratni gubici Hrvatske u Drugom svjetskom ratu i porau, SP, br. 3, Zagreb, 1995, 556-557. Tabla 11. Hrvati u NDH. I tu je prosueni broj civilnih hrvatskih rtava 18.000, dok kod poginulih partizana nije napravio raslambu.
155
STRADANJA HRVATA OD TALIJANSKIH FAISTIKIH OKUPACIJSKIH POSTROJBI I VLASTI Talijanska faistika presizanja na istonojadranske hrvatske prostore dovela su tijekom rata 1941-1943. do talijanskog zaposjedanja znatnih hrvatskih prostora i velikog stradanja tamonjeg hrvatskog stanovnitva.32 Nakon to su talijanske postrojbe u travnju 1941. zaposjele vie od treine NDH, u svibnju 1941. Talijani su na osnovu Rimskih ugovora anektirali glavni dio hrvatske obale (tj. I. talijansku zonu), a NDH je trebala biti kraljevina s lanom talijanske kraljevske kue na elu (vojvoda od Spoleta). Priobalna demilitarizirana podruja NDH (u dubinu od oko 80 km od hrvatske jadranske obale) nazvana su II. talijanskom zonom, a njezino
Zemljovid Hrvatske iz 1942. s ucrtanim tzv. prirodnim granicama na Velebitu i Dinari do kojih su faisti eljeli proiriti Italiju.
podruje do njemako-talijanske demarkacijske crte (pravcem SamoborGlina-Dvor-Jajce-Fojnica-Viegrad) III. talijanskom zonom. Na tome podruju NDH Talijani su zadrali 78.000 vojnika kao posadnih trupa (uz 68.000 vojnika na anektiranom podruju). Pobunu Srba (bilo pod vodstvom komunista ili etnika) u srpnju i kolovozu 1941. g. u gotovo svim podrujima preteno nastanjenim srpskim puanstvom protiv NDH u
Opirnije vidi: Z. DIZDAR, Talijanska politika prema hrvatskim prostorima i njezine posljedice tijekom drugoga svjetskog rata, zbornik radova s Meunarodnog znanstvenog skupa: Talijanska uprava na hrvatskom prostoru i egzodus Hrvata (1918-1943), Zagreb, 2001, 639-691. i N. KISI-KOLANOVI, NDH i Italija politike veze i diplomatski odnosi, Zagreb, 2001.
32
156
njezinoj zoni Italija koristi za reokupaciju i preuzimanje cjelokupne vlasti u II. (u rujnu) i operativne vlasti u III. talijanskoj zoni (tijekom listopada 1941), povezujui se pritom s etnicima, koje e koristiti za ienje Hrvata katolika u tim podrujima NDH. Tada potkraj 1941. broj talijanskih vojnika poveao se na 180.000, da bi se sredinom 1942. poveao na oko 220.000, a est mjeseci potom i na oko 250.000 vojnika (u koji broj je uklju eno 20.000 etnika). Istodobno su raznim gospodarskim sporazumima Talijani osigurali gospodarsku podreenost NDH svojim interesima, a nemetnuli su joj i plaanje cjelokupnog izdravanja talijanske okupacijske vojske, te prehranu 445.000 stanovnika anektiranih hrvatskih podruja (tzv. provincije Fiume i talijanske Dalmacije, od kojih su 3/ 4 njih bili Hrvati katolici).
Jedan od najokrutnijih oblika talijanskog terora prema Hrvatima katolicima bili su koncentracijski logori. Na fotografiji je talijanski Koncentracijski logor za civilne i vojne imeternirce Rab u Kamporu, na otoku Rabu u jesen 1942. godine, po broju zatoenika, uvjetima boravka i stradanjima najvei talijanski logor na istonoj obali Jadrana [ene Hrvatske u NOB-i, knj. 1, Zagreb, 1955, 141.].
Talijani su na crti protuhrvatstva poticali i podupirali dalmatinsko autonomatvo, a takoer i raspirivali stare nesuglasice izmeu hrvatskog i srpskog puanstva, pravei se kao zatitnici ovoga posljednjeg, te otvoreno i najotrije progonili sve protivnike svoje vlasti. Sve je to izazvalo strano ogorenje te otpor hrvatskog puanstva, koje su oni nastojali eliminirati razli itim oblicima sve e eg terora. Tako da je upravo teror nad
157
tamonjim Hrvatima katolicima postao i bio jedno od glavnih obiljeja talijanskog okupacijskog sustava. Pljaka je ubrzo postala praksa talijanskih vojnika, posebice tijekom pothvata na podruju NDH. Uz to, talijanske represivne mjere i zloini prema Hrvatima katolicima provodile su se kroz cijelo vrijeme Internirana djeca u talijanskom okupacije. Koncentracijskom logoru za civilne i vojne Poeli su pojedinanim uhi- imeternirce Rab u Kamporu, na otoku Rabu enjima veih skupina, zatim su [Otok Rab u radnikom pokretu i NOB, Rijeka pojaavali aktivnost poetkom Rab, 1985, 208 c]. 1942, da bi nastavili s masovnim internacijama ljeti iste godine i produili takve djelatnosti sve do kapitulacije Italije u rujnu 1943. U tim talijanskim akcijama ienja (od skupnih ubojstava do masovnih interniranja) civilnog hrvatskog puanstva s anektiranih i okupiranih hrvatskih prostora sudjelovali su, uz vojsku, fa isti ka policija, karabinjeri i policija podjednako, i to tako temeljito da su mnoga sela ostajala posve pusta i bez stanovnika.33 Istodobno je uslijedila planska potpuna talijanizacija toga podruja, kojoj teror, zloini, posebni sudovi, zatvori i koncentracijski logori predstavljaju glavna sredstva. Tako je, primjerice, samo s anektiranog podruja bilo otputeno iz slube ili posla i pismeno protjerano preko 17.000 Hrvata katolika koji su se prijavili vlastima NDH. Talijanski Izvanredni i Specijalni sud za Dalmaciju, od preko 5.000 ene Vodica strijeljane od talijansu enih njih oko skih faista poetkom 1943. godine.
33 Opirnije vidi: N. IVKOVI, Ratna teta koju je Italija uinila Jugoslaviji u drugom svetskom ratu, Beograd, 1991. Prema tu iznijetim podacima Jugoslavija je Meunarodnoj reparacijskoj komisiji u Parizu 1947. prijavila i traila 9.85 milijardi dolara ratne tete od Italije, od kojih se vei dio odnosi na tetu poinjenu na podruju Hrvatske, uinjenu upravo Hrvatima katolicima.
158
530 je osudio na smrt, a ostale veinom na due vremenske kazne i internaciju u razne logore. Novoosnovani talijanski prolaznokoncentracijski logori i zatvori (u gotovo svakom upravnom sreditu i veem mjestu) na podruju talijanskih zona i u okolnim podrujima, poev od Lovrana preko Rijeke, Bakra, Kraljevice, Raba, Plakog, Oljaka, Molata, Biograda, Vodica, Murtera, Oliba, Zlarina, Ugljana i Prevlake, u kojima su bili zatoeni Hrvati katolici, imali su posebno znaajno mjesto u talijanskom teroru. Kroz te logore je prolo oko 40.000 ljudi, a jo toliko kroz preko 200 drugih talijanskih logora u Italiji, ili na podrujima Albanije, Crne Gore i Slovenije. Dio logoraa je u njima izgubio ivot, a preivjeli zdravlje. Jo vei broj je bio zatvorenih Hrvata tijekom talijanske okupacije. Talijani su se na hrvatskim prostorima u sprovedbi svoje politike maksimalno koristili etnicima, koji su postali njihovi vojnici i esti izvritelji masovnih uasnih zloina nad tamonjim Hrvatima katolicima. Zato ne udi to je to izazvalo odluan oruani otpor tamonjeg hrvatskog puanstva (i dijela srpskog puanstva), tako da su upravo podruja talijanskih zona postala najjaa sredita antifaistikog partizanskog pokreta, predvoenog komunistima, na hrvatskim prostorima uope i na prostoru bive Kraljevine Jugoslavije, s vie od 190.000 boraca (od kojih su oko 31.000 bile ene) iz obalnog pojasa (Istre, Gorskog kotara, Hrvatskog primorja, Like i Dalmacije),
Groblje umrlih i ubijenih interniraca talijanskog Koncentracijskog logora za civilne i vojne imeternirce Rab u Kamporu, na otoku Rabu (postojao od 27. VII. 1942. do 9. rujna 1943). [Otok Rab u radnikom pokretu i NOB, Rijeka - Rab, 1985, 208 d].
159
rasporeenih veinom u 8. (dalmatinskom) i 11. goransko-liko-istarskom korpusu NOVJ, od kojih je najvie, ak vie od 110.000, bilo boraca iz Dalmacije, ali su zato i ljudske rtve na tome podruju bile najvee. Hrvati su inili gotovo 4/5 partizanskih boraca, a potom slijede Srbi i Talijani.34 Ukupne ljudske rtve koje su talijanski okupatori i njihovi kolaboracionisti (pod njihovim zapovjednitvom) prouzroili tijekom rata nisu do sada potpunije istraene i tono utvrene, pa su i podaci razliiti, ali su u svakom sluaju velike i nenadoknadive. Prema procijenjenim podacima Zemaljske komisije za ratnu tetu Hrvatske iz kraja 1946. talijanske su okupacijske snage i vlasti sa svojim kolaboracionistima prouzroile gubitak ivota i nestanak 40.442 osobe graana NR Hrvatske, od kojih 30.795 civilnih osoba, a 9.647 boraca, veinom Hrvata. Od civila vie od 9000 su bile osobe enskog spola, a bilo je i oko 4000 djece . Ove bi podatke trebalo istra iti, osobnom identifikacijom rtava verificirati i raslambom utvrditi izvritelje.35 Prema popisu iz 1964. broj stradalih civila rtava rata 1941-1945. od strane Talijana iznosi 17.100 osoba, dok su ostali stradali od Talijana i Nijemaca te etnika i oru anih snaga NDH koji su operativno djelovali pod talijanskim zapovjednitvom. Treba istaknuti da odgovorni za ove brojne talijanske zloine na hrvatskim prostorima tijekom Drugoga svjetskoga rata nikada nisu odgovarali za svoje zloine, izuzev nekih pojedinaca, koje su partizani zarobili ili uhitili te osudili, a sprijeili su to nakon rata Britanci i Amerikanci iz politikih razloga. Krajnji cilj talijanske faistike politike bio je izbijanje na tzv. prirodne granice hrvatskog jadranskog obalnog pojasa (do III. zone) i njihovo trajno ukljuenje u sastav Italije, iz kojega podruja bi se ienjem hrvatskog i naseljavanjem talijanskog ivlja stvorile na tome podruju talijanske etnike granice. Neki talijanski krugovi, poglavito iridentistiki, nisu nikad do danas odustali od tog proklamiranog cilja talijanske faistike politike.
STRADANJA HRVATA OD NACISTIKIH OKUPACIJSKIH SNAGA
Od osnivanja NDH na podruju sjeverno od demarkacijske crte bila je do travnja 1943. uspostavljena samo djelomina, a od tada potpuna organizacija njemake okupacijske uprave. Izuzetak je bio dio istonog Srijema gdje je odmah 1941. bila uspostavljena potpuna okupacijska (vojna) vlast, zbog znatnog broja pripadnika njemake nacionalne manjine koja je tu ivjela. U tom prvom razdoblju Nijemci nadziru ustaku vlast i oru ane snage NDH preko razli itih ustanova, slu bi, organizacija i institucija, a prvenstveno preko svoga opunomo enog generala i veleposlanstva (od travnja 1941), te Zapovjednitva njemakih postrojbi u
34 35
Z. DIZDAR, Talijanska politika, 649-680. Z. DIZDAR, Talijanska politika, 686.
160
Hrvatskoj (od listopada 1942). U ovaj sustav ukljuen je i upravni, politiki i privredni aparat Njemake narodnosne skupine s oko 150.000 osoba u NDH, koja je dobila poseban status. NDH je morala plaati izdravanje njemakih vojnih postrojbi na svome podruju sve do kraja rata. Istodobno oko 200.000 radnika, veinom Hrvata katolika iz NDH, bilo je na radu u Njemakoj. Dio ih je otiao dragovoljno, a mnogi pod prisilom. Takoer je raznim ugovorima i koncesijama utvrena gospodarska podreenost NDH interesima Njemake. Posebno se izvozila nafta, boksit i druge rude, drvo te prehrambeni proizvodi.36 Preko NDH vodile su i njemake glavne prometnice prema jugoistoku. Nijemci su, radi ustanikog antifaistikog pokreta koji je stalno jaao i ugroavao njihove interese, bili prisiljeni dovlaiti znatne vojne i policijske snage na podruje NDH i organizirati potpunu policijsku upravu u proljee 1943. godine. Osnovali su tada i vlastite logore u Zemunu, Vinkovcima, Sisku i Jankomiru, predgrau Zagreba. Nakon to su u listopadu 1944. partizani zauzeli Zemun, Nijemci su upravu nad logorima u Vinkovcima i Sisku predali vlastima NDH, dok su i dalje zadrali upravu nad logorom u Jankomiru. U te logore Nijemci su masovno internirali puanstvo s podruja borbi s partizanima, od kojih su sposobne upuivali na rad u Njemaku, dio osumnjienih strijeljali, a djecu i ostale predavali vlastima NDH na daljnju istragu i postupak. Tijekom brojnih njemakih pothvata protiv partizana na terenu NDH mnoga su mjesta unitena, a brojni stanovnici pobijeni, to je izazivalo ne samo ogorenje ve i sve jai oruani otpor puanstva, ali i jaanje njemakih snaga. Tako su 1944. samo njemake policijske snage narasle na 10 policijskih bojni razvrstanih u pet pukovnija na elu sa Stoerom za suzbijanje partizanskog rata. Radi svojih interesa od poetka Nijemci podupiru jaanje oruanih snaga NDH. Od tih interesa dva su razloga bitna, i to: prvi, jer nisu morali rabiti vlastite vojne snage protiv partizana, i drugi, da bi potisnuli prevelik talijanski utjecaj i talijanske aspiracije u NDH i prema Podunavlju. I tako, dok su do sredine 1943. Nijemci imali cjelokupnu izvrnu vlast samo na prostoru vojnih pothvata u NDH, od tada su oni preuzeli cjelokupnu vlast nad oruanim postrojbama NDH na podru ju cijele NDH (uklju uju i i anektirana hrvatska podru ja do kapitulacije Italije, kao primjerice Dalmaciju).37 Kako oruane snage NDH nisu bili u stanju unititi partizanski pokret, to Nijemci priskau u pomo. Tako broj njema kih oru anih snaga na podru ju NDH tijekom rata postupno raste i krajem 1941. iznosi 18.000, krajem 1942. godine 75.000, krajem 1943. godine 220.000 i krajem 1944. godine 350.000 asnika,
36 N. IVKOVI, Ratna teta koju je Nemaka uinila Jugoslaviji u drugom svetskom ratu, Beograd, 1975. Tu su navedene i sve one ratne tete koje je Njemaka poinila na podruju NDH tijekom rata, od kojih se veliki dio odnosi i na Hrvate katolike. 37 M. KRESO, Uspostavljanje njemake okupacijske uprave u Dalmaciji 1943. godine, Zbornik Instituta za historiju radnikog pokreta Dalmacije, br. 3, Split, 1975, 643-657.
161
doasnika i vojnika. Istodobno u sastavu tih njemakih oruanih snaga raste i broj postrojbi NDH, od 12.000 iz kraja 1942, na 60.000 krajem 1943. te na 70.000 asnika, doasnika i vojnika krajem 1944. godine.38 Stradanja Hrvata katolika, bilo vojnika bilo civila, od strane njemakih nacistikih snaga i vlasti zapoelo je ve tijekom ratnih operacija u travnju 1941. i potrajalo do kraja rata poetkom svibnja 1945. godine. Najvie su Hrvati katolici stradavali od Nijemaca tijekom brojnih pothvata protiv partizanskih postrojbi na podruju NDH. Spomenimo samo krvavi obraun brojnih njema kih oru anih postrojbi u listopadu 1943. s istarskim partizanima, uglavnom Hrvatima katolicima, u kojima je poginulo vie od 2500 boraca, a jo vie njih odvedeno u nacistike logore smrti. Nijemci su i ovdje u Istri, kao i u drugim podrujima, vrili odmazde zbog pojedinih partizanskih diverzija i napada. Tako su primjerice zbog diverzije na eljeznikoj pruzi Rijeka-Ilirska Bistrica, ubili ili spalili oko 260 stanovnika sela Lipe, i cijelo selo spalili. Tijekom poznatih pothvata pod zapovjednitvom Nijemaca, kao primjerice onaj na Sutjesci u svibnju 1943. bilo je i 3.945 poginulih partizana Hrvata. Osim vojnika partizana stradavali su i civili Hrvati katolici koji su se zatekli na prostorima pothvata, posebice ako su Nijemci sumnjali da oni surauju ili potpomau partizane. Tako su, primjerice, Nijemci tijekom pothvata protiv partizana na umberku, u listopadu 1943, ubili vie od 60 civila Hrvata, meu kojima i njihovog upnika Karla Ivania, a kue im opljakali i veinom spalili, samo zato to su se zatekli na prostoru koji su do tada nadzirali partizani i pred Nijemcima se povukli.39 Spomenimo samo jo stravine zloine Sedme SS brdske divizije Prinz Eugen (i etnika) nad hrvatskim puanstvom, najprije poljike krajine 26. III 1944, kada je ubijeno, zaklano i spaljeno oko 420 Hrvata katolika (od kojih za 293 postoje poimenini podaci, uglavom iz sela Donji Dolac), i potom 29. III. 1944. sinjske krajine kada je strijeljano i spaljeno oko tisuu Hrvata katolika (veinom ena i djece te straca) od 1 do 90 godine starosti, od kojih je samo u selu Votani bilo ubijeno 337 (za koje postoje poimenini podaci), u selu Ruda 334, u selu Otok 161, u zaseoku Ovrlja (Otok) 70 i u selu Gala 21 Hrvata.40 Neki su ubijeni tijekom borbi, drugi uhieni i strijeljani, trei uhieni i upueni u brojne ustake i nacistike logore, gdje su mnogi izgubili ivote, a mnogi su, bjeei iz prostora pothvata i smrti, izgubili ivot u izbjeglitvu.
Opirnije vidi : Z. DIZDAR, Broitbeni pokazatelji, 161-197. HDA, Fond: MUP RH, br, I-61/892-893. U tom izvjeu Obavjetajnog odsjeka GRAVSIGUR-a NDH od 8. XI. 1943. navedena su 33 imena do tada utvrenih rtava. 40 HDA, Fond: ZKRZ GUZ, kut. 21. Pokolj u Poljikoj krajini izvren po pripadnicima njemake vojske) i Fond: Glavno zapovjednitvo orunitva, kut. 3 (Izvjee Posade Han 29. III. 1944. Podhvatnom zapovjednitvu Sinj o pokolju ljudi i paleu kua u selu Otok) i kut. 4. (Iskaz nastradalog osoblja u selu Velanima, obina Trilj, kotar Sinj prilikom njemakih akcija dana 29. oujka 1944. godine). Z. DIZDAR-M. SOBOLEVSKI, Preuivani etniki zloini 605-607.
39 38
162
Izvjee Orunike posade Han, 29. oujka 1944. Podhvatnom zapovjedintvu Sinj o pokolju i spaljivanju sela Otok kod Sinja
163
Nastavak izvjea Orunike posade Han, 29. oujka 1944. Podhvatnom zapovjedintvu Sinj o pokolju i spaljivanju sela Otok kod Sinja
Dovoljno je podsjetiti kako su nakon kapitulacije Italije pred njemakim pohvatima zauzimanja hrvatske jadranske obale partizanske vlasti, u sporazumu sa saveznikim snagama, potkraj 1943. zapoele iz zbjegova hrvatskog priobalja i otoka, preko otoka Visa prebacivanje 39.000 izbjeglica iz Dalmacije u Italiju, a zatim veinu dalje u Egipat (oko 28.000), gdje nastaju hrvatski zbjegovi. Najpoznatiji hrvatski zbjeg nalazio se u El Shattu, na rubu Sinajske pustinje u Egiptu, u kojem je umrlo 715 osoba, veinom djece. Hrvati su inili blizu 90 posto od ukupnog broja izbjeglica. Toan broj stradalih Hrvata od Nijemaca tijekom Drugoga svjetskoga rata u neposrednom i posrednom teroru nije do sada utvren. Brojke koje se iznose nakon rata o ukupnim rtvama rata koje su Nijemci prouzroili uglavnom su prosudbe, a kod poimeninih popisa rtava najee se zajedno kao izvritelji navode Nijemci i njihovi kolaboracionisti, bez precizne ralambe. Tako su, prema procijenjenim podacima iz kraja 1946. Zemaljske komisije za ratnu tetu Hrvatske, njemake okupacijske snage i vlasti sa svojim kolaboracionistima u neposrednom teroru prouzroile izme u 1941-1945. gubitak ivota i nestanak 121.149 gra ana NR Hrvatske, od kojih 83.773 civilnih osoba, a 37.375 boraca . Srbi predstavljaju veinu meu tim rtvama i poginulima, poto je najvei broj njemakih pothvata tijekom rata izvoen na podrujima nastanjenim preteito srpskim puanstvom. U ralanbi rtava iz popisu 1964. od Nijemca stradalo je 17.300 Hrvata. S time se poklapa procjena V. erjaviu
164
po kojoj su Nijemci u direktnom teroru odgovorni za smrt 17.000 Hrvata, s time to su od toga broja njih oko 10.000 poginuli kao borci partizani, a ostali kao civilne rtve, bilo neposredno na terenu, bilo u nacistikim koncentracijskim logorima ili na druge naine.41 Tome treba dodati da je dio Hrvata katolika poginuo tijekom rata u sastavu njemakih postrojbi (legionarske, SS, policijske i druge postrojbe NDH) u inozemstvu (posebice na istonom i na zapadnom bojitu) ili u NDH. Dio Hrvata je stradao u indirektnom njemakom teroru, tj. od posljedica ranjavanja, zatvora, logora ili prognanikog ivota.
STRADANJA HRVATA OD MAARSKIH OKUPACIJSKIH SNAGA
Maari su u travnju 1941.okupirali hrvatsko Meimurje i Baranju, koju su potom i anektirali, te uspostavili svoju upravnu vlast, u cilju njihove potpune maarizacije. Da bi to lake proveo, maarski je okupator u Meimurju poticao meimursko autonomatvo. S podruja Meimurja i Baranje tijekom rata maarski je okupator uhitio 558 osoba, zarobio 224, internirao 1.098, konfinirao 149, raselio 87, odveo na prisilni rad 2268 i prisilno mobilizirao 1.204 osobe ili ukupno 6.009 osoba, a nad 53 osobe izvrio povredu asti i dostojanstva, te istodobno liio ivota 1.527 osoba (1.377 civila i 150 boraca partizana). Preko dvije treine od svih tih osoba bili su Hrvati katolici. Izvjestan broj Hrvata katolika stradao je od maarskih okupacijskih vlasti i na podruju Bake, u Vojvodini, koju su takoer 1941. Maari okupirali i anektirali. Izvjestan broj stradao je i u posrednom maarskom teroru.
STRADANJA HRVATA OD USTAKOG REIMA TIJEKOM RATA
Rat je doveo i na jadranskim prostorima do rascjepa i podijeljenosti hrvatskog naroda na dva temeljna tabora prista a NDH i prista a partizanskog pokreta predvoenog komunistima. S jedne strane bila je novostvorena NDH. Za dravu su mnogi bili spremni dati sve pa i ivot, ali ne i za postojei totalitarni ustaki poredak. Iako je ustaki pokret bio radikalan, izvoran i neideologijski, on je u okruenju i u praksi oponaao i preuzeo neke temeljne znaajke svojih nacistikih i faistikih uzora i zatitnika. To se najjasnije iskazivalo kroz ustroj i djelovanje dravnih vlasti te njihovu praksu. Tako je odmah svim politi kim strankama zabranjen rad, osim Usta i-hrvatskom oslobodilakom pokretu. Civilna vlast nije bila ustrojena na demokratskom na elu, ve su njezini du nosnici imenovani od usta kog vodstva. Rukovodioci ustakih organizacija na terenu bili su esto i jedina vlast. Kod uvrivanja i odravanja nove vlasti te obrane drave koritene su metode,
41 V. ERJAVI, Poginuli, ubijeni i umoreni 1941-1945. (Hrvati i Muslimani na podruju NDH - tablini pregled), Zagreb, 9. I. 1994, u posjedu autora.
165
kao primjerice autoritarnosti, antisemitizma, rasnog zakonodavstva, estokog terora prema svim nepo udnim elementima, okrutnog postupanja s politi kim neistomi ljenicima, uz zlo ine na terenu i likvidacije u koncentracijskim logorima po etikom i politikom kriteriju, koje su bile strane ne samo programu bive HSS (kojoj su pripadali ili bili sljedbenici oko 9o posto Hrvata) ve i biu hrvatskog naroda. Zato su se ubrzo mnogi Hrvati, iz svih dru tvenih slojeva, koji su bili hrvatski domoljubi, i koji su u poetku sa zanosom prihvatili stvaranje NDH, smatrajui da se time ostvaruje njihova elja za nacionalnom dravom, zbog postupaka Talijana, Nijemaca, Maara i zloina etnika, te ustakog poretka, krajnje razoarali, zbog ega ih se dio pasivizirao, a dio odluio pruiti otpor i promijeniti stanje. Naime, nali su se u procjepu izmeu hrvatske drave koju su eljeli, i poretka kakav nisu htjeli i odobravali. Shvatili su da taj ustaki poredak, a s njime naalost i drava, ovise potpuno o sudbini njihovih zatitnika - sila Osovine, prvenstveno njemakih nacista. Toga je bilo sve vi e svjesno i usta ko rukovodstvo, pa ne dobiv i oekivanu podrku za svoju politiku u redovima hrvatskog naroda, nije bitnije mijenjalo svoju politiku i metode te je odravalo svoju vladavinu zahvaljujui uglavnom njemakoj okupacijskoj vojnoj sili, ali i dravnom teroru. Upravo teror ubrzo postaje i ostaje jedan od bitnih elemenata politike stvarnosti ustakog vodstva. Njemu su od poetka bili izloeni i mnogi Hrvati katolici. Istodobno uz izgradnju i uvrivanje organa vlasti NDH izgraivale su se i oruane snage, to su podupirali Nijemci, zbog svojih razloga i interesa. Tako su do srpnja 1941. oruane snage NDH u nastajanju narasle na oko 55.000 i bile suo ene s pobunom Srba i komunista. Rast oruanih snaga NDH nastavljen je sve do 1945, iako nisu uspijevale zaustaviti porast oruanih snaga i organizacija partizanskog pokreta. Tako su na podruju NDH njezine oruane snage krajem 1941. imale oko 107.000 ljudi (oko 8000 orunika, 16.000 ljudi u ustakoj vojnici i ostali u domobranima), krajem 1942. oko 167.000 ljudi (oko 15.000 orunika, oko 42.000 ljudi u ustakoj vojnici i ostali u domobranima), krajem 1943. oko 225.000 ljudi (oko 12.000 orunika, oko 55.000 ljudi u ustakoj vojnici i ostali u domobranima), koji broj, neto smanjen, ostaje tijekom 1944, da bi poetkom 1945. brojile oko 230.000 ljudi.42 S druge strane, malobrojni komunisti koriste takvo stanje u NDH, rade na revolucionarnoj promjeni sustava vlasti (ru enjem vlasti NDH i protjerivanjem okupatora), te stvaranju nove hrvatske drave, ali u sastavu nove federativno ustrojene Jugoslavije, kao njezine zasebne federalne jedinice. U njoj dio hrvatskih komunista vidi Sovjetsku Hrvatsku, a mnogi srpski komunisti u Hrvatskoj Sovjetsku Jugoslaviju ili Jugoslaviju unitaristikog modela.
42
Z. DIZDAR, Brojitbeni pokazatelji, 164 -197.
166
Ba to krajnje ideologijsko, politiko i vojno sueljavanje bilo je vrlo tragino i u konanici prouzroilo tragina dogaanja i ogromna hrvatska stradanja. Hrvati koji su za vrijeme Kraljevine Jugoslavije nalazili u upravnim strukturama, pripadali pojedinim velikosrpskim ili jugoslavenskim naconalistikim udruenjima i organizacijama, ili se isticali protuhrvatskim stavovima i radom, kao nepoudni elementi nali su se prvi na udaru ustakog reima. esto je ta nepoudnost ovisila od prosudbe pojedinih usta kih du nosnika na terenu. Usta e ih naj e e evidentiraju kao etnike ili jugoslavene, pa su odmah nakon proglaenja NDH u travnju 1941. uslijedili njihovi progoni, uhienja, upuivanja u zatvore i logore te likvidacija nekih od njih. Istodobno su uslijedila uhienja, upuivanja u zatvore i logore te likvidacija Hrvata katolika poznatih po svom ljeviarskom opredjeljenju (bez obzira jesu li lanovi KPJ ili lijevog krila HSS). Isto se dogodilo i s Hrvatima katolicima evidentiranim i nevidentiranim komunistima, posebice nakon njemakog napada na SSSR (22. VI. 1941) i pokretanja oruane borbe protiv reima NDH i okupatora. Tako imamo uhienja u veini gradova i mjesta irom NDH i upuivanja u glavne zatvore u veim upravnim sreditima (kao primjerice zagrebake), i u novoosnovane ustake logore. Tako je primjerice u logoru Danica, kod Koprivnice (15. IV. 1941 - 1. IX. 1942), do sada osobno identificirano 434 logoraa Hrvata, od po ustaama evidentiranih etnika i jugoslavena te lijevih HSS-ovaca do komunista i kriminalaca, od kojih je njih 141 (politikih) izgubio ivot u nekom od drugih logora ili stratita.43 U logoru Kerestinec (19. IV. 16. VIII. 1941) takoer je bilo zatoeno 113 Hrvata katolika, od kojih njih 59 kao jugoslaveni, 1 kao HSS-ovac, a ostali kao komunisti. I dok su Hrvati jugoslaveni veinom preivjeli, i HSSovac, od Hrvata komunista samo njih 17 je preivjelo ustake logore i zatvore.44 S jaanjem partizanskog pokreta (u dokumentima nazivanog Narodnooslobodilaki pokret = NOP) i njegovih organizacija na terenu (pa i onih ilegalnih, posebice u gradovima), poveava se broj Hrvata katolika uhienika toga pokreta od strane ustaa. Mnogi su uhieni kao suradnici i simpatizeri NOP-a, te brojni vojni neposlunici, koji se nisu odazvali pozivima vlasti NDH u domobranstvo. esto su se po veim mjestima pod nadzorom vlasti NDH, uz pojaanu kontrolu na vanjskim osiguranjima, unutar gradskih podruja organizirale brojne racije. Tako se u veim mjestima pod nadzorom vlasti NDH, kao primjerice u Zagrebu, u zatvorima nalazi vie stotina zatvorenika, koji se nakon istraga osuuju na smrt ili upuuju u logore (posebice u logor Jasenovac, Stara Gradika i
43
Z. DIZDAR, Logori na podruju sjeverozapadne Hrvatske u toku drugoga svjetskoga rata 1941-1945. godine, asopis za suvremenu povijest, br. 1-2, Zagreb, 1990, 88-89. 44 Z. DIZDAR, Logor Kerestinec, Povijesni prilozi, br. 8, Zagreb, 1989, 145-192.
167
Lepoglava), a dio ih se puta na slobodu. Istodobno se tijekom pothvata protiv partizana osnivaju privremeni logori (primjerice u Samoboru i Velikoj Gorici), koji ubrzo po zavretku istih prestaju s radom, a logorai se upuuju u druge logore ili putaju na slobodu. Da bi ozakonili teror, vlasti NDH su donijele itav niz pravnih propisa i izgradili sudski sustav, koji postaju jedna od najvanijih poluga i sredstava za primjenu terora. Za njegovu uspjenu realizaciju izgraen je razgranat policijski i vojni aparat te razne obavjetajne skupine i slube. Dovoljno je spomeniti prieke sudove45 i izvanredne narodne sudove s tisuama presuda po hitnom postupku i bez mogunosti zakonske obrane okrivljenih, od kojih su mnoge bile na smrt ili na viegodinje logore i zatvore. Tu su i ratni sudovi pri vojnim postrojbama NDH, koji su takoer donosili i smrtne kazne za asnike, doasnike i vojnike zbog suradnje ili pomaganja partizana.46 Nakon komunistikih napada na ustae i ubojstava pojedinih ustaa u listopadu 1941. donesena je zakonska odredba koja je predviala i odreivala da se za svakog poginulog, ukoliko se u roku od deset dana ne pronae poinitelj dotinog ubojstva, strijelja deset osoba iz reda redarstveno ustanovljenih komunista.47 U poetku se ta odredba rijetko primjenjivala jer je Eugen Kvaternik Dido, glavni ravnatelj Ravnateljstva za sigurnost NDH i zapovjednik Ustake nadzorne slube, sve politiki optuene osobe predao u nadletvo UNS-a, koji ih je uglavnom upuivao u koncentracijske logore. Dopunom te zakonske odredbe u travnju 1943. sudski postupak je skraen na tri dana. Stanje se izmijenilo nakon donoenja Zakonske odredbe o zatitnim mjerama zbog napadaja i ina sabotae protiv javnog reda i sigurnosti 30. X. 1943, po kojoj se vie nije odreivao broj osoba za strijeljanje, a i sudski je postupak skraen na tri dana.48 Njezinom dopunom
45
Oglas Pokretnog priekog suda u Zagrebu o osudi na smrt 27. VIII. 1942. deset osoba zbog pomaganja komunista (od kojih su 6 bile ene), te striljenjanja osam, dok su dvije osobe pomilovane. ene Hrvatske u NOB-i, knjiga prva, Zagreb, 1955, 126, dokument 87 (kojeg je dat faksimil). Takvih objavljenih oglasa ima i u drugim knjigama, a ovaj se navodi za ilustraciju. 46 HDA, Glavno zapovjednitvo orunitva NDH, P. broj 3990/taj od 11. IX. 1944 i P. broj 4031/taj. od 20. IX. 1944, kut. 1. U prvom dokumentu je obavjest o osudi Ratnog suda Zapovjednitva grada Zagreba od 11. VIII. 1944. na kaznu smrti strijeljanjem 14 pripadnika oruanih snaga NDH, rimokatolike vjere, od kojih je jedan pomilovan, nad 10 izvrena kazna, dok su drugi pobjegli u partizane. U drugom dokumentu je obavijest o osudi Ratnog suda 4. gorskog zdruga od 23. VI. 1944. na smrt strijeljanjem 19 pripadnika oruanih snaga NDH, (13 rimokatolike, 3 islamske, te po 1 evangelistike, starokatolike i pravoslavne vjeroispovjesti), od kojih je 7 strijeljano (5 rkt, po 1 evangelistike i islamske vjeroispovjesti). Takvih presuda ima mnogo, a ove navodim samo za ilustraciju. 47 Zakonska odredba br. CCCXXXI-Z.p.-1941. od 2. listopada 1941. Narodne novine, br. 142, Zagreb, 2. X. 1942, str. 1. 48 Zakonska odredba br. CCXXII-D.V.-1943. od 30. listopada 1943. Narodne novine, br. 249, Zagreb, 30. X. 1943, str. 1.
168
Oglas Pokretnog prijekog suda u Zagrebu, 27. kolovoza 1942, o osudi na smrt desetorice rimokatolika zbog pomaganja komunistima
169
u lipnju 1944, Paveli je za provoenje odmazdi na odreenim podrujima povjeravao posebnom povjereniku. Ve krajem 1943, na osnovu ovih odredbi, zapovjednici vojnih postrojbi na podrujima gdje su operativno njihove postrojbe djelovale vrli su sami odmazde talaca. Tako je u uoj i iroj okolici Zagreba, gdje su se ove odmazde najee sprovodile, od listopada 1943. do oujka 1945, prema objavljenim podacima u tisku, izvreno 30 odmazda u kojima je justificirano (strijeljano i vjeano) 489 osoba, uglavnom Hrvata katolika.49 Postrojbe NDH, posebice ustake, tijekom pojedinih pot hvata protiv partizana na terenu, ili u sluajevima napada na njih, Vje anje Ivanke Trohar, lana Okru nog vrile su strijeljanja stanovnitva komiteta SKOJ-a Gorski Kotar, Kotarskog koje se tu zateklo. Tako su komiteta KPH Fuine i Kotarskog NOO Fuine, stradavali i civili Hrvati katolici. nakon presude usta kih vlasti na smrt u Karlovcu, na eljezni koj pruzi Zagreb- Tako su, primjerice, 30. XI. Karlovac, kod Dragani a, prosinac 1944. 1943. pri pothvatu kod sela godine. (Stoljee promjena, katalog izlobe, Cerja, nedaleko od Krapine Hrvatski povijesni muzej, Zagreb, 2000, 81). partizani napali na kuu jednog seljaka misle i da su u njoj ustae, ustae su uzvratile, te su etvorica partizana pobjegla u selo i sakrila se u jedan podrum. Ustae su tada navalile na selo i sve zateene stanovike, Hrvate katolike, njih 35 (meu kojima je bilo i sedmero djece) poubijali, a selo popalili.50 Ili ubojstvo jedanaest mjetana Hrvata katolika u Milni na otoku Brau 22. X. 1943. od strane vojnika ustake bojne bez ikakva
HDA, Zbirka Stampata, kut. 494. Tu su neke od izvrenih odmazdi u okolici Zagreba objavljene u zagrebakim dnevnim novinama Hrvatski narod (primjerice dok. inv. br. 876/4 odmazda od 23. XI. 1944. nad 20 uglavljenih odmetnika i komunista, Hrvatski narod, br. 1195, Zagreb, 24. XI. 1944. Takve odmazde imamo i u drugim mjestima kao primjerice kod Varadina, Bjelovara, Siska i Karlovca, uglavnom Hrvata katolika.(Vidi Oglase upske redarstvene oblasti Varadin o strijeljanju 10 osoba 21. IV. 1944. u Kuanu Donjem kod Varadina kao odmazda za ubojstvo dvojice ustakih vojniara i o strijeljanju 10 partizana 15. IX. 1944. kao odmazdu za nepronaene osobe koje su izvrile sabotau na eljeznikoj pruzi, HDA, VZ taj. 458 i 1005/ 1944, kut. 2204. i 2205.) 50 HDA, Fond: Veliki upan upe Zagorje, taj. 2212/1943, kut. 2203.
49
170
uzroka, povoda i razloga tako da je upnik don Petar Rudan pismeno prosvjedovao kod dravnih vlasti NDH u Splitu i kod poglavnika.51 Ovo su samo neki od najkarakteristi nijih slu ajeva i na ina stradavanja Hrvata katolika u NDH od njezinih vlasti i ustakog reima. Broj tako stradalih Hrvata katolika nije do sada utvren, a sigurno se radi o nekoliko desetaka tisua, to e trebati u budunosti istraiti. Prema prosudbi V. erjavia od vlasti NDH stradalo je oko 35.000 Hrvata (od kojih njih oko 18.000 kao borci partizani, a 17.000 kao rtve.52
STRADANJA HRVATA OD KOMUNISTIKIH PARTIZANSKIH POSTROJBI I VLASTI TIJEKOM I NAKON II. SVJETSKOG RATA 1941-1945.
A) STRADANJA TIJEKOM RATA 1941-1945. GODINE
Komunistika partija Jugoslavije (= KPJ, i u njezinom okviru, kao njezin sastavni dio Komunistika partija Hrvatske = KPH) vjeto je iskoristila nastale prilike u NDH nakon njezina proglaenja i stavila se na elo onih koji su bili ugroeni okupacijom ili od reima NDH. Komunisti su stanovnitvu na podruju NDH stavili u izgled budui suivot, na osnovi ravnopravnosti u federativnoj Jugoslaviji, koju su nastojali stvoriti po uzoru na SSSR. Jedan od glavnih njihovih slogana, na kojeg se opredjeljivalo stanovnitvo za otpor i borbu, bio je za i protiv okupatora i njegovih suradnika, to je posebno dolo do izraaja na prostorima anektiranim i okupiranim od faistike Italije, kao i onim prostorima nastanjenim srpskim stanovnitvom. Tako komunisti postaju organizatori i predvodnici oruanog pokreta otpora i antifaistike borbe protiv okupatora i NDH i njezina reima, ali i uspostave novog sustava u obnovljenoj Jugoslaviji, to im osigurava sve vodee dunosti u novoosnovanoj vojsci i vlasti. Kako su NDH i njezini saveznici (prvenstveno Kraljevina Italija i Trei Reich) sve vie zapadali u krizu, to je partizanski pokret otpora na podruju NDH sve vie jaao vojniki i politiki te mu pristupaju ugledni pojedinci iz hrvatskog javnog ivota, pristae lijevog krila HSS-a i drugih stranaka. Vojna snaga pokreta vidljiva je kroz porast boraca u partizanskim postrojbama. Tako je od 22. lipnja do kraja 1941, tj. u razdoblju kada zapoinje napad Treeg Reicha i njegovih saveznika na SSSR i ustroj
Kopija pisma u posjedu autora. V. ERJAVI, Poginuli, ubijeni i umoreni 1941-1945. (Hrvati i Muslimani na podruju NDH - tablini pregled), Zagreb, 9. I. 1994, u posjedu autora. Te podatke, s malo izmijenjenim brojkama, erjavi je objavio u radu: Demografski i ratni gubici Hrvatske u Drugom svjetskom ratu i porau, SP, br. 3, Zagreb, 1995, 556-557. Tabla 11. Hrvati u NDH. Tu erjavi prosuuje broj civilnih hrvatskih rtava u ustakim logorima i zatvorima na 13.000, dok kod poginulih partizana nije napravio ralambu.
52
51
171
partizanskih postrojbi, na podruju NDH porastao broj naoruanih partizana u postrojbama na oko 27.300 ljudi. Do potkraj 1942. broj partizanskih boraca Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (=NOV i POJ), kako se od tada zovu, u postrojbama na podruju NDH poveao se na oko 42.000 ljudi, s jo preko pedeset tisua pripadnika Narodnoslobodilakog pokreta (=NOP-a). Oni su nadzirali gotovo polovicu povrine NDH, na kojoj je ivjelo oko 2,8 milijuna stanovnika. Nakon kapitulacije Italije broj vojnika NOVJ se jako poveao tako da ih je krajem 1943. na podruju NDH u postrojbama bilo oko 150.000, dok je jo oko pedeset tisua bilo naoruanih pripadnika NOP-a. Sredinom 1944. taj je broj povean na oko 195.000 boraca (od kojih su Hrvati i Muslimani inili vie od 65 posto, a Srbi oko 33 posto) na podruju NDH, da bi do kraja 1944. broj porastao na oko 420.000 (od kojih je oko 300.000 bilo boraca s podruja NDH, a ostalih oko 110.000 boraca iz drugih krajeva bive Jugoslavije te oko 10.000 boraca zapadnih Saveznika i Crvene armije), a do svibnja 1945. na oko 450.000 ljudi. Istodobno sa ustrojem vojnih postrojbi i njihovim pothvatima komunisti su na podru jima pod nadzorom partizana ustrojavali organizacije i rukovodstva KPJ i SKOJ-a, te masovne organizacije NOP-a (od Jedinstvenog narodooslobodilakog fronata /=JNOF-a/ i Antifaistikog fronata ena /=AF-a/ do Ujedinjenog saveza antifaistike omladine / =USAO-a/, kao i svoj sustav vlasti, narodnoslobodilake odbore (=NOOe). Organizacije KPJ i SKOJ-a te masovnih organizacija i nove vlasti ustrojavane su i djelovale ilegalno u veini mjesta izvan nadzora partizana. Struktura te nove vlasti zavr ava u studenom 1942. osnivanjem Antifaistikog vijea narodnog osloboenja Jugoslavije (=AVNOJ-a), a zatim zemaljskih vije a, koji od 1943. postaju najvi a politi ka predstavnika tijela NOP-a. Sve to pokazuje kako je partizanski pokret na podruju NDH bio vojniki i politiki snaan, a formalno i pluralan, te presudan imbenik u obnovi nove Jugoslavije. No, u stvarnosti je on bio pod potpunom hegemonijom centralistiki organizirane KPJ i njezinog rukovodstva. Tijekom rata Hrvati katolici stradavali su na vi e na ina od partizanskog pokreta. Jedan od glavnih oblika je stradavanje tijekom meusobnih borbi izmeu partizanskih postrojbi i oruanih postrojbi NDH, u kojima su Hrvati katolici inili ve inu. Iz sa uvanih i objavljenih dokumenata, NOP-ovke ili NDH-ake provenijencije, mogu se dobiti priblini podaci o mjestima i brojevima stradalih od strane partizanskih postrojbi i vlasti. Negdje su pravljeni i sumarni godinji podaci. Tako je, primjerice, Glavni tab NOV i PO Hrvatske izvijestio list Borba, organ KPJ, o bilansu borbi u Hrvatskoj 1942. prema kojemu su partizanske postrojbe pod njihovim zapovjednitvom tijekom te godine ubile 4006, ranile 1266 i zarobile 1151 ustau, ubile 620, ranile 363 i zarobile 4597
172
domobrana te ubile 104, ranile 10 i zarobile 384 orunika.53 Na ostalom podruju NDH za isto razdoblje taj broj je sigurno znatno vei, poto je bilo vie pothvata s obje strane u kojima su partizani zauzimali vie mjesta i gradova, ponegdje i s vie stotina poginulih pripadnika oruanih snaga NDH. Kako su se borbe rasplamsavale, tako su se i gubici poveavali. esto se me u iskazanim gubicima Nijemaca kriju Hrvati katolici, pripadnici legionarskih i SS postrojbi, te postrojbi feldandarmerije, koji su se nalazili u sastavu njema kih postrojbi. Partizani su, u na elu, zarobljene ustae likvidirali, dok su s domobranima selektivnije postupali i uglavnom ih putali kuama, poto ih tih prvih godina nisu imali gdje drati. Tek kasnije 1944. i 1945. (posebice tijekom zavrnih operacija) osnivaju se zasebni zarobljeniki logori. Postrojbe NDH su bile obvezne od sredine 1941. iskazivati poimenino gubitke, no do sada nitko to nije obradio, pa su nam oni za sada nepoznati. Zato se moemo samo posluiti podacima za pojedina razdoblja. Tako je, prema podacima Ministarsva vanjskih poslova NDH iz veljae 1944, do tada izgubilo ivot preko 20.000 pripadnika oruanih snaga NDH, ali se ne zna njihov sastav, mjesto gdje su stradali, struktura po godinama, kao i od koga su stradali. Svakako su meu njima najbrojniji Hrvati katolici, i zasigurno su najvie stradali od partizana. U borbama koje su nastupile u drugoj polovici 1944. i potrajale do sredine svibnja 1945, kada se nakon estokih borbi uz njema ke postrojbe povlae i postrojbe NDH (iz Dalmacije, Hercegovine, istone i srednje Bosne, Srijema i istone Slavonije) uglavnom prema sjeverozapadu i Zagrebu, broj poginulih, ranjenih i zarobljenih pripadnika oruanih postrojbi NDH bivao je sve vei.54 Posebno je to dolo do izraaja nakon naputanja Hercegovine, u veljai 1945, zatim 6. travnja Sarajeva i 12. travnja proboja srijemskoga fronta, nakon kojega su partizani nakratko zadrani na rijekama Ilovi i Uni, nadomak Karlovca i Petrinje, ali nakon proboja 29. travnja na Bilogori, nastavljeno je i do 10. svibnja zavreno povlaenje Nijemaca (koji su kapitulirali 8. svibnja) i oruanih postrojbi iz NDH, te nastavljeno preko Slovenije u Austriju, kako bi se predali
53 Glavni tab NOV i PO Hrvatske, dokumenti 1942, druga knjiga, Zagreb, 1985, dok. br. 312, od 28. XII. 1942, str. 752. 54 Tako su primjerice prema partizanskim podacima gubici Nijemaca, oruanih postrojbi NDH i etnika u Dalmaciji od 11. rujna do 3. XII. 1944. kada ona dolazi pod njihov nadzor iznosili oko 12.000 mrtvih i oko 10.000 zarobljenih, dok je Osmi korpus NOVJ imao 1150 mrtvih i oko 5.000 ranjenih. Vidi: M. URIN, Osloboenje Dalmacije (11. rujna-3. prosinca 1944), Osloboenje Hrvatske 1945, Zbornik, Zagreb, 1986, 128; U tzv. Mostarskoj operaciji (6. 14. II. 1945), kada partizani zauzimaju preostali dio Hercegovine s Mostarom, prema partizanskim izvorima, 369. legionarska i 9. domobranska divizija su razbijene i imale gubitke od 5867 mrtvih i 1947 zarobljenih; a u Sarajevskoj operaciji (17. III-6. IV. 1945) oruane snage NDH, Nijemci i etnici imali su 11.700 mrtvih i zarobljenih. Leksikon NORa i revolucije u Jugoslaviji 1941-1945, druga knjiga M-, Beograd, 1980, 672-673 i 990992. Slino je bilo i u drugim podrujima.
173
zapadnim Saveznicima. Glavna skupina oruanih postrojbi NDH to je i uspjela te se predala 15. svibnja 1945. Britancima kod Bleiburga, u Austriji, s velikom skupinom naroda, koji su je odmah predali partizanima, izruivi im na prijevaru i pojedine druge skupine koje su im se predale. Koliko je pripadnika oruanih snaga NDH tijekom tih borbi, povlaenja i predaje stradalo, do sada nije istraeno i ostaje nepoznato. Pojedini dosad objavljeni dokumenti daju tek djelomi an uvid. Tako je, prema objavljenim nepotpunim izvjeima partizanskih postrojbi i to: I. II. i III. jugoslavenske armije, u mjesec dana travanj-svibanj 1945, tj. nakon proboja srijemskog fronta do kraja rata ubijeno 39.887 i zarobljeno 128.534 pripadnika Hrvatskih oruanih snaga, ili sveukupno 168.421.Ovom broju treba dodati i broj od 43.613 zarobljenika, koji su se nalazili u logorima na podruju Hrvatske prije Bleiburga, zajedno s ostalim zarobljenima, te ih je ukupno bilo 77.047.55 Takoer treba dodati ubijene i zarobljene koje je imala etvrta JA na putu preko Like, Gorskog kotara i Istre, dola do Trsta, a manji dijelovi sudjeluju i u pothvatima protiv HOS-a u Austriji. Potrebno je istaknuti da su mnogi Hrvati katolici, koji nisu bili pripadnici oruanih postrojbi, ve lanovi ustakog pokreta ili upravnih vlasti, a neki ni to, stradali nakon partizanskog zauzimanja pojedinih mjesta, najee od partizanskih vojnopozadinskih ili sudskih vlasti. Najee bi ih progutala no. Pojam ustae, suradnika okupatora i sl. proirivao bi se ponegdje iz politikih razloga na mnoge ugledne Hrvate katolike, koji to nisu bili, a koje se zbog njihove vjere, ugleda, hrvatstva i domoljublja te bogatstva htjelo ukloniti. esto je to u nacionalno i vjerski mjeovitim podru jima i mjestima zavisilo o nacionalnom i politi kom sastavu partizanskih postrojbi i vlasti. U poetku su se likvidacije Hrvata katolika u pojedinim mjestima i podrujima pripisivale stihiji, osveti i nedovoljnom utjecaju Partije. Kasnije, s ustrojem vojnih pozadinskih i civilnih partizanskih vlasti, to je dobivalo organizirane politike oblike. U veim mjestima i gradovima ta su enja, ako ih je bilo, bila su politi ki pripremljena i samo formalne naravi, poto se najee presuda znala unaprijed. Tako je, primjerice, nakon ustanikog zauzimanja Drvara 27. VII. 1941. nestalo nekoliko stotina tamonjih Hrvata katolika. Takoer i nakon zauzimanja Prijedora (lipanj 1942), Jajca (rujan 1942), Bihaa (studeni 1942)56, Tuzle (listopad 1943), Koprivnice (studeni 1943) i niza drugih mjesta, u kojima su Hrvati katolici ivjeli, partizanske vlasti su strijeljale
55 Z. DIZDAR - Vl. GEIGER - M. RUPI, Bleiburg i krini put, Maruli, hrvatska knjievna revija, br. 5, Zagreb, 1996, 56 Navest u samo Biha: Das wahre Gesicht der Partisanen im Unabhngigen staate Kroatien, Zagreb, 1943, pripremio Ernest Bauer, str. 83-90. Komisijski zapisnici od 1 do 4. oujka 1943. o izkopavanju leeva graana umorenih za vrieme partizanske strahovlade u Bihau (4.XI 1942 - 29. I. 1943), kada je u njemu boravilo partizansko rukovodstvo na elu s Josipom Brozom Titom) gdje su navedena imena identificiranih rtava, meu kojima i Hrvata katolika.
174
skupine od nekoliko desetaka do stotinu i vie Hrvata katolika. Isto se dogaalo i u drugim mjestima, a posebno tijekom 1944. i 1945. kada je rukovodstvo partizanskog pokreta bilo potpuno sigurno u svoju pobjedu, kao primjerice u Dubrovniku, Travniku57, Mostaru, Sarajevu, Slavonskom Brodu, Osijeku, Splitu, Gospiu, Banjaluci, Karlovcu ili Zagrebu. Tada su se okomili na sve one utjecajnije Hrvate katolike u narodu koji se nisu mirili s komunistikim sustavom vlasti, posebice na katolike sveenike, kako bi nametnuli u potpunosti svoj utjecaj u narodu. Time su komunistike vlasti otvoreno pokazale da namjeravaju u novoj jugoslavenskoj dr avi uspostaviti diktaturu Komunistike partije i jednostranaki sustav, kakav je postojao u SSSR-u, to su i inili. O tome postoji vie novih radova te objavljenih dokumenata. Tako er su o tome bili izvje eni zapadni Saveznici, ali nisu reagirali. Tako, primjerice, Britansko izaslanstvo u Vatikanu 11. svibnja 1945. izvjeuje svoje Ministarstvo vanjskih poslova u Londonu o masakru 192 katolika sveenika od Titovih partizana u podrujima Hrvatske, Dalmacije i Bosne i Hercegovine koja su se nala pod njihovim nadzorom od listopada 1944. do oujka 1945. godine.58 Posebno se opisuju pokolji i masakri 66 ubijenih sve enika od partizana u Dubrovniku (njih 6), Makarskoj (5), Sinju (5), trebinjskoj biskupiji (6), u Ljubukom i apljini (9), irokom Brijegu (28) i Mostaru (7 ubijenih sveenika), te nekoliko stotina ubijenih katolika, uglavnom uglednih i bogatijih ljudi u tim mjestima. Prema izvjestitelju, svrha tih istki lei u namjeri Komunistike partije da eliminira sve one predstavnike naroda koji bi ih jednog dana mogli prijeiti u njihovoj tenji da boljeviziraju osloboenu Jugoslaviju, meu kojima su i katoliki sveenici koji meu narodom uivaju veliko potovanje i autoritet i koji su u stvari, duhovni voe naroda. Pri tom partizani ne doputaju nikome napustiti zemlju ili uspostaviti kontakt sa saveznikim snagama, kako bi tu boljevizaciju Jugoslavije ostvarili bez svjedoka. No, sve to nije sprijeilo Bleiburg i sve ono to se potom dogaalo. Dio Hrvata katolika stradao je tijekom rata 1941-1945. kao borci nekih saveznikih zemalja antifaistike koalicije (primjerice SAD, Kanade,
V. TOPALOVI, Srednja Bosna ne zaboravimo hrvatske rtve 1941-50,1991-95, Zagreb, 2001, 102. i 644-651. Nakon to su partizani u listopadu 1944. zauzeli Travnik, nakon estoke borbe velikih gubitaka, napravili su uasan pokolj i likvidacije nekoliko tisua (neki navode vie od 4000) predanih i zarobljenih branitelja, ali i civila (meu kojima je bilo ena i djece, te dvije asne sestre). Tako su prema tablici ukupnih 4303 srednjobosanskih hrvatskih rtava drugoga svjetskoga rata, za koje je Topalovi prikupio poimenine podatke, njih 1801 stradali su od partizana i UDB-e tijekom rata, od kojih u Jajcu 41, Kupresu 379, Maglaju 308, Novom Travniku 221, Travniku 188, Uskoplju 43, Vitezu 266, Zavidoviima 46, Zenici 29 i epu 74. Slino je i u ostalim navedenim gradovima. 58 Stradanje katolikih sveenika, Danas, Zagreb, 16. VI. 1991, str. 63-65. Dokument pripremio i preveo Zoran Batui.
57
175
Ucjena ili podvala? Partizani su bili vjeti jednom i drugom. Prijepis tobonjeg teksta izjave ravnokotarskih sveenika i uitelja s ekavskim izrazima pretnjom i ivela
Australije i Velike Britanije),59 a dio od saveznikih bombardiranja gradova u NDH tijekom rata (primjerice Biha, Brod, Sarajevo, Split, Suurac, Zadar, Zagreb itd.).60 Neki su izgubili ivot i u borbi protiv Saveznika gdje su se nalazili u sastavu njemakih postrojbi, posebice na istonom bojitu. Sve navedeno e ubudue trebati istraiti.
59 Pri tome bilo je vie svjetlih primjera naih ljudi. Navest u primjer Hrvata katolika Petra Hercega Tomia koji je 7. XII. 1941. za vrijeme japanskog napada na Pearl Harbur (SAD), svjesno znajui da e poginuti, uinio junako djelo, spasivi time 30 asnika i 431 amerikog vojnika, pa ga je ameriki predsjednik Franklin Roosewelt odlikovao amerikom Medaljom asti. 60 Tako je, primjerice, samo u Splitu pri bombardiranju grada 3. VI. 1944. ubijeno 222, a ranjeno 143 graana. Novo doba, Split, 7. lipnja 1994, str. 3. Tu su navedena i imena stradalih. Dok je u Zagrebu prilikom saveznikih bombardiranja 1944. i 1945. poginuo 521 Zagrepanin.
176

B) STRADANJA NAKON RATA, OD
15. SVIBNJA 1945.
GODINE
Naime i nakon zavretka Drugoga svjetskoga rata nastavljena su u novostvorenoj komunistikoj Jugoslaviji masovna stradanja Hrvata, napose politikih protivnika novog sustava. Najtraginiji primjer su brojni pripadnici oruanih snaga NDH, od kojih su oko dvije treine bili Hrvati katolici, koji su se povlaili prema Zapadu, uzalud oekujui zatitu Saveznika. Umjesto toga bili su prisiljeni na bezuvjetnu predaju na putu kroz Sloveniju i kod Bleiburga, u Austriji 15. V. 1945. i odmah je veina od Britanaca izruena Jugoslavenskoj armiji, bez ikakva meunarodnog jamstva o daljnjem postupanju s njima. S njima se povlaila i velika masa hrvatskih civila od kojih su mnogi dijelili sudbinu vojnika.61 Ve na Bleiburkom polju, nakon to su poloili oruje, partizani su pojedine ubili, da bi se masovna ubojstva nad njima obavila u okolici novoosnovanih logora u Sloveniji (kao to su bili vei u Celju, Mariboru, Kranju, ent Vidu, kofjoj Loki i Slovenj-Gradecu) i na stratitima, osobito kod Maribora i Celja, u Koevskom rogu itd., suprotno meunarodnim zakonima o ratnim zarobljenicima i civilima.62 Tih dana organizirane su nepregledne kolone krinih putova hrvatskih zarobljenika i civila pod pratnjom partizana (preteito pod zapovjednitvom srpske nacionalnosti) iz toga podru ja preko prolaznih i sabirnih do radnih logora u dubini jugoslavenskog prostora, do grke i rumunjske granice (a neki i dalje do Sibira, u SSSR-u), na kojim putovima su mnogi ubijeni i masakrirani. ivot Hrvata tada nije vrijedio nita. Hrvati su najee ubijani bez istrage i suda, prvenstveno i jedino esto upravo zato to su Hrvati, a da im nitko najee ni imena nije zabiljeio. Monstruoznost tih zloina je u tome to su oni poinjeni u miru. Samo na podruju Hrvatske bilo je vie takvih logora, najvie na podruju tadanje Jugoslavije, ali i najvie stratita, o emu govore do sada istraeni podaci. U logore i zatvore istodbno su dospijevali i gotovo svi oni za koje su komunistike vlasti prosudile da im predstavljaju politike protivnike. Tako su i oni najee dijelili sudbinu mnogih onih Hrvata katolika sa krinih putova. Na udaru su se nali i pojedini istaknuti antifaisti, a ponajprije
HDA, Zbirka: Dotrina, knj. 1-94. Tu su biografije svih tih stradalih.Samo pri amerikom bormbardiranju Zagreba 22. II. 1944. smrtno je stradalo 67 osoba, meu kojima je bilo 28 ena, 9 djece i osam sveenika. Hrvatski narod, Zagreb, 29. II. 1944. Tu je popis stradalih s kraim podacima. 61 Spomenica Bleiburg 1945-1995, Zagreb, 1995. Tu je, izmei ostaloga, i bibliografija dotad objavljenih radova o Bleiburgu i krinim putovima koju je napravio Vladimir Geiger, dok smo M. Rupi i ja pripremili i obradili izabranu arhivsku grau do koje smo mogli doi (str. 93-172). 62 U novije vrijeme pojavilo se nekoliko knjiga posveenih tome. To su: Slovenija 19411948-1952. Tudi mi smo umrli za domovino, Zamolani grobovi in njihove rtve, Zbornik, izdava: Drutvo za ureditev zamolanih grobov, Ljubljana-Grosuplje, 2000. Na tu iznijete prosudbe od 190.000 stradalih Hrvata koji su na podruju Slovenije (str. 421), reagirao je
177
iz redova HSS-a, bez obzira to su se do tada nalazili u partizanima, koji su se zauzimali za uspostavljanje demokratskog ustrojstva, kao: dipl. ing. August Kouti, potpredsjednik HSS-a: prof. Boidar Magovac, istaknuti HSS-ov intelektualac i publicist potpredsjednik AVNOJ-a, te brojni drugi. Osim zatvaranja, progona i zlostavljanja, upuivanja na prisilni rad, neki su i ubijeni. Uz brojne stradale na hrvatskim krinim putovima i logorima mnogi su uhienici Hrvati katolici stradali u represiji komunistikog sustava nad politi kim protivnicima pri brojnim su enjima za ratne zlo ine, politikim (montiranim) suenjima ili odmazdama za odbjeglim skupinama (najee zvanim kriarima), ime se uspostavljao totalitaristiki model vlasti. Mnogi su zbog politikih razloga, a na osnovu lanih optubi, iznuenih priznanja te terora, kao i nemogunosti djelotvorne procesne obrane, osueni i na najtee kazne, ukljuujui i kaznu smrti. Time je sudski mehanizam stavljen u politike svrhe.63
Miljenje Anketne komisije za utvrivanje zloina kulturnom suradnjom s neprijateljem, br. 10/45 o splitskom biskupu Kvirinu Klementu Bonefaiu
Naime, vodee dunosti, u novom sustavu i u partijskom jednostranaju, preuzimaju lanovi vladajue Komunistike partije, odnosno njihova vodstva. Uz to se sprovodi centralizam putem saveznih tijela smje tenih u Beogradu, esto mnogo ve i nego je bio u Kraljevini Jugoslaviji, s tekim represalijama protiv neistomiljenika. Povlatene dunosti i zaposlenja, osobito u strateki vanim slubama, u Hrvatskoj postupno preuzimaju Srbi, ak i doseljeni iz drugih republika.
Vladimir erjavi u lanku za Vjesnik 19. XI. 2000. On na osnovu svojih demografskih istraivanja prosuuje da su ti gubici Hrvata vezano za Sloveniju, daleko manji i mogu najvie da iznose oko 50 do moda 60 tisua. erjaviev tekst u posjedu autora. Zatim je tu knjiga nedavno preminulog Mate imundia, Hrvatski smrtni put (Prilog novijoj hrvatskoj povijesti), Matica hrvatska Split, Split, 2001. imundi, na osnovu svojih viegodinjih istraivanja stradanja Hrvata u Sloveniji u svibnju i lipnju 1945. koja ovdje predouje, prosuuje da su mogui hrvatski gubici tu oko 125.000. Istraivanja u Sloveniji, a nadamo se i u Hrvatskoj, vjerojatno e odgovoriti i na to pitanje. 63 N. KISI-KOLANOVI, Vrijeme politike represije: veliki sudski procesi u Hrvatskoj 1945-1948, asopis za suvremenu povijest, br. 1, Zagreb, 1993, 1-23.
178
Karikature o bl. Alojziju Stepincu iz Ilustriranog Vjesnika 1946.
Jedina organizacija koja se nije nalazila pod vlau komunista bila je Katolika crkva u Hrvata; zato se poredak posebno okomio na nju. Iako je Crkva u Hrvata tijekom Drugoga svjetskoga rata uvelike stradala, jer su joj mnogi vjernici i sveenici izginuli, brojne crkve poruene i unitena druga kulturna zdanja. No, stradanja nakon rata bila su jo katastrofalnija. Crkvene su kole izgubile pravo javnosti, nekretnine su Crkvi velikim dijelom oduzete, svim crkvenim ustanovama zabranjeno je djelovanje, crkveni je tisak uga en. Kao to smo naveli, mnogi Hrvati katolici pripadnici oruanih snaga NDH ubijeni su na krinim putovima, logorima i stratitima irom Jugoslavije, kao i mnogi civili, tako da je umnogome bila ugroena bioloka reprodukcija stanovnitva. Ubijeno je u porau i 97 sveenika, a vie od tisuu uhienih sveenika osueno na viegodinje robije i logore. Jedno vrijeme u Bosni i Hercegovini nije bilo ni jednoga biskupa. Pred sud je godine 1946. izveden zagrebaki nadbiskup dr. Alojzije Stepinac, iako je tijekom Drugoga svjetskoga rata osuivao svako nasilje, kao fa izam i nacizam, rasizam i usta ki poredak, te pomagao sve progonjene. Ipak, sudilo mu se u postupku koji je bio politike, a ne kaznene naravi, zato to je bio protivnik i komunistike diktautre. Osuen je 18. X. 1946. na 16 godina zatvora s prisilnim radom. Godine 1951. uvjetno je, pod pritiskom svjetske javnosti, otpu ten iz lepoglavske kaznionice. ivio je u internaciji u svom rodnom Kraiu, gdje je umro godine 1960. u 62 godini ivota. Pokopan je u Zagrebakoj katedrali. Godine 1953. papa Pio XII. uvrstio ga je u Zbor kardinala. Hrvatski dravni sabor je 14. veljae 1992. u posebnoj Deklaraciji oslobodio kardinala Stepinca svake, u presudi opisane krivnje. Papa Ivan Pavao II. proglasio ga je, 3. listopada 1998, u Mariji Bistrici, pred 500.000 nazonih, blaenim. Kako se o Bleiburgu te krinim putovima, logorima, stratitima, sudskim procesima i odmazdama u domovini nije smjelo otvoreno govoriti, pisati i istraivati sve do demokratskih promjena (1998/90), tako je ovaj zloin nad Hrvatima katolicima godinama bio preuivan i zatakavan. Pa
179
iako je nakon toga u domovini tiskano i reprintirano vie knjiga i zbornika te niz zapisa i sjeanja o ovoj temi, izostala je objava izvorne arhivske grae, koja je jo nedostupna; zato i dalje mnoga pitanja ekaju odgovore, a sama problematika svoju cjelovitu znanstvenu obradu. To je i razlog da se i dalje povjesniari, politiari, publicisti i ostali u mnogoemu ne slau i spore. Od toga tko je kriv za ovaj egzodus, tragediju, zloin genocida, je li do toga uope moralo doi ili nije, tko su naredbodavci krvnika, zato ih nikad nije stizala zasluena osuda i kazna, i tko su rtve i koliko ih je ukupno bilo? Spomenimo da se prosudbe o broju stradalih nakon Bleiburga, na krinim putovima, logorima, stratitima, suenjima i odmazdama kreu od 55.000, primjerice kod Vladimira erjavia,64 do oko 600.000 kod Ivana Prcele.65 Dosad objavljeni poimenini popisi rtava za pojedina mjesta i podruja gdje su ta stradanja Hrvata katolika bila izraenija premauju brojku od pedeset tisua hrvatskih rtava. Mnoge rimokatolike upe i biskupije ine mnogo da se prikupe potrebni dokumentirani podaci za sve stradale Hrvate katolike za koje je to mogue i da se objave, to je na dug prema tim rtvama, da se nikada ne zaborave. ZAKLJUAK Prema svim pouzdanim istraivanjima i pokazateljima, stradanja Hrvata rezultirala su tijekom Drugoga svjetskoga rata ogromnim ratnim gubicima od preko 190.000 izgubljenih ivota Hrvata (dok demografski gubici iznose preko 285.000), od kojih je treina tih gubitaka bila s podruja hrvatskog jadranskog priobalja66. Prema poimeninom popisu iz 1964. rtava rata 1941-1945., koji je tijekom postojanja komunisti ke Jugoslavije uvan kao najstroa dravna tajna, stradalo je 83.257 Hrvata,
V. ERJAVI, Opsesije i megalomanije oko Jasenovca i Bleiburga, Zagreb, 1992. J. I. PRCELA-D. IVI, Hrvatski holokaust dokumenti i svjedoenja o poratnim pokoljima u Jugoslaviji, Hrvatsko drutvo politikih zatvorenika, Zagreb, 2001, XXXI. 66 Vidi o demografskim i stvarnim gubicima Hrvata u bivoj Jugoslaviji 1941-1945. u studijama: B. KOOVI, rtve drugog svetskog rata u Jugoslaviji, London, 1985, 107-109 i 124-126. (na engleskom jeziku, a 1990. prevedena i tiskana u Sarajevu) te V. ERJAVI, Gubici stanovnitva Jugoslavije u drugom svjetskom ratu, Zagreb, 1989, 36-37, 104-107 i 172-173. Jedan dio hrvatskih istraivaa smatra ove podatke, posebice o stvarnim hrvatskim gubicima znatno niima od onih koji su zaista i bili. Istraivanja osobnom identifikacijom rtava koja su zapoeta u na vie strana potvrdit e tko je i koliko u pravu. Tako, primjerice, Jakov Gumzelj, u knjiici rtve rata u Hrvatskoj i BiH, pisanoj na engleskom, Zagreb, 1993. prosuuje za slijedea razdoblja: 1918-1941. oko 10.000 ubijenih Hrvata i oko 400.000 prognanih; 1941-1948. oko 205.000 ubijenih Hrvata i oko 81.000 prognanih; 1948-1971. oko 15.000 ubijenih Hrvata i oko 900.000 prognanih; 1971-1990. oko 10.000 ubijenih Hrvata i oko 850.000 prognanih i 1990-1993. oko 15.000 ubijenih i oko 250.000 prognanih ili sveukupno od 1918. do 1993. oko 255.000 ubijenih Hrvata i oko 2,461.000 prognanih. Jakov Gumzelj, 75. godina genocida 1, Veernji list, 31. XII 1993. i 1 i 2. I. 1994, str. 60.
65
64
180
od kojih su etvrtina njih bili ene. Od toga broja Hrvata ubijeno ih je 38.114, poginulo 41.403, umrlo 3.222 i nestalo 518. Prema kateogoriji ti Hrvati su izgubili ivot: njih 34.639 u narodnooslobodilakoj borbi i saveznikim vojnim formacijama; 18.859 u neposrednom teroru, 15.226 u internaciji, 2708 u zatvoru, 774 u ratnom zarobljenitvu kao pripadnici NOV i POJ, 430 u borbama od 6. IV do 7. VII. 1941.; 336 u deportaciji, 240 na prinudnom radu, 264 u ratnom zarobljenitvu kao pripadnici kraljevske jugoslavenske vojske, 406 za ostale kategorije i 268 nepoznato.67 No, pregledom toga popisa dolazimo do spoznaje kako brojne rtve rata Hrvata katolika uop e nisu navedene. Takav je, primjerice, slu aj s pobijenim Hrvatima katolicima 1941-1945. s podruja jugozapadne Bosne, odnosno podruja Bosanskog Petrovca, Drvara i Bosaskog Grahova i tamonjih rimokatolikih upa Krnjeua, Bosanski Petrovac i Bosansko Grahovo, koji nisu iskazani kao rtve iako o tom postoje dokumenti i podaci, pa su se nakon rata, ostavi bez vjernika, sve te upe Banjaluke biskupije ugasile. 68 U tim popisima nisu iskazani poginuli i ubijeni pripadnici oruanih snaga i vlasti NDH, te mnogi civili, veinom rtve partizanskih postojbi i komunistikih vlasti tijekom rata, a posebice u porau. Broj tih ratnih i poratnih stradalih Hrvata takoer je vrlo velik, te zasigurno premauje naprijed navedene hrvatske rtva, ali kako se o tome donedavno nije smjelo u domovini otvoreno istraivati i pisati, taj posao je tek na poetku i zato nedostaju pouzdaniji podaci.69 Tako se, primjerice,
67 Popis rtava rata 1941-1945. /Rezultati popisa/, Savezni zavod za statistiku iz 1966, Beograd, 1992, knj. 1. 68 Z. DIZDAR, etniki zloini nad Hrvatima jugozapadne Bosne tijekom rata 1941-1945, Hrvati Dinare ivot, opstojnost, stradanje, nauk i pouka, Zbornik radova, Bosansko Grahovo, Zagreb, 2000, 121-287. 69 O sloenosti te problematike pokazuje i Izvjee o radu Komisije za utvrivanje ratnih i poratnih rtava od osnutka (11. veljae 1992) do rujna 1999. godine Hrvatskog dravnog sabora, koje sam bio lan od osnutka. U tome razdoblju komisija je popisala 261.415 rtava. Od toga broja vojnih osoba je 164.719, a meu njima utvreno je 55.629 pripadnika oruanih snaga NDH, a 45.386 pripadnika partizanskih postrojbi i Jugoslavenske armije. Dok se za 72.545 nije jo utvrdilo da li su bili graanske ili vojne osobe. Kod niza rtava nedostaje takoer nacionalna pripadnost i vjeroisposjest to daljim istraivanjima treba utvrditi. Tako je za 153.700 rtava s podruja Republike Hrvatske, za 79.319 utvreno da su hrvatske, a za 18.410 srpske nacionalnosti, dok za 53.768 to nije do tada bilo mogue utvrditi. Jo tee je s vjeroispovjeu jer od tih 153.700 rtava, ak za 83.685 rtava nije se mogla utvrditi vjerska pripadnost. Tako kod poginulih pripadnika oruanih snaga NDH za 31.430 utvreno je katolika vjeroispovjest, dok za 10.388 jo nije utvrena. Slino je i kod poginulih pripadnika partizanskih postrojbi od kojih je samo 9632 evidentirano kao katolici, a ak 29.082 poginula s nepoznatom vjerskom pripadnou. Najvie trenutno evidentiranih rtava je u Splitskodalmatinskoj upaniji njih 28.029. I da ne nabrajam dalje. Komisija je prikupila podatke za oko 2220 masovnih grobita iz drugoga svjetskoga rata i poraa od kojih oko 800 na podruju Hrvatske, oko 200 na podruju Slovenije i oko 90 na podruju Bosne i Hercegovine. Nije na odmet spomenuti kako je 1946. Zemaljska komisija za utvrivanje ratne tete Hrvatske 1941-1945. iskazala na podruju NR Hrvatske 308.717 ljudi lienih ivota. Iz naknadnih
181
na podruju ve navedene Banjaluke biskupije broj katolika smanjio za oko 50.000, te se uz ve navedene tri jo deset rimokatoli kih upa ugasilo.70 Zbog unitenja i raseljenja takoer se ugasilo sedam upa rijekosenjske biskupije u junoj Lici, a i neke upe Zagrebake nadbiskupije, kao primjerice Zrin.71 Pojedine objavljene knjige s poimeninim popisima pokazuju da taj broj nije mali. Tako je, primjerice, iz Srednje Bosne, prema prikupljenim nepotpunim podacima, na krinim putovima ivot izgubilo 1.628 Hrvata.72 U Plehanskom kraju, kod Dervente, od 3.903 poginula Hrvata civila, njih 1.631 su ubijeni kao zarobljenici na krinim putovima, dok su ih tijekom rata partizani u OZN-a ubili 788. Meu ubijenima se nalazilo 107 ena, 73 djece i 10 katolikih sveenika.73 Na podruju Gospia i Peruia, tijekom rata su stradale 1.462, a nakon rata od svibnja 1945. godine 1.991 hrvatska rtva, ili ukupno 3.453. Od toga broja bilo je stradalih 175 ena civila i 91 dijete.74 U 76 upa u Hercegovini bilo je 16.414 do sada evidentiranih hrvatskih rtava, od kojih su veinom one rtve nakon rata. Meu tim rtvama su 66 hercegovakih franjevaca (od kojih 20 profesora, a 9 od njih doktori iz svojih struka), 11 biskupijskih sve enika i dva bogoslova i jedna asna sestra, koji su svi poginuli muenikom smru od partizana (njih 78) i etnika (njih 2). Njih 22 su ubijeni od partizanskih komunistikih postrojbi u porau, veinom na
dokumenata vidimo da je rtava okupatora i njegovih suradnika, poginulih partizana te nestalih osoba u NR Hrvatskoj evidentirano 159.193 rtve, dok su ostali 149.524 trebale biti neprijateljskie rtave, koje su neki upisali na terenu, to se konstatira prilikom popisa rtava 1950. Po tome popisu 1950. broj evidentiranih rtava i poginulih boraca se kree od 155.142 iskazanih po narodnosti do 156.226 rtava iskazanih prema zanimanju. Hrvatskih rtava je evidentirano 55.802 i to prema tadanjim oblastima: Dalmacija 20.674, Rijeke 11.776, Zagreb 8.444, Bjelovar 4715, Osijek 4.543, grad Zagreb 2974 i Karlovac 2.676. Fond: ZKRZ-GUZ br. 5449/1946, kut. 123. i M. Rupi, Ljudski gubici u Hrvatskoj u Drugom svjetskom ratu prema popisu iz 1950. godine, asopis za suvremenu povijest, br. 1, Zagreb, 2001, str. 10 i 14. 70 A. ORLOVAC, Trinaest ugaslih svijea upe banjaluke biskupije nestale u drugom svjetskom ratu, Crtajte granice ne precrtavajte ljude, Zbornik radova u povodu imenovanja visokobosanskog nadbviskupa Vinka Puljia kardinalom (Studia Vrhbosnensia 7), SarajevoBol, 1995, str. 565-599. 71 To su upe Borievac, Palanka, Rudopolje, Graac, Buni, Kaluerovac i Udbina. Prve etiri upe obradio je Luka Pavii u knjizi Kronika stradanja Hrvata june Like, Zagreb, 1996, te dopune i ispravci, pod istim nazivom tiskanim u Zagrebu, 1997. Pavii po tim i ostalim upama s toga podruja june Like donosi osnovne podatke koje je uspio prikupiti za 1522 stradalih tamonjih Hrvata tijekom rata 1941-1945, te za 276 stradalih Hrvata u susjednim upama u Bosni i Hercegovini, a koji su podrijetlom iz june Like. 72 V. TOPALOVI, n. dj, 192. 73 I. IAK i A. ZIRDUM, Stradanja Hrvata Plehanskog kraja 1941-1947, Derventa, 1991, 261. 74 R. IMI, Hrvatske rtve, Gospiki spomen zbornik, Ogranak Matice hrvatske Gospi, Gospi, 1995, str. 13. tablica Hrvatskih rtava, a potom slijedi poimenini iskaz po mjestima.
182
krinom putu.75 Daljnja istraivanja pokazuju da je broj hrvatskih rtava na tome podruju Hercegovine znatno vei.76 Iz Franjevake provincije Presvetog Otkupitelja, koja ima 12 samostana i 83 dalmatinske upe od Neretve do Zrmanje te Dinare u unutranjosti, i pastorizira oko 130.000 ljudi, u Drugom svjetskom ratu i porau izgubilo je ivote oko 12.500 upljana Hrvata katolika, te 44 franjevca.77 S podruja Rame stradalo je 1.744 Hrvata katolika, a od toga broja tijekom rata 695 su ih ubili etnici, a 439 partizani, s tim da je 1945. i tri poratne godine stradalo 374 Hrvata za koje se znaju podaci i nekoliko stotina za koje se jo neznaju osnovni podaci.78 U Zlatarskom kraju u Hrvatskom zagorju popisano je 1.371 rtva, pa iako se za 303 rtve ne znaju jesu li poginuli tijekom ili poslije zavretka rata, za ostale se 1.014 rtava tono zna i od njih 443 ih je ubijeno nakon rata.79 Od 672 rtve u naikom kraju, njih 238 su bile rtve krinih putova i poslijeratnih ubojstava.80 U epakom kraju tijekom Drugoga svjetskoga rata poginulo je 928 Hrvata, od kojih 1945, veinom nakon rata na krinim putovima njih 708, a 17 ih je ubijeno jo 1946.81 Tako bismo jo dosta mogli nabrajati.
Hrvatske rtve rata u Hercegovini 1941-1945, Mostar, 1995, 52-53 (tablica s brojem do sada poznatiih rtava hrvatskog puka po upama), i str. 9-51 (ivotopisi svih 80 hercegovakih muenika franjevaca, sveenika, bogoslova i asna sestra s veinom fotografija). Omjer stradalih potvruju objavljeni podaci rtava po pojedinim upama. Tako primjerice od ukupno 788 hrvatskih rtava irokobrijeke upe tikom rata ih je bilo 184, a nakon njegova zavretka 574 rtve. G. ZOVKO, irokobrijeke rtve rata, Hrvatski rtvoslov, zbornik radova Prvog hrvatskog rtvoslovnog kongresa, knj. 1, Zagreb, 1998, 1690..Opirnije o stradanju hercegovakih Hrvata vidjeti: A. NIKI, Stradanja Hrvata u Hercegovini po franjevakim izvjeima 1942-1944, Mostar, 1998. 76 Tako su temeljita istraivanja pokazala govoto dvostruko vie hrvatskih rtava s podruja Ljubukog, njih 2318, odk kojih se 2227 iskazano kao Hrvati katolici. Karakteristino je da ih je 1945. stradalo 1521, a 1946 njih 100. Od partizana ih je stradalo 1631, od ega na Krinom putu 975. F. BORAS, Spomenica ljubukim rtvama, Ljubuki 1998, 388-389. Tablice 2, 3. i 4. Slino je i s hrvatskih rtvama u istonoj Hercegovini kojih se takoer temeljnim istraivanjem broj poveao od 3.000 na blizu 5.000. Tako je primjerice samo na stolakom podruju stradalo tijekom rata i poraa preko 1600 Hrvata, dok su partizanski i partijski historiografi samo 185 Hrvata priznali status rtve. Tako su do sada iz politikih razloga najbrojnije hrvatske rtve namjerno preuene. I. PULJI - S. VUKOREP - . BENDER, Stradanje Hrvata istone Hercegovine tijekom Drugog svjetskog rata i poraa, Humski zbornik V, Zagreb 2001, 86. 77 P. BEZINA, rtve Drugoga svjetskoga rata i poraa Franjevake provincije Presvetog Otkupitelja, Hrvatski rtvoslov, zbornik radova Prvog hrvatskog rtvoslovnog kongresa, knj. 1, Zagreb, 1998, str. 171. Poimenian popis tih rtava po upama koji je napravio fra Petar Bezina, oekujemo ove godine da izie iz tiska, no njihov broj je, na alost, jo znatno porastao od navedenoga. 78 . PENAVA, Ramski rtvoslov, Ramski zbornik 2000, Ramska zajednica Zagreb, Zagreb, 2000, str. 91-100. 79 rtve Zlatarskog kraja u temeljima hrvatske slobode, Zagreb, 2001. 80 . MIKAEK, Naika spomenica 1941-1945, Naice, 1997. 81 F. MARI, Kronologija vanijih dogaaja epakog kraja i blie okolice 1458-1998, Zagrebepe, 1999, str, 171-205. dat je poimenini popis poginulih Hrvata 1941-1945. godine.
75
183
Zajedno s istraivanjem rtava sve vie se poelo pojavljivati i knjig o sveenicima rtvama rata i poraa i u domovini, kao to su primjerice dr. Stjepana Koula, don Ante Bakovia, fra Petra Bezine i dr. Ivana Damia.82 Istodobno se pojavilo i nekoliko sjeanja onih sveenika koji su preivjeli strahote komunistikih logora, posebice Stare Gradike i Lepoglave.83 Koliko je stradala Crkva u Hrvata pokazuje i podatak od 634 stradale crkvene osobe tijekom rata i poraa i to: 531 sveenik i redovnik, 73 sjemenitarca i bogoslova i 30 anih sestara.84 Najvie ih je stradalo od partizana tijekom rata 1941-1945. njih 314, dok ih je od komunistikih vlasti tijekom poraa stradalo 197 ili ukupno njih 511. Poruka je jasna trebalo je zaplati i pokoriti hrvatski puk unitenjem njegove stoljetne duhovne snage Katoli ke ckve u Hrvata. etnici su ubili 52, Angloamerikanci pri bombadriranju gradova 27, njemaki vojnici 11, talijanski vojnici 3, Crvenoarmejci na isto nom boji tu 3, usta e 2, domobrani 1, od tifusa stradalo 16, te za 8 nedostaju podaci od koga su stradali. Samo Zagrebaka nadbiskupija imala je 71 sveenika i 7 bogoslova i sjemenitaraca rtava rata i poraa o kojima Koul donosi podatke. Od njih 71, tijekom rata ih je stradalo 23, a nakon osloboenja od 1945. do 1949. njih 45, od kojih su petorica umrla u groznim uvjetima logora. Iz te nadbiskupije osuena su 152 sveenika i tri (nad)biskupa i izdravala te izdrala 179.734 dana zatvorske kazne u logorima. Samo u Zagrebu za est poratih godina odrano je i est veih montiranih procesa, ukljuujui i onaj nadbiskupu Stepincu, a bila su pritvorena i zlostavljana 32 sveenika, dok ih je 24 moralo pobjei u iseljenitvo. Slino je stanje bilo i na podruju drugih biskupija Crkve u Hrvata. Tako je broj i postotak ubijenih sveenika, u odnosu na ostali kler u hrvatskim otonim i priobalnim biskupijama i nadbiskupijama, iznosio: u Poreko-pulskoj biskupiji 9 ubijenih, Rijekosenjsko-modrukoj nadbiskupiji 28 ubijenih ili 23,53% klera, Krkoj
82 S. KOUL, Spomenica rtavama ljubavi Zagrebake nadbiskupije, Zagreb, 1992; A. BAKOVI, Stradanje Crkve u Hrvata u drugom svjetskom rati. Sveenici rtve rata i poraa 1941-1945, Zagreb, 1994. Radni materijal. Tu opisuje 601 crkveno lice rtvu rata i poraa. No ubrzo e pronai jo 33 novih. P. BEZINA, Franjevci provincije Presvetog Otkupitelja rtve rata 1942-1948, uz opirnije opise stradanja 44 franjevca svoje provincije u dodatku donosi ivotopise za 71 ubijenog sveenika, 7 bogoslova i 12 umrlih sveenika nakon zatvora i muenja od posljedica, te 7 stradalih redovnica iz June Hrvatske. i I. DAMI, Franjevci Hrvatske franjevake provincije sv. irila i Metoda, rtve drugog svjetskog rata, poraa i jugokomunizma, Zagreb, 2000, u kojoj obrauje sudbinu 15 ubijenih lanova, a u dodatku i sudbinu ispitivane, suene i zasunjene brae te provincije u razdoblju od 1945. do 1990. 83 Spomenut emo samo knjige: J. VISKOVI, Sjeanja sa robije, Zagreb, 1994. i J. RAMLJAK, Neastiva urota, Visovac, 1994. 84 A. BAKOVI, Hrvatski sveenici-rtve Bleiburga, Meunarodni zanstveni skup Bleiburg 1945-1995., Zagreb, 12-13. V. 1995, Zbornk radova, Zagreb, 1997, 96-97. Ovdje Bakovi donosi broj od 633 stradalih crkvenih lica Crkve u Hrvata, da bi ubrzo pronaao jo jednog bogoslova, te je broj 634, te ga i ja ovdje navodim. Narod, Zagreb, 1. VI. 1995, str. 6-7.
184
biskupiji 4 ubijenih ili 12,12% klera, Zadarskoj nadbiskupiji 13 ubijenih ili 14,74% klera, ibenskoj biskupiji 10 ubijenih ili 23,68% klera, Splitskomakarskoj nadbiskupiji 27 ubijenih ili 25,34% klera, Hvarskoj biskupiji 8 ubijenih ili 24,07% klera, Dubrovakoj biskupiji 18 ubijenih ili 29,41% klera, Barskoj 4 ubijenih ili 15,00% klera, Franjeva koj provinciji Presvetog Otkupitelja Split ubijeno 43 ili 27,11%, u Franjeva koj provinciji Sv. Jeronima Zadar ubijeno 9 ili 9,89% klera, dok je u Mostarsko-duvanjskoj i Trebinjsko-mrkanjskoj biskupiji Mostar ubijeno 17 ili 69,57% klera i u Franjevakoj provinciji Uznesenja Marijina u Hercegovini Mostar ubijeno 68 ili 43% klera.85 Sve to pokazuje kakvu sve mueniku crkvu u Hrvata imamo, to nikada ne smijemo zaboraviti. Zato ne udi to su i njezini vjernici Hrvati katolici pretrpjeli tijekom Drugoga svjetskoga rata i poraa tako masovne stravine gubitke i stradanja sa stranim posljedicama, u cjelini, a posebice na pojedinim podrujima s kojih ih je potpuno nestalo, kao to smo dijelom predoili. To e trebati ubudue jo cjelovitije istraiti, ne da se nekome osveujemo, ve da pamtimo i da im mrtvima odamo duno potovanje.
STERMINI IN MASSA DEI CATTOLICI CROATI NELLA SECONDA GUERRA MONDIALE E IMMEDIATAMENTE DOPO Sommario I Croati cattolici durante la seconda guerra mondiale si trovavano, da una parte divisi tra di loro amministrativamente, ideologicamente, politicamente e militarmente, e dallaltra esposti al violento attacco e alla devastazione degli invasori e conquistatori e ci caus i loro stermini in massa. Allinizio della seconda guerra mondiale il primo settembre 1939, la maggior parte dei cattolici croati faceva parte del Regno Jugoslavo (circa 3.190.000, secondo il censimento del 1931) e nel suo ambito del novello Banato Croato (pi di 2.800.000, secondo lo stesso censimento del 1931), creato solo 5 giorni prima dello scoppio della guerra ed era il risultato della ventennale lotta del movimento popolare croato capeggiato dal pi importante partito croato. Al di fuori del Regno Jugoslavo, la maggioranza dei Croati faceva parte del Regno dItalia, che nel 1918 aveva occupato le regioni croate: Istria, escluso il comune di Kastav (Castua), Zara e le isole di Loinj (Lussino), Cres (Cherso), Lastovo (Lagosta), Suac (Cazza) e Palagrua (Pelagosa), cedutegli nel 1920 dalla cricca panserba jugoslava, allora regnante (insieme ai territori sloveni in Istria, il Litorale sloveno e la Slovenia Veneta) come pure quattro anni pi tardi Fiume croata (con pi di 350.000 croati) con lesasperazione generale del popolo croato.
85 Ilustrativan opis itatelj e nai u tzv. Crnoj knjizi, nastaloj poetkom 1945. od nepoznatog autora, a koja je nedavno ponovno tiskana. Vidi: Crna knjiga o grozovitosti komunistike vladavine u Hrvatskoj (priredio, uvod napisao i biljekama popratio dr. Juraj Batelja), Zagreb, 2000.
185
I Croati in tutti e due gli Stati Regno Jugoslavo e Regno dItalia erano esposti a gravi pericoli; la loro esistenza era minacciata a causa del loro credo nazionale, religioso e politico e dai Regimi regnanti panserbo jugoslavo e fascista italiano e dai loro esponenti. Nel nuovo Stato degli slavi del sud subito dagli inizi venne instaurato il predominio serbo. Anzi sotto il nome di Jugoslavia nel 1918 venne realizzata la Grande Serbia. Questo era evidente soprattutto nella Costituzione centralizzatrice, unitarista e monarchica dello Stato. La posizione politica, economica e culturale dei Croati era minacciata. Tutti coloro che facevano opposizione erano esposti alla repressione del Regime Jugoslavo. Cos ci fu un numero spaventoso di persone brutalmente arrestate (tra le quali pi di mille uccise) con numerosi processi ai Croati, con decine di accusati e condannati ai lavori forzati. Molti, a causa della situazione in Patria, non solo quella economica, ma anche per motivi politici espatriarono. Tutto ci provoc lesasperazione e lopposizione del popolo Croato. Sotto il governo del Regno dItalia, i Croati furono esposti a forti pressioni politiche del regime fascista, e ci port al grande esodo croato. La guerra, iniziata in queste zone nel mese daprile del 1941, era dovuta al fallimento dellesercito jugoslavo, alloccupazione e suddivisione del Regno Jugoslavo e alla proclamazione dello Stato Indipendente Croato (che insieme ai territori del Banato Croato comprendeva le restanti zone della Bosnia ed Erzegovina e del Srijem (Sirmio) con pi di 6.500.000 abitanti, di cui 3.300.000 croati cattolici /mentre i Serbi rappresentavano il 30% della popolazione complessiva/) col regime ustascia. In seguito allinsurrezione dei Serbi (da una parte i etnici e daltra gli antifascisti) e allinizio dagosto anche dei comunisti (guidati dal movimento antifascista, insurrezionale, partigiano) nello Stato Indipendente Croato e nei territori croati annessi dallItalia (che immediatamente dopo il 1941 rioccup quasi met dello Stato Indipendente Croato con circa di 2.400.000 abitanti e vi resto fino alla capitolazione, settembre 1943) e nelle restanti zone occupate dalle formazioni militari tedesche (e dopo il 1943 in tutto il territorio) la guerra continu e dur fino a maggio del 1945. La guerra ha causato lo sterminio in massa dei Croati, soprattutto da parte delle formazioni panserbe dei etnici, delle forze fasciste italiane e naziste, tedesche occupanti, ma ci dovuto purtroppo anche alla divisione ideologica croata. Il programma panserbo dei etnici presupponeva la pulizia etnica delle zone della Bosnia ed Erzegovina e della Croazia (eccetto la sua parte nord-occidentale intorno a Zagabria al di l di Krapina fino a Varadin), dalla popolazione non serba che nelle zone dellAdriatico significava leliminazione in massa dei Croati. Lusurpazione italo-fascista delle zone delloriente dellAdriatico croato ha portato ad un notevole annientamento della popolazione croata. La guerra nelle zone dellAdriatico ha portato alla considerevole divisione dei Croati (seguaci dello Stato Indipendente Croato, seguaci del movimento partigiano guidato dai comunisti che durante la guerra avevano organizzato federativamente la Jugoslavia con la Croazia intesa come sua particolare unit federale) e anche questo fu causa di avvenimenti tragici e dello sterminio dei Croati. Dopo la seconda guerra mondiale nella neo-Jugoslavia comunista il massiccio sterminio dei Croati continu in particolare relativamente agli oppositori politici al nuovo regime. Insieme alle vittime delle via crucis croate e dei campi di
186
concentramento, c da dire che molti degli arrestati venivano processati nei numerosi processi politici (costruiti in modo artificioso) tra i quali spicca quello del 1946 fatto allarcivescovo di Zagabria Alojzije Stepinac. Tra gli altri sono stati massacrati anche molti sacerdoti: finora risultano 197 i sacerdoti uccisi nel dopoguerra e pi di mille arrestati e poi condannati per pi anni, in gran parte alle carceri e ai campi di concentramento. Secondo tutte le ricerche documentate e secondo gli indizi, le stragi dei Croati durante la seconda guerra mondiale sono enormi: oltre 190 mila i Croati uccisi (mentre le perdite demografiche sono pi di 280 mila) di cui un terzo apparteneva alla zona litoranea adriatica. Il numero delle vittime croate del dopoguerra considerevole, per non si hanno dati pi precisi. Quanto abbia sofferto la Chiesa presso i Croati ce lo mostra anche il dato delle 633 persone ecclesiastiche uccise durante la guerre e nel dopoguerra, e precisamente: 531 sacerdoti e religiosi, 72 seminaristi e chierici e 30 religiose. La maggior parte fu vittima dei partigiani durante la guerra del 1941-1945: furono in 314, mentre nel dopoguerra vittime del governo comunista furono 197 persone, ossia in tutto 511. Il messaggio fu chiaro: bisognava spaventare e ammonire il popolo croato eliminando le sue centenarie guide spirituali, cio la Chiesa cattolica presso i Croati. I etnici ne hanno uccisi 52, gli Angloamericani durante i bombardamenti delle citt 27, i soldati tedeschi 11, i soldati italiani 3, i soldati dellArmata rossa sul fronte orientale 3, gli ustascia 2, i soldati della milizia territoriale 1; a causa del tifo ne sono morti 16, e per 7 di loro non esistono dati certi da chi sono stati uccisi. Cos il numero e la percentuale dei sacerdoti uccisi in rapporto al resto del clero nelle diocesi ed arcidiocesi delle isole croate e del litorale, fu il seguente: nelle diocesi di PorePula (Parenzo-Pola) 9 sacerdoti uccisi; nellarcidiocesi di Rijeka-Senj-Modru (Fiume-Segna-Modrus) 28 uccisi, il 23,53 % del clero; nella diocesi di Krk (Veglia) 4 uccisi, il 12,12% del clero; nellarcidiocesi di Zara 13 uccisi, il 14,74% del clero; nella diocesi di Sebenico 10 uccisi, il 23,68% del clero; nellarcidiocesi di SpalatoMakarska 27 uccisi, il 25,34% del clero; nella diocesi di Hvar (Lessina) 8 uccisi, il 24,07% del clero; nella diocesi di Dubrovnik (Ragusa) 18 uccisi, il 29,41 % del clero; nella diocesi di Bar (Antivari) 4 uccisi, il 15% del clero; nella Provincia Francescana del Santissimo Redentore di Spalato 43 uccisi, il 27,11%; nella Provincia Francescana di San Girolamo di Zara 9 uccisi, il 9,89% dei membri, mentre nella diocesi di Mostar-Duvno e in quella di Trebinje-Mrkanj, Mostar, uccisi 17, il 69,57 del clero, e nella Provincia Francescana dellAssunzione di Maria in Erzegovina, Mostar ne sono stati uccisi 68, il 43% dei membri.
187
LA STORIOGRAFIA DELLORDINE FRANCESCANO E DELLE CONGREGAZIONI RELIGIOSE DI ISPIRAZIONE FRANCESCANA IN CROAZIA VICKO KAPITANOVI Universit di Split UDK 930:271.3(497.5)(093)15/19 Original scientific paper
La storiografia francescana legata alla Croazia fin dal primo biografo di San Francesco, Tommaso da Celano, e dal cronista spalatino Tommaso Arcidiacono. Il passato pi lontano dei francescani tra i croati noto in parte attraverso brevi lemmi dei cronisti. Quando nel XVII secolo cominci a svilupparsi lannalistica, anche tra i francescani in Croazia comparvero gli annalisti. Dal Settecento al Novecento venero pubblicate diverse opere storiche, per lo pi di indirizzo pragmatico. Limportanza data alle scienze storiche nellistruzione scolastica, sotto il regime austriaco, nel XIX secolo, si rivel benefica per la storiografia francescana. Col moltiplicarsi delle riviste, alla fine dell Otto e allinizio del Novecento, si moltiplicarono anche gli studi storici e i saggi sulla storia legata ai francescani. Fu iniziata la pubblicazione sistematica delle fonti francescane, ma il lavoro purtroppo venne interrotto. Il periodo del regime comunista fu funesto per la produzione storiografica. Con affievolirsi della dittatura del proletariato marxista, negli anni sessanta, cominciarono a comparire diversi periodici con saggi ed articoli riguardanti la storia francescana. stata pubblicata, nello stesso tempo, una serie di monografie e di atti dei congressi scientifici. Alcuni studi e tesi di laurea sono apparsi anche allestero presso le universit e istituzioni scientifiche.
I francescani misero le radici tra i croati gi durante la vita di san Francesco, quando la Croazia fu legata per pi di un secolo in unione
188
O F M
Provincia Marchiae Tarvisanae <Patavinae> <Conventus Istriae> Provincia Hungariae <Croatiae> 1217
Provincia Hungariae
Provincia Sclavoniae S. Seraphini, 1239-1398.
Vicaria Bosnae S. Crucis 1340-1514.
Vicaria Hungariae S. Salvatoris, 1448-1517 Provincia S. Salvatoris, 1517-1629
Provintia Dalmatiae S. Hieronymi, 1398-1517.
Custodia Albaniae, 1402
Custodia Apuliae c. 1443.
Vicaria Dalmatiae et Ragusii s. Hieronimi 1469-1517.

Vicaria Ragusii S. Francisci, 1484-1517.
Vicaria Bosnae Croatiae S.Crucis, 1514-1517.
Vicaria Bosnae Argentinae S. Crucis, 1514-1517.
Custodiae:
Provintia Dalmatiae o. 1232-1235
Quinqueecclesiensis Zagabriaensis Sirmiensis
Vicaria Russiae c. 1420. Prov. Romaniae OFMConv., 1895
Divisio Ordinis 1517 in OFM et OFMConv.
Provincia S. Hieronymi OFMConv. 1517-1826.

Provincia Ragusii S. Francisci OFM, 1517
Provincia Dalmatiae S. Hieronymi OFM, 1517-
Provintia Bosnae Croatiae S. Crucis, OFM, 1517-1708
Provincia Bosnae Argentiaae S. Crucis OFM, 1517-1735.

Custodia Bulgariae, 1624-1675
Ad Provinciam Paduae, OFMConv. 1826-1908.
Provincia Croatiae Carniolae OFM 1708-1900
Provincia Sloveniae OFM 1900
Provincia Dalmatiae S. Hieronymi OFMConv., 1908-
Provincia Dalmatiae S. Hieronymi OFM, 1899-
Provincia SS.mi Redemptoris in Dalmatia OFM 1735-
Provincia Bosnae Argentinae S. Crucis OFM 1735-
Provincia S. Ioannis Provincia S. Ladislai Capistrani OFM, 1757 OFM, 1629-1900 Custodia Assumptionis BMV in Hercegovina OFM , 1852 Provincia S. Cirili et Metodii Provincia OFM, in Croazia 1900.1892
V. Kapitanovi, 2004.
V. KAPITANOVI, La storiografia dellOrdine Francescano
189
personale allUngheria, dopo la morte dellultimo re di stirpe nazionale. Si diffusero rapidamente, legando strettamente la loro sorte a quella del popolo al quale si dedicarono. Nella sagrestia del loro convento di San Francesco a Zara, firmata la pace tra lUngheria e Venezia, il 18 febbraio 1358, fu cancellato dal titolo dogale il nome della Dalmazia. Nel loro convento di Cetin, minacciati dallinvasione turca, i croati scelsero nel 1527 gli Asburgo come loro re ereditari, legando da quellanno fino alla prima guerra mondiale la loro sorte alla monarchia asburgica. Dopo il crollo di questultima, non riuscendo a costituirsi allo stato autonomo, eccetto un breve periodo durante la seconda guerra mondiale, la Croazia, fino al 1991, fece parte dello stato Jugoslavo. Nel regno di Bosnia, occupato nel 1463 dai turchi e nel 1879 annesso allAustria, i francescani ebbero simile ruolo e simile sorte. Oggi i francescani costituiscono 6 province in Croazia (3 OFM, 1 OFMConv, 1 OFMCap, 1 TOR) e 2 in Bosnia ed Erzegovina. Ci sono inoltre 4 province di congregazioni femminili di ispirazione francescana in Croazia e due in Bosnia ed Erzegovina e 4 conventi di clarisse. SECOLI DI STORIA NARRATIVA La bibliografia sui francescani ricca. Numerosi studi rivelano limportanza del loro ruolo nella vita sociale e religiosa del popolo croato. Ma poco noto il loro contributo alla scienza storica. Scrivendo, nel secondo decennio del secolo scorso, una breve sintesi sulla storiografia croata, il noto storico croato, Ferdo ii, non cita nemmeno un autore francescano.1 Da allora la storiografia ha fatto notevoli passi. Come sua parte integrante si sviluppava anche la storiografia francescana. Alcuni studi sono segnalati nelle bibliografie generiche come quella sulla religione, chiesa e ateismo in Jugoslavia 1945-1985.2 Sono state pubblicate alcune bibliografie particolari. 3 Manca, per, una sintesi di storiografia francescana. Questo articolo vorrebbe colmare almeno in parte una tale lacuna e aiutare gli storici, non esperti in questo campo specifico della scienza storica, ad affrontare pi facilmente gli argomenti che li potrebbero interessare. La storiografia francescana ebbe inizio tra i croati fin dai primi biografi di san Francesco (Celano, Vita I, c. XX, n 55). Non essendo precisate le partes Sclavoniae, dove Francesco fu portato dai venti contrari,
1
Cfr. F. II, Pregled historiografije hrvatske, nel suo libro: Prirunik izvora hrvatske historije I, Zagreb 1914, 37-107. 2 B. MILINKOVI, Bibliografija radova o religiji, crkvi i ateizmu 1945-1985. Zagreb, Stvarnost, s. a. 298-299. Sul argomento francescani sono segnate 20 unit bibliografiche, n. 46474666. 3 Vedi il titolo Opere bibliografiche in questo articolo.
190
diversi luoghi contendono la presenza del grande Santo, al quale uno sconosciuto croato diede il cibo necessario per il viaggio. I primi biografi di San Francesco confermano la rapida espansione di devozione verso il Santo.4 Quella devozione, in qualche modo, fu accompagnata anche dallinteresse storiografico. Larcidiacono Tommaso di Spalato, precursore della storiografia croata, nella sua nota Cronaca 5 ritrasse dal vero limmagine di Francesco, e descrisse come nel 1243 un santo uomo, frate minore Gerardo di Modena con dolci parole ridusse in pace i cittadini di Split (Spalato) e Trogir (Tra) che guerreggiavano tra loro. La vita dei francescani nella parte orientale dellAdriatico descritta da allora, per alcuni secoli, soltanto occasionalmente con brevi tratti dai noti cronisti francescani del tempo, Salimbene de Adam (1282-1288)6, Chronica XXIV generalium Ordinis Minorum7, cataloghi dei ministri generali (uno conservato a Dubrovnik8), che riportano poche ma importanti notizie. Nel quattrocento cominciano a scrivere anche i francescani della Vicaria di Bosnia. Cos il vicario Biagio da Zsalka 9 scrisse Gesta Vicariorum Bosnae, opera persa probabilmente durante le guerre coi turchi. Per questo diventano ancora pi preziose le notizie riguardanti il francescanesimo della sponda orientale dellAdriatico, scritte dal beato Bernardino Amici da Fossa prima del 1480, che nella sua Chronica afferma che losservanza francescana trae origine dalla vicaria di Bosnia.10 Le notizie di Zsalka furono utilizzate nel 1535 da Nikola Buzjakovi nella Cronica seu origo fratrum Minorum de Observantia Bozne et Hungarie nota anche come Chronicon Gyngysiense dal luogo dove fu conservata.11 Sebbene come cronista sia stato molto inferiore ai suoi contemporanei, il moravo Nicola Glassberger ( 1508)12 e Marco da Lisbona (1557), Buzjakovi ha un posto importante tra i cronisti francescani del cinquecento.13. Pi noto di Buzjakovi Ivan Tomai con
Cfr. THOMAS DE CELANO, Tractatus de miraculis, cap. 12, n. 95, Analecta Franciscana, X, Quaracchi 1941, 305. 5 THOMAS ARCHIDIACONUS, Historia Salonitana (Monumenta Slavorum meridionalium, XXVI) Zagreb 1894. Traduzione in croato V. RISMONDO, Kronika Tome arhiakona, Split 1960. 6 SALIMBENE DE ADAM, Chronica, Monumenta Germaniae Historica, SS, XXXII, HannoveraeLipsiae, 1905-1913. 7 Analecta Franciscana III, Ad Claras Aquas (Quaracchi), 1897. 8 H. LIPPENS, Catalogus Ragusinus Generalium Ministrorum OFM, AFH, XV (1922), 338. 9 Fu vicario della Vicaria di Bosna 1420-1429. 10 BERNARDINUS AQUILANUS, Chronica, (ed. L. Lemmens), Romae 1902, 11. [] observantia nostrae familiae a Vicaria Bosnae sumpsit exordium. 11 Fu pubblicata parzialmente appena alla fine del novecento da Fermendin. Cronica seu origo Fratrum Minorum de Observantia Bozne et Hungarie, Starine JAZU, 22 (1890) 6-27. 12 Chronica, Analecta Franciscana II, Quaracchi 1887. 13 MARCO DA LISBONA, Chroniche, Milano 1605.
4
191
il suo Chronicon breve regni Croatiae,14 ma soltanto per la storia politica, spesso citato nella questione della morte violenta del re Zvonimir. Quando nellOrdine cominci a svilupparsi la storia erudita con il libro di Francesco Gonzaga (De origine seraphicae religionis, Romae, 1587) e Luca Wadding (Annales Minorum, Lugduni-Romae, 1625-1645), fondata sulle fonti, essa nel Seicento ebbe i seguaci di valore anche in Croazia. Tra i francescani croati si distinse in particolare Franjo Glavini (1585-1652), la cui opera Origine della Provincia Bosna Croatia (Udine 1648), rivela gi nel titolo la pretesa di diventare per la Provincia di Bosnia Croazia ci che lopera di Gonzaga fu per tutto lOrdine.15
linizio della cronaca di Andrija iprai
I cronisti continuarono a redigere le cronache. Andrija iprai ( 3. XI. 1698), che visse sotto la dominazione turca in Bosnia, verso la fine della vita, nel 1684 scrisse in croato, con i caratteri croati (la cosiddetta bosanica, cio la scrittura bosnense) la cronaca della provincia seguendo la cronologia dei ministri provinciali e dei capitoli provinciali, conservata nellarchivio del convento di Sutjeska.16 Al nome di Ivan Kopijarevi Straemanac (a Straxemano 1673-1757) legato lo scritto Paraphrastica et topographica expositio totius almae
14 Chronicon parvum Regni Croatiae Joannis Tomassich minoritae [Ed. I. Kukuljevi], Arkiv za povjestnicu jugoslavensku, IX, Zagreb 1868. 15 Oltre la gi menzionata opera nota la sua Historia Tersatana. Udine 1648. Cfr. Zbornik radova o Franji Glaviniu, Zagreb 1989. 16 Un estratto della cronaca con il catalogo dei provinciali conservato nellarhivio della Provincia francescana del Santissimo Redentore di Split (S/1, f. 1-5, 16-20, antica theca II, B1-B12, B24-B32, Tabula, od ministara, i kapitula, koise mogu znati, koisu bili u ovoi provincii Bosne Arentine, i to se dogodilo za koga ministra, i od druzie stvari, i dekreta carkovnie) e una trascrizione posteriore nel convento di ibenik (cfr. J. SOLDO, Poeci historiografije, 105).
192
Provinciae Bosnae Argentinae (Vellicae 1730) anche se non ci sono prove sicure che sia lui lautore dello scritto.17 Basandosi sulla cronaca di iprai, Ivan Velikanovi (1723-1803) scrisse la cronaca della provincia di Bosnia Argentina, nella quale narrava gli avvenimenti dal 1406 al 1690. In unaltra cronaca continuava a descrivere gli avvenimenti dal 1702 fino alla divisione della Provincia, nel 1735.18 Movendosi nella stessa direzione Sebastijan Slade (Dolci), pubblic Monumenta historica Provinciae Rhacusinae, Neapoli, 1746. Lopera Bosnia Seraphica seu Chronologico-Historica descriptio Provinciae Bosnae dein Bosnae Croatiae nunc Prov. S. Crucis Croatiae Carnioliae Ordinis Minorum S. Francisci strictioris Observantiae nuncupatae, di Mauro Fajdiga, scritta nel 1770, rimase, invece, nel manoscritto nel convento francescano di Ljubljana. Scriptores Ordinis Minorum di Wadding ha trovato imitatori anche tra i francescani croati, sia nel raccogliere i documenti, sia per il catalogo degli scrittori. Uno di questi Josip Jakoi (1738-1804), autore di una Introductio praevia in historiam ecclesiasticam (s.l.s.a), che compose Scriptores Interamniae vel Pannoniae Saviae, nunc Slavoniae dictae (1795).19
Linizio della cronaca di Pavao ilobadovi
Nel frattempo si cominci a scrivere anche le cronache dei conventi, per lo pi in croato e in caratteri croati. Fra Pavao ilobadovi scrisse il suo Libretin in Makarska, territorio da poco liberato dai turchi, ma non lontano dal confine spesso violato dalle irruzioni dalluna e dallaltra parte.20 La
Traduzione croata di S. SRAN, Povijest Franjevake provincije Bosne Srebrene (Zagreb 1993). 18 In gran parte pubblicati da E. Fermendin in Chronicon observantis Provinciae Bosnae Argentinae (Zagreb 1890). La cronaca non e pi repreribile nellarchivio del convento francescano di Buda. Cfr. F. E. HOKO, Franjevake visoke kole u kontinentalnoj Hrvatskoj (Analecta Croatica christiana, 35), Zagreb 2002, 262. 19 Scriptores Interamniae vel Pannoniae Saviae, nunc Slavoniae dictae (1795). Graa za povijest knjievnosti hrvatske, JAZU, 2 (1899), 116-153 [a cura di M. repel], Traduzione croata: S. SRAN, Slavonski pisci (1795-1830). Revija, 28(1988), br. 1, 59-87. 20 Cfr. Makarski ljetopisi 17. i 18. stoljea [a cura di J. A. Soldo], Split, 1993.
17
193
cronaca fu continuata, sempre in croato, da Nikola Gojak (o. 1680-1772). Daltra parte della frontiera una simile cronaca fu scritta da Nikola Marinkui Lavanin (c. 1703-1750).21 Probabilmente sotto linflusso dei francescani anche le terziarie francescane di ibenik, sottomesse alla giurisdizione dei francescani, cominciarono a notare le loro memorie.22
Memoriale delle terziarie minorite di ibenik
Nel 1734 Marijan Lekui ha cominciato a scrivere gli annali del convento di Karin Protocollum conventus Virginis sine labe conceptae, Carini in Liburnia, pi noto come Liber archivalis conventus, inserendovi le copie delle relative fonti. Nelle Memoriae recordabiles trium monasteriorum composte nel 1738, ha descritto la fondazione dei conventi di Zaostrog, Makarska e ivogoe. In quel periodo ebbero linizio molte altre cronache dei conventi, continuate fino ai nostri giorni e precedute ordinariamente dalle descrizioni delle origini dei detti conventi. Oltre a queste cronache ufficiali, alcuni francescani si dilettavano annotando gli avvenimenti di quel tempo e scrivendo le cronache, memorie e diari. Tra questi da segnalare il Diario ovvero divertimento di un passaggiero che sulla nave Alta San Demetrio Veneziana faceva il suo viaggio da Venezia in Amsterdam [1740] di Bonaventura Boi23 e le annotazioni di Josip Marijan Glun evi , in particolare la sua Relazione giornaliera delli avvenimenti pi rilevanti in Dalmazia e segnatamente in Sebenico [[,24 Alcuni avvenimenti del periodo pi recente sono illustrati nel Diario di Josip Miloevi25 e nelle cronache stampate dei conventi di Knin e di ibenik.
21 22
I. GAVRAN, Fra Nikola Lavanin, Ljetopis. Sarajevo 1981.
Klnige od uspomene kako dooe u ibeniki varo izvan grada manurice eri Svete Klare Treega reda svetoga o. Franeka erafinskoga I kako se ovdi ustanoe godia gospodinova 1763. pod posluhom, i oblasti redovnika svetoga o. Franeka reda, provincie bosanske. (Knige od uspomene kako dooe u ibeniki varo izvan grada
manjurice eri Svete Klare Treega reda svetoga o. Franeka erafinskoga I kako se ovdi ustanoe godia gospodinova 1763. pod posluhom, i oblasti redovnika svetoga o. Franeka reda, provincie bosanske.) 23 Il manoscritto conservato nella biblioteca del convento francescano di San Lorenzo a ibenik, n. 21. 24 Biblioteca del convento francescano a Sinj, ms. X/1. 25 Cfr. I. UK, Neobjavljeni dnevnik fra Joze Miloevia, Kai, 9 (1977) 275-291.
194
Litinerario tracciato dallOrdine veniva seguito anche nelle province. Questo si rivela in particolare nella cura di raccogliere i documenti dei tempi passati. Dopo la pubblicazione del primo volume della Chronologia historico legalis dellOrdine (1650), alcuni francescani resi sensibili cominciarono a raccogliere i documenti importanti per le province. Tra essi si distinse Bernardin Nagnanovi (1717), che scrisse la breve Notitia Provintiae Bosnae Argentinae.26 Quanto influsso esercit Cronologia dellOrdine forse lo dimostra bene il titolo della cronaca della Provincia di Bosnia Argentina (17571783) scritta da Ivan Mireta e intitolata Chronologia Catastico dei francescani in Makarska historico-legalis provinciae Bosnae Argentinae. La strada tracciata dalla Cronologia fu seguita dal congresso capitolare della Provincia del Santissimo Redentore, che l8 Ottobre 1766 diede ordine di raccogliere i pi importanti atti e decreti riguardanti la Provincia.27 Il grosso lavoro fu iniziato sotto la direzione di Francesco Radman. Il testo fu trascritto in due copie per ognuna delle due custodie. Eintitolato Liber archivalis ed noto nella storiografia sotto il nome dei due conventi dove sono conservate le copie.28 Nella raccolta furono inseriti anche gli atti anteriori alla divisione della provincia dalla Bosnia Argentina e cio dal 1693. Allinizio del Liber
Il manoscritto conservato nel convento di Zaostrog (Bezina, 104 [=26]) e pubblicato da J. JELENI, Dva ljetopisa Bosne Srebrene, Sarajevo 1919, 9-15. 27 Il decreto originale conservato tra gli atti capitolari nellArchivio della Provincia del Santissimo Redentore a Split, S16, f. 67v-68r. 28 Il titolo completo : Liber Archivalis in quo de origine Provinciae Bosnae Argentinae quae olim vicaria demum Provincia nuncupata ac de praeclare gestis in et extra eam, a Fratribus Minoribus Ordinis S.P.N. Francisci MDCCLXVII. Una copia conservata a ibenik e laltra a Makarska.
26
195
archivalis vennero descritte anche le origini della Vicaria di Bosnia e perci fu molto usato dagli scrittori francescani. Molti di essi infatti non essendo storici di professione preferirono queste copie alle carte originali, talvolta difficilmente leggibili, conservate oggi nellArchivio della Provincia del Santissimo Redentore a Split. Oltre a queste raccolte di copie dei documenti pi importanti si cominciato a raccogliere e trascrivere negli appositi registri anche i documenti dei beni dei conventi che oggi costituiscono le preziose raccolte delle fonti ancora poco sfruttate. Sono i cosiddetti catastici o registri catastali conservati in molti conventi. Tra i Frati Minori Conventuali in Istria, Sveto (Santo) Brandolini ( 1784) raccolse molti dati nel volume Instrumenti e disegni delle terre e case del convento dei Minori Conventuali di S. Francesco di Parenzo (1755). La sua raccolta nota sotto il titolo abbreviato Catasto doro utile in particolare per la storia di Parenzo e dei suoi dintorni e fu sfruttata dagli studiosi delle cose istriane. Nella Provincia del Santissimo Redentore in Dalmazia questi libri catastali furono disegnati da Pietro Corir e si trovano quasi in tutti i conventi della suddetta Provincia. VERSO LA STORIOGRAFIA SCIENTIFICA Nel secolo XVIII appare lopera monumentale sulla storia della Chiesa nel territorio popolato dagli Slavi del Sud, Illyricum Sacrum del FarlatiColeti. Questopera serv probabilmente come punto di riferimento alle diverse opere di storiografia francescana. Fra Filip Lastri, chiamato anche Oevac, oppure da Oevija (1700-1783) ha collaborato con Farlati per Illyricum sacrum e col Horany nell Memoria Hungarorum e si considera liniziatore della storiografia critica in Bosnia ed Erzegovina. Fu uno scrittore fecondo in diversi campi. Il suo primo tentativo nel campo delle ricerche storiche fu un libretto Commentariolum super Bosnensi provincia, vicaria, quod(am)... 1759, seguito da De antiquitate et natis Provinciae Bosnensis... 1762. Il tutto fu poi rielaborato nel libro Epitome vetustatum provinciae bosnensis, Venetiis 176529. Nello stesso tempo nella Croazia del nord fra Emerik Pavi (1716-1780) scrisse la sua opera Ramus viridantis olivae [...] seu [...] descriptio Provinciae Bosnae Argentinae, Budae 1766. In Dalmazia sotto il dominio veneziano invece della lingua latina che ancora domina la Croazia del nord, la lingua delle scienze diventa litaliano che sar usato anche da molti croati fino alla met del secolo scorso. In
29 Epitome vetustatum provinciae bosnensis, seu Brevissimum compendium historicochronologicum de antiquitate, variisve suis vicissitudinibus, et consistentia usque ad haec tempora inclusive, Venetiis 1765, 21776. Traduzione croata: Pregled starina bosanske provincije, Sarajevo, 31977.
196
italiano scrive Gapar Vinjali il suo Compendio istorico e cronologico delle cose pi memorabili occorse agli Illyri e Slavi in Dalmazia, Croazia e Bosna, pubblicato come anonimo dal francescano veneziano Gianantonio Bomman sotto il titolo Storia civile ed ecclesiastica della Dalmazia, Croazia e Bosna. Le opere scritte per un pubblico pi vasto sono scritte nella lingua volgare croata come Pripisagnie poetka kragliestva bosanskoga (Mleci 1775) di Norinij Starogradianin Neretvanski [Luka Vladmirovi (17181788)]. Questo vale anche per le cronache di molti conventi continuate in lingua croata e con scrittura croata detta bosanica, come la Cronaca di Makarska scritta da Nikola Gojak (c. 1680-1772), oppure quella di Nikola Marinkui, Lavanin (c. 1703-1750). Sono da notare a questo riguardo i due scrittori letterari che hanno tentato di descrivere la storia degli slavi del sud in versi e in prosa, il martire nazionale fra Filip Grabovac e uno degli scrittori croati le cui opere furono tra le pi lette, fra Andrea Kai.30 Quasi tutte le regioni della Croazia odierna nel Novecento, eccetto in un breve periodo allinizio del secolo, si sono trovate sotto gli Asburgo. Il sistema scolastico e le circostanze sociali e politiche avevano risvegliato linteresse per la storia. Influenzati da quellinteresse si sono formati molti francescani. Al nord, in Panonia, nella prima met del secolo del passato si occup Grgur evapovi (1786-1830), che pubblic Synopticomemorialis catalogus observantis Minorum Provinciae S. Joannis a Capistrano, olim Bosnae Argentinae. Budim, 1823. In Dalmazia, Donato Fabijani (1808-1890) fu il pi noto nome della storiografia francescana croata novecentesca. Fabijani impieg una gran parte della sua vita nelle ricerche storiche e soprattutto ecclesiastiche e francescane. Alcune delle sue opere furono sfruttate anche dai continuatori degli Annales Minorum. Quasi nello stesso tempo si distinse in Erzegovina fra Pietro Bakula (1816-1873), uomo attivo e scrittore fecondo.31 Scrissero in croato le opere sintetiche Mijo Vjenceslav Batini (1846-1921) sulla Provincia di Bosnia e Zlatovi (1831-1891), sulla Provincia del Santissimo Redentore in Dalmazia. Le opere di Batini e di Zlatovi sono scritte sui documenti darchivio con un accentuato patriottismo, alquanto apologetico. Coetaneo dei precedenti, nella Provincia di S. Giovanni da Capistrano fu attivo il P. Eusebio Fermendin (1845-1897), nato in Vinga in Romania, che nel 1881-1889 fu eletto definitore dellOrdine. Sebbene non avesse una preparazione storica e non avesse pubblicato molti studi di tale genere, fu nominato per lannalista dellOrdine e continuatore degli Annales di Luca Wadding. In quella veste pubblic ledizione rifatta e accresciuta del volume 20 e prepar il volume 25 degli Annales. Raccolse inoltre le fonti
30 31
Cfr. A. CRONIA, Storia della letteratura serbo-croata, Milano 1953, 122-126 La bibliografia vedi sotto la voce Bakula nellarticolo di A. kegro in questo volume.
197
riguardanti gli slavi meridionali: bulgari, croati, montenegrini e serbi e in particolare le fonti riguardanti lattivit dei francescani in mezzo a quei popoli. Per questo suo lavoro Fermendin fu annoverato, nel 1890, come socio corrispondente tra i membri dellAccademia delle scienze e delle arti degli slavi meridionali in Zagabria. Quando nel 1886 apparve la prima pubblicazione periodica francescana Glasnik bosanskih i hercegovakih franjevaca, che pi volte cambi il titolo32 cominciarono a moltiplicarsi anche gli studi riguardanti il passato francescano. Gli studi si moltiplicarono maggiormente con la Nova revija (Nouvelle revue de vie religieuse et scientifique), fondata nel 1922, intorno alla quale si raccolsero i pi noti studiosi francescani. Un impulso alle ricerche francescane fu dato da fra Girolamo Golubovi che sment laffermazione di Wadding sulla fondazione della Vicaria di Bosna nel 1260. Il primo ad occuparsene fu lo storico Jeleni,33 che pervenne al risultato che la vicaria fu fondata nel 1340. Alcuni anni dopo dello stesso problema si occup anche laustriaco Cajus Othmer, che afferm che la vicaria fu fondata labente adhuc saeculo XIII. La sua conclusione fu sostenuta anche da fra Jure Boitkovi (1887-1938), il teologo che ha iniziato le sue ricerche scientifiche con il tema S. Bonaventurae doctrina de gratia et libero arbitrio (Marianske Lazne 1919). Boitkovi divenne noto nella storiografia francescana in Croazia per lo studio Kritiki ispit popisa bosanskih vikara i provnicijala 1339-1735 (Beograd 1939), ma non fu seguito quanto alla data della fondazione della Vicaria. Gli storici in genere ritennero il 1340 lanno della fondazione. Lo sostenne anche il P. Dominik Mandi nellopera Franjevaka Bosna. Mandi si era orientato verso le ricerche francescane durante lo studio a Roma, dove scrisse la tesi di laurea De protoregula ordinis Fratrum Minorum, Mostar 1923, e lanno seguente pubblic De legislatione antiqua Ordinis Fratrum Minorum. Legislatio franciscana 1210-1221, Mostar 1924. uno storico discutibile e fecondo, le cui opere vennero publicate in 12 volumi. Dalla storia francescana croata accanto al libro sumenzionato, circa le origini della vicaria di Bosnia, Mandi ebbe il merito di pubblicare le fonti Monumenta Franciscana Jugoslavica. Per il risveglio degli studi francescani furono molto importanti i congressi scotisti dei professori slavi organizzati dal noto medievista Karlo Bali.
32 Glasnik jugoslavenskih franjevaca (1887-1895), Franjevaki glasnik Serafinski perivoj (1906-1913), Naa misao (1915-1919). Franjevaki vjesnik (1927-1941). 33 Julijan Jeleni (1877-1931) fu storico per professione, professore ordinario della storia ecclesiastica alla Facolt teologica di Zagabria. La sua opera monumentale Povijest Hristove crkve I-III (Storia della Chiesa di Cristo), Zagreb 1921-1928, rimasta incompiuta. Ha scritto molto sulla storia francescana.
198
Con laffermarsi del comunismo tra gli Slavi del sud furono soppresse tutte le riviste e cess la pubblicazione dei libri di carattere religioso. Furono impediti anche gli studi francescani quasi per quattro decenni. La storiografia ecclesiastica e conseguentemente quella francescana si poteva sviluppare liberamente soltanto allestero. Nel 1952 cominci ad apparire a Sarajevo un annuario di carattere miscellaneo Dobri Pastir, edito dalla omonima associazione sacerdotale senza approvazione ecclesiastica, che riportava anche gli articoli di storia francescana. Affievolendosi la dittatura del proletariato marxista negli anni sessanta cominci a svegliarsi, pian piano, lattivit editoriale ciclostilata e poi comparirono diversi periodici con saggi ed articoli riguardanti la storia francescana. Per il numero delle opere si segnala in particolare fra Ante Crnica (1892-1969), allora vicepostulatore per la canonizzazione del beato Nikola Taveli, con il quale, alla causa, lavorarono anche fra Dominik Mandi e Basilio Pandi. Pand i ha svolto le sue ricerche a Roma come archivista generale dellOrdine pubblicando due volumi degli Anales Minorum (vol. 31 e 32) e quattro volumi della collana Historia Missionum Ordinis Fratrum Minorum dei quali il quarto intitolato Regiones proximi Orientis et peninsulae Balcanicae, Roma 1974. Tra le riviste pubblicate dopo gli anni sessanta si affermata come una rivista eminente storica, la rivista Kai, pubblicata dalla Provincia del Santissimo Redentore a Spalato e finora edita in pi di trenta volumi di ottimi studi. La problematica studiata in questa rivista per lo pi riguarda gli studi nellordine, lapostolato, la devozione, rapporti con la cultura e con la societ e le biografie dei singoli francescani. Eccetto due articoli riguardanti i francescani in Slovenia e in Albania tutti gli altri studi pubblicati riguardano i francescani nelle cinque province croate. La rivista pubblica anche alcune collane di libri, nessuna per dedicata esclusivamente alla storia francescana. Laltra rivista che riporta molti studi storici la rivista dello Studio teologico francescano a Sarajevo la Bosnia francescana, continuazione di Dobri Pastir. Accanto a queste riviste, appaiono numerosi studi pubblicati in diverse edizioni in Croazia e allestero di differente valore scientifico. In Croazia sono da segnalare prima di tutto gli atti dei diversi congressi scientifici, fatti in occasione di qualche anniversario di una istituzione o di un personaggio illustre. Gli editori sono in genere le istituzioni francescane o autori degli scritti. Le istituzioni scientifiche figurano poco come editori. La ragione probabilmente si deve cercare nel fatto che i francescani, esclusi in gran parte dalle istituzioni scientifiche nel periodo comunista, non si sono ancora adattati alle nuove circostanze. Daltra parte molti scrittori francescani non hanno una preparazione specifica nelle scienze storiche. Quelli che lhanno in genere sono legati agli istituti scientifici o di insegnamento. Tra le
199
edizioni allestero vanno segnalate le tesi di laurea e gli articoli pubblicati nei diversi atti dei congressi e nelle riviste di carattere francescano. Fissato lo scopo di offrire soltanto uno sguardo generale sulla storiografia francescana croata e senza pretesa di essere esauriente, ometto di descrivere i contributi dei singoli studiosi nel periodo recente, perch sono numerosi. Alcuni si sono messi a studiare certi problemi a fondo, analizzando i dati e riportando le prove meticolose per le loro affermazioni. Gli altri si sono prodigati nello scrivere numerosi volumi senza aspettare la maturazione scientifica dei loro prodotti. Gli altri cercarono di collegare la ricca produzione con lacribia scientifica. Dalla rassegna bibliografica che segue, si pu notare che labbondanza dei contributi non seguita dalla sistematicit delle ricerche storiche di argomento francescano. Questo fatto certamente in parte causato dalla grande perdita di materiale archivistico, sia quello della Cura Generalizia a Roma, scomparso durante il periodo antecedente allOttocento, sia nelle terre croate, distrutto nelle diverse guerre o smarrito per negligenza. Non tutti gli archivi e le biblioteche sono ordinati e non sono aperti allorario fisso agli studiosi. In gran parte negli archivi mancano i cataloghi. I cataloghi pubblicati degli archivi sono rarissimi (Soldo, Niki). Sono poche le descrizione dei manoscritti nelle biblioteche (Brlek, Frkin, Hoko, Bezina, Kapitanovi, ecc). Si fatto un passo avanti nella pubblicazione delle bibliografie degli autori francescani (S.A. Kovai, Dami, Kapitanovi), o degli studi scritti sullargomento francescano (Mrkonji, Niki). La pubblicazione sistematica delle fonti incominciata allinizio del Novecento, si fermata ai primi passi. Quanto ai temi trattati si ha impressione che molti siano stati studiati casualmente, essendo pi facilmente accessibili agli autori. Gli inizi dellOrdine francescano ed il suo sviluppo in Croazia, stato studiato da pi studiosi (Rode, Mandi, Roi, ugaj, Matani), senza pervenire ai risultati accettabili da tutti. Alcuni hanno tentato di comporre la cronologia dei superiori provinciali (Bo itkovi , Mandi , ugaj). Alcuni studi prendono in considerazione la vita dei francescani nel Medioevo su un territorio ristretto (Toli). Sono state scritte diverse opere sulla storia delle singole province, in genere gi da tempo antiquate. I tentativi pi recenti sono piuttosto brevi compendi (Bari, Soldo). Sono state pubblicate molte monografie dei conventi che offrono dati generici. Il pi delle volte sono insufficienti per quelli che vorrebbero conoscere la loro storia in modo pi dettagliato ed esauriente. Le biografie, veramente numerose, dei singoli francescani, mancano del contesto storico e non rispecchiano sempre linflusso dei loro protagonisti sullambiente nel quale si movevano. La formazione religiosa e scolastica, ringraziando alcuni studi molto seriosi, ben delineata per i secoli XVII e XVIII (Hoko, Brkan, Gregov), ma ancora sempre lacunosa per i secoli precedenti e quelli successivi. Lo stu-
200
dio della spiritualit rimasto piuttosto al livello del catalogo delle biografie degli uomini di vita virtuosa (Oreb, Jurii) e raramente arriva a uno studio di sintesi (Matani). La vita quotidiana nei conventi diventata loggetto dello studio appena nellultimo tempo (Semren, ovo). La cura delle anime conosciuta a grandi linee (apkun, Rupi, Buturac, Jurii, Nimac), ma rimangono ancora molti punti interrogativi. Le opere letterarie scritte da francescani sono divenute negli ultimi anni oggetto di molti studi (numerosi congressi scientifici) dal punto di vista linguistico. studiato il ruolo che i francescani svolgevano nella letteratura paleoslava e nella preparazione dei libri glagolitici (Runje). Ma rimasto ancora da studiare linflusso di questa letteratura sulla vita religiosa e spirituale del popolo. rimasta fuori interesse degli studiosi la predicazione francescana, sebbene sia noto che decine di francescani predicassero ogni Avvento e Quaresima nelle citt e paesi lungo la costa orientale dellAdriatico. conosciuto in grandi linee linflusso francescano sullarchitettura e sullarte (Badurina), ma auspicabile approfondirne la conoscenza. Rimane allora da elaborare i sussidi. Inventariare gli archivi. Catalogare quanto prima manoscritti e libri rari. Mettere, poi, a disposizione del pubblico scientifico pi vasto almeno i pi importanti archivi e le biblioteche fornendoli con i cataloghi elettronici. Descrivere la tipologia dei documenti sulla base dei moduli e formulari raccolti nei prontuari per i segretari. Continuare in modo sistematico la pubblicazione delle fonti e pubblicare quanto prima il Dizionario biografico croato dei francescani gi da tempo in corso di preparazione. Molti temi sono appena sfiorati, oppure sono rimasti fuori interesse degli studiosi. Sono poche notizie conosciute sullo studio dei francescani croati nel Medioevo. Rimane da esplorare il materiale archivistico degli studi generali in Europa dove essi furono mandati per ultimare i loro studi. quasi del tutto ignoto quanto si appoggiassero gli antipapi sui francescani croati. Non risolto quale ruolo giocassero i conventi dalla sponda orientale dellAdriatico nella riforma dellosservanza francescana. Si conoscono solo poche notizie sulle missioni. Sarebbe utile una migliore conoscenza della geografia storica francescana e un Atlante francescano con descrizione dei conventi e degli insediamenti francescani. Esistono pochissimi studi sul sistema economico anche se nei conventi, come gi detto, esistono i catasti e un enorme materiale archivistico. Non ci nota la statistica dei frati, n la loro provenienza sociale, n quanti di quelli che accettavano il saio serafico perseveravano nella loro vocazione.
V. KAPITANOVI, La storiografia dellOrdine Francescano RASSEGNA BIBLIOGRAFICA
201
La bibliografia che segue, per ragioni di spazio, focalizzata sui pi recenti studi. Per lo stesso motivo sono fatti rimandi alle altre due bibliografie (di kegro e di Golua) contenute in questo volume. Certamente non tutti i lettori saranno contenti di una tale scelta. Riteniamo, per, che essa sar di grande aiuto a quelli che non sono esperti della storiografia francescana e si accingono a conoscerla.
OPERE DI CARATTERE GENERALE

DESCRIZIONI, INVENTARI E CATALOGHI DELLE FONTI MANOSCRITTE Arhivski fondovi i zbirke u arhivima [], SR Hrvatska, Beograd, Savez arhivskih radnika 1984, 543-565. BAJRAKTAREVI, Sulejman, Turski dokumenti franjevakih samostana u ivogou i u Makarskoj, [Zusammenfassung: Trkische Urkunden der Franziskanerkloester in ivogoe und Makarska]. Zagreb, 1961. Estratto da: Zbornik Hist. instituta Jug. akad., (1961) vol. 4, 383-392. BEZINA, Petar, Rukopisna batina franjevaca Provincije Presvetoga Otkupitelja, Zagreb, Kranska sadanjost, 1993. BIGONI, Giacomo, Larchivio conventuale di S. Francesco in Cherso in Istria. Inventario (1387-1948), Citt di Castello 1973. BRLEK, Mijo, Rukopisi Knjinice Male Brae u Dubrovniku, Zagreb 1952 F ABIJANI, Donat, Firmani inediti dei sultani di Constantinopoli al conenti francescani e alla autorita civili di Bosniae di Erzegovina, Firenze 1884. FRKIN, Vatroslav, Arhiv franjevakog samostana i upe Vukovar, Vjesnik Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti, 4 (1995) 6/7, p. 49-60 HOKO, Franjo Emanuel, Franjevaka knjinica na Trsatu, Sveti Vid, zbornik, 4 (1999) 219-231. KAPITANOVI, Vicko, Rukopisna i knjina batina Franjevake visoke bogoslovije u Makarskoj, Makarska, Franjevaka visoka bogoslovija; Zagreb, Arhiv Hrvatske, 1993. NIKI, Andrija, Regesta Franjevakog arhiva u Mostaru 1446-1862 (Zaviajna knjinica ivot i svjedoanstva, 6), Mostar, Franjevaka knjinica, 1984. (Altra bibliografia da kegro) POSAVAC, Zlatko Filozofski rukopisi 18. stoljea u franjevakim samostanima Slavonije, Zagreb 1993. SOLDO, Josip, Varia samostana sv. Lovre u ibeniku, Izdanje Historijskog arhiva u Splitu, 6, Split 1967, 215-229. SOLDO, Josip, Inventar Arhiva franjevakog samostana u Zaostrogu, Arhivski vjesnik, 16 (1973) 177-252. * Il cattalogo de manoscritti e tesari scolastici stampati, conservati nella Provincia di San Cirillo e Metodio cfr. da F. E. Hoko, Franjevake visoke kole u kontinentalnoj Hrvatskoj, Zagreb 2002, 411-442.
202

OPERE BIBLIOGRAFICHE:
Generali: Bibliografija rasprava i lanaka, IV Historija, vol. 811, Zagreb, Jugoslavenski leksikografski zavod, 1968-1973. Bibliographia franciscana - Collectanea franciscana - Sectio bibliographica, Roma, Institutum Historicum OFMCap. 1931-. Riporta numerosiseme notizie della storiografia francescana croata. MILINKOVI, Bosiljka, Bibliografija radova o religiji, crkvi i ateizmu 1945-1985. Zagreb, Stvarnost, s. a. 298-299. WADING, Luca, Scriptores Ordinis Minorum, 3Romae 1906. Sbaraglia [Sbaralea], Ioannes Hyacintus, Supplementum et castigatio ad scriptores trium Ordinum S. Francisci a Wadingo aliisqie descriptos, I- III, 2Romae, 1908-1936. Particolari: DAMI, Ivan, Povijesna bibliografija Hrvatske franjevake provincije sv. irila i Metoda, Kai, 8 (1976) 241-254. DAMI, Ivan, Prilog bibliografiji radova Franjevake provincije sv. irila i Metoda od 1900. do 1945. godine, Kai, 11 (1979) 343-358. FRKIN, Vatroslav, Hrvatska filozofska tiskana djela i teze od 17. do polovice 19. stoljea u samostanskim knjinicama Hrvatske franjevake provincije sv. irila i Metoda, Prilozi za istraivanje hrvatske filozofske batine, 20 (1994), 1/2(39/40) 211-216. FRKIN, Vatroslav, Hrvatske rijetke knjige u Knjinici franjevakog samostana u Osijeku, Vjesnik Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti, 2 (1993), 1/3, 75-99 JELENI, Julijan, Bio-bibliografija franjevaca Bosne Srebrenike I. Zagreb 1925. JURII, Hrvatin Gabrijel, Bibliografija o sv. Franji na hrvatskom jeziku, Franjo meu Hrvatima, Zagreb, 1976, 294-295 (incompleto). JURII, Hrvatin Gabrijel, Izdavaka djelatnost naih franjevakih zajednica 1976, Franjo meu Hrvatima, Zagreb, 1976, 295-301. J URI I , Hrvatin Gabrijel, Prilog bibliografiji franjevaca Provincije Presv. Otkupitelja od godine 1945-1966, Kai, 1 (1967) 325-337. JURII, Hrvatin Gabrijel, Tavelieva prisutnost, Zagreb 1972. KAPITANOVI, Vicko, Franjevaka provincija presvetog Otkupitelja Split, Katalog izdanja 1941-1990. (Prilog Vjesniku provincije [Presvetog Otkupitelja] br. 4/1991), [Split, 1991]. KOROMAN, Veselko, Bio-bibliografija starijih hrvatskih pisaca Bosne i Hercegovine, estratto da ivot 1979, 723-740. KOVAI, Anto Slavko, Biobibliografija franjevaca Bosne Srebrene, prilog povijesti hrvatske knjievnosti i kulture, Sarajevo, Svjetlost, Narodna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Franj. provincijalat Bosne Srebrene, 1991. MRKONJI, Tomislav, Izvori i bibliografija o Hrvatskoj provinciji sv. Jeronima franjevaca konventualaca, Hrvatska provincija franjevaca konventualaca nekad i danas, Zagreb, Provincijalat, 1989, 123-148.
V. KAPITANOVI, La storiografia dellOrdine Francescano PUBBLICAZIONI DELLE FONTI
203
FONTI DI CARATTERE GENERALE Analecta franciscana sive Chronica aliaque documenta [], 10 volumi, Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1885-1941. In particolare i volumi I e X. Traduzioni croate: Spisi svetoga Franje i svete Klare. Latinski i hrvatski tekst. [preveli D. Lasi i S. Hrka], (Ziral, Mostar-Zagreb, 2003. T OMA C ELANSKI , ivot i udesa sv. Franje Asi koga (pr. Damjan Damjanovi), Zagreb, 1977. TOMA DE CELANO, ivotopis sv. Klare i njezini spisi [Legenda s. Clarae, traduzione di Damjan Damjanovi], (Symposion, biblioteka asketskomistinih djela, 10), 3Split, Symposion, 2001. BONAVENTURA, S., ivotopis sv. Franje (Legenda s. Francisci, traduzione di Damjan Damjanovi) Zagreb, Hrvatska franjevaka provincija sv. irila i Metoda, 1981. Legenda trojice drugova (Legenda trium sociorum, traduzione di Damjan Damjanovi), (Biblioteka Brat Franjo. Izvori, knj. 1), Zagreb, Hrvatska franjevaka provincija sv. irila i Metoda, 1982. Cvjetii sv. Franje (pr. Domagoj imunovi), Zagreb 1972. Bularium Franciscanum, I-IV, [ed. J. H. Sbaraglia] Romae, 1759-1768; Bularii Franciscani Epitome, [ed. C. Eubel], Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1908; Bularium Franciscanum, V-VII, [ed. C. Eubel], Romae 1898-1904; Bularium Franciscanum, Nova series, I, [ed. U. Hntemann], Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1929; II, [ed. I. M. Pou y Marti], Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1939; III. Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1949. IV, 1-2 [ed. Caesar Cenci], Grottaferrata, 1989-90; Supplementum ad Bullarium franciscanum [] 1378-1484 [ed. Caesar Cenci, Grottaferrata: Editiones Collegii S. Bonaventurae ad Claras Aquas, 2002. Diplomati ki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije - Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae, vol. I, [Stipii J. amalovi], Zagreb l967; vol. IIXII, [T. Smiiklas], Zagreb 19041914; vol. XIII (M. Kostreni i E. Laszowski) vol. XIVXVI (M. Kostreni), Zagreb 19151976. Regestum pontificium, apendice agli volumi di Annales Minorum. ANTICHI SCRITTORI E FONTI FRANCESCANE CROATE: Bosanski franjevci [priredio i predgovor napisao Marko Karamati], (kolska knjinica: hrvatska knjievnost od Baanske ploe do naih dana, knj. 3), Zagreb, Erasmus naklada, 1994. BUZJAKOVI, Nikola, Cronica seu origo Fratrum Minorum de Observantia Bozne et Hungarie, parzialmente pubblicata da. E. Fermend in Chronicon observantis provinciae Bosnae Argentinae ordinis S. Francisci Seraphici, Starine, 24/1890, 6-27.
204
DOLCI, v. Slade. DOROTI, fra Andrija, Politiki spisi [a cura di Vicko, Kapitanovi], Split, Splitski knjievni krug Franjevaka teologija Makarska, 1995. FERMENDIN, Euzebije, Acta Bosnae potissimum ecclesiastica cum insertis editorum documentorum regestis ab anno 925 usque ad annum 1752 (Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium, 23, Zagreb, JAZU 1892. JELENI, Julijan, Dva ljetopisa Bsone Srebrene. Sarajevo 1919. JELENI, Julijan, Izvori za kulturnu povijest bosanskih franjevaca, Sarajevo 1913. JELENI, Julijan, Necrologium Bosnae Argentinae. Sarajevo 1917. JELENI, Julijan, Spomenici kulturnog rada bosanskih franjevaca (1437-1878). Sarajevo 1918. Kronika Franjeva kog samostana u Brodu na Savi - Chronicon Conventus franciscani Brodii in Savo (a cura di Josip Barbari; ed. Egidije Stjepan Biber), Slavonski Brod, Matica hrvatska, Ogranak, 1995. Makarski ljetopisi 17. i 18. stoljea [a cura di J. A. Soldo], Split, Knjievni krug 1993. Markovi, Ivan, Le parrocchie francescane in Dalmazia, Zara 1885. MARTI, Grgo, Pisma fra Grge Martia biskupu fra Pakalu Vujiu [Introduzione di Vjeko Vri], Kai, 21-22 (1989-1990) 107-134 MATASOVI, J., Fojnika regesta (Spomenik Srpske akademije nauka, 67) Beograd 1930. MATI Tomo, Arhivski podaci o hrvatskim franjevcima u doba Napoleona, Croatia Sacra, 4 (1932) 276-286. Monumenta franciscana iugoslavica, I-II, Mostar 1927-1934 Spomenici kulturnog rada Franjevaca Bosne Srebrenike - Documenta res gestas Fratrum Minorum Provinciae Bosnae Argentinae ab an. 1699-1835 spectantia [sabrao i uredio - coll. dig. notisque ill. Julijan Jeleni ], (Monumenta Francicana Jugoslavica, I), Mostar 1927. Hercegovaki spomenici franjevakog Reda iz turskoga doba Acta franciscana Hercegovinae provinciarumque finitimarum tempore dominationis Othomanae [sabrao i prir. Dominik Mandi - coll. dig. notisque ill. Dominicus Mandi] (Monumenta franciscana iugoslavica, 2), Mostar, 1934. PLETIKOSA, Jakov, Putovanje k Jerozolimu god. 1752, ibenik, Gradska knjinica Juraj igori, 2000. RODE, Benvenut, Documenti francescani di Ragusa. Miscellanea Franciscana, 13 (1912) 144-155, 14 (1912), 14-26, 54-66, 119-128, 170-192, 15 (1914), 4954, 79-82, 111-114, 177-180, 16 (1915) 44-52, 149-152. SEBASTIANUS A RAGUSIO v. Slade SLADE, (DOLCI), Sebastijan, Monumenta historica Provinciae Rhacusinae Ordinis Minorum S. P. N. Francisci notis criticis et chronologicis perpetuo illustrata [. . .]. Neapoli, 1746.
205
STRAEMANAC, Ivan, Povijest franjevake provincije Bosne Srebrene - Expositio provinciae Bosnae Argentinae [pr. Stjepan Sran], (Biblioteka Latina et Graeca, knj. 26) Zagreb, Matica hrvatska, 1993. Vedi inoltre le voci: Beni, Lavanin, Bogdanovi, Lastri, nellarticolo di kegro, La situazione, in questo volume. FONTI CONTEMPORANEE: ANTI, Ante, Pisma sveeniku 1. [Fra Nikoli Gabriu], Zagreb 1985. 2. [Fra Petru apkunu], Zagreb 1985. 3. [Fra Stanku Petrovu], Zagreb 1985. 4. [Fra Ivanu Juriu], Zagreb 1986. PETKOVI, MARIJA, BL., Hvale i zazivi vjenom Ocu, Zagreb 1997. PETKOVI, MARIJA, BL., Prema Ocu, Zagreb 2002. Ljetopis samostana sv. Lovre u ibeniku (1923 - 1945), [a cura di Petar Bezina], Split, Petar Bezina, 1996. Ljetopis samostana Svetoga Ante u Kninu (1904 - 1963) [a cura di Petar Bezina], (Biblioteka Hrvatska povjesnica, 4. Graa, 2) Zagreb, Hrvatski institut za povijest ; Dom i svijet, 1998.
OPERE STORICHE GENERALI
BATINI, Mijo Vjenceslav, Djelovanje franjevaca u Bosni i Hercegovini za prvih est viekova njihova boravka, sv. IIII, Zagreb 18811887. BOITKOVI, Juraj, Kritiki popis bosanskih vikara i provincijala (13391735), Beograd 1935. BUTURAC , Josip, Katolika crkva u Slavoniji za turskoga vladanja , Zagreb, Kranska sadasnjost, 1970 UTURI , Leonardo, Franjevci meu hrvatskim pakom kroz sedam stoljea, Sarajevo, 1926, 160. Dizionario degli istituti di perfezione, Roma; Edizioni Paoline, 1974- In particolare larticolo di uro Koka, Croazia, vol. III, Roma 1976, p. 273-294. ESSER, Kajetan, Poetak i svrha Franjevakoga reda [traduzione di Ancila Bubalo], Split, Zbornik Kai; kolske sestre Treega reda sv. Franje Asikoga, 1983. ESSER, Kajetan, Pregled povijesti franjevakog reda, Sarajevo 1972. FABIJANI, Donat, Storia dei Frati Minori dai primordi della loro istituzione in Dalmazia e Bosnia fino ai giorni nostri, Vol. I-II. Zara 1863-1864. Franjo meu Hrvatima, zbornik radova franjevakih zajednica u prigodi 750. obljetnice smrti sv. Franje Asikoga (1226-1976), [Francesco tra i Croati. Raccolta di studi delle comunit francescane nelloccasione del 750 anniversario della morte di san Francesco dAssisi (1226-1976)] Zagreb, Sredinji odbor za proslavu 750. obljetnice smrti sv. Franje Asikoga, 1976 [rec.], Archivum Franciscanum Historicum, 73/1980, 714-716. JOERGENSEN, Johannes, Sveti Franjo Asiki [Den hellige Frans af Assisi], Rijeka 1919.
206
JURII, Katolika Crkva na biokovsko-neretvanskom podruju u doba turske vladavine, Zagreb 1972. KAPITANOVI, Vicko, Die Stellung der Franziskaner zur Gewaltanwendung im Freiheitskampf in Bosnien und Herzegovina 1875, Archivum Franciscanum Historicum, 76 (1983) 355-362. LE MONNIER, Lav [Lon], Povijest sv. Franje Asikoga I-II [Histoire de saint Franois dAssise. Traduzione di Arkaneo Brkovi], 1Sarajevo 1904; 2 Zagreb 1919. MANDI, Dominik, Franjevaka Bosna, razvoj i uprava Bosanske Vikarije i Provincije, 1340-1735. (Opera Instituti Chroatorum historici Romae, 2), Rim, Hrvatski povijesni institut, 1968. Nova revija, jubilarno izdanje, Makarska 5 (1926), br. 3-4. Spomenica prigodom sedamstote godinjice blaene smrti sv. Franje, Zagreb 1927. STUDI RIGUARDANTI LA STORIA DELLORDINE PRIMA DELLA DIVISIONE (1517) JALIMAM, Salih, Spor oko crkvene desetine i djelatnost franjevaca u srednjovjekovnoj Bosni, Bosna franciscana, 6 (1998), 9 p. 126-136 JELENI, Julijan, Problem dolaska franjevaca u Bosnu i osnutka bosanske vikarije. Split 1926. JURI, Frano, Je li sv Frano bio u Dubrovniku? Dubrovnik 1914. MANDI, Dominik, Autentinost Ahd-name Mehmeda II. B. H. franjevcima, Radovi Hrvatskoga povijesnoga instituta, sv. 3-4 (1971). M ANDI , Dominik, Osnutak franjeva ke provincije Hrvatske (provincia Sclavoniae), Buenos Aires [s. n.], 1965. Estratto da: Hrvatska revija, god. 15, sv. 4 (60) 302-327. MATANI Atanasio, San Francesco dAssisi e le origini minoritiche tra gli Slavi del Sud, Convegno di studi dei secc. 13-15, Roma 1983, 311-317. MILOEVI, J., De Provincia Sclavoniae, Archivum Franciscanum Historicum, 1 (1908) OTHMER, Cajus, Questio de tempore adventus Fratrum Minorum in Bosnam deque fundatione primae eorum Vicariae, Roma 1931. PEORDA, Zrinka, Prilog povijesti franjevaca u srednjovjekovnom Dubrovniku, Croatica Christiana periodica, 24 (2000), 45, p. 29-57. RODE, Benvenut, De antiquitate Provinciae Sclavoniae O.F.M. nunc Dalmatiae. Archivium Franciscanum Historicum 1 (1908), 505-514. ROI, Nikola, Integrazioni storiche sullantica provincia Sclavoniae OMin, Miscellanea Franciscana, 70 (1970) 403-419. SEMREN, Marko, Il francescanesimo vissuto nelle regioni croate di Bosnia ed Erzegovina (fino al 1517), Romae 1987. TOLI, eljko, I francescani nella diocesi di Sebenico tra medioevo ed et moderna (dal 1298 al 1517), Roma 1999. UGAJ, Marijan, I conventi dei mironi Conventuali tra i Croati dalle origini fino al 1500 (Quaderni Francescani, 16), Roma, Edizioni Miscellanea Francescana;
207
Zagreb Marijan ugaj 1982. Ttesto croato: Samostani franjevaca konventualaca u Bosanskoj vikariji, Croatica Christiana periodica, 14 (1990), 25, p. 1-48. UGAJ, Marijan, S. Francesco in Croazia e la protoprovincia Croata (1217-1239), [Estratto da: Miscellanea Francescana, 82 (1982) 247-310], (Quaderni Francescani, 3), Roma, Edizioni Miscellanea Francescana 1982. * N.B. Vedi inoltre le voci: Daja, Dambo, nellarticolo di kegro, La situazione in questo volume. BIBLIOGRAFIA SUI FRATI MINORI (OFM)
E LE LORO PROVINCE
PROVINCIA DI SANTA CROCE DI BOSNIA ARGENTINA (SARAJEVO) * Per ragioni di spazio omettiamo lelenco della letteratura che reperibile disseminata nel articolo di kegro, La situazione e nel articolo di Golua, Rezultati, tra i temi generali (2.1) e una parte raggruppata nel sottotitolo Francescani (2.3.1) in questo volume. PROVINCIA DI SAN GIROLAMO IN DALMAZIA ED ISTRIA (ZADAR) BARI, Berard, Povijest franjevaeke provincije sv. Jeronima u Dalmaciji i Istri, Zadar 1976. Pod zatitom svetoga Jeronima, radovi Simpozija u prigodi proslave 600. obljetnice imena Provincije sv. Jeronima, odranoga u Zadru 3. i 4. listopada 1995. godine [a cura di Josip Sopta, Igor Fiskovi], Dubrovnik [i. e.] Zadar, Provincijalat Franjevake provincije sv. Jeronima u Dalmaciji i Istri, 1999. Schematismus seu status localis et personalis Provinciae franciscanae Sancti Hieronymi in Dalmatia et Histria, anno domini 1959 descriptus, Romae, Pax et Bonum, 1959. SOPTA, Jozo, Franjevaki tragovi u Kotorskoj biskupiji, Dubrovnik [asopis za knjievnost i znanost], N.s. 4 (1993), 254-263 KUNCA, Stanko Josip, Franjevaka renesansa u Dalmaciji i Istri, opservantska obnova i samostani Provincije sv. Jeronima u 15. st., Split [i. e.] Zadar, Franjevaka provincija sv. Jeronima u Dalmaciji i Istri, 1999. KUNCA, Stanko Josip, Opservantska obnova i formiranje Dubrovake franjevake provincije u 15. st., Godinjak grada Korule, 4 (1999) 207-211 Provincia del Santissimo Redentore in Dalmazia (Split) BAI, Stanko, Franjevci u Zadarskoj nadbiskupiji i Ninskoj biskupiji, Lisii, Opina Lisii, 1995. BEZINA, Petar, Franjevci Provincije Presvetoga Otkupitelja - rtve rata 1942 - 1948. (Knjinica Zbornika Kai: monografije, dokumenti, graa, 25), Split, Zbornik Kai, 1995. BEZINA, Petar, Progoni biskupa, sveenika i redovnika Splitske metropolije i Zadarske nadbiskupije 1941 - 1992. , Split, Petar Bezina, 2000. BEZINA, Petar, Ubojstva fratara Provincije Presvetoga Otkupitelja 1942-1948. Hrvatska obzorja, 3 (1995) 577-586.
208
ETEROVI, Karlo, Franjevaka provincija presv. Otkupitelja, njezin postanak, rad i sadanje stanje, (Knjinica Nove revije, 13), ibenik, 1929 KAPITANOVI, Vicko, Un tentativo di riforma nella Provincia Francescana del Santissimo Redentore in Dalmazia (1800-1806), Archivum Franciscanum Historicum, 73/1980, 1/3, 341-372. Mir i Dobro. Monografija franjevake provincije Presvetog Otkupitelja [Tekst: Josip Ante Soldo], Split, Provincijalat Franjeva ke provincije Presvetog Otkupitelja [1981 ?]. Edizione inglese: Pax et bonum, A monograph of the Franciscan province of the Most holy Redeemer, Split, Provincialate of the Franciscan province of the Most holy Redeemer [1981 ?]. Edizione italiana: Pax et bonum, Monografia della Provincia del SS. Redentore, Split, Provincia francescana del SS. Redentore, [1981 ?]. Edizione tedesca: Pax et bonum, Monographie der Franziskanerprovinz der allerheiligsten Erlsers, Split, Provinzialat der Franziskanerprovinz vom allerheiligsten Erlser, [1981 ?]. Radovi Simpozija o Franjevakoj provinciji Presvetoga Otkupitelja, [] u prigodi 250. obljetnice osnutka Provincije, I-III [a cura di Hrvatin Gabrijel Jurii], Split, (Kai, 17-19 (1985-1987 [i. e. 1988-1991]). SOLDO, Josip Ante, Djelovanje franjevaca Provincije presvetog Otkupitelja kroz 250 godina (1735-1985), Kai, 17 (1985) 258-260. SOLDO, Josip Ante, Sinjska krajina u 17. i 18. stoljeu, Sinj, Ogranak Matice hrvatske, 1995. SOLDO, Josip Ante, Uloga franjevaca Provincije presvetogOtkupitelja u borbama za ponaroivanje opina u Dalmaciji, - Estratto da: Dalmacija 1870. Zadar, 1972, 273-287. SOLDO, Poeci historiografije, franjevaca Prov. Presv. Otkupitelja u XVIII. stoljeu [Der Historiografie Anfnge in Der Franziskanerprovinz vom allerheiligsten Erlsers im 18. Jh.], Kai, 9 (1977), 99-118. ZLATOVI, Stjepan, Franovci Drave prisv. Odkupitelja i hrvatski puk u Dalmaciji, Zagreb 1888. PROVINCIA DI SAN CIRILLO E METODIO (ZAGREB) DAMI, Ivan, Franjevci Hrvatske franjevake provincije sv. irila i Metoda, rtve drugog svjetskog rata, poraa i jugokomunizma, prilog viktimologiji drugog svjetskog rata, Zagreb, HKD sv. Jeronima, 2000. Franjevci hrvatske provincije sv. irila i Metoda [a cura di Emanuel Hoko, Marija Mirkovi, Vitomir Belaj], Zagreb, Hrvatska franjevaka provincija sv. irila i Metoda, 1992. HOKO, Franjo Emanuel, Franjevci u kontinentalnoh Hrvatskoj kroz stoljea, (Analecta Croatica christiana, 32), Zagreb, Kranska sadanjost, 2000. PROVINCIA CROATA LITORALE HOKO, Franjo Emanuel, Hrvatsko-primorska franjevaka provincija u zapadnoj Hrvatskoj na prijelazu iz 18. u 19. stoljee, Kai, 7 (1975 ) 71-104.

PROVINCIA DELLASSUNZIONE DELLA BVM IN ERZEGOVINA (MOSTAR)
209
* Per la letteratura si pu consultare larticolo di kegro, La situazione, in particolare sotto la voce Pandi e larticolo di Golua, Rezultati, particolarmente nel sottotitolo Francescani (2.3.1) in questo volume. Si veda inoltre: Fra Didak Bunti , Spomenica o 60. obljetnici spasavanja gladne djece iz Hercegovine (Ur. Didak ori), Zagreb-Mostar 1978. N IKI , Andrija, Politi ko, pastoralno i prosvjetno-karitativno djelovanje hercegovakih franjevaca od 1878. do 1918. godine (Zaviajna knjinica ivot i svjedoanstvo, sv. 10), Mostar, Franjevaka kninica, 1986. NIKI, Andrija, Trei egzodus stanovnitva iz Hercegovine u zaostroki kraj, I-III, Mostar, Franjevaka knjinica, Hrvatsko kulturno drutvo Napredak, Hrvatska znanstveno-poslovna zajednica; Zaostrog, Franjevaki samostan, 1993. NUI, Viktor, Der Fall Herzegowina, Tatsachen und geschichtliche Hintergruende der Auseinandersetzungen zwischen den Bischoefen und den Franziskanern in Bosnien und der Herzegowina, Zagreb, K. Kreimir, 1999. NUI, Viktor, The truth about the Herzegovinian affair, the history of the tragic conflicts between the bishops and the Franciscans in Bosnia-Herzegovina (Biblioteka Posebna izdanja ; 4), Zagreb, K. Kreimir, 1998. FRATI MINORI CONVENTUALI (OFMConv) Hrvatska provincija franjevaca konventualaca nekad i danas, Zagreb, provincijalat 1989 [bibliografia raccolta da T. Mrkonji, 123-148]. MARAI, Ljudevit Anton, Conventualitas u redu Male brae, Croatica Christiana periodica, 15 (1991), 28, p. 14-29. MARAI, Ljudevit Anton, Franjevci konventualci u Istri, u povodu 750. obljetnice smrti bl. Otona iz Pule, Pazin, Istarsko knjievno drutvo Juraj Dobrila, 1992. MELNICK, Robert, Franjevci konventualci braa zajednice [prijevod s talijanskog Zvonimir Zlodi] Zagreb, Provincijalat franjevaca konventualaca, 1998. OREB, Marin, Cimba, Zadar, 1968. Estratto da: Pomorski zbornik, vol. 6, p. 475500 [summary: cymba]. O REB , Marin, Slava franjeva ke Istre , Zagreb, Provincijalat franjevaca konventualaca, 1962. (cikl). UGAJ, Marijan, Franjevci konventualci biskupi u Senjskoj i Krbavskoj ili Modrukoj biskupiji, Croatica Christiana periodica, 20 (1996), 38, p. 45-72. FRATI MINORI CAPUCINI (OFMCap) B., Redovnika zajednica kojoj je pripadao Sluga Boji o. Leopold Bogdan Mandi [Pregled povijesti hrvatske kapucinske provincije] in Valdiporro, Pietro Bernardi da, Blaeni Leopold kapucin iz Hercegnovog, Zagreb, 1976.
210
CLARISSE (OSC) [PETRIEVI], Marija od Presv. Srca, Samostan sv. Klare, Split 1979 Simpozij Sveta Klara i nae vrijeme, Split, 7-9.10.1993. Kai, 26 (1994). IL TERZORDINE FRANCESCANO TERZORDINE REGOLARE (TOR) IVANI, Stjepan, Povjestne crte o samostanskom III redu s. o. Franje po Dalmaciji, Kvarneru i Istri i poraba glagolice u istoj redodravi, sa prilozima, Zadar, E. Vitaliani, 1910. IVANI, Stjepan, Terz Ordine Regolare di S. Francesco, Rim 1903. RUNJE, Petar, Prema izvorima, Zagreb, 1990. RUNJE, Petar, Franjevci glagoljai na podruju Senja, Rijeki teoloki asopis, 8 (2000), 501-506 RUNJE, Petar, Glagoljai javni biljenici, Senjski zbornik, 26 (1999) 115-122. CONGREGAZIONI DI ISPIRAZIONE FRANCESCANA 50.- godinjica dolaska sestara Franjevki Bezgrenog Zaea na Cetinje (Biblioteka Gospa od krpjela,4), Cetinje, Franjevke Bezgrenog Zaea, Perast, Gospa od krpjela, 1996. MATANI, Atanazije, U znaku ljubavi, Zagreb, 11976, 21999. NAZOR, Berhmana Rozarija, Lovretske sestre. Provincija presvetoga srca Isusova kolskih sestara franjevaka (Knjinica Zbornika Kai: monografije, dokumenti, graa, 14), Split, Zbornik Kai; Provincijalat Skolskih sestara Treeg reda sv. Franje, 1986 PALAC, Branka Natalija, Stoljee ivota, Mostar, Zagreb, Provincijalat kolskih sestara franjevaka provincije Sv. obitelji, 2000. PALAC, Branka Natalija, kolske sestre Treeg reda sv. Franje u Hercegovini, Potoci -Mostar, 1975. Sestre franjevke od Bezgrene iz ibenika, ibenik 1973. kolske sestre franjevke u Hercegovini, 1899-1999, predavanja sa znanstvenoga skupa odranog u Mostaru 23. i 24. X. 1999. u prigodi stote obljetnice dolaska kolskih sestara franjevaka u Hercegovinu [a cura di Ancila Marija Bubalo] (Knjinica Zbornika Kai: monografije, dokumenti, graa, br. 36), Mostar, Provincija Svete obitelji kolskih sestara franjevaka; Split, Zbornik Kai, 2002 TERZIARIE FRANCESCANE VIVENTI IN COMUNIT JURII, Karlo, Samostan franjevakih treoredica picokara sv. Ciprijana u Splitu (1493-1905), Prijateljev zbornik II. Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji, 33 (1992) 327-362. RUNJE, Petar, Tri hrvatske plemkinje franjevake treoredice [Katarina Vuki Kosaa, Magdalena Budrii, Stanica ud. Radia Radoslavia], Kai, 29 (1997) 67-82.
211
TERZORDINE SECOLARE Izvjee I. sastanka hrv. upravitelja Treega reda, Zagreb 1913. JURII, Karlo, Franjevaki trei red na podruju june Hrvatske u 19. stoljeu, Kai, 14 (1982) 303-312. KEMIVE, Mirko, Franjevaki trei red u Varadinu i Rijeci, Kai, 14 (1982) 315332. KORDI, Augustin Zdravko, Franjevaki trei red u Hrvatskoj provinciji franjevaca konventualaca sv. Jeronima u 19. stoljeu, Kai, 14 (1982) 319-332 LOVRI, Jerko, Trei red i Franjevaka provincija Presvetoga Otkupitelja, Kai, 19-20 (1987-1988) 249-284.
STORIE GENERALI DEI CONVENTI

FABIJANI, Donat, Memorie storico letterarie di alcuni conventi della Dalmazia, Venezia 1845. KARAMATI, Marko - NIKI, Andrija, Blago franjevakih samostana Bosne i Hercegovine: povijest, kultura, umjetnost, turizam, prirodne znamenitosti , (Biblioteka Turistike monografije, br. 26) - Ori dei conventi francescani della Bosnia ed Erzegovina. Storia, cultura, arte (Collana: Monografie turistiche numero 26), Zagreb, Privredni vjesnik, Turistika propaganda, 1990. * Per il periodo prima della divisione dellOrdine vedi: ugaj, I conventi. RACCOLTE DI STUDI SUI SINGOLI CONVENTI Franjevaka prisutnost u Subotici - Ferencesek szabadkan, Subotica, Franjevaki samostan; Katoli ki institut za kulturu, povijest i duhovnost Ivan Antunovi, 2001. Od Gradovrha do Baa, radovi sa Znanstvenog skupa u povodu 300. obljetnice preseljenja franjevaca i puka iz Gradovrha (Tuzla) u Ba (1688-1988) odranog u Bau 1. listopada 1987. Sarajevo, TEBIS, 1988. Samostan Male brae u Dubrovniku [a cura di Justin V. Velni], Zagreb, Kranska sadanjost ; Dubrovnik, Samostan Male brae, 1985. Samostan sv. Frane u Zadru, Zadar, 1980. Selidba Ramljaka, radovi s povijesno-teolokog simpozija u povodu 300. obljetnice odlaska franjevaca i puka iz Rame u Cetinsku krajinu odranog na itu 4. i 5. rujna 1987. godine [a cura di Marijan Karaula], Sarajevo, TEBIS, 1988. Sinjska spomenica 1715-1965 [a cura di Josip Soldo e Jeronim etka], Sinj, Franjevaki provincijalat u Splitu, 1965. Spomenica Gospe Anela u Orebiima 1470-1970 [a cura di Justin V. Velni], Omi [i. e. Orebi], Franjevaki samostan, 1970. Sumartin, zbornik radova [a cura di Josip Ante Soldo], Sumartin, Mjesna zajednica; Franjevaki samostan ; Split, Zbornik Kai, 1992. Zbornik radova Simpozija u prigodi 550-te obljetnice franjevake nazonosti na Visovcu (1445 - 1995) (Knjinica Gospin perivoj, knj. 5), [a cura di Miroslav
212
Ivi e ime Samac], Split, Franjevaka provincija Presvetog Otkupitelja, Visovac, Franjevaki samostan, 1997. ZIRDUM, Andrija - KARAMATI, Marko - JARAK, Vjeko, Plehan [S. l, s. n.], 1987. MONOGRAFIE BAI, Stanko, Franjevaki samostan u Karinu. Povijest Franjevakog samostana u Karinu u svjetlu protokola ili Kronike fra Marijana Lekuia (1734-1740), 1 ibenik, Opina Lisii, 1995. 2. ed. accresciuta, ibenik [s. n.], 2000. BATINI, Mijo Vjenceslav, Franjevaki samostan u Fojnici od stoljea XIV-XX. Zagreb 1913. BOESENDORFER, Josip, Franjevci u Osijeku, Osijek, 1933. C VEKAN , Pa kal, Bjelovar i Franjevci, za pedesetu obljetnicu osnivanja Franjevakog samostana i crkve svetoga Antuna Padovanskog u gradu Bjelovaru (1936-1986), Bjelovar [Franjevaki samostan], 1986. CVEKAN, Pakal, Franjevci u Abinim Naicama, Naice, 1981. CVEKAN, Pakal, Franjevci u Brodu, Virovitica [s.n.], 1984. CVEKAN, Pakal, Franjevci u Iloku, Ilok, Pakal Cvekan, 1986. CVEKAN, Pakal, Franjevci u Remetincu, povijesno-kulturni prikaz, Virovitica: P. Cvekan, 1995. CVEKAN, Pakal, Franjevci u Samoboru, povijesno-kulturni prikaz prisutnosti i djelovanja Franjevaca u Samoboru prigodom 360 obljetnice izgradnje prvog samostana i 350 godinjice proglaenja formalnog samostana, Samobor: P. Cvekan, 1982. CVEKAN, Pakal, Osjeki Franjevci, Osijek: vlast. nakl., 1987. CVEKAN, Pakal, Poeki franjevci i njihovo djelovanje, povijesno-kulturni prikaz sedamsto godinjeg dolaska i djelovanja franjevaca u Slavonskoj Poegi, Slavonska Poega: P. Cvekan, 1983. CVEKAN, Pakal, Samostan Gorica - Brdovec - Conventus Brdovicensis: 1517-1786, Virovitica: Pakal Cvekan, 1994. CVEKAN, Pakal, Virovitica i Franjevci, Zagreb Hrvatsko knjievno drutvo Sv. irila i Metoda, 1977. CVEKAN, Pakal, Vukovar i Franjevci, povijesno kulturni prikaz djelovanja Franjevaca u Vukovaru.. Vukovar, Cvekan, 1980. JANULA, Julije, Franjevci u Cerniku, Slav. Poega, J. Janula, 1980. JELENI, Julijan, Kraljevsko Visoko i samostan sv. Nikole. Sarajevo 1906. JURI, Frano, Povjesniko-kulturne crtice o kontaktu Franjevaca sa imenom sv. Vlaha. Dubrovnik, 1921. JURI, Frano, Povjesno-opisni prikaz Franjevakog samostana u Dubrovakoj Rijeci. Zagreb, 1916. JURI, Frano, Vo po Franjevakom samostanu Male Brae u Dubrovniku. Dubrovnik, 1921.
213
JURII, Karlo, Franjevaki samostan Svete Marije u Makarskoj, u povodu 50. obljetnice posvete nove crkve: (1940-1990), Makarska: [s.n.], 1989. Estratto da: Franjevaka visoka bogoslovija u Makarskoj, Makarska, 1989, 33-82. Kraljeva Sutjeska i Vare, povjesne crtice [ur. Ivica Mlivoni], Split, Karitativno drutvo Kruh sv. Ante, 1996. MATI, Bernardin - Gavran Ignacije, Kraljeva Sutjeska, Bobovac et les environs, les monuments de letat moyanageux de Bosnie, Zagreb, Turistkomerc, 1974 MATI, Bernardin - Gavran Ignacije, Kraljeva Sutjeska, Bobovac i okolica, spomenici srednjovjekovne bosanske drave (Biblioteka Male turistike monografije, br. 22), 2Zagreb, Turistkomerc, 1987. NORI, Vjekoslav, Franjevaki samostan u Samoboru, Zagreb Tisak zaklade tiskare Narodnih novina, 1929. Estratto da: Vjesnik kr. dravnog arkiva u Zagrebu, 1929. OREB, Marin, Moj mali samostan, Samostan sv. Jere, Vis, Split, 1971. SOPTA, Jozo, Daksa: povijest Franjevakog samostana, (Posebna izdanja, 12), Dubrovnik, Matica hrvatska, Ogranak, 1998. STRI, Petar, Koljun i franjevaki samostan (Krki zbornik, sv. 43, Posebno izdanje Povijesnog drutva otoka Krka, sv. 38), Rijeka, Adami, 2001. STRUKI, Ignacij, Povjestnike crtice Kreeva i franjevakog samostana, Sarajevo, 1899. Visovac, zipka serafina, Visovac, Franjevaka provincija Presvetog Otkupitelja; Franjevaki samostan, 1997. VLADI, Jeronim, Uspomene o Rami i ramskom franjevakom samostanu, Zagreb, 1882.
ARTICOLI
ANI, Nikola, Franjevci samostana Svete Marije iz Zaostroga u Suurju, Kai, zbornik Franjevake provincije Presvetoga Otkupitelja, 30/31 (1998/1999) 277-290 CVEKAN, Pakal, Doprinos franjevaca kulturno-povijesnom razvoju Naica tijekom 700 godina, Naice, 1989. Struni skup u povodu 760. obljetnice prvog pisanog spominjanja Naica, Naiki zbornik, 1 (1994) 15-26. CVEKAN, Pakal, Samostan Marija Gorica (1517-1786), Zapreiki godinjak, 4 (1994) 9-23. FRKIN, Vatroslav, Uloga franjevaca u Krapini kroz stoljea, Kaj, 24 (1991), 2-3, p. 43-46. JURII, Karlo, Rasprava zaostrokih franjevaca o sudbini samostanskog veleposjeda 1925. godine, Kai, 21-22 (1989-1990 [i.e. 1992]) 145-158. KOVAEVI, Draen, Franjevaki samostan u Podgrau, Muzejski vjesnik, 16 (1993), 16, p. 56-57. KRIVOI, Stjepan, Poeci nekadanjeg franjevakog samostana u (Mariji) Gorici, Zapreiki godinjak, 6 (1996) 55-79.
214
M. BRLEK, Conventus S. Francisci Ragusii (Dubrovnik) historica lineamenta, Miscellanea Melchior de Pobladura I, Romae 1964. 421-445. NIKI, Andrija, Hercegovaki franjevci u Slanome od 1914. do 1999, Znanstveni skup Franjevaki samostan u Slanomu i Dubrovako primorje 1399-1999., Slano, 29-31.10.1999. Zbornik Dubrovakog primorja i otoka, 8 (2001) 115145. POTREBICA, Filip, Franjevci u Krapini (uz 300. obljetnicu djelovanja franjevaca u Krapini), Kaj, 25 (1992), 1-2, p. 105-112. SOPTA, Jozo, Franjevaki samostan u Slanomu od utemeljenja do 1914. Znanstveni skup Franjevaki samostan u Slanomu i Dubrovako primorje 1399-1999., Slano, 29-31.10.1999. Zbornik Dubrovakog primorja i otoka, 8 (2001) 41-57. SOPTA, Jozo, Slike rata (kronika ratnih zbivanja u Maloj brai), Dubrovnik: [asopis za knjievnost i znanost] Matica hrvatska, N.s. 3 (1992), 2-3. p. 232-242
OPERE BIOGRAFICHE E AGIOGRAFICHE

COLLEZIONI DI BIOGRAFIE BEZINA, Petar, Franjevci Provincije Presvetoga Otkupitelja - rtve rata, 1942- 1948 (Knjinica Zbornika Kai: monografije, dokumenti, graa, 25), Split: Zbornik Kai, 1995. BEZINA, Petar, Kulturni djelatnici Franjevake provincije Presvetoga Otkupitelja u 18. i 19. stoljeu (Analecta Croatica christiana ; sv. 29), Zagreb, Kranska sadanjost, 1994. IVANI, Stjepan, Imenik preminulih redovnika, Zadar, 1910. JURII, Gabrijel, Sveti sljedbenici Franje Asikoga u naoj prolosti, Kai, 9 (1977) 37-69. Lexicon Capuccinum, Roma 1951. MOUSTIER, de Arturo, Martirologium franciscanum, 3Vicetiae 1939. NAZOR, Berhmana Rozarija, Put u svjetlo. Nekrolozi kolskih sestara franjevaka Provincije Presvetog Srca Isusova (Knji nica Zbornika Ka i : monografije, dokumenti, graa, br. 27), Split, Zbornik Kai, 1997. OREB, Marin, Zasluni lanovi Hrvatske provincije sv. Jeronima franjevaca konventualaca od njezina postanka do naih dana, Split, 1973. OREB, Marin,Uzori svetosti sv. Nikola Taveli i drugi lanovi Provincije sv. Jeronima male brae konventualaca, Split, 1970. RODE, Benvenut, Necrologium Fratrum Minorum de Observantia Provinciae Sancti Patris Francisci Ragusii (Estratto da Analecta Franciscana VI), Ad Claras Aquas (Quaracchi-Firenze) 1917, 393-600. Svijetli likovi [i francescani del XIX. e XX secolo], Franjo meu Hrvatima, Zagreb, 1976. 197-287. UGAJ, Marijan, Franjevci konventualci biskupi u Senjskoj i Krbavskoj ili Modrukoj biskupiji, Croatica Christiana periodica, 20 (1996), 38, p. 45-72
215
UGAJ, Marijan, Nomenklator franjevaca konventualaca Hrvatske provincije sv. Jeronima, 1217-1559, Zagreb, M. ugaj, 1993. RACCOLTE DI STUDI SUI SINGOLI PERSONAGGI Bernardin Nikola krivani i njegovo doba (zbornik radova Meunarodni znanstveni skup o Bernardinu Skrivaniu 1996 ; Rijeka) [a cura di Darko Dekovi], Rijeka, Matica hrvatska, Ogranak, Niz Zbornici, 2, 1997. Carlo Bali profilo, impressioni, ricordi [a cura di Paolo Melada e Dinko Arai [s. n.], Pontificia Accademia Mariana internazionale 1978 . Diaconus verbi Marijan Jerko Fuak, 1932 - 1992. [a cura di Zvonimir Izidor Herman] Zagreb, Kranska sadanjost, 1995. Jezikoslovac fra Josip Jurin, Zbornik radova sa znanstvenog skupa [a cura di Vilijam Laki], Primoten, Matica hrvatska, Ogranak; ibenik, Gradska knjinica Juraj igori, 1999. Mandiev zbornik, u ast o. dra Dominika Mandia prigodom njegove 75-godinjice ivota - Collectanea Mandi, in honorem Dominici Mandi LXXV vitae annum agentis dicata [a cura di Ivan Vitezi, Bazilije Pandi, Atanazije Matani], (Radovi Hrvatskoga povijesnog instituta u Rimu, 1-2), Rim, Hrvatski povijesni institut, 1965. Radovi sa Znanstvenog savjetovanja ivot i djelo Ivana Despota, Makarska Zaostrog, 18 - 20. prosinca 1986. (Makarski zbornik, 2), [a cura di Milovan Baleti... et al.], Makarska, SIZ za kulturu opine, 1989. Verbi minister et omnis creati cultor, zbornik u ast fra Vitomira Slugia, zaslunog lana franjevake provincije Bosne Srebrene i profesora Franjevake teologije u Sarajevu, u povodu 70. obljetnice ivota [a cura di Velimir Blaevi, Luka Markei, Miro Vrgo], Sarajevo, Franjevaka teologija, 1998. Zbornik fra Bernardin Sokol, sveenik, skladatelj i muenik. Radovi sa okruglog stola i govori na misi zadunici u Katel Suurcu 21. i 22. listopada 1994. [a cura di Lav Dujmov... et al.], (Biblioteka Trpimir, 6), Katela, Matica hrvatska, Ogranak, 1996. Zbornik o Pavlu Posiloviu: zbornik radova sa znanstvenoga skupa Pavao Posilovi i ibensko-skradinski kraj u njegovo doba, Skradin - Visovac, 27 - 28. listopada 2000. [ed. P. Knezovi, M. iak, M. Zeni] ibenik : Gradska knjnica Juraj izgori ; Zagreb : Hrvatski studiji Sveuilista u Zagrebu, 2001. Zbornik o Tomi Babiu: zbornik radova sa Znanstvenoga skupa Fra Toma Babi i njegovo vrijeme, Skradin - Visovac, 26 - 27. listopada 2001. [ed. Alojz Jembrih] ibenik : Gradska knjinica Juraj izgori ; Zagreb : Hrvatski studiji Sveuilita u Zagrebu, 2002. Zbornik radova sa Znanstvenoga skupa u povodu 500. obljetnice smrti fra Anela Zvizdovia [Sarajevo, 16. i 17. listopada 1998, a cura di Marko Karamati], Sarajevo, Franjevaka teologija; Fojnica, Franjevaki samostan, 2000. Zbornik radova Znanstvenog skupa Fra Grgo Marti (Vedi: Golua, Rezultati, 2.3.1 e kegro, La situazione in questo volume).
216
Zbornik u ast fra Karla Juriia, Kai, 25 (1993)], Split, 1993. Znanstveni kolokvij o Fortunatu Pintariu, Koprivnica, 29-30.4.1992. [a cura di Hrvoje Petri], Podravski zbornik, 18 (1992). Znanstveni skup Dragutin Pari hrvatski jezikoslovac i glagolja (u povodu 160. obljetnice roenja i 90. obljetnice smrti), Zadar, 18-19.10.1992. Zadarska smotra, 42 (1993). Znanstveni skup Fra Filip Grabovac u kontekstu hrvatske kulture, Vrlika, 1997. [a cura di Neven Strukan], Vrlika, Poglavarstvo grada Vrlike, Matica hrvatska, [Ogranak]; Sinj, Matica hrvatska, [Ogranak], 1998. Znanstveni skup o Anti Kostantinu Matasu, Split, 7.10.1994 Zbornik o Zagori [ur. Josip Grgi ... et al.], 1 (1995). Znanstveni skup o fra Bonifaciju Peroviu, Zadar, 9. svibnja 1997 [a cura di Atanazije J. Matani... et al.], Zadar, Franjevaki provincijalat provincije sv. Jeronima, 1997. Znanstveni skup ivot i djelo o. Euzebija Fermendina, Naice, 19. i 20. rujna 1998. [a cura di Julijo Martini, Dubravka Hackenberger], Osijek, Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti, Zavod za znanstveni rad, 1998. BIOGRAFIE SINGOLE E STUDI PARTICOLARI * Studi su San Nikola Taveli v. Jurii, Hrvatin Gabrijel, Tavelieva prisutnost, Zagreb 1972. ANDRI, Stanko, udesa svetoga Ivana Kapistrana, povijesna i tekstualna analiza, (Bibliotheca Croatica - Slavonica, Sirmiensia et Baranyensia. Studije ; knj. 1) Slavonski Brod, Hrvatski institut za povijest, Podrunica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje ; Osijek, Matica hrvatska, Ogranak, 1999. BATINI, Mijo Vjenceslav, ivotopis fra Augustina Miletia biskupa daulijskoga i namjesnika apostolskoga u Bosni i Hercegovini, Zagreb, 1883. BEZINA, Petar, Ante Konstantin Matas, Split, [P. Bezina], 1992. Canonizationis Beati Iacobi Illyrici de Bitecto laici professi Ordinis Fratrum Minorum (1400-1496 c.) Positio super virtutibus, Romae 1998. CAREV, Franjo, Oparan planinom Nebo, u spomen fra Jeronimu Mihaiu (18731960), Sluba Boja, 34 (1994) 327-346 II , Augustin, Monografija o fra Grgi Martiu, 24. I. 1822 - 30. VIII. 1905. Zagreb [s. n.], 1930. OVI , Mirko, Fra Ivan Despot, Be, 1961. OVO , Stjepan, Dr. fra Dominik (Nikola) unjara, ivot i djelo (Biblioteka Slube Boje, Spomenspisi sv. 3) Makarska, Sluba Boja, 1998. OVO , Stjepan, Fra Boo Vuco (1897-1984), Kai, 21/22 (1989/1990 [i.e. 1992]) 169-246. OVO , Stjepan, Fra Leonard Baji, muenik za vjeru i domovinu (Spomenspisi : biblioteka Slube Boje ; sv. 5, Split [i.e. Makarska], Sluba Boja, 2003. VRLJAK , Kreimir, Pavao Pelizzer Rovinjanin (1600-1691), ivot i djelo, Croatica Christiana periodica, 17 (1993), 32, p. 52-67
217
AVAR, Ferdinand Stipe, La vita, le opere e la dottrina sugli angeli del P.M.o. Giorgio Benigno Salviati, OFMConv. (Juraj Dragii, 1520), Roma 1977. DAMI, Ivan, La dimensione di cattolicit nelle ricerche di storia ecclesiastica degli slavi meridionali di Eusebio Fermendzin, akovec, 1988. Dies academicus u ast dr. fra Rastislava Drljia i dr. fra Berislava Gavranovia (2000, Zagreb), [A cura di Ivo Pranjkovi, Slavko Jelii], Zagreb, Udruga aka Franjevake klasine gimnazije - Visoko, 2001. DUDA, Bonaventura, Aleksa Benigar, franjevac - misionar (1893-1988), Zagreb, Biblioteka Brat Franjo, (ivotopisi; knj. 2), 1995. Dva hrvatska jubileja, spomen knjiga povodom 250-god. rodjenja Fra Andrije Ka i a Mio i a (1704-1954) i 100-god. prve gimnazije s nastavnim hrvatskim jezikom (Sinj, 12. XII. 1854 - 12. XII. 1954) [a cura di Metod Kelava], Buenos Aires, [s. n.], 1955. Fra Marijan Blai - muenik s Dakse, (Biblioteka Zaboravljeni velikani ; sv. 1), [A cura di Goran Crnkovi ], Volosko, Hrvatsko katoli ko bratstvo Branimir, 1998. GODFROY, M.F., Le prdicateur franciscain Thomas Illyricus a Toulouse (Novembre 1518 - may 1519), Annales du Midi, 97 (1985) 101-114. GRBAVAC, Josip, Etische und didaktisch-aufklrerische Tendenzen bei Fili Grabovac Cvit razgovora (Slavistiche Beitrge, 91), Verlag Otto Sagner, Mnchen 1986. HOKO, Franjo Emanuel, Duhovni lik Matije Petra Katania, Bogoslovska smotra, 64 (1994) 398-407 HOKO, Franjo Emanuel, Euzebije Fermendin, crkveni upravnik i povjesnik (Biblioteka Orijentacije ; knj. 5), Zagreb, Katehetski salezijanski centar, 1997. JURII, Karlo, Fra Gabro Cvitanovi i njegov ratni dnevnik (1914-1918), Split 1984. JURII, Karlo, Fra Lujo Marun - osniva starohrvatske arheologije, Split 1979. JURII, Karlo, Fra Mijo Runovi (oko 1550 - poslije 1623), Kai, 29 (1997) 83106 KAPITANOVI, Vicko, Fra imun Rebi u procjepu izmeu cara Franje i Napoleona, Grad na gori, 3/1981, br. 2 (6), 17-19. KORDI, Lucijan, Fragmenti jednoga ivota, [a cura di imun ito ori] Chicago, ZIRAL [i.e.] Zajednica izdanja Ranjeni labud, 1994. KORDI, Ratimir, Fratar - narodni neprijatelj, doivljaji i sjeanja, Zagreb, K. Kresimir, 1995. KOVAI, Anto Slavko, Antun Kneevi, Sarajevo, 1976. LOVRENOVI, Dubravko, Europska paradigma bosanskoga franjevatva, spomen na Jurja Dragiia (1445-1520), Bosna franciscana, 2 (1994), 2, p. 177180 MAROVI, ime, Fra Bernardin Sokol Missa jubilaris, Sveta Cecilija, 65 (1995), 3, p. 82-84 MIHALJEVI, Vine, Divkovi i Dalmatinska bratovtina, Hrvatska revija, 45 (1995) 577-584
218
MIHALJEVI, Vine, Filozofsko-teoloki studij u Veneciji i studij medicine i kirurgije u Padovi bosanskog franjevca fra Mije Suia, Juki, 24/25 (1994/1995) 181193 MIHALJEVI, Vine, Fra Mate Divkovi i Hrvatska bratovtina u Mlecima, Croatica Christiana periodica, 20 (1996), 38, p. 173-180 MIHALJEVI, Vine, Fra Mate Divkovi, Juki, (1991/1992/1993), 21/22/23, 154166 MIETI, Vlatko, Fra Grgo Marti u svome vremenu, Posuki zbornik, Matica hrvatska Posuje, 1 (1996), 1, p. 104-127 MUSA, imun, Franjo Milievi i hrvatski kulturni preporod u Hercegovini, Mostar, HKD Napredak, 1992. NIMAC, Stipe, Muenik fra Anselmo Kamber i stradalatvo Crkve u Hrvata (Ravnokotarska knjinica ubi ; knj. 1) Benkovac, Stipe Nimac, 1995. OLUJI, Josip, Izabrani radovi, Imotski, Matica hrvatska, [Ogranak], 1999. Izdanja Matice hrvatske, Imotski. Niz prirodoslovnih izdanja; vol. 2, p. 5-18. OREB, Marin, Bl. Oton iz Pule, 2Zagreb, 1983. Otac Karlo Bali (Svjedoanstva), Buenos Aires, Panorama C, [s. a.] PANDI, Bazilije, Jakov Markijski vikar Bosanske vikarije, Bosna franciscana, 5 (1997), 7, p.155-166 PANDI, Bazilije, ivotopis fra Dominika Mandia, Chicago, Ziral, 1994. PAVI, Stjepan, Fra Celestin Vlaji (Fojnica, 25. 9. 1909 - 28. 4. 1993), skica za portret, Bosna franciscana, 4 (1996)149-152. PAVLIEVI, Dragutin, Kajo Agji Pleternianin - Prijatelj puka (uz 190. obljetnicu roenja - 1805-1892) Zlatna dolina, godinjak Poetine, 1 (1995) 71-90. PERAN, Ivo, O. fra Bernardin dr. Sokol, franjevac - rtva osloboditelja, Hrvatska obzorja, 2 (1994) 889-892. PETEI, iril, Bernardin Splianin, izdava prvog hrvatskog lekcionara (Venecija 1495), Croatica Christiana periodica, p. 32-51 RADI, Nikola, Fra Jure Radi (1920-1990), Kai, 29 (1997) ; str. 197-232 RADO, Boe, Od maloga Ante do velikog fra Barie, ivotopis fra Barie Drmia iskazan u prigodnicama, Tomislavgrad, [Naa ognjita], 1996. REI, Ksenija, Odsjaj nade, Marija Propetog Petkovi, Slubenica Boja (1892 1966), Zagreb, Sestre Keri milosra, 1999. SEMREN, Marko, Franjevci Bosne Srebrene, rtve ratova XX. stoljea, Bosna franciscana, 5 (1997), 8, p. 99-112 SIKAVICA, Petar, Moglo je biti i gore, sjeanja na drugi svjetski rat i poratno doba, ivogoe, P. Sikavica, 1998. SOPTA, Jozo, Muenik s Dakse, Dometi, 8 (1998), 1/6, p. 96-112 SOPTA, Jozo, Muenik s Dakse: fra Marijan Blai, Hrvatska obzorja, 2 (1994) 901-910 SOPTA, Jozo, Znameniti dubrovaki biograf, franjevac Sebastijan Slade Dolci (2.I V. 1669 - 1. VI. 1777), Zbornik Dubrovakog primorja i otoka, 5 (1995) 295-311
219
ERI, Marina, Duhu otvoren, sluga Boji Vendelin Vonjak, skica za njegov duhovni portret i nasljedovanje, (Biblioteka Brat Franjo. ivotopisi ; knj. 3) Zagreb, Hrvatska franjevaka provincija sv. irila i Metoda, 1998. IMI, Jakov, Pozivu vjeran - sluga Boji Vendelin Vonjak, franjevac, (Biblioteka Brat Franjo. ivotopisi ; knj. 1), Zagreb, Hrvatska franjevaka provincija sv. irila i Metoda, 1983. IMUNDI, Mate, Dr. Fra Jozo Oluji, rtva komunistikoga terora, Hrvatska obzorja, 3 (1995) 375-382. KUNCA, Stanko Josip, Pitanje identiteta fra Bernardina Splianina, izdavaa hrvatskog Lekcionara (1495), Croatica Christiana periodica, 19 (1995), 36, p. 69-76 PRALJA, Izak, O. Anselmo Canjuga, franjevac kapucin, Sveta Cecilija, 65 (1995), 4, p. 88-89. TARLE, Marko, etiri jeruzalemska muenika, Nikola Taveli, prvi hrvatski svetac i prvi kanonizirani franjevac u Svetoj zemlji. Uz 25. godinjicu kanonizacije, Hrvatska revija, 45 (1995) 23-34. TENEK, Z.T. Udio Bernardina krivania u hrvatskom katolikom pokretu, Kai, 9 (1977) 293-302. VRGO, Miro, Fra Aneo uri (1839-1917), Bosna franciscana, 9 (2001), 15, p. 137-160 VRGO, Miro, Fra Aneo Zvizdovi (1420.[?]-1498), uoi petstote obljetnice smrti!, Bosna franciscana, 5 (1997), 7, p. 167-198 VRGO, Miro, Fra Bonifac Badrov (1896-1974), ivot i rad , Bosna franciscana, 4 (1996), 6, p. 20-38. VRGO, Miro, Fra Bonifacije (Boo) Vidovi (1870-1952), Bosna franciscana, 10 (2002) 94-110. VRGO, Miro, Fra Filip (Josip) Paali (1806-1861), Bosna franciscana, 10 (2002) 17, p. 204-224. VRGO, Miro, Fra Ivan Bandulavi (najkasnije 1591 sredina 17. st.), Bosna franciscana, 9 (2001) 14, p. 116-132. VRGO, Miro, Fra Jako Paali (1877-1960), Bosna franciscana, 7 (1999) 11, p. 112-139. VRGO, Miro, Fra Lovro Karaula (1800-1875), Bosna franciscana, 6 (1998) 9, p. 169-197. VRGO, Miro, Fra Marko Bandulavi (Donje Skoplje kraj 16. st. Bacau, vjerojatno 1655), Bosna franciscana, 9 (2001) 14, p. 133-146. VRGO, Miro, Fra Marko Dobreti (1707.[?]-1784), Bosna franciscana, 3 (1995), 3 str. 88-114. VRGO, Miro, Fra Miroljub Pervan (1905-1968), Bosna franciscana, 6 (1998), 10, p. 169-182. VRGO, Miro, Fra Miroslav Daja (1885-1972), Bosna franciscana, 8 (2000), 12, p. 152-173.
220
VRGO, Miro, Fra Sreko Peri (1896-1978), uz stotu obljetnicu roenja, Bosna franciscana, 4 (1996), 5, p. 129-148. VRGO, Miro, Fra Vojislav Mio (05.08.1896-20.12.1981), Bosna franciscana, 2 (1994), 2, p. 128-144. VRGO, Miro, Fra eljko Daja (1904-1973), Bosna franciscana, 8 (2000), 13, p. 202-216. ANKO, Duan, Fra Stanko Petrov (1887-1963) Rim, [s. n.], 1964 Novi ivot ; god. 3, sv. 1-2.
VITA E ATTIVIT
LEGISLAZIONE BRKAN, Jure, Sadanje zakonodavstvo Reda manje brae i nova evangelizacija, Sluba Boja, (1992), 2-3, p. 111-132 BRKAN, Jure, Uloga gvardijana u Franjevakom redu, Kai, 25 (1993) 245-258. Chronologia historico legalis Seraphici Ordinis, I-IV, Neapoli, Venetiis, Romae 1650-1795. Dokumenti 178. izvanredne generalne skuptine Franjevakog reda od 23. kolovoza do 24. rujna 1971. u Medelinu, Zagreb, 1972. Generalni statuti Reda manje bra e (Biblioteka Brat Franjo), Zagreb, Junoslavenska konfederacija provincijala OFM, 1993. Konstitucije Manje brae kapucina, Zagreb, KS, 1969. MANDI, Dominik, De legislatione antiqua Ordinis Fratrum Minorum I, Mostar, 1924. Pravila knjievnog drutva hrvatsko-slovenskih franjevaca, Sarajevo 1914. Pravilo franjevakog svjetovnog reda, Dubrovnik, 1979. Pravilo i generalne konstitucije Franjevakog reda, Zadar, 1976. FORMAZIONE
E STUDIO
SGUARDO GENERALE BRLEK, Michael, De evolutione juridica studiorum in Ordine Fratrum Minorum (usque ad annum 1517), Dubrovnik, 1942. CRNICA, Ante, Uredba o rangu rimokatolikih bogoslovnih kola s tumaem, ibenik, 1940. KAPITANOVI, Vicko, Franjevci meu hrvatskim narodom i njihovo prosvjetiteljsko djelovanje, Uloga Katolike crkve u razvoju hrvatskog kolstva (priredili: M. Pranji - N. Kujundi - I Biondi), Zagreb, 1994, 49-66. U Franjinoj koli. Odgoj i izobrazba u Redu franjevaca konventualaca [Il discepolato francescano, preveo Zvonko Zlodi] (Dokumenti, 6), Zagreb, Provincijalat franjevaca konventualaca, 1987.

FORMAZIONE E STUDI NELLE DIVERSE PROVINCE
221
NOVIZIATO BEZINA, Petar, Novicijat Franjevake provincije Presvetoga Otkupitelja (1735-1993), Split, Zbornik Kai, 1993. SCOUOLE MEDIE SUPERIORI BEZINA, Petar, Srednje kolstvo u franjevakoj provinciji Presvetog Otkupitelja (1735-1920), Split, Franjevaki provincijalat provincije Presv. Otkupitelja, 1989. Franjeva ka klasi na gimnazija u Visokom 1882-1982 (Ginnasio classico Francescano in Visoko 1882-1982) Visoko, 1983. HOKO, Franjo Emanuel, Franjevaka gramatika kola u Naicama, Naiki zbornik, (1999), 4, 130-144. JELENI, Julijan, Latinske kole Bosne Srebrenike, Zagreb, 1929. PEZO, Bruno, Schmerlingova afera u Carevinskom vijeu i Franjevaka gimnazija u Sinju, Kai, 19-20 (1987-1988) 149-163 STUDI FILOSOFICI E TEOLOGICI Cfr il titolo Descrizioni, inventari e Cataloghi delle fonti manoscritte. BEZINA, Petar, Studij bogoslovije u Franjevakoj provinciji Presvetog Otkupitelja (1735-1918), Split, P. Bezina, 1993. BEZINA, Petar, Studij filozofije u Franjevakoj provinciji Presvetog Otkupitelja, Split, P. Bezina, 1992. BRKAN, Jure, Bogoslovska uilita Provincije presvetog Otkupitelja u Hrvatskoj, Historijski zbornik, 43 (1990), 1, p. 149-166 BRKAN, Jure, Lorganizzazione scolastica della Provincia del Santissimo Redentore in Dalmazia nel Settecento (Pars dissertationis) Roma, 1982. Franjevaka visoka bogoslovija u Makarskoj. 250. obljetnica osnivanja i rada: 17361986. (Institutum Philosophico-Theologicum Superius Fratrum Minorum in Makarska, 1736-1986) [a cura di Hrvatin Gabrijel Jurii], Makarska, Franjevaka visoka bogoslovija, 1989. GREGOV, Nikola, kolovanje u Provinciji franjevaca treoredaca glagoljaa (Novaja i vethaja, 1), Zagreb Provincijalat franjevaca treoredaca, 1990. HOKO, Franjo Emanuel, Franjevake visoke kole u kontinentalnoj Hrvatskoj (Analecta Croatica christiana, 35), Zagreb, Kranska sadanjost, 2002. HRKA, Serafin, Filozofijski manuskripti na latinskom jeziku u Bosni Srebrenoj, Mostar, ZIRAL, 1998. HRKA, Serafin, Philosophia manuscripta fra Franje Maruia, Mostarca, Prilozi za istraivanje hrvatske filozofske batine, 23 (1997), 1/2(45/46), 185-202. HRKA, Serafin, Philosophiae notiones, Mostar, Pedagoki fakultet, 2000.
222
KAPITANOVI, Vicko, Fra Andrea Doroti e linsegnamento filosofico-teologico nellOrdine Francescano alla fine del 700, Antonianum, 53/1978, 83-143. KAPITANOVI, Vicko, Latinski filozofski rukopisi u Franjevakoj knjinici u Makarskoj, Prilozi za istraivanje hrvatske filozofske batine, 18 (1992) br. 1-2 (35-36), 201-245. KAPITANOVI, Vicko, Rukopisni prirunici franjevakog filozofskog uilita u ibeniku (1969-1825) [Summary: The manuscript manuals of the Franciscan philosophical study in ibenik (1969-1825)], Prilozi za istraivanje hrvatske filozofske batine, 20 (1994) br. 1-2 (39-40), 157-199. KAPITANOVI, Vicko, Testi scotisti dinsegnamento filosofico-teologico nella Provincia del Santissimo Redentore in Croazia nei secoli XVII e XVIII, Antonianum, 67 (1992), 240-304. KARAMATI, Marko, Biskup Strossmayer i kolovanje bosanskih franjevaca u akovu (1853-1876) Znanstveni skup akovo 750 godina, akovo, 1517.11.1989. Diacovensia, 3 (1995) 201-209 MATI, Bernardin, kolski zapisnik (Protocollum) sutjekog samostana 1860-1904. godine, Bosna franciscana, 7 (1999), 260-269 MIHALJEVI, Vine, Filozofsko-teoloki studij u Veneciji i studij medicine i kirurgije u Padovi bosanskog franjevca fra Mije Suia, Juki, (1994/1995), 24/25, p. 181-193 IGMANOV, Tomislav, Skotistika filozofija u Hrvata u ugarskom Podunavlju Scopus, 3 (1998/1999), 1(9/10) 9-23 SPIRITUALIT BAJI, L., Duhovna nauka sv. Franje Asiskoga, Nova revija, 5 (1926), 365-381. BONAVENTURA DE BAGNOREGGIO, Put duha k Bogu, Zagreb, Kranska sadanjost 1974. OVO , Ante, Il francescanesimo insegnato e vissuto nelle lettere circolari della Provincia del SS. Redentore in Croazia dal 1735 al 1855, Romae 1994. ESSER, Kajetan, Opomene svetoga Franje, [preveo s talijanskoga Marko Planini], Zagreb, Provincijalat franjevaca konventualaca, 1995. ETEROVI, Karlo, Jugoslavenski franjevci i duh sv. Franje, Nova revija, 5 (1926) 433-435. GEMELLI, Agostino, Franjevaki duh, (traduzione di Fran Biniki), 2Sarajevo 1933. GHINATO, Alberto, Duhovni lik sv. Franje, Zadar, 1963. GORBY, Ivan, Sv. Franjo Asiki i franjevaki duh, Zadar, 1959. IVONIDES, Yves [uk, Ivon], Vjeni zaljubljenik, poruka sv. Franje Asikoga brai i suvremenom svijetu, Zagreb 1976. IVONIDES, Yves [uk, Ivon], ivot sv. Franje Asikoga, Zagreb, 1963. KNEZOVI, Oton, Franjevaki idealizam, Mostar, 1929. Marija Propetog Isusa Petkovi, slubenica Boja, radovi simpozija, Rim, 1991. Rim, Keri Milosra T.S.R. sv. Franje, Sredinja kua, 1991.
223
MATANI, Atanasio, Virt francescane, Roma 1964. Introduzione allo studio della spiritualit francescana, Roma 1971. MATANI, Atanazije, Problem posebnih nacionalnih duhovnosti s posebnim pogledom na hrvatsku duhovnost, Kai, 25 (1993) 211-220 MATANI, Atanazije, Uvod u duhovnost (Prirunici, 28, prijevod djela La spiritualita come scienza, preveo Mirko iki), Zagreb, Hrvatska karmelska provincija; Institut za kransku duhovnost KBF; Kranska sadanjost, 1994. MATANI, Atanazije, Zadarska Gospa od milosti u svjetlu franjevake stvarnosti XV. stoljea, Rijeki teoloki asopis, 5 (1997), 193-197 NAGY, Boidar, Bog - nebeski Otac u duhovnosti Majke Marije Petkovi, Obnovljeni ivot, 54 (1999) 353-366 NAJAR-FLEGER, Dora, tovanje svete Apolonije u tradiciji franjevakog reda Provincije sv. irila i Metoda [Traditional homage to St. Appolonia in the Franciscan Order of the province of St. Cyril and Methodius, Acta stomatologica Croatica, 34 (2000), 4 , p. 355-363. PETKOVI, Marija Propetog Isussa, Poruke vjere [a cura di K. Rei], Blato, 1990. SEMREN, Marko, Franjevatvo u spisima Franje Asikoga, Zagreb, Brat Franjo 2003. SEMREN, Marko, ivot i umiranje pod kriem, svjedoenje kranske i franjevake duhovnosti bosanskih franjevaca, Sarajevo, Svjetlo rijei, 2000. Sveta Marija, radovi Simpozija o tovanju Blaene Djevice Marije u Provinciji Presvetog Otkupitelja, [Split, 30-31. svibnja 1988], Makarska, Sluba Boja, Franjevaka visoka bogoslovija, 1990. VON GALLI, Mario, ivljena budunost, Franjo Asiki (traduzione di Tomislav Penava), Zagreb, KS, 1974. Zapaljena i gorua svjetiljka, Zagreb, 1996. [a cura di Emila Barbari et al.] Zagreb, Keri Milosra, 1999. Zbornik Seminara franjevake duhovnosti u Zagrebu 1976, Zagreb 1976. Znanstveni skup Marija Propetog Isusa Petkovi Slubenica Boja, Zagreb, 1996. [a cura di Ksenija Rei] Zagreb, Keri Milosra, 1996. Znanstveni skup tovanje sv. Antuna Padovanskoga meu Hrvatima, Zagreb, 12.9.1995. Kai [a cura di Hrvatin Gabrijel Jurii], 27/28 (1995/1996) CURA DELLE ANIME ED EVANGELIZZAZIONE NELLE REGIONI CROATE Apostolat Franjevakih zajednica u 19. stoljeu. Radovi simpozija u prigodi 800. obljetnice roenja sv. Franje Asikoga [], Zagreb 14-16. listopada 1981, Kai, 14 (1982). BAI, Stanko, Visovaki franjevci u Skradinskoj biskupiji - Pastoralno djelovanje franjevaca od dolaska Osmanlija (1522) do danas, Knjinica Zbornika Kai - Monografije, dokumenti, graa..., br. 20, Split 1991. BARUN, Anelko, Pastoralna djelatnost u redovnikom ivotu fra Ante Antia, Znanstveni skup Posveeni ivot i sluga Boji o. fra Ante Anti, Zagreb, 2.3.1995, Bosna franciscana, 3 (1995), 3, p, 131-149
224
BENKOVI, Ambrozije, Gorice u Posavini 1869-1969, o stogodinjici obnovljene upe, Gorice, Rimokatoliki upski ured, 1968. DAMI, Ivan, Iz prolosti upe akovec, Zagreb 1994. DELI-APKUN , Petar, De organisatione curae pastoralis franciscanorum apud Croatorum gentem, Sibenici 1940. HOKO, Franjo Emanuel, Franjevci i poslanje Crkve u kontinentalnoj Hrvatskoj (Analecta Croatica christiana, 34), Zagreb, Kranska sadanjost, 2001. JURII, Mario, Staevica (Brista-Pasiina), prigodom 30-godinjice otvaranja tunela, Staevica, M. Jurii, 1968. KAPITANOVI, Vicko, Die Rolle der Franziskaner von Visovac in der Kroatischen Geschichte, Archivum Franciscanum Historicum, 77/1984, 4, 421-434. KAPITANOVI, Vicko, Osobitosti franjevakog apostolata, Sluba Boja, 23/1983, 3, 277-285; KOJAKOVI, Ana Zorka, Sestre svetoga Kria u slubi katehizacije, Diacovensia, 2 (1994) 212-229 MARKOVI, Ivo, Franjevaki pastoral zvanja u Bosni, Bosna franciscana, 4 (1996), 5, p. 37-52 NIMAC, Stipe, Bogosluni godinjak Franjevakog Bratstva Presvetoga Otkupitelja, [Zusammenfassung: Liturgisches Jahrbuch der Franziskanerbrueder vom Allerheiligsten Erloser; Sumary: Liturgy Almanac of the Franciscan Province of the Most Holy Redeemer.], (Pastoralna knjinica, 5) Split: Tajnitvo za pastoral Franjevake provincije Presvetog Otkupitelja 1993. Nimac, Stipe, La popolazione e le prospettive dellopera pastorale della Provincia francescana del Santissimo Redentore (Spalato - Croazia), (Excerptum theseos ad doctoratum in S. theologiam), Pontificia Universita Lateranense, Roma 1990, NIMAC, Stipe, Stanovnitvo i pastoralne perspektive Franjevake provincije Presvetog Otkupitelja (Biblioteka Majka, 4), Zagreb, Franjevaki samostan Majke Boje Lurdske, 1990. NUI, Viktor, Hercegovaki franjevci 25 godina u biskupiji Fuldi, 1977-2002. , Zagreb, K. Kreimir, 2002. RADMAN, Ivo, Rane Bosne Srebrene. Kratka povijest i sadanje stanje upa koje pastoriziraju bosanski franjevci, Livno, Svjetlo rijei, 1994. RUPI, Bonitius, Entstehung der Franziskanerpfarreien in Bosnien und der Herzegovina und ihre Entwicklung bis zum Jahre 1878, Breslau 1937. SRAKI, Marin, Franjevake bratovtine u Osijeku, Croatica Christiana periodica, 14 (1990), 26, p. 90-93 TOMAEVI, Luka, Il comportamento religioso nella Craina di Sign (Dalmazia) nel Settecento. Pars dissertationis ad doctoratum in theologia morali consequendum, [Roma, s. n.], 1993 TOMAEVI, Luka, Izmeu zemlje i neba. Vjera i moral u ivotu krana Sinjske krajine u 18. stoljeu, Sinj, Franjevaki samostan, 2000.
225
Tristota obljetnica upe Otok kod Sinja [Zusammenfassung: Der 300. Jahrestag der Pfarrei Otok] (a cura di Pavao Vukovi, Luka Tomaevi, Augustin Ante Akrap), Otok, upni ured, 1988. * Per Bosnia ed Erzegovina vedi Golua, Rezultati, in questo volume. Passim. CURA SPIRITUALE PER LEMIGRAZIONE CROATA BUKINAC, Beato, De activitate franciscanorum in migrationibus populi croatici saeculis XVI et XVII, Zagreb, 1940. H O KO , Franjo Emanuel, Franjevci me u Hrvatima u Sydneyu. Povijest duobrinitva 1957-1994, Summer Hill. Hrvatski katoliki centar = Croatian Catholic Centre, 1996. KAPITANOVI, Vicko, Franjevci kao vojni kapelani u mletakoj vojsci (Sommario: I francescani croati cappellani nellesercito veneto), Kai, 16 (1984) 161191. Katolika Crkva i Hrvati izvan domovine, Zagreb, 1980. SINOVI, Marko, Hrvati u Argentini i njihov doprinos hrvatskoj kulturi, Buenos Aires, 1981. SUMI, Ivica, S karaevskim Hrvatima. Tragom hrvatskih meera s Jadrana u Rumunjskoj, Hrvatska obzorja, 3 (1995) 31-40 SUMI, Ivica, Tragom hrvatskih meera (uitelja) s Jadrana kod Hrvata u Rumunjskoj, Zadarska smotra, 42 (1993), 6, p. 195-202 TOMAEVI, Luka, Hrvatska katolika misija u Muenchenu: 50. obljetnica ivota i djelovanja (1948 - 1998), (Knjinica Zbornika Kai: monografije, dokumenti, graa, 29), Split: Zbornik Kai; Mnchen: Hrvatska katolika misija, 1998. TOMAEVI, Luka, Kroatische katholische Mission in Muenchen: der 50. Jahrestag des Lebens und Schaffens (1948 - 1998), Split: Sammelwerk Kai; Mnchen: Kroatische katholische Mission, 1998. MISSIONI TRA NON CRISTIANI GVERI, Drago, Hrvatski franjevci u Misiji Cibanda-Mulagi u Zairu, Kai, 19-20 (1987-1988) 387-415. KNEZOVI, Oton, Sv. Franjo organizator misija, Nova revija, 5 (1926), 308-322. PANDI, Basilius, Historia missionum Ordinis Fratrum Minorum, IV Regiones proximi Orientis et Peninsulae Balcanicae, Roma 1974. PEJI, Pio, Hrvatski franjevci u Svetoj zemlji, Kai, 9 (1977), 147-162. TEFANI, Urban, Hrvatski Franjevci i Isusova zemlja - Sveta zemlja, Crkva u svijetu, 29 (1994), 414-425. INFLUSSO SULLA LITURGIA E PIET BRKAN, Jure, Nauka sv. Franje Asikoga o euharistiji, Sluba Boja, 21 (1981) 11121. ETEROVI, Karlo, Franjo Asiki svetac euharistije, Sarajevo, 1911.
226
Hoko, Franjo Emanuel, Dravni red bogosluja (1786) i franjevci u Slavoniji i Podunavlju, Rijeki teoloki asopis, 9 (2001), 189-234. KAPITANOVI, Vicko, Neobjavljeni liturgijski kodeks. Rimsko-franjevaki kalendar iz XV. stoljea, Sluba Boja, 26/1986, 1, 77-95. KAPITANOVI, Vicko, Un codice quattrocentesco francescano di Split, Archivum Franciscanum Historicum, 71/1978 450-459. MARGETI, Lujo, Poeci protenitva i Franjevakog samostana na Trsatu, Croatica Christiana periodica, 14 (1990), 25, p. 66-77. RADONI, Bonaventura, tovanje Krista kralja u franjevakom redu, Nova Revija, 5 (1926) 469-471. KUNCA, Bernardin, Tri izvora molitve svetog Franje Asikog, Sluba Boja, 16 (1976), 219-227. INFLUSSO SULLA CULTURA E BELLE ARTI STUDI SUL CONTRIBUTO ALLISTRUZIONE E ALLA CULTURA IN GENERE BEZINA, Petar, Kulturni djelatnici Franjevake provincije Presvetoga Otkupitelja u 18. i 19. stoljeu [Zusammenfassung: Kulturtraeger der Franziskanerprovinz des allerheiligsten Erloesers im 18. und 19. Jahrhundert], (Analecta Croatica christiana, 29), Zagreb, Kranska sadanjost, 1994. BEZINA, Petar, Puko kolstvo i franjevci Provincije presv. Otkupitelja, doprinos poznavanju razvitka pukog kolstva u Junoj Hrvatskoj od 1735. do 1941. godine, (Knjinica Zbornika Kai: monografije, dokumenti, graa ... ; br. 15), Split, Zbornik Kai, 1987. Doprinos franjevakih zajednica naoj kulturi (Quantum communitates franciscales ad culturam nostram [sc. Croatorum et Slovenorum] contulerunt, Split 1977, [Recensione di V. Kapitanovi] Archivum Franciscanum Historicum, 71/ 1978, 3-4, 478-484. FRKIN, Vatroslav, Franjevci i kolstvo u Krapini, Kaj, 30 (1997), 3/4, p. 27-31 GAVRAN, Ignacije, Bosanskohercegovaki franjevci i hrvatska kultura, Croatica: prinosi prouavanju hrvatske knjievnosti, 21 (1990), 34, 7-15, HOLJEVAC, Sanja, Glavinieva kulturno-knjievna i tiskarska djelatnost, Rije, asopis za filologiju, 2 (1996), 1, p. 134-145 JELENI, Julijan, Kultura i bosanski franjevci I-II. Sarajevo 1912-1915. Ristampa anastatica N IKI , Andrija, Franjeva ka kulturna ba tina (Zavi ajna knji nica ivot i svedoanstvo, sv. 14), Mostar, Franjevaka knjinica, 1989. OREB, Marin, Kulturna batina samostana sv. Frane u ibeniku, (Zadar 1968, 738) i Radovi Instituta JAZU u Zadru, 13-14 (1968) 277-308. STORIA DELLA FILOSOFIA La letteratura filosofica molto numerosa. Oltre le opere bibliografiche gi citate sotto il titolo Formazione e istruzione e Biografie si puo consultare: BARBARI, Damir, Filozofija Andrije Dorotia, Zagreb, 1987.
227
BARBARI, Damir, O Kaievim filozofskim rukopisima, Prilozi za istraivanje hrvatske filozofske batine, 4 (1978), n. 7-8, 251-255. BAZALA, A., Kaieva Elementa peripatetica, Prilozi za istraivanje hrvatske filozofske batine, 2 (1976) n. 3-4, 201. OJAT, Zvonimir Cornelius, De voluntate hominis eiusque praeeminentia et dominatione in anima secundum Georgium Dragii (c. 1448-1520), Romae 1972. ZIMMERMANN, Stjepan, Pogled na franjevaku filozofiju, Nova revija, 5 (1926) 229244. STORIA DELLA TEOLOGIA BRIDA, Marija, Navigium Beatae Mariae Virginis de Benedikt Benkovi, De cultu Mariano saeculo XVI, vol. IV, Romae 1983, 35-47. FUAK, Jerko, est stoljea hrvatskog lekcionara u sklopu jedanaest stoljea hrvatskog glagoljatva, Zagreb, 1975. HOKO, F. Emanuel, Negdanji hrvatski katekizmi, Zagreb 1985. MORO, Duan, Il munus del vescovo di Roma nel confronto ecumenico dottrinale di I. Markovi e N. Mila (pars dissertationis), Roma 1986. Studia mediaevalia et mariologica P. Carolo Bali OFM septuagesimum explenti annum dicata, Roma 1971, 377-402. VLAI, Petar, Duh sv. Franje u biblijskom radu, Nova revija, 5 (1926) 265-272.
STORIA DELLE SCIENZE SOCIALI
GRBI, Jadranka, Etnografski rad bosanskoga franjevca Ivana Franje Jukia, Bosna franciscana, 2 (1994), 2, p. 101-127 MARASOVI, piro, Pokazatelji duha solidarnosti meu franjevcima i franjevkama, Simpozij Kultura solidarnosti - u slubi svijetu, u slubi Spasitelju, Zagreb, lipanj, 1997. Revija za socijalnu politiku, 4 (1997), 4, 357-365.
STORIA DELLA SCIENZA PURA
PAMI, Jakob, Geoloka zbirka Franjevakog samostana u Poegi i Kajo Agji, Zlatna dolina: godinjak Poetine, 2 (1996), 2, p. 209-219. Paleontoloki rad profesora franjevake klasine gimnazije u Sinju. U prigodi otvaranja paleontolokog odjela zbirke franjevakog samostana u Sinju 3. listopada 1992. Sinj, 1992.
STORIA DELLE SZIENZE APPLICATE
* Oltre le opere generali vedi in particolare Samostan Male brae u Dubrovniku. CVEKAN, Pakal, Doprinos franjevaca s podruja Hrvatske franjevake provincije svetih irila i Metoda u slubi zdravstvene kulture, Znanstveni kolokvij Crkva u povijesti zdravstvene kulture Hrvatske, Trsat, 22.6.1991, Acta Facultatis medicae Fluminensis, 17 (1992), 3-4, p. 139-152
228
HOKO, Franjo Emanuel, Ranarnici i ljekarnici u Franjevakom samostanu uza Svetite Gospe Trsatske, Acta Facultatis medicae Fluminensis, 17 (1992), 3-4, p. 159-165. KARAMATI, Marko, Uloga franjevaca u povijesti bosanskohercegovakog zdravstva, Croatica Cristiana Periodica, 8 (1984), 13, 61-74. RIMAC-LASI, Smilja, krobonja, Ante, Tri ljekarue imotskih franjevaca, Znanstveni kolokvij Crkva u povijesti zdravstvene kulture Hrvatske, Trsat, 22.6.1991, Acta Facultatis medicae Fluminensis, 17 (1992), 3-4, p. 183-191 IMUNKOVI, Ljerka, Franjevci u zdravstvenoj prolosti Dalmacije, Znanstveni kolokvij Crkva u povijesti zdravstvene kulture Hrvatske, Trsat, 22.6.1991, Acta Facultatis medicae Fluminensis, 17 (1992), 3-4, p. 207-213 STORIA DELLE BELLE ARTI KRANI, Krsto, Franjevaki ideali i umjetnost, ibenik, 1937. ARCHITETTURA BADURINA, Anelko, Uloga franjevakih samostana u urbanizaciji dubrovakog podruja [Zusammenfassung: Die Rolle der Franziskanerkloester in der Urbanisierung des Gebietes von Dubrovnik], Zagreb, Institut za povijesne znanosti Sveuilita, Odjel za povijest umjetnosti (Studije i monografije, knj. 6); Kranska sadanjost, (Analecta Croatica Christiana, sv. 27) 1990. FISKOVI, Igor - Sopta, Jozo, Franjevaki samostan Mala braa u ratu 1991-1992. [Franciscan monastery Mala braa in the war 1991-1992], Dubrovnik, Franjevaki samostan Mala braa, 1994. FUGOI, Vinko, Franjevaki klaustri na hrvatskoj obali. Moja pria o klaustru, Zagreb, kolska knjiga; Zadar, Hrvatski institut za liturgijski pastoral, 1995. HORVAT, Zorislav, Franjevaka crkva sv. Ivana Krstitelja u Klotru Ivaniu u svjetlu srednjovjekovnog naina projektiranja, Peristil, 34 (1991) 43-54. MIRKOVI, Marija, Udio franjevaca u sazrijevanju varadinskoga baroka, Radovi Zavoda za znanstveni rad Vara din / Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti, 6/7 (1994) 13-25 PEKOVI, eljko, Graevni razvoj zvonika franjevake crkve u Dubrovniku, Godinjak zatite spomenika kulture Hrvatske, 17 (1991[i.e. 1993]), 91-128. ARTE FIGURATIVA BARIEVI, Doris, Barokno kiparstvo kod varadinskih franjevaca, Radovi Zavoda za znanstveni rad Varadin / Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti, 6/7 (1994) 27-36 Cimelia e thesauro Ecclesiae Beatae Mariae Virginis de Trsat - Dragulji iz Zavjetne zbirke Crkve Majke Boje Trsatske - Tesori della Collezione votiva nella Chiesa della Madonna di Tersatto - The Jeuvels from Ex Voto Collection in the Church of Our Lady on Trsat - Kunstschaetze der Votivkollektion in der Heiligen Frau Kirche von Trsat [testi Emanuel Hoko, Ivo Lenti, Ivan Rogi-Nehajev] Opatija, Naklada Benja ; Rijeka, Editrice Minchio, 1991.
229
CVITANOVI, urica, Slika Valentina Metzingera u franjevakom samostanu u Klanjcu, Anali Galerije Antuna Augustinia, 11 (1991) 51-64 FABIJANI, Donat, Dipinti della citta di Lesina illustrata dal P. Donato Fabianich, Zara 1849. Franjevaka galerija (iroki Brijeg), Galerijska djelatnost 1998, iroki Brijeg, Muzej iroki Brijeg, Franjevaka galerija, 1999. MATANI, Atanazije, Tri slikoslovne zanimljivosti u samostanskim crkvama na Koljunu, Krki kalendar, 1996, 82-86. PRIJATELJ, Kruno, Pala sv. Paulina u franjevakoj crkvi u Sinju, Kai, 25 (1993), 619-624. TOMI, Radoslav, Franjevaka crkva i samostan na Poljudu u Splitu, Split, Franjevaki samostan u Poljudu, 1997. CATALOGHI DELLE MOSTRE Franjevaki samostan i crkva sv. Filipa i Jakoba - The Franciscan monastery and church of ss Philip and James, Vukovar, Gradski muzej Vukovar, 1998. Mir i dobro, umjetniko i kulturno naslijee Hrvatske franjevake provincije sv. irila i Metoda o proslavi stote obljetnice utemeljenja, Galerija Klovievi dvori, Zagreb, 12. sijenja - 23. travnja 2000. [a cura di Marija Mirkovi, Franjo Emanuel Hoko] Zagreb, Galerija Klovicevi dvori, 2000. * Vedi voce Blago nellarticolo di KEGRO, La situazione, in questo volume MUSICA Glazbeni barok u Hrvatskoj: zbornik radova sa simpozija odranog u Osoru 1986. godine [ur. E. Stipevi], Osor, Osorske glazbene veeri, 1989. KATALINI, Vjera, Katalog muzikalija u franjevakom samostanu u Omiu - Catalogue of music manuscripts and prints in the Franciscan Monastery in Omis (Indices Collectiorum musicarum tabulariorumque in Croatia, n. 3), Zagreb : Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti, 1991. KINDERI, Petar, Glazba u Franjevakom samostanu na Trsatu, Rival, asopis za knjievnost, 3 (1990) 3-4, p. 211-228 RIMAN, Marija, Barokna glazba u franjevakom samostanu na Trsatu u Rijeci, Arti musices, 28 (1997) 1/2, p. 19-34. STIPEVI, Ennio, Fra Bone Razmilovi i franjevaki glazbeni barok u Hrvatskoj, Prijateljev zbornik II [a cura di Joko Belamari], Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji, 33 (1992) 363-373 Trojica iz poetka hrvatske muzikologije: Ivan Barbi, Antonin Zaninovi i Ante Matijevi, Arti musices, 22 (1991) 1, p. 41-60 TUKSAR, Stanislav, Pregled rukopisnih i tiskanih muzikalija u franjevakom samostanu u Koprivnici, Podravski zbornik, 22 (1996) 105-110. * Vedi titolo Biografie: Znanstveni kolokvij o Fortunatu Pintariu, Zbornik fra Bernardin Sokol e larticolo di pralja su Canjuga.
230
STORIA DELLA FILOLOGIA E DELLA LETTERATURA BRLEK, Mijo, Leksikograf Joakim Stulli (1730-1817), Zagreb, Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, 1987. CRONIA, Arturo, Storia della letteratura Serbo-croata, Milano 1956. GRBAVAC, Josip, Slika smrti u poznatijih franjevakih propovjednika XVIII. st. u Bosni i Dalmaciji, Kai, 25 (1993) 221-243. IVANI, Stjepan, Neto o Hrvatsko-glagoljskim piscima samostanskih Treoredaca, Zadar 1911. IVANI, Stjepan, Poraba glagoljice kod redovnika III. Reda sv. Franje po Dalmaciji i Kvarneru, Zadar 1887. KAPITANOVI, Vicko, Govor fra Ivana Topia papi Grguru XVI. (Doprinos povijesti hrvatskoga govornitva), Kai, 21-22 (1989-1990 [i.e. 1992]) 99-105. Il testo della predica [p. 101-104] in latino e nella traduzione croata]. KAPITANOVI, Vicko, Knjievni rad fra Andrije Dorotia (Zusammenfassung: Literarische Arbeit des Fra Andrija Doroti), Kai, 13 (1981) 121-153. KATII, Radoslav, Uitelji s Visovca. Ravni Kotari u povijesti hrvatskoga knjievnog jezika (Biblioteka Ravnokotarski cvit, 10), Lepuri, S. Nimac, 2002. KOSOR, Marko, Izvori pravopis i jezik Jurinovih rjenika, Rad JAZU, 315, Zagreb 1957, 77-331. KOSOR, Marko, Trojezina gramatika fra Josipa Jurina, Rad JAZU, 295, Zagreb 1953, 41-65. KOSOR, Marko, Zaboravljeni trojezini rjenici fra Josipa Jurina, Rad JAZU, 303, Zagreb, 1955, 119-210. PAVI, S. Pregled latinskih gramatika bosanskih franjevaca, Franjevaka klasina gimnazija u Visokom 1882-1982, Visoko 1983, 78-98; PEZO, Bruno, Franjevci Provincije Presv. Otkupitelja pisci latinskih gramatika u XVIII. stoljeu, Kai, 16 (1984) 71-75. [Recenzija: Archivum Franciscanum Historicum, 80 (1987) 291.] PRANJI, Krunoslav, Virtualnost dijakronijskih stilema, iz stilematike franjevakih spisatelja Bosne Srebrene XVII. ter XVIII. st., Kolo, 6[7!] (1997), 4, p. 4690. PRANJKOVI, Ivo, Hrvatski jezik i franjevci Bosne Srebrene (Mala knjinica Matice hrvatske; kolo 10, sv. 55), Zagreb: Matica hrvatska, 2000. PUTANEC, Valentin, Tekstoloka analiza rukopisnoga Hrvatsko-talijanskoga rjenika Rkp. 194 (Franjevaki samostan u Dubrovniku), Rasprave Zavoda za hrvatski jezik, 17 (1991), 153-209 SAMBUNJAK, Slavomir, Franjevaki siromaki rigorizam u pjesmi S(ve)t se kona, Radovi / Sveuilite u Splitu, Filozofski fakultet Zadar. Razdio filolokih znanosti, 32/33 (1992/1993-1993/1994), 22/23, p. 157-173. VULI, Sanja, Odnos prema plurilingvizmu u djelima Stjepana Markovca Margitia, Tome Babia, Jerolima Filipovia, Filipa Lastria i Nikole Lukovia, Kolo, 10 (2000), 2, p. 51-73. * Vedi: Raccolte di Studi sui singoli personaggi.
231
ARCHEOLOGIA CAMBI, Nenad, Dvije nove akvizicije arheoloke zbirke Franjevakog samostana u Sinju, Vjesnik Arheolokog muzeja u Zagrebu, Ser. 3, 24/25 (1991/1992) 121138. MENUI, Marko, Zbirka franjevakog samostana na Visovcu (o 550. obljetnici franjevake nazonosti na otoiu) , Hrvatska revija, 47 (1997) 137-144 MILOEVI, Ante, Sinjski franjevci - vukovarskom Muzeju, Obavijesti / Hrvatsko arheoloko drutvo, 26 (1994), 1, p. 93-96. HRVATSKA FRANJEVAKA HISTORIOGRAFIJA Saetak Franjevaka historiografija vezana je uz Hrvatsku ve od prvog Franjina ivotopisca Tome iz Celana i Splianina Tome Arhiakona. Speculum disciplinae vrstan je pokazatelj ranog franjevakog utjecaja u Hrvatskoj. Pa ipak, jo ne postoji sustavan, barem i kratak, prikaz franjevake historiografije na hrvatskom podruju. U uvodnom dijelu lanka autor pokazuje putanju franjevake historiografije od pripovjedalake povijesti do novijih sustavnih radova. Starija franjevaka i hrvatska prolost, vezana uz franjevce na istonoj jadranskoj obali, poznata nam je tek djelomice iz kratkih natuknica franjevakih ljetopisaca, velikim dijelom stranog podrijetla. Hrvatski franjevaki ljetopisci pojavljuju se u hrvatskoj historiografiji s Nikolom Buzjakoviem (1535) i s Chronicon breve regni Croatiae iz 1561. Ivana Tomaia, koji se navodi kao vrelo za nasilnu smrt kralja Zvonimira. Slijede potom iprai, Kopijarevi, Velikanovi i dr. Kad se u XVII. stoljeu poela razvijati analistika, pojavili su se povjesniari i u Hrvatskoj, meu kojima se istie Franjo Glavini. No, po samostanima su i nadalje zbivanja opisivali ljetopisci. Povijeu Provincije Bosne Srebrene bavili su se u XVIII. stoljeu suradnik velebnog djela Illyricum Sacrum, fra Filip Lastri ili Oevac, i u sjevernoj Hrvatskoj fra Emerik Pavi (1716-1780). Umjesto latinskoga, u Dalmaciji, na Kvarneru i u Istri poinje se, u uenim krugovima, sve vie iriti talijanski, pa tome podlijeu u pisanju povijesnih djela i Gapar Vinjali u Dalmaciji i konventualac Sveto (Santo) Brandolini ( 1784) u Istri , dok se u isto vrijeme djela za narod piu hrvatskim jezikom (Grabovac i Kai) U XIX. stoljeu Donato Fabijani (1808-1890) pokuava dati sveobuhvatniji prikaz djelovanja franjevaca na podruju nekadanje Provincije Bosne Srebrene, dok se Petar Bakula (1816-1873), Mijo Vjenceslav Batini (1846-1921) i Stipan Zlatovi (1831-1891) sve vie usredotouju na provincije kojima su pripadali. Euzebije Fermendin (1845-1897), analist franjevakog reda, tj. nastavlja poznatih Anala, koje je zapoeo objavljivati Luka Wadding, postao je dopisni lan tadanje Jugoslavenske akademije. Kad se 1886. pojavio Glasnik bosanskih i hercegovakih franjevaca, koji je
232
vie puta mijenjao ime, a 1913. bio proglaen glasilom Hrvatsko-slovenskog franjevakog knjievnog drutva, poeli su se umnaati i rasprave o franjevakoj povijesti i povijesti puka povezanog s franjevcima. Povijesni lanci i rasprave umnoili su se osobito nakon pojave Nove revije u Makarskoj, koja je pratila onodobnu kulturnu i religioznu problematiku u Hrvatskoj i saecima obavjetavala i znanstvenike u Europi o religioznim ivotu i istraivanjima na podruju Hrvatske. Julijan Jeleni (1877-1931), profesor na Katolikom bogoslovnom fakultetu u Zagrebu, pokuao je napisati prvu opirnu Povijest katolike Crkve na hrvatskom jeziku, no naalost je ostala nedovrena. Snaan poticaj istraivanjima franjevake prolosti dao je fra Jeronim Golubovi, otvorivi pitanje o osnivanju Bosanske vikarije. U vrijeme komunizma religiozni su asopisi prestali izlaziti pa je osiromaila i franjevaka historiografija, a ono to je objavljivano do potkraj esdesetih godina, objavljivano je u inozemstvu (Crnica, Mandi i Pandi). U Sarajevu je od 1952. izlazio godinjak Dobri Pastir, koji je donosio i povijesne lanke. Tek u ezdesetim godinama poeli su se pojavljivati ostali asopisi od kojih se, kao povijesni asopis, preteito s franjevakim sadrajem, potvrdio godinjak Kai s preko 30 svezaka izvrsnih rasprava i lanaka. Uza nj se franjevakom historiografijom esto bavi i asopis Bosnia franciscana, a povremeno i itavi niz drugih asopisa. Tematika novijih historiografskih istraivanja moe se lako razabrati iz priloene bibliografije, koju autor naalost nije, zbog nedostatka prostora, mogao donijeti u cijelosti. Uz lanke u povremenim izdanjima objavljeno je posljednjih desetljea cijeli niz zasebnih knjiga. Osim u domovini, nastavilo se objavljivati i u inozemstvu, ponajvie doktorske disertacije. A autori su ponajee Hrvati, koji su studirali u inozemstvu ili rade pri sveuilitima i znanstvenim ustanovama. Najee su objavljivane biografije, monografije samostana, obraivano je kolstvo i ivot redovnika. O nekim franjevakim ustanovama, provincijama, kolama i samostanima, te o nekolicini franjevaca, odrani su i znanstveni skupovi. Zapaa se, meutim, da znanstvena istraivanja nisu vrena sustavno. Za sustavna prouavanja jo uvijek nedostaju pomagala, kao to su arhivski inventari i katalozi, biografski rjenici i sustavna izdanja vrela. Pojedine teme jedva su i dotaknute, kao statistika redovnika, svagdanji ivot u samostanu, utjecaj na pastoralnu djelatnost, gospodarska povijest i itavi niz drugih tema.
A. KEGRO, La situazione ed i risultati di ricerca
233
LA SITUAZIONE ED I RISULTATI DI RICERCA DELLA STORIA ECCLESIASTICA DELLA BOSNIA ED ERZEGOVINA SUCCESSIVAMENTE A DOMINIK MANDI E KRUNOSLAV DRAGANOVI ANTE KEGRO Hrvatski institut za povijest Zagreb UDK 930:282(497.6) Original scientific paper
La storia ecclesiastica della Bosnia ed Erzegovina durante il 900 fu caratterizzata da due scienziati benemeriti: fra Dominik Mandi (1889-1973) e Krunoslav S. Draganovi (1903-1983). Fino alla seconda guerra mondiale operavano in patria, mentre piu tardi operavano in Italia, ed il Mandi pure negli Stati Uniti dAmerica. Questi due ricercatori sono delle pietre miliari della storiografia piu recente della Bosnia ed Erzegovina. Durante lultima trentina danni in territorio della Bosnia ed Erzegovina, nonostante gli ostacoli ideologici creati alla Chiesa da parte delle autorit comuniste particolarmente avverse, le ricerche negli ambiti della storia ecclesiastica si svolgevano, ma erano in secondo piano. Alle ricerche presero parte,sia singoli ricercatori con specifici progetti, sia ricercatori dal ceto ecclesiastico. I primi furono per lo pi impegnati nelle ricerche di conservazione archeologica di singoli edifici sacri, come pure nelle ricerche di fonti negli archivi dalmati ed altri. I secondi contribuirono principalmente studiando le fonti degli archivi ecclesiastici stranieri, in primo luogo vaticani, ma anche degli archivi ecclesiastici interni. Durante questo periodo furono organizzati anche dei convegni scientifici, dei congressi, delle tavole rotonde ecc. Furono tradotti e pubblicati degli antichi autori ecclesiastici, principalmente dalle schiere francescane, furono organizzate delle mostre.
INTRODUZIONE Le ricerche e la presentazione del patrimonio cristiano dei periodi pi remoti in territorio della Bosnia ed Erzegovina durante lultima trentina
234
danni si svolta principalmente in cinque direzioni: 1) identificazione di resti materiali dedifici sacrali risalenti alla tarda antichit e al medioevo; 2) ricerche di fonti archivistiche negli archivi interni ed esteri, nelle biblioteche ecc; 3) traduzione e pubblicazione dopere di rinomati operatori cattolici risalenti ai tempi delloccupazione ottomana; 4) organizzazione di convegni scientifici interni ed internazionali, di congressi, di tavole rotonde, di mostre ecc; 5) pubblicazione di sintesi della storia ecclesiastica della Bosnia ed Erzegovina ecc. I realizzatori di tali attivit furono in primo luogo le principali istituzioni scientifico-culturali pubbliche ed anche quelle ecclesiastiche della Bosnia ed Erzegovina, come ad esempio il Zemaljski muzej (Museo dello Stato) di Sarajevo, l Akademija nauka i umetnosti Bosne i Hercegovine (Accademia di scienze, lettere ed arti della Bosnia ed Erzegovina), il Muzej Hercegovine (Museo dellErzegovina) di Mostar, la Vrhbosanska visoka teoloka kola (Scuola Teologica Superiore della Vrhbosna) e la Franjevaka teologija (Teologia Francescana) di Sarajevo, il Teoloki institut (Istituto Teologico) di Mostar ecc, e cos pure da dei singoli, sia da circoli ecclesiastici, che da quelli dai circoli scientificoculturali pubblici. I. RICERCHE ARCHEOLOGICHE Durante lultima trentina danni le ricerche archeologiche condotte in territorio della Bosnia ed Erzegovina portarono alla scoperta di un numero importante dedifici sacri risalenti al periodo della tarda antichit, i quali facevano parte delle diocesi tardoantiche di quei territori: di Bestoe (Bosnia centrale e sud-occidentale), di Narona (larea del basso corso del fiume Neretva), di Sarsenterum (territorio dellErzegovina orientale) ed altre. Dopo iro Truhelka (1865-1942)1 e Dimitrije Sergejevski (1886-1965),2 il quale fu il successore del Truhelka presso il Museo dello Stato di Sarajevo, il maggior contributo nelle ricerche sugli edifici sacrali paleocristiani in territorio della Bosnia diedero gli archeologi dellistituzione citata sopra: uro Basler (1917-1990)3 e Veljko Pakvalin4 come pure Ivo Bojanovski (1915-1993) del Zavod za zatitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti (Istituto per la tutela dei monumenti culturali e delle rarit naturali)5 ed
1 2
TRUHELKA, 1931. SERGEJEVSKI, 1938, 51-60; 1951; 1952; 1954; 1956; 1958; 1959; 1960; 1961. 3 BASLER, 1975; 1977, 145-153. 4 PAKVALIN, 1970; STESSO, 1983; STESSO, 1990; STESSO, 1991; STESSO, 1991A; STESSO, 1995; STESSO, 1995A; STESSO, 1998; STESSO, 2000. 5 BOJANOVSKI, 1965; STESSO, 1968; STESSO, 1981; STESSO, 1984, 90-99; STESSO, 1988, Pass.
235
Basiliche paleocristiane in Bosnia ed Erzegovina
236
anche alcuni altri.6 In territorio dellErzegovina gli edifici paleocristiani furono in primo luogo studiati dagli archeologi del Museo dellErzegovina di Mostar: Tomislav Aneli7 e Vukosava Atanackovi-Sali,8 come pure Irma remonik (1916-1990)9 del Museo dello Stato di Sarajevo ed anche alcuni altri.10 Le caratteristiche architettoniche di singoli edifici tardoantichi, inclusi anche quelli sacrali, furono presentate nelle pubblicazioni sullarchitettura tardoantica della Bosnia ed Erzegovina.11 I dati sommari del maggior numero di essi e anche degli edifici sacri medievali sono stati presentati nellArheoloki leksikon Bosne i Hercegovine (Enciclopedia archeologica della Bosnia ed Erzegovina), 12 mentre le basiliche paleocristiane del territorio della Bosnia ed Erzegovina furono inserite nel catalogo delle basiliche della Dalmazia.13 Le chiese medievali sul territorio della Bosnia ed Erzegovina questanno (2001) sono inserite per prima volta nel catalogo di Andrija Zirdum14. I risultati delle ricerche archeologiche pi recenti sugli edifici paleocristiani furono presentati sugli atti del 13 congresso internazionale di archeologia paleocristiana svoltosi nel 1994 a Spalato ed a Parenzo15 e cos pure in altre pubblicazioni.16 In base ai risultati di queste ricerche apparvero anche le pubblicazioni sullarcheologia cristiana 17 come pure gli studi sulle diocesi di Bestoe , 18 Ludrum , 19 Sarsenterum , 20 di Narona , 21 di quella cosiddetta di Delminio , 22 del patrimonio papale della Dalmazia23 ecc. Le ricerche archeologiche condotte durante lo stesso periodo ebbero per risultato la scoperta di un considerevole numero di chiese, di conventi
6 PETROVI, 1961, 231-234; GABRIEVI, 1973; ORE, 1982; STESSO, 1996; GLAVA, 1986; VRDOLJAK, 1988; MARIJANOVI, 1990; FEKEA, 1990; STESSA, 1998; DIMITRIJEVI, 1988. 7 ANELI, 1974; 1978; 1981; 1995; 1996; 1999; 1999A; 8 ATANACKOVI-SALI, 1986; STESSA, 1997. 9 REMONIK , 1974; STESSA, 1976, 77-82. 10 POPOVI, 1973. 11 BASLER, 1972, pass.; STESSO, 1994; STESSO, 1993, pass. 12 ALBiH, I-III, pass. 13 CHEVALIER, 1995. 14 PULJI, 1997; ZIRDUM, 2001. 15 FEKEA, 1998; IMAMOVI, 1998; PAKVALIN, 1998; RIBAREVI, 1998. 16 GLAVA, 1998; STESSO, 1999; IMAMOVI, 1996; STESSO, 2000. 17 PAKVALIN, 1970; BRATO, 1986; STESSO, 1987; BASLER, 1986; STESSO, 1990; VASILJ, 1993. 18 PAKVALIN, 1998; STESSO, 1995A; KEGRO, 1996, 37-46. 19 CICVARI, 1996. 20 PULJI, 1999. 21 CAMBI, 1985. 22 KEGRO, 2000A, 106-114; STESSO, 2000. 23 KEGRO, 2001; STESSO, 2001A.
237
e di chiese francescane e domenicane, di cimiteri ecc. del medioevo (stile preromanico, romanico e gotico). Il maggior contributo allo studio di questi siti diedero i dipendenti del Museo dello Stato di Sarajevo Marko Vego (1907-1985) e Pavao Aneli (1920-1985) come pure Tihomir Glava e Tomislav Aneli del Museo dellErzegovina di Mostar, Irma remonik del Museo dello Stato di Sarajevo, il dipendente dellArheoloki institut (Istituto archeologico) di Belgrado Marko Popovi ecc. Tra i piu importanti edifici sacri (preromanici) paleocroati indubbiamente la chiesa votiva di S. Pietro Apostolo a Rapovine nei pressi di Livno, la quale ai tempi del principe Branimir (879-892) fu fatta edificare dal zupano (capo di comitato) di Livno24 e la quale mantenne la sua funzione originale fino al 1683/1684 quando fu demolita dagli Ottomani.25 Oltre ad essa, nellarea di Livno sono state registrate delle chiese preromaniche anche nelle localit di Grepci (sopra Prisap) a Vaarovine (intorno allanno 880-900)26 come pure tra i resti della moschea Perku a a Bistrica, citt medievale dellarea di Livno.27 Nellarea di Glamo sono state registrate delle chiese preromaniche nelle localita di Vrba, 28 Radaslije,29 Carevac (Staro Selo)30 e Dolac.31 E certa lesistenza di ancora una chiesa, ma ci sono dei dubbi intorno al suo sito.32 Tracce di due chiese preromaniche sono state individuate pure nellarea di Drvar.33 Tra le pi antiche chiese preromaniche (paleocroate) della Bosnia centrale Basilica paleocristiana con la chiesa quella sul Grudine a ipulji preromanica a ipulji (Bugojno) (Bugojno), la quale fu edificata sopra
24 25
MILETI, 1980, 289; GLAVA, 1990; DELONGA, 1994, 84; STESSA, 1996, 270-271. DELONGA, 1994, 84; STESSA, 1996, 258-259, 234. 26 MILETI, 1988; DELONGA, 1994, 82-84; STESSA, 1996, 267. 27 MILETI, 1980, 45; GLAVA, 1990, 186; DELONGA, 1994, 84-85; STESSA, 1996, 268-269. 28 SERGEJEVSKI, 146; STESSO, 1933, 11-12, T. VII, SL. 11; STESSO, 1943, 146; GLAVA, 1991, 57; BOJANOVSKI, 1981, 195. 29 SERGEJEVSKI, 1933, 12, T. VII, sl. 12; MILETI, 1980, 289-290, fig. 2. 30 SERGEJEVSKI, 1933, 13; KUAN, 1943, 142, sl. 4; MILETI, 1980, 289-290, fig. 2; STESSA, 397-398. 31 MILETI, 1980, 288-290; STESSA, 1983, 234; GAVRILOVI, 1978, 346, sl. 1. 32 SERGEJEVSKI, 1933, 12 br. 13, T. VII, 13; KUAN, 1943, 142, sl. 2; MILETI, 1980, 289, fig. 3:1; STESSA, 1983, 234; GLAVA, 1991, 57. 33 GLAVA, 1990, 181-186.
238
i resti di una basilica paleocristiana del IV./V.34 secolo, e alla quale si collega la sede della diocesi di Bestoe, il cui vescovo Andreas nel 530 e nel 533 partecip ai concili salonitani. Per, gli elementi architettonici pi importanti di questa chiesa preromanica (paleocroata) sparirono durante gli scavi in questa localit.35 Sulle basi delle basiliche tardoantiche durante lalto medioevo furono edificate le chiese a Varvara (Santa Barbara a Rama), Zenica, Breza36 ecc. Per, le chiese preromaniche con ornamento ad intrecciatura sono state scoperte nella regione di Sarajevo. La chiesa ad una navata longitudinale (IX-X. sec.) con lapside rettangolare di Crkvina a Vrutci nei pressi dIlida (18,30 x 8 m) fu consacrata a S. Stefano Martire. Oltre al rilievo ad intrecciatura, questa chiesa era ornata anche da afreschi. Nel diploma del re croato-ungherese Bela IV. (1235-1270) del 1244 menzionata come possessione del vescovo cattolico della Bosnia.37 La chiesa, con la piantina a forma di sei foglie, di Crkvina a Rogaii nei pressi di Blauj (Sarajevo), oggi giorno totalmente devastata, distante qualche chilometro dalla precedente (risalente alla fine del X. o allinizio dellXI. sec.) fu consacrata a S. Biaggio. Similmente a quella precedentemente descritta, anche questa chiesa era ornata da rilievi ad intrecciatura.38 Pure sul territorio dellErzegovina sono state rinvenute diverse chiese preromaniche, tra le quali pure la semplice chiesa di S. Pietro con una base rettangolare prolungata a Zavala sul Popovo Polje e la chiesa di S. Michele sul vicino Mihalj alla quale volgono lattenzione dei frammenti di ornamenti in pietra, entrambi del periodo che si protrae dal IX. al X. sec.39 Al periodo che si protrae dal IX. allXI. sec. risale pure la chiesa longitudinale ad una navata di S. Pietro con lapside rettangolare allungata di Zavala sul Popovo Polje.40 Per, tra i pi importanti edifici sacri altomedioevali dei territori dellErzegovina va nominato il complesso benedettino di Divar (Crna, ievo) nei pressi di Trebinje (S. Pietro del Campo) con le chiese di S. Pietro (edificata in forma di croce iscritta con il nartece) risalente alla met dellXI. sec. e di S. Paolo (con la base in
PAKVALIN MILETI, 1988, 179; STESSO, 1998, 561, 604. MILETI, 1961,133-134; PAKVALIN MILETI, 1988, 179; GLAVA, 1978, 349-352; STESSO 1988, 174; PAKVALIN, 1998, 561, Pl. 1. 36 BASLER, 1975. 37 GLAVA, 1982, 93-122; STESSO, 1991, 58-59; BELAGI, 1982, 87-92; MILETI, 1989, 111112; GAVRILOVI, 1999, 113-117. 38 REMONIK , 1953, 303-315; MILETI, 1989, 113; GLAVA, 1991, 59; FEKEA GAVRILOVI, 1997, 221-222; GAVRILOVI, 1999, 117-120; DRAGI, 1999, 153-156. 39 GLAVA, 1991, 59; FEKEA GAVRILOVI, 1997, 222. 40 TIHI BASLER, 1957; ZOVKO, 1958; STESSO, 1959; STESSO, 1963; STESSO, 1997; STESSO, 1997A; STESSOB, 1997; VEGO, 1959; MILETI, 1984, 402-403; PALAMETA, 1997; FEKEA GAVRILOVI, 1997, 222.
35
34
239
forma triconca con il nartece) risalente alla met del XII. sec.41 Inoltre, durante il 400 questo complesso fu sede vescovile e capitolare della diocesi di Trebinje e Markanj.42 Nella piana di D ivar quattro chilometri pi a sud di Trebinje stata ritrovata una chiesa medioevale di dimensioni inferiori (5,80 x 7,90 m).43 Nel territorio di Trebinje sono state scoperte altre due chiese medioevali consacrate a S. Barbara: a edi i 44 e a Struji i, mentre a quella di Gornje Grnarevo fa pensare il toponimo Varvarin brijeg (Colle di S. BarS. Pietro del Campo bara). 45 Alla fine dellXI o Crna, ievo (Trebinje) allinizio del XII sec. risale la chiesa sul Panik presso Bilea con la base in forma di un rettangolo allungato e con labside ad est ed il nartece ad ovest.46 Circa allo stesso periodo risale anche la chiesa ancora un po pi allungata, con lapside rettangolare iscritta, consacrata alla Madre di Dio di Vidotak nei pressi di Stolac.47 Durante questultimo decennio sistematicamente studiata la chiesa preromanica di S. Stefano Martire con il cimitero altomedioevale di Gorica presso Grude (IX-X. sec.).48 La chiesa consacrata a S. Michele menzionata dalliscrizione cirillico-glagolitica di Humac nei pressi di Ljubuki, secondo la quale questa chiesa sarebbe stata fatta edificare dal principe Kreimir e da sua moglie Pavica.49 Le caratteristiche generali di tutti questi edifici sacrali, come pure le decorazioni ad intreccio di cui sono ornati, indicano il loro collegamento con gli edifici sacri della Dalmazia centrale e meridionale risalenti allo stesso periodo.50
POPOVI, 1973a, 313-338; GLAVA, 1991, 61. PANDI, 1959, 24, bilj. 2; PULJI, 56, 77. 43 ODAVI, 1982. 44 SPARAVALO, 1979. 45 ODAVI, 1982, 43. 46 POPOVI, 1973, 347-375; MILETI, 1989, 113; FEKEA GAVRILOVI, 1997, 222-223. 47 VEGO, 1973; GLAVA, 1991, 60-61. 48 GLAVA, 1990, 181-186; STESSO, 1991, 58; STESSO, 1997, 67-71; STESSO, 1998, 68-73. 49 RUPI, 1985; NOSI, 1985; ANELI, 1985a. 50 FEKEA GAVRILOVI, 1997, 221.
42
41
240
Al periodo romanico (seconda met del XII prima met del XIII. sec.), il quale nella Bosnia centrale caratterizzato da un certo rilancio culturale, risalgono diverse chiese che sono state trovate. Tra queste c anche una chiesa pi antica consacrata ai SS. Cosimo e Damiano (fine del XII. sec.) dArnautovici (Mile) nei pressi di Visoko, la quale fu in seguito incorporata nella chiesa gotica consacrata a S. Nicol nella quale venivano coronati i regnanti della Bosnia.51 Le iscrizioni cirillico-glagolitiche indicano altre due chiese in questa regione. Una venne fatta edificare verso la fine del XII. sec. dal bano Kulin (1180-1204) a Biskupii (Muhainovii) nei pressi di Visoko, a pochi chilometri da Arnautovii (Mile),52 mentre la chiesa di S. Giorgio a Podbrijeije nei pressi di Zenica venne fatta edificare da Grubia, gran giudice di Kulin, e da sua moglie Vera, i quali vennero anche sepolti in essa.53 Per certe chiese, come ad esempio per quella di Haljinii (atii) nei pressi di Kakanj, nonostante fossero state studiate sistematicamente, i risultati non sono stati mai pubblicati. Degli edifici sacri medioevali furono archeologicamente confermati anche nella Bosnia orientale, come ad esempio la chiesa mausoleo con le pietre sepolcrali (steci) di Crkvima nei pressi di Gorade.54 Sul territorio dellErzegovina al periodo romanico risale la chiesa consacrata a S. Nicol a Trijebanj nei pressi di Stolac55 e cos pure la chiesa di Tepii nei pressi di itluk.56 Ad una chiesa in territorio di Blagaj sul fiume Buna nei pressi di Mostar fa riferimento liscrizione cirillicoglagolitica sulle mura dellomonima citt medioevale.57 Invece, sul territorio di Konjic sono state rinvenute quattro chiese tutte databili nella seconda met del XII. sec. La chiesa di Gornja Bijela era a tre navate, con tre apsidi,58 quella di Lisiii ad una navata con lapside semicircolare, con il nartece, con i contraforti sul lato esterno e con i pilastri su quello interno dei muri,59 mentre la chiesa di Biskup era ad una navata,60 similmente a quella di Razii nei pressi di Konjic la quale possedeva delle nicchie e lapside.61
51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61
ANELI, 1980, 191-195; GLAVA, 1991, 61-62; FEKEA GAVRILOVI, 1997, 223. ANELI, 1961; VEGO, 1980, 70-71, br. 254; GLAVA, 1991, 62. VEGO, 1970, 66-67, br. 252; STESSO, 1981, 57-61; GLAVA, 1991, 62. KAJMAKOVI, 1981. VEGO, 1962, 194. ANELI, 1985, 109-110; STESSO, 1997. VEGO, 1962, 38-39, BR. 19; GLAVA, 1991, 62. VEGO, 1975, 178-181, 230-233. REMONIK , 1954. VEGO, 1957. VEGO, 1958.
241
Chiese altomedievali nel Regno do Bosnia
Tra gli edifici sacri con le caratteristiche dellarchitettura francescana62 vanno elencate la chiesa della Madonna di Varoie nei pressi di Vranduk (Sarajevo),63 la gi menzionata chiesa dincoronazione e di sepolcro dei regnanti della Bosnia di S. Nicol di Mile (Arnautovii) nei pressi di Visoko,64 la chiesa dincoronazione e di sepolcro dei regnanti della Bosnia di S. Michele di Bobovac nei pressi di Vare,65 la chiesa di S. Gregorio protettore della dinastia bosniaca dei Kotromanovi ed il convento di Kraljeva Sutjeska nei pressi di Kakanj,66 il convento francescano con la chiesa (35,80 x 12,20 m) della Beata Vergine Maria (attualmente chiesa serbo-ortodossa di S. Elia) dalle Zidine a Krupa sul fiume Vrbas,67 il convento francescano con la chiesa di S. Giovanni Battista di Livno,68 ed un certo numero di chiese sul territorio del maggior emporio della Bosnia
62 63 64 65 66 67 68
ANELI, 1973A. ANELI, 1973B; JALIMAM, 1991, 35-36. ANELI, 1962; STESSO, 1980; STESSO, 1984, 192-252. ANELI, 1973; LOVRENOVI, 2000. ANELI, 1973. GRALJUK, 1989; STESSO, 1998. GLAVA 1994; MARIJAN 1995; VRDOLJAK 1994.
242
medioevale: Drijeva sul fiume Neretva nei pressi di apljina.69 I risultati delle ricerche archeologiche sugli edifici sacri, se non sono stati pubblicati come edizioni monografiche, di solito erano pubblicati sul Livno, Convento francescano Glasnik Zemaljskog con la chiesa di S. Giovanni Battista muzeja u Sarajevu , (Bolletino del Museo dello stato di Sarajevo) sulle Nae starine (Antichit nostre) di Sarajevo, sulla Hercegovina (Erzegovina) di Mostar70, Tribunia di Trebinje71 ed in altre pubblicazioni simili. II. RICERCHE DELLE FONTI Il maggior contributo alla ricerca delle fonti che si riferiscono alla storia ecclesiastica del territorio della Bosnia ed Erzegovina principalmente negli archivi del Vaticano diedero Dominik Mandi72 e Krunoslav S. Draganovi . 73 Oltre allenorme fatica impiegata per comporre i due schematismi della Chiesa cattolica sul territorio dellex Jugoslavia,74 il Draganovi fu il primo a far osservare al fenomeno del passaggio in massa dei cattolici Croati alla religione ortodossa durante loccupazione ottomana,75 al problema della cosiddetta diocesi di S. Stefano76 e compose una notevole sintesi della storia della Chiesa cattolica nella Bosnia ed Erzegovina.77 Tra le numerose opere del Mandi, si distinguono per qualit specialmente quelle sui francescani dellErzegovina78 e della Bosnia,79 sui cattolici della Bosnia nel 700,80 della Chiesa bosniaca (patareni),81 della
69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81
ZELENIKA, 1994. ZELENIKA, 1976. SPARAVALO, 1979. PANDI, 1965; STESSO, 1994; BLAEKOVI, 1996. PERI, 1993: 329-333; SEKAR, 1993; BABI, 1994; VUKI, 1994. ematizam I; ematizam II. DRAGANOVI, 1937; STESSO, 1991. DRAGANOVI, 1934; PERI, 1997. DRAGANOVI, 1942, 685-766; ISTO, 1991; ISTO, 1998 MANDI, 1934. MANDI, 1968. MANDI, 1962A. MANDI, 1962; ISTO, 1979.
243
diocesi di Srebrenica e Visoko , cio di Fojnica e Visoko 82 ecc. Successivamente a Draganovi ed a Mandi gli intenti dei ricercatori erano per lo piu indirizzati allo studio del patrimonio francescano e domenicano, e cos pure della Chiesa bosniaca (patareni) nei territori della Bosnia ed Erzegovina in base alle fonti dagli archivi del Vaticano e degli altri archivi dellEuropa occidentale. Tra le opere comparse in base a queste ricerche si distinguono per qualit quelle scritte da Leon Petrovi ,83 Bazilije Pandi,84 Stjepan Krasi,85 Milan Mikuli,86 Luka akovi,87 Franjo anjek,88 Serafin Hrka89, Andrija Niki90 ecc.91 Il maggior contributo alla ricerca del patrimonio francescano e domenicano basato sulle fonti degli archivi dalmati diede Desanka Kovaevi-Koji92 e Andrija Niki93, mentre per la Chiesa bosniaca (patareni) contribuirono maggiormente le opere di Jaroslav idak (1903-1986),94 Sima irkovi,95 Anto Babi (1899-1974)96 e Dragoljub Dragojlovi.97 Il problema dellislamizzazione dei seguaci della Chiesa bosniaca (patareni) fu affrontato con sufficiente successo da Sreko M. Daja,98 il quale diede il suo maggior contributo allo studio della questione religioso-nazionale nella Bosnia ed Erzegovina durante il periodo preottomano ed ottomano.99 Notevoli contributi sullorganizzazione della Chiesa bosniaca (patareni) e su singoli suoi capi diede Pejo okovi.100 Muhamed Hadijahi indirizz le proprie ricerche sulla problematica dei possedimenti fondiari della Chiesa bosniaca (patareni). 101 Della
82 83
MANDI, 1963, 483-490; BASLER, 1975A. PETROVI, 1999. 84 PANDI, 1959; STESSO, 1965; STESSO, 1980; STESSO, 1988; STESSO, 1995; STESSO, 2001. 85 KRASI, 1991; STESSO, 1996; STESSO, 1997. 86 MIKULI, 1978. 87 AKOVI, 1979. 88 ANJEK, 1966; 1975, STESSO, 1979; STESSO, 1992; STESSO, 1996; STESSO, 1997; STESSO, 2000; STESSO, 2000A. 89 HRKA, 1998. 90 NIKI, 1998; STESSO, 1998A; STESSO, 1999; STESSO, 2000; STESSO, 2000a. 91 SIVRI, 1977. 92 KOVEVI-KOJI, 1978; STESSA, 1995. 93 NIKI, 2001. 94 IDAK, 1975. 95 IRKOVI, 1964, pass.; STESSO, 1987; STESSO, 1995. 96 BABI, 1972. 97 DRAGOJLOVI, 1987. 98 DAJA, 1978. 99 DAJA, 1992; STESSO, 1992a; STESSO, 1999. 100 OKOVI, 1983; STESSO, 2000. 101 HADIJAHI, 1973.
244
problematica della Chiesa ortodossa serba nella Bosnia ed Erzegovina102 e dei rapporti serbo-francescani nella Bosnia ed Erzegovina si occup Boris Nilevi (1947-1999).103 Della problematica etnico-confessionale della Bosnia fino alla fine della Guerra di Vienna (di Morea) (1683-1699) si occup Pavo ivkovi.104 Il patrimonio autografo con illuminazioni della Bosnia e del Hum sistematicamente studiato solo negli ultimi tempi. Le opere dei singoli autori in riguardo a questo segmento del patrimonio cristiano sono caraterizzati da unalta qualit.105 Del patrimonio domenicano e francescano, come pure della Chiesa bosniaca (patareni) in base alle fonti archivistiche dalmate e daltri archivi interni si occup pure Salih Abdulah Jalimam, per, i cui contributi a causa della mancanza di unelementare istruzione teologica e per laperta presa di posizione politica, non possiedono la qualit delle opere degli autori citati sopra.106 A causa delle evidenti mancanze, particolarmente dei risultati delle ricerche degli altri autori, non dimostra qualit superiori neanche lopera di Petar Babi sui cristiani eterodossi.107 Della questione della Chiesa bosniaca (patareni), ma con molto minor successo - in primo luogo a causa della non conoscenza dei rapporti politici ed altri nella Bosnia ed Erzegovina, come pure per lapproccio inadeguato alle fonti si occuparono John V. A. Fine108 e Malcolm Lambert.109 Non sono migliori neanche alcune opere dautori stranieri sulle stelle funerarie del medioevo.110 La maggior parte dei dati in riguardo a questi temi si possono trovare sulle bibliografie di Pavo ivkovi111 e di Salih Jalimam.112 I risultati delle ricerche sul materiale archivistico, se non sono stati pubblicati come delle pubblicazioni individuali, sono stati principalmente presentati sulle riviste Dobri pastir (Il buon pastore), Nova et vetera, Bosna franciscana, Juki, Vrhbosnensia ecc.
NILEVI, 1990. NILEVI, 1984; STESSO, 1995. 104 IVKOVI, 1996. 105 MIKULI, 2000. 106 JALIMAM, 1982; STESSO, 1984; STESSO, 1986; STESSO, 1988; STESSO, 1988A; STESSO, 1989; STESSO, 1997; STESSO, 1998; STESSO, 1999; STESSO, 1999a. 107 BABI, 1996. 108 FINE, 1975. 109 LAMBERT, 1977. 110 WENZEL, 1965; STESSA, 1999. 111 IVKOVI, 1982. 112 JALIMAM, 1985.
102 103
245
III. RICERCHE E PUBBLICAZIONE DANTICHI AUTORI ECCLESIASTICI Della traduzione e della pubblicazione delle opere degli autori pi famosi della Provincia francescana della Bosna Srebrena risalenti al periodo delloccupazione ottomana si occuparono in primo luogo i francescani stessi, ma anche altri.113 La maggior parte di queste opere furono pubblicate dalle aziende editrici di Sarajevo: Svjetlost e Veselin Maslea, ma anche da singole istituzioni fuori della Bosnia ed Erzegovina. Si tratta delle opere di fra Ivan Straemanac (intorno al 1678-1757),114 fra Filip Lastri Oevac (1700-1783),115 fra Nikola Lavanin (intorno al 17031750),116 fra Marijan Bogdanovi (1720-1772),117 fra Bono Beni (intorno al 1708-1785),118 fra Ivan Franjo Juki (1818-1857),119 fra Jako Balti (1813-1887),120 fra Grga Lozi (1810-1876),121 fra Petar Bakula (18161873)122 ecc. La maggior parte dei dati sul patrimonio letterario francescano della Bosnia ed Erzegovina stata presentata nelleccellente pubblicazione di Ante S. Kovai.123 I dati elementari sui francescani nel territorio bosniaco sono stati presentati nello Schematismo di Marko Karamati124 e nella pubblicazione scientifico-popolare di Ignacije Gavran.125 IV. ORGANIZZAZIONE DI CONVEGNI SCIENTIFICI, RIUNIONI, TAVOLE
ROTONDE
Durante lultima trentina danni furono organizzati diversi convegni scientifici, tavole rotonde in riguardo al patrimonio ecclesiastico sul territorio della Bosnia ed Erzegovina. Cos: nel 1973 fu organizzato un convegno sulla Bosnia medioevale e la cultura europea, al quale fu presentato ampiamente anche il patrimonio sacro cattolico;126
113 KUNA, 1964; STESSA, 1974, pass.; STESSA, 1983; GABRI-BAGARI, 1989; STESSA, 1994; PRANJKOVI, 2000; LUKENDA, 2000; BOBAR, 2000. 114 STRAEMANAC, 1993. 115 LASTRI, 1977; ZIRDUM, 1982. 116 LAVANIN, 1981. 117 BOGDANOVI, 1984. 118 BENI, 1979. 119 JUKI, 1973. 120 BALTI, 1991. 121 MANERALO, 1992. 122 BAKULA, 1867; STESSO, 1873; STESSO, 1970; STESSO, 1995; STESSO, 1998; STESSO, 1999. 123 KOVAI, 1991. 124 KARAMATI, 1991. 125 GAVRAN, 1990. 126 Zbornik 1973.
246
nel 1978 il convegno riguardante la penultima regina della Bosnia Catterina Kotromani-Kosaa (1424-1478), cioe la cristianit della Bosnia e del Hum ai tempi della loro caduta sotto la dominazione ottomana;127 nel 1982 il convegno riguardante fra Matija Divkovi (15631631);128 nel 1984 il convegno riguardante il centenario del museo del Convento francescano sul Humac nei pressi di Ljubuki;129 nel 1984 il convegno sul millenario della diocesi di Trebinje e Markanj;130 nel 1987 il convegno riguardante terzo centenario dellemigrazione dei francescani e della popolazione cattolica della Rama in territorio di Sinj, cio da Gradovrh (Tuzla) a Bacz (Ungheria);131 nel 1989 il convegno in riguardo alla cristianit della Bosnia medioevale, in occasione dei nove secoli della menzione della Diocesi bosniaca (1089-1989);132 nel 1989 il convegno in occasione del centenario della morte di fra Antun Kneevi (1834-1889);133 nel 1991 il convegno scientifico in occasione dei sette secoli della presenza dei francescani nella Bosnia ed Erzegovina;134 nel 1993 il convegno scientifico riguardante i francescani bosniaci in Ungheria;135 nel 1995 il convegno scientifico riguardante fra Grga Marti (18221905);136 nel 1998 il convegno scientifico riguardante il quinto centenario dalla morte di fra Aneo Zvizdovi, ottenitore della ahd-nama (patente) dal conquistatore ottomano della Bosnia, dal sultano Muhamed II. el Fatih (1429-1481);137 nel 2000 il convegno scientifico riguardante il terzo centenario dalla nascita di fra Filip Lastri Oevac;138
127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138
Zbornik, 1979. Zbornik 1982. 100 godina Muzeja. Tisuu godina Trebinjske biskupije, pass. Nova et vetera XXXVIII (1988) 11-221. Radovi 1991. Zbornik 1991. Zbornik 1994 Skup, 1993. Zbornik 1996. Zbornik 2000. Zbornik 2000 a.
247
nel 2000 il convegno riguardante larea di Duvno durante la storia.139

V. MOSTRE DI PATRIMONIO SACRO
Durante gli ultimi decenni del 900 sono state organizzate anche alcune mostre del patrimonio sacro, per lo pi di quello francescano, della Bosnia ed Erzegovina. Cos: nel 1988 fu organizzata a Sarajevo una mostra degli oggetti darte dei francescani bosniaci ed erzegovesi,140 nel 1990 fu organizzata a Zagabria una mostra degli oggetti darte dei francescani bosniaci ed erzegovesi,141 nel 1995 la mostra sul devastato convento francescano di Plehan.142
VI. CAPITALI REALIZZAZIONI MONOGRAFICHE
Tra le pi significative realizzazioni monografiche che trattavano la storia del cristianesimo sui territori della Bosnia ed Erzegovina per la qualit spiccano: tre schematismi francescani,143 singoli contributi nella seconda edizione della sintesi della storia culturale della Bosnia ed Erzegovina,144 le ristampe della sintesi della storia politico-ecclesiastica della Bosnia ed Erzegovina del Hrvatsko kulturno drutvo Napredak (Societ culturale croata Progresso),145 gli studi riguardanti la Chiesa bosniaca (patareni),146 le edizioni riguardanti il prospetto sommario del cattolicesimo della Bosnia ed Erzegovina, 147 la bio-bibliografia dei francescani bosniaci, 148 la pubblicazione con i dati statistici sulla popolazione cattolica in territorio della Bosnia ed Erzegovina tra lanno 1463 ed il 1995149. Dei dati eccezionali sulla popolazione cristiana in territorio della Bosnia ed Erzegovina sono presentati anche negli elenchi nominativi ottomani dellErzegovina (del 1475-1477)150 e della Bosnia (1455151, 1604).152
139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152
Duvanjski zbornik. Franjevci 1988; Blago, 1988. Blago 1990. Plehan, 1995. ematizam, 1974; ematizam, 1977; ematizam 1991. Kulturna istorija, 1984. Povijest Bosne, 1991; ISTO, 1998. IDAK, 1975; ANJEK, 1975. VASILJ - DAJA - KARAMATI VUKI, 1993; STESSO, 1997. KOVAI, 1991. MARI, 1995. ALII, 1985. ABANOVI, 1964. HANDI BUZOV GAZI KUPUSOVI, 2000.
248
Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja CONCLUSIONE
Le ricerche nel settore della storia ecclesiastica durante lultima trentina danni, nonostante le difficolt oggettive e soggettive con le quali dovevano fare i conti, ebbero per risultato delle significative realizzazioni scientifiche. Ci si riferisce in primo luogo alle ricerche archeologiche su singoli edifici sacri, i quali spesso richiedevano anche del coraggio personale dei ricercatori, come pure alle ricerche archivistiche negli archivi della Dalmazia, ma anche stranieri, principalmente di quelli vaticani. Per gli sforzi di ricerca, ad eccezione di casi rari e dancora pi rare pubblicazioni scientifiche, hanno evitato quasi totalmente le ricerche sui registri dei battesimi, dei matrimoni e dei morti, certi dei quali risalgono a diversi secoli fa. Bisogna rivolgere una particolare attenzione specialmente alla conservazione dei registri indicati sopra. A causa dellabbondanza del materiale demografico, onomastico, statistico, topografico ed altro, bisogna pure sistematicamente studiarli. E necessario pure continuare le ricerche negli archivi ecclesiastici e statali, in primo luogo in quelli vaticani ed ottomani, ma anche in quelli di Venezia, Vienna, Budapest, Lubiana, Zagabria ecc. Inoltre, indispensabile studiare pure la storia di singole istituzioni ecclesiastiche nel territorio della Bosnia ed Erzegovina, come ad esempio la Diocesi cattolica della Bosnia, la diocesi di Srebrenica e Visoko, cio di Fojnica e Visoko, del Vicariato apostolico della Bosnia, della Chiesa bosniaca (patareni), ed anche dei singoli ordini religiosi, in primo luogo di quello domenicano e di quello francescano ecc. E necessario continuare pure con ledizione sistematica delle fonti archivistiche ecclesiastiche nel modo in cui lo facevano Julijan Jeleni, Dominik Mandi e Krunoslav S. Draganovi.
ABBREVIAZIONI
AP Arheolo ki pregled. Savez arheolo kih dru tava Jugoslavije (Rassegna archeologica. Lega delle societ archeologiche della Jugoslavia), Beograd-Ljubljana ALBiH Arheoloki leksikon Bosne i Hercegovine, I-III (Enciclopedia archeologica della Bosnia ed Erzegovina, I-III), ZM, Sarajevo 1988. ANUBiH Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine (Accademia di scienze, lettere ed arti della Bosnia ed Erzegovina), Sarajevo BF Bosna franciscana. asopis franjeva ke teologije ( Bosna franciscana. Rivista di teologia francescana), Sarajevo CBI Centar za balkanoloka ispitivanja ANUBiH (Centro di ricerche balcanologiche dellANUBiH), Sarajevo

CCP
249
Croatica Christiana Periodica. asopis Instituta za crkvenu povijest Katolikog bogoslovnog fakulteta Sveuilita u Zagrebu (Croatica Christiana Periodica. Rivista dellIstituto di storia ecclesiastica della Facolt di teologia cattolica dellUniversit di Zagabria), Zagreb CnaK Crkva na kamenu (La Chiesa sulla pietra), Mostar CS Croatia Sacra. Arhiv za crkvenu povijest Hrvata (Croatia Sacra. Archivio per la storia ecclesiastica dei croati), Zagreb CuS Crkva u svijetu (La Chiesa nel mondo), Split DP Dobri pastir. Revija Udruenja katolikih sveenika BiH (Il buon pastore. Rivista dellUnione dei sacerdoti cattolici della Bosnia ed Erzegovina), Sarajevo FKA Franjeva ka knji nica i arhiv (Biblioteca ed archivio francescano), Mostar GZM Glasnik Zemaljskog muzeja (Bolletino del Museo dello stato), Sarajevo HAD Hrvatsko arheoloko drutvo (Societ croata di archeologia), Zagreb HAZU Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti (Accademia croata di scienze, lettere ed arti), Zagreb HDZU Hrvatsko drutvo za znanost i umjetnost (Societ croata di scienze e darte), Sarajevo Hercegovina Hercegovina. asopis za kulturno i istorijsko (povijesno) naslijee (Erzegovina. Rivista per il patrimonio culturale e storico), Mostar.
LETTERATURA:
ALII, 1985: Poimenini popis sandaka Vilajeta Hercegovina. (Defter-i esami-i sancak-i Vilayet-i Hersek). Uvod, prevod, napomene i registre priredio Ahmed S. Alii. Monumenta turcica. Historiam Slavorum meridionalium ilustrantia. Tomus sextus. Serija II, defteri, knjiga 3. Orijentalni institut u Sarajevu. Sarajevo 1985. Pavao ANELI, Revizija itanja Kulinove ploe. (Rsum: Nouvelle interpretation de la dalle de Kulin Ban, 306-308). GZM 15-16 (1960-1961) 287-308. Pavao ANELI, Grobovi bosanskih kraljeva u Arnautoviima kod Visokog. (Rsum: Tombeaux des rois bosniaques Arnautovici, prs de Visoko, 170-171). GZM 17 (1962) 165171. Pavao ANELI, Bobovac i Kraljeva Sutjeska stolna mjesta bosanskih vladara u XIV i XV stoljeu (Zusammenfassung:
ANELI,
1961:
ANELI,
1962:
ANELI,
1973:
250

Bobovac und Kraljeva Sutjeska Sitze der bosnischen Herrscher im 14 und 15 Jh., 265-268). VM, Sarajevo 1973. 1973a: Pavao ANELI, Pogled na franjevako graditeljstvo 14. i 15. vijeka u Bosni. (Zusammenfassung: Ein Blick auf die Franziskanerbaukunst whrend des 14 und 15 Jahrhunderts in Bosnien, 206). Zbornik radova simpozija Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura / Symposium: Mittelalterliches Bosnien und europische Kultur. Zenica 1973, 201-206. 1973b: Pavao ANELI, Ruevine srednjovjekovne crkve u Varoiu kod Vranduka. (Zusammenfassung: Die Ruiner einer mittelalterlichen Kirche in Varo i e bei Vranduk Mittelbosnien, 452). Radovi sa simpozija Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura / Symposium: Mittelalterliches Bosnien und europische Kultur. Zenica 1973, 439-452. 1974: Tomislav A N ELI , Kasnoanti ka bazilika u Cimu kod Mostara. (Rsum: Basilique palochrtienne Cim prs de Mostar, 224-226). GZM 29 (1974) 179-226. 1978: Tomo ANELI , Kasnoantika dvojna bazilika (Basilica geminata) u itomisliima kod Mostara. (Zusammenfassung: Sptantike Doppelbasilika in itomisli i bei Mostar (Herzegovina), 314). GZM 32 (1977) 1978, 294-314. 1980: Pavao ANELI, Krunidbena i grobna crkva bosanskih vladara u Milima (Arnautoviima) kod Visokog. [Coronation and Memorial Church of the Bosnian Rulers in Mili (Arnautovii) by Visoko]. GZM 34 (1979) 1980, 183-247. 1981: Tomislav ANELI, Ostaci kasnoantike sakralne arhitekture u Vinjanima kod Posuja. (Zusammenfassung: berreste sptantiker sakraler Architektur in Vinjani bei Posuje, 35). Hercegovina 1 (1981) 27-35. 1984: Dr Pavao ANELI Dr Ivo BOJANOVSKI Dr Borivoj OVI Mr Brunislav MARIJANOVI, Visoko i okolina kroz hitoriju, I. Prethistorija, antika i srednji vijek. [Visoko and the Neighbourhood trough the History. Prehistory, Antiquity and the Middle Age]. Visoko 1984. 1985a: Dr. Pavao A N ELI , Tko bi mogli biti Bret i Krsmir sa humake ploe? (Zusammenfassung: Wer knnten Bret und Krsmir auf der Steinplatte von Humac gewesen sein?, 168). Zbornik radova: 100 godina Muzeja na Humcu (1884-1984), Ljubuki 1985, 165-168. 1985: Tomislav A N ELI , Crkvina, Tep i i kod itluka, Hercegovina kasnoantika i srednjovjekovna sakralna arhitektura. [Crkvina, Tepii by itluk, Hercegovina Late Ancient and Medieval Sacral Architecture]. AP 24 (1985) 109-110.
ANELI,
ANELI,
ANELI,
ANELI,
ANELI,
ANELI,
ANELI,
ANELI,
ANELI,

ANELI, 1995:
251
Tomislav ANELI, Srednjovjekovna crkva u Tepiima kod itluka. (Zusammenfassung: Mittelalterliche Kirche in Tepii bei itluk, 111). Hercegovina 1(9) (1995) 95-111. ANELI, 1996: Tomislav ANELI, Srednjovjekovna crkva u Trijebnju kod Stoca u Hercegovini. (Zusammenfassung: Mittelalterliche Kirche in Trijebanj bei Stolac in der Hercegowina, 59). Hercegovina 2(10) (1996) 49-59. ANELI, 1997: Tomislav ANELI, Srednjovjekovna crkva u Tepiima kod itluka. (Zusammenfassung: Mittelalterliche Kirche in Tepii bei itluk, 37). Brotnjo. Prvi zbornik (1997) ANELI, 1998: Tomislav ANELI, Izvjee o revizijskom arheolokom iskopavanju starokranske bazilike u Mokrom kod irokog Brijega. [Preliminary Report about Revisian Archaeological Excavation of Early Christian Church in Mokro by iroki Brijeg in Herzegowina]. Hercegovina 4-5 (12-13) 1998-1999, 241-243. ANELI, 1999a: Tomislav ANELI, Ranokranska dvojna bazilika (basilica geminata) u itomisliima kod Mostara. (Zusammenfassung: Frhchristliche Doppelbasilika in itomislii bei Mostar, 4041; Rsum: Double basilique palochrtienne itomislii pres de Mostar, 42-43). Mostar, 1999. ATANACKOVI ,1986: Vukosava ATANACKOVI-SALI, Zatita antikog epigrafskog -SALI spomenika iz Karlova Hana (Prisoje) kod Duvna. Hercegovina 5 (1986) 7-17. ATANACKOVI, 1997: Vukosava ATANACKOVI -SALI, Nove ranokranske crkve -SALI na podru ju Mostaru. (Zusammenfassung: Neue frhchristliche Kirchen auf dem Gebiet von Mostar, 28). Hercegovina 3(11) 1997, 23-29. 1972: Anto BABI, Iz istorije srednjovjekovne Bosne. [From the BABI, History of Medieval Bosnia]. Svjetlost, Sarajevo, 1972. 1994: Marko BABI, Prof. dr. Krunoslav Stjepan Draganovi. U BABI, prigodi 10. obljetnice smrti i 90. obljetnice roenja (19031993). [Prof dr Stjepan Draganovi. On the occasion of 10 years of his deth and 90 years of his birth]. Hrvatska revija / Croatian review / La revista croata 44 (1994) 1(173) pag. 184-186. 1996: Petar BABI, Il catarismo in Bosnia e le attivita antiereticali BABI, e riformiste dei papi da Innocenzo III a Giovanni XXII (11981334). Seraphicum. Pontificia facultas theologica S. Bonaventuare Ordinis fratrum minorum conventualium in Urbe. Dissertationes ad Lauream n. 85, Roma, 1996. 1867: Petar BAKULA, Schematismus topographico-historicus CusBAKULA, todiae provincialis et Vicariatus apostolici in Hercegovina pro anno Domini 1867, Typis Antonii Zannoti, Spalati, 1867.
252
BAKULA, 1873:

Petar B AKULA , Schematismus topographico-historicus Vicariatus apostolici et Custodiae provincialis franciscanomissionariae in Hercegovina pro anno Domini 1873, Typis Missionis Cathol. in Hercegovina, Mostar, 1873. 1970: Petar BAKULA, Hercegovina prije sto godina ili ematizam fra Petra Bakule. [Herzegowina before One Hundred Years, or Petar Bakula Schematismus]. (Prev./Transl.: dr. fra Vencel Kosir), Mostar, 1970. 1995: Petar BAKULA, Kratka povijest franjevaca u Hercegovini. Kratak sveto-povijesni prikaz o osnutku redovnike misijske kustodije i Apostolskog vikarijata u Hercegovini. [A Short History of the Herzegowinian Franciscans. A Short History of the Foundation of Franciscan Missian Custodia and Apostolic Vicariatus in Herzegowina]. (Prir./Ed.: Andrija Niki). FKA, Mostar, 1995. 1998: Petar BAKULA, Politika za svakog ovika. [A Policy for Everybody]. (Prir./Ed.: Andrija Niki). FKA, Mostar, 1998. 1999: Petar B AKULA , Hercegovina za devetnaest godinah vezirovanja Hali-paina. (Prir./Ed.: Andrija Niki). [Halilpashas Nineteen years Rule in Herzegowina]. FKA, Mostar, 1999. 1991: Jakov BALTI, Godinjak od dogaaja i Promine vrimena u Bosni 1754-1882. [Annual of the events and of changes of the weather in Bosnia ]. (Prir. Andrija Zirdum). VM, Sarajevo, 1991. 1972: uro BASLER, Arhitektura kasnoantikog doba u Bosni i Hercegovini. (Zusammenfassung: Die Architektur der sptantiken Zeit in Bosnien und der Herzegowina, 163-164). VM, Sarajevo, 1972. 1973: uro B ASLER , Gnosti ki elementi u temeljima crkve bosanske. (Problem porijekla i starosti manihejske hereze u Bosni). (Zusammenfassung: Die gnostischen elemente in der Lehre der Bosnischen Kirche. (Das Problem der Herkunft und der Anfnge des Manichismus im mittelalterlichen Bosnien, 276) Radovi sa simpozija Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura. Zenica, 1973, 267-276. 1975: uro BASLER, Die Basilika II in Breza bei Sarajevo. A 25/ 1-2 (1975) 259-264. 1975a: uro BASLER(=Juraj KUJUNDI), Visoka biskupija. Prilog crkvenoj povijesti Bosne i Hercegovine u XV stolje u. [Visoko Diocese. Contribution to the History of the Catholic Church in Bosnia and Hercegowina]. DP 25 (1975) 133140. 1982: uro BASLER (alias Juraj KUJUNDI), Povijest kranstva na tlu Mostarko-duvanjske biskupije do ranog srednjeg vijeka.
BAKULA,
BAKULA,
BAKULA, BAKULA,
BALTI,
BASLER,
BASLER,
BASLER, BASLER,
BASLER,
253
[History of the Christianity on the Territory of Mostar-Duvno Diocese until the Middle Ages]. NetV 32 (1982) 139-148. BASLER, 1984: uro BASLER, Kasnoantiko doba. Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do pada ovih zemalja pod osmansku vlast. A Cultural History of Bosnia and Herzegovina. (Summary: The Late Antique Age, 367-369; Rezme: Pozdie-antieskiy period, 371-373). VM, Sarajevo, 1984, 309-373. 1986: uro B ASLER , Kr anska arheologija . ( Archaeologia BASLER, cristiana). CnaK, Mostar, 1986. 1990: uro B ASLER , Kr anska arheologija . (Summarium: BASLER, Archaeologia cristiana, 166-167). CnaK, Mostar, 1990. BASLER, 1991: uro BASLER, Arheoloki spomenici kranstva u Bosni i Hercegovini do XV. stolje a. (Riassunto: Monumenti archeologici della cristianita in Bosnia ed Erzegovina fino XV secolo, 8-9). Kranstvo srednjovjekovne Bosne. Radovi simpozija povodom 9 stolje a spominjanja Bosanske biskupije /1089-1989/. VVT, Sarajevo, 1991, 1-9. 1993: uro BASLER, Sptantike und frhcgristliche Architektur in BASLER, Bosnien und der Herzegowina . (Redigiert von Renate PILLINGER Andreas PLZ Hermann VETTERS), Wien 1993. 1979: Fra Bono BENI, Ljetopis sutjekog samostana. [Annual of BENI, the Franciscan Monastery in Sutjeska] (Prir. i prev. Ignacije Gavran). VM, Sarajevo, 1979. BELAGI, 1982: efik BELAGI, Izvjetaj o probnom kopanju na Crkvini kod sela Vrutci 1960-1961. godine. [Preliminary Report of the Excavation on the Locality Crkvina near Village Vrutci, Sarajevo, in 1960-1961 years]. GZM 37 (1982) 87-92. Blago 1988: Blago franjevakih samostna Bosne i Hercegovine. Katalog izlobe odrane u Sarajevu. [The Treasury of the Franciscan Monasteries in Bosnia and Herzegowina. Catalogue of the Sarajevo Exhibition]. Sarajevo, 1988. Blago: 1990 Marko KARAMATI Andrija NIKI, Blago franjevakih samostana Bosne i Hercegovine. Povijest, kultura, umjetnost, turizam, prirodne znamenitosti. [ The Treasury of the Franciscan Monasteries in Bosnia and Herzegowina. History, Culture, Art, Tourism, Natural beauties]. Privredni vjesnik, Zagreb, 1990. BOGDANOVI, 1984: Marijan BOGDANOVI, Ljetopis kreevskog samostana (17651817). Izvjetaj o pohodu bosanskog vikarijata 1768. [Annual of the Franciscan Monastery in Kreevo in Bosnia. Bishops Report of his Official Visitation of the Bosnian Vicariatus 1768] (prir. fra Ignacije Gavran). VM, Sarajevo, 1984.
254
BOJANOVSKI, 1969: Ivo BOJANOVSKI Demal ELI , Kasnoantika bazilika u ELI Brezi. Problem i konzervacija. Rsum: Basilique de lantiquit tardive Breza prs de Sarajevo son problme et sa conservation, 25). NS 12 (1969) 7-25. BOJANOVSKI, 1965: Ivo BOJANOVSKI, Crkvina, Crvenica, Duvno - kasnoantika bazilika, praistorijski i antiki nalazi.[Crkvina, Crvenice, Duvno Late Ancient Basilica, Prehistorical and Ancient Archaeological Findings]. AP 7 (1965) 134-140. BOJANOVSKI, 1968: Ivo B OJANOVSKI , Prisoje, Bu ko blato, Duvno kasnoantika bazilika. [Prisoje, Buko blato, Duvno Late Ancient Basilica] AP 10 (1968) 162-165. BOJANOVSKI, 1981: Ivo B OJANOVSKI , Kasnoanti ka bazilika u Vrbi na Glamokom polju. (Rsum: La basilique palochretienne Vrba sur la Plaine de Glamo, 209-210). GZM 35/36 (1980/ 1981) 195-211. BOJANOVSKI, 1984: Ivo BOJANOVSKI, Razdoblje rimske uprave. [Period of the Roman administration]. U: Pavao Aneli Ivo Bojanovski Borivoj ovi mr. Brunislav Marijanovi, Visoko i okolina kroz historiju, I. Visoko, 1984, 49-99. BOJANOVSKI, 1988: Ivo B OJANOVSKI , Bosna i Hercegovina u anti ko doba. (Zusammenfassung: Bosnien und die Hercezowina in der Antike, 395-399). Djela ANUBiH, knj. LXVI, CBI, knj. 6, Sarajevo, 1988. 1986: Rajko BRATO, Razvoj organizacije zgodnjekranske cerkve BRATO, na ozemlju Jugoslavije od 3. do 6. stoletja. (Zusammenfassung: Entwicklung der Organisation der frhchristlichen Kirche auf dem Gebiet Jugoslawiens vom 3. bis zum 6. Jahrhundert, 395). Z 40/4 (1986) 363-395. 1987: Rajko BRATO, Die Entwicklung der Kirchenorganisation in BRATO, den Westbalkanprovinzen (4. bis 6. Jahrhundert). Miscellanea Bulgarica 5 (1987) 149-196. 1985: Nenad CAMBI, Arhitektura Narone i njezina teritorija u kasnoj CAMBI, antici. (Summary: The Architecture of Narona and its Surrounding in the Late Roman Period, 59). RFFZd. RPZ 24(11) (1984/1985) 33-59. ISTO / THE SAME, in: Emilio MARIN et alii: Narona, Zagreb-Opuzen, 1999, 149-177. CHEVALIER, 1995: Pascale CHEVALIER, Ecclesiae Dalmatiae. Starokranska arhitektura u Rimskoj provinciji Dalmaciji (4-7. st.). Salona II. Tome 1 Catalogue. Recherches archologiques francocroates. Diriges par N. Duval et E. Marin. Arheoloki muzej Split-Collection de lcole Francaise de Rome 194/2, Rome-Spli,t 1995. CHEVALIER, 1995a: Pascale C HEVALIER, Ecclesiae, II, Ecclesiae Dalmatiae. Starokranska arhitektura u Rimskoj provinciji Dalmaciji (4-
255
7. st.). Salona II. Tome 2 Illustrations et conclusions. Recherches archologiques franco-croates. Diriges par N. Duval et E. Marin. Arheoloki muzej Split-Collection de lcole Francaise de Rome 194/2, Rome-Split, 1995. CICVARI, 1996: Ivan C ICVARI , Ubikacija starokr anskog Ludruma. (Zusammenfassung: Versuch der Lokalisierung den Sitz des sptantischen Bistums Ludrum, 172). CCP XX/38 (1996) 161-172. REMONIK , 1953: Irma REMONIK , Izvjetaj o iskopinama u Rogaiima kod Blauja. (Rsum: Compte-rendu sul les fouilles Rogacii pres de Blauj, 314-315). GZM 8 (1953) 303-315. REMONIK , 1954: Irma REMO NIK , Izvje taj o iskopinama u Crkvini u Lisiiima kod Konjica. (Rsum: Compte rendu sur les fouilles dCrkvina Lisicii pres Konjic, 224-226). GZM 9 (1954) 211-226. REMONIK , 1974: Irma REMONIK , Prvi tragovi kranstva na nalazima vile u Paniku. Situla 14-15 (1974) . REMONIK , 1976: Irma REMONIK , Rimsko naselje na Paniku kod Bilee. (Zusammenfassung: Rmische Siedlung in Panik bei Bilea, 132-138). GZM 29 (1974) 1976, 41-164. IRKOVI, 1987: Sima IRKOVI, Bosanska crkva u Bosanskoj dravi. (Summary: The Bosnian Church in the Bosnian State, 254). Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine, I. Dru tvo i privreda srednjovjekovne Bosanske dr ave. ANUBiH. PI, knj. LXXIX, ODN, knj. 17. Sarajevo, 1987, 190-254. IRKOVI, 1964: Sima IRKOVI, Die Bosnische Kirche. Atti del Convegno internazionale sul tema: LOriente Cristiano nella storia della civilta. Accademia nazionale dei Lincei, Quaderno 62 (1964) 547-575. IRKOVI, 1964a: Sima IRKOVI (Sima IRKOVI ), Istorija sredwovekovne bosanske drave. [History of the Medival (IRKOVI) Bosnian State]. Srpska kwievna zadruga, Beograd, 1964. IRKOVI, 1987: Sima IRKOVI, Bosanska crkva u Bosanskoj dravi. (Summary: The Bosnian Church in the Bosnian State, 254). Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine, I. Dru tvo i privreda srednjovjekovne bosanske dr ave. ANUBiH, PI, knj. LXXIX, ODN, knj. 17, Sarajevo, 1987, 191-254. IRKOVI, 1995: Sima IRKOVI (Sima IRKOVI), Dualistika hete(IRKOVI) rodoksija u ulozi zemaqske crkve: Bosanska crkva. (Summary: Dualistic Heterodoxy in the Role of Temporal Church: Bosnian Church, 33-34). Glasnik odjeqewa drutvenih nauka Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, 9 (1995) 7-34.
256
OKOVI, 1983:

Pejo OKOVI, O gostima crkve bosanske. [About gosti in Bosnian Church]. Istorijski zbornik Instituta za istoriju u Bawaluci, 4 (1983) 7-40. Pejo OKOVI, Ustrojstvo Crkve bosanske Organisation of the Bosnian Church. Zbornik radova sa Znanstvenog skupa u povodu 500. obljetnice smrti fra An ela Zvizdovi a. Franjevaka teologija - Franjevaki samostan, Sarajevo - Fojnica, 2000, 61-83. Vedrana D ELONGA , Latinski epigrafi ki spomenici starohrvatske upanije Livno. (Zusammenfassung: Die Latainischen epigraphischen Denkmler der altkroatischen Gespanschaft von Livno, 88; Summary: Latin Epigraphic Monuments of the Old Croatian County of Livno, 88). Livanjski kraj u povijesti, 81-89. Vedrana DELONGA, The Latin Epigraphic Monuments of Early Medieval Croatia. The Museum of Croatian Archaeological Monuments, Split, 1996. Mr. Branka DIMITRIJEVI, Analiza proporcija tlocrta crkve u Gracu kod Hadia. [Analysis of the Dimensions ot the Church Ground-plan in Grac near Haddii, Sarajevo]. GZM 42-43 (1987-1988) 189-190. Krunoslav DRAGANOVI, Tobonja Stjepanska biskupija Ecclesia Stephanensis u Hercegovini, CS 7 (1934) 29-58. Krunoslav DRAGANOVI, Massenbertritte von Katholiken zur Orthodoxie im kroatischen Sprachgebiet zur Zeit der Trkenherrschaft . Pontificium Institututm orientalium studiorum Roma, 1937. Krunoslav DRAGANOVI, Katolika Crkva u sredovjenoj Bosni. Catholic Church in the Medieval Bosnia. Poviest hrvatskih zemalja Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do godine 1463. knjiga I. History of the Croatian Lands Bosnia and Herzegowina. H.K.D. Napredak, Sarajevo, 1942, 685-766. Pretiskano (Reprinted) 1991 and 1998. Krunoslav D RAGANOVI , Masovni prijelazi katolika na pravoslavlje hrvatskog govornog podru ja u vrijeme vladavine Turaka. [Massenbertritte von Katholiken zur Orthodoxie im kroatischen Sprachgebiet zur Zeit der Trkenherrschaft]. CnaK, Mostar, 1991. Marko D RAGI , Vrhbosanske srednjovjekovne crkve i mu enici u povijesti i predaji. [Vrhbosnian Medieval Churches and the Martyrs in the History and in the Legend]. Hrvatska misao 11-12 (1999) 151-157.
OKOVI, 2000:
DELONGA,
1994:
DELONGA,
1996:
DIMITRIJEVI, 1988:
DRAGANOVI, 1934: DRAGANOVI, 1937:
DRAGANOVI, 1942:
DRAGANOVI, 1991:
DRAGI,
1999:
257
DRAGOJLOVI, 1973: Dragoljub D RAGOJLOVI , Bogomilisme et mouvements hrtiques dualistes du moyen ge. Balcanica 4 (1973) 121143. D RAGOJLOVI ,1987: Dragoqub D RAGOJLOVI (Dragoljub D RAGOJLOVI ), Krstjani i jeretika crkva bosanska (Les chretiens et (DRAGOJLOVI) leglise heretique de Bosnie). Balkanoloki institut SANU, Beograd, 1987. DAJA, 1978: Sre ko M. D AJA , Die Bosnische Kirche und das Islamisierungsproblem Bosniens und der Herzegowina in der Forschungen nach dem zweiten Weltkrieg. Rudolf Trofenik, Mnchen, 1978. DAJA, 1992: Sreko M. DAJA, Konfesionalnost i nacionalnost Bosne i Hercegovine. Predemancipacijski period 1463-1804. [ Konfesionalitt und Nationalitt Bosniens und der Herzegowina. Voremanzipatorische Phase 1463-1804 ]. Svjetlost, 1Sarajevo, 1992, 2ZIRAL, Mostar, 1999. DAJA, 1992a: Sreko M. DAJA, Svijet politike i franjevatvo u Europi 14. st. [The World of the Policy and the Franciscanism in Europa during the 14 Century]. CCP XVI/29 (1992) 33-41. DAJA 1994: Miroslav DAJA Krunoslav DRAGANOVI, Sa Kupreke -DRAGANOVI, visoravni (II. izd.). upni ured Otinovci-Kupres, Bako Polje Zagreb, 1994. (Summary: From the Kupres Plateau, 513-516; Zusammenfassung: Die Hochebene von Kupres, 517-521; Rsum: Du Haut plateau de Kupres, 523-526; Riassunto: Dall altipiano di Kupres, 527-530) DAMBO, 1991: Jozo D AMBO , Die Franziskaner im Mittelalterlichen Bosnien. Franziskanische Forschungen 35, Wer/Westfalen 1991. AKOVI, 1979: Luka AKOVI, Prilozi za demografsku i onomastiku grau Bosne i Hercegovine [I] (Na osnovu popisa katoli kog stanovnitva 1743. godine). [Contribution to the Demographic and Onomastic Sourches of Bosnia and Herzegowina, I. Based on the Inventory of Catholic People 1743]. ANUBiH. Gra a, knj. XXIII, ODN, knj. 19, Sarajevo, 1979. FEKEA, 1997: Lidija FEKEA Margita GAVRILOVI, Srednjovjekovne crkve u Bosni i Hercegovini. (Summary: The Medieval Churches in - GAVRILOVI, Bosnia, 233). BF V/8 (1997) 219-233. FEKEA, 1989: Lidija FEKEA, Arheoloka istraivanja srednjovekovnog grada i crkve u selu Gradac kod Hadia. (Zusammenfassung: Archologische Erforschung der mittelalterlichen Burg und Kirche in Dorfe Gradac bei Hadii, Mittelbosnien, 183). GZM 42/43 (1987/1988) 1989, 165-187.
258
FEKEA, 1990:

Lidija FEKEA, Kasnoantiko utvrenje i crkva na lokalitetu Gradac na Ilinjai u Gornjem Kotorcu kod Sarajeva. (Summary: A late empire fortification and the church at the site Gradac on Ilinjaa in Gornji Kotorac near Sarajevo, 167168). GZM 45 (1990) 155-170. Lidija F EKE A , Ranokr anske crkve u refugijima i u nizinskim naseljima na podruju centralne Bosne. [Early Christian Churches in refugii and the Settlements in the Valleys in Middle Bosnia]. Radovi XIII. kongresa, 251-260. John V. A. FINE, The Bosnian Church: A New Interpretation. A Study of the Bosnan Church and its Place in State and Society from the 13th to the 15th Centuries. New York - London 1975. Franjevci Bosne i Hercegovine na raskr u kultura i civilizacija. Katalog izlobe odrane u Muzejskom prostoru na Jezuitskom trgu u Zagrebu 6. 10. 1988-8. 1. 1989. [Franciscans of Bosnia and Herzegowina on the Intersection of the Cultures and Civilisations. Catalogue of the Exhibition Servicing in Muzejski prostor, Jezuitski trg in Zagreb, October 10, 1988 January 01, 1989], Zagreb, 1988. Martin G ABRI EVI , Izve taj sa probnog iskopavanja ranohri anske bazilike u Nikoli ima kod Vlasenice. (Zusammenfassung: Probegrabung an einer frchristlichen Basilika in Zaklopaa bei Vlasenica (Ostbosnien), 75). lanci i graa za kulturnu istoriju istone Bosne 10 (1973) 73-75. Darija GABRI-BAGARI, Jezik Ivana Bandulavia, franjevakog pisca iz 17. vijeka. [The Language of Ivan Bandulavi, Franciscan Writer from 17 Century]. Svjetlost, Sarajevo, 1989. Darija GABRI-BAGARI, O razlikama izmeu I. i II. izdanja Pitole i Evanelja Ivana Bandulavia. (Summary: On Differences between the 1st and 2nd Editions of Pi tole i Evanelja by Ivan Bandulavi, 85). Rasprave zavoda za hrvatski jezik 20 (1994) 67-85. Fra Ignacije G AVRAN , Suputnici bosanske povijesti. [Franciscans: Fellows-Trevellers of the Bosnian History]. Svjetlo Rijei, Sarajevo, 1990. Margita GAVRILOVI, Dvije predromanike crkve iz okolice Sarajeva. [Two Preromanic Churches from the Sarajevo region]. Hrvatska misao 11-12 (1999) 113-120. Tihomir G LAVA , Ornamentirana kamena plo a iz predromanike crkve u ipuljiu (Bugojno). (Rsum: Une dalle ornamentale de lglise prromane Cipulji (Bugojno), 352). GZM 32 (1977) 1978, 349-352.
FEKEA,
1998:
FINE,
1975:
Franjevci
1988:
GABRIEVI,1973:
1989: GABRI -BAGARI,
1994: GABRI -BAGARI,
GAVRAN,
1990:
GAVRILOVI, 1999:
GLAVA,
1978:

GLAVA, 1982:
259
GLAVA,
GLAVA, GLAVA,
GLAVA,
GLAVA,
GLAVA,
GLAVA,
GLAVA,
GLAVA,
GLAVA,
Tihomir GLAVA, Iskopavanje preromanike crkve u Vrutcima kod vrela Bosne. (Rsum: Les fouilles archologiques dglise prroman Vrutci prs de la source de la riviere Bosna, 118). GZM 37 (1982) 93-122. 1986: Tihomir GLAVA, Starokranska bazilika u Barama kod Konjica. (Rsum: La basilique palo-chrtienne Bare prs de Konjic, 127). GZM 40/41 (1985/1986) 113-127. 1988: Tihomir GLAVA, Bugojno 3, Bugojno-ipulji. ALBiH, II, 174. 1990: Tihomir GLAVA, Novi nalazi predromanike skulpture u Bosni i Hercegovini. (Rsum: Nouvelle trouvailles de sculpture preromaine Bosnie-Herzegowine, 190). GZM 45 (1990) 177-190. 1991: Tihomir GLAVA, Crkve u Bosni i Hercegovini od IX. do XIII. stolje a (arheolo ko-topografski pregled). [Churches in Bosnia and Herzegowina from the 9th to 13th Century (archaeological-topographical rewiev)]. Napredak. Hrvatski narodni kalendar za 1991, Sarajevo, 1990, 55-63. 1994: Tihomir GLAVA, Arheoloko istraivanje na groblju sv. Ive u Livnu. [Summary: Archaeological Excavation at the Cemetery of St. John in Livno, 59]. Obavijesti HAD-a 26 (1994) 1, pag. 55-59. 1994a: Tihomir GLAVA, Otkrivanje Sv. Ive (dosadanji rezultati istraivanja ostataka prvog franjevakog samostana u Livnu). (Zusammenfassung: Entdeckung des Hl. Ivo (Bischerige Forschungen der Uberreste des ersten franziskanischen Klosters in Livno), 111; Summary: Results of the Research of Remains of the first Franciscan Monastery in Livno, 110). Livanjski kraj u povijesti. MHAS Opinsko Hrvatsko vijee obrane Livno, Split-Livno, 1994, 105-111. 1995: Tihomir GLAVA, Samostan Sv. Ivana Krstitelja u Livnu, najstariji franjevaki samostan u Bosni i Hercegovini. [St. Johns Franciscan Monastery in Livno, earlier Franciscan Monastery in Bosnia and Herzegowina]. Napredak. Hrvatski narodni godinjak za 1995, 332-345. 1997: Tihomir G LAVA , Arheolo ko nalazi te amatorje. [Arhcaeological Locality amatorje in Gorica-Sovii, WestHerzegowina]. upa Gorica Sovii, 1997, 67-71. 1998: Tihomir GLAVA, Arheoloko nalazite amatorje u Gorici. [Arhcaeological Locality amatorje in Gorica-Sovii, WestHerzegowina]. Motrita, Rujan 1998, 68-73. 1999: Tihomir GLAVA, Arheoloko nalazite Mokro kod irokog Brijega. [Arhcaeological Locality Mokro by iroki Brijeg, West-Herzegowina]. Motrita, Lipanj 1999, 22-27.
260
GRALJUK, 1989:

Boris GRALJUK, Rezultati (pokusnih) arheolokih iskopavanja na srednjovjekovnom lokalitetu Zidine u Krupi na Vrbasu. (Summary: The Results of Preliminary Archeological Excavations on the Medieval Site of Zidine in Krupa on the River Vrbas, 108). NS 18-19 (1989) 99-108. Boris GRALJUK, Franjevaka Grebenska kustodija Bosanske vikarije. (Summary: The Franciscan Greben Custodia of the Bosnian Vicariate, 519-521; Resumen: Custodia franciscana de Greben la Bicaria de Bosna, 549-550). Hrvatski iseljeniki zbornik 1998, 251-272. Muhamed HADIJAHI, Zemljini posjedi Crkve bosanske (Nacrt za jednu studiju). [Landed Properties of Bosnian Church (Plan for a study)]. Historijski zbornik 25-26 (197273) 461-480. Adem HANDI Snjeana BUZOV Lejla GAZI Amina KUPUSOVI, Opirni popis Bosanskog sandaka iz 1604. godine. Monumenta turcica. Historiam Slavorum meridionalium illustrantia. [Detailed Inventory of Bosnian Sandszak from 1604]. Bonjaki institut Zrich Odjel Sarajevo Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 2000. Kosta HRMANN Vaclav RADIMSKY, Oani kod Stoca. [Oani by Stolac]. GZM 4 (1892) 40-49. Serafin HRKA, Filozofijski manuskripti na latinskom jeziku u Bosni Srebrenoj. (Summarium: 252; Summary: [Philosofphcal Manuscripts in the Latin Language in the Franciscan Provincia Bosnia Argentina], 252). ZIRAL, Mostar, 1998. Enver I MAMOVI , Po eci kr anstva na tlu Bosne i Hercegovine u svjetlu pisanih izvora i arheolo kih spomenika. [Zusammenfassung: Die Anfnge des Christentums auf dem Boden von Bosnien und der Herzegowina im Licht schriftlicher Quellen und archologischer Denkmler, 58-59]. Tribunia 7 (1983) 37-58. Enver IMAMOVI, Rezultati probnih iskopavanja u Podastinju, Vinjici i Gromiljaku kod Kiseljaka. (Summary: The Results of the Testing Excavations at Podastinje, Vi njica and Gromiljak near Kiseljak, 84-85). GZM 47 (1992-1995) 6192. Enver IMAMOVI, Najnoviji nalaz ranokranske bazilike u Bosni i Hercegovini. [New Findings of Early Christian Basilica in Bosnia and Herzegowina]. Radovi XIII. kongresa, 375-378. Enver IMAMOVI, The Results of the Trial Excavations at Podastinje, Vinjica and Gromiljak near Kiseljak WMBHL 7/ 4/7 (2000) 107-132.
GRALJUK,
1998:
HADIJAHI, 1973:
2000: HANDI - BUZOV - GAZI - KUPUSOVI,
HRMANN 1892: - RADIMSKY, HRKA, 1998:
IMAMOVI, 1983:
IMAMOVI, 1996:
IMAMOVI, 1998:
IMAMOVI, 2000:

JALIMAM, 1982:
261
JALIMAM,
JALIMAM,
JALIMAM,
JALIMAM,
JALIMAM,
JALIMAM,
JALIMAM,
JALIMAM,
JALIMAM,
JALIMAM,
JALIMAM,
Salih JALIMAM, Susret franjevaca i dominikanaca na teritoriji srednjovjekovne Bosne. Magistarski rad. [The Meetings of the Franciscans and the Dominicans on the Territory of medieval Bosnia]. Filozofski fakultet Sarajevo, Zenica, 1982. 1984: Salih JALIMAM, Dolazak i poetna djelatnost franjevaca u BiH. [The Arrival and the Early Franciscan Activity in Bosnia and Herzegowina]. Trei program radio Sarajeva XIII/45 (1984) 333-347. 1985: Salih J ALIMAM , Prilog bibliografiji o Crkvi bosanskoj i bogomilstvu. [A Contribution to the Bibliography about the Crkva bosanska and the Bogumils] Godi njak Dru tva istoriara BiH XXXVI (1985) 173-196. 1986: Salih JALIMAM, Izvori i literatura o djelatnosti predstavnika dominikanskog prosjakog reda na teritoriji srednjovjekovne Bosne. [Sources and the Litterature About the Activity of the Dominican Representatives on the Territory of Medieval Bosnia, 130]. Bibliotekarstvo XXXII (1986) 126-133. 1988: Salih JALIMAM, Dominikanci i antiheretika literatura. [Dominicans and the Antiheretic Litterature]. Bibliotekarstvo XXXIII (1987) 1988, 56-62. 1988a: Salih Abdulah JALIMAM, Dominikanci u srednjovjekovnoj Bosni. (Zusammenfassung: Dominikaner in Bosnien im Mittelalter, 86). CCP XII/22 (1988) 73-86. 1991: Salih A. JALIMAM, Vranduk grad i utvrda. Vranduk kroz istoriju. (Prilozi za studiju). (Zusammenfassung: [Die Stadt und Festung Vranduk, 69-70]). Muzej grada Zenice, Zenica, 1990-1991. 1997: Salih J ALIMAM , Odnos franjevaca i dominikanaca u srednjovjekovnoj Bosni. (Summary: The Relationship Between the Franciscans and the Dominicans in the Medieval Bosnia, 203) BF V/8 (1997) 194-203. 1998: Salih J ALIMAM , Spor oko crkvene desetine i djelatnost franjevaca u srednjovjekovnoj Bosni. (Summary: The Quarrel Concerning the Legal Right to Collect Tribute for the Churchs One Tenth, 136). BF VI/9 (1998) 126-136. 1999: Salih JALIMAM, Djelatnost dominikanaca u srednjovjekovnoj Bosni. [Activity of the Dominicans in the Medieval Bosnia]. Hamidovi, Tuzla, 1999. 1999b: Salih JALIMAM, Rubne biljeke o dominikancima i katolikoj crkvi u doba Tvrtka I. Kotromania. [Marginal Notes About Dominicans and the Catholic Church in the Times of the Bosnian king Tvrtko I. Kotromani]. BF VII/11 (1999) 150160. 1989: Salih Abdulah JALIMAM, Spor dominikanaca i franejvaca u srednjovjekovnoj Bosni. (Rsum: La polemique sur
262
linquisition entre dominicains et franciscains en Bosnie medievale, 19). CCP XIII/23 (1989) 9-19. JALIMAM, 1999a: Salih JALIMAM, Historija bosanskih bogomila. [History of the Bosnian Bogumils]. IPP Hamidovi, Tuzla, 1999. 1973: Ivan Franjo JUKI, Sabrana djela, I-III. [Collected works, IJUKI, III]. (Prir. Boris ori). Svjetlost, Sarajevo, 1973. KARAMATI, 1991: Marko KARAMATI, Franjevaka provincija Bosna Srebrena ( ematizam). [ Provincia franciscana Bosna Argentina. Schematismus]. Franjevaki provincijalat, Sarajevo, 1991. KAJMAKOVI, 1981: Zdravko KAJMAKOVI, Drina u doba Kosaa. [Drina in the Kosacha Times].NS 14-15 (1981) 147-154. KOVAEVI 1978: Desanka K OVAEVI -K OJI , (Desanka K OVA EVI -KOJI K OJI ), Gradska naseqa sredwovjekovne bosanske KOVAEVI drave (Rsum: Les agglomerations urbaines dans letat -KOJI medieval bosniaque, 355-371). VM, Sarajevo, 1978. KOVAEVI- 1995: Desanka KOVAEVI-KOJI, Franjevci u gradskim naseljima srednjovjekovne Bosne. [ Franciscans in the Medieval Bosnian Urban Settlements].Radovi HDZU 3 (1995) 33-44. KOVAI, 1991: Dr. Anto Slavko KOVAI, Biobibliografija franjevaca Bosne Srebrene. Prilog povijesti hrvatske knjievnosti i kulture. (Summary: [Bibliography of the Franciscans of Bosna Argentina] 435-436, Zusammenfassung, 437-438; Sommario, 439440). Svjetlost Sarajevo - Narodna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine - Franjevaki provincijalat Bosne Srebrene Sarajevo, Sarajevo, 1991. 1991: Dr. Stjepan KRASI, Djelovanje dominikanaca u srednjem KRASI, vijeku. (Riassunto: Lattivita dei domenicani nella Bosnia medievale, 240). Kranstvo srednjovjekovne Bosne. Radovi simpozija povodom 9 stolje a spominjanja Bosanske KOJI, biskupije /1089-1989/. VVT, Sarajevo, 1991, 173-240. 1996: Stjepan KRASI, Dominikanci u srednjovjekovnoj Bosni. [DoKRASI, minicans in the Medieval Bosnia ]. Knji nica U pravi trenutak, akovo, 1996. 1997: Stjepan KRASI, Dominikanci: Povijest Reda u hrvatskim KRASI, krajevima. (Summary: [Dominicans: A History of the Order in Croatian Territories] 197-203; Riassunto: 205-211). Hrvatska Dominikanska provincija Nakladni zavod Globus, Zagreb, 1997. 1943: Anto KUAN, Starohrvatski crkveni spomenici u Bosni i KUAN, Hercegovini. [Early Croatian Monuments in Bosnia and Herzegowina]. Napredkova knjiga 33 (1943) 137-146. Kulturna istorija, 1984:Alojz BENAC uro BASLER Borivoj OVI Esad PAALI Nada MILETI Pavao ANELI, Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do pada ovih zemalja pod osmansku vlast. (A Cultural History of
263
Bosnia and Herzegovina from Earliest Times up to the Fall of these Lands under Ottoman Rule). VM, Sarajevo, 1984. KUNA, 1964: Herta KUNA, Iz leksike Filipa Latria, bosanskog franjevca XVIII vijeka. [From the Lecsic of Philiph Lastrti, Bosnian Franciscan of 18 Century]. Radovi odjeljenja istorijskofilolokih nauka Naunog drutva Bosne i Hercegovine, knj. 24. Sarajevo, 1964. 1974: Herta KUNA, Hrestomatija starije bosanske knjievnosti. KUNA, [ Chrestomatia of the Earlier Bosnian Litterature ]. Svjetlost, Sarajevo, 1974. 1983: Herta K UNA , Jezik Bosanskog prijatelja prvog KUNA, bosanskohercegovakog asopisa. (Zusammenfassung: Die Sprache der Zeitschrift Bosanski prijatelj, 219-221). Svjetlost, Sarajevo, 1983. LAMBERT, 1977: Malcolm LAMBERT, Medieval Heresy: Popular Movements from Bogomil to Hus. Oxford 1977. 1982: Filip Lastri - Oevac: 1700-1783. Prilog kulturnoj povijesti LASTRI, Bosne i Hercegovine. [Zusammenfassung: [Ein Beitrag zur Kulturgeschichte Bosnien und Herzegowinas], 188-191]. (Prir.: fra Andrija Zirdum). KS, Zagreb, 1982. 1977: Filip LASTRI, Pregled starina bosanske provincije. [Epitome LASTRI, vetustatum provinciae bosnensis]. (Prev. imun imi Ignacije Gavran). VM 1977. LAVANIN, 1981: Ljetopis fra Nikole Lavanina. [Fra Nikola Lavanin Annual]. (Prir. fra Ignacije Gavran), VM, Sarajevo, 1981. LOVRENOVI, 2000:Maja LOVRENOVI, Crkva Svetog Mihovila u Bobovcu. [The Church of St. Michael in Bobovac, Middlebosnia]. Zbornik radova sa Znanstvenog skuap u povodu 500. obljetnice smrti fra Anela Zvizdovia, Sarajevo 16. i 17. listopada 1998, Franjeva ka teologija - Sarajevo Franjeva ki samostan - Fojnica, Sarajevo - Fojnica, 2000,109-123. 1934: Dr. O. fra Dominik MANDI, Acta franciscana Hercegovinae, MANDI, Provinciarumque finitimarum tempore dominationis Othomanae, Tom. I. ab an. 1463-1699. (Ed. Societas historica antiquitatibus franciscanis Iugoslavicis), Mostar, 1934. 1962: Dominik MANDI, Bogomilska crkva bosanskih krstjana. MANDI, [The Bogomil Church of the Bosnian Krstjani]. HPI, Chicago, 1962. 1962a: Dominik MANDI, Chroati catholici Bosnae et Hercegovinae MANDI, in descriptionibus annis 1743 et 1768 exaratis / iuxta codices autographos qui in Archivo S. C. de propaganda fide exstant edidit Dominicus Mandi. ICH, Chicago-Roma, 1962.
264
MANDI, 1963:

Dominik MANDI, Srebreniko-visoka biskupija, dokumenti. [Srebrenica-Visoko Diocese]. Rasprave i prilozi iz stare hrvatske povijesti. HPI, Rim, 1963, 483-490. Dominik MANDI, Franjevaka Bosna. Razvoj i Uprava Bosanske Vikarije i Provincije 1340-1735. [ Bosna Franciscana. Institutio et gubernium Vicariae et Provinciae Bosnensis O.F.M. an. 1340-1735.]. HPI, Rim, 1968. Dominik MANDI, Bogumilska crkva bosanskih krstjana. Bosna i Hercegovina. Povijesno-kritika istraivanja, [The Bogomil Church of the Bosnian Krstjani. Bosnia and Herzegowina. Historico-critical Researches ]. sv. II, ZIRAL, Chicago, 1979. 1992:Stipo MANERALO, Loziev ilirski san. Adnotationes variae - Razliite biljeke fra Grge Lozia. [Zusammenfassung: Illyrier aus Zavr je, 110-111]. (Prir. Stipo Maneralo). Kai, Split Livno, 1992. Franjo MARI, Hrvati-katolici u Bosni i Hercegovini izmeu 1663. i 1995. godine prema crkvenim dokumentima. (Summary: Croats-Catholics in Bosnia and Herzegovina Between 1463 and 1995, 827-838). Katehetski salezijanski centar, Zagreb 1998. Boko MARIJAN, Bistriki samostan na groblju Sv. Ive u Livnu (ili: Starokranski i srednjovjekovni nalazi na groblju Sv. Ive u Livnu). [Franciscan Monastery in the St. John Cemetery in Livno. Or: Early Christian and Medieval Findings in St. John Cemetery in Livno]. Kalendar Svetoga Ante 1995. Svjetlo Rijei, Livno, 120-126. 1990:Ivana MARIJANOVI, Prilog problemu datiranja nekih starokranskih crkva u Bosni i Hercegovini. (Summary: A Contribution to the Problem of Dating of some Early Christian Churches in Bosnia and Herzegovina, 135-136). GZM 45 (1990) 109-136. Zbornik radova sa znanstvenog skupa: Fra Grgo Marti i njeogvo doba. [Miscellany dedicated to fra Grga Marti and his Time]. Zagreb, 9-10. 11. 1995. Dr. Milan MIKULI, O.F.M, Izbor izvornih spisa o Nikoli Biankoviu, biskupu makarskom (1645-1730). [Selected Original Documents about Nikola Biankovi Bishop of Makarska]. Portland, Oregon, USA, Srpanj 1978. Planinka MIKULI, Bosanski i humski iluminirani rukopisi. (Summary: Bosnian-Hum Illuminated Manuscripts, 176). BF VIII/13 (2000) 134176. Nada M ILETI , Grudine, ipulji , Bugojno, Nekropola. [Grudine, ipulji, Bugojno, Necropolis]. AP 3 (1961) 133134.
MANDI,
1968:
MANDI,
1979:
MANERALO,
MARI,
1998:
MARIJAN,
1995:
MARIJANOVI,
MARTI,
1995:
MIKULI,
1978:
MIKULI,
2000:
MILETI,
1961:

MILETI, 1980:
265
MILETI,
MILETI,
MILETI,
MILETI, MILETI,
NIKI,
NIKI,
NIKI,
NIKI,
NIKI,
Nada M ILETI , Reflets linfluence byzantine dans les trouvailles paloslaves en Bosnie-Hercgovine. Rapports du Congrs International darhologie slave, Vol. 2 , Bratislava, 1980, 287-306. 1980a: Nada M ILETI , Resultate der neueren archologischen Untersuchungen des frhen Mittelalters in Bosnien und Herzegovina. Balcanoslavica 9 (1980) 43-50. 1983: Nada M ILETI , Srednjevekovni arheolo ki spomenici jugozapadne Bosne. (Zusammenfassung: Mittelalterliche archologische Denkmler im sdwestlichen Bosnien, 237). Zbornik Arheolokog drutva BiH, I, Sarajevo, 1983, 231-237. 1984: Nada MILETI, Rani srednji vijek. Kulturna istorija Bosne i Hercegovine Summary: The Early Middle Ages, 425-429; Rezme: Raniee srednevekove, 431-434). od najstarijih vremena do pada ovih zemalja pod osmansku vlast. (II. izd.), VM, Sarajevo, 1984, 375-434. 1988: Nada MILETI, Grepci. ALBiH, III, 242. 1989: Nada M ILETI , Srednnovekovna umetnost Bosne i Hercegovine. (Lart medieval de la Bosnie-Hercegovine, 118119). Me unarodni simpozijum bosna i Hercegovina u tokovima istorijskih i kulturnih kretanja u jugoistonoj Evropi Sarajevo, 6-7. oktobar 1988. / Symposium international La Bosnie-Herzegovine dans les courants des evenements historiques et culturels de leurope de sud-est (Sarajevo, 67 octobre 1988). Zemaljski muzej, Sarajevo, 1989, 111-119. 1998: Andrija NIKI, Regesta dokumentata Kongregacije de propaganda fide (1). Scriture riferite nei Congressi, Bosnia, sv. 9 (1796-1818). [Summaries of the documetns of Congregatio de propaganda fide (1)]. BF VI/9 (1998) 254-276. 1998a: Andrija NIKI, Regesta dokumentata Kongregacije de propaganda fide (2). Scriture riferite nei Congressi, Bosnia, sv. 9 (1796-1818). [Summaries of the documetns of Congregatio de propaganda fide (2)]. BF VI/10 (1998) 237-267. 1999: Andrija NIKI, Regesta dokumentata Kongregacije de propaganda fide (3). Scriture riferite nei Congressi, Bosnia, sv. 9 (1796-1818). [The Summaries of the Documents of Congregatio de propaganda fide (3)]. BF VII/11 (1999) 270291. 2000: Andrija NIKI, Regesta dokumentata Kongregacije de propaganda fide (4). Scriture riferite nei Congressi, Bosnia, sv. 9 (1796-1818). [The Summaries of the Documents of Congregatio de propaganda fide (4)]. BF VIII/12 (1998) 270290. 2000a: Andrija NIKI, Regesta dokumentata Kongregacije de propaganda fide (5). Scriture riferite nei Congressi, Bosnia, sv. 9
266

(1796-1818). [The Summaries of the documetns of Congregatio de propaganda fide (5)]. BF VIII/13 (1998) 399420. Andrija NIKI, Franjevaki samostani u okolici Poitelja. [Franciscan Monasteries around Poitelj in Herzegowina]. Hrvatska misao, Matica hrvatska Sarajevo 21 (2001) 41-53. Boris N ILEVI (Boris N ILEVI ), Odnos izme u pravoslavnog svetenstva i franjevaca u Bosni i Hercegovini od XV do kraja XVII stoqea. (Summary: The Relation Between the Orthodox Clergy and the Franciscan Order in Bosnia and Herzegovina from 15th until the End of 17th Century, 141). Prilozi Instituta za istoriju 19-20 (1984) 129-141. Boris NILEVI (Boris NILEVI), Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini do obnove Peke patrijarije 1557. godine (Summary: The Serbian Orthodox Church in Bosnia and Herzegovina up to the Renewal of the Patriarchy of Pe in 1557, 219-229). VM, Sarajevo, 1990. Boris NILEVI, Odnosi srpsko-pravoslavnog svetenstva i franjevaca u Bosni i Hercegovini do poetka XVII stoljea. [Relationships of the Serbian-Orthodox Clergy and the Franciscans in Bosnia and Herzegowina until the Beginning of 17th Century]. BF III/4 (1995) 99-113 Mr Milan NOSI, Humaka ploa. (Zusammenfassung: Die Tafel von Humac, 164). Zbornik radova: 100 godina Muzeja na Humcu (1884-1984), Ljubuki, 1985, 159-164. oro ODAVI, Neka zapaanja o arheolokom lokalitetu Varina Gruda u D ivarskom polju kod Trebinja. (Zusammenfassung: Einige Bemerkungen ber die rchaologische Lokalitt Varina Gruda im Divarsko polje bei Trebinje, 46). Tribunia 6 (1982) 41-46. Petar ORE , Ranokranska dvojna crkva u Gradcu kod Posuja. [Zusammenfassung: Frhchristliche Doppelkirche in Gradac bei Posuje, 82]. GZM 37 (1982) 55-85. Petar ORE, Povijesno-kulturno znaenje ranokranske crkve u Gracu kod Posuja. [Historico-Cultural Significance of the Early Christian Church in Gradac by Posu je, Westherzegowina]. Posuki zbornik 1 (1996) 128-140. Dr. Miroslav PALAMETA, Simbolika kamenog namjetaja iz crkve sv. Petra. ([Summary]: The Symbolism of the Stone Furniture from the Church of st. Peter, 138), 129-139. P. Basilius P ANDI, O.F.M., De Dioecesi tribuniensi et mercanensi. Pontificium athenaeum antonianum, Facultas theologica theses ad lauream N. 129, Romae 1959.
NIKI,
2001:
NILEVI 1984: (NILEVI),
NILEVI 1990: (NILEVI),
NILEVI,
1995:
NOSI,
1985:
ODAVI,
1982:
ORE,
1982:
ORE,
1996:
PALAMETA, 1997:
PANDI,
1959:

PANDI, 1965:
267
PANDI,
1980:
PANDI,
1988:
PANDI,
1994:
PANDI,
1995:
PANDI,
2001:
PAKVALIN, 1970:
PAKVALIN, 1983:
PAKVALIN 1988: - MILETI, PAKVALIN, 1990:
Basilius PANDI, Relatio de Provintia Bosnae Argentinae O.F.M an. 1623. S. Congregationi de Propaganda Fide exibita. Mandiev zbornik. U ast o. dra. Dominika Mandia prigodom njegove 75-godinjice ivota. HPI, Rim, 1965, 211-234. Dr. B. PANDI, Izvjetaji Makarske biskupije sauvani u Tajnom vatikanskom arhivu. [Reports of the Makarska Diocese conserved in Vatican Secreet Archives]. NetV XXX/1 (1980) 139-192. Regiones Paeninsulae Balcanicae et Proximi Orientis: Aspekte der Geschichte und Kultur: Festschrift fr Basilius S. Pand i Zbornik radova u ast Baziliju Stjepanu Pand i u povodom 70. obljetnice ivota. Quellen und Beitrge zur kroatischen Kulturgeschichte-Vrela i prinosi za hrvatsku kulturnu povijest: 2. Herausgegeben von / priredila: Elisabeth von Erdmann-Pand i . Fach Schlavische Philologie der Universitt, Bamberg, 1988. Bazilije PANDI, ivotopis dr. fra Dominika Mandia, OFM. [A Biography of Dominik Mandi O. F. M.]. ZIRAL, Chicago 1994. Bazilije Stjepan P ANDI, Bosna Argentina. Studien zur Geschichte des Franziskanerordens in Bosnien und der Herzegowina. Quellen und Beitrge zur kroatischen Kulturgeschichte Vrela i prinosi za hrvatsku kulturnu povijest 6 (ed. Elisabeth von Erdmann-Pandi). Bhlau Verlag, Kln-Weimar-Wien, 1995. Bazilije S. PANDI, Hercegovaki franjevci. Sedam stoljea s narodom. [Herzegowinian Franciscans. Seven Centuries with the Catholic People]. ZIRAL, Mostar-Zagreb, 2001. Veljko PAKVALIN, Prilog datiranju ranokranskih bazilika Bosne i Hercegovine. (Rsum, Contribution en la datation des basiliques chrtient en Bosnie et Herzgovine, 687). Adriatica praehistorica et antiqua. Zbornik radova posveen Grgi Novaku, Zagreb, 1970, 667-687. Veljko P A KVALIN , Kasnoanti ki objekti iz Osatice, Karahoda i Vinjice. (Rsum: Les objets de lantiquit rcente provenant des localits Osatica, Karahod e et Vinjica, 121-122). Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu 38 (1983) 109-125. Veljko PAKVALIN Nada MILETI, Grudine (Crkvina), Bugojno-ipulji. ALBiH, II, 179. Veljko PAKVALIN, Starokranska bazilika na Grudinama u Bugojnu. (Early Christian Church on the Locality Grudine in Bugojno, Middle Bosnia). Nova obzorja 8, Bugojno, 1990, 43-51.
268
PAKVALIN, 1991:
Veljko PAKVALIN, Prozorska tranzena sa starokranske crkve na Grudinama u Bugojnu. [The Window transena from the Early Christian Church in the Locality Grudine, ipulji, Bugojno, Middlebosnia]. Napredak. Hrvatski narodni kalendar 1991, 194-200. PAKVALIN, 1991a: Veljko PAKVALIN, Ulomak pluteja iz starokranske bazilike u Bugojnu. (Zusammenfassung: Bruchstck eines Pluteus aus der altchristlichen Basilika in Bugojno, 218-219). Zbornik radova posveenih akademiku Alojzu Bencu, PI, ANUBiH XCV, ODN, knj. 28, Sarajevo, 1991, 209-219 PAKVALIN, 1995: Veljko P A KVALIN, Kasnoanti ki sepulkralni spomenici pretkranskog i kranskog doba s podruja sjeverozapadne Bosne. [Late Ancient Sepulcral Monuments from the Pre- and Christian Period from the Territory of North-west Bosnia]. Napredak Hrvatski narodni godinjak 1995, Sarajevo, 1994, 307-331. PAKVALIN, 1995a: Veljko PAKVALIN , Pojava kranstva u srednjoj Bosni i njegova hijerarhija u svjetlu novijih arheolokih iskopavanja. (Zusammenfassung: Die Ankunft des Christentums in Zentralbosnien und seine Hierarchie im Licht neuerer Archologischer Ausgrabungen, 781) Zbornik radova u povodu imenovanja vrhbosanskog nadbiskupa Vinka Puljia kardinalom Crtajte granice ne precrtajte ljude, VVT, Sarajevo - Bol, 1995, 755-781. PAKVALIN, 1998: Veljko PAKVALIN, Ostaci starokranske bazilike na crkvini (Grudine) u Bugojnu s osvrtom na MVN(icipium) BIST(ue) ili BISTVES, sjedite Bistuenske biskupije i biskupa Andrije. [Remains of the Early Christian Basilica in the Locality Crkvina (Grudine) in Bugojno, With the Reference on the MVN(icipium) BIST(ue) or BISTVES, Center of the Bistue dioecese and the Bishop Andreas]. Radovi XIII. kongresa, 548-619. PAKVALIN, 2000: Veljko PAKVALIN, Grad Jajce i njegovo blie podruje u razdoblju ranog kranstva. [The City of Jajce and its Territory in the Time of Early Christianity]. Hrvatska misao (1516). Matica hrvatska. Sarajevo, 2000, 111-123. 1993: Ratko PERI, De viris illustribus Vrhbosanske bogoslovije PERI, (1890-1945). [Riassunto: De viris illustribus del seminario maggiore di Vrhbosna, 347]. Vrhbosanska katoli ka bogoslovija 1890-1990. VVT, Sarajevo - Bol, 1993, 311347. 1997: Ratko P ERI , Sporovi i sporazumi oko Stjepanske PERI, biskupije. [Riassunto: Controversie ed accordi circa la Diocesi Stefanense, 330]. U kriu je spas. Zbornik u ast
269
nadbiskupa-metropolita mons. Ante Juri a . CuS Teologija u Splitu, Split, 1997, 313-330. PETROVI, 1961: Jozo PETROVI, Novi arheoloki nalazi iz doline Gornjeg Vrbasa. (Zusammenfassung: Neue archologische Funde aus dem oberen Vrbastal, 234). GZM 15-16 (1960-1961) 229234. PETROVI, 1999: Dr. fra Leon PETROVI, Krani Bosanske crkve. Povijesna rasprava o problemu patarenstva ili bogumilstva u srednjovjekovnoj Bosni. (II. izd.). (Rsum: Les chrtiens de lEglise Bosniaque, 293-301). Svjetlo rijei - ZIRAL, Sarajevo-Mostar, 1999. Plehan, 1995: Izloba sakralnih djela Plehan: ponovno raanje. Mali Boritof (Kleinwarasdorf), Gradie (Burgenland), 13. X. - 5. XI. 1995. [Exhibition of Sacral Monuments of the Franciscan Monastery in Plehan: Giving Birth Again]. Slovoznak, Plehan, 1995. 1973: Marko POPOVI, Crkvina u Paniku. [The Crkvina in Panik by POPOVI, Bilea]. GZM 27-28 (1972-1973) 347-375. 1973a: Marko POPOVI, Manastir sv. Petra de Campo kod Trebinja. POPOVI, GZM 27-28 (1972-1973) 313-346. Povijest Bosne,1991: Povijest Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do godine 1463. knjiga I. A History of Bosnia and Herzegowina from the Earliest Times up to 1463. H.K.D. Napredak, Sarajevo, 1942, 685-766. Pretiskano (Reprinted) 1991 and 1998. 1988: Don Ivica mr. Pulji, Prva stoljea Trebinjske biskupije. PULJI, (Zusammenfassung: Die ersten Jahrhunderte der Dioezese Trebinje, 81-82). U. Tisuu godina Trebinjske biskupije. VVT, Sarajevo, 1988, 47-82. 1999: Ivica Pulji , Stolac sjedi te kasnoanti ke biskupije PULJI, sarsenterensis. Stolac u povijeti i kulturi Hrvata. (Riassunto: Stolac sede della dioecesi tadroantica Sarsenterensis, 115-116). Humski zbornik IV, Zagreb Stolac, 1999, 53-116. Radovi, 1991: Radovi Simpozija povodom 9 stoljea spominjanja Bosanske biskupije /1089-1989/ Kranstvo srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 3. i 4. srpnja 1989. [Works of the Symposium on the Occasion of the Remembrance of Bosnian Dioecese / 1089-1989/ The Christianity of the medieval Bosnia, Sarajevo, July, 3-4, 1989. ]. Studia Vrhbosnensia - 4. VVT, Sarajevo, 1991. RIBAREVI , 1998: Ivanka RIBAREVI NIKOLI, Genesis and formation of a complex type of church using early christiana churches in Herzegovina as examples. Radovi XIII. kongresa, 693-714.
270
RUPI,

1985: Dr fra Bonicije RUPI, Humaka ploa. (Zusammenfassung: Die Steinplatte von Humac (Anlsslich des 100-jhrigen Jubilums der archologischen Sammlung im Franziskanerkloster in Humac), 157). Zbornik radova: 100 godina Muzeja na Humcu (1884-1984), Ljubuki, 1985, 141157. 1993: Ivo SEKAR, Sluaj Krunoslava Draganovia. (Summary: [Krunoslav Draganovi Case]). Obnovljeni ivot. asopis za religioznu kulturu (Quarterly Journal of Religious Culture) 48 (1993) 3/4, pag. 347-366. 1933: Dimitrije SERGEJEVSKI, Novi nalasci na Glamokom polju. (Rsum: Neue Funde aus Glamo, 13-14). GZM 45 (1933) 7-14. 1938: Dimitrije SERGEJEVSKI, Kasno-antiki spomenici iz okolice Jajca. (Zusammenfassung: Sptantike Denkmler aus Jajce, 63). GZM 50 (1938) 2, 49-63. 1943: Dimitrije S ERGEJEVSKI , Putne bilje ke iz Glamo a. (Zusammenfassung: Reisenotizen aus Glamo). GZM 54 (1942) 1943, 113-176. 1951: Dimitrije SERGEJEVSKI, Kasnoantiki mauzolej u Turbetu. (Rsum: Le mausole antique Turbe, 144-145). GZM 6 (1951) 135-145. 1952: Dimitrije SERGEJEVSKI, Kasno-antiki spomenici iz ipova. (Rsum: Monuments de la basse antiquit trouvs ipovo, 57). GZM (1952) 41-57. 1954: Dimitrije SERGEJEVSKI, Starohrianska bazilika u Klobuku. (Zusammenfassung: Altchristliche Basilika in Klobuk, 207210). GZM 9 (1954) 189-210. 1956: Dimitrije SERGEJEVSKI, Bazilika u Dabravini (Revizija). [Basilica in Dabravine (Revision)]. Zemaljski muzej, Sarajevo, 1956. 1958: Dimitrije S ERGEJEVSKI , Pluteji iz bazilike u Zalo ju. (Zusammenfassung: Die Brstungsplatten der Basilika in Zaloje, 145). GZM 13 (1958) 137-145. 1959: Dimitrije S ERGEJEVSKI , Bazilike u Nerezima i Docu. (Zusammenfassung: Zwei frhchristliche Basiliken: in Nerezi und in Dolac, 171-173). GZM 14 (1959) 163-173. 1960: Dimitrije SERGEJEVSKI, Plan der frhchristlichen Basiliken Bosniens. Akten des XI. Internationale Byzantinischen Kongresses, Mnchen 1958, Mnchen 1960, 563-568. 1961: Dimitrije S ERGEJEVSKI , Bazilika u Mokrom. (Zusammenfassung: Die frhchristliche Basilika von Mokro, 227-228). GZM 15-16 (1960-1961) 211-228.
SEKAR,
SERGEJEVSKI,
SERGEJEVSKI,
SERGEJEVSKI,
SERGEJEVSKI,
SERGEJEVSKI,
SERGEJEVSKI,
SERGEJEVSKI,
SERGEJEVSKI,
SERGEJEVSKI,
SERGEJEVSKI,
SERGEJEVSKI,

SIVRI,
271
1977: Marijan SIVRI, Pismo Rimske kurije trebinjsko-mrkanskom biskupu Krizostomu Anti u godine 1631. (Zusammenfassung: Ein Brief der Rmischen Kurie gesandt an Trebinje Mrkaner Bishof Krizostom Anti aus dem Jahre 1631, 164). Tribunia 3 (1977) 153-164. SPARAVALO, 1979: Ljubo SPARAVALO, Srednjovjekovna groblja, crkvine i crkve na podru ju ume trebinjske. (Zusammenfassung: Mittelaterliche Friedhfe, Kirchen und berreste von Kirchen im Raum des Trebinjer Waldes (uma trebinjska), 136-137). Tribunia 5 (1979) 115-120. 100 godina Muzeja, 100 godina Muzeja na Humcu (1884-1984). [Miscellany dedicated to 100 Years of Franciscan Museum in Humac (1884-1984) in Herzegowina]. Samoupravna interesna zajednica kulture Opine Ljubuki, Ljubuki, 1985. STRAEMANAC, 1993: Ivan STRAEMANAC, Povijest franjevake provincije Bosne Srebrene. Expositio provinciae Bosnae Argentinae. (Prir. Stjepan Sran). Latina et graeca Matica hrvatska, Zagreb, 1993. ABANOVI, 1964: Hazim ABANOVI, Krajite Isa-bega Ishakovia: zbirni katastarski popis iz 1455. godine. (Hicri 859 tarihli suret-i defter-i mucmel-i vilayet-i-yelec ve izvecan ve hodidide ve senica ve ras ve uckul ve kalkandelen mea tevabiha). Monumenta Turcica historiam Slavorum meridionalium illustrantia. Sarajevo, 1964. 1966: Franjo ANJEK, Dominikanci u naim krajevima. Kratak osvrt ANJEK, na pojavu i apostolsko-kulturnu djelatnost dominikanaca me u Hrvatima. (Summarium, [Ordo praedicatorum in nostris regionibus. Prospectus originis et apostolici-culturalis activitatis Ordinis praedicatorum apud Croatos] 725) Bogoslovska smotra 36 (1966) 3-4, pag. 712-725. 1975: Franjo ANJEK , Bosansko-humski krstjani i katarskoANJEK, dualistiki pokret u srednjem vijeku. (Rsum: [Les chretiens bosniaques et le mouvement cathare du moyen-age, 193195]). KS, Zagreb, 1975. 1976: Franjo ANJEK, Les chretiens bosniaques et le mouvement ANJEK, cathare XIIe XVe siecles. Publications de la Sorbonne 20, Paris 1976. 1979: Franjo ANJEK, Bosanski krstjani u drugoj polovici XV. ANJEK, stoljea. [Bosnian krstjani in the Second Half of 15th Century]. Povijesno-teoloki simpozij u povodu 500. obljetnice smrti bosanske kraljice Katarine. Odran 24. i 25. listopada 1978. u Sarajevu. Sarajevo, 1979, 30-38. 1992: Franjo ANJEK, Kranstvo Bosne i Hercegovine. (Rsum: ANJEK, [Christianisme du Bosnie-Herzgovine]). CCP 30 (1992) 119-152.
272
ANJEK, 1996:
Dr. Franjo ANJEK , Bosanska biskupija i heterodoksni krstjani. [Bosnian Dioecese and the Heterodox Christians]. Hrvatski narodni godinjak Napredak 1996, 163-200. 1997: Franjo ANJEK, Crkva i kranstvo. [Church and the ChrisANJEK, tianity]. Hrvatska i Europa. Kultura, znanost i umjetnost, sv. I, srednji vijek (VII-XII. stoljee) rano doba hrvatske kulture. HAZU- AGM, Zagreb, 1997, 217-236. 2000: Franjo ANJEK, Crkva i kranstvo. [Church and the ChrisANJEK, tianity]. Hrvatska i Europa. Kultura, znanost i umjetnost, sv. II, srednji vijek i renesansa (XIII-XVI. stoljee). HAZUkolska knjiga, Zagreb, 2000, 227-258. 2000a: Franjo ANJEK , Krstjani crkve bosanske. Radovi ANJEK, ZHPFFSZ 32-33 (1999-2000) 423-429. ematizam I. Opi ematizam katolike crkve u Jugoslaviji. [Schematismus generalis Ecclesiae Catholicae in Jugoslavia]. Prema mandatu pre . Episkopata Jugoslavije, izradio Dr. Krunoslav DRAGANOVI. Izdanje Akademije Regina Apostolorum, Sarajevo, 1939. ematizam II. Op i ematizam Katoli ke crkve u Jugoslaviji cerkve v Jugoslaviji. [Schematismus generalis Ecclesiae Catholicae in Jugoslavia]. Biskupska Konferencija Jugoslavije, Zagreb, 1975. ematizam, 1974: ematizam Franjeva ke provincije Bosne Srebrene. [Schematismus of the Franciscan Province Bosna Argentina]. Sarajevo, 1974. ematizam, 1977: ematizam Franjevake provincije Uznesenja Bl. Dj. Marije u Hercegovini. [Schematismus of the Franciscan Province in Herzegowina]. Mostar, 1977. ematizam, 1991: Franjeva ka provincija Bosna Srebrena ( ematizam). [Schematismus of the Franciscan Province Bosna Argentina]. Priredio Marko Karamati. Pranjevaki provincijalat. Sarajevo, 1991. 1975: Jaroslav IDAK, Studije o Crkvi bosanskoj i bogumilstvu. IDAK, [Studies of the Bosnian Church]. Zagreb, 1975, 400 str. (16 studija) 1996: Ante KEGRO, Uskoplje I. Uskoplje na Vrbasu od prapovijesti KEGRO, do kraja austro-ugarske uprave . (Zusammenfassung: Uskoplje I. Uskoplje am Flu Vrbas von der Urgeschichte bis zum Ende der sterreichisch-ungarischen Administration, 223-225; Summary: Uskoplje I. uskoplje upon Vrbas since prehistory till the end of the Austro-Hungarian administration, 226-228; Rsum: Uskoplje I. Uskoplje sur Vrbas de la prhistoire a lepoque Austro-hongrie, 229-231; Riassunto: Uskoplje I. Uskoplje su Vrbas da preistoria fino alla fine dell
273
amministrazione austroungarica, 232-233). Hrvatska uzdanica Uskoplje, 1996. KEGRO, 2000: Ante KEGRO, Duvanjski prostori u antici. (Summary: The Duvno Territory in the Antiquity, 113). Zbornik radova s meunarodnoga znanstvenog skupa Duvanjski kraj kroz povijest, Tomislavgrad, 6-7. srpnja 2000, ZagrebTomislavgrad, 2000, 79-113 (106-112). 2000a: Ante KEGRO, Je li rimski Delminium bio biskupsko sjedite? KEGRO, (Was the Roman Delminium a Bishops Residence?, 83-85) Povijesni prilozi 19 (2000) 9-86. 2001: Ante KEGRO, Papinski patrimonij u Dalmaciji. (Summary: KEGRO, The Patrimony of St. Peter in Dalmatia, 171). BF IX/14 (2001) 147-171. 1957: Smail T IHI uro B ASLER , Crkva sv. Petra u Zavali. TIHI - BASLER, [Church st. Peter in Zavala]: Peristil 2 (1957) 109-111. TRUHELKA, 1931: iro TRUHELKA, Starokranska arheologija. [Archaeologica Christiana]. HKD Sv. Jeronima, Zagreb 1931. 1993: Snjeana VASILJ - Sreko M. DAJA - Marko KARAMATI VASILJ Tomo VUKI, Katolianstvo u Bosni i Hercegovini. [The Catholic Church in Bosnia and Herzegowina ]. HKD Napredak, Sarajevo, 1993. Drugo izdanje 1997. 1993: Snjeana VASILJ, Od rimskog osvajanja do bana Kulina. VASILJ - DAJA [From the roman conquest until to ban Kulin]. U: Snjeana - KARAMATI VASILJ - Sreko M. DAJA - Marko KARAMATI - Tomo - VUKI, V UK I , Katoli anstvo u Bosni i Hercegovini. HKD Napredak, Sarajevo, 1993, 5-36. 1957: Marko VEGO, Nadgrobni spomenici porodice Sankovia u VEGO, selu Biskupu kod Konjica (nastavak). (Zusammenfassung: Die Grabdenkmler der Familie Sankovi im Dorfe Biskup bei Konjic in der Herzegovina, 141). GZM 12 (1957) 127141. 1957a: Marko VEGO, Naselja srednjovjekovne bosanske drave. [The VEGO, Settlements of the Medieval Bosnian State]. Svjetlost, Sarajevo, 1957. 1958: Marko V EGO , Crkva u Razi ima kod Konjica. VEGO, (Zusammenfassung: Die Kirche in Razii bei Konjic, 166167). GZM 13 (1958) 159-167. 1959: Marko V EGO , Arheolo ko iskopavanje u Zavali. VEGO, (Zusammenfassung: [Archoligische Ausgrabung in Zavala], 199-201). GZM 14 (1959) 179-201. 1961: Marko V EGO , Novi i revidirani natpisi iz Hercegovine. VEGO, (Zusammenfassung: Neue und revidierte Inschriften aus der Herzegowina, 284-286). GZM 15-16 (1960-1961) 191-243.
274
VEGO, 1962:
Marko V EGO , Novi i revidirani natpisi iz Hercegovine. (Natavak). (Zusammenfassung: Neue und revidierte Inschriften aus der Herzegovina. Fortsetzung, 240-243). GZM 17 (1962) 191-243. 1962a: Marko VEGO, Zbornik srednjovjekovnih naptisa Bosne i VEGO, Hercegovine, I. (Recueil des inscriptions medievales de Bosnie-Herzegowine, Livre I). Zemaljski muzej, Sarajevo, 1962. 1970: Marko VEGO, Zbornik srednjovjekovnih naptisa Bosne i VEGO, Hercegovine, IV. (Recueil des inscriptions medievales de Bosnie-Herzegowine, Livre IV) Zemaljski muzej, Sarajevo, 1970. 1973: Marko VEGO, Kulturni karakter nekropole Radimlje kod VEGO, Stoca. (Zusammenfassung: Kultureller Charakter der Nekropole Radimlja bei Stolac, 333-335). Radovi sa znanstvenog simpozija Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura / Symposium: Mittelalterliches Bosnien und europische Kultur. Zenica, 1973, 307-335. 1975: Marko VEGO, Izvjetaj sa iskopavanja u Gornjoj Bijeloj. [ReVEGO, port from the Excavations in Gornja Bijela, Konjic, North Herzegowina]. U: Pavao ANELI, Historijski spomenici Konjica i okoline, Konjic, 1975. 1980: Marko V EGO , Iz historije srednjovjekovne Bosne i VEGO, Hercegovine. [From the History of the Medieval Bosnia and Herzegowina]. Svjetlost, Sarajevo, 1980. VRDOLJAK, 1994: Bono M. VRDOLJAK, Franjevaki samostan Sv. Ive u Livnu tijekom 14. i 15. stolje a. Livanjski kraj u povijesti. (Zusammenfassung: Das Franziskanische Kloster des Hl. Ivo in Livno whrend des XIV und XV Jahrhundert, 125; Summary: The Franciscan Monastery of st. Ivo in Livno in the Course of the 14th and 15th Century, 125). MHAS Split Opinsko Hrvatsko vijee obrane Livno, Split-Livno, 1994, 115-125. VRDOLJAK, 1988: Bono Mato V RDOLJAK , Starokr anska bazilika i ranosrednjovjekovna nekropola na Reetarici kod Livna. (Summary: The Early Christian Basilica and Early Mediaeval Cemetery on Reetarica by Livno, 194). SP ser. III (18) 1988, Split, 1990, 119-194. 1994: Tomo V UK I , Krunoslav D RAGANOVI , u/in: D AJA VUKI, DRAGANOVI, 1994, 533-534. WENZEL, 1999: Marian WENZEL, Bosanski stil na stecima i metalu. (Bosnian Style on Tombstones and Metal). Sarajevo-Publishing, Sarajevo, 1999.

WENZEL, 1965:
275
ZELENIKA, 1976:
ZELENIKA, 1994:
Zbornik,
1973:
Zbornik,
1979:
Zbornik,
1982:
Zbornik,
1991:
Skup,
1993:
Zbornik,
1994:
Zbornik,
1996:
Zbornik,
2000:
Marian WENZEL, Ukrasni motivi na stecima. (Ornamental Motifs on Tombstones. From Medieval Bosnia and Surrounding Regions). VM, 1965. Anelko ZELENIKA, Nekoliko objakata sakralne arhitekture XVII stolje a sa podru ja starog Za ablja, Trebimlje i Popova. (Zusammenfassung: Einige Kirchen aus dem 17 Jahrhundert auf dem Gebiet des alten Zaablje, Trebimlja und Popovo, 76). Hercegovina 2 (1976) 51-76. An elko Z ELENIKA , Katoli ke crkve u starom Drijevu i Gabeli. [Catholic Churches in Medieval Drieva and Gabela in Herzegowina]. Znanstveni skup: Sedam stoljea bosanskih franjevaca, 1291-1991. Samobor, 1994, 125-136. Zbornik radova simpozija Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura/ Symposium: Mittelalterliches Bosnien und europische Kultur. Zenica, 1973. Povijesno-teoloki simpozij u povodu 500. obljetnice smrti bosanske kraljice Katarine, odran 24. i 25. listopada 1978. u Sarajevu. [Historico-theological Symposium on the Occasion of the 500 years of the Death of the Bosnian Queen Katarina, holded in October, 24-25, 1978 in Sarajevo]. KS, Sarajevo, 1979. Zbornik radova o fra Matiji Divkoviu. [Miscellany dedicated to fra Matija Divkovi]. Institut za jezik i knjievnost. Odjeljenje za knjievnost, Sarajevo, 1982. Zbornik radova sa simpozija u povodu 100. obljetnice smrti fra Antuna Kneevia. [Miscellany dedicated to the 100 years of the death of fra Antun Kneevi].KS - TEBIS, Sarajevo, 1991. Znanstveni skup: Bosanski franjevci u Podunavlju i vjerski ivot Hrvata u Maarskoj. Moha, 31. oujka - 1. travnja 1993. [Symposium: Bosnian Franciscans in Danubian Region and the Religion Life of the Croats in Hungary]. BF I/ 1 (1993) 216-219. Zbornik radova sa Znanstvenog skupa Sedam stoljea bosanskih franjevaca 1291-1991. Sarajevo, 18, 19. i 20. travnja 1991. [Miscellany from the Symposium Seven Century of the Bosnian Franciscans 1291-1991]. Franjevaka teologija-Sarajevo, Samobor, 1994. Zbornik radova Znanstvenog skupa Fra Grgo Marti i njegovo doba, Zagreb, 8-9. studenog 1995. [Symposium about fra Grgo Marti and his Time, Zagreb, November, 89, 1995]. Zaviajni klub Posuje, Zagreb, 1996. Zbornik radova sa Znanstvenog skupa u povodu 500. obljetnice smrti fra Anela Zvizdovia, Sarajevo 16. i 17. listopada 1998. [Miscellany from the Symposium on the Oc-
276

casion of the 500 years of the Death of fra Aneo Zvizdovi, Sarajevo, October, 16-17, 1998]. Franjevaka teologija Sarajevo - Franjevaki samostan - Fojnica, Sarajevo Fojnica, 2000. 2000a. Zbornik radova o fra Filipu Lastriu Oevcu u povodu 300. obljetnice roenja. [Miscellany from the Symposium on the Occasion of the 300 years of his Birth]. Pedagoki fakultet, Mostar, 2000. 1982: Andrija ZIRDUM, Filip Lastri Oevac (1700-1783). Prilog kulturnoj povijesti Bosne i Hercegovine. [Filip Lastri Oevac (1700-1783). A Contribution to the Cultural History of Bosnia and Herzegowina]. KS, Zagreb, 1982. 2001: Andrija ZIRDUM, Karta srednjovjekovnih crkava na tlu Bosne i Hercegovine. [The Map of the Medieval Churches on the Territory of Bosnia and Herzegowina]. BF IX/15 (2001) 161219. 1958: Don Jozo ZOVKO , Ubikacija Crkve sv. Petra Apostola u Zavali, Popovo polje, Hercegovina. [Summary: The Siting of the Church of st. Peter the Apostle in Zavala, Popovo polje, Herzegovina]. Hrvatska revija 2 (1958) 175-179. 1959: Don Jozo ZOVKO, Starohrvatska crkva sv. Petra Apostola u Zavali, Popovo polje, Hercegovina. [Summary: The Old Croatian Church of st. Peter the Apostle in Zavala, Popovo Polje, Herzegovina]. Hrvatska revija 1 (1959) 289-318. 1963: Don Jozo Z OVKO , Jo o starohrvatskoj crkvi sv. Petra Apostola. [Summary: More about the Old Croatian Church of st. Peter the Apostole]. Hrvatska revija 4 (1963) 563-568. 1997: Jozo ZOVKO, Ubikacija crkve sv. Petra Apostola u Zavali, Popovo polje, Hercegovina. ([Summary]: The Siting of the Church of st. Peter the Apostle in Zavala, Popovo polje, Herzegovina, 88). Humski zbornik III. Ravno, Popovo. etiri slike iz povijesti kraja. Ravno - Zagreb, 1997, 83-88. 1997a: Jozo ZOVKO, Starohrvatska crkva sv. Petra Apostola u zavali, Popovo Polje, Hercegovina (Prigodom 60-godinjice parnice i presude). ([Summary]: The Old Croatian Church of st. Peter the Apostle in Zavala, Popovo Polje, Herzegovina (on the occasion of the 60th anniversary of the trial and verdict), 117). Humski zbornik III. Ravno, Popovo. etiri slike iz povijesti kraja. Ravno - Zagreb, 1997, 89-117. 1997b: Jozo ZOVKO, Jo o starohrvatskoj crkvi sv. Petra Apostola u Zavali, Popovo polje, Hercegovina (Povodom najnovijih arheolokih iskapanja). ([Summary]: More about the Old Croatian Church of st. Peter the Apostole (on the occasion of the latest archeological excavations, 126). Humski zbornik III. Ravno, Popovo. etiri slike iz povijesti kraja. Ravno Zagreb, 1997, 119-126.
Zbornik,
ZIRDUM,
ZIRDUM,
ZOVKO,
ZOVKO,
ZOVKO,
ZOVKO,
ZOVKO,
ZOVKO,

IVKOVI, 1996:
277
Prof. dr. Pavo IVKOVI, Etnika i vjerska povijest bosne, Slavonije i Srijema do konca XVII. stoljea. (Dolazak, razvoj i nestajanje Hrvata katolika na tim prostorima). (Zusammefassung: Etnische und Religionsgesichte von Bosnien, Slavonien und Sirmien bis Enede des 17. Jahrhunderts, 243-252).H.K.D Napredak, SarajevoMostar, 1996.
STANJE I REZULTATI ISTRAIVANJA CRKVENE POVIJESTI O BOSNI I HERCEGOVINI NAKON KRUNOSLAVA DRAGANOVIA I DOMINIKA MANDIA Saetak Crkvenu povijest u Bosni i Hercegovini tijekom 20. st. obiljeila su imena dvojice zaslunih znanstvenika: fra Dominika Mandia (1889-1973) i Krunoslava S. Draganovia (1903-1983). U domovini su djelovali do Drugoga svjetskog rata, a nakon njega u Italiji, a Mandi i u Sjedinjenim Amerikim Dravama. Ova dvojica istraivaa u novijoj bosansko-hercegovakoj historiografiji predstavljaju kamene meae. Tijekom posljednjih tridesetak godina na prostorima Bosne i Hercegovine, unato ideolokih zapreka koje su stvarale Crkvi izrazito nesklone komunistike vlasti, istraivanje crkvene povijesti odvijalo se usputno. U istraivanju su sudjelovali kako pojedinci iz nekih dravnih institucija u okviru svojih drugih projekata, ali i istraivaki iz crkvenih redova. Prvi su uglavnom bili angairani na zatitnim arheolokim istraivanjima pojedinih sakralnih objekata, odnosno istraivanju izvorne grae u dalmatinskim i drugim arhivima. Drugi su najvie pridonijeli istraivanju izvorne grae u inozemnim, prvenstveno vatikanskim, kao i domaim crkvenim arhivima. Tijekom ovog razdoblja organizirani su i znanstveni simpoziji, kongresi, okrugli stolovi i dr. Prevoeni su i publicirani stariji crkveni pisci, uglavnom iz franjevakih redova, organizirane su izloaba i dr.
278
279
REZULTATI ISTRAIVANJA CRKVENE POVIJESTI U HERCEGOVINI I BOSNI (NOVI VIJEK)
BOO GOLUA Sveuilite u Mostaru
UDK 930:282(497.6) Izvorni znanstveni rad
Ovaj rad obuhvaa djela koja su nastala tijekom posljednjih 20-ak godina, a odnose se na crkvenu povijest u razdoblju od pada Bosne i Huma pod tursku vlast pa do naih dana. Ovdje je zabiljeeno neto vie od 160 radova koji su podijeljeni u pet grupa: ope teme, ekumenizam, redovnici, znaajnije crkvene osobe i monografije upa. Uz uvod i zakljuak donesen je relativno kratki, openiti osvrt na ono to je pisano i kako je pisano.
1. UVOD Uz pojedinane publikacije koje su izlazile diljem svijeta od raznih autora, povijeu Katolike crkve u novom vijeku u Bosni, a dijelom i u Hercegovini, posebno se pozabavila Vrhbosanska katolika teologija organizirajui simpozije o ivotu i radu pojedinih uglednika iz domae Crkve, kao i o prilikama na ovom prostoru u odreenim periodima. Knjige su izlazile u nizu koji nosi naslov Studia Vrhbosnensia. Meu njima svakako izdvajamo obimnu knjigu koja je plod simpozija o prvom vrhbosanskom nadbiskupu dr. Josipu Stadleru. Svima onima koji se budu htjeli baviti ovdanjom crkvenom povijeu, ovaj opus bit e od velike pomoi. Raznim pitanjima Crkve u Hercegovini, uz radove vie pojedinaca, takoer su se bavili simpoziji organizirani u Mostaru u ast pojedinim istaknutim osobama mjesne Crkve. Prvi takav skup bio je u ast prvom dijecezanskom biskupu u Mostaru dr. Petru uli, da bi nakon njega uslijedila jo etiri takva simpozija. Na njima se raspravljalo ne samo o
280
isto crkvenim pitanjima iz toga vremena, nego su, dakako, obraene i prilike u kojima je Crkva u tim vremenima djelovala. to se tie bosanske franjevake provincije, ljudi i prostora u kojima djeluju bosanski franjevci, crkvenom povijeu bavilo se vie ljudi, pa smatramo da je taj dio lokalne crkvene povijesti poprilino istraen, odnosno da je o toj povijesti pisano gotovo neuobiajeno mnogo. To isto moemo rei i za ljude i prostor na kojem djeluju hercegovaki franjevci. Na ovom prostoru izaao je i prilian broj monografija raznih upa. Ovdje ne moemo ulaziti u ocjenjivanje njihove kvalitete, ali, generalno reeno, moglo bi se rei da su na neto nioj razini od drugih napisanih djela. Me utim, ne mo emo ni njima osporiti koliki-toliki doprinos prouavanju povijesti Crkve na ovom prostoru. I te monografije kao kamenie moemo ugraditi u mozaik izuavanja crkvene povijesti u Hercegovini i Bosni. 2. POPIS RADOVA RAZVRSTANIH PO TEMAMA
2.1. OPE TEME ALILOVI, Ivan, Bibliografija hrvatskih pisaca Bosne i Hercegovine do god. 1918, Kranska sadanjost, Zagreb, 1986. ALILOVI, Ivan, Bibliografija hrvatskih pisaca Bosne i Hercegovine izmeu dvaju ratova, Kranska sadanjost, Zagreb, 1989. A N ELI , Tomislav, Ranokr anska dvojna bazilika (basilica geminata) u itomisliima kod Mostara, Opina Mostar-Jug, Mostar, 1999. BAKOVI, Anto, Stradanja Crkve u Hrvata u Drugom svjetskom ratu. Sveenici rtve rata i poraa 1941-1945. i dalje, (privatno izdanje), Zagreb, 1994. BALTI, Jako, Godinjak od dogaaja crkvenih, svjetskih i promine vremena u Bosni 1754-1882, Veselin Maslea, Sarajevo 1991. BAOVI, Ljubinka, Biblioteke i bibliotekarstvo u Bosni i Hercegovini 1918-1945, Veselin Maslea, Sarajevo, 1986. BILOGRIVI, Nikola, Katolika Crkva na podruju dananje Banjaluke biskupije do invazije Turaka, Vrhbosanska katolika teologija, Sarajevo, 1998. BLAEVI, Velimir, Papa Ivan Pavao II. istinski prijatelj Bosne. Javni istupi Svetog Oca i dunosnika Svete Stolice za uspostavu mira i ouvanje Bosne i Hercegovine, Svjetlo rijei, Sarajevo, 1997. BLAEVI, Velimir, Sluenje miru. Ivan Pavao II. i Sveta Stolica za mir u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini (1991-1995), Kranska sadanjost, Zagreb, 1995. OKOVI, Pejo, Susret sa zagubljenom povijeu. Podruje Bosanske Gradike u razvijenom srednjem vijeku, Vikarijat Banjaluke biskupije, Zagreb, 2001. DRAGANOVI, Krunoslav, Masovni prijelazi katolika na pravoslavlje, Crkva na kamenu, Mostar, 1991. Duvanjski zbornik, Hrvatski institut za povijest - Naa Ognjita - Zajednica Duvnjaka Tomislavgrad, Zagreb - Tomislavgrad, 2001.
BOO GOLUA, Istraivanje crkvene povijesti u BiH
281
DAJA, Miroslav - DRAGANOVI, Krunoslav, Sa Kupreke visoravni, upni ured Otinovci-Kupres, Bako Polje - Zagreb, 1994. DAJA, M. Sreko, Katolianstvo u Bosni i Hercegovini od Kulina bana do AustroUgarske okupacije, Croatica Christiana periodica, Zagreb, 16 (1992), 30, 153-178. DAJA, M. Sreko, Die bosnische Kirche und das Islamisierungsproblem Bosniens und der Herzegovina in der Forschungen nach dem zweiten Weltkrieg, Rudolf Trofenik, Mnchen 1978. DAJA, M. Sreko, Katolici u Bosni i zapadnoj Hercegovini na prijelazu iz 18. u 19. stoljee, Kranska sadanjost, Zagreb, 1971. DAJA, M. Sreko, Konfesionalnost i nacionalnost Bosne i Hercegovine, Svjetlost, Sarajevo, 1992; ZIRAL, Mostar, 1999.2 DAJA, Sreko, Konfesionalitt und nationalitt Bosniens und der Herzegowina. Voremanzipatorische Phase 1463-1804, R. Oldenbourg Verlag, Mnchen 1984. DAJA, Petar, Hrvati-katolici livanjskog kraja, Vikarijat Banjaluke biskupije, Zagreb, 2000. DAMBO, Jozo, Pogledi na prolost i kulturu epa, Zavidovia, Maglaja, Novog ehera i Komuine, eherski glasnik, Novi eher, 1995. GOLUA, Boo, Katolika Crkva u Bosni i Hercegovini 1918-1941, Teoloki institut, Mostar, 1995. H AUPTMANN , Ferdinand, Die Mohammedaner in Bosnien-Hercegovina, WANDRUSZKA, Adam - URBANITSCH, Peter, Die habsburgermonarchie 18481918. (IV: Die Konfessionen ), Die sterreichische Akademie der Wisenschaften, Wien 1985, 670-701. ILI, arko, Hercegovake upe u ratnoj oluji 1991/92, Krni zaviaj, br. 25, Humac, 1992, 48-176. ILI, arko, Hercegovina u Crkvi, Duvno, 1974. Katolika Crkva u Bosni i Hercegovini u XIX i XX stoljeu, (urednici BABI, Petar - ZOVKI, Mato), Vrhbosanska visoka teoloka kola, Sarajevo, 1986. KOMARICA, Franjo, U obrani obespravljenih. Izbor iz dokumenata banjalukog biskupa i Biskupskog ordinarijata Banjaluka tijekom ratnih godina od 1991. do 1995, Biskupski ordinarijat - ZORO, Banjaluka - Zagreb, 1996. KOVAI, Anto, Katolici u kotorvarokom kraju, Svjetlo rijei, Sarajevo, 1989. KOVAI, Slavko, Bibliografija katolike periodike u Bosni i Hercegovini do 1976., Nova et vetera (Sarajevo) 1 (1977), 171-214. Kraljeva Sutjeska i Vare, (urednik Ivica MLIVONI), Karitativno drutvo Kruh sv. Ante, Split, 1996. KRITO, Jure, Katolika Crkva i Nezavisna Drava Hrvatska, Hrvatski institut za povijest, Zagreb, 1998. KRITO, Jure, Katolika Crkva u totalitarizmu, Nakladni zavod Globus, Zagreb, 1997. KRITO, Jure, Preuena povijest. Katolika crkava u hrvatskoj politici 1850-1918, Hrvatska sveuilina naklada, Zagreb, 1994.
282
Kranstvo srednjovjekovne Bosne, Vrhbosanska visoka teoloka kola, Sarajevo, 1991. KRUEVAC, Todor, Bosansko-hercegovaki listovi u XIX veku, Veselin Maslea, Sarajevo, 1978. LAPENDA, Stjepan, Bosansko-hercegovaki katolici u francuskim putopisima i diplomatskim pismohranama XIX. stoljea, Bosna franciscana, Sarajevo, 6 (1998), 9, 198-202. Livanjski kraj u povijesti, (urednik Boko Marijan), Muzej hrvatskih arheolokih spomenika Split - Opinsko Hrvatsko vijee obrane, Split - Livno, 1994. LUI, Ivo (ur.), Ravno, Popovo. etiri slike iz povijesti kraja, Humski zbornik - 3, Ravno - Zagreb, 1997. MAMI, Petar, Bibliografija lanaka Naih ognjita i Svete batine, Naa ognjita, Tomislavgrad, 1993. MARI, Franjo, Hrvati-katolici u Bosni i Hercegovini izmeu 1463. i 1995. godine prema crkvenim dokumentima, Katehetski salezijanski centar, Zagreb, 1998. Neum zaviaj i zemlja Hrvata, Humski zbornik - 1, Neum, 1995. NIKI, Andrija, Hercegovaka Crkva u sedamnaestom stoljeu, Katoliki upni ured, Drinovci, 1987. NIKI, Andrija, Hercegovaki katolici izmeu 1683. i 1735. godine, Franjevaka knjinica, Mostar, 1988. ORLOVAC, Anto, Banjoluki martirologij. Sveenici Banjoluke biskupije - rtve ratova dvadesetog stoljea, Vikarijat Banjaluke biskupije, Banja Luka Zagreb, 1999. Papa u Sarajevu, (priredili TOMAEVI, Ivo - VUKI, Tomo), Nadbiskupski ordinarijat vrhbosanski, Sarajevo, 1997. PAPI, Mitar, Hrvatsko kolstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine, Veselin Maslea, Sarajevo, 1982. PEDERIN, Ivan, Katolici u Bosni, Hercegovini i Albaniji u prvoj polovici XIX. st., Obnovljeni ivot, Zagreb, 50 (1995) 1, 47-61. PETROVI, Leon, Krani bosanske crkve, Svjetlo rijei - ZIRAL, Sarajevo - Mostar, 1999. Povijest Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do godine 1463, Hrvatsko kulturno drutvo Napredak, 2Sarajevo, 1991. i 31998. (Ova knjiga je pretisak knjige iz 1942. godine: Povijest hrvatskih zemalja Bosne i Hercegovine). Povijest hrvatskog Poitelja, Humski zbornik - 2, apljina - Zagreb, 1996. PULJI, Vinko, O stradanjima s nadom. Misli... Stajalita... Poruke, Napredak, sv. I. Sarajevo, 1994.; sv. II. Sarajevo, 1997. Raspeta Crkva u Bosni i Hercegovini - unitavanje katolikih sakralnih objekata u Bosni i Hercegovini (1991-1996), Biskupska konferencija Bosne i Hercegovine - Hrvatska Matica iseljenika Bosne i Hercegovine - Hrvatski informativni centar, Banja Luka - Mostar - Sarajevo - Zagreb, 1997. 100 godina muzeja na Humcu (1884-1984). Zbornik radova, Opina Ljubuki, Ljubuki, 1885.
283
Stolac u povijesti i kulturi Hrvata, Humski zbornik - 4. (priredili PULJI, Ivica RAGU, Pero), Zagreb - Stolac, 1999. Stoljee Vrhbosne 1887-1987. (priredili BALUKI, Ivo - TOPI, Franjo) Vrhbosanska visoka teoloka kola, Sarajevo, 1996. Stradanje Hrvata tijekom Drugog svjetskog rata i poraa u istonoj Hercegovini, Humski zbornik - 5, Zagreb, 2001. ANJEK, Franjo, Bosansko-humski krstjani i katarsko-dualistiki pokret u srednjem vijeku, Kranska sadanjost, Zagreb, 1975. ANJEK, Franjo, Kranstvo Bosne i Hercegovine, Croatica Christiana periodica, Zagreb 16 (1992), 30, 119-152. ematizam banjaluke biskupije, (priredio ORLOVAC, Anto), Banjaluka biskupija, Banjaluka, 2000. Tisuu godina Trebinjske biskupije, Vrhbosanska visoka teoloka kola, Sarajevo, 1988. V ASILJ , Snje ana - D AJA , Sre ko - K ARAMATI , Marko - V UK I , Tomo, Katolianstvo u Bosni i Hercegovini, HKD Napredak, Sarajevo, 1997. VITEZI, Ivan, Die Rmisch-Katholische Kirche bei den Kroaten, WANDRUSZKA, Adam - URBANITSCH, Peter, Die habsburgermonarchie 1848-1918. (IV: Die Konfessionen), Die sterreichische Akademie der Wisenschaften, Wien 1985, 332-398. VRANKI, Petar, La chiesa cattolica nella Bosnia ed Erzegovina al tempo del vescovo fra Raffaele Barii, Universita Gregoriana, Roma 1984. VRANKI, Petar, Religion und Politik in Bosnien und der Herzegowina, Mnchen Wien - Zrich - Paderborn 1998. Vrhbosanska katolika bogoslovija 1890-1990, Vrhbosanska viskoka teoloka kola, Sarajevo - Bol, 1993. VUKI, Tomo, Bosnien-Herzegowina, Kirche und Katholizismus seit 1945, II (her. GATZ, Erwin), Ferdinand Schmingh, Paderborn - Mnchen - Wien-Zrich 1999, 53-55. (Usp. KOVAI, Slavko, Kroatien, ondje, 68-90). Za pravedan mir. Biskupski ordinarijat u ratnoj drami 1990-1994, (priredio LUBURI, Ante), Teoloki institut, Mostar, 1995. Znanstveni skup Rat u Bosni i Hercegovini. Uzroci, posljedice, perspektive, Franjevaka teologija, Samobor, 1994. IVKOVI, Pavo, Etnika i vjerska povijest Bosne, Slavonije i Srijema do konca XVII. stoljea, Napredak, Sarajevo - Mostar, 1996. IVKOVI, Pavo, Povijest Bosne i Hercegovine do konca XVIII. stoljea i povijest Hrvata bosanske Posavine do poetka XX. stoljea, Napredak, Mostar, 1994.
2.2. EKUMENIZAM NILEVI, Boris, Odnosi srpsko-pravoslavnog svetenstva i franjevaca u Bosni i Hercegovini do poetka XVII. stoljea, Bosna franciscana, Sarajevo 3 (1995), 4, 99-113.
284
PERI, Ratko, Ekumenske nade i tjeskobe, Crkva na kamenu, Mostar 1993. VUKI, Tomo, I rapporti tra i cattolici e gli ortodossi nella Bosnia ed Erzegovina dal 1879 al 1903, Pontificio Collegio Croato di San Girolamo, Roma 1991. VUKI, Tomo, Katolici i pravoslavni u Bosni i Hercegovini, Napredak, Sarajevo, (1993), 21-38. VUKI, Tomo, Meusobni odnosi katolika i pravoslavaca u Bosni i Hercegovini, Teoloki institut, Mostar, 1994. VUKI, Tomo, Mi i oni. Siguran identitet pretpostavka susretanja, Vrhbosanska katolika teologija, Sarajevo, 2000. VUKI, Tomo, Nadbiskup Josip Stadler i Srbi, Crkva u svijetu, Split, 34 (1999), 1, 35-60. 2.3. REDOVNICI* 2.3.1. FRANJEVCI BABI, Mile, Sedam stoljea bosanskih franjevaca, Juki, Sarajevo (1991/1992/ 1993) 21/22/23, 13-33. BLAEVI, Velimir, Bosanski franjevci i nadbiskup dr. Josip Stadler, Svjetlo rijei, Sarajevo, 2000. BLAEVI, Velimir, Sekularizacija franjevaca provincije Bosne Srebrene u vrijeme vrhbosanskog nadbiskupa dr. Josipa Stadlera, Bosna franciscana, Sarajevo 7 (1999), 11, 161-206. DAMBO, Jozo, Die Franziskaner im mittelalterlichen Bosnien, Dietrich-Coelde Verlag, Werl/Westfalen 1991. FII, Ladislav, Biskup fra Marijan unji i njegovo vrijeme, Bosna franciscana, Sarajevo, 6 (1998),10, 161-168. Franjevaka klasina gimnazija u Visokom 1882-1982, Franjevaka gimnazija, Visoko, 1983. GAVRAN, Ignacije, Franjevaka provincija Bosna Srebrena od 1881. do 1918, Udruenje katolikih vjerskih slubenika Dobri Pastir, Sarajevo 1982. GAVRAN, Ignacije, Lucerna lucens? - odnosi Vrhbosanskog ordinarijata prema bosanskim franjevcima (1881-1975), Vlastita naklada pisca, Visoko, 1978. GAVRAN, Ignacije, Putovi i putokazi, Svjetlo rijei, Sarajevo, 1988. (I. sv.), Livno s.d. (II. sv.), Sarajevo, 1998. (III. sv.) GAVRAN , Ignacije, Suputnici bosanske povijesti. Sedam stolje a djelovanja bosanskih franjevaca, Svjetlo rijei, Sarajevo, 1990. KARAMATI, Marko, Blago franjevakih samostana Bosne i Hercegovine, Privredni vjesnik - Turistika propaganda, Zagreb, 1990.
* Razdiobu bibliografije u podnaslove: Franjevci i Redovnice uvelo je urednitvo da bi se izbjeglo dvostruko navoenje istih djela. Tako se u lanku V. Kapitanovia o franjevakoj historiografiji samo upuuje na bibliografske jedinice ovdje navedene.
285
K ARAMATI , Marko, Franjeva ka provincija Bosna Srebrena , Franjeva ki provincijalat, Sarajevo, 1991. KARAMATI, Marko, Franjevci Bosne Srebrene u vrijeme austrougarske uprave, Svjetlo rijei, Sarajevo, 1992. KARAMATI, Marko, Kranska izobrazba djece u Bosni u 19. stoljeu, Provincijalat provincije presv. Otkupitelja, Split, 1982. KARAULA, Marijan, rtve i muenici. Stradanja bosanskih franjevaca u Drugom svjetskom ratu i komunizmu, Svjetlo rijei, Sarajevo, 1999. KOVAI, Anto Slavko, Bibliografija franjevaca Bosne Srebrene, Svjetlost, Sarajevo, 1991. K OVA I , Anto Slavko, Pad Bosne i Hercegovine pod Turke u spisima bosanskohercegovakih franjevaca, Dobri Pastir, Sarajevo, 1979, 117-142. LOVRENOVI, Dubravko, Europska paradigma bosanskoga franjevatva, Bosna franciscana, 2 (1994), 2, 177-180. LOVRENOVI, Ivan, Sedam stoljea bosanskih franjevaca, Franjevaki provincijalat, Sarajevo, 1991. M E UGORAC , Tomislav, Prikrivena istina. Uloga bosanskih franjevaca u organiziranju duobrinitva i socijalne skrbi za hrvatske sezonske radnike u Njemakoj, Svjetlo rijei, Sarajevo, 2001. NEIMAREVI, Ante, Bosanski ujaci, Maruli, Zagreb, 26 (1993), 6, 920-925. NIKI, Andrija, Blago hercegovakih franjevakih samostana, Franjevaka knjinica - Hrvatsko kulturno drutvo Napredak, Mostar, 1993. NIKI, Andrija, Franjevaka kulturna batina, Franjevaka knjinica, Mostar 1989. NIKI, Andrija, Hercegovaki franjevaki muenici, Franjevaka knjinica, Mostar, 1992. NIKI, Andrija, Hercegovaki i bosanski franjevci izmeu 1844. i 1944. godine, Franjevaka knjinica - Franjevaki arhiv, Mostar, 1996. NIKI, Andrija, La separazione dei francescani nati in Erzegovina dalla Provincia di Bosnia e listituzione della loro Custodia, Pontificium Athenaeum Antonianum, Rim, 1979. P AND I , Bazilije Stjepan, Bosna Argentina. Studien zur Geschichte des Franziskanerordens in Bosnien und der Herzegowina, Bhlau Verlag, Kln - Weimar - Wien 1995. RADMAN, Ivo, Rane Bosne Srebrene, Svjetlo rijei, Livno, 1994. SANEVI, Zdravko, Uloga franjevaca u Bosni, Hrvatska revija, 47 (1997), 2, 320334. SEMREN, Marko, Franjevci Bosne Srebrene: rtve ratova XX. stoljea, Bosna franciscana, Sarajevo, 5 (1997), 8, 99-112. SEMREN, Marko, Il Francescanesimo visuto nelle regioni croate di Bosnioa ed Erzegovina (fino al 1517), Pontificium Athenaeum Antonianum, Roma 1987. ALI, Jure, Biskup fra Alozjize Mii (1859-1942), Bosna franciscana, Sarajevo, 5 (1997), 7, 199-210.
286
ematizam Franjevake provincije Uznesenja Bl. Dj. Marije u Hercegovini 1977, Provincijalat, Mostar, 1977. UTI, Flavija - KEZI, Ines, S povjerenjem u Krv Jaganjevu. Povijest hrvatske provincije sestara Klanjateljica Krvi Kristove, Provincijalna uprava, Zagreb, 1984. TOMAEVI-KOKA, Jozo, Istina o ubijenoj gimnaziji, (vlastita naklada), Zagreb, 1977. VRGO, Miro, Fra Aneo Zvizdovi (1420.?-1498), Bosna franciscana, 5 (1997), 7, 167-198. Zbornik radova sa simpozija u povodu 100. obljetnice smrti fra Antuna Kneevia odranog u Jajcu 20. i 21. X 1989, Analecta croatica christiana - XXIV, Sarajevo, 1991. Zbornik radova sa Znanstvenoga skupa u povodu 500. obljetnice smrti fra Anela Zvizdovia, Franjevaka teologija - Franjevaki samostan Fojnica, Sarajevo - Fojnica, 2000. ZELI-BUAN, Benedikta, Bosanski franjevci u mreama srpske nacionalne propagande, Hrvatska revija, 43 (1993), 4(172), 424-431. Znanstveni skup fra Grgo Marti i njegovo doba, Zaviajni klub Posuje, Zagreb, 1996. Znanstveni skup o srednjem kolstvu u Franjevakoj provinciji Bosni Srebrenoj, (uredio Ladislav Fii), Kranska sadanjost, Zagreb, 1983. Znanstveni skup Sedam stoljea bosanskih franjevaca 1291-1991, Franjevaka teologija, Sarajevo, 1994. Znanstveni skup ivot i djelo Euzebija Fermendina, Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti, Osijek, 1998. UGAJ, Marijan, Samostani franjevaca konventualaca u Bosanskoj vikariji, Croatica Christiana periodica, Zagreb, 14 (1990), 25, 1-48. 2.3.2. REDOVNICE BULJAN, Slavica, Zavjet krvlju potpisan, Ured za Drinske muenice, Zagreb, 1996. CARATAN, Alojzija - MUTI, Boena, Provincija Boje providnosti Drube Keri Boje ljubavi 1882-1982, Kai, Split - Zagreb, 1982. KODRI, Similijana - PALAC, Branka Natalija, kolske sestre franjevke Krista Kralja. Povijest-poslanje-ivot, Hrvatske provincije, Mostar - Sarajevo - Split ,1987. MAROANE, Antonietta, Klanjateljice Krvi Kristove u Crkvi i svijetu, Provincijalna uprava, Zagreb, 1986. MIJO, Maneta, Stogodinji razvoj Drube sestara Sluavki Malog Isusa, Sto godina u slubi Malog Isusa 1890-1990, Vrhovna uprava Drube, Zagreb, 1994. PALAC, Branka Natalija, kolske sestre treega reda sv. Franje u Hercegovini, Provincijalat, Potoci - Mostar, 1975. PALAC, Natalija, Stoljee ivota, Provincijalat kolskih sestara franjevaka provincije Sv. obitelji, Mostar - Zagreb, 2000.
287
Vez ljubavi u tkanju jedne povijesti. Druba sluavki malog Isusa, Vrhovna uprava Drube, Zagreb, 1990. VRAI, Berislava - KOVAI, Alfonza, Sestre milosrdnice sv. Vinka Paulskoga s kuom maticom u Zagrebu 1845-1995, I-II, Druba sestara milosrdnica, Zagreb, 1998. VUKI, Tomo, kolske sestre franjevke u Hercegovini i mostarski biskupi prema dokumentima arhiva Biskupskoga ordinarijata u Mostaru, Hrvatska misao, Sarajevo, 15-16 (2000), 124-144 i 17 (2000), 114-145. 2.4. ZNAAJNIJE CRKVENE OSOBE Crtajte granice ne precrtajte ljude, Zbornik u ast kardinalu Vinku Puljiu, (priredili JOSIPOVI, Marko - ZOVKI, Mato), Sarajevo - Bol, 1995. GRIJAK, Zoran, Josip Stadler do ustolienja za vrhbosanskog nadbiskupa 1882. godine, Filozofski fakultet Sveuilita u Zagrebu, Zagreb, 1995. Josip Stadler, (priredio PULJI, elimir), Vrhbosanska visoka teoloka kola, Sarajevo, 1989. Josip Stadler, ivot i djelo, Vrhbosanska katolika teologija, Sarajevo, 1999. JURII, Pavo, Erzbischof Josip Stadler auf den Spuren dreier Kulturen. Entwieklung der religionspdagogischen Ttigkeit der katholischen Kirche in Bosnien und Herzegowina whrend der sterreichisch-ungarischen Regiering (18781918), EOS Verlag, St. Ottilien 1992. KOPRIVEVI, Josip, ivot i rad dr. Josipa Stadlera, (priredio VRANKI, Petar), Vrhovna uprava Drube sestara Sluavki Malog Isusa, Zagreb, 1996. (drugo izdanje 1997). MUSA, imun, Franjo Milievi i hrvatski kulturni preporod u Hercegovini, Napredak, Mostar, 1992. Narod svome Dumi, (priredili MARKOVI, Rajko - PERI, Ratko, Crkva na kamenu, Mostar-Hrasno, 1987. NIKI, Andrija, Dr. fra Dominik Mandi - Bio-bibliografija, Vlastita naklada, Mostar, 1981. PARADIK, Anto, Dr Josip Stadler prvi vrhbosanski nadbiskup, Nadbiskupski ordinarijat, Sarajevo, 1968. PERI, Ratko, Da im spomen ouvamo, Biskupski ordinarijat, Mostar 2000. Sluga dobri i vjerni, ivot i djelo mons. Andrije Majia, Crkva na kamenu, Mostar, 1998. Sveti budite - crtice iz ivota nadbiskupa Josipa Stadlera, (priredio JURII, Pavo), Vrhovna uprava Drube sestara Sluavki Malog Isusa - Nadbiskupski ordinarijat vrhbosanski, Zagreb - Sarajevo, 1997. UTALO, Ivo, Dumo don Stjepan Batinovi (1912-1981), Crkva na kamenu, Mostar, 1998. Veliina evaneoske malenosti, ivot i djelo don Marka Peria, Crkva na kamenu, Mostar, 1997.
288
VUKI, Tomo, Confessores fidei, ule, ekada, Maji, Nui, Peri, Crkva na kamenu, Mostar, 2000. Za kraljevstvo Boje, ivot i djelo nadbiskupa dra Petra ule, Crkva na kamenu, Mostar, 1991. ZOVKI, Mato - ZUBAK, Marko, Ivan ondri (1918-1946). Duhovnik mladih, Nadbiskupski ordinarijat, Sarajevo, 2000. ivot u slubi rijei edomil ekada, Vrhbosanska katolika teologija, Sarajevo, 1997. 2.5. MONOGRAFIJE UPA BAGARI, Ivo, Duvno, Povijest upa duvanjskog samostana prigodom 150. obljetnice dananje upe Duvno 1839-1989, Sveta Batina, Duvno, 1989. Brotnjo, prvi zbornik, Matica Hrvatska Ogranak itluk i opina itluk, itluk, 1997. Bukovica uz stotu obljetnicu osnutka upe, (priredili BAGARI, Ivo - KOZINA, Vladimir), upni ured sv. Franje Asikog - Bukovica, (bez godine). DRMI, Ilija, upa Grabovica kroz 150 godina (1831-1981), Kranska sadanjost, Zagreb, 1981. DUGANDI, Ivan, - SOPTA, Josip, Rasno - Duice, upa Rasno, Matica Hrvatska Ogranak iroki Brijeg i Rimokatoliki upni ured, Rasno - Duice, 1999. GALI, Stijepan, Vir - nepresuno vrelo. Povijest upe sv. Jure u Viru (1871-2001), Crkva na kamenu, Mostar, 2001. Hardomilje. Prolost, ljudi, obiaji, (uredio Jure RUPI IVANOV), Hardomilje, 1998. JOLI, Robert, upa Kongora (uz 75. obljetnicu postojanja) 1917-1992, Naa ognita, Tomislavgrad, 1993. Ljubuki kraj, ljudi i vrijeme, zbornik znanstvenog simpozija odranog u Ljubukom 11. i 12. kolovoza 1995. (uredio dr. Ante F. MARKOTI), Ziral Mostar, Naa djeca Zagreb, Zagreb, 1996. NJAVRO, Mato, Hrasno u trebinjskoj biskupiji, Svetite Kraljice Mira Hrasno, Hercegovina, Zagreb, 1995. ORLOVAC, Anto, Procvat, propast, obnova. Kratka povijest katolike upe Bosanski Petrovac - Drvar, Rimokatoliki upni ured Drvar, Drvar, 2001. PULJI, Mato, Stolac. Povijest kraja i upe, Crkva na kamenu, Mostar, 1996. ROTIM, Karlo, iroki Brijeg, Vlastita naklada autora, iroki Brijeg, 1994. ROTIM, Karlo, upa Mostarski Gradac, Vlastita naklada autora, iroki Brijeg, 1995. TOMAEVI-KOKA, Jozo, Istina o ubijenoj gimnaziji (rije je o irokobrijekoj gimnaziji), Vlastita naklada autora, Zagreb, 1997. upa Grude. U povodu 100. obljetnice osnutka upe (1895-1995), upni ured Grude, Grude, 1995. upa Tihaljina u povodu 100. obljetnice obnove upe (1889-1989), (uredio Viktor NUI), Naa ognjita, Duvno, 1989.
289
3. TO JE I KAKO NAPISANO? Valja odmah napomenuti da ovaj rad nije obuhvatio sve to je publicirano na ovu temu. S jedne strane zasigurno postoje neka djela do kojih nisam mogao doi, a s druge strane neke publikacije nisam naveo jer ponavljaju ve reeno1, a druge su toliko neautentine da ih nisam ovdje naveo zbog toga da ne bi nekoga dovele u zabludu.2 Kako se iz gore navedenih djela vidi obraivano je mnogo tema to je za svaku pohvalu. Meutim, upada u oi stihijsko pisanje. Svatko je pisao ono to mu je palo na pamet, odnosno prema emu je dotini autor imao afinitet. Znai, nije bilo sustavnog rada. Redovnici su se dobrim dijelom zadrali na temama svojih redovnikih zajednica. ini mi se da je premalo djela koja se bave opom crkvenom situacijom u Hercegovini i Bosni. Da su teme ovako iroko postavljane, u tom irokom krugu nala bi se i partikularna pitanja. A ovako postavljane teme na jedan uski prostor i na jednu zajednicu ne samo da manje pridonose sagledavanju ope situacije, nego govore moda i o uskogrudnosti pojedinih autora. Dok su se pojedini autori trudili po tko zna koji put pisati o ve reenome, odnosno o istim ili sli nim temama, dotle su neke teme kroz cijelo ovo vrijeme ostale nedodirljive. Recimo tema tzv. sveenikog udruenja Dobri Pastir i dalje je ostala tabu. Onomu tko ne ivi na prostoru Hercegovine odnosno Bosne moda je nejasno zato se o ovoj temi ne smije odnosno ne moe pisati. Moda je neshvatljivo, ali ljudi se boje.3 Nije ovo jedina tema koja se zaobilazi.
1 Usp. Andrija NIKI, Crkva na irokom Brijegu. Povijest gradnje, Sarajevo 1976.; Andrija NIKI, Gradnja crkve i samostana na irokom Brijegu, Split 1981. Ponavljanje je takoer i u knjigama: Andrija NIKI, Franjevaka kulturna batina, Mostar 1989.; Andrija NIKI - Marko KARAMATI, Blago franjevakih samostana Bosne i Hercegovine, Zagreb 1980.; Andrija NIKI, Blago franjevakih samostana, Mostar 1993. Ima ovoga jo. Ako idemo u strukturu teksta ponavljanja su jo tea. Ovakvih ili slinih primjera ima jo. Ako nekoga interesira to je sve napisao Andrija Niki nai e u njegovoj knjizi: Dr. Franjo Tuman, tvorac Republike Hrvatske, Mostar 2000. 2 Usp. Anto AUGUSTINOVI, Povijest Katolike Crkve u Bosni i Hercegovini a poglavito u Usori i epu, Mostar - epe 1997. Ponueno mi je da budem recenzent ove knjige to sam i prihvatio. im sam poeo itati vidio sam da ta knjiga nema gotovo nikakvu vrijednost, tovie da je umnogome tetna jer bi se netko mogao na nju pozvati, a prepuna je netonih podataka. Neto sam kroz recenziju uspio ispraviti, ali veina netonih podataka je ostala, jer nisam mogao doznati recimo tko je prije deset godina bio upnik u nekoj upi, a u toj knjizi je krivo napisano. I tako u beskraj. Napominjem da je i ovo samo jedan primjer, s kojim sam se eto osobno susreo pa ga zato ovdje i navodim, ali svakako nije usamljen. Meu loe tekstove pripada i lanak: Denane AUEVI , Ureenje odnosa turske drave s Katolikom Crkvom u Bosni prema turskim dokumentima, u: Rijeki teoloki asopis, 18, (2001) 2, str. 547-566. 3 Priao mi je jedan poznanik kako bi se on rado uhvatio u kotac s obraivanjem teme tzv. sveenikog udruenja Dobri Pastir, ali su mu drugi savjetovali da je bolje da ne dira u osinjak. S druge strane zasigurno ne bi dobio pristup u arhiv te misteriozne organizacije. Danas kad je hrvatski narod osloboen komunistikog terora, rijetki su koji se jo hvale da
290
S druge strane neke su teze toliko ustaljene da ih nitko i ne pokuava oboriti, odnosno postaviti problem u drugom svjetlu. Zbog toga imamo ponavljanje ustaljenih kliea, odnosno prepisivanje ve reenoga kod mnogih autora. Objektivne istraivake povijesti veoma je malo. O pojedinom problemu tekstovi se svrstavaju u tabore pa gotovo da imamo rovovsku borbu. Iz teksta se odmah vidi tko ga je pisao, odnosno kojem taboru pisac pripada. Meu opim temama nalazimo vie naslova iz srednjovjekovne povijesti iako moramo priznati da, usprkos relativno mnotvu napisanoga nismo uspjeli ui u bit problema ivota tadanjeg bosanskog drutva, pa prema tome i vjerskog ivota u to doba. Od srednjovjekovnih tema relativno je mnogo zastupljeno pitanje Crkve bosanske, pa bismo i ovdje mogli zakljuiti da je stvar izvedena na istac. Meutim, i tu smo daleko od potpunih i pravih rjeenja.4 Recimo, u zadnje vrijeme mi nemamo uope napisanu bilo kakvu knjigu koja bi mogla poslu iti itatelju za bolje upoznavanje kako bosanskog odnosno hercegovakog srednjovjekovlja, a isto tako nemamo gotovo nita vrijedno to je izilo o ivotu Crkve u turskom vremenu. Kad je rije o srednjovjekovlju imamo poprilino opravdan razlog nepisanja, jer se ne moe doi do nekih nepobitnih injenica. Ali ako je u pitanju vrijeme turske okupacije ovaj razlog vi e ne stoji. U pitanju je ne to drugo. Nemamo ljudi koji bi bili sposobni obraivati izvore, a bez toga ne moe se govoriti o autentinoj povijesti. Valja ovdje pripomenuti da su neki autori pokuavali rekonstruirati ovdanju povijest samo na turskim izvorima. U tom sluaju to je pisanje takoer gotovo potpuno neautentino, jer bi trebalo komparativno uzeti sve izvore a ne samo one s jedne strane. Neke knjige, pa i od autora koji slove u dru tvu kao pravi znanstvenici, imamo dojam da su pisane samo radi broja. Te i takve knjige predstavljane su na vie mjesta, medijski su veoma dobro praene, pa bismo mogli rei da su pisane gotovo samo radi prezentacije. Znanost s tim nema nikakve veze. Postavljamo pitanje koliko je uope knjiga koje su na ovom prostoru tiskane imale bilo kakvu recenziju? Neke od tih recenzija takoer
su bili poslunici i plaenici toga teroristikog i zloinakog reima. A moramo biti jasni i iskreni pa priznati da su mnogi bili u njegovoj slubi. Meu njima svakako su bili i lanovi drutva tzv. udruenja sveenika Dobri Pastir. Pitanje je hoe li ova tema biti ikad i obraena. 4 I ovdje moemo biti dovedeni u zabludu. Naime, pojedini ak i hrvatski katoliki autori (uglavnom stariji) govore o nekom velikom broju pripadnika Crkve bosanske koji su masovno i to nenasilno preli na islam nakon turske okupacije ovoga prostora. Ako znamo za sve one masovne progone poevi od 1516. godine i nasilnu islamizaciju, ovakve teze su potpuno neprihvatljive. U tom kontekstu isti autori, govorei o srednjovjekovnim stecima, ove spomenike pripisuju iskljuivo pripadnicima Crkve bosanske. Ni ove teze dakako ne moemo prihvatiti. (Usp. Povijest Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do godine 1463., Hrvatsko kulturno drutvo Napredak, Sarajevo, 19912 i 19983, str. 629-641, 767-793.
291
su pristrane, tako da jedan broj samih recenzija ne bi mogao dobiti nikakvu pozitivnu ocjenu.5 4. ZAKLJUAK Obra ivane teme o povijesti Crkve u Hercegovini i Bosni uglavnom mo emo podijeliti na sljede e teme: op e, ekumenizam, redovnici, znaajnije osobe i upne monografije. Mnogo ovih radova nastalo je kao plod znanstvenih skupova koji su organizirani ili u povodu raznih obljetnica ili u ast nekoj osobi, to je esto opet povezano s nekom obljetnicom. Znanstveni skupovi esto su i organizirani s ciljem da nastane knjiga, jer bez takvog skupa knjiga se nikad ne bi pojavila. Obrada svake teme dobro je dola, ali naalost, ini se da su iz ivota Crkve u Hercegovini i Bosni neke teme neto svjesno, a neto inercijom, zaobiene, dok su druge obraivane do potankosti. O postavljenim kliejima ve je bilo govora, ali to elim podvui i u zakljuku jer bi bilo vrijeme da se neki ustaljeni klieji razbijaju, a da se pone pisati autentina povijest osloboena mitova i bilo kakvih pozitivnih ili negativnih predrasuda. Meutim, to e biti veoma te ko, a skeptici e re i, mo da, i nemogu e. Na alost, na podru ju Hercegovine i Bosne jo e dugo biti tema o kojima nije poeljno pisati, pa e tako i povijest ovda njega dru tva i Crkve u njemu zasigurno djelomino ostati neautentina.
Vrlo esto autori za recenzente uzimaju svoje prijatelje koji e ih hvaliti. Koji put jasno se vidi da recenzent nije ni proitao tekst, odnosno da ga je samo preletio pogledom. To dakako ne moe biti nikakva recenzija. Naalost, kod nas je gotovo uvrijeeno miljenje da onaj tko kritizira tekst kritizira autora, odnosno da ima neto protiv njega osobno, pa se onda ljudi i ne usude napraviti nekakvu eventualno negativnu recenziju teksta.
292
RISULTATI DELLA RICERCA DELLA STORIA ECCLRESIASTICA IN ERZEGOVINA E IN BOSNIA (EVO MODERNO) Sommario La storia della Chiesa cattolica nellevo moderno in Bosnia e in parte in Erzegovina, assieme alle pubblicazioni in Croazia e allestero, stata trattata soprattutto dal Istituto Teologico Cattolico di Sarajevo, attraverso convegni sulla vita e sullattivit dei personaggi di riguardo della Chiesa locale, come pure sulla situazione di queste zone in determinati periodi. Le rispettive pubblicazioni sono uscite nella serie Studia Vrhbosnensia. Tra queste segnaliamo un voluminoso testo, frutto di un simposio, sul primo arcivescovo di Sarajevo, Josip Stadler. Le varie questioni riguardanti la Chiesa in Erzegovina, accanto alle opere di singoli autori, sono state trattate nei convegni organizzati a Mostar in onore di particolari personaggi di riguardo della Chiesa locale. Il primo simile convegno fu organizzato in onore del primo vescovo diocesano di Mostar, Petar ule, e ad esso ne sono seguiti altri quattro. In essi si discutevano non solo questioni strettamente religiose di quel tempo, ma venivano precisate anche le circostanze nelle quali operava la Chiesa in quei tempi. Diverse persone si sono interessate alla storia riguardante la Provincia francescana di Bosnia, le persone e le zone in cui lavorano i francescani bosniaci e riteniamo che questa parte della storia locale sacra sia sufficientemente elaborata, anzi di questa storia si scritto molto. La stessa cosa possiamo dire delle persone e dei territori dove lavorano i francescani dellErzegovina. In questa zona uscito un considerevole numero di monografie sulle varie parrocchie. Non volendo entrare nel merito della valutazione della loro qualit, in generale si potrebbe dire che sono di qualit inferiore rispetto le altre opere scritte. Tuttavia non possiamo dire che non abbiano dato, almeno un minimo contributo, allo studio della storia della Chiesa in questa zona. Anche queste monografie, come dei tasselli, possono essere inserite nel mosaico dello studio della storia ecclesiastica di Erzegovina e Bosnia. Lelaborazione del tema sulla storia della Chiesa in Erzegovina e Bosnia tocca le seguenti tematiche: la situazione generale della Chiesa, lecumenismo, i religiosi, i personaggi pi importanti e le monografie parrocchiali. Molte opere sono frutto di convegni scientifici organizzati in occasione dei vari anniversari, molto spesso in onore di qualche personaggio. I convegni scientifici spesso erano organizzati con lintento di far poi uscire gli atti, perch senza il convegno il libro non sarebbe mai stato pubblicato. Purtroppo, sembra che alcuni temi sulla vita della Chiesa in Erzegovina e Bosnia siano stati evitati, in parte consapevolmente e in parte per inerzia, mentre altri sono stati elaborati dettagliatamente. tempo di rompere certi stereotipi fissi e di iniziare a scrivere la storia autentica liberata dai miti e da qualsiasi pregiudizio. Tuttavia ci sar molto difficile, gli scettici diranno impossibile. Purtroppo nei territori dellErzegovina e della Bosnia ci saranno ancora a lungo dei temi dei quali bene non scrivere, e perci anche la storia della societ e della Chiesa rester sicuramente in parte inattendibile.
293
II. ARHIVSKA VRELA
294
295
IZVORI ZA HRVATSKU POVIJEST U VATIKANSKOM ARHIVU. PAPINSKI KONZULATI NA ISTONOJ OBALI JADRANA U 19. STOLJEU TOMISLAV MRKONJI Vatikanski tajni arhiv UDK 94(497.5)18 94:341.81(497.5)18 Izvorni znanstveni rad
Autor upozorava na mnogostruke odnose izmeu hrvatskoga naroda i Rimske kurije i mnotvo arhivskog gradiva koje je odraz toga stanja, a uva se u Vatikanskom centralnom arhivu i drugim jo necentraliziranim arhivima te nekim rimskim bibliotekama. Vatikanski tajni arhiv kao sredinji arhiv Katolike crkve, s ostalim vatikanskim, jo uvijek samostalnim arhivima, jedno je od najbogatijih vrela za hrvatsku crkvenu i svjetovnu povijest. Pored crkvene kurijalne administracije, Vatikanski arhiv sadri i vrela koja se odnose na civilnu upravu Papinske drave. Zbog nemogunosti da se u okviru lanka cjelovito obradi arhivska graa, autor se ograniava na predstavljanje vrela koja se tiu papinskih konzulata na istonoj obali Jadrana i to uglavnom za austrijske administracije, odnosno do propasti Papinske drave, kada su se ti konzulati i ugasili. Upozorava na sudbine arhiva pojedinih konzulata i na vanost njihova djelovanja kao svojevrsnih nuncija i izvjestitelja u crkvenim i politikim pitanjima. U prilogu donosi dokumente koji daju opi prikaz stanja konzulata za navedeno podruje sredinom 19. stoljea. Na koncu upozorava na potrebu da se tonije odrede imena i datumi imenovanja pojedinih konzula, vicekonzula, obinih predstavnika, kao i drugoga osoblja dotinih konzulata. Sve bi to bio prilog boljem poznavanju odnosa Svete Stolice i hrvatskoga naroda.
Zadane teme za ovaj znanstveni skup vjerojatno imaju i neki programatski karakter, budui da se radi o prvom od ovakvih skupova koje priprema splitski Teoloki fakultet, odnosno Katedra crkvene povijesti
296
Sveuilita u Splitu. Ipak, irina teme i rad ovog opsega sugeriraju da se ograniim na jedan poseban predmet. Razlog je prije svega u kompleksnosti Vatikanskog tajnoga (povijesnog) arhiva. Iako se u tom arhivu uvaju i stariji dokumenti, vremenski raspon neprekidnog i razmjerno cjelovitog arhivskog gradiva kree se od Inocenta III., tonije od 1198. do danas. I u kronolokom smislu i po mnoini arhivskoga gradiva taj arhiv je, dakle, jedinstven na svijetu i kao takav predstavlja nemalu potekou prilikom svakog istraivanja. Potujemo li arhivistiki princip povezanosti dokumenata, onda bi za cjelovito predstavljanje stvari trebalo ukljuiti i druge rimske i strane arhive, pa i Vatikansku knjinicu i ostale stare rimske i druge knjinice, budui da se neki arhivistiki fondovi nalaze i u njima. Zbog svega toga, dajui prvenstvo originalnosti i sintezi prilikom ovakve vrste rada, smatram da je bolje izabirati jednu temu koja se smjeta u okvir dviju stvarnosti koje nas zanimaju: s jedne strane Rimska kurija i Papinska drava, njezina adminstracija i njezin arhiv, s druge civilna i crkvena uprava uz Jadran, kako nam sugerira naslov ovoga znanstvenog skupa. Istraujui povijest odnosa Svete Stolice i hrvatskoga naroda, te inventarizirajui razne vatikanske serije i fondove, osobito arhiv Beke nuncijature, uoio sam vie tema koje su u veoj ili manjoj mjeri nepoznate i neobra ene u na oj nacionalnoj povijesti. Jedna od tih tema je i institucionalne naravi, a odnosi se na papinske konzulate i druga manja predstavnitva u primorskim gradovima od Trsta do Dubrovnika, koji su u slu benoj terminologiji Rimske kurije nazivani Papinski konzuli u Dalmaciji (Consoli pontifici in Dalmazia ili nel Litorale Austro-Illirico, odnosno nel Litorale Austro-Ungarico, Litorale Croato ako se odnosilo samo na Hrvatsko primorje, od Rijeke do Zrmanje). Ovdje se, dakle, ograniavam na predstavljanje institucije papinskog konzulata openito, te posebno izvora koji se odnose na papinske konzulate u takozvanoj Austrijskoj Dalmaciji, dakle za vrijeme austrijskog razdoblja uzeto u malo irem smislu, odnosno otprilike od poetka 19. st. do propasti Papinske drave sedamdesetih godina istoga stoljea, iako se po inerciji stvari institucija papinskog predstavnitva te vrste zadrala jo nekoliko godina. Budui da je i u naslovu ovog znanstvenog skupa stavljen naglasak na povijesne izvore, posebno upozoravam na problematiku sudbine i vanosti arhiva tih papinskih konzulata. Na koncu nastojim rekonstruirati, koliko je to mogue na temelju za sada dostupnoga gradiva i do sada objavljenih radova, tadanje stanje konzularnih predstavnitava i osoba koje su u njima obavljale konzularne i druge poslove. Koliko mi je barem za sada poznato, ni u talijanskoj ni u hrvatskoj povijesnoj literaturi nama veih objavljenih radova o tom predmetu. Izuzetak je lanak Alberta Silvestra o trgovakom prometu izmeu Crkvene
TOMISLAV MRKONJI, Papinski konzulati uz istoni Jadran
297
Drave i istone jadranske obale te o papinskim konzulatima u Istri i Dalmaciji u XIX. stoljeu.1 U svojevrsnoj katolikoj enciklopediji iz 19. st. Dizionario di erudizione storico ecclesiastica Gaetana Moronija nalazi se posebna natuknica Consoli pontifici s popisom dalmatinskih konzulata; prema Moroniju papinski konzul u Rijeci Giuseppe Francesco Saverio Giammarini2 obraen je u jednom ivotopisu. Povjesniari Rimske kurije i Vatikanskog arhiva, kao Karl August Fink i L. Pasztor, opisujui Dravno tajnitvo, modernu razdoblje, ali i oslanjajui se na prijanje autore, donosi tzv. Rubrike koje se tiu papinskih konzulata u Dalmaciji. Mons. dr. Mile Bogovi upozorio me je da je prof. Makso Peloza skupio odreen broj dokumenata o tome, ali da ih nije posebno obradio i objavio, te da u hrvatskoj povijesnoj literaturi ne nalazimo posebnih studija o toj temi3. Ines Krota je u vodiu Historijskog arhiva u Rijeci donijela podatke o fondu, odnosno arhivu Papinskog konzulata u Rijeci4. Jedino je ime Perii prikazao stanje predstavnitava u Dalmaciji (od Zadra do Dubrovnika), koliko su mu doputali fragmentarno sauvani izvori o tom predmetu u zadarskome Dravnom arhivu5. Vicko Kapitanovi je koristio neke podatke glede aktivnosti papinskog konzula u Zadru M. Nerija6.
Alberto SILVESTRO, Nota sul traffico mercantile tra lo Stato Pontificio e la costa istrianodalmata e sui consolati pontifici in Istria e Dalmazia nell800, Graa i prilozi za povijest Dalmacije, 15 (1999) 221-245. 2 Mascaretti Giovanni Bernardino, La biografia di Gaspare Francesco Giammarini, dotto e pio avvocato, console pontificio di Fiume e di tutto il litorale Ungarico, G. Moroni, Dizionario di erudizione storico ecclesiastica, sv. 67, Venezia 1854., str. 84. 3 V. Kapitanovi u svojim lancima donosi samo biljeke. Usp. V. KAPITANOVI, Andrea Doroti e il movimento per lunione della Dalmazia alla Croazia, Larea alto-adriatica dal riformismo veneziano allet napoleonica [a cura di Filiberto Agostani], Venezia 1998, 566, n. 9; 582-583, n. 76; V. KAPITANOVI, ibenska crkva u vrtologu politikih prevrata od pada Mletake republike do restauracije (1797-1815), Sedam stoljea ibenske biskupije (Zbornik radova sa znanstvenog skupa, 22-26. rujna 1998), ibenik, 2001., 355, b. 16-17; 356, b. 21; 361, b. 41-42. 4 Vodi Historijskog arhiva u Rijeci, Pazin-Rijeka 1980. (Posebna izdanja, 7), str. 218: 2.7. PREDSTAVNITVA STRANIH DRAVA. 2.7.1. PAPINSKI KONZULAT U RIJECI. Sign. R 1. U Rijeci se ve 1740. godine spomije konzul papinske drave Saverio de Orlando, ali se, prema sauvanoj grai, postojanje papinskog konzulata u Rijeci moe smjestiti u razdoblje 1832-1860. godine. Djelovanje konzulata odnosilo se osobito na papinsku pomorsku trgovinu. Tvorac fonda: / naslovnik/ Consolato Pontificio di Fiume (1832-1860). Graa: nepotpun; knjiga sv. 2, spisa sve. 1; vremenski raspon 1832-1860; dobro ouvana, registraturno sreena, pristupana; jezik talijanski; pismo platinica; ima inventar i vodi; mikrofilmirana. Knjige: Urudbeni zapisnik rada 1832-1847, sv. 1 i upisnik opeg dopisivanja 1832-1860, sv. 1. Spisi: Opi spisi 1835-1860, sve. 1. Napomena: Prijanji naziv fonda bio je Konzulat papinske drave u Rijeci. (I. K.) O inventaru kancelarije iz 1859. v. biljeku 10. 5 . PERII, Diplomatsko-konzularna predstavnitva stranih zemalja u Dalmaciji za vrijeme druge austrijske uprave, u Zadarski zbornik 6 (1968) 601-630. U biljekama je navedena i literatura koju je sam autor koristio, ali nema posebnoga rada o papinskim konzulima u Dalmaciji. 6 V. KAPITANOVI, Andrea Doroti, 563-590.
1
298
IZVORI Zbog nedostatka tiskanih izvora slu io sam se prvenstveno neobjavljenim izvorima, tj. dokumentima iz Arhiva Beke nuncijature i odnosnim dokumentima iz fonda Dravnoga tajnitva7. Istra i Dalmacija su mirom u Campoformiju i propau Mletake republike g. 1797. prestale biti pod nadlenou nuncija u Veneciji. Nakon razdoblja francuske uprave i drugih poznatih previranja to je podruje dolo pod austrijsku, odnosno ugarsku upravu, a to znai, i za papinske konzule u navedenim lukama, pod nadlenost apostolskog nuncija u Beu. U arhivu be ke nuncijature nalazi se korespondencija s dr avnim tajnikom u Vatikanu i s pojedinim konzulima, kao i s nekim drugim naslovnicima, ve prema kompetenciji ureda za predmet o kojem se pisalo. Odraz druge, zapravo najvanije ustanove kompetentne za takva predstavni tva, jesu dokumenti koji se nalaze u arhivu vatikanskog Dravnog tajnitva, danas u Vatikanskom tajnom arhivu u seriji Segreteria di Stato. Epoca moderna8. Za prvi pristup istraivanju potrebno je vidjeti tzv. Rubricelle i protokole. Naime, poetkom 19. st., tonije 1815-1816. kada je provedena tzv. reforma Consalvi (prema prezimenu tadanjeg dravanog tajnika), vatikanska administracija promijenila je nain registriranja korespondencije. Od kronoloke registracije prelo se na predmetnu. Ali ta promjena, kao i sve promjene, nije bila potpuna, niti se odmah provela. Zbog toga se u prvim godinama 19. st., osobito u kancelariji bekog nuncija, jo uvijek, iako samo djelomino, zadrava stara registracija, a u Dravnom tajnitvu predmeti, odnosno rubrike (titoli, posizioni) jo nemaju jasnu podjelu i nisu definitivno ifrirani, tj. pojedinom predmetu jo uvijek ne odgovara jedinstveni broj ili neka druga ifra. U seriji Dravnoga tajnitva od 1816. kroz vie godina papinski konzulati kao predmet nisu imali uvijek sigurnu ifru. Tek kasnije susreu se brojevi 289 i dalje do 295, odnosno do 298; svakako, za primijetiti je da su to posljednji brojevi u titulariju, tj. popisu rubrika ili predmeta; iza njih slijede brojevi koji se odnose na strane konzule (consoli esteri). Naime, u Rubricellama tek od 1834. nalazimo posebne rubrike Consoli pontifici, dok je prije toga biljeeno ime mjesta i rubrika koja se ticala mjesta ili nekog drugog predmeta iz sadraja dokumenta. Zbog toga je i traenje pojedinih brojeva za te godine kompliciranije. U nekoliko sluajeva u godini 1844. rubrika Dalmazia, consoli pontifici posebno je zabiljeena
7 Ovdje koristim fond Segr. di Stato. Epoca moderna, u daljem citiranju samo SS; Arhiv bekog nuncija citira se Arch. Nunz. Vienna, ovdje u daljem citiranju samo NV. 8 O arhivu dravnog tajnitva za to prvo razdoblje v. L. PASZTOR, La Segreteria di Stato e il suo archivio (1814-1833), sv. I., Stuttgart 1984. (Ppste und Papstum, 23, I), osobito str. 236, 245 i dalje.
299
brojem 44, gdje nalazimo nekoliko dalmatinskih gradova, kao Dubrovnik i Senj koji su vie puta drugih godina obiljeeni istim brojem. Od 1844. u Rubricellama posebno su odvojeni mjeseci, tako da je laka kronoloka orijentacija i traenje; od 1837 Rubricelle su jo podijeljene na sveske prema podpredmetima. U Rubricellama postoji rubrika, predmet Consoli pontifici jo i 1897. prot. 35325, ali tada je zabiljeeno: Non si ammettono pi, tj. odgovor na molbu da se imenuje konzul u Malagi (Rubr. 293). Najdue, do 1894. sigurno, a moda i koju godinu kasnije, zadrao se konzulat u Marseillesu. Meu onima koji su najdulje bili aktivni, do oko 1893., nalaze se Barcelona, Rim i Napulj, ali i tu je samo pitanje sudbine arhiva, tj. ne vie redovite administracije, nego spaavanja vlastite imovine. Sami dokumenti, ve prema njihovoj tradiciji, nalaze se u arhivima pojedinih administracija koje su uzrokovali njihov nastanak i osigurali uvanje. Naime, papinski konzulati su bili nadleni prvenstveno za zatitu podanika Papinske drave u drugim dravama, zatim u pitanjima trgovine i plovidbe. Zbog toga su Dravno tajnitvo, Apostolska Kamera (Ministero delle Armi) i Ministarstvo trgovine i nuncij s jurisdikcijom za dotino podruje bili naleni za sve ono to je bilo u vezi s tom vrstom posla u dotinim predstavntvima. Dokumenti te vrste nalaze se dakle u fondovima tih vatikanskih dikasterija. Ovdje koristim gotovo isklju ivo arhive Dravnog tajnitva i bekog nuncija. Neki dokumenti nalaze se i u arhivu dananje Kongregacije za irenje vjere (Propaganda Fide) budui da su se misionari koji su prolazili kroz jadranske luke, osobito Trst9 i Dubrovnik, obraali i papinskim konzulima za pomo i posredovanje; i vjernici iz Dalmacije i bosanskog misionarskog podruja znali su se obraati na rimsku kuriju i preko najbliih papinskih konzula, osobito u Dubrovniku i Zadru. Po naravi stvari, izvori za ovaj predmet trebali bi se traiti ponajprije u samim arhvima pojedinih konzularnih predstavnitava. Ali pitanje tih arhiva ostaje i dalje otvoreno. Kao to je gore navedeno, u rijekom Historijskom arhivu uva se dio arhiva papinskog konzulata u Rijeci, tj. godine 1832-1860. Iz ovdje citiranog gradiva vidljivo je da je djelovao znatno due. O sudbini arhiva u Trstu i Rijeci govori korespondencija koju je vodio papinski transki konzul Edoardo Ginzel s Dravnim tajnitvom10. Iz za
9 Segr. di Stato. Epoca moderna, a. 185, rubr. 289, ff. 184r-23r: G. Belusco, upravitelj (gerente) konzulata u Trstu alje dravnom tajniku G. Antonelliju popis misionara gostiju: prospetto dei R. P. Missionari transitati per questa citt nellanno 1850. accolti come ospiti nella Casa del Cavaliere [Luigi] Napoli segnata col n. 54. Contrada di Riborgo. Slini popisi nalaze se i u svescima za gg. 1853, 1854, 1855 rubr. 289, tj. za Trst. 10 Korespondencija o tome u Arch. Nunz. Vienna (dalje NV) 457, ff. 785r-786v: Ginzel Edoardo nunciju u Be Falcinelli Antoniacci Marianu: trai informacije kako se ponaati, budui da talijanski konzul zahtijeva da mu se predaju peati i arhiv papinskog konzulata u Rijeci i Trstu.
300
sada dostupnih dokumenata nije jasno kada je konzulat tono zatvoren ni gdje je zavrio arhiv konzulata u Trstu. Prema navedenom dokumentu, najprije ga je zadrao sam konzul E. Ginzel11. to se tie Rijeke, vicekonzul Gustav Pauleti sauvao je rijeki konzularni arhiv; ponio se, naime, kako je savjetovao beki nuncij. O tome je obavijestio i konzula u Trstu, kao i ostale vicekonzule12. Prema gore navedenom vodiu rijekog Historijkog arhiva, taj konzularni arhiv sada je jedan od njegovih fondova. U Dravnom arhivu u Zadru uva se vjerojatno samo dio papinskoga arhiva konzula u Zadru, koji je koristio . Perii za pisanje navedenoga lanka. Prema nekim dokumentima, dio toga arhiva trebao bi se nalaziti u Dravnom arhivu u Rijeci13. Za sada mi nije poznato jesu li se u drugim mjestima, gdje su postojali konzulati sauvali pripadajui arhivi14; ovaj lanak moe potai eventualnu provjeru njihova postojanja.
Ginzel je, naime, javio kako se ponio rijeki konzul: Trieste, 9 Novembre 1870. Eccellenza Reverendissima! Il Vice - Console di Fiume con sua officiale del 7 corrente n. 8 mi fa conoscere essersi a lui presentato personalmente il Console del Regno dItalia chiedendogli oralmente la consegna dei sigilli e di tutte le carte di quel Consolato Pontificio, avendone ricevuto incarico dal suo Governo in forza di un tale Circolare, riservandosi in seguito a fargliene domanda in iscritto. Quel funzionario si negato a ci adempire senza unautorizzazione del Governo da cui dipende, ed io facendo eco alla sua risposta gli ho riscontrato che andavo a provocare dallEccellenza Vostra Reverendissima le superiori disposizioni, che serviranno di massima <f. 785v> per tutti, nellintelligenza che io ho ritirato in casa mia tutto ci che esisteva di Officio del Consolato, e che mi contenter dar tutto alle fiamme anzich farne materiale consegna a questo Console in caso me ne venisse fatta ricerca. LEccellenza Vostra Reverendissima sar compiacente istruirmi sul da fare per io poterne informare gli altri Vice - Consoli: pregandolo nello stesso tempo di un pronto riscontro. Colla riprotesta della mia inalterabile devozione, ho lalto onore segnarmi DellEccellenza Vostra Rev.ma devotissimo, obbligatissimo servo Commendatore Edoardo Ginzel e Colonello Console Generale pontificio. 12 ANV 457, ff. 822r-823v, Ginzel nuncije Falcinelliju 14.11.1870: odgovara na br. 2558/1, glede konzulata u Rijeci primio je informaciju o tome kako se ponaati glede talijanskog konzula. Pismo br. 14. od 13 11. 1870. Pauleti je dalje prenio isto ostalim papinskim konzulima: Giovanni Pilepich a Portor; Giuseppe Accurti a Segna; Fr. Dr Vidulich a Lussin Piccolo; Cav. F. de Draganich a Sebenico; Luigi Nonveiller a Spalato. 13 Prema svesku SS. 1868, rubr. 289, f. 70r-v: O. Keller, vritelj poslova u konzulatu u Zadru, predao je 30.4.1868. rijekom konzulu Milanti arhiv ukinutog zadarskog konzulata, s dokumentima od 1815 do 1868.: Specifica degli atti, libri ed altre carte, nonch altri oggetti spettanti al sopresso Consolato Pontificio di Zara, che vengono rimessi al Sig. Commendatore Luciano Milanta Maggiore Onorario nella Marina Militare, Console Generale Pontificio in Fiume, in ordine al riverito rescritto N 49055/anno corr. di S. E. Rev.ma il Segretario di Stato Giacomo Cardinale Antonelli. U Rijeci bi se, dakle, trebao nalaziti taj dio zadarskog arhiva. 14 Za arhiv u Trstu koristan e biti inventar u SS. 1855, rubr. 289,2 ff. 98r-100v, koji je kancelar Giuseppe Belusco poslao dravnom tajniku 8.8.1852. U svesku SS. 1859, rubr. 289, ff. 79r-81r: nalazi se inventar kancelarije papinskog konzulata u Rijeci koju je novom konzulu L. Milanti predao kancelar Alberto Giustini 4.3.1859. Prema dokumentima u svesku SS. 1872, rubr. 289, f. 3r: beki nuncij javlja dravnom tajniku
11
301
TO JE BIO PAPINSKI KONZULAT Sama institucija papinskog pomorskog konzulata vrlo je starog datuma. U odreenom smislu izvori seu u 11. st. otkada postoje razliite papinske dispozicije i ovlasti koje se tiu konzulata. U opem smislu nadovezuju se na poznate pomorske zakone uvedene najprije na otoku Rodosu i kasnije prihvaene kao pomorski kodeks u svim onim zemljama u kojima nisu bili u suprotnosti s lokalnim zakonom. Veina pomorskih drava s trgovakom ili ratnom mornaricom na Mediteranu i posebno na Jadranskom moru sluila se tom institucijom kao svojim predstavnitvom u stranim lukama. Tako i Papinska drava koja je imala svoju ratnu i trgova ku mornaricu, a na Tirenskom moru ve e luke u Fiumicinu, Civitavecchiji, Anziju i Terracini. Tiberom je imala izravnu rije nu komunikaciju od Fiumicina s gradskim rimskim lukama, velikom, Ripa grande, za prilaz moru i, malom, Ripetta, kod na e crkve Svetoga Jeronima, za navigaciju uzvodno Tiberom prema Laziju. U svim ve im lukama nalazili su se papinski konzulati kao predstavnici Papinske drave. Naelno je to, dakle, institucija civilne naravi, kao pomorski konzulat koji je imala Papinska drava u okviru svoje civilne administracije. Ipak, u administraciji Rimske kurije, odnosno Papinske drave, to je u ovom sluaju i razumljivo, nije posebno odvajana crkvena od civilne dokumentacije. To je vidljivo i iz pozicije dokumenata: obino se nalaze jedni pored drugih dokumenti koji se odnose na papinske i strane konzule (consoli pontifici i consoli esteri)15. Na Tirenskom moru jedan od najvanijih papinskih konzula imao je sjedite u Genovi, a za Francusku u Marseillesu; taj konzulat ostao je aktivan sve do kraja 19. st. i kao takav vjerojatno je najdue djelovao. Na cijelom Jadranu daleko najvanija bila je Ancona. Za Grku i Jonske otoke bili su konzulati na Krfu (Corf) i u Ateni, a na istonoj obali svakako najvaniji Trst i Rijeka, o kojima govorim posebno. Tridesetih godina 19. st. trgovina Jadranskim morem u odnosu na ostala mora Mediterana, bila je oko pet puta vea16. Razvojem trgovine na Jadranu poveao se i broj stranih konzulata u Papinskoj dravi, a tako i
kard. Antonelliju, 19.6.1872. da je i arhiv konzulata u Labinu predan rijekom konzulu Pauletiu; isto se navodi i za arhiv iz Kraljevice; tako bi se i ti dokumenti morali nalaziti u Rijeci, vjerojatno u gore citiranom rijekom Historijskom arhivu. 15 Rubrike za te konzulate su slijedee: 285, i 296 = Napoli; 286 = Genova; 287 = Genova i Nizza; 288 = Venezia; 289 = Dalmazia ( i 295, ve prema tome da li je biljeeno prema pojedinom mjestu konzulata ili ovako po provinciji), 291 = Francuska; 292 = Corf (Krf); 294 = Malta, Corsica. Sardegna; 297 = Consoli inglesi; i na koncu rubrika 299 = Disposizioni generali, tj. za papinske konzulate. Gotovo redovito slijede zatim 298 = Consoli esteri, odnosno konzuli stranih drava na teritoriju Papinske drave. 16 MORONI, sv. 43, str. 35
302
obratno, papinskih s drugim dravama. Austrijski konzul, npr., nalazio se u sljede im gradovima dana nje Italije: Ancona, Cervia, Cesena, Cesenatico, Civitavecchia, Comacchio, Fermo, Grottamare, Ponte Lagoscuro, Porto dAnzio, Ravenna i Rimini. Struktura i rang konzulata bio je razmjeran vanosti luke u kojoj se nalazio, tj. mogao je biti predstavnik u rangu konzula, vicekonzula, agenta ili konzularnog predstavnika. U mjestu gdje je rezidirao, kao i drugi konzuli, iako nije imao prerogative diplomatskog slubenika, esto je bio i lan diplomatskog zbora (corpo diplomatico, corpo consolare), to, pored ostaloga, dokazuje da u stvarnosti nije bio obini predstavnik. Konzuli, vicekonzuli, odnosno konzularni agenti i predstavnici birani su izmeu vienijih i za takav posao prikladnih civilnih osoba, najee iz raznih krajeva dananje Italije, a kasnije i iz mjestu samog konzulata, esto iz obitelji prethodnog konzula ili nekoga od osoblja iz samog konzlata, budui da je mogao biti imenovan koadjutor s pravom nasljedstva. Redovito su se natjecali za ispranjena mjesta sami konzuli, odnosno drugo osoblje iz drugih konzulata, ili kandidati po preporuci raznih crkvenih dostojanstvenika. Mogli su stoga doi iz svih krajeva gdje su bili papinski konzulati. Informacije o osobi skupljane su posredno ili neposredno od povjerljive osobe iz samog konzulata, od mjesnog biskupa i nuncija s kompetencijom za dotino podruje. Administrativno je zavisio najprije od kardinala kamerlenga, odnosno od dravnog tajnika, koji je nad njima imao jurisdikciju; on je imenovao konzule i slao im patent , dokument o imenovanju s jurisidkcijom za njihov mandat. Pio IX. Motu propriom od 12.6.1847. propisao je da imena papinskih konzula u drugim dravama budu predloena papi, a samo imenovanje slalo je Dravno tajnitvo. Na lokalnoj razini manja predstavnitva bila su zavisna od generalnih konzula koji su mogli imenovati vicekonzule i konzularne agente, ali su ti morali biti potvreni od dravnog tajnika i od cara u Beu, od kojih su dobivali patent i exequatur. Naime, za vrijeme austrijske administracije za imenovanje konzula bio je potreban i exequatur cara u Beu koji je potvrivao i objavljivao imenovanje, ve prema utvrenim politiko-pravnim odnosima izmeu Austrijskog carstva i Sv. Stolice. Nakon revolucionarnih i nacionalnih pokreta oko g. 1848. za predstavnike u konzulatima nastojalo se imenovati osobe koje su bile one nacije gdje se predstavnitvo nalazilo. Imenovanja su od 1818., ipak necjelovito, objavljivana u Rimu u poznatoj periodikoj publikaciji Diario di Roma17.
17
MORONI, sv. 20, str. 29; sv. 45, str. 193. Ipak, u Diario di Roma mogu se nai samo parcijalni podaci o konzulima i konzulatima.
303
Pored toga to su u moralnom smislu morali biti besprijekorni, konzuli, odnosno odgovarajui predstavnici, nisu smjeli obnaati nikakve druge dravne slube, niti koje privatne koje bi prijeile potpunu slobodu u obavljanju konzularnog posla; prema lanku 7. uputa (istruzioni) objavljenih u okrunici kamerlengata 28.9.1825., bilo im je zabranjeno zastupati bilo koju drugu dravu18. Papinski konzuli nisu bili plaeni, nego su se financirali samo od konzularnih pristojbi koje su naplaivali za pristanak brodova, putovnice, vize, razne ovjere i slino. Ali i ti prihodi kontrolirani su od generalnog konzulata pod ijom jurisdikcijom su bila nia predstavnitva. Iz papinske blagajne dobivali su ipak naknadu za kancelarijski pribor i potanske usluge. U korespondenciji s dravnim tajnikom sauvalo se mnotvo zahtjeva za trokove. Nisu imali pravo nositi uniformu, nego je to od sluaja do sluaja pojedincima bilo dozvoljavano nakon to su uputili molbu za noenje odgovarajue uniforme i ina papinske flote: pukovnika (colonnello), majora (maggiore), kapetana (capitano onorario), porunika (tenente) i potporunika (sottotenente)19. Dunosti i ovlasti konzula svodile su se, u praksi, na posao slian onome lukog kapetana, ali i predstavnika Papinske drave, odnosne Sv. Stolice. To je bio sluaj osobito u onim mjestima gdje nije bilo izravnog utjecaja nuncija ili internuncija, pa su konzuli, osim redovitog zaduenja za pitanja trgovake mornarice, rjeavali i pitanja diplomatske naravi, saniteta, ali i strogo crkvene kompetencije. Nakon pregleda navedenih izvora20 konkretnije se moe rei da se sadraj korespondencije odnosi se na sve ono to je bilo specifino za djelatnost konzula: zatita i pomo dravljanima Papinske drave (sudditi pontifici), izdavanje putovnica i viza, to je redovito i dostavljano u posebnim preglednim listama (prospetto dei pasaporti rilasciati o visti del consolato...), traenje nadoknade za kancelarijske potrebe (nota di spese), problemi s teretom i prolazom brodova papinske trgovake flote (prospetto della navigazione pontificia, lo stato di navigazione), financijski i carinski
18 SS. 1868, rubr. 289, ff. 33v-34. Ipak bilo je i izuzetaka. Tako je papinski konzul u ibeniku Galeotovich zastupao i grku vladu, a njegov nasljednik F. Draganich Veranzio traio je 1869. dozvolu da moe biti vicekonzul Turske, v. SS. 1870, rubr. 289, f. 3r; to je bilo i dozvoljeno 29.3.1870. prot. SS. 55259, v. f. 7r; ipak na koncu nije prihvatio taj drugi konzulat, v. SS. 1878, rubr. 289, f. 9v. 19 SS. 1857, rubr. 289, f. 23r-v: pismo bekog nuncija kard. Antonelliju dravnom tajniku, br. 213, 30.8.1857: nakon Parikog kongresa konzuli drugih drava nosili su posebne uniforme, zbog toga je dubrovaki konzul A. Des Carneux doao u Be i molio da bi se i papinskim konzulima dala odgovarajua uniforma kako bi bili izjednaeni drugim konzulima. 20 SS. 1851, rubr. 289, ff. 147ss, v. prilog br. 3. od 29.4.1851.
304
izvjetaji (rapporti di finanza e della tariffa doganale; tariffa dei diritti consolari i drugih konzulata), izvjetaji i miljenja prilikom traenja kandidata za rad u konzularnim predstavnitvima; zatim sve ono to je konzul slao kao povjerljiva osoba nuncija i dravnog tajnitva u Rimu: izvjetaji o religiozno-moralnom stanju; izvjetaji politike i crkvene naravi21, takozvane lokalne vijesti (notizie locali, cenni politici, ragguagli politico-locali); problemi zdravstvene kontrole (sanit, cenni di sanit)22. Zatim crkveno-administrativna problematika: slanje biskupijskih ematizama23, biskupskih okrunica i drugih dokumenata, imenovanje kanonika i sl. Jednom rijeju bio je posrednik prilikom slanja najrazliitijih izvjetaja i pisama nunciju u Be ili Dravnom tajnitvu u Rim. Osobito bogata korespondencija je ona koju je vodio Luciano Milanta, papinski konzul u Rijeci. Neki konzuli imali su u Rimu svoje agente, odnosno povjerenike, neto poput srednjovjekovnih prokuratora koji su ivjeli u Rimu i mogli posredovati u poslovima s rimskom kurijom i drugim uredima u centralnoj upravi. Dosljedno dunostima i kompetencijama konzula, uredi Papinske drave nadleni za papinske konzulate bili su dravni tajnik, ministarstvo trgovine i javnih radova (Ministero del commercio e dei lavori pubblici), apostolska kamera i kardinal kamerlengo koji je slao imenovanja24 te dotini nuncij.
21 1861, SS. 1861, rubr. 289, ff. 3ss: tu se nalazi vie izvjetaja s prilozima iz novina (Gazzetta di Fiume), crkvenih proglasa i drugog tiska, kao npr. Molitvenik na talijanskom i hrvatskom jeziku u ast sv. Sakramenta sa zanimljivim prijevodima molitava i himana, ff. 31-49. 22 SS. 1863, rubr. 289, ff. 91r-92r: Luciano Milanta, papinski konzul u Rijeci dravnom tajniku kard.. G. Antonelliju, prot. 838/4, 8.2.1863, ff. 91r-92r, dalje 191r-v: izvjetava o epidemji stone kuge (epizoozia bovina ili peste bovina) koja se proirila iz Bosne i Hercegovine, Kotora i Dalmacije sve do otoka i Like. 23 Nav. mj. ff. 121-142: tiskani Status personalis et localis Dioecesis Veglensis pro Anno 1863, Iaderae, Ex Typographia Demarchi-Rougier. Inae se kao prilozi Milantinim izvjetajima nalazi mnotvo originalnih okrunica krkog biskupa. 24 SS. 1851, rubr. 289, ff. 82r; 100r za konzula koadjutora u Zadru G. B. Nembrini Gonzagu, 23.6.1835: imenovanje je poslao ured Armi Sommo Pontefice Gregorio XVI, della Reverenda Camera Apostolica, del Cardinale Galleffi, potpisali su, pored kardinala, uditore del Camerlengato i il Segretario Generale del Camerlengato, glede registracije biljei se: Registrato nella Segreteria generale del Camerlengato. Za opi uvid u strukture Apostolske Camere, iako za prijanje razdoblje v. M. G. Pastura Ruggiero, La Reverenda Camera Apostolica e i suoi archivi (secoli XV-XVIII), Archivio di Stato di Roma, Scuola di Archivistica, Paleografia e Diplomatica, Roma 1984, osobito tablu II. i poglavlje 9. Il Commissariato delle Armi, il Commissariato del Mare e la Prefettura di Castel SantAngelo, ali tu jo nema rijei o papinskim konzulatima i trgovakoj mornarici.
305
Korespondirali su zato ne samo s kardinalom kamerlengom, koji je bio zaduen za papinsku flotu, (armata pontificia, ili jednostavno le armi), nego prije svega s dr avnim tajnikom, tajnikom za unutra nje poslove, generalnim blagajnikom i ostalima, ve prema naravi dotinog pitanja. U svim tim poslovima ipak su bili podre eni i nunciju ili internunciju kompetentnom za njihovo podruje, odnosno prvi kontakt je iao obino preko njih. Klasifikacija predstavnitava vidljiva je i prema peatima koji su se u njima upotrebljavali. Postojala su etiri pe ata, ve prema rangu predstavnitva, s papinskim grbom, tijarom i ukrtenim kljuevima te odgovarajuim natpisima: generali konzulat, konzulat, vicekonzulat i konzularna agencija25. Isto tako ope dispozicije propisivale su i zastavu za trgovake i ribarske brodove, obinu podijeljenu na dva vertikalna polja, uto i bijelo na kojem je bio i papinski grb. Druga zastava sluila je za raspoznavanje (per riconoscimento), bila je ista, samo to je imala crveni obrub26. Papinski konzulati poeli su se gasiti ukinuem Papinske drave. Pote ko e su nastajale sedamdesetih godina kada su druge dr ave minimizirale ili sasvim ignorirale jo preostale papinske konzule, tako da oni sami nisu znali kako se ponaati, to se osobito pokazalo prilikom posjeta cara Franje Josipa Dalmaciji 1875. godine. Konzuli su traili instrukcije od dravnog tajnika, ali im je ovaj odgovarao da nastupe kao konzuli ako je to bez opasnosti da se ponizi Sveta Stolica i papa. Sa strane Sv. Stolice ukinuti su (sospesi) 1875., kako se posredno moe zakljuiti iz pisama samih konzula. Neki su konzuli, kao onaj u Trstu, 1868., bili i protjerani, iako konzulat nije bio potpuno zatvoren. Ipak vie ih je djelovalo jo nekoliko godina. PAPINSKI KONZULATI NA ISTONOJ JADRANSKOJ OBALI Na istonoj obali Jadrana konzulati su bili prisutni u svim znaajnijim lukama. Budui da je u Trstu bilia austrijska uprava za istonu jadransku obalu, i generalni konzulat u Trstu bio je daleko najvaniji. Imao je naslov Consolato Pontificio nel Litorale Austro-Illirico. Nakon protjerivanja transkog konzula 1868. od strane rimskih revolucionara, njegovu ulogu preuzeo je rijeki konzulat, to je odmah vidljivo i iz mnotva sauvane korespondencije s dr avnim tajni tvom i be kim nuncijem. Ta dva konzulata imala su jurisdikciju nad manjim predstavnitvima, ve prema dotinom razdoblju.
25
SS. 1848, rubr. 289. Disposizioni generali su consolati pontifici allestero, f. 93r: Consolato generale pontificio, Consolato pontificio in, Vice consolato pontificio in, Agenzia consolare pontificia in 26 Nav. mj. ff. 94r, 95r.
306
Prema Moroniju, papinska predstavnitva nalazila su se u Istri i Dalmaciji u sljedeim lukama: Rovinj, konzularni agent / Rovigno, agente consolare; Labin, konzularni agent / Albona, agente consolare; Rijeka i Bakar, konzul s koadjutorom / Fiume e Buccari, console col coadiutore; Kraljevica, vicekonzul / Porto Re, vice console; Senj, vicekonzul s koadjutorom s pravom nasljedstva / Segna, vice console, con coadiutore, con futura successione; Zadar, konzul / Zara, console; ibenik, vicekonzul / Sebenico, vice console; Split, vicekonzul / Spalato, vice console; Dubrovnik, konzul / Ragusa, console.27 Prema jednom prijedlogu reorganizacije papinskih konzularnih predstavnitava iz godine 1850.,28 stanje postojeih predstavnitava bilo bi slijede e: Trst, generalni konzul; Rovinj, konzularni agent; Labin, konzularni agent; Rijeka, konzul; Kraljevica, vicekonzul; Senj, vicekonzul; [Zadar je i tada postojao iako se ne navodi, ali taj popis je datiran za vrijme sedisvakancije, kratko prije imenovanja konzula Nembrini Gonzage]; ibenik, vicekonzul; Split, vicekonzul; Dubrovnik, konzul. Bilo je prijedloga da se i u Gospiu otvori papinski konzulat osobito radi pomoi tamonjim katolicima29. Ivan Nepomuk Turkovi predlagao je da se osnuje papinski konzulat u Opuzenu / Forte Opus, i da on bude imenovan konzulom30. Nisam mogao provjeriti jeli i Hercegnovi / Castelnuovo imao konzularnu agenciju, iako i za to ima indicija31. Prema navedenom lanku ime Periia, papinsko predstavnitvo u rangu vicekonzulata postojalo je 1835. g. i u Koruli, ali to nisam mogao provjeriti u dokumentima koji su mi bili na raspolaganju. Budu i da je ovo prvi poku aj cjelovitog prikaza papinskih predstavni tava u Dalmaciji / in Dalmazia, odnosno na isto noj jadranskoj obali, za podruje od Trsta do Dubrovnika, za sada mi nije mogue ulaziti u detaljnije analize odnosa meu konzulatima, tj. njihove jurisdikcije nad drugim predstavnitvima, njihove crkveno-politike uloge i vanosti. Kao okvir za jedan budui rad takve vrste donosim ovdje popis
27
Moroni, sv. 18, Venezia 1842, natuknica Consoli pontifici, gdje su navedeni svi konzulati vjerojatno nekoliko godina prije godine izdanja tog sveska. 28 Vidi prilog 1. 29 Vidi prilog 2. 30 SS. 1865, rubr. 289, ff. 69r-72r: Ivan Turkovi dravnom tajniku, iz Bologne, 11.7.1858. Turkovi je posjedovao ume u Hercegovini i mislio je tako favorizirati izvoz drveta u Papinsku dravu, koja je inae kupovala drvo u ovim krajevima. 31 SS. 1857, rubr. 289, f. 21r, br. 9442, 18.8.1857: Ministarsvo trgovine i javnih radova trai miljenje od dravnog tajnika jer je dubrovaki konzul Angelo Des Carneux predloio da sam imenuje konzularnog agenta u osobi Nikole Androvia u Hercegnovom / Castel Nuovo, u kotorskom okrugu.
307
konzula, vicekonzula, konzularnih agenata i ostalog osoblja koliko sam mogao zakljuiti iz konzultiranih dokumenata. Nakon imena navodim slubu, zatim u zagradi godine slube i izvore za pojedinu godinu. Dalje istraivanje omoguit e da se neki datumi i eventualno neka imena tonije utvrde. Broj rubrike se u nekim godinama odnosi na pojedine konzulate, a poslije 1855. do sedamdesetih godina gotovo redovito su u istom svesku skupljeni svi dokumenti koji se odnose na dotino predstavnitvo i stavljeni pod rubriku 289 Consoli pontifici in Dalmazia. Pored lakeg registriranja pisama, mislim da je razlog i u odnosima podre enosti agencija i vicekonzulata od konzulata, pa zavisi od pitanja o kojem se radi gdje e se na i odgovaraju i dokument. Grupiranje je vjerojatno uvjetovano i mnoinom pisama za dotine godine. Za pojedini podatak izvor navodim u zagradi. (Godina ispred signature oznaava kutiju u kojoj se nalazi rubrika; naznaeni listovi odnose se na administraciju dotinog konzula ili drugog predstavnika.) Prema tom izvoru zakljuujem, naime, da je dotini kroz navedeno razdoblje obavljao konzularne poslove.
KONZULATI I OSTALA PREDSTAVNITVA

TRST, konzulat
Naslov: Consolato Pontificio nel Litorale Austro-Illirico (1848), Consolato generale di Sua Santit (1850); konzul je bio u rangu Generalnog konzula prvog razreda / Console Generale di prima Classe32, vjerojatno i zbog toga to se u Trstu pedesetih godina nalazila centralna pomorska uprava ( Capoluogo dellImperial Real Governo Centrale Marittimo Austro-Illirico). Postojao je sigurno ve 1770 (SS, Venezia, 257, f.88r)
Predstavnici
Maffei Carlo Antonio, generali konzul (cca. 1797-1843; 7.10.1843, SS. 1856, rubr. 289,2 ff. 17r-18r: A. Zamboni kardinalu Lambrusciniju,
32
SS. 1848, rubr. 299, ff. 50r-51r; 55r-56v (dva primjerka plana). Tako se naime navodi u Piano dorganizzazione dei Consolati Pontifici Nazionali al di qual dello Stretto di Gibilterra fatto dal Commendatore Vincenzo Calza Console Generale Pontificio in Algero. Anno 1846. Prema tome planu, odnosno prema biljeci, imao je trgovaku i politiku vanost: I Consolati Generali di prima classe sono quei che hanno la maggiore importanza commerciale e politica. Prema istom planu u tim konzulatima trebalo je dati slubu osobama dotine nacije: Scopo principale di detto Piano il collocare nei Consolati tanti sudditi nazionali, cos volendo lintresse e il decoro del Governo, non che lo spirito di nazionalit che in oggi giustamente prevale. Nav. mj. f. 53r.
308
dravom tajniku: o ostavtini pokojnika; nav. mj. f. 22r: odgovor od 22.3.1844, br. 42467/2; 1832, SS. rubr. 165, busta 138).
De Grassi Giovanni, kancelar kroz 16 godina za vrijeme konzulata Maffei (?-1850, SS. 1855, rubr. 289,1 f. 120r; SS 1856, rubr. 289,1 f. 47r: Zamboni javlja De Grassiju 10.2.1850 da je dravno tajnitvo, br. 13762 naredilo da De Grassiju kao voditelju poslova preda konzulat; ipak nav. mj. f. 193r-194r: Moretti Antonelliju dravnom tajniku, 4.11.1850: donosi negativne karakteristike De Grassija). Belusco Giuseppe, najprije biljenik (scrittore), zatim kancelar (1825?; SS. 1855, rubr. 289, 1 f. 129r: preporuka dravnom tajniku 1850: Belusco je ve 25 godina u slubi konzulata) Carlo Fiorelli, agente a Roma.
Zamboni Antonio, konzul koadjutor za konzulata Maffei (1843-1846; 1845, SS. busta 138, rubr. 165; SS. 1856, rubr. 289,1 f. 191: patent imenovanja; generalni konzul 1846-1848, SS. 1848, 249; 1849, SS. 1856, rubr. 289, 1 f. 8r: izjava policije od 7.9.1849: Zamboni se pridruio rimskim revolucionarima i skinuo sve papinske oznake s konzulata, zbog toga otputen, isto f. 38r-v; 1851, SS. 1851, rubr. 289, f. 87r-v; g. 1850. nije bio ponovmo imenovan, nego zloupotrijebio titul i odlija, o tome SS. 1856, rubr. 289, 1 f. 21r-v). Moretti Domenico Innocenzo, generalni konzul (1850; imenovan u lipnju 1850, SS. 1856, rubr. 289,1 f. 159; 1850, SS. 1850, rubr. 289; 17.12.1850, SS. 1851. rubr. 289, ff. 15r-v; 25r-v).
Belusco Giuseppe, voditelj poslova (gerente) nakon smrti Morettija (1851, SS. 1851, rubr. 289, f. 12r-v; SS. 1855, rubr. 289,2, ff. 4ss gerente g. 1851, isto f. 127r).
Mosca Nicola, generalni konzul (1851-1868; prije toga generalni konzul za Jonske otoke sa sjeditem na Krfu, SS. 1855, rubr. 289,1 f. 153: molba za premje taj u Trst; imenovan u listopadu 1851, objavljeno 12.12.1851, SS. 1855, rubr 289,2 f. 88r-v, odgovara na to imenovanje SS. Prot. 31273 od 29.11.1851; 1852, SS. 1852, rubr. 289; SS. 1853, rubr. 289, ff. 65ss; SS. 1854, rubr. 289, ff. 26ss; 1857, rubr. 289, ff. 47ss; 1858, SS. 1858, rubr. 289, f. 8ss, 38ss; 1859, SS. 1859, rubr. 289, ff. 8ss; 1860, SS. 1860, rubr. 289, ff. 51ss; 1861, SS. 1861, rubr. 289, ff. 3ss; 1863, SS. 1863, rubr. 289, ff. 55ss; 1868, SS. 1868, rubr. 289, ff. 24ss, 35ss; SS.1870, rubr. 289, f. 22v: Mosca je u Napulju, konzulat vodi Ginzel; SS. 1874, rubr. 289, f. 4v: Mosca 1874. jo uvijek nosi naslov papinskog konzula, ali se nalazi u Rimu kao povjerenik Ginzela koji je pro-konzul u Trstu; SS. 1875, rubr. 289, f. 19r: generalni konzul Mosca kard. Antonelliju, dravnom tajniku, 15.9.1875: ispriava se to ga ne moe posjetiti na putu za Napulj; SS. 1878, rubr. 289, ff. 3ss: Mosca je 1868. iz Trsta bio protjeran od
309
revolucionara, zbog toga je pozvan vojnik Ginzel da vodi konzularne poslove).

Belusco Giuseppe, kancelar (1828-?; SS. 1853, rubr. 289, ff. 65r, f. 75r-v, 22.5.1853. konzul Mosca dravnom tajniku: ve 25 godina Belusco je kancelar, dakle od 1828, stoga trai za njega titul Vice console addetto; 1854, SS. 1854, rubr. 289, ff. 30ss: 22.2.1854. obnovljena molba, s kratkim biografskim podacima; iste g. Belusco je, zbog bolesti konzula bio vritelj poslova / gerente; SS. 1855, rubr 289,2 f. 106r: dravni tajnik odgovara konzulu, 4.5.1852, n. 35816, da nije obiaj imenovati vicekonzule gdje ve postoji konzul).
Ginzel Odoardo, vritelj dunosti generalnog konzula (1868-1885?; 1868, SS. 1868, rubr. 289, f. 61: Mosca dr. Tajniku, 24.4.1868.: trai da ga moe zamjenjivati Ginzel; SS. 1878, rubr. 289, ff. 3ss; 1885, SS. prot. 65220: jo alje estitke dravnom tajnitvu) v. NV busta ?? , fasc. 4: Cose di Germania. Galimberti, 21.7.1882. pismo br. 175 dravnom tajniku o kapetanu Ferdinandu Koller itd.
LABIN, konzularna agencija (zavisna od generalnog konzulata u Trstu) Predstavnici
Colombo Egidio, konzularni agent (?-1802; 1802, SS. 1855, rubr. 289,2 f. 66r, f. 89r). Zustovich Giacomo, konzularni agent (1802-1854?; SS. 1855, rubr. 289,2 f. 66r, 89r potvrda izbora i patent od E. Colomba 2.9.1802, f. 98r imenovanje od kard. kamerlenga 24.5.1827).
Zustovich Giovanni, sin, voditelj poslova od 1849. kada je otac obolio (1849-?; 1854, SS. 1855, rubr. 289,1 f. 47r).
Scribani Rossi Francesco, konzularni agent (1855-1872; SS. 1855, rubr. 289,1 f. 79r, f. 84r potvren od dravnog tajnika 8.7.1855, br. 68253; SS. 1872, rubr. 289, f. 3r-v: Scribani Rossi preselio se u drugi grad).
RIJEKA I BAKAR, konsulat
Naslov: Consolato Pontificio in Fiume e Buccari33. Peat (SS. 1864, rubr. 289, f. 31v). Jurisdikcija, oko 1865. obuhvaala je Rijeku, Bakar i Kraljevicu. 453, f. 559, 574; 441, f. 338; NV 453, 640r: o proirenoj jurisdikciji rijekog papinskog konzulata, 1868., do Zadra.
33 Prema navedenom planu nacionalnih konzulata konzul je bio u rangu jednostavnog konzula / console semplice; glede vanosti navodi se: I consolati semplici hanno molta importanza commerciale.
310
Predstavnici
Giammarini Giuseppe Francesco Saverio, konzul (aa. ?; Moroni, sv. 67, 84). De Orlando Saverio, konzul (1740?; Vodi HAR, str. 218). Cordella Giacinto, konzul (c. 1797-?; NV 218, f. 435r-v). Manatti Michele, konzul (1805-1808?; NV 216B, 107r-v). Medani Bartol, vicekonzul, privremeno (1808-1814; NV 124, 662r). Bandini Melchiorre34 di Macerata, konzul, (1814; iako je jo tamo Medani; 1917, SS. 1855, rubr. 289,2 f. 66v). Tomai Franjo, konzul (1822-1832; SS. prot. 10402, 4.9.1822, o imenovanju; NV 258D, 383r). Tomai Josip, brat Franjin, konzul (1832-?; NV 258D, 383r). Giustini Antonio, konzul, porijeklom iz Ancone (1844?-1858; 25.7.1858, SS. 1858, rubr. 289, ff. 198ss; 1845, SS. busta 138, rubr. 89; 1848 SS. 1848, rubr. 289, ff. 42ss; 1851; 1852, SS. 1852, rubr. 289, ff. 25ss, te godine navodi se da je teko bolestan; za koadjutora s pravom nasljedstva trai Giovannija Francovicha, ff. 31r-32r; 1853, SS. 1853, rubr. 289, ff. 53ss; 1854, SS 1854, rubr 289, ff. 68ss; 1855, SS. 1855, rubr. 289,1 ff. 4ss; SS 1856, rubr. 289,2 ff. 138ss; 1858, SS. 1858, rubr. 289, ff. 19ss; SS. 1859, rubr. 289, ff. 144r-145r, ban Jelai dravnom tajniku, 26.7.1858: za vrijeme bolesti Antonia G. preporuio je Adolfa Giustinija za koadjutora s pravom nasljedstva; odgovor, f. 164r-v, Jelaiev posjet Rijeci 8.10.1859, f. 223r-v).
Medani Vinko, kancelar, nasljednik Sabli Sreko (1848-?; prijedlog Giustinija dravnom tajniku, SS. 1848, rubr. 289, f. 68r, 31.10.1848; pozitivan odgovor 9.11.1848). Giustini Alberto, voditelj poslova u odsutnosti konzula Antonija Giustini i kancelar (svibanj 1851-1870; 1851, SS. 1851, rubr. 289, f. 67r; i nakon smrti Antonia (cugino in primo grado) od rujna 1858, SS. 1858, rubr. 289, ff. 198ss; SS. 1859, rubr. 289, f. 62r; 1864. SS. 1864, rubr. 289, ff. 75r-76r: Alberto Giustini je stvarni kancelar, zamjenjivat e Milantu kroz cca mjesec dana; SS. 1866, rubr. 289, f. 96: 1862. g. imao je 44 godine: SS. 1867, rubr. 289, f. 169r-170v: Alberto Giustini kard. Antonelliju, 26.3.1867: moli neko odlije i donosi biografske podatke).
34
SS a. 1818. rubr. 295, f. 16r-v: Bandini rodom iz Macerate. Guido Grizzo, vjerojatno papinski konzul u Veneciji kardinalu Consalviju, predlae Bandinija svoga zeta za generalnog konzula na Jadranu; Consalvi odgovara 14.1.1818, br. 15866 da je to kompetencija kardinala kamerlenga.
311
Milanta Luciano, generalni konzul (1858-1870; 22.5.1870; o imenovanju: dravni tajnik bekom nunciju, prot. SS. n. 96540, 5.10.1858, o imenovanju Milante; odlikovan odli jem sv. Grgura Velikog 35; imenovanje 5.10.1858. SS. 1858, rubr. 289, f. 206r; dopisivanje s bekim nuncijem 20.6.1859-29.6.1863: NV 387, ff. 2r-381v; 1861, SS. 1861, rubr. 289, ff. 26ss; 1863, SS. 1863, rubr. 289, ff. 5ss; SS. 1869, rubr. 289, ff. 69ss: Alberto Giustini kancelar dravnom tajniku, 22.8.1868: o tekoj bolesti Milante).
Mancini Raffele (da Monteporzio), posinak Milantin, kancelar, ali kao djeak od 15 godina samo facente funzione (1862-1864; SS. 1862, rubr. 289, f. 198r-v: Milanta kardinalu Antonelliju, 10.12.1862: o prijedlogu da se umjesto Alberta Giustinija za kancelara stavi Raffaele Mancini; SS. 1864, rubr. 289, f. 11r-v, 7.1.1864. Milanta dravnom tajniku: o svojoj bolesti i bolesti posinka, kancelara R: Mancinija, zato trai da se dozvoli da u kancelariji pomae sveenik Antonio Biasi; ff. 25r-26r, 8.3.1864: dalje o bolesti Mancinija; ff. 37r-38r: o smrti, 22.3.1864. 17 godina star, f. 39: osmrtnica). Milinkovi Ivan, commesso konzulata (1869, SS. 1869, rubr. 289, f. 83r). Cinotti Filippo, predstavnik (agente) u Rimu (?-1865; SS. 1865, rubr. 289, f. 128r-v: Milantin prijedlog dravnom tajniku, 28.9.1865). Colonna Stefano, predstavnik u Rimu (1865-?).
Pauleti Gustav (1870-1886?; SS. 1870, rubr. 289, f. 27r-v: voditelj poslova u svibnju 1870; 1880, SS. 1880, rubr. 294, ff. 3ss, 1886, SS. 1886, rubr. 295, ff. 4ss.)
KRALJEVICA, vicekonzulat
Naslov: Vice Consolato Pontificio in Porto-Re.

Predstavnici
Turkovi Ivan, otac Ivana Nepomuka, podrijetlom iz Herecegovine, vicekonzul (1826-1851, SS. 1851, rubr. 289, ff. 152ss tada je imao 87
35
NV 453, ff. 684r-686r: izvjetaj Milantin bekom nunciju: prilikom sveanosti predaje odlija, 10.8.1867. bili su prisutni ostali strani konzuli u Rijeci: C. Sporer, vicekonzul Brazila; L. Beresine, vicekonzul Rusije; Charls Thomas Hill, britanski vicekonzul; Sigismond Kohen, vicekonzul Nizozemske; A. Kanduth, vicekonzul Republike Argentine; Antonio Bosichi de Trandafilo, konzularni agent Grke; Paul Cav. de Scarpa dHyg, vicekonzul Prusije i konzul Saske; Gustav Cosulich, vicekonzul Danske; C. Negri, vicekonzul Italije; Giovanni Francovich, vicekonzul panjolske; A. J. Luppis, vicekonzul Norveke; F. Du Rgne, vicekonzul Francuske, E. Cunradi, konzul Bavarske; Louis Francovich, vicekonzul Belgije i Amerike.
312
godina i 25 gg slube kao vicekonzul; njegov sin Ivan Nepomuk 29.9.1851. moli da bude imenovan nasljednikom, to je dravni tajnik i odobrio 20.10.1851, br. 30217). Turkovi Ivan Nepomuk, vicekonzul (20.10.1851-1865; 1865. SS. 1865, rubr. 289, ff. 49r, 51ss: beki nuncij dravnom tajniku, prot. 369, 13.4.1858 problemi s obnovom patenta i exequtaur, budu i da je Turkovi boravio u Beu, a zamjenjivao ga Ivan Pilepi, kao kancelar; SS. 1865, rubr. 289, f. 67v: popis dokumenata glede njegova imenovanja, isto ff.80ss). Pilepi Ivan, kancelar (1853-1858; SS. 1865. rubr. 289, f. 73r: prijedlog A. Giustinija rije kog konzula da se Pilepi imenuje vicekonzulom); vicekonzul (1865-1870; 1.12.1870; SS. 1865, rubr. 289, ff. 132r-133r).
MALI LOINJ, konzularna agencija, vicekonzulat
Nembrini Gonzaga, konzul u Zadru trai 13.2.1856. da se u Malom Lo inju osnuje konzularna agencija (v. prilog 4), to je i odobreno; potpadala je pod jurisdikciju Zadra. G. 1859 zavisio je od Rijeke (SS. 1860, rubr. 289, f. 48r).
Predstavnici
Viduli Franjo dr, predstavnik, zatim vicekonzul (1856-1870; SS. 1858, rur. 249, ff. 173ss: osnivanje agencije, odnosno vicekonzulata i imenovanje Vidulia)
SENJ, vicekonzulat
God. 1853. zavisan od konzulata u Zadru; g. 1859. zavisan od konzulata u Rijeci (SS. 1860, rubr. 289, f. 48r).
Predstavnici
Accurti Antonio, vicekonzul (30.8.18141843; 1819, SS. 1819, rubr. 295 Dalmazia, f. 13r-18v; 1849, SS. 1853, rubr. 289, f. 18r; SS. 1863, rubr. 289, f. 3r: biografski podaci: rodom iz Ferma, 30.4.1849). Accurti Niccol, sin Antonijev, vicekonzul koadjutor (1843-1855; 23.7.1843, patent imenovanja vicekonzula koadjutora SS. 1863, rubr. 289, f. 3r; 17.2.1855, SS. 1855, rubr. 289,1 f. 18r). Accurti Giovanni, brat Nikolin, kancelar (1853, SS. 1853, rubr. 289, f. 18r, 31.7.1853: zadarski konzul Nembrini kao nadre eni konzul izvjetava dravnog tajnika da je sin Antonijev, naslijedio oca jer je bio koadjutor, ali stanuje u Bakru, zato je imenovao svog brata Giovannija kancelarom koji tako vri slubu vicekonzula; zbog toga trai da se preseli
313
u Senj, to je ipak rijeeno tako da N. Accurti nastavi raditi kao vicekonzul, s time da dobije patent); vicekonzul (1855-1870; SS. 1855, rubr. 289,1 f. 35r: Nembrini zadarski konzul dr avnom tajniku, 10.4.1855: javlja imenovanje; SS. 1863, rubr. 289, f.r: imenovan od dr avnog tajnika 13.3.1855., prot. 64302). Accurti Giuseppe, vicekonzul (1870-1874; NV 457, 330r-331v). Pini Giacomo, vicekonzul (1874; 1874, SS. Prot. 10958, rubr. 289).
ZADAR, konzulat
Naslov: Consolato Pontificio in Zara; u klasifikaciji iz 1846, bio je u rangu jednostavnog konzulata, kao Rijeka; od 1868. ukinut kao konzulat, a njegovo podruje stavljeno pod jurisdikciju Rijeke (SS. 1868, rubr. 289, f. 43r-v).
Predstavnici
Neri di Michele Giovanni, konzul (1797-1818?; SS, Venezia, 252, f. 112r-114r36; SS. 1818, rubr. 295). Giuppani Giulio Antonio, konzul (1818?-1850?; SS. 1817 i 1818 rubr. 295 (prije 289 Dalmazia) f. 13r-v; 181837, SS 1818, r. 295; 1821, SS. 1821, rubr. 295; 15.11.1849, SS. 1851, rubr. 289, f. 95r; SS. 1852, rubr. 289, f. 72r-v, sin Fortunato trai pomo od dravnog tajnika i kae da je otac sluio kao konzul circa 30 godina). Nembrini Gonzaga Giovanni Battista, iz Ancone, konzul (1850-1856; 12.10.1856, SS. 1856, rubr. 289,2 f. 114r; SS. 1858, rubr. 289, f. 54r-55r: izvjetaj o smrti. Od 1835 imenovan pomonikom s pravom nasljedstva, SS. 1851, rubr. 89. f. 121r; vicekonzul od 1850, SS. 1850, rubr. 289, f. 50r; 1851; 1852, rubr. 289, ff. 62ss; SS. 1853, rubr. 289, ff. 3ss; 1854, SS. 1854, rubr. 289, ff. 59ss).
De Boccareo Aquila Doimo, Nembrinijev punac, suocero, zamjenik u odsustvu konzula (1851-1855?; SS. 1855, rubr. 289,1 f. 38r); kancelar (1858; SS. 1858, rubr. 289, f. 54r-55r). Bratani Petar, konzularni agent (1857-1866, Perii).
De Boccareo Aquila Doimo, vicekonzul (1857-1868; SS. 1857, rubr. 289, ff. 85ss; 1858, S. 1858, rubr. 289, ff. 22ss; SS. 1858, rubr. 289, f. 68r:
36 37
V. KAPITANOVI, Andrea Doroti..., p. 566. bilj. 9, pp. 582-583, bilj. 76 SS, a. 1818. rubr. 295, f. 12r-14r, 3.7.1818: C. M. Pedicini tajnik kongr. Propagande javlja kard. Consalviju o negativnom ponaanju Giuppania prema zadarskim sveenicima, predstavlja ga kao papinskog konzula u Zadru; prilae kopiju pisma u kojem se trai da se Giuppani udalji s tog mjesta.
314
imena estorice natjecatelja za mjesto vicekonzula u Zadru, 16.12.1856, na prvom mjestu D. De Boccareo Aquila, f. 132: patent, prot. SS. 79557 od 6.1.1857. i ispravak s datumom prot. SS. 82027 od 2.2.1857; f. 166r, na patent poslan exequatur iz Bea 4.7.1857; 1861, SS. 1861, rubr. 289, ff. 214-221; 1864. SS. 1864, rubr. 289, f. 55r-v; SS. 1868, rubr. 289, ff. 38ss, 10.3.1868. star 77 gg).
Keller Odoardo, advokat, mu Boccareove neakinje, kratko preuzeo vodstvo konzulata nakon smrti konzula Boccarea (SS. 1868, rubr. 289, ff. 40ss). Milanta Luciano, kao rijeki konzul nadlean za Zadar (1868-1870). IBENIK, vicekonzulat
Naslov: Vice-Consolato-Pontificio in Sebenico (SS 1850, rubr. 289, f. 119r); peat votani (SS. 1858, rubr. 289, f. 144r. God. 1859. pod jurisdikcijom konzulata u Rijeci (SS. 1860, rubr. 289, f. 48r), kasnije pod jurisdikcijom konzulata u Zadru. Vicekonzul Dragani htio ga je 1868. podignuti na rang konzulata (SS. 1868, rubr. 289, ff. 44r-45r).
Predstavnici
Gelpi Donato (1815?-1843; NV 282C, 329r: 1843). Galeotovich Crivellari Narciso, vicekonzul (1845-1857; NV 350, 508r-509r; 1854, SS. 1854, rubr. 289, ff. 7ss; 1855, SS. 1855, rubr. 289,2 f. 44r; 1858, SS. 1858, rubr. 289, ff. 3ss; SS. 1868. rubr. 289, f. 29r-v: zadarski konzul Boccareo javlja 1.1.1858. dr avnom tajniku da je Galeotovich umro 30.12.1857; f. 31r: Galeotovi 1857. star 75 gg, ff. 33ss kandidati za novog vicekonzula). Draganich Veranzio Francesco, vicekonzul (1858-1878-?, SS. Prot. 1091, 29.11.1873. predao dunost svom cognatu; 1863, SS. 1863, rubr. 289, ff.64r-65r; SS. 1868. rubr. 289, ff. 33r-34r: 1858s star 42 gg, njega je preporuio zadarski konzul dravnom tajniku, 28.2.1858., to je ovaj i odobrio, 9.3.1858.; 1878, SS. 1878, rubr. 289, ff. 9ss).
Difnico Antonio, cognato Draganichev, predstavnik (agente, rappresentante in assenza del viceconsole) (1873; SS. Prot. 9435, 14.9.1873, odobren 19.9.1873, isto, minuta SS. 1875, rubr. 289, f. 5ss; ali se odrekao poslije dva mjeseca). Pini Giacomo, konzulrani agent (24.11.1873. imenovao ga Dragani, SS. 1875, rubr. 289, ff. 8ss, imenovanje od dravnog tajnika 13.3.1874, SS. prot. 10958).

SPLIT, vicekonzulat
315
Naslov: Vice-Consolato Pontificio in Spalato (SS. 1816, rubr. 295).

Predstavnici
Muljai Filip, vicekonzul (1816-1820?; SS. Prot. 2038-40, 25.9.1816 traio imenovanje, 14.1.1817. rijeeno). Feracini Domenico, vicekonzul (1820-1825, Perii). Feracini Giuseppe, vicekonzul (1827-1834, Perii). Vecchietti Andrea, vicekonzul (1834-1840, Perii). Tondella Pietro, vicekonzul (1840?-1848; 26.12.1848, SS. 1848, rubr. 289, ff. 5r-8r). Nonveiller Antonio, vicekonzul (1848-1863, 16.9.1863. u Zadru, SS. 1863, rubr. 289, f. 44r, f.49r; imenovan prot. SS. 3856 od 30.3.1848, SS. 1856, rubr. 289,2 f. 126r, 129r: moli neko odlije i exequatur 28.12.1855; 1850, SS. 1850, rubr. 289, f. 22r-23r; 1851, nav. mj. ff. 84ss; SS. 1855, rubr. 289,2, ff. 7v-8r: popis papinskih brodova pristalih u Splitu 1850). Nonveiller Luigi, vicekonzul, brat Antonijev, medico primario degli Ospizi in Spalato (1863-1870; SS. 1863, rubr. 289, f. 53r: imenovanje prot. SS. 29857, 18.12.1863; SS. 1864, rubr. 289, f. 81r-v: zadarski konzul Boccareo dravnom tajniku, 27.7.1864: kao nadreeni imenivao Luigija vicekonzulom i poslao mu patent).
KORULA38
Donadini Bartolomeo, vicekonzul (1835, Perii).

DUBROVNIK
Naslov: Residenza consolare, kasnije konzulat; papinsko predstavnitvo postojalo je i za vrijeme Dubrovake republike (v. prilog 3).
Predstavnici
Glumac Stjepan, konzul, (1816-1846?; 1817, 1819, 1846!, SS. rubr. 295) Remedelli Giovanni, vicekonzul (1836-1842, Perii). Carneaux Angelo Maria Gaudeau, des, agent Austrijskog Jadranskog Llojda u Dubrovniku, vicekonzul (1846-1861, 6.9.1861, 1861, SS. 1861, rubr. 289, f. 210r; 1848, SS. 1848, rubr. 289, ff. 75ss; 1851, SS. 1851. rubr.
38 U Rubrikama za gg. 1835 i 1836-1838 nema zabiljeenog ni jednog dokumenta koji bi ukazivao na ovaj konzulat.
316
289, f. 204r; 1852, SS. 1852, rubr. 289, ff. 50ss; 1853, S. 1853, rubr. 289, ff. 30ss; 1854, SS. 1854, rubr. 289, ff. 3ss; SS 1856, rubr. 289,2 ff. 151ss).
Fouque Pietro kancelar (1853-1863; SS. 1853, rubr. 289, f. 49r-v; SS 1857, rubr. 289, ff. 12r-13r, 19r; SS. 1858, rubr. 289, ff. 25ss; SS. 1859, rubr. 289, ff. 5ss; 1861, SS. 1861, rubr. 289, ff. 208ss; SS. 1863, rubr. 289, ff. 6ss: o traenju osobe za novog vicekonzula, meu kandidatima je i P. Fouque).
Agujari Antonio, konzul (1863; SS. 1863, rubr. 289, ff- 34r-35r: V. Zubrani dubrovaki biskup dravnom tajniku, 19.3.1863: preporuka da se A. Agujari, agent Austrijskog Jadranskog Lloyda kao to je bio i Des Carneux, imenuje vicekonzulom; f. 41r: dravni tajnik Agujariju, 11.8.1863: da je imenovan i da mu se dodjeljuje naslov Capitano onorario della marina Pontificia con facolt di indossare luniforme; SS. 1864, rubr. 289, f. 54: 17.12.1863 dobio patent i moli da mu Fouque aktualni kancelar preda sve registre).
De Leva Pietro, voditelj poslova u odsutnosti Agujarija (SS. 1869, rubr. 289, f. 60ss).
Stauber Eugen, konzul (1870-?; SS. 1875, rubr. 289, f. 10r-v; 1878, SS. 1878, rubr. 289, ff. 6ss).
PRILOZI
1. 1850. srpanj, 30., Trst Moretti Domenico, generalni konzul u Trstu Antonelliju Giacomo, kardinalu dr avnom tajniku: prijedlog podjele papinskih konzulata, vicekonzulata i konzularnih agencija na jedan distrikt i etiri okruga, pod jurisdikcijom generalnog konzulata u Trstu. Original, Segr. di Stato, Epoca moderna, a. 1851, rubr. 289, ff. 32r-35r Consolato Generale Di Sua Santit N. 13/65 (SS. recapitato col N 1849) In accompagnamento del citato Stato per la riduzione dei Consolati, Vice Consolati e Agenzie Consolari Pontifici, in un distretto e quattro circondari sotto la dipendenza del Consolato Generale in Trieste. Eminentissimo Reverendissimo Principe! Compiegato nel presente, Le assoggetto lordinatomi stato, ossia quadro di porti lungo la Costa Austriaca dellAdriatico, sino alle frontiere Ottomane, onde stabilire
317
nei medesimi porti, ove non vi fossero di rispettivi vice consoli, o agenti consolari pontifici per lassistenza ai naviganti nazionali, e protezione al loro commercio. Detto quadro rappresenta un solo distretto, qual sarebbe questo Consolato Generale colle sue adiacenze; egualmente che questa citt e porto, capo luogo dellImperial Real Governo Centrale Marittimo Austro-Illirico, che comprende tutta la Costa Austriaca dellAdriatico, Quarner e li quattro diversi circondari e loro adiacenze sotto la dipendenza di questo Consolato Generale, retti dai Consoli di Fiume, Zara, Ragusa, e il Vice Consolato di Spalato. Organizzati in tal modo, la corrispondenza governativa dello Stato e gli ordini dei vari dicasteri sarebbero diretti a questo Consolato Generale che li diramerebbe ai Capi circondari per essi e loro adiacenti; da ci ne risulterebbe luniformit dovuta nel carteggio ufficiale, e pi sollecita lesecuzione degli ordini superiori. Approvato detto quadro da Vostra Eminenza, sar mio particolar dovere procurare idonei soggetti a cuoprire (!) li posti tuttora vacanti, previo tempore la superior approvazione dellEminenza Vostra, sulla scelta degli individui; ammessi questi, verranno muniti di regolari patenti da questo Consolato, secondi i <f. 32v> rispettivi loro gradi, intercedendo delle autorit, i regolari exequatur. Mi onoro ripetermi col pi profond ossequio Di Vostra Eminenza Reverendissima Umilissimo Devotissimo Obbligatissimo Servitore Il Commendatore Console Generale Domenico Moretti Trieste 30 Luglio 1850.
[Prilog, ff. 34v-35r.] Quadro Dei diversi Porti Commerciali, lungo la Costa Austriaca dellAdriatico, dal Porto e Citt di Trieste Capo luogo dellI. R. Governo Centrale marittimo Austro-Ilirico, sino alle Bocche di Cattaro e frontiere Ottomane dellAlbania, onde servir di norma dei Consolati, Vice Consolati ed Agenzie Pontificie, stabiliti in taluni porti, e potrebbero stabilirsi in altri, sotto la dipendenza di questo Consolato Generale da considerarsi a solo distretto superiore e in circondari di consolati di Fiume, Zara, Ragusa, e il Vice Consolato di Spalato colle rispettive adiacenze a cadauno dei circondari, come segue DISTRETTO Rovigno. Agente consolare. Esistente luoghi adiacenti [dalje l. a.] Pola. Agente consolare. Manca - l. a. Albona. Agente consolare. Esistente - l. a. Buccari. Agente consolare. Manca - l. a. Porto R. Vice console. Esistente - l. a. Segna. Vice console. Esistente - l. a.
Trieste Console Generale. Esistente
I CIRCONDARIO Fiume. Console. Esistente
318
II CIRCONDARIO

Isola di Pago. Vice Console. Manca - l. a. Porto Eue[?].39 Agente consolare. Manca - l. a. Sebenico. Vice Console. Esistente - l. a.
Zara. Console. Manca III CIRCONDARIO
Rogosniza. Agente consolare. Manca -l. a. Spalato. Vice Console. Esistente Isola di Lesina. Agente consolare. Manca - l. a. Isola di Lissa. Agente consolare. Manca l. a. IV CIRCONDARIO Cattaro. Agente consolare. Manca. - l. a. D Bocche lo stesso agente cons. Manca -l. a. Budua. Agente consolare. Manca - l. a. Li distretti luoghi suindicati, dovrebbero corrispondere coi rispettivi Circondari, e quello col Consolato Generale in Trieste, qual Superiore Distretto, sede del Governo Centrale Marittimo Austro-Illirico. Assoggettasi il presente Quadro allEminentissimo Rev. Principe il Sig. Cardinale Giacomo Antonelli pro Segretario di Stato con foglio di odierna data N 13/65 per la superiore approvazione in seguito al Venerato Dispaccio 11 luglio n 17606. Il Commendatore Console Generale Trieste 30 Luglio 1850. Domenico Moretti
Ragusa. Console. Esistente
2. 1850. listopad, 12, Rijeka Giustini Antonio, konzul Antonelliju Giacomo, kard., dravnom tajniku: predlae da se u Gospiu otvori papinski konzulat i da Francesco Zambelli bude imenovan vicekonzulom; osim toga predlae da se u grb, odnosno peat konzulata u Rijeci umjesto nel Litorale Ungarico stavi Consolato Pontificio in Croazia. Original, Segr. di Stato, Epoca moderna, a. 1851, rubr. 289, f. 52r-v. Consolato Pontificio in Fiume e Buccari N. 33 Eminenza Reverendissima! Ho lonore di partecipare allEminenza vostra Reverendissima, che negli scorsi giorni sono qui ritornato dal giro fatto nella Croazia ai Confini Militari, e sono a sottometterle per la sua necessaria sanzione che soltanto nel capo luogo di Gospich trovo conveniente di nominare un Vice Console Pontificio nella persona del Sig. Francesco Zambelli nativo di Venezia, ma da sessanta anni stabilito in Gospich; uomo probo, di ottimi costumi, religioso e bastantemente dovizioso ed intelligente, quindi ne attendo la graziosa approvazione di Vostra Eminenza Reverendissima. Siccome parecchi giornali di Zagabria e di Augusta <f. 52v> hanno censurato parecchi di questi Consoli Esteri e segnatamente quello di Prussica per linserzione nello stemma di Consolato nel Litorale Ungarico perci io trovo opportuno di apporre
319
nello Stemma Pontificio Consolato Pontificio in Croazia e similmente nei sugelli consolari, pertanto ne imploro lautorizzazione di Vostra Eminenza Reverendissima. Rassegnato con ci ai venerati comandamenti dellEminenza Vostra Reverendissima passo allonore di protestarmi con profondo ossequio e dovuta venerazione DellEminenza Vostra Reverendissima Umilissimo, Devotissimo ed Obbligatissimo Servitore Antonio Giustini Fiume li 12 ottobre 1850.
3. 1851. travanj, 29., Zadar Nembrini Gonzaga Giovanni Battista, vicekonzul Antonelliju Giacomo, kard. dravnom tajniku: o kompetencija i stanju konzulata u Dalmaciji. Original, Segr. di Stato, Epoca moderna, a. 1851, rubr. 289, ff. 147r-149r. N. 37 AllEminentissimo Principe R. Cardinale Giacomo Antonelli Pro Segretario di Stato Roma Eminenza Sono in dovere di dare evasione al riverito dispaccio 26 marzo a N. 24502 di Vostra Eminenza vertente sulla sistemazione delle mansioni consolari pontificie in questa Provincia di S. M. I. R. Apostolica. Io partir dal punto di vista, che glincaricati di unestera potenza nello stato in cui sono accreditati, debbano non solo prestarsi nella principale incombenza quale quella di proteggere il commercio dei sudditi dello stato che rappresentano, e garantire le loro persone, e gli atti civili, e mercantili, che li riguardano, ma debbono eziandio prestarsi in ogni esigenza pubblica, ed anche privata che concernono o il governo, od i governati dello stato da essi rappresentato. Presentemente nella Dalmazia esistono due consoli pontifici uno a Zara, e laltro a Ragusa, ed esistono due vice consoli, luno a Sebenico e laltro a Spalato. Tutti questi sono indipendenti nella loro gestione, e soltanto i due ultimi sono tenuti ad una corresponsione percentuale de loro proventi nel solo caso, che vengano nominati dal console di Zara. Allincontro i vice consoli di Segna, e Porto-re del Litorale della Croazia riconoscono una dipendenza dal Console di Zara. <f. 147v> Non mi occuper di rintracciare la origine di queste anomalie, riflettendo soltanto che il Consolato di Ragusa ha la sua origine dal tempo, in cui esisteva lantica Repubblica di Ragusa, il cui territorio presentemente forma parte del Regno della Dalmazia, ma piuttosto pregher Vostra Eminenza di donare la ossequiata sua attenzione allo stato attuale delle cose, ed allordinamento facile e piano che potrebbero ottenere.
320
La Monarchia Austriaca lungo il mare Adriatico ha quattro provincie governate separatamente cio il Dominio Veneto con la residenza del Governo a Venezia, il Dominio di Trieste e suo Litorale con un Governo a Trieste, il Dominio del territorio Croato con un governo a Fiume, il Dominio della Dalmazia con un Governo a Zara. Sua Santit per lEstuario Veneto un Console a Venezia, per il Trieste un Console generale a Trieste, per il Fiumano un Console a Fiume, e per il Dalmato un Console a Zara. Questi funzionari, sebbene non investiti del carattere, n delle prerogative appartenenti al corpo diplomatico, pure essendo domiciliati nel luogo della sede del Governo Austriaco provinciale, sono in caso di soddisfare ad ogni ricerca che venga loro diretta dal Governo di Sua Santit <f. 148r> e sono in caso di ottenere le pi opportune informazioni, e notizie, e di invigilare nel tempo stesso sulla gestione degli altri agenti consolari esistenti nella provincia, e dallaltra parte avvalorare presso lautorit superiore della provincia quelle ricerche che fossero per rassegnare in casi speciali a pro de sudditi pontifici. La Dalmazia da Arbe a Budua un Litorale lungo per 248 miglia italiane. giovale per il commercio pontificio che risiede a Sebenico, ed a Spalatro un vice console, distante la prima 50, e la seconda 90 miglia da Zara, cos pure giova a conservare a Ragusa un incaricato consolare, mentre quel porto dista da Zara miglia 180 circa, ma per introdurre un ordine nella gestione consolare della Dalmazia dovrebbero i vice consoli di Sebenico e Spalato, e cos pure quello di Ragusa da ridursi a vice consolato e dipendere dal Consolato Pontificio di Zara. I vantaggi che tale riforma porterebbe sono i seguenti. 1. Il Governo di Sua Santit sarebbe nella favorevole posizione di conseguire sicure informazioni sulle persone nei casi di vacanza e di rimpiazzo delluno o dellaltro posto di vice console in questa Provincia. 2. Sorgerebbe unuffizio centrico quale sarebbe il Consolato di Zara per tutte le dimostrazioni periodiche sul commercio dei sudditi pontifici in <f. 148v> questo Regno, ed altri atti relativi. 3. Sua Eminenza il Segretario si Stato in ogni sua esigenza rivolgendosi al solo Console di Zara, potrebbe ottenere ogni informazione relativa a tutti i luoghi della Dalmazia, e lo stesso vantaggio avrebbero pure le altra autorit del Regno di Sua Santit, le quali, non conoscendo le localit di questa Provincia spesso equivocano nel rivolgersi a questo od a quello degli incaricati consolari, e sono costretti cos di ripetere in pi tempi, e luoghi con grave ritardo nella spedizione degli affari, le loro ricerche. 4. Le comunicazioni uffiziose, che vengono diramate al personale consolare, intimate che fossero al Console di Zara sarebbero messe in circolazione fra tutti gli organi consolari di Sua Santit regolarmente da lui, senza moltiplicare le scritturazioni. 5. Il Console di Zara sarebbe messo in posizione di riportare le necessarie informazioni dai subordinati organi consolari di Sebenico, Spalato, e Ragusa, per fungere ogni miglior uffizio a vantaggio del servizio di Sua Santit e cos pure sarebbe al caso di sorvegliare e controllare la condotta degli organi stessi ed il loro trattamento verso i sudditi pontifici.
321
Non da trasandarsi la circostanza che a Zara ha la propria sede lArcivescovo Metropolita della Dalmazia, e che il Console qui residente pu <f. 149r> giovarsi della sua influenza in tutti quegli affari ecclesiastici, che risguardano le parti, e che essi spesso inseguono ed abbisognano dellinterventi degli uffizi di Sua Santit. Io non credo esistervi dubbio che anche tosto il Governo di Sua Santit potrebbe ammettere la riforma gerarchica che costituisse il soggetto del presente devoto rapporto, ed in quanto ai diritti consolari che vengono ritirati da vice consoli di Spalatro, Sebenico, Ragusa dovrebbe disporsi quanto di massima e in corso nelle altre provincie, ove rissiedono consoli ed agenti pontifici. Ne verebbe di conseguenza che i Vice console di Segna, e Porto-r dovrebbero essere levati dalla dipendenza del Console di Zara, e posti sotto quella del Console di Fiume. Colgo questa occasione per protestarle il mio pi profondo rispetto e osservazione Umilissimo Devotissimo Obbligatissimo Servitore Marchese Gio. Battista Nembrini Gonzaga Console Pontificio Zara li 29 Aprile 1851.
4. 1856. veljaa, 13., Zadar Nembrini Gonzaga Giovanni Battista, vicekonzul u Zadru Antonelliju Giacomo, kard. dravnom tajniku: o potrebi da se u Malom Loinju osnuje papinska konzularna agencija. Original, Segr. di Stato, Epoca moderna, a. 1858, rubr. 289, ff. 173r-174r. N. 432 AllEminentissimo Principe R. Cardinale Giacomo Antonelli Segretario di Stato Di Sua Santit Papa Pio IX Roma Eminentissimo Principe! Nella citt di Lussinpiccolo, di seimila abitanti, nel centro dellisola di questo nome, ed allimboccatura del Quarnero, furono di recente create tra Agenzie Consolari Elenica, Napoletana e Turca, atteso i vari approdi dei bastimenti di quelle nazioni nel suo porto, per oggetti di commercio, o per rilascio, o per avarea. Questa citt ha un magnifico porto, ed unaltro sulla costa meridionale dellisola, nei quali accedono bastimenti di molte nazioni, ed in ogni tempo. Ha pure sei squeri in attivit, e vi esiste un grosso deposito di tele e coraggi ad uso dei bastimenti mercantili che ivi si costruiscono, deposito che viene mantenuto dalla fabbrica della ditta Persichetti di Ancona.
322
Ha un commercio attivo colle citt del litorale e della Dalmazia, e con Ancona. Il commercio con questultima pi o meno animato, secondoch vengono permesse dai porti di Sua Santit lestrazione dei grani, biscotto, farine e paste. Contuttoci nello stato attuale delle cose si pu calcolare nel corso annuo larrivo di quaranta e pi bastimenti Pontifici, per oggetti di specu- <f. 173v> lazione e commercio. Accedono pure molte altre barche dello Stato Pontificio di rilascio, fino che il tempo loro permette di proseguire, e talvolta con avarea per bisogno di assistenza, e per porsi in ordine, per ripetere i danni sofferti dalle case di assicurazione. In riflesso alla posizione di questisola, opportuna ai primi approdi dei bastimenti dal Golfo; in considerazione al commercio che ogni giorno si va dilatando in pi rami dindustria anco coi sudditi di Sua Santit, trovo di riverentemente proporre allEminenza Vostra Reverendissima listituzione nella citt di Lussinpiccolo di un Agente Consolare, che rappresenti, difenda ed assista i sudditi Pontifici. Se lEminenza Vostra Reverendissima fosse per accogliere benignamente la proposizione, mi rivolger allI. R. Governo Centrale Marittimo in Trieste pellassenso allistituzione di questa Agenzia, giusto le normi vigenti, ed ottenuta mi far un dovere di proporre allEminenza Vostra Reverendissima lindividuo il pi idoneo da prescegliersi a tale incarico. <f. 17r> Mi conceda lEminenza Vostra Reverendissima lalto onore di baciarle il lembo della sagra Porpora, e di protestarmi colla pi profonda venerazione Umilissimo Devotissimo Obbligatissimo Servitore Gio. Battista Marchese Nembrini Gonzaga Console Pontificio Zara, li 13 Febbraio 1856.
LE FONTI PER LA STORIA CROATA NELLARCHIVIO SEGRETO VATICANO. CONSOLI PONTIFICI SULLA COSTA ORIENTALE DELLADRIATICO NELLOTTOCENTO Sommario Prima di tentare di rispondere al titolo di questo Convegno, Chiesa e societ nellarea adriatica. Fonti e bilancio delle ricerche e in particolare a quello che riguarda le fonti archivistiche per la storia croata nellArchivio Segreto Vaticano, lAutore indica alcune linee guida e le difficolt che si incontrano nelle ricerche di detto Archivio. La grande maggioranza del popolo croato professa la fede cattolica romana; nel passato ha vissuto sotto la giurisdizione degli stati cattolici, lAustria-Ungheria e la Repubblica di Venezia. Inoltre, una parte di esso visse nella terra missionaria, vale a dire in Bosnia ed Erzegovina. Tutte queste regioni erano e sono tuttora sotto la giurisdizione religiosa della Curia Romana, per cui i molteplici rapporti religiosi, sociali, culturali ecc., trovano il loro riflesso nella documentazione conservata nellArchivio centrale della Chiesa.
323
Oltre a queste relazioni di carattere primariamente religioso, lArchivio Segreto Vaticano conserva la documentazione riguardante le relazioni di carattere civile come riflesso dei rapporti tra lo Stato Pontificio e vari enti pubblici e persone private in dette regioni. Sia i documenti di carattere religioso, sia quelli riguardanti gli altri affari sono conservati insieme e questo a causa dellunica amministrazione della Curia Romana. I documenti riguardanti la storia del cristianesimo in Croazia e conservati in Archivio Segreto Vaticano abbracciano il periodo dal IX secolo fino ad oggi. Dal momento che si tratta di un periodo cosi lungo, della molteplicit dei rapporti esistenti tra varie strutture religiose da una e dallaltra parte, e di conseguenza di molte serie e fondi archivistici, lAutore si limita a trattare il tema finora poco esplorato relativo ai rapporti tra le strutture civili, vale a dire i rapporti tra lamministrazione centrale a Roma e i Consoli Pontifici esistenti nei porti della costa orientale dellAdriatico. Allinizio presenta listituzione dei consoli pontifici in generale, poi in particolare quelli residenti sulla costa adriatica da Trieste al nord, fino a Dubrovnik / Ragusa al sud cercando di ricostruire tutte le rappresentanze pontificie e di individuare le persone impiegate in esse. Poich si tratta di un primo approccio indica piuttosto le fonti archivistiche che si riferiscono alla rispettiva amministrazione di ciascun console, viceconsole o rappresentante pontificio. Dalla documentazione consultata risulta che il lavoro dei consoli non era limitato alla semplice rappresentanza portuale di una potenza straniera, ma che il console spesso fungeva da rappresentante anche per gli affari religiosi e politici. Come allegati lAutore aggiunge alcuni documenti che permettono di avere una visione generale verso la met dellOttocento circa limportanza, il numero, la posizione e la qualifica delle singole rappresentanze pontificie nei porti dellAdriatico orientale. Alla fine avverte che rimane ancora aperta la questione dellesatta datazione delle nomine dei singoli consoli o rispettivi rappresentanti pontifici.
324
325
SOURCES FOR THE HISTORY OF THE CHURCH IN THE STATE ARCHIVES OF ZADAR (CROATIA)
IVAN PEDERIN Sveuilite u Zadru
UDK 930.251(497.5 Zadar) Preliminary communication
This article is a review of archive acts on Church history that are kept in the State Archives of Zadar. Dana on church history can be found in the loca credibilia containing parchments on estates owned by the church, the acts on the Dominican Studium generale existing since 1396. Data on the relationship between the Church and state are to be found in the Ducales et terminationes and the records of the Provveditori generali in Dalmazia et Albania, in the records of nataries connected to the Church. In the period of Imperial and Royal rule and that is the XIX. Century the Kategorie Cultus und Unterrricht treats on the Church and the education. The acts of the I. R. Hhere Polizei the secret services (contain data on the Orthodox community in Dalmatia and also on the persecutions of Christians in Bosnia and Albania. And finally out of the acts of the communist authorities following 1945. emerges information on persecution of the Church and the believers.
The core acts this Archives houses are acts of the Venetian provincial and municipal administration and subsequent French and Austrian administration. That means that ecclesiastic acts are scarce. The most ancient acts of the Archives are the parchments which were formerly kept in some monasteries. The Napoleonic administration abolished these monasteries and took these parchments into the Archives. These monasteries were loca credibilia. It means that people who negotiated some deal ant wrote it down on a parchment entrusted the monastery to keep it in order to enable this people to enforce their rights at some
326
time in the future. So the loca credibilia were somewhat like the modern land-register or cadastral-book. However these parchment give evidence upon the real estate of the Church. Here we point out the Libellus policorion which is a copy-book of the real estate of the Benedictine Abbey. It means parchment which could be lost (and in fact many of them were later lost) were copied in a single book. These parchment and the copy-books give evidence on bishops, abbots and other facts concerning the early life and development of the Church in medieval Dalmatian Croatia. The Archives of Zadar have inventories of these parchment which are printed in the Codex Diplomaticus of Croatia. Here we point out the book of the Dominican Studium generale. Most of these parchment were issued by the Pope, the King of Croatia in early Middle Ages and the subsequent King of Hungary and Croatia. Venice was a Catholic Republic which did not like priests in its administration and therefore little data and information emerge out of the 9 books of Ducales and Terminationes which are the backbone of the Archives. Littera ducalis is a parchment issued by a counsel or magistrate presided by the Doge. Terminatio is a decree issued by the Provveditore generale in Dalmazia ed Albania in Zadar, or other local authority. These books are also copy-books and that means that some Venetian Consilii ruled out something concerning Dalmatia. This was written upon a parchment, sent to Zadar, recorded in the book and sent back to Venice. There are also the books of the Provveditore generale in Dalmazia ed Albania. These books contain more information on facts and events, but some documents are like to these which we read in the Ducales et terminationes.These books both contain data upon clashes and frictions between the provincial and municipal authorities and the Church in Dalmatia. Friction emerged because the state authority checked up the Church, for instance its treasuries, gave suggestions to the Pope how to appoint bishops, excluded foreigners out of the adjudication of prebendae and other ecclesiastic benefits, took away from the church privileges to host people persecuted by the state justice, assumed rules concerning the administration of the hospitals, noted rules on ecclesiastic praeceptors (teachers), the seminaries, the guilds and its administration. In these books are notes upon the Provveditore generale Francesco Grimani who emancipated the Orthodox minority in Dalmatia. A treasury of these Archivesd are the notarial records. Some notaries were trusted notaries of bishops or monasteries, others were procuratores of monasteries or hospitals and out of their rogationes emerge much information on Church property and privileges, on the build up of Churches, chapels, altars, on painters, goldsmith etc. who took orders by the churchmen to perform some work. These records give large information on the structure and administration of dioceses, monasteries and hospitals in late XVth Century, information on violent polemics who opposed pious friars
IVAN PEDERIN, Sources for the History of the Church
327
and impious priests who frequently lived with concubines and had children with these concubines. There we learn much on the Croat mystical worshipping and sermons in XVth Century, on the rebirth of the religious life in mid XVIth Century preceding the Tridentinum. These records give evidence on lawsuits among priests or bishops, it give further information on the outstanding churchmen and their importance in the economic, political and intellectual life of their cities, their inventories, libraries, the offices filled by them, their personal or official relationships to the Curia Romana, the ecclesiastic discipline, their sermons against the Turcos (or Teucros) infideles etc. There we also read on the scriptoriums in some monasteries, their libraries, the tecniques on writing and producing ink, on the hermits who settled on some islands and worshipped our Lord in absolute solitude. We read also on collections of some rich and idle priests, much evidence emerges on the Church in Bosnia and also the heretics in this country. In these books we learn how the family legislation was implanted and what a Christian family was since the Middle Ages up to the assumption of the modern family legislation early in XIXth Century. In these records we learn on Church music on singing, who led the singers and instructed them (Cannto fermo & canto figurato)on the craftsmen who built the organs. Finally we read on the burning and destruction on many churches late in XVth Century in northern Dalmatia by the Martolossi who were Orthodox troops led by the Ottoman intruders. In these Archives is kept the personal Archives of the Archbishop of Zadar Mate Karaman who ruled the Church in XVIIIth Century. This Churchmen was sent to Russia by the Sacra congregatio de propaganda fide in order to unite the Churches. He has reformed the paleoslavonic church service using many Ucrainan words.1 His reform of the divine service was evaluated by the priest of Dubrovnik Stjepan Rusic and that is Croatias first and Europes third writing on the art of translation. The notary who recorded documents was educated in Septem artes liberales and more precisely in grammatica which was the first of them. There the notary was instructed in Latin and how to set a rogatio. He wrote down the rogatio first as a minuta and than he copied it for each part making a deal and than he recorded it in his book, which following his decease was taken to the municipal office. The rogationes were recorded following the chronologic principle and were later difficult to be traced because the records were swelling more and more. The French and subsequent Austrian Imperial administration were run by lawyers who wrote in IX. sections which were dependant on IX. ministries or Dikasteriums (up to 1850). Each section was headed by a senior functionary and the minister or president of the dikasterium headed all of them. So the functionaries and clerks were kept on their toes. Each section
328
had a record (Kategoie) where the number of the act was recorded and so the act was easy to be traced. It was also easy to be lost because it was a lose paper. The Napoleonic administration assumed a legislation hostile to the Church, suppressed and abolished monasteries and persecuted the Church. However the Kategorie concernig the Church were not examined and studied. The Imperial administration headed by a governor had a Kategorie on Education and Worshipping (Cultus und Unterricht) where acts on schools, public education and the Church administration were kept, because schools were in most of the Austrian period run by priests. These acts also give information on the reshaping of the hierarchy in the 1820-ies and on some feuds among priests. Some data emerge on the Union of some members of the Greek-Orthodox community to Catholic Church led by the Orthodox bishop Venedikt Kraljevic. The Uniates kept their rite, but submitted to the Pope. In the Kategorie of Police and the Secret Acts (Geheime Akten) we read on the violent methods, threats and arsonry applied to force these uniates back to fold of the non-united Greek-Orthodox community (nowaday Serb-Orthodox) and some liberal Catholic priests and scholars who were dismissed or reprimanded by their bishops or the state authority if teachers for their part in politics, as the outstanding Croat historian ime Ljubi, who was dismissed in 1859. for his part in unrest 1849. in his native town of Starigrad on the island Hvar. From the under Kategories of Police Bosnien, Montenegro, Albanien information emerges on harassments and persecutions suffered by Catholics in Bosnia and Albania, the struggle and train between the bishop of Mostar Rafael Barii, backed by Rome and Vienna and the Franciscans backed by the Croat nationalists in Zagreb. There we learn also on migrations of persecuted Catholics. In these acts we also read on espionage activities of Orthodox priests on behalf of Austria, for instance of the Prince and Bishop of Montenegro Petar I. Petrovi Njego, and also on loyal behavior of most of the Orthodox bishops in Dalmatia aas Josif Rajai (ibenik), Jerotije Mutibari and Nikodim Mila (both Zadar) and also on some activities of other Orthodox churchmen as arms trafficking, assassinations of political opponents (as Joko padier who inspired the attempt on the life of Prince Nikola of Montenegro) and coup attempts as Niifor Dui. On the turn of the century the structure of the acts changed. The Austro-Hungarian Empire was a sedate and well ordered Empire and so were its archives. The acts were ortdered by Kategorie. That was not the case in a number of European archives for instance in Russian archives.
IVAN PEDERIN, Sources for the History of the Church
329
Since the turn of the century the acts are a number of inordinate writings thrown in a box mostly lacking of numbers. It was obvious the Austrian bureaucracy (and most of the European ones) have been in decline like the Venetian one in XVIIIth Century. A declining bureaucracy could be upheld only by ideology, ideological groups and slogans. In the Secret Acts early in XXth Century we read something on Catholic organisations and publications, on the activities of Catholic priests in some nationalist parties and mouvements. Late in 1918. a large part of Dalmatia was occupied by Italian troops in accordance to the treaty of London in 1915. A government headded by vice-admiral Enrico Millo was set up in Sibenik and soon mouved to Zadar. Following the peace treaty in Rapallo late in 1920. these troops withdrew but Zadar, Lastovo and the islands of the Kvarner bay, the port of Rijeka and Istria, all provinces with a large or thin (Zadar and Rijeka) Croat majority were annected to the Kingom of Italy. The Governo della Dalmazia, le isole dalmate e curzolane left behind a large quantity of acts which gibe evidence on the behavior of the Catholic church and its priests. In the Austrian and subsequent Austro-Hungarian empire the Church was a pillar of the state authority but most of the lower ranking clergy and many bishops as the archbishop cardinal of Zagreb Juraj Haulik, the bishops J. J. Strossmayer of akovo, Juraj Cari of Split, Dvornik of Zadar backed the liberal Croat nationalists ad sided with its Croat nation which was a rule in all Kingdoms and provinces (Lnder) of the empire but for German speaking provinces. Under the Italian occupation these priests and Franciscan friars sided openly and whole heartedly with the stiff Croat resistence to this occupation, suffered harassments and deportations from their seats as Anton Mahnic, the bishop of Krk, Kvirin Klement Bonefacic, the dean of Losinj, who later was appointed bishop of Split and many others. The martyrdom of the Church in the sad and dark XXth Century loomed. Many of these actions of the Italian occupants were inspired by free-masons. The acts of the Fascist administration of Zadar and Lastovo were still not ordered and studied. The archives of Zadar house also acts of the Communist authorities in the district of Zadar. That are the Acts of the Commission for Investigation of War Crimes (Komisija ya istraivanje ratnih zloina), the Acts of the Boards for National Liberation (Spisi narodnooslobodilckih odbora), the Acts of the Municipal Comittee of the Communist Party ( Spisi opinskog komiteta Saveza Komunista), the Acts of the Municipal administration (Spisi opine), and finally the Acts of the Court of Law in Zadar. Out of these acts emerge a number of information on harassments, persecutions and even assassinations of priests, for instance the willful
330
murder of the priest in Privlaka, near Zadar, unlawful trials against priests and practicing Catholics. These acts are not given for public use or research and are still kept secret.
LITERATURE:
Ivan Pederin, Storia degli archivi e dei musei in Dalmazia, Atti e Memorie della Societ di Storia Patria, Vol.XX, n. s. IX. Roma, 1997, 73-105. Ivan Pederin, Povijest arhiva i muzeja u Dalmaciji, Zadarska smotra, XLV (1996) br.1-3.str. 87-121. Literature for the inconduct of orthodox clergymen: Ivan Pederin, Pokuaj prodora na zapad Crne Gore, Srbije i pravoslavlja u XIX. stoljeu, Croatica Christiana Periodica, .XVI (1992) br.30. str.183-223. IVAN PEDERIN, Politiko nezadovoljstvo Hrvata, Srba i Talijana za Bachova apsolutizma u Dalmaciji, Kolo, III (CLI) (1993) br.9-10, str.841-864. IVAN PEDERIN, Balkan u doba grkog ustanka (1821-1829), Kolo, obn. teaj IV (CLII) (1994)br.7/8.str.703-727.
VRELA ZA HRVATSKU CRKVENU POVIJEST U DRAVNOM ARHIVU U ZADRU Saetak Ovaj rad sadri pregled i analizu fondova koji sadre podatke za crkvenu povijest u Dravnom arhivu u Zadru. Ahiv nije crkveni, vie takvih podataka sadri nadbiskupski arhiv koji nije arhivistiki sreen. Isprave vane za crkvenu povijest nalaze se u razliitim fondovima, ponajvie u dukalama i terminacijama, pa nekim biljenikim spisima u mletakom razdoblju. U austrijskom razdoblju takvi se spisi nalaze u posebnoj kategoriji - Bogotovlje i kolstvo, a onda u Presidijalnim spisima, koji u posebnim podkategorijama sadr e spise i podatke o katolicima, a i pravoslavnima u Bosni, Hercegovini, Crnoj Gori i Albaniji. U Arhivu se takoer uvaju i spisi pravoslavne eparhije. Fond Talijanske vlade za Dalmaciju, dalmatinske i korulanske otoke to je vlada kojoj je na elu bio vice-admiral Enrico Millo sadri spise o odnosu okupatorske vlasti prema Katolikoj crkvi, koji je bio
331
VRELA ZA HRVATSKU CRKVENU POVIJEST 1945-1990. U HRVATSKOM DRAVNOM ARHIVU

S OSOBITIM OSVRTOM NA GRADIVO KOMISIJE ZA ODNOSE S VJERSKIM ZAJEDNICAMA I SLUBE DRAVNE SIGURNOSTI REPUBLIKOGA SEKRETARIJATA ZA UNUTARNJE POSLOVE SR HRVATSKE*
MELINA LUI Hrvatski dravni arhiv
UDK 930.251(497.5 Zagreb) Prethodno priopenje
Gradivo vie fondova i zbirki u Hrvatskom dravnom arhivu sadrava dokumente za prouavanje povijesti Katolike crkve u Hrvatskoj 1945-1990. Meu njima od osobitoga su znaenja fond Komisija za odnose s vjerskim zajednicama, Zbirka dosjea i Zbirka dokumenata Slube dravne sigurnosti Republikoga sekretarijata za unutarnje poslove SR Hrvatske, fondovi Javno tuilatvo SR Hrvatske, Vrhovni sud NR Hrvatske, Centralni komitet Saveza komunista Hrvatske te osobni fond Svetozar Ritig. Komisija za odnose s vjerskim zajednicama dijelom je bila kreatorom politike prema Crkvi, no prije svega njezin nadzornik. Sluba dravne sigurnosti (prvotno OZNA, odnosno UDBA), bila je pak politikom policijom komunistike Jugoslavije koja je ne tedei sveenike, redovnike, biskupe i vjernike po oblicima, nainima i posljedicama rada postala sinonimom politike represije. Gradivo u Hrvatskom dravnom arhivu dobro e posluiti istraivaima pojedinih problemskih cjelina, a u moebitnim pokuajima sinteza povijesti Katolike crkve u Hrvatskoj nakon II. svjetskoga rata ono je upravo nezaobilazno.
Izlaganje proitano na meunarodnom znanstvenom skupu Crkva i drutvo uz Jadran. Vrela i rezultati istraivanja (Split, 21-22. rujna 2001) najavljeno je pod zvunijim i preuzetnijim naslovom Vrela za hrvatsku crkvenu povijest 1945-1990. u Hrvatskom dravnom arhivu. No, vrela za hrvatsku crkvenu povijest 1945-1990. u Hrvatskom dravnom arhivu toliko su raznorodna i ratrkana u najrazliitijim fondovima i zbirkama da je upravo nemogue govoriti o svim vrelima u toj ustanovi.
332
Kao matina arhivska ustanova u Republici Hrvatskoj, Hrvatski dravni arhiv uva gradivo sredinjih upravnih i pravosudnih dravnih tijela. Pojedini aspekti drutveno-religiozne povijesti u tom bi se arhivu mogli istraivati na upravo bezbrojnim uzorcima. Fondovi u Hrvatskom dravnom arhivu najbogatiji gradivom koje je tema ovoga skupa jesu osobni fond Svetozara Ritiga, fondovi Odvjetnika pisarnica Ive Politea, Javno tuilatvo SR Hrvatske i Vrhovni sud NR Hrvatske te posebno dvije odnosno tri velike i vrijedne cjeline gradiva: fond Komisija za odnose s vjerskim zajednicama te Zbirka dosjea i Zbirka dokumenata Slube dravne sigurnosti Republikoga sekretarijata za unutarnje poslove SR Hrvatske. Rije je o prilino cjelovitom gradivu koje se izvrsno nadopunjuje. Ukratko se iznosi neto o povijesti stvaratelja toga gradiva, tehniki podatci o njegovu opsegu, sauvanosti i dostupnosti, te se komentira njegov sadraj u nadi da e prilog moda nekoga potaknuti na istraivaki rad. Komisija za odnose s vjerskim zajednicama postojala je koliko i socijalistika Jugoslavija. Osnovana je u Topuskom na III. zasjedanju ZAVNOH-a 1944, pri njegovu Predsjednitvu, a na prijedlog Svetozara Ritiga. 1 Godine 1945. postala je posebno tijelo pri Predsjedni tvu novoosnovane Vlade NR Hrvatske i tako je djelovala iduih osam godina. Kada je Vlada 1953. prestala djelovati, poslovi Komisije preli su u nadlenost Izvrnoga vijea NR Hrvatske.2 Samostalan republiki upravni organ Komisija je postala 1959,3 a u djelokrug Izvrnoga vijea ula je 1963.4 i ostala njegovim integralnim dijelom sve do ukinua. Naziv pod kojim je najdue djelovala (1976-1990) jest Komisija za odnose s vjerskim zajednicama. Ukinuta je 1990, kada je osnovan Ured za odnose s vjerskim zajednicama kao struna sluba Vlade Republike Hrvatske.5 Prilikom osnivanja Komisije glavnim podru jem njezina rada utvr eno je razmatranje odnosa vjerskih zajednica i vlasti. U prvom periodu bila je dravno tijelo s upravnim funkcijama u podruju odnosa dravne vlasti i Crkve. Rje avaju i i pitanja unutarnje crkvene organizacije i bitno ograni avaju i njezinu autonomiju, Komisija je kontinuirano pratila djelatnost vjerskih zajednica u Hrvatskoj i inozemstvu. Uz raspodjelu sredstava za redovnu djelatnost, u proraunu SR Hrvatske planirala je i sredstva za posebnu namjenu, u okviru ega je financijski pomagala vjerske zajednice (staleke sveenike udruge i pojedine sveenike, popravke ili izgradnju vjerskih objekata i sl.). Sudjelovala je u izboru sveenika za upe
1 2
ZAVNOH, Zbornik dokumenata 1944, III, Zagreb 1975, 11, 260. Odluka o proglaenju Zakona o provoenju Ustavnog zakona NRH o osnovama drutvenog i politikog ureenja i republikim organima vlasti, Narodne novine 9/1953. 3 Uredba o Republikoj komisiji za vjerska pitanja, Narodne novine, 53/1959. 4 Narodne novine, 56/1963. 5 Zakon o Vladi Republike Hrvatske, Narodne novine, 41/1990.
MELINA LUI, Vrela u Hrvatskom dravnom arhivu
333
u inozemstvu, pratila i nadzirala putovanja predstavnika vjerskih zajednica u inozemstvo, posredujui po potrebi za dobivanje ili uskraivanje putnih isprava. Intervenirala je za priznavanje radnoga staa crkvenih osoba i ureenje njihovoga socijalnoga osiguranja. Pratila je i analizirala izdavaku djelatnost vjerskih zajednica u Hrvatskoj i inozemstvu, emisije RadioVatikana na hrvatskom jeziku i dr. Na njezin prijedlog, Javno je tuilatvo moglo donositi rjeenja o privremenoj, a sud o trajnoj zabrani raspaavanja tiska. Pratila je rad Biskupske konferencije te sudjelovala u rjeavanju imovinsko-pravnih pitanja (graevinske dozvole, popravci ili adaptacije vjerskih zgrada, problem sakralnih kulturnih spomenika, pretvaranje stambenoga prostora u prostor za obavljanje bogoslu ja, pitanje denacionalizacije vjerskih objekata). Pratila je i rad kola za pripravu sve enika, periodi no primaju i od njih izvje a o radu. Mogla je posredovati u pitanjima obveze sluenja vojnoga roka, odravala je veze s predavaima predvojnike obuke i pratila dranje bogoslova na odsluenju vojnoga roka. Njezini lanovi odravali su redovite razgovore (godinje vie od 200) s biskupima, provincijalima i dr. Komisija je suraivala s tijelima koja u okviru zakonodavne djelatnosti predla u ili izra uju zakonske tekstove koji normiraju pitanja vezana uz vjerske zajednice te sudjelovala u njihovoj izradbi i primjeni. Odravala je stalnu vezu s diplomatsko-konzularnim predstavnitvima, posebice s Veleposlanstvom SFRJ pri Svetoj Stolici i Pronuncijaturom Svete Stolice u SFRJ, s misijama Katolike crkve u zapadnoj Europi te s Vijeem Biskupske konferencije za hrvatsku emigraciju. Najposlije, pokuavala je suzbijati nepravilan odnos i nerazumijevanje vlasti prema vjerskim zajednicama i njihovim opravdanim zahtjevima, primjerice u pitanjima estih albi zbog ometanja vjeronauka ili obavljanja nastavnike slube prosvjetnih radnika vjernika. Gradivo Komisije preuzimano je u Hrvatski dravni arhiv u dva navrata: dio od Izvrnoga vijea Sabora 1988. i drugi dio od Ureda za ope poslove Vlade i Sabora Republike Hrvatske 1994. Fond sadrava 384 arhivske kutije, 63 registraturne knjige, 34 knjige zapisnika sjednica Komisije i 1 album s fotografijama. Gradivo se odnosi na razdoblje od 1944. do 1990. i uglavnom je cjelovito sauvano (posebice serija strogo povjerljivih spisa). Predavatelj gradiva uvjetovao je njegovu javnu uporabu rokom od 30 godina od nastanka, osim po posebnome odobrenju Vlade Republike Hrvatske ili ravnatelja Hrvatskoga dravnog arhiva.6 Posebno su vrijedni zapisnici sjednica Komisije (bilo ih je od 5 do 13 godinje) kroz koje se ogleda njezino cjelokupno djelovanje 1955-1988, kao i skupine strogo povjerljivih i povjerljivih spisa. Sauvani razgovori lanova Komisije i predstavnika Katolike crkve (u seriji strogo povjerljivih spisa)
6 Vidi M. LUI, Inventar fonda Komisija za odnose s vjerskim zajednicama (1944-1990), Hrvatski dravni arhiv, Zagreb 1996.
334
svjedoe o preteitim temama. Najee je rije o ostvarenju vjerske slobode u praksi i ateizaciji u dravnim kolama, o crkvenim kolama i njihovu izjednaenju u pravima s dravnim kolama, o vojsci (oduzimanju vjerskih knjiga i tretiranju Crkve kao neprijatelja) i potrebi vjerske skrbi u bolnicama, starakim domovima i zatvorima, o izjednaavanju uvjeta za crkveni i ostali tisak, o prisutnosti Crkve u medijima i potrebi da barem Boi bude neradni dan, o praksi da se sveenici pozivani na razgovore za dobivanje putnih isprava vrbuju za suradnju sa Slubom dravne sigurnosti te o aktivnosti Katolike crkve u inozemstvu. U gradivu Komisije osobito su zanimljivi razlini popisi,7 pa tako Pregled osuenih sveenika, asnih sestara i crkvenih funkcionara svih vjeroispovijesti na teritoriju NR Hrvatske od 1944. do 1951 (ukupno 256 osoba abecedno, 145 stranica, osnovni biografski podatci za svaku osobu s obrazloenjem zato je osuena i na kakvu kaznu), Popis katolikih sveenika u emigraciji (ukupno 1083 sveenika, 43 stranice, osnovni podatci za svaku osobu o godini i mjestu roenja i prebivalitu u inozemstvu), Popis 143 potpisnika Ustakog memoranduma amerikom predsjedniku Eisenhoweru 1954 (ukupno 143 osobe s adresama u inozemstvu), Popis sveenika kojima je oduzeta putovnica (1985-1987), a koji su evidentirani u Komisiji za odnose s vjerskim zajednicama, Popis sveenika kojima je oduzeto dravljanstvo zbog neprijateljske djelatnosti nakon odlaska u emigraciju (ukupno sedamnaestorica; takoer osnovni biografski podatci, imena roditelja te broj i nadnevak rjeenja o oduzimanju dravljanstva) te Popis sveenika koji se nalaze u emigraciji (ukupno 79 sveenika abecednim redom, zatim prema redovima i dravama; Italija 37, Austrija 13, SAD 11 i jo 7 drava). Jedan album i tri arhivske kutije s iskljuivo fotografijama (osoba, crkvenih zgrada, razliitih prigoda i sl.) te odreen broj fotografija umetnutih meu spise po pojedinim predmetima svjedo e o maloj fotodokumentaciji Komisije o relevantnim osobama i dogaajima iz ivota vjerskih zajednica. Knjige, asopisi i novine, u velikom broju zastupljeni u fondu kao posebna cjelina, sada su izdvojeni u Knji nicu Hrvatskoga dr avnog arhiva. Sauvano je i etrdesetak audiokaseta na kojima su snimljeni razgovori djelatnika Komisije s predstavnicima Katolike i Pravoslavne crkve. Poetci Slube dravne sigurnosti RSUP-a SR Hrvatske seu u 1944, kada je osnovano Odjeljenje za zatitu naroda (OZNA), jedinstvena, centralizirana i na vojnim na elima ustrojena jugoslavenska slu ba sigurnosti. 8 Godine 1946. OZNA je uklju ena u Upravu dr avne bezbjednosti (UDBA), odnosno ula je u sastav Ministarstva unutarnjih poslova, a od jednoga njezina dijela nastala je posebna Sluba sigurnosti Jugoslavenske armije pod imenom Kontraobavjetajna sluba (KOS). Od
7 8
Hrvatski dravni arhiv, Komisija za odnose s vjerskim zajednicama, kut. 341. O nastanku i razvoju slube sigurnosti u Jugoslaviji vidi A. SELE, Informiranost graana o funkcioniranju sluba dravne sigurnosti (magistarski rad), Zagreb 1992, 49-53.
335
1964. UDBA je djelovala pod imenom Sluba dravne bezbjednosti, poslije kao Sluba dravne sigurnosti, da bi u Hrvatskoj promijenila naziv u Slubu za zatitu ustavnoga poretka (SZUP). Djelokrug njezina rada trajno je ostao istim. Dio poslova Slube bio je u nadlenosti Saveznoga sekretarijata za unutarnje poslove, no poslove dravne sigurnosti neposredno su obavljali republiki i pokrajinski sekretarijati kao samostalne strune slube. Osnovni zadatci Slube dravne sigurnosti bili su prikupljanje podataka u cilju pravovremenoga otkrivanja i sprjeavanja djelatnosti pojedinaca ili skupina usmjerenih na podrivanje ili ruenje socijalistikoga samoupravnoga poretka, ili pak osiguranje najistaknutijih dravnih, vojnih ili partijskih dunosnika ili predstavnika stranih drava u posjetu Jugoslaviji. Sluba je tragala za moguim poiniteljima krivinih djela iz glave XV. Krivinoga zakona SFRJ kao to su kontrarevolucionarni napad na socijalistiko drutveno ureenje, oruana pobuna, pijunaa, udruivanje protiv naroda i drave, neprijateljska propaganda i dr. Sukladno spomenutim zadaama, Sluba dravne sigurnosti bila je, odnosno trebala je biti, poput ostalih slubi sigurnosti u svijetu, bitan instrument zatite dravne sigurnosti u zakonskim okvirima, gdje se krenja ljudskih prava formalno svode na najmanju moguu mjeru.9 Dokumentacija nastala njezinom djelatnou (sauvana!) najbolje svjedoi koliko je u tom bila uspjena. Gradivo Zbirke dosjea i Zbirke dokumenata Slube dravne sigurnosti prvorazredno je vrelo za istraivanje odnosa Crkve i drave 1945-1990. openito, ali i za pojedine njegove segmente. Obje su zbirke u Hrvatski dravni arhiv preuzete od Ministarstva unutarnjih poslova Republike Hrvatske 1993. Gradivo u dosjeima obuhvaa raspon od 1945. do 30. svibnja 1990, a rije je o 282 arhivske kutije i 8 metalnih kovega s ukupno 28.045 dosjea pisane dokumentacije i mikrofieva. Zbirka dokumenata pak sadrava 80 arhivskih kutija i 3 knjige iz razdoblja 1944-1987. Gradivo je razmjerno dobro sauvano. Stvaran broj dosjea crkvenih osoba bit e vrlo teko utvrditi, no zacijelo je velik.10 Tridesetak biskupskih, sveenikih i redovnikih dosjea bili su uzorkom za opis na kojem se temelji ovaj prilog. Najei dokumenti koji se mogu pronai u dosjeima jesu: osnovni podatci o pojedinoj osobi, pozivi na sasluanje, zapisnici o sasluanju osumnjienih, optuenih ili svjedoka, naredbe za pretres osobnih stvari, stambenih ili radnih prostora, zapisnici o pretresu, naredbe za pritvor, izvjea suradnika, zabiljeke ili informacije o osobi i njezinoj djelatnosti openito ili o pojedinom dogaaju. Okosnicu pak svih materijala sainjavaju podatci o osobi iji je dosje i to
Vidi M. BILANDI, Slube sigurnosti u demokratskom drutvu, Politika misao, 36(1993), br. 4, 134-149. 10 Vidi popis vrela u P. BEZINA, Progoni biskupa, sveenika i redovnika Splitske metropolije i Zadarske nadbiskupije 1941-1992, Split 2000, 564-571.
336
osnovni biografski podatci, oni o kretanju u slubi, o pojedinim lanovima obitelji i prijateljima odnosno znancima, o stranakoj pripadnosti, dranju i djelatnosti, poglavito u razdoblju 1941-1945. te nakon 1945 (suradnja s ustaama, velikohrvatstvo, suradnja s vlastima ili neprijateljsko dranje prema njima i sl.). Tu su, nadalje, podatci koji se odnose na propovjedniku djelatnost, glasovanje na izborima, veze s emigracijom (u pravilu ima ulogu politikoga straila), stav prema Stalekom udruenju sveenika, prema Deklaraciji o nazivu i poloaju hrvatskoga knjievnoga jezika i dogaajima povezanim s tim, i konano, podatci o karakteru osobe, procjena njezinih intelektualnih sposobnosti, opis sklonosti i druge posebne primjedbe. Sukladno izvrnim policijskim ovlatenjima Slube dravne sigurnosti, dosjei sadravaju i prijedloge da se pokrene krivini postupak, da se produi pritvor ili odbije alba protiv rjeenja o istranom zatvoru. Opsena je korespondencija izmeu odjela i odsjeka Slube na razini grada, opine, oblasti ili kotara, kao i s Dravnim odnosno Republikim sekretarijatom za unutarnje poslove, Javnim tu ila tvom i njegovim Odjeljenjem bezbjednosti, sa Slubom dravne sigurnosti Saveznoga sekretarijata za unutarnje poslove, s Komisijom za odnose s vjerskim zajednicama, Odjeljenjem za iseljeni tvo i emigraciju Saveznoga sekretarijata za inozemne poslove i dr. U gradivu su vrijedni i precizno vo eni tzv. Operativni dnevnici u kojima su sumirane sve akcije koje je Sluba poduzela u nadzoru osobe, s tono navedenim izvorima i operativnotehnikim mjerama kojima se pritom sluila, kao i rezultatima tih mjera. Zapisnici o sasluanjima okrivljenih ili svjedoka esto opseu i vie od 100 stranica, a znali su biti voeni u nastavcima i po nekoliko mjeseci. Od 1960ih, a poglavito u 1970-ima u dosjeima su brojne zabiljeke o razgovorima s predstavnicima Komisije za odnose s vjerskim zajednicama. U to se doba uvodi obrazac Specijalne informacije s preciznom naznakom koritenih izvora, kvalifikacije neprijateljske djelatnosti, metoda i sredstava rada neprijatelja, opisom predmeta i s opirnim sadrajem konkretne informacije. Najee je rije o osvrtu na odreenu propovijed, o zasjedanju Biskupske konferencije, o transkriptima prislukivanih razgovora, putovanju osobe u inozemstvu i njezinim kontaktima na putu, ili o sadraju kojega pisma ili poiljke. U informacijama su uvijek istaknuta i imena drugih osoba koje su sudjelovale u tim dogaajima, osobito onih iji dosjei ve postoje. Ako je sadraj bio zanimljiv i za obradbu druge osobe, na obrascima je vidljivo da je i za nju napravljen izvadak. Kvalifikacija neprijateljske djelatnosti u obrascima najee je Unutranji neprijatelj RKC ili kler, a predmet zloupotreba vjerskoga obreda u politi ke svrhe, proslava vjerskoga blagdana, nacionalistiki istup, povezivanje s ekstremnom emigracijom, spreavanje sveenika da se udruuju u staleko udruenje katolikih sveenika i sl. Ako bi osoba priznala odgovornost za ono za to ju je Sluba teretila, vlastoru no je potpisivala tzv. Obvezu, to jest priznanje
337
odgovornosti i obvezu da pod konspirativnim imenom pristane na rehabilitaciju i ispravljanje pogreke, odnosno da surauje sa Slubom. U dosjeima su nerijetko i popisi osoba s kojima odrava vezu onaj iji se dosje vodi (osim prezimena i imena, sluba te grad u kojem ive). Tako temeljiti podatci do kojih je Sluba uspijevala doi rezultat su ogromne dounike mree (u pojedinim napisima barata se brojem koji premauje 120.000 suradnika razliitih profesija, od radnika i domaica do novinara, pravnika i sveuilinih profesora). Dokumentacija u dosjeima poglavito je rezultat njihove djelatnosti. Tamo se redovito navode pod konspirativnim imenima poput Dub, Mojmir, Prijatelj i sl. Njihova izvjea esto su se ulagala ne samo u dosje osobe na koju su se odnosila, ve i u dosje samoga suradnika. Izvori informacija nerijetko su bile i osobe koje nisu u suradnikom odnosu. Iz opisa postupka obradbe vidljivo je da se velik trud ulagao u pronalaenje odgovarajuih osoba za suradniki angaman. Mjere koje se u izvjeima suradnika redovito navode kao poduzete u obradbi uglavnom su prislu kivanje telefonskih razgovora, kontrola po te, ozvuenje tj. prislukivanje stambenoga i radnoga prostora, snimanje kamerom i fotografiranje. Na kraju pojedinih dosjea stoji napomena da se neki predmeti odnosno dijelovi dosjea trebaju izdvojiti i prebaciti u fond historijske grae po katolikom kleru, s napomenom o ifri koju takva dokumentacija tamo dobiva i s navodom o sadraju takvoga predmeta (npr. naziv zapisnika, datum i raspon stranica). Pod tom se ifrom u Zbirci dokumenata Slube dravne sigurnosti moe i pronai takav predmet, ako je sauvan. Prve tri znamenke ifre oznauju tematsku cjelinu na koju se gradivo odnosi (001. oznaka je za Katoliku crkvu, 002. za Pravoslavnu crkvu itd.). U Zbirci dokumenata nalazi se gradivo koje je izdvojeno iz osobnih dosjea, ili koje je nastalo radom Slube ili drugih stvaratelja. Ondje su elaborati (poglavito strojopisi bez naveda o autoru, vjerojatno radovi djelatnika Slube ili uhienika koji su najbolje poznavali odnosnu problematiku, npr. Neprijateljsko djelovanje biskupa i kanjavanje sveenika,11 Popis bivih sjemenitaraca i bogoslova iz mostarske regije, emigranata, intelektualaca, djelatnika radnih organizacija, lanova SKH (1965),12 Katolika crkva kao ideoloki i politi ki protivnik FNRJ13 nekih 400 stranica!), zatim zapisnici o ispitivanju svjedoka ili pretresima, fotografije koje bi trebale svjedoiti o ueu katolikoga klera u ustakim zloinima i dr. Dosjei su dostupni za koritenje sukladno Pravilniku o nainu davanja na uvid dosjea nastalih radom Slube dravne sigurnosti koji se uvaju u HDA osobama za koje se dosje odnosi iz 1993. Svaki dravljanin Republike
11 12 13
Hrvatski dravni arhiv, RSUP SRH, Sluba dravne sigurnosti, 001.10, kut. 6. Isto, 001.2.5, kut. 9. Isto, 001.1, kut. 5.
338
Hrvatske za kojega postoji dosje u Hrvatskom dravnom arhivu ima pravo na uvid u sadraj dosjea. U nekim sluajevima to pravo mogu ostvariti i pravni nasljednici (blia rodbina) umrloga imatelja dosjea. Uvid se ne doputa ako se prosudi da bi mogle nastupiti tetne posljedice za sigurnost Republike Hrvatske. Osoba koja ostvari uvid u dosje obvezuje se na uvanje tajnosti podataka i saznanja do kojih je dola i mora se pisanom izjavom obvezati da podatke nee zlouporabiti ili njihovim koritenjem dovesti u pitanje sigurnost, ugled i dostojanstvo drugih osoba ili Republike Hrvatske te da nee uzeti, uiniti prijepis, biljeiti ili umnoiti dokumente iz dosjea. Gradivo pak Zbirke dokumenata Slube dravne sigurnosti moe se koristiti sukladno lanku 21. Zakona o arhivskome gradivu i arhivima (70 godina nakon nastanka odnosno 100 godina od roenja osobe na koju se odnosi) i to samo s ciljem znanstvenoga istraivanja, a kopiranje cijelih elaborata i osobnih dosjea nije mogue.14 Na kraju ponovno o naslovu. Naime, ovaj bi se prilogu nekoj drugoj prilici mogao nasloviti i ovako: Gradivo Komisije za odnose s vjerskim zajednicama i Slube dravne sigurnosti ili o dvama licima jedne politike, moda jo bolje o licu i naliju jedne politike. Kada sam 1996. sreivala fond Komisije za odnose s vjerskim zajednicama, u uvodnom sam dijelu inventara napisala: Komisija za odnose s vjerskim zajednicama u Hrvatskoj je dijelom bila kreatorom politike prema Crkvi, no u punom smislu njezin nadzornik. Nadzirala je crkveno izdavatvo, rad njezinih kola, crkvenih velikodostojnika, njezino djelovanje u inozemstvu i dr. Istodobno je bila i svojevrsnom sponom izme u vlasti i Crkve, intervenirajui ponekad i za dobrobit potonje. Ipak, osnovni je dojam da je Komisija u stvari bila vlast sma i ini se da je to temeljno polazite iz kojega ju treba promatrati.15 Danas, nakon djelomina uvida u gradivo Slube dravne sigurnosti, znam da sam bila na pravom putu. Lice dravne politike predstavljeno kroz Komisiju pobuivalo je razliite dvojbe. Osvijetljeno pak nalijem gradivom Slube dravne sigurnosti zgrilo se u udnu grimasu neraspoznatljivih obrisa. Osobni dosjei Slube dravne sigurnosti, naime, otkrivaju puninu znaenja sintagmi politika represija i totalitarizam svima koji ih nisu osjetili na svojoj koi. Ne tedei biskupe, sveenike, redovnike i vjernike, oblicima i nainom rada Sluba je gradila osjeaj kolektivnoga straha. Nijedna vjerska zajednica, poglavito Katolika crkva, koja je redovito nosila pridjevak kleronacionalisti ke i klerofaistike, nije u razdoblju socijalizma bila slobodnom i mirnom.16 Breme koje je na pojavnoj razini osobito doprinosilo zategnutosti u odnosu
Vidi E. PERAK, Analitiki inventar Republiki sekreterijat za unutarnje poslove Socijalistike Republike Hrvatske, Sluba dravne sigurnosti, Hrvatski dravni arhiv, Zagreb 1998. 15 Inventar fonda Komisija za odnose s vjerskim zajednicama, 2. 16 Vidi G. VAN DARTEL, Nacije i religija u bivoj Jugoslaviji, Svesci - Communio (Kranska sadanjost), 26(1992), br. 2-4(75-77), 118-128.
14
339
izme u Katoli ke crkve i vlasti bila je razli ita interpretacija uloge Katolike crkve u II. svjetskom ratu. Klju pak za razumijevanje punine (ne)odnosa vjerojatno e valjati traiti u nepomirljivu srazu marksistike dogme i religioznosti uope. Karakteristina nit prisutna kroz itavo to razdoblje (dodue, ne uvijek s istim intenzitetom), a ovdje relevantna, animozitet je vlasti prema religiji. Gradivo obaju komentiranih vrela esto svjedoi o istim pojavama ili osobama, no pokazuje znatne razlike u nainu rada i odnosu prema Crkvi. Politika suenja, progoni, stalan nadzor, informativni razgovori, razvlaivanje Crkve ili ukidanje prava javnosti njezinih kola, neki su od bitnih dijelova toga odnosa koji ga karakteriziraju trajno. Gradivo u Hrvatskom dr avnom arhivu dobro e poslu iti istraivaima pojedinih problemskih cjelina, a u moebitnim buduim poku ajima sinteza povijesti Katoli ke crkve u Hrvatskoj nakon II. svjetskoga rata ono je upravo nezaobilazno.
FONTI PER LA STORIA ECCLESIASTICA 1945-1990 NELLARCHIVIO CROATO DI STATO (Commissione per i rapporti con le comunit religiose e Servizio di sicurezza di Stato della Segreteria per gli Affari Interni della Repubblica Socialista di Croazia) Sommario Il materiale dei diversi fondi e collezioni nellArchivio Croato di Stato contiene documenti per lo studio della storia della Chiesa cattolica in Croazia nel periodo tra il 1945 e il 1990. Sono particolarmente significativi: il fondo della Commissione per i rapporti con le comunit religiose (Komisija za odnose s vjerskim zajednicama), la Raccolta di pratiche del Servizio di sicurezza di Stato della Segreteria per gli Affari Interni della Repubblica Socialista di Croazia (Zbirka dosjea Slube dravne sigurnosti Republikog sekretarijata za unutarnje poslove SR Hrvatske), la Raccolta di documenti del Servizio di sicurezza di Stato della Segreteria per gli Affari Interni della Repubblica Socialista di Croazia (Zbirka dokumenata Slube dravne sigurnosti Republikog sekretarijata za unutarnje poslove SR Hrvatske), i fondi del Pubblico Ministero della Repubblica Socialista di Croazia (Javno tuilastvo SR Hrvatske), Corte di Cassazione della Repubblica Popolare di Croazia (Vrhovni sud NR Hrvatske), il Comitato Centrale della Lega dei comunisti della Croazia (Centralni komitet Saveza comunista Hrvatske) e il fondo personale di Svetozar Ritig. Questa presentazione prende in considerazione il materiale della Commissione per i rapporti con le comunit religiose e del Servizio di sicurezza di Stato della Segreteria per gli Affari Interni della Repubblica Socialista di Croazia. Il materiale della Commissione per i rapporti con le comunit religiose e del Servizio di sicurezza di Stato della Segreteria per gli Affari Interni della Repubblica Socialista di Croazia particolarmente importante per la ricerca del rapporto tra la Chiesa e lo Stato. La Commissione stata in parte lideatrice della politica verso la
340
Chiesa, ma prima di tutto stata suo controllore. Nello stesso tempo stata un singolare legame tra il Potere e la Chiesa, intervenendo talvolta anche a favore di questultima, per limpressione principale che sia stata solo potere e sembra che questo sia il punto di partenza fondamentale da cui bisogna osservarla. Il Servizio di sicurezza di Stato (in origine OZNA [Odjeljenje za zatitu naroda = Sezione per la difesa del popolo] poi UDBA [Uprava dravne bezbjednosti = Direzione per la sicurezza dello Stato], era la polizia politica della Jugoslavia comunista che non risparmiando sacerdoti, religiosi, vescovi e fedeli per le forme, i modi e le conseguenze dellazione era diventata sinonimo di repressione politica. Spesso dando testimonianza sugli stessi fenomeni e sulle persone, la materia osservata dalle due fonti evidenzia notevoli differenze nel modo di agire e nei rapporti verso la Chiesa, per hanno in comune lostilit verso di essa. I processi politici, le persecuzioni, il controllo fisso, le conversazioni informative, lespropriazione della Chiesa oppure labolizione del diritto di tenere scuole pubbliche, sono solo alcune parti essenziali di questo rapporto che lo caratterizza definitivamente. Il materiale dellArchivio Croato di Stato ben servir ai ricercatori di singole questioni problematiche e, forse, per i futuri tentativi di sintesi della storia della Chiesa cattolica in Croazia dopo la Seconda Guerra Mondiale, sar addirittura indispensabile.
341
III. KRATKA PRIOPENJA
342
343
GLI STUDI ITALIANI DI STORIA RELIGIOSA ISTRIANA, FIUMANA E DALMATA. PROBLEMI APERTI E PROSPETTIVE DI RICERCA FULVIO SALIMBENI Universit di Udine UDK 282(091)(497.5)19 Short communication
Le vicende novecentesche, in particolare quelle relative alla seconda guerra mondiale e agli anni ad essa successivi, dei rapporti tra italiani e popoli slavi del Sud hanno condizionato in modo massiccio gli studi storici da un punto di vista ideologico e nazionale, incentrando lattenzione dei ricercatori sugli aspetti politici, istituzionali e diplomatici dessi e privilegiando let contemporanea. Da qui un desolante quadro del settore relativo alle indagini sulla Chiesa, sulla vita religiosa e di piet, poco e spesso superficialmente coltivato. Se qualche cosa si pu segnalare in merito, riguarda quasi esclusivamente il periodo della Riforma e della Controriforma, con alcuni contributi sulle visite apostoliche del Valier e del de Nores, sullepiscopato zaratino del Minucci, sulla ricattolicizzazione dellIstria e, di recente, sulla personalit di P. P. Vergerio jr. - un caso a parte, meritevole di particolare attenzione, sono i volumi, tra storia e letteratura, di uno scrittore quale Fulvio Tomizza -, e quello a cavallo tra Otto e Novecento per quanto concerne il ruolo delle istituzioni ecclesiastiche e delle organizzazioni laicali cattoliche nelle battaglie nazionali e sociali del tempo; a parte va segnalata, per la sua importanza, ledizione, curata da don Antonio Scott, dei diari del barone Monti, amico di papa Benedetto XV, ricchissimi di informazioni di prima mano sullatteggiamento del Vaticano nei confronti del nuovo regno S.H.S. In questo modesto panorama vanno ricordati come unici istituti o quasi che soccupano con regolarit e costanza dellargomento oggetto del convegno - oltre alla Fondazione Cini di Venezia, che nelle sue iniziative
344
adriatiche ha sempre concesso ampio spazio pure alla dimensione religiosa - il Centro di ricerche storiche di Rovigno, dove Antonio Miculian da ormai molti anni lavora con impegno sulle carte veneziane per ricostruire il profilo religioso dellIstria cinquecentesca, e il Centro studi storico-religiosi del Friuli-Venezia Giulia, fondato e diretto da don Pietro Zovatto, che ha al suo attivo parecchie pubblicazioni relative perlomeno allarea istriana, mentre per Fiume e la Dalmazia ben poco di notevole si pu segnalare. Particolarmente carente , ai fini del nostro discorso, il versante delledizione delle fonti, quasi completamente sguarnito, sicch in molti casi bisogna ancora ricorrere allerudizione settecentesca o alla filologia positivista ottocentesca, cos come mancano aggiornati bilanci storiografici e rassegne bibliografiche che consentano agli studiosi di orientarsi agevolmente in tale ambito di ricerca. La stessa prestigiosa scuola slavistica di Angelo Tamborra, che ha fornito preziosi apporti alla conscenza della storia ecclesiastica dellEuropa centro-orientale, ha trascurato la fascia litoranea adriatica dei Balcani, sicch, per poter sviluppare in modo serio il valido progetto che sottende il presente convegno, necessario provvedere, in primo luogo, a impostare un ragionato piano di pubblicazioni di documenti, testi e fonti e a predisporre una moderna e articolata bibliografia generale, cos da fornire opportuni sussidi scientifici, solo avvalendosi dei quali sar possibile impostare unindagine critica sulla storia religiosa dellarea adriatica.
TALIJANSKA ISTRAIVANJA RELIGIOZNE POVIJESTI ISTONE JADRANSKE OBALE. - PROBLEMI I SMJEROVI ISTRAIVANJA
Odnosi izmeu Talijana i junoslavenskih naroda u dvadesetom stoljeu, poglavito oni koji su vezani za drugi svjetski rat i poratno razdolje, bitno su ideoloki i nacionalno uvjetovali povijesne studije. Pri tom su usmjerili interes istraivaa prvenstveno na politike, institucionalne i diplomatske odnose, vezane uglavnom za suvremeno razdoblje. Stoga je nastala velika praznina u okviru prouavanja koja se odnose na Crkvu i na religiozni ivot, a koja se obrauju rijetko i esto samo povrno. Ako treba istaknuti neto to zasluuje posebnu panju, to je prvenstveno vrijeme Reformacije i Protureformacije, s nekoliko radova o apostolskim vizitacijama Valiera i de Noresa, o Minuccijevom zadarskom episkopatu, o ponovnom pokatolienju Istre, i u novije vrijeme djelo o liku P. P. Vergerija Mlaeg, Fulvia Tomizze. To je zaseban sluaj i zavrjeuje posebnu panju budui da se radi o djelu koje stoji izmeu povijesti i knjievnosti. Takoer treba istaknuti i razdoblje na prijelazu devetnaestog i dvadesetog stoljea prvenstveno poradi crkvenih institucija i katolikih lai kih organizacija koje su sudjelovale u nacionalnim i socijalnim borbama. Djelomino treba istaknuti i izdanje koje je priredio don Anto-
F. SALIMBENI, Studi italiani di storia religiosa istriana e dalmata
345
nio Scott, o dnevnicima baruna Montija. Dnevnici baruna Montija, prijatelja pape Benedikta XV, obiluju informacijama iz prve ruke o stavu Vatikana prema kraljevini SHS. Valja se prisjetiti onih institucija koje se redovito i sustavno bave temama ovoga skupa Fondazione Cini iz Venecije, koja je u svojim Jadranskim inicijativama uvijek ostavljala irok prostor religioznoj dimenziji - Centar za povijesna istraivanja iz Rovinja, u kojem Antonio Miculian, ve dugi niz godina prouava venecijanske dokumente kako bi mogao rekonstruirati religiozni profil Istre u esnaestom stoljeu, - Centar za povijesno-religiozne studije iz Furlanije i Julijske krajine, kojega je osnovao i kojemu je na elu don Pietro Zovatto, koji je objavio vie radova koji se odnose na istarsko podruje. Gotovo da i nema znaajnih priloga koji se odnose na Rijeku i Dalmaciju. Posebno se osjea manjak tiskanih izvora, i u mnogim sluajevima treba pribjei erudiciji osamnaestog stoljea ili pozitivistikoj filologiji devetnaestog stoljea. Nedostaju i aurirani historiografski rezultati i bibliografski prikazi koji omoguavaju istraivaima bolje snalaenje u podruju njihovog istraivanja. ak i prestina slavistika kola Angela Tamborre, koja je dala znaajnih prinosa u upoznavanju crkvene povijesti Srednje i Istone Europe, zanemarila je istonu Jadransku obalu. Kako bi se unaprijedio hvale vrijedan projekt ovog skupa, neophodno je pobrinuti se za tiskanje dokumenata i vrela te prirediti suvremenu opu bibliografiju. Tek kada se njima budemo mogli sluiti bit e mogue pristupiti kritikom istraivanju crkvene povijesti istone Jadranske obale.
346
ODNOS FRANJEVACA I POLITIKE VLASTI U DALMACIJI U KASNOM SREDNJEM VIJEKU
ELJKO TOLI Franjevaka klasina gimnazija Sinj
UDK 271.3(497.5)(091) Prethodno priopenje
Poeci Franjevakog reda u hrvatskim krajevima zbili su se jo za ivota sv. Franje Asikoga ( 1226), koji je godine 1212. nakratko boravio in partibus Sclavoniae, to je u ono vrijeme bio sinonim za Hrvatsku. Nedugo nakon tog Franjina boravka poeli su nicati franjevaki samostani (loca): najprije uz dalmatinsku obalu i po otocima, a uskoro zatim i u kontinentalnom dijelu Hrvatske. Od samih poetaka njihove prisutnosti u ovim krajevima franjevci su bili neumorni trudbenici za dobro Crkve i naroda iz kojeg su potjecali, obavljaju i razne djelatnosti, poglavito na duhovnom, dru tvenom i kulturnom polju. Meutim, kao i u drugim europskim zemljama, njihovo se djelovanje u Dalmaciji nije uvijek svodilo samo na to, nego se vrlo esto protezalo i na isto politiko podruje, tako da su Mala braa nerijetko uspostavljala vrlo uske i vrste veze s protagonistima politi kog i drutvenog ivota u Hrvatskoj, osobito s plemikim obiteljima. Njihov odnos s visokim drutveno-politikim krugovima poinje odmah po njihovu dolasku na isto nojadransku obalu. Ve samo ustanovljenje franjevakog samostana u Trogiru (1214), prvog povijesno zajamenog franjevakog samostana u hrvatskim krajevima, otkriva nam njihovu povezanost s gradskim plemstvom, tj. s plemiem Desom koji je izvan trogirskih zidina sagradio receptaculum et ecclesiam za Malu brau. Ovaj trogirski primjer, koji predstavlja po etak u odnosima izme u hrvatskih franjevaca i visokih drutveno-politikih krugova, zapaa se
. TOLI, Odnos ranjevaca i politike vlasti u Dalmaciji
347
takoer i u drugim dalmatinskim gradovima u kojima su franjevci osnivali svoje samostane. Uoljivo je da se odnos izmeu jednih i drugih odvijao u dva smjera: od plemstva prema franjevcima i obratno. Ovaj odnos nije se oitovao samo u podizanju samostana i crkava i u raznim donacijama za franjevce, nego takoer i u mnogim drugim, esto vrlo vanim, stvarima. Budui da su franjevci uivali neprijeporno velik ugled, velikai su im zbog tog esto povjeravali razliite slube (kapelana, ispovjednika, savjetnika, odgojitelja itd.) na svojim dvorovima. Uz ove slube, vie manje duhovnog karaktera, franjevci su nerijetko bili angairani takoer i u raznim drugim pothvatima i djelatnostima na drutveno-diplomatskom podruju, djelujui nekad kao izmiritelji meu zaraenim skupinama i gradovima, a nekad kao poslanici i pregovara i u isto politi kim stvarima. Uska povezanost izme u franjevaca i plemia navodila je ove posljednje da povjere Maloj brai koji put i vrlo delikatne slube, kao to je sluba suca u sporu izmeu velikaa i njegovih podlonika. Veza izmeu franjevaca i velikaa nastavljala se u pravilu i poslije smrti jer su velikai esto izabirali franjevake crkve kao posljednja poivalita za sebe i svoju obitelj, to pretpostavlja prethodne vrlo uske i vrste veze izmeu pojedinca ili lanova njegove obitelji s tim franjevakim ambijentom. Tako se stvarao uzajamni krug usluga meu strankama: velikai su, s jedne strane, podizali franjevcima samostane i crkve, davali odre ena materijalna sredstva (vinograde, priloge u novcu, ive ne namirnice, sol i ostalo) kao i potrebnu drutvenu potporu koja im je bila vana za njihovo djelovanje, a franjevci su, s druge strane, molili za njih, ustupali im grobni prostor, obavljali na njihovim dvorovima slu bu kapelana, ispovjednika, savjetnika, poslanika itd. Moe se kazati da su se franjevci, doavi na istonojadransku obalu, gotovo na prirodan nain prilagodili ondanjem hrvatskom politikom ustroju, tovie, da su se znalaki uspjeli staviti u sredite onodobnog sustava odnosa i interesa, suraujui bilo s osobama koje su bile na vrhu tog politikoga ustroja bilo s gradskim vlastima.
IL RAPPORTO DEI FRANCESCANI CROATI CON LA NOBILT IN DALMAZIA DURANTE IL MEDIO EVO Gli inizi dellOrdine francescano nelle regioni croate risalgono ai tempi di san Francesco dAssisi, morto nel 1926, che nel 1212 soggiorn brevemente in partibus Sclavoniae, in quei tempi sinonimo di Croazia. Dopo questo soggiorno avvenne lespansione francescana che, durante il secolo XII e in tempi posteriori, raggiunse tutte le regioni croate. Fin dai loro primordi nelle regioni croate, i Minori furono lavoratori indefessi per il bene della Chiesa e del popolo, svolgendo attivit di grande importanza,
348
principalmente nel campo spirituale, sociale e culturale. Come altrove, anche in Dalmazia la loro presenza non fu astraibile n si astraeva dal contesto politico nel quale i Minori stringevano i rapporti stretti e saldi con i protagonisti della vita politica e sociale della Chiesa e, in particolare, con la nobilt. Il loro rapporto con gli alti livelli della societ croata incomincia immediatamente dopo il loro arrivo sulla costa orientale dellAdriatico. Gi larrivo e linsediamento dei Minori a Trogir (Tra) nel 1214 mettono in chiara luce il loro collegamento con la nobilt cittadina, cio con il nobile cittadino Dessa che edific receptaculum et ecclesiam per i Minori. Questo esempio taurino che rappresenta linizio nei rapporti tra i Minori croati e la nobilt, osservabile anche nelle altre citt lungo la costa dalmata dove i Minori erigevano i loro conventi. Il rapporto tra gli uni e gli altri, come si osserva, andava, secondo una linea pratica, in una duplice direzione: dalla nobilt ai Frati Minori e dai Frati Minori alla nobilt. Questo duplice rapporto non si manifestava soltanto nellerezione dei conventi e delle chiese e in diverse donazioni per i Minori, ma anche in altre cose di grande importanza. Dal momento che i Frati Minori godevano di altissimo prestigio, essi venivano scelti per diversi incarichi alle corti dei nobili, esercitando cos lufficio di cappellani, confessori, consiglieri educatori. Accanto a questo ufficio di carattere pi o meno spirituale, essi furono impegnati spesse volte in imprese ed attivit nel campo sociale e diplomatico, fungendo ora da pacificatori di gruppi e citt in lotta, ora da ambasciatori in cose prettamente politiche. Il legame stretto tra i Minori e i nobili portava questi ultimi ad affidare ai Minori affari molto delicati, come lincarico di giudice. I legami, piuttosto stretti e saldi, tra i Minori e la nobilt proseguivano anche dopo la morte, dal momento che questi ultimi non di rado sceglievano le chiese dei Minori quale ultima dimora per s e per la loro famiglia, il che senzaltro presuppone precedenti relazioni del singolo, o della cerchia dei suoi familiari e amici prossimi, con quello stesso ambiente minoritico. Si creava cos una circolarit di prestazioni tra le parti: i Frati Minori concedevano lo spazio sepolcrale e ricevevano i mezzi materiali (vigne, offerte in denaro, viveri, sale ecc.) e gli appoggi sociali ritenuti necessari per proseguire ed esaltare la propria missione. Si pu dire che una volta giunti sulla costa orientale dellAdriatico i Minori, quasi in modo naturale, si adeguarono al regime politico croato dallora, anzi riuscirono a porsi al centro di un sistema di relazioni e di interessi, collaborando sia con i personaggi che erano allapice di quel regime che con governi comunali.
349
VRELA ZA CRKVENU POVIJEST HRVATSKIH POKRAJINA UZ JADRAN U PRVOJ POLOVICI 19. STOLJEA U DRAVNOM ARHIVU U BEU. SLAVKO KOVAI SVEUILITE U SPLITU UDK 282 (091) (497.5 Dalmacija) 18 Prethodno priopenje
Austrijski je Dvorski i dr avni arhiv u Be u (Haus- Hoff- und Staatsarchiv), openito govorei, bogata riznica podataka za povijest hrvatskih pokrajina na istonoj obali Jadrana u razdoblju od konca 18. st. do g. 1918. Habsburka je monarhija tada steenim zemljama od poetka posveivala najveu moguu pozornost radi toga to je u njima htjela to prije provesti opu reorganizaciju upravnu, sudsku i crkvenu, te ih to bolje uklopiti u svoj opi politiki i privredni sustav. Tako su razna dvorska povjerenstva odmah poela ispitivati zateeno stanje, te o tome Dvoru dostavljati opirna izvjea. Za povijest hrvatskih biskupija, upa, stolnih i zbornih kaptola, raznih redovnikih zajednica, sjemenita i crkvenih uilita tijekom prve polovice 19. st., nae se podataka u raznim arhivskim fondovima, npr. u Kaiser Franz Akten, ali glavni je nezaobilazan za to, arhivski fond C. k. Ministarstva za bogotovlje i nastavu, Stari kult do g. 1848. (K k. Ministerium fur Kultus und Unterricht, Alter Kultus bis 1848). Gradivo toga fonda jo uvijek je u stanju kakvo je dobilo u vrijeme dok je imalo registraturno znaenje, dakle arhivistiki neobraeno, to znatno oteava istraivanje. Snalaenje u njemu olakava novi inventar koji su u rujnu 1992. dovrile gospoe Michaela Neidl i Sabine Bohman.
350

FONTI PER LA STORIA SACRA DELLE REGIONI CROATE LUNGO LADRIATICO NELLA PRIMA MET DEL XIX SECOLO NELLARCHIVIO DI STATO DI VIENNA
Larchivio di Corte e di Stato austriaco in Vienna (Haus-Hoff-und Staatsarchiv), restando sulle generali, un pozzo di dati per la storia delle regioni croate sul litorale orientale dellAdriatico tra la fine del XVIII secolo e il 1918. La Monarchia asburgica dedic la massima attenzione alle terre conquistate perch intendeva attuare, al pi presto possibile, la riorganizzazione generale amministrativa, giudiziaria ed ecclesiastica, per poi meglio inserirla nel suo sistema generale politico ed economico. Cos le varie Commissioni di Corte iniziavano ad esaminare la situazione che trovavano per poi consegnare alla Corte relazioni dettagliate. I dati riguardanti la storia delle diocesi croate, delle parrocchie, dei capitoli del duomo e dei canonici, delle varie comunit religiose, dei seminari e degli istituti religiosi durante la prima met del XIX secolo, si trovano nei vari fondi archivistici, per es. in Kaiser Franz Akten, per il principale e linsostituibile il fondo archivistico Ministero Regio-imperiale del Culto e dellIstruzione, Culto antico fino 1848 (K k. Ministerium fur Kultus und Unterricht, Alter Kultus bis 1848). Il materiale di questo fondo si trova nelle stesse condizioni in cui era al periodo di registrazione, dunque archivisticamente indefinito e ci rende notevolmente difficile la ricerca. Il nuovo inventario, ultimato nel mese di settembre del 1992 dalle signore Michaela Neidl e Sabine Bohman, facilita lorientamento in esso.
351
VRELA ZA POVIJEST CRKVE U DALMACIJI U DRUGOJ POLOVICI XIX. STOLJEA U HRVATSKOM DRAVNOM ARHIVU U ZAGREBU JOSIP KOLANOVI HRVATSKI DRAVNI ARHIV U ZAGREBU UDK 282 (091) (497.5 Dalmacija) (093) 18 Prethodno priopenje
U prouavanju povijesti Crkve u Dalmaciji od osobitoga je znaenja gradivo nastalo djelovanjem dravne uprave. Takve izvore uvjetno moemo nazvati izvancrkvenima jer odraavaju odnos dravnih tvorevina prema Crkvi i omoguavaju nam analizu povijesti Crkve u procjepu izmeu politiko-upravnoga poretka i crkvenih struktura. Za drugu polovicu 19. st., ili tonije od 1848. do 1918. godine, za Dalmaciju su od posebnoga znaenja sredinja upravna tijela Monarhije. U tu skupinu spada nekoliko arhivskih cjelina koje se uvaju u Austrijskom dravnom arhivu, a dijelom su, na temelju Sporazuma iz 1923. i Protokola iz 1923., predani Hrvatskoj u izvorniku ili preslicima, te se nalaze u Hrvatskom dravnom arhivu u Zagrebu. Ovdje se elimo prvenstveno osvrnuti na sljedee cjeline: Ministarstvo bogotovlja i nastave; Zavod za zatitu spomenika kulture. Ministarstvo vanjskih poslova, Upravna registratura i Svaka od navednih cjelina omoguava specifian pogled na poloaj Crkve i odnos crkvenih struktura s politiko-upravnim poretkom koji je vladao u Monarhiji. Ta vrela ne omoguavaju analizu unutarnjega razvoja Crkve u Dalmaciji i pogled na povijest pastorala, utjecaja Crkve u drutvu, ali pruaju okvir u kojemu je Crkva djelovala. C. kr. Ministarstvu bogotovlja i nastave (K. k. Ministerium des Kultus und Unterrichtes) prethodilo je Ministarstvo javne nastave (Ministerium des
352
ffentlichen Unterichtes), zasnovano 23. oujka 1848. Njemu su 1849. pridrueni i predmeti bogotovlja, koji su do tada bili u djelokrugu Dvorske kancelarije. Ministarstvo tada mijenja ime u K. k. Ministerium des Kultus und Unterrichtes i bilo je nadleno za cijelu Monarhiju. Ukinuto je 20. listopada 1860. godine i njegov djelokrug za austrijsku polovicu Monarhije preuzima Dr avno ministarstvo (K. k. Staatsministerium ). Nakon Austrijsko-ugarske nagodbe 1867. osniva se C. kr. ministarstvo za bogotovlje i nastavu (K. k. Ministerium fr Kultus und Unterricht), nadleno za austrijsku polovicu Monarhije i djeluje do raspada Monarhije 1918. godine. U djelokrug Ministarstva spadalo je, meu ostalim, predlaganje imenovanja biskupa, kanonika, potvrda prelata, opata, utvr ivanje i promjene granica biskupija, davanje suglasnosti za ustanovljavanja novih upa koje su bile u vladarevu patronatu, dotacije za sjemenita, nadzor nad biskupijskim i redovnikim kolama i dotacijama koje su im davane, nadzor nad vjerskim zakladama. Ovo je Ministarstvo bilo nadle no za sve vjeroispovijesti Monarhije (katoliku, pravoslavnu i evangeliku Crkvu). Ministarstvu je bio podreen i Ured za spomenike (K. k. Denkmalamt), osnovan 1850., kao i Centralna statistika komisija (C. k. statistisches zentralkomission), osnovana 1863. Austrija je, na temelju Sporazuma s Kraljevinom SHS i Republikom Austrijom iz 1923. godine i Protokola izmeu FNRJ i Republike Austrije iz 1958., predala spise od 1888. do 1928. s odgovarajuim predspisima. Zbog toga je za prouavanje gradiva ovog Ministarstva potrebno i dalje konzultirati i gradivo koje se nalazi u Beu, u Austrijskom dravnom arhivu, Odjel Allgemeines Verwaltungsarchiv, fond K. k. Ministerium fr Kultus und Unterricht za razdoblje do 1888. godine. Za razdoblje od 1797. do 1848. (s prekidom za vrijeme francuske uprave 1806-1813), spisi znaajni za povijest Crkve u Dalmaciji nalaze se u fondu Hofkanzelei (Alter Kultusakten). Valja napomenuti da je dio C. k. Namjesnitva u Zadru, za razdoblje od 1888. do 1918., bio nakon Rapalskoga ugovora izruen Kraljevini SHS, ali je stradao u poaru u Splitu. Stoga gradivo dobiveno iz Austrije zapravo nadopunjuje i gradivo C. k. Namjesnitva u Zadru za razdoblje 1888-1918. Gradivo se odnosi na Krunovinu Dalmaciju, te na otok Krk (koji je pripadao Krunovini Primorje). To se gradivo odnosi na sljedee predmete: Vjerske zaklade (Bra, Dubrovnik, Hvar, Korula, Makarska, Opuzen Pranj, Split, ibenik, Trogir i Zadar), Biskupije i kaptoli (Dubrovnik, Hvar, Kotor, Makarska, Split, ibenik, Zadar), upe, Sjemeni ta (Dubrovnik, Priko, Split, Zadar), Redovnici (Franjevci, Dominikanci), Redovnice (Augustinke, Benediktinke, Keri Marijine, Keri Presvetoga Srca Isusova, Klarise, Kongregacija sestara Dostojnih svih svetih sakramenata, Red sestara Kranske
J. KOLANOVI, Vrela za povijest Crkve u Dalmaciji
353
ljubavi, Sestre Sv. Kria, Sestre sv. Franje, Sluavke Malog Isusa, kolske sestre sv. Franje, Treoretkinje sv. Augustina), Zborni kaptoli (Korula, Kotor, Makarska, Pag, Trogir). U gradivu koje se uva u Hrvatskom dravnom arhivu nalaze se i spisi o Pravoslavnoj eparhiji, Pravoslavnom konzistoriju i Pravoslavnoj bogosloviji u Zadru te o pravoslavnim parohijama u Dalmaciji U Odjelu nastave nalaze se i spisi o teolokim kolama u Dalmaciji, te pojedinani spisi o nastavi vjeronauka, privatnim redovnikim enskim pukim kolama. U fondu C. k. Komisija za spomenike, ije je spise - ukoliko se odnose na Dalmaciju - Austrija takoer predala Hrvatskoj i danas se uvaju u Hrvatskom dr avnom arhivu, nalaze se i spisi o konzervatorskim i restauratorskim zahvatima u crkvama. Dio spisa o zatiti spomenika kulture nalazi se i u Odjelu nastave Ministarstva bogotovlja i nastave. Za oba arhivska fonda izraen je naastar s podrobnim opisom najznaajnijih predmeta. Ministarstvo vanjskih poslova (K. u. k. Ministerium des ussern) 1848-1918, Odjel Administrative registratur pod oznakom F 26 ima znaajnu skupinu spisa o Katolikoj crkvi na Zapadu (Katholische Kirche im Occident), gdje se nalaze i pojedini predmeti znaajni za povijest Katolike crkve u Dalmaciji, kao primjerice demisija nadbiskupa Dvornika u Zadru (33). Posebno je potrebno upozoriti na seriju spisa o Kolegiju sv. Jeronima u Rimu, kao i o poznatoj aferi San Girolamo (43, 44, 46-48). Ondje se nalaze i spisi o glagoljici. Najvei dio tih spisa nalazi se u snimkama u Hrvatskom dravnom arhivu. Za ire prouke valja upozoriti i na gradivo o Konkordatu 1852-1860 (9-10). Gradivo koje se nalazi u Beu, zatim dio gradiva koji je Austrija predala i nalazi se u Hrvatskom dravnom arhivu, nadopunjuju i kolski spisi koji se nalaze u arhivima dalmatinskih biskupija za razdoblje 18191868. godine.
FONTI PER LA STORIA DELLA CHIESA IN DALMAZIA NELLA SECONDA MET DEL XIX SECOLO NELLARCHIVIO CROATO DI STATO IN ZAGABRIA Nello studio della storia della Chiesa in Dalmazia occupa una particolare importanza il materiale formatosi con lattivit dellamministrazione di Stato. Queste fonti le possiamo definire esterne alla Chiesa, in quanto riferiscono sullazione dello Stato nei confronti della Chiesa e ci permettono di analizzare la storia della Chiesa attraverso il rapporto fra lordine politico-amministrativo e le strutture ecclesiastiche. Durante seconda met del XIX secolo, pi precisamente dal 1848 al 1918, gli organismi amministrativi della Monarchia assumono un significato particolare per
354
la Dalmazia. A questo gruppo appartengono alcuni complessi archivistici, conservati nellarchivio di Stato austriaco, e in parte, in base allAccordo del 1923 e al Protocollo del 1923, consegnati alla Croazia in forma originale o in copia e conservati nellarchivio croato di Stato di Zagabria. In primo luogo vogliamo prendere in considerazione i seguenti organismi: Il Ministero del Culto e dellIstruzione, lIstituto per la protezione dei monumenti culturali, il Ministero degli Esteri, Ufficio del Registro. Il materiale archivistico di ognuno degli organismi citati rende possibile uno sguardo specifico alla posizione della Chiesa e al rapporto tra le strutture ecclesiastiche e lordinamento politico-amministrativo che regnava nella Monarchia. Queste fonti non ci danno la possibilit di analizzare lo sviluppo interno della Chiesa in Dalmazia e di dare uno sguardo alla storia della pastorale e allinfluenza della Chiesa nella societ, per ci presentano lambito in cui la Chiesa operava. Il Ministero Regio-imperiale del Culto e dellIstruzione (K.k. Ministerium des Kultus und Unterrichtes) era preceduto dal Ministero della pubblica Istruzione (Ministerium des ffentlichen Unterrichtes), fondato il 23 marzo 1848. Ad esso furono aggiunte, nel 1849, le materie di culto che fino allora erano campo dattivit della Cancelleria della Corte. Il Ministero cambi il nome in K. k. Ministerium des Kultus und Unterrichtes e divent competente per tutta la Monarchia. Venne soppresso il 20 ottobre del 1860 e il suo campo dattivit per la met austriaca della Monarchia venne assunto dal Ministero di Stato (K.k. Staatsminsterium). Dopo lAccordo austro-ungarico del 1867 venne istituito il Ministero Regio-imperiale per il Culto e lIstruzione (K.k. Ministerium fr Kultus und Unterricht), competente per la met austriaca della Monarchia e rimase operativo fino al crollo della Monarchia nel 1918. Al campo dattivit del Ministero spettava, tra laltro, il proporre la nomina dei vescovi e dei canonici, la conferma dei prelati e degli abati, il consolidamento e il cambio dei confini delle diocesi, lapprovazione dellistituzione delle nuove parrocchie che si trovano nel patronato del Sovrano, le dotazioni per i seminari, il controllo sulle scuole diocesane e religiose e sulle dotazioni ad esse concesse, il controllo sulle fondazioni religiose. Questo Ministero era competente per tutte le religioni della Monarchia (cattolica, ortodossa e la Chiesa evangelica). Dal Ministero dipendeva anche lUfficio per i monumenti (K.k. Denkmalamt), fondato nel 1850, come pure la Commissione centrale di statistica (C.k. Statistiches zentralkomission), fondata nel 1863. LAustria, in base allAccordo del Regno dei Serbi, Croati e Sloveni con la Repubblica dAustria del 1923 e al Protocollo tra la Repubblica Popolare Federativa di Jugoslavia e la Repubblica dAustria del 1958, ha consegnato gli scritti tra il 1888 al 1928 con le rispettive copie; perci per lo studio del materiale di questo Ministero bisogna continuare a consultare anche il materiale che si trova a Vienna, nellarchivio austriaco di Stato, sezione Allgemeines Verwaltungsarchiv, fondo K.k. Ministerium fr Kultus und Unterricht per il periodo fino al 1888. Per il periodo che va da 1797 al 1848 (con linterruzione durante lamministrazione francese 1806-1813), gli scritti pi importanti riguardanti la storia della Chiesa in Dalmazia, si trovano nel fondo Hofkanzelei (Alter Kultusakten). Bisogna ricordare che una parte del fondo di
J. KOLANOVI, Vrela za povijest Crkve u Dalmaciji
355
Luogotenenza Regia-imperiale di Zara, per il periodo 1888-1918, dopo il Trattato di Rapallo, stata consegna al Regno dei Serbi, Croati e Sloveni, per andata perduta durante lincendio in Spalato. Perci il materiale avuto dallAustria in fondo integra il materiale della Luogotenenza Regia-imperiale di Zara del periodo tra il 1888 e il 1918. Il materiale riguarda il Territorio della Corona di Dalmazia e lisola di Krk [Veglia], che apparteneva al Territorio della Corona del Litorale. Questo materiale riguarda: le Fondazioni religiose (Bra [Brazza], Dubrovnik [Ragusa], Hvar [Lesina], Korula [Kurzola], Makarska, Opuzen [FortOpus], Pranj [Perzagno], Split [Spalato], Trogir [Tra], e Zadar ]Zara]); le Diocesi e i capitoli (Dubrovnik, Hvar, Kotor [Cataro], Makarska, Spalato, ibenik [Sebenico] e Zara); le Parrocchie e i Seminari (Dubrovnik, Priko, Spalato e Zara); i Religiosi (Francescani, Domenicani); le Religiose (Agostiniane, Domenicane, Figlie di Maria, Figlie del Sacratissimo Cuore di Ges, Clarisse, Congregazione delle suore Degne di tutti i santi Sacramenti, la Congregazione delle suore della Carit cristiana, Suore della Santa Croce, Suore di San Francesco, Ancelle del Bambin Ges, Suore Scolastiche Francescane, le Terziarie di SantAgostino) e i Capitoli di canonici (Korula, Kotor, Makarska, Pag [Pago] e Trogir). Tra il materiale conservato nellarchivio di Stato si trovano anche gli scritti riguardanti lEparchia ortodossa, il Concistoro ortodosso e il Seminario Maggiore ortodosso di Zara e le parrocchie ortodosse di Dalmazia. Nella Sezione dellIstruzione si trovano gli scritti sulle scuole di teologia in Dalmazia e su singoli scritti sullinsegnamento della religione e sulle scuole religiose popolari private femminili. Nel fondo della Commissione Regio-imperiale per i monumenti, i cui scritti quelli riguardanti la Dalmazia sono stati consegnati dallAustria alla Croazia e oggi conservati nellarchivio croato di Stato, si trovano pure gli scritti sulle prese di posizione conservatrici e restauratrici nella Chiesa. Una parte di scritti sulla protezione dei monumenti culturali si trova nella Sezione dellIstruzione del Ministero del Culto e dellIstruzione. Per entrambi i fondi dellarchivio stato steso un inventario con la descrizione dettagliata del materiale pi importante. Il Ministero degli Esteri (K.u.k. Ministerium des ussern) 1848-1918, Sezione Administrative registratur sotto il contrassegno F 26, ha una considerevole quantit di scritti sulla Chiesa cattolica in Occidente (Katholische Kirche im Occident), e tra essi ce ne sono alcuni significativi per la storia della Chiesa cattolica in Dalmazia, come per es. la dimissione dellarcivescovo Dvornik a Zara (33). In particolare bisogna sottolineare la serie di scritti sul collegio di san Girolamo in Roma, come pure sulla nota questione San Girolamo (43, 44, 46-48). Vi si trovano pure gli scritti sulla liturgia glagolitica. La maggior parte degli scritti si trova in fotocopia nellArchivio croato di Stato. Per gli studi pi approfonditi occorre citare il materiale sul concordato del 1852-1860 (9-10). Il materiale che si trova a Vienna, e una parte del materiale che lAustria ha consegnato e che ora si trova in Croazia nellarchivio di Stato, completato dagli Scritti Scolastici che si trovano negli archivi delle diocesi dalmate per il periodo che va dal 1819 al 1868.
356
ARHIV HRVATSKE BISKUPSKE KONFERENCIJE KAO VRELO ZA NOVIJU CRKVENU POVIJEST
DR. IVAN UBELI Pravna komisija Hrvatske biskupske konferencije
UDK 282(091)(497.5)(0093)19 Prethodno priopenje
Biskupske konferencije crkvene su tijela pastoralne koordinacije, a stasale su tek tijekom prolog stoljea. Stoga su arhivi pojedine biskupije esto bogatiji sadrajima konkretnih dogaaja i stvarnih prilika na terenu, nego li arhivi BK. Hrvatska biskupska konferencija slubeno je zapoela djelovati s potvrenim statutom od 15. svibnja 1993. godine. Iz zajednike Biskupske konferencije Jugoslavije, osim HBK nastale su nove BK Katolike Crkve u Bosni i Hercegovini, Sloveniji i Jugoslaviji. Stoga, kad govorimo o Arhivu HBK mislimo na svu arhivsku grau koja je sakupljana u sjeditu BKJ u Zagrebu, od 1918. do 1992., te na korespondenciju i dokumentaciju HBK od 1993. pa naprijed. U smiraj vanih politikih dogaaja 1918. godine, a uoi stvaranja novih politi ko-dr avnih zajednica, kr ki biskup A. Mahni jednim programskim pismom, upuenim zagrebakom nadbiskupu A. Baueru, potie zajedniki Sabor katolikih biskupa u vrijeme puno tekoa, od kojeg ovisi budua sudbina hrvatskog naroda i Slavena. Ve ovaj prvi dokument, vezan uz novu BK, iznosi drutvena pitanja i pastoralne teme koje, dobrim dijelom, predstavljaju podru je zanimanja i zauzimanja biskupa na plenarnim sjednicama: zajedniki katekizam, predstavnik u Rimu kod Svete Stolice (Rekao bih da u Rimu do sada nisu dobro poznavali Hrvate i Slovence. O koliko vanih pitanja, koja nas se izravno tiu, odluivano je u zadnje vrijeme u Rimu bez pravog poznavanja nae situacije), Papinski zavod Sv. Jeronima, pastoral naih iseljenika, meuvjerski odnosi, udruge
I. UBELI, Arhiv Hrvatske biskupske konferencije
357
katolikih laika, zatita javnog morala, katoliki tisak Nadbiskup Bauer prihvatio je ovaj poticaj i sazvao prvi sabor biskupa u Zagrebu, 27-29. studenog 1918. Slubena potvrda Svete Stolice ovoj novoj instituciji Biskupskoj konferenciji- oituje se ve sljedee godine iz pozdravnog pisma dravnog tajnika kard. Gasparrija te imenovanjem Apostolskog nuncija za novu dravu mons. Francesca Cherubinija 1920. 1) Od 1918. do 1992. odrano je 110 plenarnih zasjedanja BKJ. Zapisnici s ovih zasjedanja (svaki 10-20 stranica) sauvani su i pohranjeni u posebnim fasciklima i u zasebnom ormaru. Saetak je na latinskom ili talijanskom jeziku redovito dostavljan Svetoj Stolici, a u prijepisu uglavnom sauvan i u Arhivu BK; 2) Tematski izdvojenih materijala u Arhivu je oko 200 posebnih fascikli. Neki su zatvoreni jer tretirana pitanja vie ne postoje, drugi se tek otvaraju. Nabrojit u samo neke: Agrarna reforma, Bogoslovska uilita, Redovnice, Dravni blagdani u Kraljevini Jugoslaviji, Glagoljica, zauzimanje Episkopata, Grkokatolici progoni, Inozemna pastva, Interkonfesionalni zakon, Katolika akcija, Katolika Crkva stanje u Kralj. Jugoslaviji, Konkordat, Nasilje faista nad Slavenima u Italiji prije rata, Pastirska pisma, okrunice, Ratno doba (Documenta temporis, Intervencije, Crkvene prilike u Istri, Zlodjela stranih trupa, idovi), Soko, poslanica protiv Sokola, kolstvo, vjeronauni udbenici, Starokatolici, Vojna pastva, Hercegovaki spor, Haljinii, Protokol Sv. Stolice i SFRJ, Zatita zakonitosti, Slubene vijesti BK 1) Arhivska graa sloena je kronoloki. Svake je godine registrirano, u prosjeku, oko 400-500 spisa, naravno prvih godina postojanja BK znatno manje.
358
2) Spisi druge polovice XX. stoljea obraeni su u prirunoj kartoteci. Glavne tematske cjeline i podteme, kratki opis i arhivska oznaka, pomau u brzom snalaenju i pristupu pohranjenim spisima. 3) Urudbeni zapisnici od 1918. do danas (17 knjiga) kronoloki registriraju svaki dokument koji dolazi ili se alje iz BK (s originalom ili kopijom u Arhivu). Posebna rubrika oznauje subjekt kome je ili od koga dopis upuen, kakav je odgovor, povezivanje ili uputa na dopis vezan s temom. 4) Kompjutorsko voenje urudbenog zapisnika od 1992. Urudbene oznake na spisu ostaju i za njegovu arhivsku pohranu. Kompjutorsko voenje omoguuje pretraivanje (za sada samo ovog dijela). Potrebno je, na koncu, napomenuti da je za veoma malo znanstvenih radova bilo mogue konzultirati grau ovog Arhiva, budui da jo nije otvoren za javnost. Uvid u pojedino povijesno razdoblje ili temu rada moe se dobiti pisanim doputenjem generalnog tajnika HBK.
ARCHIVIO DELLA CONFERNZA EPISCOPALE CROATA COME FONTE PER LA STORIA ECCLESIASTICA PI RECENTE Sommario Larcivescovo Bauer ha convocato il primo Sinodo dei vescovi a Zagabria, il 27-29 novembre del 1918. Lapprovazione ufficiale della Santa Sede di questa nuova istituzione la Conferenza episcopale viene affermata fin dallanno successivo, come si legge nella lettera di saluto del Segretario di Stato Cardinal Gasparri, e con la nomina del Nunzio Apostolico per il nuovo Stato mons. Francesco Cherubini (1920). La Conferenza episcopale croata ha iniziato ufficialmente a lavorare con lo Statuto approvato il 15 maggio del 1993. Dalla comune Conferenza episcopale jugoslava, oltre alla Conferenza episcopale croata, sono nate le nuove Conferenze episcopali della Chiesa cattolica in Bosnia ed Erzegovina, Slovenia e Jugoslavia. Perci quando parliamo dellArchivio della Conferenza episcopale croata ci riferiamo a tutto il materiale archivistico raccolto nella sede della Conferenza episcopale jugoslava in Zagabria, dal 1818 al 1992, e alla corrispondenza e documentazione della Conferenza episcopale croata dal 1993 in poi. Dal 1918 al 1992 sono state tenute 110 sessioni plenarie della Conferenza episcopale jugoslava. I verbali di queste sessioni (ognuno di 10-20 pagg.) sono conservati e depositati in fascicoli speciali in un armadio particolare. Il riassunto, in lingua latina o italiana, veniva regolarmente consegnato alla Santa Sede e una copia, in genere, veniva conservata anche nellArchivio della Conferenza episcopale. NellArchivio ci sono circa 200 fascicoli particolari, divisi secondo il tema trattato. Alcuni sono terminati in quanto le questioni trattate sono state esaurite, mentre gli altri sono appena aperti.
I. UBELI, Arhiv Hrvatske biskupske konferencije
359
Il materiale archivistico e messo insieme in ordine cronologico. Ogni anno sono stati registrati, in media, circa 400-500 scritti, naturalmente nei primi anni dellesistenza della conferenza episcopale in numero inferiore. Gli scritti della seconda met del XX secolo sono redatti nello schedario manuale. Le unit tematiche principali, la breve descrizione e il contrassegno dellarchivio, aiutano ad orientarsi rapidamente e ad accedere agli scritti depositati. I protocolli dal 1918 ad oggi (17 libri registrano in ordine cronologico ogni documento, in arrivo e in partenza, della Conferenza episcopale (loriginale o la copia si conservano nellArchivio). Una specifica rubrica indica il soggetto a cui (o da cui) lo scritto diretto, lesito della risposta, il collegamento o lindicazione dello scritto riferito al tema. La gestione computerizzata dei registri dal 1992. I contrassegni dei registri rimangono sullo scritto anche per la sua depositazione nellArchivio. La gestione computerizzata permette la ricerca (per ora solo di questa parte). Bisogna ricordare, alla fine, che solo per pochissimi lavori scientifici stato possibile consultare il materiale di questArchivio, in quanto non ancora aperto al pubblico. La visione di un particolare periodo storico o di un tema si pu avere col permesso scritto del segretario generale della Conferenza episcopale croata.
360
361
IV. ODJECI U TISKU
362
363
ODJECI U NOVINAMA I ASOPISIMA Priprema Skupa tekla je tiho. Skromna sredstva koja su organizatorima bila na raspolaganju nisu omoguavala da se, znanstvenici pozovu na skup, kao to esto biva, javnim pozivom, ve su pozivani ciljano prema programu. Priprema skupa najavljena je samo na internetu Ministarstva znanosti i tehnologije i na osobnim stranicama koordinatora znanstvenog vijea. Skupu se moglo prisustvovati besplatno, a odravanje je objavljeno na vie lokalnih radio stanica i odmah je izazvalo pozornost odreenog kruga zainteresiranih, kao i sredstav dru tvenog priop avanja. Slobodna Dalmacija objavila je krau najavu Skupa iz pera novinara Ivana Ugrina. Meu novinskim izvjetajima o skupu i opet je najvie prostora skupu posvetila Slobodna Dalmacija. Ona je donijela izvjetaj s prvoga radnoga dana i opse an osvrt u prilogu za kulturu, Forum, koje je napisala novinarka Jasmina Pari. Kako su sudionici na kraju radnoga dijela skupa posjetili vani hrvatski povijesni lokalitet Solin, gdje su ih primili i ugostili lanovi gradske uprave, Solinska kronika je o skupu takoer donijela podui lanak iz pera Petra Vulia. Od vjerskih listova na lanak se osvrnuo veoma dugim lankom Glas Koncila s prilogom novinara Mirka Mihalja. A u susjednoj dravi Bosni i Hercegovini objavljen je kratki tekst Dragice Zeljko u Crkvi na kamenu. Ugledni talijanski asopis za drutveno-religioznu povijest, Ricerche di storia sociale e religiosa, u svoja dva broja, donio je detaljan opis skupa kojega je opisao sudionik i lan znanstvenog vijea , profesor na Fakultetu politikih znanosti Sveuilita u Padovi, Odjel za povijest, Filiberto Agostini. Prvi je put skup opisan meu Vijestima Instituta i to kao glavna vijest o djelatnosti spomenutog Instituta, pod naslovom: Il convegno di Spalato su Chiesa cattolica e societ adriatica (settembre 2001), Ricerche, NS, 60/2001, 273-276. Drugi je opis identian prethodnome. Objavljen je u slijedeem broju istoimenog asopisa u rubici Note, pod naslovom Il
364
convegno di Spalato su Chiesa e Adriatico. Taj lanak donosimo u ovom prilogu. U svome prilogu prof. Agostini je opisao poetak i razvoj suradnje dvaju jadranskih susjeda na prouavanju religiozno-drutvene povijesti i zavr io eljom poznatog povjesnika i jednog od organizatora skupa Gabriela De Rose: Pribliimo ove dvije jadranske obale, premostimo ih i neka nas Bog prati. Pribliiti dvije obale vie puta se ula elja i za vrijeme skupa ona je i odjek lanak u tisku koje donosimo u prilogu. Oni donose tek saetak onoga to se u zborniku izlae na preko 250 stranica. U svakom sluaju, oni su pokazatelji zanimanja i iekivanja daljnjih istraivanja na podruju drutveno-religiozne povijesti koja se u Hrvatskoj jo uvijek nalazi u zaecima. Zbog toga je njihova uloga i u ovom prilogu vie da svjedoe o potrebi nastavka ovakvih istra ivanja nego u dokumentiranju znanstvenog skupa.
PRILOZI
MEUNARODNI ZNANSTVENI SKUP NA KBF-U U SPLITU
Crkva i drutvo uz Jadran

Split Katedra za crkvenu povijest Katoli kog bogoslovnog fakulteta Sveuilita u Splitu, u suradnji s Institutom za istraivanje drutvenoreligiozne povijesti u Vicenzi i Odjelom za povijest Fakulteta politikih zna-
nosti Sveuilita u Padovi, prireuje ovoga petka i subote me unarodni znanstveni skup pod naslovom Crkva i drutvo uz Jadran Vrela i rezultati istraivanja. Skup na kojem sudjeluju 22 ugledna povjesniara i znanstvenika iz Hrvatske, Italije, Bosne i Hercegovine, Slovenije i Njemake, odrava se u prostorijama KBF-a u Splitu, a organizacijski odbor ine Vicko Kapitanovi, Slavko Kovai, Gabriele de Rosa i Filiberto Agostini. Na poetku rada skupa
nazo ne e pozdraviti msgr. Marin Barii, nadbiskup splitsko-makarski, provincijal arko Mareti, dekan KBF-a Luka Tomaevi, Branimir Luki, upan splitsko-dalmatinski, i Ivan kari, gradonaelnik Splita. Meu predavaima su i Mile Bogovi, biskup gospiko-senjski, Ivo Babi, rektor Sveuilita u Splitu, Josip Kolanovi, ravnatelj Hrvatskog dravnog arhiva u Zagrebu, Tomislav Mrkonji, iz Tajnog vatikanskog arhiva i drugi znanstvenici. I. UGRIN
I . UGRIN, Meunarodni znanstveni skup na KBF-u u Splitu, Crkva i drutvo uz Jadran, Slobodna Dalmacija, 59 (2001) br. 18196 [20. IX.] str. 59. JASMINA PARI, Poeo Meunarodni znanztveni skup Crkva i drutvo uz Jadran Religiozna povijest Jadranskog podruja, Slobodna Dalmacija, 59 (2001) br. 18198 [22. IX.] str. 73.
"
"
Odjeci u tisku
365
POEO MEUNARODNI ZNANSTVENI SKUP CRKVA I DRUTVO UZ JADRAN
Religiozna povijest jadranskog podruja

SPLIT Na Katolikom bogoslovnom fakultetu po eo je dvodnevni meunarodni znanstveni skup Crkva i dru tvo uz Jadran koju je fakultet, odnosno katedra za crkvenu povijest, organizirala u suradnji s Institutom za istraivanje drutveno religiozne povijesti u Vicenzi i Odjelom za povijest Fakulteta politikih znanosti Sveuilita u Padovi. U pozdravnom govoru rektor splitskog Sveuilita dr. Ivo Babi je istaknuo kako je bitno da se teoloki fakultet bavi znanstvenom aktivnou; naglasio je da je skup meunarodni, to je irnamentno znanosti, a tema je aktualna jer je Jadran uvijek bio civilizacijsko i urbano ishodite, uklju uju i i kr anstvo koje se odavde irilo prema zaleu. Najavio je raznolike teme i ustvrdio je da e skup pridonijeti boljem poznavanju povijesnih pitanja. Dr. Vicko Kapitanovi okvirno je predstavio podruja kojim se predavai bave, spomenuv i veze izme u dviju jadranskih obala koje seu daleko u povijest. Ovaj skup bit e doprinos naega fakulteta razvoju znanosti, istaknuo je, a sudjelovat e pre-
Dr. Vicko Kapitanovi okvirno je predstavio podruja kojima se predavai bave
dava i iz Italije, Njema ke, Slovenije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine, iz esnaest razliitih ustanova. upan dr. Branimir Luki kazao je kako smo i danas tromea triju civilizacija, zapadnoeuropske protestantsko-katoli ke, pravoslavne i islamske, meu kojima je potrebna suradnja, ali ne asimilacija i zajednika kaa, a povijesni dogaaji i problemi mogu bitno utjecati na budue generacije ovisno o tome kako ih one shvate i interpretiraju. Sudionicima skupa rijei dobrodolice uputili su i nadbiskup dr. Marin Barii, provincijal arko Maret i dekan Teolokog
fakulteta dr. Luka Tomaevi. Prvo predavanje odrao je Gabriele de Rosa iz Vicenze s temom Smjernice i istra iva ki postupak za moebitnu drutveno-religioznu povijest jadranskog podruja. Hrvatska u historiografiji njemakoga govornog podruja, okolnosti za nastanak i nestanak biskupijskih sjedi ta izme u Zagreba i Zadra, odnos franjevaca i plemstva u Dalmaciji u kasnom srednjem vijeku, izvori za hrvatsku povijest u Vatikanskom tajnom arhivu i hrvatska franjevaka historiografija samo su neke od tema koje su obradili ostali predavai. Drugi, krai dio skupa, bit e odr an ove subote. Js. PARl
366
DVODNEVNI MEUNARODNI ZNANSTVENI SKUP NA KBF-u U SPLITU: CRKVA I DRUTVO UZ JADRAN, VRELA I REZULTATI ISTRAIVANJA
Sastavni dio europskoga tla

Pie Jasmina P ARI rkvena povijest dio je integralne povijesti i ne moe se od nje odvajati, a istraivanje crkvene povijesti obogatit e novim spoznajama povijest odreene regije; voeni ovim kredom, Katedra za povijest Katolikog bogoslovnog fakulteta u Splitu, Institut za istraivanje drutveno religiozne povijesti il Vicenzi i Odjel za povijest Fakulteta politikih znanosti Sveuilita u Padovi organizirli su meunarodni znanstveni skup koji se proteklog vikenda u Splitu odravao pod nazivom Crkva i drutvo uz Jadran - vrela i rezultati istraivanja. Kako je u uvodnom izlaganju pod nazivom
T
Hrvatska drutvena i religiozna povijest kao sastavni dio europske povijesti koje je i poblie odredilo temu skupa, naveo Vicko Kapitanovi , jedan od etvorice lanova Organizacijskog odbora, istona je strana Jadrana oduvijek bila sastavni dio europskoga tla, s time to je ve u rimsko doba Dalmacija bila jedna od odlinijih provincija Rimskoga Carstva. I carevi su dolazili s ove strane. Dioklecijan dakako kao najpoznatiji, a zbaen i car Glicerije zasjeo je na salonitansku biskupsku stolicu. Iz daleke prolosti datiraju i crkvene veze i kontakti izmeu dviju obala; papa Kajo bio je vjerojatno s nae strane.
Kako je u uvodnom izlaganju pod naslovom Hrvatska dru tvena i religiozna povijest kao sastavni dio europske povijesti, koje je i pobli e odredilo temu skupa, naveo Vicko Kapitanovi , jedan od etvorice lanova Organizacijskog odbora, istona je strana Jadrana oduvijek bila sastavni dio europskoga tla, s time to je ve u rimsko doba Dalmacija bila jedna od odli nijih provincija Rimskoga Carstva. I carevi su dolazili s ove strane. Dioklecijan dakako kao najpoznatiji, a zba eni car Glicerije zasjeo je na salonitansku biskupsku stolicu.
Odjeci u tisku Duga tradicija

Srednjovjekovni odnosi nisu iz Europe u na e krajeve uvijek donosili dobro - spomenimo zauzee Zadra od strane kri ara. Me utim, mnogi redovi ostavili su u naoj zemlji neizbrisiv trag poput benediktinaca koji su doli iz Italije, te franjevaca koji su u naim krajevima proveli obnovu svoga reda. Zbog duge tradicije, na Katolikom bogoslovnom fakultetu u Splitu osjetili su potrebu da uine prvi korak kako bi jasnije osvijetlili socio-religioznu povijest ovoga podruja. Sudjelovali su, odnosno poslali svoje radove, predavai iz Italije, Njemake, Slovenije, Bosne i Hercegovine i Hrvatske iz esnaest razliitih ustanova. Zanimljiva razmatranja o drutveno-religioznoj povijesti Jadrana iznio je Gabriele de Rosa iz Vicenze. Tamo nji institut posebno istrauje podruje religioznog ivota srednjoistonih europskih zemalja pa je prou avao uvjete vjere i njezina prakticiranja u zemljama koje su neko nazivane narodnim demokracijama, gdje je vjera morala biti privatna stvar. Povijesna vrela mjesnih crkava i vrela Vatikanskog tajnog arhiva mogu mnogo rei o Crkvi uz Jadran, posebno u Hrvatskoj, ali je potrebno istraivati i druge izvore, a osobito su bitni knjievnost i umjetnost, te je potrebna suradnja povjesni ara. sociologa i teologa svih vjera.
367
Manjak izvora
Fulvio Salimbeni iz Udina govorio je o problemima talijanskih istra iva a koji se bave povijeu religije istonog Jadrana; posebno se osjea manjak tiskanih izvora, i u mnogim sluajevima treba pribjei erudiciji osamnaestog stoljea ili pozitivisti koj filologiji devetnaestog stolje a. Petar Vranki sa Sveuilita u Augsburgu izlagao je pak o Hrvatskoj u historiografiji njemakoga govornog podru ja; neka razdoblja, poput onog od 15. do 19. stolje a, jo su gotovo potpuno neistraena, polo aj Hrvatske u socijalistikoj Jugoslaviji samo je djelomino obraen, a stvaranje moderne hrvatske dr ave gotovo cjelovito, no potpune slike nema. Tijekom dvodnevnog skupa obraeno je i vie povijesnih tema: Biskup Mile Bogovi govorio je o nastanku i nestanku biskupskih sjedita izmeu Zagreba i Zadra. eljko Toli s franjevake klasine gimnazije u Sinju o odnosu franjevaca i politike vlasti u Dalmaciji u srednjem vijeku; ustvrdio je da je suradnja bila dobra i da su se franjevci na gotovo prirodan nain prilagodili onda njem politi kom ustroju. Jo e kofljanec izlagao je o iseljavanju katoli kog puka u Sloveniju pred turskom opasnou, koje je trajalo sve do druge polovice 16. stoljea Filiberto Agostini iz Padove odrao je predavanje o mleta koj crkvenoj politici 18. stoljea. Stanko Piplovi o ulozi drave u izgradnji sakralnih gra evina u Dalmaciji tijekom 19. stoljea. Bilo je jo rije i o masovnim stradanjima katolika u Drugome svjetskom ratu i neposredno nakon njega, o hrvatskoj franjevakoj historiografiji i rezultatima istraivanja crkvene povijesti u Bosni i Hercegovini, a potom su, nakon ovih rezultata i smjernica znanstvenih istra ivanja, uz podnaslov Vrela prikazani izvori za hrvatsku povijest u Vatikanskom tajnom arhivu, u Dravnom arhivu u Be u, Zagrebu, Zadru i Rijeci te u arhivima u Bosni i Hercegovini i Arhivu Hrvatske biskupske konferencije.
Tajni arhiv
Tomislav Mrkonji , Slavko Kova i , Josip Kolanovi, Ivan Pederin, Melina Lu i , Franjo Vel i , Andrija Niki i Ivan ubeli su izvijestili o gradivu, o posebnim fondovima i zbirkama koje mogu posluiti za istraivanja odreenih razdoblja i problemskih cjelina. Posebno je istaknuto kako je Vatikanski tajni arhiv, kao sredinji arhiv Katolike crkve, jedno od najbogatijih vrela za hrvatsku svjetovnu i crkvenu povijest, a dokumentacija, pogotovo ona, koja se tie uprave Papinske dr ave, nezaobilazna je za povijest hrvatskih gradova na Jadranu u kojima su se nalazili konzulati Papinske drave. Organizatori skupa odabrali su vrlo iroku temu koja se moe obraditi
368

povijesti uz Jadran dobro su obraeni, moglo bi se re i i popularni me u znanstvenicima, a drugi sasvim neznatno. No, kako su splitski organizatori istaknuli, uinjen je ipak prvi korak, da vidimo gdje smo, a sljedei bi se svakako trebali temeljiti i na suradnji s ostalim ustanovama koje ovu temu due vrijeme prou avaju i na slinim skupovima na kojima se mogu razmjenjivati iskustva.*
s raznih aspekata, te su izlaganja u najveem broju slu ajeva otvorila niz novih pitanja, ali su navedeni i izvori gdje se mogu potraiti odgovori. Neki aspekti i vremenska razdoblja socio-religijske
* JASMINA PARI, Dvodnevni Meunarodni znanstveni skup na KBF-u u Splitu: Crkva i drutvo uz Jadran Sastavni dio europskog tla, Slobodna Dalmacija, 59 (2001) br. 18201 [25. IX.] Kulturni prilog Forum, str. 5.
MEUNARODNI ZNANSTVENI SKUP CRKVA I DRUTVO UZ JADRAN NA KBF-U SVEUILITA U SPLITU
Povijest progona, pogroma i iseljavanja

Na Katoli kom bogoslovnom fakultetu u Splitu odran je 21. i 22. rujna Meunarodni znanstveni skup Crkva i drutvo uz Jadran - vrela i rezultati istraivanja, koji je priredila Katedra crkvene povijesti KBF-a Sveuilita u Splitu, u suradnji s Institutom za istr ivanje dru tvene i religiozne povijesti iz Vicenze i Odjelom za povijest Fakulteta politikih znanosti Sveuilita u Padovi. tanovi podsjetio je na povijesnu povezanost jadranskih obala, istaknuvi da e taj skup pridonijeti razvoju znanosti, emu e svoj prilog dati 22 znanstvenika i povjesniara iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Slovenije, Italije i Njemake, koji dolaze iz
Nijedna velesila nije uspjela utemeljiti Balkansku uniju

Poslije pozdrava i uvodnog izlaganja rektora Sveuilita u Splitu dr. Ive Babia, predstojnik Katedre za crkvenu povijest KBF-a dr. Vicko Kapi-
Uvodno je izlaganje odrao rektor Sveuilita u Splitu dr. Ivo Babi
Odjeci u tisku
16 razli itih ustanova. Splitsko-dalmatinski upan dr. Branimir Luk i upozorio je da se jo uvijek nalazimo na tromei triju civilizacija meu kojima je potrebna suradnja a ne asimilacija. Nakon pozdravne rijei splitsko-makarskog nadbiskupa dr. Marina Bariia, provincijala Franjevake provincije Presvetog Otkupitelja mr. arka Maretia i dekana KBFa dr. Luke Toma evi a, prvo je predavanje odrao Gabriele de Rosa iz Vicenze. Podsjetio je da je sa skupa, koji je 27. i 28. listopada pro le godine odran u Vicenzi, poslana poruka predsjedniku Europskoga povjerenstva Romanu Prodiju u kojoj se isti e, na temelju povijesnih istraivanja, kako nijedna velesila nije uspjela utemeljiti Balkansku uniju. Nije to po lo za rukom ni Turskoj, ni Austriji, ni Rusiji, ni NATO-u, zbog ega se potie Europska unija da poduzme odva niju politiku, razboritiju i hrabriju, koja bi zauzela mjesto Atlantskog saveza, neka pristupi Jadranu i uklju i narode europskog jugoistoka u dionitvo vrijednosti ustava koji se poziva na temeljna prava nae civilizacije i politike batine humanistikog predznaka. poeci hrvatske crkvene historiografije seu u 11. stoljee te istaknuo kako je sustavno istraivanje crkvene povijesti u Hrvata novijeg datuma. Iako suvremena hrvatska crkvena historiografija raspolae s brojnim monografijama, studijama i strunim raspravama iz trinaeststoljetne povijesti kranstva i Crkve u Hrvata, ipak jo uvijek nedostaje prirunik sustavne religiozne povijesti u Hrvata. Fulvio Salimbeni sa Sveuilita u Udinama obradio je talijanska istra ivanja religiozne povijesti isto ne strane Jadranske obale. Ustanovio je da su odnosi izmeu Talijana i junoslavenskih naroda u 20. st. ideoloki i nacionalno bitno uvjetovali povijesne studije, poglavito one koje su vezane za Drugi svjetski rat i poratno razdoblje. Hrvatska u historiografiji njemakoga govornog podruja - naslov je istraivanja dr. Petra Vrankia sa Sveuilita u Augsburgu. Saznao je da su Hrvatsku uinili prisutnom i vanom u Njemakoj politici, kulturi i znanosti u posljednjih pet stoljea, posebno borba protiv Turaka, izbor Habsburgovca Ferdinanda za hrvatskoga kralja te odluni otpor reformaciji. Gospiko-senjski biskup dr. Mile Bogovi u svom je izlaganju predoio okolnosti nastanka i nestanka biskupskih sredita izmeu Zagreba i Zadra. Budui da je hrvatski narod velikim dijelom katolike vjeroispovijesti, a u pro losti se nalazio unutar drava s katolikim
369
suverenima ili u misionarskoj zemlji, kakvo je i danas stanje glede Bosne i Hercegovine, Vatikanski tajni arhiv, kao sredinji arhiv Katoli ke Crkve, jedno je od najbogatijih vrela za hrvatsku crkvenu i svjetovnu povijest istaknuo je u svom predavanju Tomislav Mrkonji iz Vatikanskoga tajnoga arhiva.
I u Jugoslaviji i u ltaliji Hrvati su stradavali

Iseljavanje hrvatskih katolika pred turskom opasnou u Sloveniju, s posebnim osvrtom na iseljavanje franjevaca provincije Bosna Croatia, obradio je Jo e kofljanec iz Dravnog arhiva u Ljubljani. Istaknuv i kako je doseljavanje Hrvata u Sloveniju u 15. i 16. st. ostalo manje zapaeno nego ono u Gradie i druge susjedne krajeve zbog brze asimilacije koja se dogodila zahvaljujui najvie srodnosti hrvatskog i slovenskog jezika te pripadnosti istoj, tj. Katolikoj Crkvi. Mletaku crkvenu politiku u 17. st. prouio je Filiberto Agostini, sa Sveuilita u Padovi, a Stanko Piplovi, sa Sveuilita u Zadru, ulogu dr ave u izgradnji sakralnih graevina u Dalmaciji tijekom 19. st. Zdravko Dizdar, iz Hrvatskog Instituta za povijest u Zagrebu, izloio je temu Masovna stradanja Hrvata katolika u II. svjetskom ratu i neposredno nakon njega. Poetak II. svjetskog rata veina je hrvatskih katolika doekala u sastavu Kraljevine Jugo-
Nedostaje prirunik sustavne religiozne povijesti u Hrvata

Govorei o rezultatima i smjernicama znanstvenih istraivanja drutveno-religiozne povijesti u Hrvatskoj, akademik Franjo anjek podsjetio je da
370

vene povijesti u Bosni i Hercegovini iznijeli su Ante kegro, iz Hrvatskog instituta za povijest u Zagrebu i Boo Golua, sa Sveuilita u Mostaru, dok je Slavko Kova i , sa Splitskog sveuilita, predstavio vrela za crkvenu povijest hrvatskih pokrajina uz Jadran u prvoj polovici 19. st. u Dravnom arhivu u Beu. Vrela za povijest Crkve u Dalmaciji u Hrvatskom dravnom arhivu u Zagrebu prikazao je Josip Kolanovi, a Ivan Pederin ona u Dravnom arhivu u Zadru. Vrela za hrvatsku crkvenu povijest od 1945. do 1990. godine u Hrvatskom dravnom arhivu u Zagrebu predstavila je Melina Lui. Posebno je upozorila na politi ka su enja, progone, stalni nadzor, informativne razgovore, razvla ivanje Crkve ili ukidanje prava javnosti njezinih kola... O vrelima za crkvenu povijest u hrvatskim krajevima uz sjeverni Jadran u Dr avnom arhivu u Rijeci govorio je Franjo Veli, s Teologije u Rijeci, dok je arhivska vrela za drutveno religioznu povijest Hrvata u Bosni i Hercegovini predstavio Andrija Niki , sa Sveuilita u Mostaru. Na kraju je generalni vikar splitsko-makarske nadbiskupije dr. Ivan ubeli prikazao arhiv Hrvatske biskupske konferencije kao vrelo za noviju crkvenu povijest. Mirko Mihalj*
Pogled na dvoranu za vrijeme odravanja skupa*
slavije, oko 3.190.000 stanovnika, od kojih je 2.800.000 bilo u okviru Banovine Hrvatske, stvorene svega pet dana prije izbijanja rata, dok je izvan Kraljevine Jugoslavije najvie Hrvata ostalo u sastavu Kraljevine Italije, u okupiranim hrvatskim krajevima koja im je prepustila velikosrpska jugoslavenska vlast, s vie od 350,000 Hrvata. Hrvati su u obje drave, u Kraljevini Jugoslaviji i u Kraljevini Italiji, bili izloeni stradanjima,ugroena im je opstojnost zbog svoga nacionalnog, vjerskog i politikog uvjerenja od vladajuih reima, kako velikosrpskoga jugoslavenskog tako i od talijanskoga faistikog. Bio je strahovito velik broj brutalno uhienih, i vie od tisuu ubijenih; s brojnim politikim procesima Hrvatima, s desecima tisua optuenih i osuenih na robije. Mnogi su spas potraili u iseljenitvu. I nakon Drugoga svjetskog rata nastavljena su masov-
na stradanja Hrvata u novostvorenoj komunistikoj Jugoslaviji, napose politikih protivnika novog sustava. Uz brojne stradale na hrvatskim krinim putovima i logorima, mnogi su uhienici sueni na brojnim politikim procesima. Koliko je stradala Crkva u Hrvata, pokazuje i podatak od 633 stradale crkvene osobe tijekom rata i pora a, i to 531 sve enik i redovnik, 72 sjemenitarca i bogoslova i 30 redovnica.
Politika suenja i progoni

O hrvatskoj franjevakoj historiografiji govorio je dr. fra Vicko Kapitanovi koji je, na kraju, podsjetio da je u pripremi Hrvatski franjevaki biografski leksikon s vie od 2.000 kratkih ivotopisa. Odnos franjevaca i politike vlasti u Dalmaciji u kasnom srednjem vijeku obradio je prof. eljko Toli iz Franjeva ke klasine gimnazije u Sinju. Rezultate istraivanja crk-
* MIRKO MIHALJ, Meunarodni znanstveni skup Crkva i drutvo uz Jadran na KBF-u Sveuilita u Splitu, Povijest progona, pogroma i iseljavanja, Glas koncila, 40 (2001), br. 40 (1424) [7. X.], str. 27. Slika s prikazom sluateljstva u dvorani preuzeta s naslovnice Glasa Koncila. Legendu ispod slike dodala redakcija Zbornika.
Odjeci u tisku
371
MEUNARODNI ZNANSTVENI SKUP NA SPLITSKOMU KATOLIKOM BOGOSLOVNOM FAKULTETU Na Katedri za crkvenu povijest uprilien je u suradnji s Institutom za istraivanje drutveno-religijske povijesti u Vicenzi i Odjelom za povijest Fakulteta politikih znanosti Sveuilita u Padovi dvodnevni znanstveni skup na kojemu su sudjelovala 22 znanstvenika iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Italije, Njemake i Slovenije
CRKVA I DRU TVO UZ JADRAN

U drugoj polovici rujna na splitskom Katolikom bogoslovnom fakultetu odran je dvodnevni meunarodni znanstveni skup Crkva i drutvo uz Jadran, koji je upriliila Katedra za crkvenu povijest u suradnji s Institutom za istraivanje drutveno-religiozne povijesti u Vicenzi (Istituto per le ricerche di storia sociale e religiosa Vicenza) i Odjelom za povijest Fakulteta politikih znanosti Sveuilita u Padovi (Dipartimento di studi storici e politici Padova) Na ovom znanstvenom skupu sudjelovala su 22 doktora znanosti - predavaa sa 16 fakulteta, tj. znanstvenih ustanova iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Italije, Njemake i Slovenije, i to redom: Filiberto Agostini Sveuilite u Padovi, Ivo Babi - Sveu ili te u Splitu, Mile Bogovi Sveu ili te u Zagrebu (studij Rijeka), Ivan ubeli - Pravna komisi-
Sudionici skupa za posjeta Solinu sa svojim domainima
Snimio: J. TEKLI
372

Zadra; Odnos franjevaca i plemstva u Dalmaciji u kasnom srednjem vijeku; Iseljavanje hrvatskih katolika pred turskom opasnou u Sloveniju s posebnim osvrtom na iseljavanje franjevaca Provincije Bosnae-Crotiae; Mleta ka crkvena politika u drugoj polovici XVIII. stolje a; Uloga drave u izgradnji sakralnih graevina u Dalmaciji tijekom XIX. stoljea; Masovna stradanja hrvatskih katolika u II. svjetskom ratu i neposredno nakon njega; Hrvatska franjevaka historiografija; Rezultati istraivanja crkvene povijesti u Bosni i Hercegovini; Izvori za hrvatsku povijest u Vatikanskom tajnom arhivu; Vrela za crkvenu povijest hrvatskih pokrajina u prvoj polovici 19. st. u Dravnom arhivu u Beu; Vrela za povijest Crkve u Dalmaciji u drugoj polovici XIX. stoljea u Hrvatskom dravnom arhivu u Zagrebu; Vrela za crkvenu povijest u Dravnom arhivu u Zadru; Vrela za povijel Crkve u Hrvata 19451990. u Hrvatskom dravnom arhiv u Zagrebu; Vrela za crkvenu povijest hrvatskih krajeva uz sjeverni Jadran u dravnom arhivu u Rijeci; Arhivska vrela za drutveno-religioznu povijest Hrvata u Bosni i Hercegovini - i Arhiv Hrvatske biskupske konferencije kao vrelo za noviju hrvatsku crkvenu povijest... . Sudionicima ovog meunarodnog znanstvenog skupa tople rijei dobrodo lice su uputili rektor Sveuilita u Splitu dr. Ivo Babi, splitsko-makarski nadbiskup dr. Marin Barii, provincijal franjevake Provincije Presvetog Otkupitelja mr. arko Mareti i dekan Katoli kog bogoslovnog fakulteta u Splitu dr. Luka Tomaevi. Poslije prvog dijela predavanja ugledni gosti su odluili posjetiti na grad, gdje ih je u hramu kulture u Domu Zvonimir toplim rijeima dobrodolice do ekao i ugostio gradona elnik Grada Solina Zvonimir Hrgovi. On je biranim rijeima govorio o solinskoj prolosti, spomenuvi kralja Dmitra Zvonimira, majku sirotih i ubogih - slavnu kraljicu Jelenu, staru Salonu, don Franu Bulia, don Lovru Katia i ine nae uglednike, koji su svojim radom pridonijeli da Solin postane zapaen dio mozaika koji tvori slavnu hrvatsku povijest. Nakon prijama kod gradonaelnika Hrgovia ugledni gosti su posjetili Salonu i ine znamenitosti naega grada, da bi poslije razgledanja otili na zaslueni ruak u restaurant Zvonimir, to im je bilo omogu eno razumijevanjem i dobrotom Poglavarstva grada Solina. Drugi dan, poslije subotnjih predavanja, nakon zavretka ovoga dvodnevnog meunarodnog znanstvenog skupa, sudionici su odluili pohoditi Sinjsku krajinu, na koncu puta se zdravi na objedu u gradu Trilju. Na kraju valja rei i to da su u Organizacijskom odboru ovoga meunarodnog znanstvenog skupa Crkva i drutvo uz Jadran
ja Hrvtske biskupske konferencije, Gabriele De Rosa - Institut za istraivanje socijalne i religiozne povijesti u Vicenzi, Zdravko Dizdar - Hrvatski institut za povijest u Zagrebu, Boo Golua - Sveuilite u Mostaru, Vicko Kapitanovi - Sveu ili te u Splitu, Josip Kolanovi Hrvatski dravni arhiv u Zagrebu, Slavko Kovai Sveuilite u Splitu, Melina Lui - Hrvatski dravni arhiv u Zagrebu, Tomislav Mrkonji - Tajni vatikanski arhiv, Andrija Niki - Sveu ili te u Mostaru, Ivan Pederin - Sveuilite u Zadru, Stanko Piplovi Sveuilite u Zadru, Fulvio Salimbeni - Sveuilite u Udinama, Franjo anjek Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti, Ante kegro - Hrvatski institut za povijest u Zagrebu, Joe kofljanec - Dravni arhiv u Ljubljani, eljko Toli Franjevaka klasina gimnazija u Sinju, Franjo Vel i - Sveu ili te u Zagrebu (studij Rijeka i Petar Vranki - Sveuilite u Augsburgu. Smjernice znanstvenih istra ivanja bijahu: Hrvatska drutvena i religiozna povijest kao sastavni dio europske povijesti: Je li mogu a dru tveno-religiozna povijest jadranskog podru ja: Rezultati i smjernice istra ivanja drutveno-religiozne povijesti u Hrvtskoj; Talijanska istraivanja religiozne povijesti istone jadranske obale; Hrvatska u historiografiji njemakog govornog podruja; Okolnosti za nestanak biskupijskih sjedita izmeu Zagreba i
Odjeci u tisku
bili: dr. Filiberto Agostini, dr. Gabriele de Rosa, dr. Slavko Kova i i dr. fra Vicko Kapitanovi, koji je za na list rekao: - Svi znanstvenici, tj. predavai su bili oduevljeni vi enjem solinskih znamenitosti, kao i samim prijamom kod gradonaelnika Hrgovia. Ovaj znanstveni skup je, dakako, ispunio sva oekivanja. Nakon njegova zavretka lijepo moemo vidjeti gdje smo sve stigli u prouavnaju drutveno-religijske povijesti (koja je
373
za vrijeme komunizma bila istisnuta iz dru tva!), te kako nam valja nastaviti dalje. Inae, ova vrela e, po meni, donijeti nove smjernice, upute mladim istraivaima za daljnji rad. Petar VULI*
Znanstveni skup povjesniara

SPLlT - Na Katolikom bogoslovnom fakultetu u Splitu (KBF) odran je od 21. do 22. rujna Meunarodni znanstveni povijesti iz Vicenze te Odjelom za povijest Fakulteta politikih znanosti Sveuilita u Padovi. Nakon pozdrava i uvodnih izlaganja, predavanja je odralo 20 znanstvenika i povjesniara iz 16 razliitih ustanova Hrvatske, BiH, Slovenije, Italije i Njemake. Predavanja su imali: dr. Gabriele de Rosa, dr. Franjo anjek (njegov tekst proitao je asistent Slavko Sli kovi ), dr. Fulvio Salimbeni, dr. Petar Vranki, dr. Mile Bogovi, dr. eljko Toli, dr. Filberto Agostini, dr Vicko Kapitanovi , dr. Tomislav Mrkonji, dr. Zdravko Dizdar, dr. Slavko Kova i , dr. Franjo Veli, dr. Ivan Pederin, dr. Melina Lui, dr. Andrija Niki, dr. Ivan ubeli, dr. Joe kof1janec, dr. Boo Golua i dr. Ante kegro. D.Z.S.**
skup Crkva i drutvo uz Jadran -vrela i rezultati istraivanja, koji je priredila Katedra crkvene povijesti KBF-a Sveuilita u Splitu u suradnji s Institutom za istra ivanja dru tvene i vjerske
* P. VULI, Meunarodni znanstveni skup na splitskom Katolikom bogoslovnom fakultetu Crkva i drutvo uz Jadran, Solinska kronika, 8 (2001) br. 85 [15. X.] str. 16. ** D. Z[ELJKO] S[ELAK], Znanstveni skup povjesniara, Crkva na Kamenu, 22 (2001), br. 12(253), str. 28.
374
Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja IL CONVEGNO DI SPALATO SU CHIESA E ADRIATICO
Nei giorni 21 e 22 settembre 2001 si e tenuto a Spalato il convegno internazionale: Chiesa e societ nellarea adriatica. Fonti e bilancio delle ricerche. Lincontro scientifico stato organizzato dalla Facolt di Teologia dellUniversit di Spalato, in collaborazione con lIstituto per le Ricerche di Storia Sociale e Religiosa di Vicenza e con il Dipartimento di Studi Storici e Politici della Facolt di Scienze politiche di Padova. Al convegno si e pervenuti dopo una serie dincontri fra storici, teologi, docenti italiani dellarea del Centro-est e del Sud-est europeo, incontri nei quali si e preso atto della difficolt e delle resistenze anche locali per rileggere la storia di queste terre al di fuori dei conflitti ideologici, dei tradizionalismi esclusivi, dei miti, residui di un retaggio che ha finito per accentuare il senso di separatezza dei Paesi della costa orientale dellAdriatico dal resto dellEuropa continentale. In una prospettiva che vuole superare rigidi steccati politici ed ideologici e privilegiare lapproccio comparativo, gia nel 1990, allindomani del crollo del muro di Berlino, a Treviso in un colloquio dal titolo La fede sommersa nei Paesi dellEst, si analizzo concretamente non solo la condizione della pratica religiosa e della fede vissuta durante il regime comunista, ma anche i problemi lasciati in eredita dalle democrazie popolari ai vescovi, al clero e ai fedeli cattolici. In quelloccasione Vjekolsav Bajsi ricord che la societ croata era rimasta divisa dalla Chiesa per quasi cinquantanni: Tutto ci che era pubblico era la societ, era marxista e costituiva il terreno operativo del partito, in altre parole la Chiesa era esclusa dal settore pubblico, perch la religione era dichiarata un affare privato, anche se la Chiesa nella sua privatezza era libera, quel tanto che le consentiva di promuovere pellegrinaggi ai santuari. Nel 1997 a Venezia, in un convegno sul riformismo ecclesiastico della Serenissima nel secondo Settecento, vennero intensificati i rapporti di collaborazione storico-scientifica con universit ed istituti culturali dellarea alto-adriatica e slava; allora si discusse con i professori Vicko Kapitanovi e Slavko Kovai dellidentit culturale, religiosa e civile adriatica, di una rilettura delle fonti ecclesiastiche al fine di agevolare la ricerca dei tratti comuni nelle vicende dei popoli affacciatisi sulla fascia adriatica. E ancora nel 1999, a Spalato, si discusse senza preclusioni ed esclusioni confinarie, di storiografia socio-religiosa, dinventari e cataloghi delle fonti, di archivi da salvare e valorizzare, di studio delle religioni, di comparazioni di fedi, di cristianesimi. E infine a Vicenza dal 27 al 28 ottobre del 2000 si tenne un congresso su LItalia e i Balcani dal Congresso di Berlino alla prima guerra mondiale, con la partecipazione di studiosi di Trieste, Roma, Padova, Spalato, Zara e Belgrado; si lamento linsufficiente conoscenza della civilt slava della costa, che aveva ed ha una storia importante,
Odjeci u tisku
375
intrecciata ab antiquo con quella di Bisanzio e di Venezia. Si rilevo, tra laltro, co[p. 154]me 1' errore permanente delle potenze occidentali, nei riguardi della penisola balcanica, stato di considerarla come unappendice dolorosa e compromettente dellEuropa. Daltra parte non pu dirsi nemmeno, come stato rilevato ancora al recente convegno di Vicenza, che lUnione europea sia nata con lo sguardo rivolto anche al Mediterraneo; essa stata tutta convergente verso le aree dove pili sviluppata era ed e la modernit. Quali vie ripercorrere nel riprendere il terreno perduto? Questa la domanda che si sono posti i relatori. Rientrando nel discorso strettamente storiografico ci e sembrato di rilevare nel convegno, che si e tenuto nella sede della Facolt teologica di Spalato, una tendenza a riguardare il vissuto religioso nella sua realt sociale, senza sentirsi vincolati da debiti con il passato, davvero non facile, perch non esiste una storiografia del vissuto, dei modi comuni di vivere, di credere e di pregare, confrontabili, aderenti a quel che effettivamente stata la processualit degli eventi storici. Certamente, non sono poche le difficolt nel muoversi nel campo di una ricerca senza prevenzioni e sudditanze ideologiche, dopo la fine di unet che ha conosciuto troppe crudelt. Quellinvito che fu formulato alla fine del convegno vicentino sui Balcani e lEuropa, lanno scorso, vale anche per il mondo della ricerca: che lUnione europea entri nellAdriatico e renda i popoli del Sud-est europeo partecipi dei valori di quella Carta costituzionale che si richiama ai diritti fondamentali della nostra civilt e tradizione politica di segno umanistico. Infine, la domanda pili importante: e possibile con questi criteri scoprire unidentit adriatica socio-culturale, pur nelle variazioni e diversit confessionali? Tenendo presente questo interrogativo, si e aperto il colloquio di Spalato. Il saluto ai convenuti stato espresso dal presidente della Regione Branimir Luki, dal rettore dellUniversit Ivo Babi e daI decano della Facolt teologica Luka Tomaevi, nonch dallarcivescovo di Spalato Marin Barii e dal ministro provinciale dei francescano arko Mareti. La relazione di apertura e stata tenuta da Gabriele De Rosa, presidente dellIstituto vicentino, suI tema Itinerari e metodi per una possibile sto ria socio-religiosa nellarea adriatica. Nella prospettiva derosiana la chiesa diocesana non appare pili come unisola separata dalla societ civile. E oramai noto che anche la chiesa diocesana dalmata e croata si nutre di complesse identit culturali, che certamente vengono da lontano e che non si identificano solo con Iimmagine di comodo costruita da una storiografia tradizionale, attenta pili alle strutture, alla sequenza dei papi e dei vescovi che alla religione vissuta, alla piet popolare. Bisogna ripensare questa storia, che e anche storia di speranze e di volont dintere popolazioni che ci sollecitano a farlo. Credo - ha detto De Rosa - che questo potrebbe essere il compito nostro, possibile solo attraverso una franca ed aperta
376
collaborazione tra storici, sociologi e teologi, di tutte le religioni, che non hanno dimenticato la pili grande lezione europea, quella dei vari cristianesimi che vengono dallOriente. Poche cose possono aiutarci oggi, dopo i tanti sconvolgimenti che corrono su binari senza destinazione, sui binari di un processo di mondializzazione delle grandi economie, che sembra dividere Inumanit intera. Fra le poche cose che possono darci sicurezza e il ritorno a quelle idee originarie del cristianesimo, che invest anche queste terre. [p. 155] Il convegno ha poi tracciato le linee per un primo bilancio della ricognizione delle fonti e per la loro utilizzazione storica non solo in relazione alla Croazia in senso stretto, ma allintera area adriatica. Siamo ai primi sondaggi. Franjo anjek, membro dellAccademia croata delle scienze e delle belle arti, presentando quanto stato fatto in Croazia, ha sottolineato la mancanza di unorganizzazione in grado di incentivare questi studi. Fulvio Salimbeni, professore dellUniversit di Udine, ha lamentato come le vicende politiche ed ideologiche del secondo Novecento abbiano scoraggiato gli studiosi italiani di storia religiosa istriana, fiumana e dalmata. Soltanto la Fondazione Cini, il Centro studi storico-religiosi del Friuli Venezia Giulia ed il Centro di ricerche storiche di Rovigno si sono occupati della dimensione religiosa, tuttavia le indagini sulla Chiesa, sulla vita religiosa risultano ancora poco e superficialmente coltivate; particolarmente carente e il versante delle edizioni delle fonti, cosicch si e costretti a ricorrere allerudizione settecentesca ed alla filologia positivista ottocentesca. Petar Vranki, professore allUniversit di Augusta, ha rilevato che nei Paesi di lingua tedesca e abbastanza nota la storia politica croata, ma non quella sociale e religiosa. Le relazioni tra il potere politico ed ecclesiastico sono state messe in luce da Mile Bogovi, professore a Zagabria, il quale ha evidenziato lintervento coattivo del potere politico nellopera di erezione ed estinzione delle sedi vescovili sulla sponda orientale adriatica. eljko Toli ha delineato il rapporto non sempre facile tra i francescani e la nobilt dalmata nel tardo Medioevo. Pi in generale, Toli ha rilevato come la storia dei conventi francescani, al pari di quella dei pellegrinaggi da loro guidati, sia fondamentale per rendersi conto della vita del popolo nel campo spirituale, sociale, culturale. La gamma di materiale documentario disponibile e molto ampia, a cominciare dallArchivio Vaticano. Linfluenza francescana non si limita alla Croazia, ma penetro anche in Bosnia, dove operarono nel Medioevo, fino allinvasione dei turchi nel 1463, come missionari ed inquisitori. Zdravko Dizdar ha menzionato il massacro dei cattolici croati - clero e fedeli - durante la seconda guerra mondiale, mentre Jo e kofljanec ha descritto lemigrazione dei cattolici causata dalIavanzata dei turchi e delle popolazioni islamizzate. Filiberto Agostini, dellUniversit di Padova, ha ricordato che nei territori della Serenissima, e quindi anche in
Odjeci u tisku
377
Istria e Dalmazia, soprattutto a partire da meta Settecento, la struttura della Chiesa diocesana nelle sue varie articolazioni subisce trasformazioni radicali non per volont del Papa, ma del Doge e di un gruppo ristretto di riformatori. I vescovi in particolare sono destinatari di leggi e norme che distribuiscono competenze, riducono esenzioni, sottraggono prerogative, sopprimono titoli patrimoniali, fissano cerimoniali, autorizzano e proibiscono, lodano e biasimano, il tutto in nome dei supremi diritti dello Stato; sono testimoni, cio, di una stagione straordinaria che accompagna il passaggio dalle norme particolari allamministrativismo disciplinato ed esigente. Il professor Stanko Piplovi, dellUniversit di Zara, poi ha presentato il ruolo dello Stato austriaco nella costruzione degli edifici ecclesiastici dellOttocento: molte chiese parrocchiali e campestri sono state costruite anche nellentroterra con i fondi ricavati dalla soppressione di confraternite e conventi considerati sovrabbondanti e addirittura nocivi alla vita religiosa. [p. 156] Il convegno ha affrontato anche il problema della disponibilit degli archivi ecclesiastici e statali della Croazia e dellarea adriatica. Padre Tomislav Mrkonji, dellArchivio Segreto Vaticano, ha citato le carte presso la nunziatura di Vienna come meritevoli di unattenta lettura; padre Slavko Kovai, docente dellUniversit di Spalato, le fonti conservate nellArchivio statale di Vienna. Josip Kolanovi il materiale archivistico conservato a Zagabria. Dalle relazioni di Ivan Pederin e di Andrija Niki si e dedotto che gli Archivi statali di Zara e di Mostar custodiscono un abbondante materiale per elaborare una storia sociale e religiosa dei croati non solo in Dalmazia, ma anche in Bosnia ed Erzegovina. Franjo Veli ha offerto un primo quadro del materiale documentario dellArchivio di Fiume (Rijeka), gestito dallamministrazione italiana di Fiume fino al 1945. Se si pensasse a Fiume e a DAnnunzio, c poco o nulla: il materiale e rientrato in Italia. Negli ultimi cinquantanni, la fisionomia sociale e demografica di Fiume e molto pi complessa di quando la maggioranza della popolazione era italiana. Ora tutto e in movimento, la citt ha un volto plurietnico, mobile, come pu esserlo una citt di frontiera. Da tutti gli interventi e emersa la consapevolezza che loperazione di ricognizione, di recupero, di nuova inventariazione e tutela consente di mettere gi a disposizione degli attuali ricercatori, che si stanno formando nelle universit e nei centri di cultura, una massa di materiale documentario di straordinario interesse riguardante, ad esempio, le visite pastorali, le funzioni sacre, le anagrafi, i titoli feudali, i libri di preghiera, le liti e i processi, le relazioni degli intendenti politici comunisti, gli atti delle conferenze episcopali, nel lungo periodo che dal tardo Medioevo giunge ai nostri giorni. Tante carte, dunque, utili non solo per lo studio delle
378
istituzioni ecclesiastiche, delle identit religiose, ma anche della societ civile nelle sue varie articolazioni. A termine del convegno, abbiamo chiesto al prof. De Rosa se egli ritenesse possibile pervenire ad una nuova storia socio-religiosa per le terre adriatiche. Ecco la sua riposta: Anche la storia della Croazia come quella di altre terre del Centro-est dEuropa, e una storia in costruzione, cosi lavrebbe detta il compianto Franois Bedarida. Tutta la situazione politica generale non solo nellarea adriatica, ma anche in quella mediterranea, anzi europea, se non mondiale, sta cambiando profondamente, al di la delle ragioni dei mercati, sin dentro le nostre mentalit, nei nostri comportamenti, nella stessa gerarchia dei valori: quanto e accaduto a New York 111 settembre scorso non ci consente pili di sovrapporre stereotipi desunti dalle vecchie rappresentazioni della realt sulla realt della storia in corso, cos come la stiamo vivendo con stupefacente evidenza. Ogni giorno che passa siamo un pomeno quelli di ieri, un pomeno sudditi del XX secolo e delle sue guerre, fredde o calde. Avviciniamo dunque queste sponde adriatiche, ricuciamole e andiamo con Dio. FILIBERTO AGOSTINI*
* FILIBERTO AGOSTINI, Il convegno di Spalato su Chiesa e adriatico, Ricerche di storia sociale e religiosa, 2002, n. 61, 153-156.
379
V. BILJEKE O AUTORIMA
380
Biljeke o autorima
381 AUTORI LANAKA
FILIBERTO AGOSTINI nato a Mestrino (PD) nel 1950. Insegna Storia contemporanea e Storia del giornalismo presso la Facolt di Scienze politiche dellUniversit degli Studi di Padova. Edirettore della Fondazione di Studi Storici "Mariano Rumor" con sede a Vicenza. Le sue ricerche vertono prevalentemente sul Veneto, con particolare riferimento alle strutture sociali, ecclesiastiche e municipali dellet rivoluzionaria e napoleonica. Recentemente si dedicato allo studio delle amministrazioni comunali e del ceto politico locale nel secondo dopoguerra. E responsabile del progetto di ricerca denominato Archivio elettorale amministrativo del Veneto 19452000, con sede presso la Facolt di Scienze Politiche dellUniversit degli Studi di Padova.
TRA I SUOI SAGGI: Beni ecclesiastici e vita rurale nel Polesine tra Sette e Ottocento, Vicenza 1986. La riforma napoleonica della Chiesa nella Repubblica e nel Regno d'Italia , 1802-1814, Vicenza 1990. La terraferma veneta nel 1797: l'insediamento delle municipalita repubblicane e dei governi centrali Estr. da: Ricerche di storia sociale e religiosa, 26 (1997) n. 51, p. 7-59. Veneto, Istria e Dalmazia tra Sette e Ottocento. Aspetti economici, sociali ed ecclesiastici, Venezia 1999. Istituzioni ecclesiastiche e potere politico in area veneta (1754-1866), Venezia 2002. Inoltre ha curato i seguenti volumi: Le visite pastorali di Giuseppe Callegari nella diocesi di Padova, 1884-1888 / 1893-1905, I II, Roma Vicenza 1981-1986. La visita pastorale di Federico Maria Molin nella diocesi di Adria 1808-1816, Roma Vicenza 1985. Anagrafi parrocchiali e popolazione nel Veneto tra 17. e 19. secolo,Vicenza 1989. Vita religiosa e cultura in Lombardia e nel Veneto nell'eta napoleonica [con Gabriele de Rosa], Roma Bari 1990. Rovigo e il Polesine tra rivoluzione giacobina ed eta napoleonica, 1797-1815, Rovigo [1999]. Larea alto-adriatica dal riformismo veneziano allet napoleonica, Venezia 1998. Ha collaborato nei volumi: Storia dell'Italia religiosa, vol. III, L' eta contemporanea (a cura di G. De Rosa, T. Gregory, A. Vauchez), Roma 1995 (Collezione: Storia e societa). Diocesi di Padova (a cura di Pierantonio Gios), Venezia 1996. Diocesi di Adria-Rovigo (a cura di Gianpaolo Romanato), Venezia 2001.
MILE BOGOVI, biskup gospiko-senjski. Roen u Slunju (Hrvatska) 8. sije nja 1939. Teologiju je studirao u Pazinu. Za sveenika je zareen 28. lipnja 1964. Potom je kratko vrijeme bio kapelan u Senju i upravitelj upe Krivi Put. Upisao je postdiplomski studij na Katoli kom bogoslovnom fakultetu u Zagrebu, a potom preao na studij crkvene povijesti na sveuilitu Gregoriana u Rimu. Ondje je doktorirao 1971. obranivi tezu Le relazioni della Chiesa cattolica e gli ordodossi in Dalmazia durante la Repubblica veneta nei secoli XVII e XVII. Bio je nadbiskupski tajnik (1971-1974), profesor i proelnik, na katedri
382
crkvene povijesti (1971-2000), rektor Teologije (1974-1985, 1991-1994), profesor hrvatskog ranog srednjeg vijeka na Filozofskom fakultetu Sveuilita u Rijeci, urednik Rijekog teolokog asopisa, upravitelj upe Praputnjak kraj Rijeke (19811985), generalni vikar Rijeko-senjske nadbiskupije (1993-1996), upravitelj Sakralne batine u Senju (1985-2000). Dana 4. lipnja 1999. imenovan je pomonim rijeko-senjskim biskupom sa sjeditem u Gospiu, a 25. svibnja 2000. postaje prvi gospiko-senjski biskup. lan je Vijea Hrvatskog dravnog sabora za rtve rata te lan Vijea za ekumenizam i Vijea za kulturu Hrvatske biskupske konferencije, pro elnik je Nadbiskupijskog povjerenstva za obnovu stradalih podru ja u domovinskom ratu i potpredsjednik Hrvatskog povijesnog instituta u Rimu. Suraivao je u asopisima i zbornicima: Zvona, Vila Velebita, Senjski zbornik, Bogoslovska smotra, Dometi, Zadarska smotra, Grobniki zbornik, Kai, Bosna franciscana, Hrvatski iseljeniki zbornik te u Hrvatskom biografskom leksikonu i drugim izdanjima. Ureivao je niz "Priruna enciklopedija vjere" kod "Kranske sadanjosti" u Zagrebu. Nastupao je na brojnim znanstvenim domovinskim i me unarodnim skupovima. Organizirao je znanstvene skupove: Krbavska biskupija u srednjem vijeku", u povodu 800. obljetnice osnutka Krbavske biskupije, i Visoko kolstvo na podru ju Rije ko-senjske metropolije. Voditelj je znanstvenog projekta: Izvori za povijest Kraljevine Hrvatske u Vatikanskim arhivima od 16. do 20. stoljea. Objavio je 5 knjiga i preko 70 znanstvenih lanaka. Znanstvena mu je djelatnost veoma arolika, ali ipak se mogu izdvojiti tri podruja kojima je posvetio najvie pozornosti: odnosi s pravoslavnom Crkvom, povijest biskupija Senjske i Modruke ili Krbavske (napose dijela koji je uao u sastav Gospiko-senjske biskupije) i hrvatski glagolizam (hrvatska glagoljka kultura). Za znanstveni je rad 1995. dobio nagradu grada Senja, a 1996. je odlikovan Redom Danice hrvatske s likom Marka Marulia.
IZBOR IZ BIBLIOGRAFIJE: Katolika Crkva i pravoslavlje u Dalmaciji za vrijeme mletake vladavine (Analecta Croatica christiana, XIV), Zagreb, 1982. 21993. Glagoljica u Senju povodom 500. obljetnice senjskog glagoljskog misala i glagoljske tiskare u Senju, Senj 1994. Hrvatsko glagoljsko tisuljee, (Senjski zbornik, br. 25/1998). Krbavska biskupija u srednjem vijeku (Analecta Croatica christiana, XXV), Rijeka-Zagreb, 1988. (Uredio i vei dio teksta napisao.) Relationes ad limina biskupija Senjske i Modruke ili Krbavske (u tisku). Potpuniji biografski podaci i bibliografija mogu se nai na http://www.rijeka.kbf.hr/
G ABRIELE D E R OSA nato il 24 giugno 1917 a Castellammare di Stabia (Napoli). Laureato in giurisprudenza. Ufficiale dei Granatieri nella seconda guerra mondiale. Ha fatto parte della Resistenza. Nel 1954 fu presentato a Luigi Sturzo da don Giuseppe De Luca, il fondatore delle Edizioni di Storia e Letteratura di cui De Rosa fu collaboratore, reggendone le sorti dopo la scomparsa di De Luca nel 1962. Fu accanto a Sturzo dal 1954 fino alla sua morte, nel 1959. Un incontro fondamentale nella biografia di De Rosa, che raccolse e pubblic nel 1982 le conversazioni con Luigi Sturzo. Contemporaneamente De Rosa lavorava alla
Biljeke o autorima
383
Storia del Partito popolare italiano, considerata da Sturzo la migliore opera sulle vicende del popolarismo. Accanto all'interesse per la figura di Sturzo, De Rosa studiava gli scritti di Alcide De Gasperi. Nel 1958 De Rosa consegu la libera docenza di Storia contemporanea e nel 1960 fu vincitore del concorso di storia contemporanea per professore ordinario. Ha insegnato nelle Universit di Padova, di Salerno, di cui fu il primo rettore, e di Roma. Nel 1966 fond a Padova con Angelo Gambasin, Silvio Tramontin, Paolo Sambin, Letterio Briguglio ed altri, il Centro studi per la storia della Chiesa nel Veneto nell'et contemporanea, con sede presso l'Archivio di Stato. A cura del Centro uscirono le regestazioni delle visite pastorali dei vescovi veneti, in una collana delle Edizioni di Storia e Letteratura, intitolata Thesaurus ecclesiarum Italiae. Con questa iniziativa si dava impulso a quella storiografia religiosa, che stata detta del "vissuto religioso". Nel 1975 il Centro studi si trasferiva a Vicenza, assumendo il nome di Istituto per le ricerche di storia sociale e religiosa. De Rosa stato segretario generale dell'Istituto di Vicenza dalla fondazione, presidente dal 1999. presidente dell'Istituto Luigi Sturzo di Roma dal 1979; Presidente del Comitato scientifico della cattedra di Caltagirone, intitolata a Luigi Sturzo; gi Presidente dell'AICI (Associazione degli Istituti di Cultura Italiani); Presidente dell'Associazione per la storia sociale del Mezzogiorno (Salerno-Potenza). Membro dal 1994 della Giunta Centrale degli Studi Storici. Dal 1951 al 1971 stato redattore della Rassegna di politica e storia. Fond e diresse dal 1968 al 1971 la Rivista di studi salernitani, organo dell'Universit di Salerno. stato eletto Senatore nel 1987 nel Collegio di Treviso. Ha fatto parte della Commissione Istruzione del Senato, Presidente della Commissione di vigilanza della Biblioteca del Senato. Rieletto Senatore nel 1992 stato eletto Presidente della DC al Senato nel 1993, che prese il nome di PPI. cittadino onorario di alcune citt, premiato con la medaglia doro per i benemeriti della cultura, insignito della comenda di S. Gregorio Magno da papa Paolo VI e senatore a vita.
BIBLIOGRAFIA SCELTA: Storia politica dell'Azione Cattolica, Bari 1953. Giolitti e il fascismo, Roma 1957. Filippo Meda e l'et liberale, Firenze 1959. I conservatori nazionali. Biografia di Carlo Santucci, Brescia 1962. I Gesuiti in Sicilia. La Rivoluzione nel 1848, Roma 1963. Storia del movimento cattolico, Bari 1962. Storia del Partito Popolare Italiano, Bari 1966 Giuseppe Sacchetti e la piet veneta, Roma 1968 (prima edizione: Giuseppe Sacchetti e l'Opera dei Congressi, 1957). Chiesa e religione popolare nel Mezzogiorno, Roma-Bari 1972. Luigi Sturzo, Torino 1977. Carteggio fra Luigi e Mario Sturzo, Roma 1985. Sturzo mi disse, Brescia 1982. Tempo religioso e tempo storico, IIII, Roma 1987, 1994 e 1999. Storie di santi, Roma-Bari 1990. La transizione infinita. Diario politico 1990-1996, Roma-Bari 1997. La storia che non passa, Diario Politico (19681989), Cosenza 1999. A cura di G. De Rosa sono stati publicati pi di una ventina dei volumi di prezioso valore scientifico, tra i quali segnaliamo: A. DE GASPERI, I cattolici dall'opposizione al governo, Roma-Bari 1955. L. STURZO, La Croce di Costantino. Primi scritti politici e pagine inedite, Roma, 1958. A. DE GASPERI, I cattolici trentini sotto l'Austria. Antologia degli scritti dal 1902 al 1915 con i discorsi al Parlamento austriaco, Roma 1964. A. DE GASPERI, Scritti di politica internazionale, Citt del Vaticano, 1981. Vita religiosa e cultura in Lombardia e nel Veneto nell'et napoleonica (a cura di G. De Rosa e F. Agostini), Roma-Bari 1990. (La biobibliografia pi completa si pu vedere a Il Portale di Rai Educational: http://www.educational.rai.it/mat/bio/biderosa.asp, dalla qualle sono tratti i dati)
384
ZDRAVKO DIZDAR roen je godine 1948. u Oklaju, opina Promina, upanija ibensko-kninska. Poslije osnovne kole i gimnazije zavrio je studij povijesti na Filozofskom fakultetu u Zagrebu. Nakon zavretka studija (1971) radio je kao profesor na Medicinskoj koli u Zagrebu. Od godine 1972. radio kao kustos u Regionalnom muzeju Pounja u Bihau. Za vrijeme rada u Muzeju objavio nekoliko priloga, priredio petnaestak tematskih izlobi i 1979. magistrirao na Filozofskom fakultetu u Zagrebu s temom: Radniki pokret Pounja 1929.-1941.. Od 1980. stalno je zaposlen u Institutu za suvremenu povijest, danas Hrvatskom institutu za povijest. Posebno mu je podruje istraivanja povijest Drugoga svjetskog rata u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini. Bio je ukljuen u Institutu ili izvan njega na radu u desetak znanstvenih projekata o tom razdoblju, a posebice na znanstvenoistraivakom projektu Ljudski gubici Hrvatske u Drugom svjetskom ratu i porau u okviru kojega istrauje ljudske gubitke koje je prouzroio etniki pokret na podruju Hrvatske i Bosne i Hercegovine 1941-1945. godine. Na Filozofskom fakultetu u Zagrebu 2000. doktorirao je s temom: etniki zloini u Bosni i Hercegovini od 1941. do 1945. Objavio je 12 knjiga (samostalno ili kao koautor) te vie od 50 rasprava i priloga, uglavnom u znanstvenim i strunim asopisima. Sudionik je petnaest domaih i sedam meunarodnih znanstvenih skupova.
IZBOR IZ BIBLIOGRAFIJE: Radniki pokret u Pounju 1929-1941, Sarajevo, 1980. Samobor 1941-1945, Samobor, 1987. Doprinos Hrvatske pobjedi antifaistike koalicije (u koautorstvu s mr. Milivojem Kujundiem), drugo dopunjeno izdanje, Zagreb, 1996. Preuivani etniki zloini u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini 1941-1945 (u koautorstvu s dr. Mihaelom Sobolevskim), Zagreb, 1999. Hrvatska borba za opstojnost 1918-1998 (u koautorstvu s mr. Milivojem Kujundiem), Zagreb, 2000. Logori na podruju sjeverozapadne Hrvatske u toku drugoga svjetskog rata, asopis za suvremenu povijest (SP), Hrvatski institut za povijest, br. 1-2, Zagreb, 1990. Prva pobuna u nacistikoj vojsci: Pobuna Trinaestoga pionirskog bataljuna 13. SS divizije Croatia u Villefranche-de-Rouergueu 17. rujna 1943. godine, SP, br. 2-3, Zagreb, 1993. Spomenica-Bleiburg 1945-1995 (grupa autora), Zagreb, 1995. Prireiva je grae s Matom Rupiem, te autor teksta o krinim putovima, logorima i gubilitima. Brojitbeni pokazatelji odnosa vojnikih postrojbi na teritoriju Nezavisne Drave Hrvatske 1941-1945. godine, SP, br. 1-2, Zagreb, 1996. etniki zloini genocida nad Hrvatima i Muslimanima u Bosni i Hercegovini i Hrvatima u Hrvatskoj tijekom Drugoga svjetskog rata (1941-1945), Meunarodni znanstveni skup. Jugoistona Europa 1918.-1995., Zadar, 28-30. 09. 1995, Hrvatski informativni centar, Zagreb, 1996, uz hrvatski tekst je dat i na engleskom jeziku. Bleiburg i krini putovi (koautor s V. Geigerom i M. Rupiem), Maruli, asopis za knjievnost i kulturu, br. 5, rujan-listopad, Zagreb, 1996. Tko je tko u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj Hrvatska 1941. 1945., Zagreb, 1997, autor 101 biografije (od ukupno 1000 biografija) istaknutih osoba iz razdoblja NDH, preteito s podruja Bosne i Hercegovine i lan urednitva. etniki zloini nad Hrvatima jugozapadne Bosne tijekom rata 1941-1945, Hrvati Dinare ivot, opstojnost, stradanje, nauk i pouka, Zbornik radova, Bosansko Grahovo-Zagreb, 2000. Talijanska politika prema hrvatskim prostorima i njezine posljedice tijekom Drugog svjetskog rata. Zbornik radova s meunarodnog znanstvenog skupa: Talijanska uprava na hrvatskom prostoru i egzodus Hrvata (1918-1943), Zagreb, 2001.
Biljeke o autorima
385
BOO GOLUA roen je 26. veljae 1958. od oca Ilije i majke Ljubice u mjestu Pjeivac u opini Stolac. Osnovnu je kolu zavrio u Crniima 1973, a klasinu gimnaziju u Zagrebu 1977. god. Filozofsko-teoloki studij poha ao je od 1978. do 1984. godine na Vrhbosanskoj katolikoj teologiji. Od 1990. do 1994. god. boravi u Papinskom Zavodu sv. Jeronima u Rimu i slu a predavanja iz povijesti na Sveu ili tu Gregorianum i na Papinskom Istonom Institutu gdje je magistrirao 1993. god. s temom Dru tvenoreligiozne prilike u prvoj Jugoslaviji, a 1994. god. na istom uilitu obranio je doktorsku radnju s naslovom Katolika Crkva u Bosni i Hercegovini 1918-1941. Od 1994. voditelj je i urednik izdavake djelatnosti Teolokog instituta u Mostaru. Iste godine postao je predava ope crkvene i nacionalne hrvatske povijesti na Vrhbosanskoj katolikoj teologiji, kao i na Teolokom institutu u Mostaru. Na Vrhbosanskoj katolikoj teologiji prestao je predavati 2004. godine. Od 1995. predava je povijesti na Pedagokom fakultetu Sveuilita u Mostaru, te od 1996. proelnik je Odjela za povijest i zemljopis na istom fakultetu, gdje je u zvanje docenta izabran 1997., u zvanje izvanrednog profesora 2000. god., te u zvanje redovitog profesora 2004. Od 1999. glavni je urednik asopisa Crkva na kamenu.
IZBOR IZ BIBLIOGRAFIJE: Katolika Crkva u Bosni i Hercegovini 1918-1941, Mostar, 1995. Povijest Crkve, Mostar, 1998. Pregled povijesti hrvatskoga naroda, Mostar, 2004. Hrvatski put slobode, Mostar, 2005. Biskup ule u uspomenama sveenika i vjernika hercegovakih biskupija, Za kraljevstvo Boje. ivot i djelo nadbiskupa dr. Petra ule, Mostar, 1991, 307-327. Bleiburg - sramota Engleza, Popularna srijeda, Mostar, 1997, 133-138. Hrvatski narod u Drugom svjetskom ratu, Hrvatska misao, Sarajevo, 3-4/1997, 145-154. Pregled politikih i crkvenih prilika u kojima je ivio dr. don Marko Peri, Veliina evaneoske malenosti, Mostar, 1997, 51-87. Kulturno nasljee Bosne i Hercegovine u prolosti i sadanjosti, Hercegovina, Mostar, 3/1997, 137-148. Pregled ivota i rada Katolike Crkve u pokrajinama BiH 1918-1990, ivot u slubi rijei - edomil ekada, Sarajevo, 1997, 35-57. Austro-ugarska okupacija pokrajina Bosne i Hercegovine, Josip Stadler ivot i djelo, (Zbornik radova meunarodnih znanstvenih skupova o dr. Josipu Stadleru, odranih od 21. do 24. rujna 1998. u Sarajevu i 12. studenoga 1998. u Zagrebu prigodom 80. obljetnice smrti prvoga vrhbosanskog nadbiskupa), Sarajevo, 1999, 225-250. Katolika akcija u Bosni i Hercegovini, Hrvatski katoliki pokret (Zbornik radova s meunarodnoga znanstvenog skupa odranog u Zagrebu i Krku od 29. do 31. oujka 2001), Zagreb, 2002, 713-726. Katoli ka Crkva u Hercegovini u vrijeme Komunistike Jugoslavije, Izvedi narod moj, o Gospode!, (Zbornik radova studijskog dana), Mostar, 2003, 33-45. Tko je uistinu sruio Stari most, Motrita, br. 28, Mostar, 2003, 58-75.
VICKO KAPITANOVI roen je u Ogorju Donjem, 12. VI. 1944. Filozofsko-teolo ki studij poha ao je u Makarskoj i Rimu i postigao licencijat (magisterij) iz teologije. Arhivistiku, diplomatiku i paleografiju diplomirao je pri Vatikanskom tajnom arhivu. Crkvenu povijest studirao je na sveu ili tu
386
Gregoriana i Orijentalnom institutu u Rimu i doktorirao na Gregoriani (1977). Diseratacija mu je nagraena srebrnom medaljom pape Pavla VI., koje papa dodjeljuje na molbu Sveuilita za najbolje radove na pojedinom fakultetu. Bio je profesor na srednjoj koli za spremanje sveenika u Sinju, nastavnik (1976-1999) i rektor (1979-1985) na Franjevakoj visokoj bogosloviji u Makarskoj, profesor gost na Papinskom ateneju Antonianumu u Rimu (1987-1992), KBF-u sveuilita u Zagrebu (podruni studiji u Makarskoj i nakon 1999. u Splitu), a potom nakon uspostave KBF-a (2000) nastavnik i proelnik Katedre crkvene povijesti . Kratko je djelovao kao nastavnik na Visokoj uiteljskoj koli u Splitu (2001-2003). Vanjski je suradnik na Pedagokom fakultetu (odjel za povijest i zemljopis) Sveuilita u Mostaru. Obavljao je vie redovnikih sluba i bio lan razliitih vijea i povjerenstava, voditelj knjinice u Makarskoj i ravnatelj arhiva Franjevake provincije Presvetog Otkupitelja u Splitu. Suraivao je u razliitim asopisima, zbornicima i leksikonima: Archivum franciscanum historicum, Antonianum, Ricerche di storia sociale e religiosa, Bogoslovska smotra, Croatica cristiana periodica, Istraivanjima hrvatske filozofske batine, Kai, Sluba Boja, Graa i prilozi za povijest Dalmacije, Marienlexikon itd. Preteno se bavi istraivanjem religiozne, napose franjevake prolosti. Sudjelovao je s predavanjima na preko 30 znanstvenih skupova, od kojih vie od deset u inozemstvu. Bio je lan vie znanstvenih povjerenstava, od kojih nekih u inozemstvu. lan je urednitva Kai i Slube Boje, a neko vrijeme je bio i njezin glavni urednik.
KNJIGE: Fra Andrea Doroti (1761-1837), il suo tempo, la sua attivit e il suo pensiero, Roma 1978. Kruh svagdanji. Homilije i razmatranja uz svagdanja misna itanja svetih vremena [uredio], Makarska 1985. Nevest, Split 1992. Rukopisna i knjina batina Franjevake visoke bogoslovije u Makarskoj, Makarska 1993. Fra Andrija Doroti, Politiki spisi, Makarska-Split 1995. Striljanje alke [uredio], pretisak i transkripcija, Makarska, 2000 Kristu suoblien. ivot i vrline fra Ante Antia (1893-1965), Split - Zagreb, 2004.
MELINA LUI (Slavonski Brod, 1967), povjesniarka i arhivistkinja. U Zagrebu zavrila osnovnu i srednju kolu te 1994. diplomirala na jednopredmetnom studiju povijesti na Filozofskom fakultetu. Od 1995. radi u Hrvatskom dravnom arhivu (Odjel za starije arhivsko gradivo, gradivo obitelji i pojedinaca), od 2001. arhivist specijalist, od 2002. voditeljica Odsjeka za arhivsko gradivo politikih stranaka i udruga, a od 2005. proelnica Odjela za zatitu i obradu arhivskoga gradiva. U Hrvatskom dravnom arhivu radila je na svim redovitim arhivistikim poslovima. Osim toga, od 2000. sudjelovala u izradbi vie propisa u arhivskoj djelatnosti, obavljala strune nadzore u podrunim dravnim arhivima, predavala na radionicama i teajevima za struno usavravanje arhivista i djelatnika u pismohranama te do 2005. bila tajnicom Hrvatskoga arhivskoga vijea i vie njegovih povjerenstava. God. 2002/2003. predavala na dodiplomskom studiju arhivistike na zagrebakom Filozofskom fakultetu (kolegij Obrada arhivskoga gradiva nositelja J. Kolanovia), a od 2002. predava je kolegija Arhivistika na Drutvenom veleuilitu pri Pravnom fakultetu u Zagrebu. Polazila od 1996.
Biljeke o autorima
387
godi nja savjetovanja Hrvatskoga arhivisti koga dru tva, kao stipendist Ministarstva vanjskih poslova Republike Francuske 1997. tromjese ni Meunarodni arhivistiki teaj u Parizu, sudjelovala na savjetovanju Slovenskoga arhivistikoga drutva (Bovec, 2000), Europskoj konferenciji o arhivima (Firenca 2001), Meunarodnom znanstvenom skupu Crkva i drutvo uz Jadran Vrela i rezultati istraivanja (Split, 2001), Meunarodnom okruglom stolu o arhivima (Capetown, 2003) te bila lanicom organizacijskoga i programskoga odbora Prvoga kongresa hrvatskih arhivista 2001. Krae povijesne osvrte, izvjea i prikaze objavila u periodicima Bulletin Hrvatskoga dravnog arhiva (1996), Fontes. Izvori za hrvatsku povijest (1996), Arhivski vjesnik (1997, 2000), asopis za suvremenu povijest (1998), Historiens et Gographes (1999), a strune arhivistike radove u Arhivskom vjesniku (1999, 2001, 2003). Suautorica je i urednica knjiice Hrvatski dravni arhiv (Zagreb, 2004) te urednica izdanja arhivskoga gradiva Zapisnici Politbiroa Centralnoga komiteta Komunistike partije Hrvatske, 1. 1945 - 1948 (Zagreb, 2005). Od 1998. suradnica je u Hrvatskom biografskom leksikonu, od 2001. glavna i odgovorna urednica Arhivskoga vjesnika. lanica je Hrvatskoga arhivistikoga drutva i Hrvatskoga nacionalnoga odbora za povijesne znanosti, te Upravnoga odbora Drutva za hrvatsku povjesnicu. TOMISLAV MRKONJI, O.F.M.Conv. (*Cerna, 1954), diplomirani bibliotekar, paleograf arhivist i dr. teologije; trenutno scriptor u Vatikanskom tajnom (povijesnom) arhivu i profesor arhivistike na Papinskom sveuilitu Gregoriana u Rimu (Fakultet povijesti i kulturnih dobara Crkve). Kao autor i koautor objavio je nekoliko monografija iz podruja arhivistike, bogoslovlja i povijesti Crkve; surauje u vie hrvatskih i inozemnih znanstvenih asopisa i novina.
IZBOR IZ BIBLIOGRAFIJE: Mariologija di Ivan Bujanovi (1852-1927), il primo manuale di mariologia in lingua croata, De cultu mariano saeculis XIX-XX . Acta congressus mariologici-mariani internationalis in sanctuario mariano Kevelaer (Germania), anno 1987 celebrati. Vol. 4, Romae 1991, 155-162. Hrvatski teoloki termini "Rituala Rimskog" Bartola Kaia (1640), Bogoslovska smotra, 49 (1979) 331-358. Ivan Bujanovi: prinosi za ivotopis teologa Ivana Bujanovia (1852-1927), Bogoslovska smotra, 51 (1981) 66-87. Uenici iz hrvatskih krajeva u zavodu neofita i transmarina u Rimu od 1585. do 1713 : (Cod. Vat. Lat. 14158), Croatica Christiana periodica, n. 19 (1987) 26-30. Elementi di culto mariano negli scritti di Ivan Patri - Giovanni Pastrizio (1636-1708), De culto mariano saeculis XVIIXVIII, vol.5. Romae,1987, 25-44. Glagoljka kanonska tablica iz 1637, prilog bibliografiji Levakovievih djela, Slovo, sv. 38 (1988) p. 93-100. Alcune osservazioni sulle edizioni slave preparate in occidente dai croati, Orientalia christiana analecta, 231. Romae,1988,267281. Il teologo Ivan Patri (Giovanni Pastrizio), 1636-1708. Vita, opere, concezione della Teologia, Cristologia (Dissertationes ad lauream, 75), Roma, P. Facolt Teologica "San Bonaventurae", 1989. Izvori i bibliografija o Hrvatskoj provinciji sv. Jeronima franjevaca konventualaca, Hrvatska provincija franjevaca konventualaca nekad i danas. Zagreb, 1989, 123-148. Epistolae ad principes, 1-3 [edizione a cura di Tomislav Mrkonji] (Collectanea Archivi Vaticani, 28-29, 41), Citt del Vaticano, 1992-1997. Uzdignue Zagrebake
388
biskupije na nadbiskupiju (11. 12. 1852) prema spisima Beke nuncijature (ASV), Zagrebaka biskupija i Zagreb : 1094. - 1994. Zbornik u ast kardinala Franje Kuharia [ur. Antun kvorevi], Zagreb, 1995, 333-338. Hrvatska i Sveta Stolica od Hrvatsko-ugarske nagodbe do stvaranja prve Jugoslavije (1866-19118), Hrvatska / Sveta Stolica. Odnosi kroz stoljea Croazia / Santa Sede: le relazioni attraverso i secoli (pr. = a cura di T. Mrkonji, dvojezino) Zagreb, 1999. I Croati - cristianesimo, arte e cultura : Biblioteca Apostolica Vaticana, Salone sistino, Vaticano, 28 ottobre 1999 - 15 gennaio 2000 [redazione del catalogo della mostra T. Mrkonji], Zagreb 1999. [English translation] The Croats - christianity, culture, art, Zagreb, 1999. Il contesto storico del Mediterraneo nella seconda met del Quattrocento e nel primo Cinquecento, Atti del convegno internazionale Marco Marulic poeta croato e umanista cattolico. Una proposta per l'Europa del terzo millennio, Roma-Spalato,1998. Roma 2000. Hrvatski katoliki pokret i rijeka spomenica iz travnja 1915 (latinski koncept), Hrvatski katoliki pokret, zbornik radova s Meunarodnoga znanstvenog skupa odranog u Zagrebu i Krku od 29. do 31. oujka 2001. [ur. Zlatko Matijevi], Zagreb, 2002, 437-456. Knjinica Papinskoga hrvatskog zavoda svetog Jeronima u Rimu, Papinski hrvatski zavod svetog Jeronima (1901. - 2001.) : zbornik u prigodi stoljetnice Papinskoga hrvatskog zavoda svetog Jeronima [pr. Jure Bogdan] (Collectanea croatico-hieronymiana de Urbe, 5) Rim, 2001, 649665. Prinosi za ivotopis Jeronima Milete O.F.M.Conv. (1871-1947), ibenskog biskupa, Sedam stoljeca ibenske biskupije. Zbornik radova sa Znanstvenog skupa ibenska biskupija od 1298. do 1998., ibenik, 22. do 26. rujna 1998. [ur. Josip uzela... et al.], ibenik, 2001, 419-461. Vatikanski tajni arhiv, izvori za hrvatsku povijest u Vatikanskom arhivu. Relacije Bekog nuncija o biskupima i kanonicima iz g. 1890. Graa i prilozi za povijest Dalmacije, 18 (2002) 29-109.
IVAN PEDERIN Born on Dec.26th 1934. in a middle class family, that mouved to Split from Kucisce on the peninsula of Peljeac, where the family was a captains family. His father was a lawyer. The primary and secondary education received in Split, he was fired from the Classical Gymnasium in Split in 1951. along with hundred other students because the director was persuaded that the bourgeoisie should not receive higher education but the working class only. Pederin father was in addition a member of a non comunist party and declined to join the partisans. However he made his final examination in 1954. and published his first articles and translations in the journal Vidik, among them articles and translations of Kafka, the first in Croatia. He made his endeavours to edit a literary journal. As he lacked the directive and the political background he was arrested and served 2 months in the jails of the secret police 1955. He studied German and Italian literature and language in Zagreb and Zadar. Following the final examination he went to Mnchen with a scholarship and stood there two years. He achieved postgraduate education in Belgrade where he acquired the Masters degree. Acting as a translator in some foreign trade firms. Since 1970. assistant in the Section for German Language and Literature of the Faculty of Arts in Zadar. In 1974. fired for alleged Croat nationalism. He earned his life as a labourer for two years. From 1977 to 1991. acting for the Archives of Zadar, in 1977. he earned the PhD, in 1980. scholarly collaborator, in 1982. High scholarly collaborator, in 1986. Scholarly counsellor , in 1987. Counselor to the Archives, since 1991. In 1985. he was told
389
that he should repent and could be readmitted to the University and even in the CP. He answered that he repents in the confessionary only, that he does not for what to repent because nobody has told him what was his deviationism, but that he was a Croat 1971. also in 1957 and 1985. Following the free elections the University cancelled the decree of dismissing and apologized. He was readmitted as professor for German literature on the university of Zadar. He got tenure since 1998. He retired in 2005.
IZABRANI RADOVI: Zainjavci, tioci i pregaoci, Vlastite snage i njemake pobude u hrvatskoj knjievnosti, Zagreb, MH. 1977. Rab u osvit humanizma i renesanse, Zagreb, 1989. Njemaki putopisi po Dalmaciji, Split, 1989. Jadranska Hrvatska u austrijskim i njemakim putopisima, Zagreb, NZMH, 1991. Jadranska Hrvatska u povijesti starog europskog bankarstva, Split, Knjievni krug, 1996. Mletaka uprava, privreda i politika (1409-1797), Dubrovnik, 1990.
E-mail: ipederin@inet.hr S TANISLAV P IPLOVI Rodio se 1932. u Splitu. Diplomirao je na Arhitektonskom odsjeku tehnikog fakulteta u Sarajevu. Radio je kao rukovoditelj gradilita i na poslovima investiranja, projektiranja i urbanizma. U konzervatorstvu mu se istie zahvat premjetanja i rekonstrukcije klasicistikog ljetnikovca Garagnin u Divuljama kod Trogira te izrada urbanistiko-arhitektonskog rjeenja ureenja barokne venecijanske utvrde Gripe u Splitu za potrebe pomorskog muzeja i mornari ke knji nice. Kao suradnik Urbanistikog zavoda i Zavoda za zatitu spomenika kulture u Splitu izradio je niz studija povijesno-prostornog razvitka naselja u Dalmaciji. Meu njima su naselje Ubli na Lastovu, podruje donjeg tijeka rijeke Neretve, Glavina Donja kod Imotskoga, jugoistoni kvadrant Dioklecijanove palae i predio Pistura u povijesnoj jezgri Splita. Izradio je studije za ureenje tvrave Klis i parka GaragninFanfogna u Trogiru. Koautor je projekta Obnova povijesne jezgre Splita i elaborata Graditeljsko naslje e Splita za Generalni plan, te je obradio smjernice za revitalizaciju biveg groblja Sustipan u Splitu. Doktorirao je 1993. na Filozofskom fakultetu u Zadru iz podruja povijesnih znanostia, ali se ve otprije, preko 35 godina, bavi znanstvenim istraivanjima, posebno iz podruja povijesti i teorije urbanizma, arhitekture i zatite graditeljskog nasljea. Objavio je 7 knjiga i broura, oko 220 znanstvenih i strunih radova te preko 270 popularnih lanaka tiskanih u Hrvatskoj i inozemstvu. U njima je obraivao probleme graditeljske umjetnosti, hortikulture i pomorskih gradnja. Istraivao je stare fortifikacije. Prouavao izgradnju sustava upnih crkava i kua u Dalmaciji kao dio politike austrijske uprave. Osvjetljivao organizaciju konzervatorske slube u pokrajini u prolosti, osobito djelovanje Sredinjeg povjerenstva za istraivanje i ouvanje povijesnih i umjetnikih spomenika u Beu te Povjerenstva Dioklecijanove palae. S referatima je sudjelovao na 65 domaih i meunarodnih znanstvenih skupova. Pisao je recenzije i predstavljao tiskana izdanja. Savjetnik je brojnih kulturnih ustanova, suradnik asopisa i zbornika, lan urednitva brojnih izdanja, glavni urednik
390
godinjaka Kulturna batina i lan mnogih strunih i kulturnih udruga (Udruenje hrvatskih arhitekata, Drutvo povjesniara umjetnosti Hrvatske, Arhivsko drutvo Hrvatske, Savez povijesnih drutava, Matica Hrvatska, Europski pokret, Hrvatskoaustrijsko drutvo Split kojemu je dopredsjednik, Dante Aligheri Split, Drutva prijatelja kulturne batine, Vela Luka, Zagreb). Vie od etvrtine stoljea bavi se promidbom kulturnih dobara i iri u puku zanimanje za hrvatsku prolost sudjelujui na okruglim stolovima i raspravama na televiziji i radiju. Postavio je vie izloba i napisao kataloge za njih te sudjelovao u organiziranju izloaba u Domovini i jedne u Gradiu -Burgenlandu. Vodi kolegij Povijest pomorskog graditeljstva Hrvatske na Poslijediplomskim znanstvenim studijima Povijest hrvatskog pomorstva Filozofskog fakulteta u Zadru. Gost je profesor na Poslijediplomskim studijama povijesti umjetnosti smjer Zatita spomenika kulture na Filozofskom fakultetu u Zagrebu.
IZBOR BIBLIOGRAFIJE: Kamilo Toni, Split, 1991. Harold Bilini, Split, 1994. Graditeljstvo Trogira u 19. stoljeu, Split, 1996. Alois Hauser u Dalmaciji, Split, 2002. Katastar Opine Dugopolje s poetka XIX. stoljea, Dugopolje, 2004.
F RANJO ANJEK , ro en 1. travnja 1939. u Poljani (Varadin), baccalaureus je filozofskih (Dubrovnik, 1962), magistar teolokih (Zagreb, 1966) i pomonih povijesnih znanosti (Vatikan, 1968), doktor povijesnih znanosti (Paris-Sorbonne, 1971), redovni lan Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti (30. sijenja 1997). Od 1971. professor je crkvene povijesti, metodologije i pomonih povijesnih znanosti na KBF-u Sveuilita u Zagrebu (1974. docent; 1993. izvanredni profesor; 1998. redoviti professor, 2003. u trajnom zvanju red. prof.), profesor pomo nih povijesnih znanosti na Hrvatskim studijima (od 1994) i hrvatske povijesti 1216. st. na Povijesnom odsjeku Filozofskog fakulteta Sveuilita u Rijeci (od 1999), predava na poslijediplomskom znanstvenom studiju iz sociologije (1996) i pedagogije (1998) Filozofskog fakulteta Sveuilita u Zagrebu; predsjednik Hrvatskoga nacionalnog odbora za povijesne znanosti (1992-1999) i Nacionalnog odbora za komparativnu crkvenu povijest (od 1995); jedan od utemeljitelja i glavni urednik asopisa Croatica christiana periodica (od 1978), lan urednikog odbora asopisa Prilozi za istraivanje hrvatske filozofske batine (Zagreb), Starine HAZU (Zagreb) i Radovi Zavoda za povijesne znanosti HAZU (Zadar); lan Podrunog vijea za humanistike znanosti (2005) i predsjednik Matine komisije za filozofiju i teologiju (1999-2005), profesor gost na sveuilitima u Fribourgu (vicarska, 1986) i Ottawi (Kanada, 1987); sudionik znanstvenih skupova u domovini i inozemstvu, suradnik enciklopedijskih i leksikih edicija u Hrvatskoj, Francuskoj, Belgiji, Njemakoj i Poljskoj.
BLIOGRAFIJA 2001-2005: Pape, Apostolska Stolica i Hrvati, u: JACQUES MERCIER. Povijest Vatikana, Zagreb (Barbat) 2001, str. 13-43. Pavao Dalmatinac (1170/75-1255). Rasprava izmeu rimokatolika i bosanskog patarena, Starine HAZU, knjiga 61, Zagreb 2001, str. 21122. Religija i nacionalni identitet Hrvata (19-20. stoljee), Biblioteka Diacovensia 3, akovo 2001, str. 185-204. Un historien de la Rforme: Matthias Flacius Illyricus (1520-1575),
Biljeke o autorima
391
Heresis, 35/2001, str. 119-128. Odnos krana prema naciji. Crkva i nacionalni identitet 1941-2001, Socijalna budunost Hrvatske (zbornik), Zagreb, 2002, str. 111-128. Bosanskohumski krstjani u povijesnim vrelima (13-15. st.), Zagreb (Barbat) 2003., str. I-XLVI i 1-390. Le pape Innocent III et les chrtiens de Bosnie et de Hum, Innocenzo III. Urbs et Orbis (zbornik), sv. II, Roma 2003, str. 1213-1225. Les chrtiens bosniens: un amalgame de catharisme et de valdisme, Slavica Occitania, No 16, Toulouse 2003, pp. 91-111. Die Kirche im Kampf gegen und fr die Menschenrechte. Die Kontroverse zwischen Vinko Paletin und Bartolom de Las Casas, Kultur und Religion in Europa 1, Mnster etc. 2004, str. 53-74. Latinska paleografija i diplomatika, Zagreb, 2005, 296 str. (sveuilini udbenik).
ANTE KEGRO roen je 16. travnja 1961. na Okoliu, Bugojno, Bosna i Hercegovina. Zavr io je 1979. klasinu gimnaziju u Dubrovniku. Diplomirao je 1986. na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Magistrirao 1991. na Filozofskom fakultetu u Zagrebu. Doktorirao 1998. na Filozofskom fakultetu u Zadru. Od prosinca 1986. do listopada 1992. djelatnik je Centra za balkanoloka ispitivanja Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine u Sarajevu. Od prosinca 1992. do srpnja 1994. stipendist je u Akademie der Wissenschaften und der Arten Baden-Wrtemberg te Deutschen Akademischen Austauschdienst e. V. specijalizirajui se u starovjekovnoj povijesti, posebice u rimskoj epigrafici, u Seminaru fr Alte Geschichte u Heidelbergu, SR Njemaka. Od rujna 1994. do rujna 1996. profesor je u Nadbiskupskoj klasinoj gimnaziji s pravom javnosti u Zagrebu. Od rujna 1996. do svibnja 1997. profesor na enskoj opoj gimnaziji Setara milosrdnica s pravom javnosti u Zagrebu. Od svibnja 1997. djelatnik je Hrvatskog instituta za povijest u Zagrebu. Od akad. god. 1996/1997. do 2002/ 2003. predava je kolegija Stara povijest i Stara povijest hrvatskih zemalja na Hrvatskim studijima Sveuilita u Zagrebu. Tijekom akad. god. 1997/1998. predava je kolegija Opa povijest Crkve na Filozofsko-teolokom institutu Drube Isusove i Filozofskom fakultetu Drube Isusove u Zagrebu. Od akad. 2001/2002. predava je Starovjekovne, Srednjovjekovne i Ope povijesti na Visokoj uiteljskoj koli u Petrinji. Od akad. 2002/2003. predava je kolegija Starovjekovna povijest i Stara povijest naih zemalja sa arheologijom na Pedagokom fakultetu Sveuilita u Mostaru. U zvanje znanstvenog suradnika biran je 18. prosinca 1998., a u zvanje vieg znanstvenog suradnika 15. sijenja 2003. U znanstveno-nastavno zvanje docenta za podruje humanistikih znanosti, znanstveno polje povijesti iz predmeta starovjekovna povijest biran je 2. srpnja 2001. na Hrvatskim studijima Sveuilita u Zagrebu. Od 2002. glavni je istraiva projekta Naselja i drutvenopolitike zajednice srednjovjekovne Hrvatske (0019012) odobrenog i financiranog od Ministarstva znanosti, obrazovanja i porta Republike Hrvatske u Hrvatskom institutu za povijest u Zagrebu. Predmet njegovog znanstveno-strunog interesa su antika, srednjovjekovna i starija crkvena povijest, a posebice gospodarski i drutveno-socijalni segmenti.
IZBOR IZ BILIOGRAFIJE: Bibliographia Illyrica. Supplementum (1982-1987). Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine Posebna izdanja, knj. LXXXVII - Centar za balkanoloka ispitivanja, knj. 13, Sarajevo, 1988. Uskoplje I. Uskoplje na Vrbasu od
392
prapovijesti do kraja austro-ugarske uprave. Hrvatska uzdanica, Uskoplje, 1996. Gospodarstvo rimske provincije Dalmacije. Sveuilite u Zagrebu - Hrvatski studiji, Zagreb, 1999. Na rubu opstanka. Duvanjska biskupija od utemeljenja do ukljuenja u Bosanski apostolski vikarijat. Hrvatski institut za povijest Dom i svijet, Zagreb, 2002. Rua na vjetru: upa Sv. Male Terezije od Djeteta Isusa u Bistrici na gornjem Vrbasu. (koautori: A. ari S. Buljan T. ari). upni ured Bistrica Hrvatska uzdanica, Uskoplje, 2003. Stari pokrajinski katalog ili Katalog provincija Ope Crkve. Provinciale vetus sive Ecclesiae Universae provinciarum notitia. Hrvatski institut za povijest, Zagreb, 2005. The Bestoen bishopric in the light of prior research. Arheoloki vestnik 56 (2005), Ljubljana, 415-435. Papal possessions in the eastern Adriatic. Arheoloki vestnik 55 (2004), Ljubljana, 429-438. Nekoliko pitanja iz najstarije povijesti Bosne i Hercegovine ili O najnovijim krivotvorinama u bonjakoj historiografiji. Nauni skup Istorijska nauka o Bosni i Hercegovini u razdoblju 1990-2000. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2003., 21-29. Procurator Ecclesiae Salonitanae. Godinjak / Jahrbuch Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, knj. XXXII (2002) Sarajevo Frankfurt am Main Berlin Heidelberg, 407-417. Patrimony of St. Peter in Dalmatia. Povijesni prilozi 20 (2001) 9-28.
E-mail: askegro@isp.hr JOE KOFLJANEC roen je 1970. godine u Breicama, gdje je pohaao osnovnu i srednju kolu. Godine 1996. diplomirao je na Odjelu za povijest Filozofskog fakulteta Univerze v Ljubljani. Iste godine zaposlio se u Arhivu Republike Slovenije na radnom mjestu arhivista za starije arhivsko gradivo, od oujka 2002. godine voditelj je Odjela za informacije i dokumentaciju. Godine 1996. sudjelovao je u postavljanu izlo be Slovenija v pape kih listinah (Slovenija u papinskim poveljama) i uredni kom odboru kataloga izlo be. U prvim godinama posveivao se iskljuivo poveljama, a od 2001. godine povjerena mu je briga za razvoj slovenskog arhivskog informatikog sustava. Od 2003. godine predstavnik je slovenskih arhiva u meunarodnim organizacijama za elektronike arhive. Od 2004. lan je izvrnog odbora DLM Foruma. Jo e Skofljanec s prilozima sudjelovao je na vi e meunarodnih povijesnih, arhivskih i informatikih skupova. Samostalno ili kao suautor objavio je vei broj znanstvenih i strunih priloga. Godine 2003. pokrenuo je znanstvenu knjinu seriju Breike tudije.
VANIJA POVIJESNA BIBLIOGRAFIJA (kronolokim redom): Slovenija v papekih listinah, Razstava Arhiva Republike Slovenije v Narodni galeriji v Ljubljani od 8. do 30. maja 1996 (France Martin Dolinar ur., Joe kofljanec ur., Vladimir Koloa ur.), katalog razstave, Ljubljana 1996. FRANCE MARTIN DOLINAR, JOE KOFLJANEC, Seznam papekih listin v slovenskih arhivih, Slovenija v papekih listinah, katalog razstave, Ljubljana 1996, str. 121189. Red manjih bratov (O. F. M.) in provinca sv. Kria, Franikani v Ljubljani, Ljubljana, 2000, str. 9-93. Odnos bratov hrvako-slovenske province do njene delitve leta 1900, primljeno za objavu u zborniku simpozija 100 godina Hrvatske franjevake provincije sv irila i Metoda. Savska poplava leta 1781, Ujma in njene posledice v oeh kronistov breikega franikanskega samostana, Rast, XII (2001), br. 2 (74), str. 205208. upnija sv. Lovrenca v Breicah, Ob 220-letnici upnijske cerkve (ur. Joe kofljanec), Breice 2003.
Biljeke o autorima
393
Kako so Breiani dobili novo upnijsko cerkev, upnija sv. Lovrenca v Breicah, Ob 220-letnici upnijske cerkve, Breice 2003. str. 101-116. Franikani, prvi prebivalci gimnazije, Naih 60 let, Breice 2005, str. 30-35.
PETAR VRANKI (1947) roen je u Krupcu, Sjeverna Hercegovina. Osnovnu kolu zavrio u Glavatievu, opina Konjic, gimnaziju u Dubrovniku. Filozofski studij zapoeo 1968. u Splitu, a teoloki 1970. u Rimu. Teoloki studij dovrio je magistarskim ispitom na Sveu ili tu Lateranu te kasnije promocijom i habilitacijom na Sveuilitu u Augsburgu. Pohaao je Fakultet Crkvene povijesti na Sveuilitu Gregoriani i zavr io ga ispitima magisterija i doktorata. Usporedno je u Rimu i Italiji polazio studij pomonih povijesnih znanosti, povijesti umjetnosti, a kasnije studij orijentalistike u Istanbulu. Od 1979. do 1985. bio je profesor Crkvene povijesti i ekumenskog bogoslovlja na Vrhbosanskoj visokoj teolokoj koli u Sarajevu. Od 1985. predaje povijest Crkve srednjega i novog vijeka kao docent, a kasnije kao izvanredni profesor na Sveuilitu u Augsburgu. Teite njegovog znanstvenog zanimanja jest povijest i pravni poloaj kranstva u Jugoistonoj i Istonoj Europi u doba otomanske vladavine te poloaj Crkve u Habsburkoj monarhiji i Ruskom carstvu u 19. i 20. st. U tu svrhu poduzeo je brojna arhivska istraivanja u Vatikanu, Beu, Budimpeti, Petrogradu, Istanbulu te po arhivima Hrvatske, BiH i Srbije. lan je nekoliko meunarodnih povijesnih komisija, a istovremeno sudjeluje u projektima kao to su Crkva i holokaust, Povijest pokrajinskih sabora u Jugoistonoj Europi, Povijest kranskog protektorata u Otomanskom carstvu, Rusija i Vatikan u 19. i 20. stoljeu. Uz to je asocirani profesor povijesti Istonih Crkava na Papinskom sveuilitu Santa Croce u Rimu. Predaje kao gostujui ili asocirani profesor i na nekim drugim sveuilitima Europe i Amerike. 1974. reen je za sveenika i sveeniku slubu obavljao je redovito kao zavodski kapelan, duhovnik, vicerektor bogoslovije i upni upravitelj. Pie, predaje i objavljuje na hrvatskom, njemakom, talijanskom i engleskom jeziku.
Izbor iz bibliografije: La chiesa cattolica nella Bosnia ed Erzegovina al tempo del vescovo fra Raffaele Barii (1832-l863), Roma 1984. Kaiser Franz Joseph I. und papst Leo XIII.: Ihre Sorge um die Katolische Kirche bei den Ost- und Sdslawen, Archivium Historiae Pontificiae, 33 (1995), 247-274. Religion und Politik in Bosnien und der Herzegowina (1878-1918), Paderborn, Mnchen, Wien, Zrich: Ferdinand Schningh 1998. Hrvatska i Sveta Stolica od Hrvatsko-ugarske nagodbe do stvaranja prve Jugoslavije (186619118), Hrvatska / Sveta Stolica. Odnosi kroz stoljea Croazia / Santa Sede : le relazioni attraverso i secoli (pr. = a cura di T. Mrkonji) Zagreb, 1999, 105-136 (talijanski prijevod 329-402). Hrvatstvo u politikoj, narodnoj i crkvenoj viziji Josipa Stadlera, Josip Stadler: ivot i djelo. Zbornik radova meunarodnih znanstvenih skupova o dr. Josipu Stadleru, odrzanih od 21. do 24. rujna 1998. u Sarajevu i 12. studenoga 1998. u Zagrebu, prigodom 80. obljetnice smrti prvoga vrhbosanskoga nadbiskupa [pr. P. Jurii], Sarajevo, 1999, 295320. Svijet politike, religije i kulture Sredozemlja na raskriju prvog milenija, Tisuu godina dubrovake (nad)biskupije. Zbornik radova znanstvenoga skupa u povodu tisuu godina uspostave dubrovake (nad)biskupije/metropolije (998. - 1998.) [pr. . Pulji i N. A. Ani], Dubrovnik Split, 2001, 277-313.
394
AUTORI KRATKIH PRIOPENJA

IVAN UBELI roen je u Dobranjama/Imotski, 11. VIII. 1955. Zavrio je studij teologije i doktorirao kanonsko pravo (disertacija: La Conferenza episcopale della Jugoslavia 1918-1992: Fisionomia dellIstituto ed evoluzione del diritto particolare, Roma 1998) bio je pomonik generalnoga tajnika Hrvatske biskupske konferencije. lan je Pravne komisije Hrvatske biskupske konferencije i generalni vikar splitske nadbiskupije Pisao je o katolikom pokretu i organiziranom djelovanju vjernika laika u Hrvatskoj. FULVIO SALIMBENI, nato a Trieste nel 1946, docente di storia contemporanea presso lUniversit degli Studi di Udine. E presidente del Comitato di Trieste e Gorizia dellIstituto per la Storia del Risorgimento Italiano, componente del consiglio direttivo dellIstituto per gli Incontri Culturali Mitteleuropei di Gorizia nonch del consiglio direttivo dellIstituto Friulano per la Storia del Movimento di Liberazione ed infine presidente del comitato scientifico dellIstituto Provinciale per la Storia del Movimento di Liberazione e dellEt Contemporanea di Pordenone. JOSIP KOLANOVI roen je u Zadru 1938. Magistrirao je teologiju u Zagrebu i doktorirao povijesne znanosti u Zadru. Radio je kao arhivist i kasnije kao ravnatelj Hrvatskog dravnog arhiva. Predavao je na studiju arhivistike na zagrebakom Filozofskom fakultetu. Objavio je vie strunih i znanstvenih radova i arhivskih pomagala te sa suradnicima priredio za tisak vie knjiga arhivskog gradiva. Od povijesnih rasprava istie mu se ibenik u kasnome srednjem vijeku, Zagreb, 1995. SLAVKO KOVAI roen je u selu Kuie kod Omia 1938. Filozofsko-bogoslovni studij zavrio je u Zagrebu. Bio je upnik. Studirao je povijest i povijest umjetnosti u Zadru i crkvenu povijest na Gregoriani u Rimu. Doktorirao je iz teologije sa specijalizacijom u crkvenoj povijesti Hrvata, u Zagrebu (1987). Predavao je u gimnaziji (1974-1989), a od 1978. na Teologiji, odnosno od 1999. na KBF-u Sveuilita u Splitu. Posebno se bavi istraivanjem povijesti glagoljatva, dalmatinskih biskupija i crkvenoga kolstva. Objavio je 60-ak znanstvenih i preko 150 znanstveno-popularnih i raznih drugih radova.
395
ELJKO TOLI, roen je 2. travnja 1963. u Vinjanima. Filozofsko-teoloki studij pohaao je na Franjevakoj visokoj bogosloviji u Makarskoj i Katolikom bogoslovnom fakultetu u Zagrebu. Bio je upnik in solidum u upi Gospe od Zdravlja u Splitu. Crkvenu povijest studirao je i doktorirao (1999) na Gregoriani u Rimu. Predavao je povijest na Franjevakoj klasinoj gimnaziji u Sinju, Nadbiskupskoj klasinoj gimnaziji u Splitu i Visokoj uiteljskoj koli Sveuilita u Splitu. Od 26. rujna 2001. vikar je Franjevake provincije Presv. Otkupitelja sa sjeditem u Splitu, a 2003. izabran je za provincijala.
396
397
Kazalo osobnih imena
312 Accurti, Giovanni 312 Accurti, Giuseppe 313 Accurti, Niccol 312, 313 Adam Parianin 36 Adamo di Parigi. v. Adam Parianin Agaton, papa 17 Agostini, Filiberto 2, 10, 11, 12, 14, 19, 20, 97, 363, 364, 369, 371, 373, 367, 376, 378, 381 Agujari, Antonio 316 Aleksandar Karaorevi 136, 139 Amici, Bernardino 190 Aneli, Pavao 237 Aneli, Tomislav 236, 237 Anastazije, muenik 16 Andreas, biskup Bestoe 238 Ane, ensko ime 84 Antonelli, Giacomo 308, 310, 316, 318, 319, 321 Arnaldi, Gerolamo 27 Arpadovii (Arpad), dinastija 65, 74, 80 Asburgo, v. Habsburgovci Asterije, muenik 16 Atanackovi-Sali, Vukosava 236 Attems, Mario 125
Accurti, Antonio
B abi, Anto
243 Babi, Ivo 10, 11, 14, 20, 364, 365, 368, 371, 372, 375 Babi, Petar 244 Bajsi, Vjekoslav 28, 31
Bakovi, Ante 183 Bakula, Petar 196, 245 Bali, Karlo 18, 197 Balti, Jako 245 Barada, Mijo 19 Bari, Berard 199 Barii, Kreimira 152 Barii, Marin 10, 11, 364, 365, 369, 372, 375 Barii, Rafael 328 Baronio, Cesare 37 Basler, uro 234 Batini, Mijo Vjenceslav 196 Bauer, Antun 356, 357, 358 Bedarida, Franois 378 Bela IV, kralj 238 Beli, Predrag 37 Belusco, Giuseppe 309, 308 Benedikt (Benedetto ) XV 343, 345 Beni, Bono 245 Berislavi, Petar 17 Bernardin, provincijal bosanskohrvatske provicije 92 Betica, Ivan 121 Bezina, Petar 183, 199 Bezjak 85 Biaggio, Santo 238 Biagio da Zsalka 190 Biankini, Juraj 123, 124 Biasi, Antonio 311 Blagajski, knezovi 84 Bogdanovi, Marijan 245 Bogensberger, Hugo 28 Bogovi, Mile 10, 11, 14, 37, 42, 297
398
CRKVA I DRUTVO UZ JADRAN - Vrela i rezultati istraivanja

ernomaljski Juraj 89 ernomaljski, Kaspar 89 evapovi, Grgur 196 ovo, Ante 200 remonik, Irma 236, 237
Bohman, Sabine 349, 350 Bojanovski, Ivo 234 Boll, Hermann 115 Bomman, Gianantonio 196 Bonaventura, S. 197 Bonefai, Kvirin Klement 329 Borna, knez hrvatski 67 Bokovi, Ivan J. 2 Bouvard, Robert 115 Bozani 42 Boi, Bonaventura 193 Boitkovi, Juraj 197, 199 Brajkovi, Martin 78 Brandolini, Sveto (Santo) 195 Branimir 237 Branimir Luki 364, 365, 369, 375 Bratani, Petar 313 Briguglio, Letterio 383 Brkan, Jure 199 Brlek, Mijo 199 Broszat, Martin 45 Brown, Peter R. H. 27 Buli, Frane 19, 118, 120, 372 Butry, Philippe 27 Buturac, Josip 38, 42 Buzjakovi, Nikola 190
iril 72, 73, 74 irkovi, Sima 243 okovi, Pejo 243 ubeli, Ivan 12, 13, 14, 356, 367, 370, 371, 373, 394 Da Oevija, v. Lastri 195 Dami, Ivan 183, 199 De Boccareo Aquila Doimo 313, 314, 315 De Gasperi, Alcide 383 De Grassi Giovanni, 308 De Leva Pietro, 316 De Luca, Giuseppe 382 De Orlando Saverio 310 De Rosa, Gabriele 2, 10, 11, 12, 14, 19, 20, 25, 364, 365,367, 369, 372, 373, 375, 378, 382 Deininger, Julius 122 Delumeau 26 Demetrije 16 Des Carneux 316 Desa, trogirski graanin 346, 348 Desi 85 Difnico, Antonio 314 Dioklecijan 16, 19, 120, 121, 366 Divkovi, Matija 246 Dizdar, Zdravko 10, 11, 14, 129, 131, 133, 135, 137, 139, 141, 143, 145, 147, 149, 151, 153, 155, 157, 159, 161, 163, 165, 167, 169, 171, 173, 175, 177, 179, 181, 183, 185, 369, 372, 373, 376, 384 Dmitar Zvonimir 70 Dobrovit 71 Dolinar, France Martin 28 Dominitsch 84 Donadini Bartolomeo, 315 Dragani Vrani, Franjo
C ari, Juraj 329 Carlo, larciduca, v. Karlo, nadvojvoda 95 Carneaux des, Angelo Maria Gaudeau, 315, 316 Chasteluzi (Casteluzzi), Franjo 91 Cherubini, Francesco 357, 358 Cinotti Filippo 311 Colombo Egidio 309 Colonna Stefano 311 Consalvi, kardinal, dravni tajnik 298 Cordella, Giacinto 310 Corir, Pietro 195 Crnica, Ante 198 Cvekan, Pakal 87 Cvetkovi 45 Cvetkovi, Dragia 142, 143 Cvitkovi 85 apkun, Petar
200

(Draganich Veranzio Francesco), 314 Draganovi, S. Krunoslav 38, 42, 233, 242, 243, 248, 277 Dragojlovi, Dragoljub 243 Dui, Niifor 328 Duda, Bonaventura 37 Dujam, muenik 16 Dvornik, zadarski nadbiskup 329, 353, 355
399
Frankopan, Sigismund 65 Frankopan, Stjepan 78 Frankopani 65, 80, 84, 94 Frankovi 84 Frankovi (Francovich), Giovanni 310 Fridrih III., car 89 Fritsch, Benno 125 Frkin, Vatroslav 199 Furet, Franois 27
Gaj (Kajo), papa akovi, uro

138 akovi, Luka 243 42, 243
Daja, Sreko M.. Egri, Andrija
88 Emanuel Komnen, car bizantski 75 Epifanije, crkveni pisac 16 Erddy, plemika obitelj 84, 87 Erddy, grof Petar 87 Erddy, Nikola 87 Erddy Sigismund 87 Eusebio di Cesarea 29
Fabijani, Donato 196 Fajdiga, Mauro 86, 192 Farlati 39 Farlati-Coleti. 195 Feliks, muenik 16 Feracini Domenico 315 Feracini Giuseppe 315 Ferdinand Habsburki (Ferdinando dAsburgo) 63 Fermendin, Eusebije 39, 196 Fine, John V. A. 244 Fink, Karl August 297 Fiorelli, Carlo 308 Fouque Pietro 316 Francesco dAssisi 187, 189, 190, 347 Francovich, v. Frankovi Frani, Frane, biskup 19 Franjo Asiki 19, 346 Franjo Josip, car 305 Franjo, ljubljanski gvardijan 90 Franjo Veli 367, 370, 372, 373, 377
16 Galeotovich Crivellari, Narciso 314 Galli, Carlo 30 Gasparri, kard. 357 Gavran, Ignacije 245 Geli, Josip 120 Gelpi Donato 314 Gerardo di Modena 190 Giammarini, Giuseppe Francesco Saverio 297, 310 Gieysgstor, Alexander 27 Ginzel, E. 300 Ginzel Odoardo, 308, 309 Giovanni da Capistrano 196 Giuppani, Fortunato 313 Giuppani, Giulio Antonio 313 Giuseppe II 127 Giustini, Adolfo 310 Giustini, Alberto 310, 311 Giustini Antonio 310, 312, 318, 319 Glassberger, Nicola 190 Glava, Tihomir 237 Glavini, Franjo 86, 191 Glavini, Mihovil 120 Glibota, Ivan 118 Glicerije, car 16, 366 Glumac Stjepan, 315 Glunevi, Josip Marijan 193 Goichot, Emile 27 Gojak, Nikola 193, 196 Golec, Boris 83, 94 Golub, Ivan 42 Golubovi, Girolamo 197 Golua, Boo 10, 11, 14, 201, 279, 370, 372, 373, 385 Gonzaga, Francesco 191 Gonzaga, Nembrini 306
400

Juraj, Josip Strossmayer 48 Jurii, Gabriel 200 Jurii, Karlo 200 Juri, vlastelin 84 Juri, Anna Maria 2 Jurii argo, Danijela 83
Grabovac, Filip 196 Gregorijanec 84 Gregov 199 Grgur VII 74 Grimani, Francesco 326 Grubia, upan 240 Gusi 84
Kabalin, biskup Habermas, Jrgen

30 Habsburgovci 93 Hadijahi, Muhamed 243 Haller, Sigmund 90, 91, 92 Hasenauer, Karlo 115 Haulik, Juraj 329 Hauser, Alois 120, 121, 122 Heimovi, Nikola 138 Heri 84 Hitler 46 Hoko, Franjo Emanuel 37, 42, 199 Hohenwart, Andrej 89 Horany, ugarski povjesnik 195 Hory, Ladislav 45 Hrgovi, Zvonimir 372 Hrka, Serafin 243
Iban, prebjezi iz Breica
85 Ivan X. 74 Ivan Pavao II. 40, 178 Ivan Pederin 367, 370, 372, 373, 377 Ivan VIII. 17 Ivandija, Antun 37, 38, 42 Ivani, Karlo 161 Ive, osobno ime 84 Ivekovi, iril Metod 115, 120, 125, 127
Jakoi, Josip
192 Jalimam, Salih Abdulah 244 Jamometi, Andrija 47 Jei, biskup 79 Jelai, Josip 310 Jeleni, Julijan 197, 248 Jeronim, sveti 16 Juki, Ivan Franjo 245 Julije Cezar 36 Julije II. 87
79 Kai, Andrija 196 Kafka 388 Kapitanovi, Vicko 2, 10, 11, 12, 13, 14, 20, 21, 37, 187, 199, 297, 364, 365, 366, 368, 370, 372, 373, 374, 385 Karaorevii, dinastija 132, 138 Karaman, Mate 327 Karamati, Marko 245 Karlo IV., eki kralj 74 Karlo, nadvojvoda 91, 92 Karlo V. 36 Karlovac, Milan 115 Kate, ensko ime 84 Kati, Lovre 19, 372 Keller, Odoardo 314 Kenne, Friedrich 122 Klai, Miho 116 Klement, VII 36 Klement VIII, papa 92 Kloczowski, Jerzy 27, 28, 46 Kneevi, Antun 246 Kouti, August 136, 177 Koii Benja, imun 36, 77 Koul, Stjepan 183 Koka, uro 37 Kolanovi, Josip 12, 13, 14, 351, 364, 367, 370, 372, 377, 394 Konstantin Porfirogenet 17 Kopijarevi, Ivan 191, 245 Koropec, Joe 83 Korvin, Matija 78 Kos, Duan 83 Kos, Milko 83 Kotolari 85 Kotromani-Kosaa, Katarina 246 Kotromanovi, bosanska dinastija 241 Kovaevi-Koji, Desanka 243 Kovai, Anto Slavko 199, 245 Kovai, Slavko 2, 12, 13, 14, 37,

349, 364, 367, 370, 372, 373, 374, 377, 394 Krabat 85 Krali 84 Kraljevi, Venedikt 328 Krasi, Stjepan 243 Kreimir, knez 239 Kreimir IV 70 Kriani, vlastelin 84 Kriani, Juraj 48 Kristofor, modruki biskup 77 Krlea, Miroslav 135 Krnjevi, Juraj 136 Krota, Ines 297 Krui, vlastelin 84 Kulin, ban bosanski 240 Kvaternik, Eugen Dido 167 Kvirin, muenik 16
401
Mal, Josip 82 Manatti Michele 310 Mancini Raffele 311 Mandi, Dominik 42, 197, 198, 199, 233, 242, 243, 248, 277 Marcelin, vojskovoa 16 Marchet, dr. 124 Marco da Lisbona 190 Marinkui (Lavanin), Nikola 193, 196, 245 Mareti, arko 10, 11, 364, 365, 369, 372, 375 Marijan iz Bosne, provincijal 92 Marin, Neven 2 Marino, Sveti 16 Marti, Grga 246 Mrtonffy, Marcell 28 Maruli, Marko 17 Marun, Lujo 19 Maruta, Matej 76 Matani, Atanazije 199, 200 Matija Korvin 77 Matijevi, Zlatko 42 Matvejevi, Predrag 30, 33 Mavri, 84 Medani Barto 310 Medani Vinko 310 Medina 37 Merheri pl. Jaksi 84 Merheri zvani Fabjani 84 Mesi, Marko 79 Metod, sveti 67, 72, 73, 74 Miche, Patrick 28 Michele, S. 238 Miculian, Antonio 344, 345 Miha Madijev de Barbezanis 36 Mihalj, Mirko 363, 370 Mikuli, Milan 243 Mila, Nikodim 328 Milanta, Luciano 304, 310, 311, 314 Mile Bogovi 364, 367, 369, 371, 373, 376, 381-382 Milinkovi Ivan 311 Millo, Enrico 329, 330 Miloevi, Josip 193 Minucci 343, 344 Mireta, Ivan 194 Mirej, senjski biskup 75
Ladislav, kralj
70 Lambert, Malcolm 244 Lambruschini, kardinal 307 Lastri, Filip, Oevac 195, 245, 246 Lavanin, v. Marinkui, Nikola Le Bras, Gabriel 26, 31 Le Goff, Jacques 27 Lekui, Marijan 193 Lenkovi, vlastelin 84 Leonard, sveti 89 Lill, Rudolf 27 Ljubi, ime 328 Lozi, Grga 245 Lucius (Luci), Ivan 19, 36 Lui, Melina 12, 13, 14, 331, 367, 370, 372, 373, 386 Luki, Branimir 10, 11 Luka, evenelist 16 Lukinovi, A. 40 Luntz, Victor 122
Madeysk, ministar bogotovlja
122 Madijev, Miha 36 Maek, Vlatko 45, 132, 135, 136, 139, 141, 142, 143 Maffei, Carlo Antonio 307, 308 Magovac, Boidar 177 Mahni, Antun (Anton) 329, 356
402

Ostoji, Ivan 19, 42 Othmer, Cajus 197
Mirkovi 42 Mlinari, Joe 83 Monti, barun 343, 345 Moretti, Domenico Innocenzo, 308, 316, 317, 318 Moroni 297, 306, 310 Mosca Nicola, 308, 309 Mrkonji, Tomislav 12, 13, 14, 199, 295, 364, 367, 369, 372, 373, 377, 387 Muhamed II. el Fatih 246 Muljai, Filip 315 Mutibari, Jerotije 328
Nagnanovi, Bernardin 194 Naki, piro, arhitekt 120 Napoleon I. 107, 114 Neidl, Michaela 349, 350 Nembrini, Gonzaga Giovanni Battista 312, 313, 319, 321, 322 Nepot, Julije 16 Neri di Michele Giovanni 313 Neri, Michele 297 Neumann, Wilhelm 122 Niessner, Friedrich 121 Niger, Toma 36 Niki, Andrija 12, 13, 14, 199, 243, 367, 370, 372, 373, 377 Nikola, crnogorski knez 328 Nikola Lavanin, v. Marinkui Nikola Modruki 36 Nikola, sveti (Nicol, santo)) 240 Nikoli 84 Nikoli, Bla, biskup u Otocu 78 Nilevi, Boris 244 Nimac, Stipe 200 Nonveiller, Antonio 315 Nonveiller, Luigi 315 Nores 343, 344 Norinij, Starograanin Neretvanski, v. Vladmirovi, Luka Obad, Stijepo
2 Odoakar 16 Oevac, Filip, v. Lastri, Filip 195 Oreb, Marin 200 Orest 16
Pai, Nikola 135 Pakvalin, Veljko 234 Pandi, Bazilije 198, 243 Pari, Jasmina 363, 365, 366, 368 Pascal, Pierre 29 Pasztor, L. 297 Pauleti, Gustav 300, 311 Pavao, apastol 16 Pavao II. papa 89 Pavao III., papa 90 Pavao VI., papa 383 Paveli, Ante 45, 46, 47, 139, 144, 147, 169 Pavica, ena Kreimirova 239 Pavi, Emerik 195 Pederin, Ivan 12, 13, 14, 325 Pekota, Petar 114 Peloza, Makso 297 Perii, Andrija 121 Peri, Virgil 122 Perii, ime 297, 300, 306, 313, 315 Petar, apostol (Pietro apostolo) 36, 238 Petar iz Klisa, provincijal 90 Petar Kreimir IV. 70 Petar presbyter Illyrica de Gente 16 Peterkovi 85 Petrovi, Leon 243 Petrovi, Petar I. Njego, 328 Pilar (Sdland), Ivo 139 Pilepi, Ivan 312 Pini Giacomo 313, 314 Pio II. 17, 65. 78, 80, 95 Pio IX. 302 Pio XII. 178 Piplovi, Stanko 10, 11, 14, 113, 367, 369, 372, 377, 389-390. Polion, muenik 16 Politeo, Ivo 332 Popovi, Marko 237 Prcela, Ivan 179 Pretis, ministar 126 Prodi, Romano 30, 32, 369
403
183, 186 Stojkovi, Ivan 42, 47 Straemanac, Ivan (a Straxemano) v. Kopijarevi, Ivan 191, 245 Strasser, Hieronim 92 Stremayer, ministar 116, 126 Strossmayer, Juraj 42, 329 Sturzo, Luigi 382, 383 Sdland v. Pilar, Ivo
Radi, Stjepan
132, 134, 135, 138 Radman, Franjo (Francesco) 194 Raki, Franjo 36 Rajai, Josif 328 Raukar, Tomislav 36 Remedelli Giovanni 315 Rismondo, Vladimir 36 Ritig, Svetozar 331, 332 Roi, Nikola 199 Rode 199 Rodi, Gavrilo 116 Rogi, Marijan, povjesnik 46 Romul (Augustulus) 16 Rosner, Karl 122 Rudan, Petar 170 Runje, Petar 200 Rupi, Bonicije 200 Rusi, Stjepan 327
agi Buni, Tomislav
Sabli Sreko 310 Salimbene de Adam 190 Salimbeni, Fulvio 10, 11, 14, 343, 367, 369, 372, 373, 376, 394 Salkovi, Petar 85 Sambin, Paolo 383 Sanders 37 Scampich 84 Scott, Antonio 343, 345 Scribani Rossi, Francesco, 309 Semeni 84 Semren, Marko 200 Septimij 16 Sergejevski, Dimitrije 234 Sigismund iz Otoca 78, 80 Siksto IV, papa 85, 87, 92 Silvestro, Alberto 296 Silvio Tramontin 383 Simoniti, Vasko 83 Slade (Dolci), Sebastijan 192 Slikovi, Slavko 373 Smiri, Ivan 120 Soldo, Josip 38, 42, 199 Stadler, Josip 48, 279, 292 Stauber Eugen, 316 Stjepan (Stefano), S. 238 Stepinac, Alojzije 18, 46, 147, 178,
37, 42 anjek, Franjo 10, 11, 14, 35, 37, 38, 42, 243, 369, 372, 373, 376, 390 ii, Ferdo 189 idak, Jaroslav 42, 243 ilobadovi, Pavao 192 iprai, Andrija 191, 192 kegro, Ante 10, 11, 14, 201, 370, 372, 373, 391 kofljanec, Joe 10, 11, 14, 81, 367, 369, 372, 373, 392 padier, Joko 328 uflaj, Milan 138 uljak, Andrija 37
Tahi
84 Tamborra, Angelo 344, 345 Taveli, Nikola 198 Tekli, J. 371 Thun, Frano 125 Thurn, Ana 87 Thurn, Helena, ud. Jurja 87 Thurn, Juraj 87 Tit, apostolski uenik 16 Tito, Josip Broz 29, 47 Tkali 39 Toli, eljko 10, 11, 14, 199, 346, 367, 370, 372, 373, 376, 395 Toma, Arhiakon (Tommaso Arcidiacono, Tommaso di Spalato) 18, 36, 69, 187, 190 Tomaevi, Luka 2, 10, 11, 364, 365, 369 372, 375 Tomai, Franjo 310 Tomai, Ivan 190 Tomai Josip 310
404

Viduli Franjo 312 Vilfan, Sergej 83 Vinjali, Gapar, povjesnik 19, 196 Vjekolsav Bajsi 374 Vladmirovi, Luka 196 Vlai Ilirik, Matija 36, 37, 48 Vogri 85 Vovelle, Michel 26, 27, 31 Vranki, Petar 10, 11, 14, 43, 367, 369, 372, 373, 376, 393 Vuli, Petar 363, 373
Tomaso da Celano 189 Tomislav, kralj 67, 68 Tomizza, Fulvio 343, 344 Tommaso Arcidiacono, v. Toma Arhiakon Tommaso da Celano 187 Tommaso di Spalato, v. Toma Arhiakon Tondella Pietro 315 Tonki, Danijel 2 Tripun, sveti 120 Trogrli 42 Trojanis, Boo 120 Truhelka, iro 234 Tulaba, Ladas 28 Turinovi, Josip 37, 42 Turk 85 Turkovi, Ivan Nepomuk 306, 311, 312
Wadding, Luca
191, 192, 196, 197 Walach, Eugen 115, 125 Wilson, ameriki predsjednik 135 Wolff, Ludvig 115 Wrachien, konsultor 108
Zambelli, Francesco Ugrin Ivan 363, 364 ule, Petar, biskup 279, 292 uni, Marica 73 Ungand, Ivan (Hans) 84, 87, 94 Ursini 84 Valenti, Mirko, 94 Valier 343, 344 Vanino 42 Vauchez, Andr 27 Vecchietti, Andrea 315 Vego, Marko 237 Veli, Franjo 12, 13, 14 Velikanovi, Ivan 192 Venancije, muenik 16 Vera, ena Grubiina 240 Verani 85 Vergerije, Petar Pavao 48, 343, 344 Vidovi, Marinko 2 Vidovi, Mile 38, 42
318 Zamboni Antonio 307, 308 Zamora, Franjo 90 Z[eljko] S[elak], D[ragica] 363, 373 Zirdum, Andrija 236 Zlatovi, Stjepan 19, 196 Zovatto, Pietro 344, 345 Zrinski, plemika obitelj 84, 94 Zrinski, Nikola 17 Zubrani, V. 316 Zustovich Giacomo 309 Zustovich, Giovanni 309 Zvizdovi, Aneo 246 Zvonimir, kralj 71, 191 Zylaghy de Deshaza, Stjepan 86
erjavi, Vladimir
154, 163, 170, 179 ivi, Viktor 83 ivkovi, Pavo 244 ugaj, Marijan 199
405
Kazalo zemljopisnih naziva
Aachen (Augusta) 66,
318
Aventin, breuljak u Rimu 16
Adriatico, v. Jadran Akvileja 66 Albanija (Albania, Albanien) 158, 330, 198, 317, 326, 328 Amerika 143, 393 Amsterdam 36, 193 Ancona 17, 301, 302, 310, 313, 321 Anzio 301 Apeninski poluotok 17 Arnautovici (Mile) 240 Asiz 92 Atena 301 Athos 27 Augsburg (Augusta) 14, 369, 376, 393 Australija 175 Austrija (Austria) 32, 82, 87, 90, 94, 95, 114, 124, 127, 172, 173, 176, 189, 302, 334, 352, 353, 354, 355, 369 Austrijska Monarhija 351 Austrijsko primorje 316 Austrijsko hrvatsko primorje (Litorale Austro-Illirico) 296, 305, 307 Austrijsko ugarsko primorje (Litorale Austro-Ungarico) 296 Austro-Ugarska (Austro -Ungheria, Austro-Hungarian Empire) 44, 322, 328
Babino Polje
125 Bacz 246 Bakar (Buccari) 158, 306, 309, 312, 317, 318 Balkan (Balcani) 81, 82, 94, 144, 198, 344 Banjaluka 79, 174 Banovina (Banija) 149 Banovina Hrvatska 142 Bar (Antivari) 186 Baranja 145, 164 Barcelona 299 Basilicata 27 Baka 164 Bela krajina 83, 95 Belgija 390 Beograd (Belgrado) 86, 90, 133, 177, 197, 237, 374, 388 Berlin (Berlino) 27, 30, 374 Bermet 86 Bestoe 234, 236, 238 Be (Vienna) 28, 114, 115, 117, 120, 121, 122, 124, 127, 128, 244, 248, 298, 302, 304, 312, 314, 328, 349, 350, 352, 353, 354, 355, 367, 370, 393 BiH v. Bosna i Hercegovina Biha
406

Boka Kotorska (Bocche di Cattaro) 317, 318 Bokanjac 115 Bologna 17 Bosanski Petrovac 152, 180 Bosasko Grahovo 180 Bosna (Bosnia, Bosnien) 17, 70, 80, 83, 85, 88, 94, 137, 149, 153, 172, 181, 189, 191, 196, 197, 238, 240, 241, 244, 245, 247, 279, 280, 289, 291, 292, 328, 330, 327 Bosna i Hercegovina (Bosnia ed Erzegovina) 20, 36, 43, 63, 138, 145, 148, 149, 174, 178, 185, 189, 195, 233, 234, 235, 236, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 322, 356, 358, 365, 367, 371, 384, 385, 391, 393 Bovec 387 Bra (Brazza) 125, 169, 352, 355 Brdovac 86 Breza 238 Breice 85, 392 Bribir 115 Brinje 86 Brod 175 Brko 153 Buccari v. Bakar Buda v. Budim Budapest 28, 248 Budim (Buda) 74, 195, 196 Budimpeta 393 Budva (Budua) 318, 320 Bugojno 391 Buna 240 Burgenland 94
86, 91, 93, 142, 173, 175, 384 Bijela Stijena 86 Bijeljina 153 Bilaj 86 Bilea 239 Bilogora 172 Biograd 158 Bisanzio v. Bizant Biskup 240 Biskupii (Muhainovii) kod Visokog 240 Biskupije: Banjaluka biskupija 180, 181 Barska biskupija 184 Dubrovaka biskupija 184 Gospiko-senjska biskupija 65 Hvarska biskupija 184 Kninska biskupija 71 Krbavska 382 Krka (Veglia) 71, 183, 186 Mostarsko-duvanjska i Trebinjskomrkanjska 184, 186 Ninska biskupija 67 Pore-Pula (Parenzo-Pola), 183, 186 Rapska biskupija 71 Rijeka-Senj-Modru (Fiume-SegnaModrus) 181, 186, 183 Splitsko-makarska (nad)biskupija 184 Trebinjsko-Mrkanjska biskupija 174, 186 ibenska biskupija 184 Zadarska nadbiskupija 184 Zagrebaka (nad)biskupija 70, 181 Bistrica 237 Bizant 29, 30, 32, 68, 69, 72 Bjelovar 143, 149 Blagaj 84, 86, 240 Blato na Koruli 125 Blauj (Sarajevo) 238 Bleiburg 173, 174, 176, 178, 179 Bobovac kod Varea 241 Bobovie 86 Bogomolje 125
Calabria 27 Campoformio (Campoformido) 298 Capetown 387 Carevac (Staro Selo) 237 Carigrad 16, 69 Carinzia 94, 95 Castellammare di Stabia 382 Cattaro 128 Celine 140

Celje 176 Cerje 169 Cerna 387 Cervia 302 Cesargrad 87 Cesena 302 Cesenatico 302 Cetin 189 Cetina 86 Cetingrad 86, 93 Cim 143 Civitavecchia 301, 302 Comacchio 302 Corbavia v. Krbava Costa Austriaca dellAdriatico v. Austrijsko primorje 316 Cres (Cherso) 130, 184 Crkve: BDM u Klisu 117 S. Barbara 114, 239 S. Donat (san Donato) 121, 128 S.. Duje (splitska katedrala) 120 S. Frane 114 S. Ivan 114 S. Jakov (ibenska katedrala) 115 S. Krevan 119, 121 S. Kuzma i Damjan (SS. Cosimo e Damiano) 240 S. Leon 114 S. Marija 114 S. Marko u Koruli 121 S. Martin 117 S. Mihovil 118 S. Mihovil u Humcu 239 S. Mihovil u Prolocu 122 S. Nikola (Nicol), krunidena crkva bosanskih kraljeva 240 S. Pavao (S. Paolo) 238 S. Petar (S. Pietro) 237, 238 S. Sebastijan 114 S. Stjepan (Stefano) 239 Svi Sveti 117 S. Tripun (San Trifone) 120, 128 Crna Gora (Montenegro) 134, 148, 158, 328, 330 Crna, 238
407
Crnii 385 Crno more 16 Croatia 191, 326, 327 Croazia 28, 29, 63, 80, 95, 184, 185, 187, 189, 191, 195, 196, 197, 198, 199, 292, 318, 319, 323, 347, 354, 355
apljina
143, 149, 174, 242 eka 74 ipulji (Bugojno) 237 itluk 240 rnomelj 84
Dalmacija (Dalmatia, Dalmazia)

16, 19, 66, 67, 68, 69, 70, 74, 75, 94, 97, 98, 110, 111, 113, 114, 116, 122, 123, 124, 125, 127, 141, 144, 145, 149, 157, 158, 159, 160, 163, 172, 174, 189, 193, 195, 196, 236, 239, 248, 296, 297, 298, 299, 305, 306, 307, 312, 313, 319, 320, 322, 326, 327, 329, 330, 344, 345, 346, 347, 348, 351, 352, 353, 354, 365, 370, 377, 389 Delminio, v. Duvno Derventa 143, 149, 181 Dinara 182 Divulje 389 Doboj 143 Dol 118 Dolac kod Glamoa 237 Dolenjska 94 Dominee, dvorac 84 Dominio Veneto 320 Donja Lastva 123 Donji Dolac 161 Drava 85 Drakovec 84 Drijeva 242 Drvar 173, 180, 237 Dubrovaka Republika 87 Dubrovnik (Ragusa) 39, 120, 174, 190, 186, 299, 306, 315, 317, 318, 319, 320, 323, 327, 352, 355, 390, 391, 393
408

Joannis a Capistrano) 196 Sv. Jeronima (San Girolamo di Zara) 184, 186 Uznesenja Marijina u Hercegovini 184, 186 Slovenska, sv. Kria (Prov. S. Crucis Croatiae Carnioliae) 192 vikarije: Bosanska vikarija 88, 190 Dalmatinska vikarija 88 kustodija: Custodia Carnioliae 88 Fribourg 390 Friuli 102, 344, 376 Furlanija 82, 345 Fuine 84
Dugopolje 118 Duvno 236, 247 Dvor na Uni 155 Dvorie 86 Divar 239 Divar (Crna, ievo) 238
akovo 329 edii 239 uri 123 Egipat

163 El Shatt 163 Emaus, samostan 74 Ervenik 115 Erzegovina v. Hercegovina Este, gradi u padovanskoj pokrajini 25 Europa (Europe) 15, 17, 29, 30, 33, 87, 105, 142, 144, 243, 327, 344, 345, 367, 375, 393
Gacka
Fermo 302, 312 Firenca (Firenze) 387 Fiume v. Rijeka Fiumicino 301 Fojnica 155, 243, 248 Francuska (Francia) 28, 139, 301, 387, 390 Franjevake provincije (Provincie Francescane): Austrija 90, 91, 92 Bosna Srebrena (Bosniaa Argentina) 84, 85, 87, 94, 192, 194, 195, 196 Bosna Hrvatska (Bosna Croatia, Bosnia Croazia) 81, 85, 86, 87, 89, 91, 92, 93, 94, 95, 191, 192 Dalmacija 87, 93 Dubrovaka provincija 87, 192 Kranjska 93 Presvetog Otkupitelja (Santissimo Redentore) 18, 184, 186, 194, 195, 196, 198 Sv. Ivana Kapistranskoga (S.
71, 78, 80 Gala 161 Genova 301 Germania 30, 63 Glamo 86, 237 Glavatievo 393 Glavina 389 Gla 86 Glina 155 Gora 86 Gorade 240 Gorica kod Gruda 239 Gorizia 95, 394 Gorika 88 Gornja Bijela 240 Gornje Grnarevo 239 Gorski kotar 158, 173 Gospi (Gospich) 66, 76, 79, 174, 181, 306, 318, 382 Gracarjev turn 84 Gradec (Bela Krajina) 89, 95 Grade (Grado, Gorizia) 20 Gradie (Burgenland) 82, 84, 94, 369, 390 Gradovrh (Tuzla) 246 Greben 86 Grepci kod Prisapa 237 Grohote 119 Grottamare 302

Grude 239 Grka 176, 301 Gyngys 190
409
Italija (Italia) 16, 27, 30, 82, 84, 94, 129, 130, 140, 143, 144, 145, 147, 148, 156, 158, 159, 160, 163, 170, 184, 185, 302, 334, 357, 365, 367, 370, 371, 393 (Adriatico) 9, 10, 15, 17, 20, 27, 29, 30, 32, 33, 86, 89, 99, 107, 110, 185, 190, 200, 301, 305, 316, 320, 323, 345, 348, 349, 350, 364, 365, 366, 368, 369, 375 Jajce 86, 90, 93, 155, 173 Jankomir 160 Japan 140 Jasenovac 147, 166 Jastrebarsko 87 Jonski otoci 301 Jugoslavija (Jugoslavia) 17, 29, 43, 44, 45, 47, 63, 128, 129, 130, 131, 132, 134, 135, 136, 138, 139, 140, 142, 143, 144, 145, 158, 166, 170, 171, 174, 176, 177, 179, 184, 185, 189, 242, 331, 335, 352, 354, 356, 357, 358, 370 Julijska krajina (Venezia Giulia) 345 Julijske alpe 16
Habsburka monarhija
17, 349 Haljinii 240, 357 Heidelberg 391 Hercegnovi (Castelnuovo) 306 Hercegovina 17, 172, 181, 182, 279, 280, 289, 291, 330, 357, 393, 196, 236, 240, 247, 292 Hrastovica 86, 93 Hrvatska (Croatia) 15, 17, 19, 20, 31, 32, 39, 43, 44, 46, 47, 48, 66, 69, 71, 72, 74, 75, 76, 82, 85, 88, 89, 93, 130, 133, 134, 135, 137, 138, 139, 142, 143, 144, 148, 154, 159, 160, 163, 166, 170, 173, 174, 176, 177, 326, 331, 332, 334, 335, 338, 339, 340, 346, 364, 365, 367, 371, 376, 377, 384, 388, 393 Hrvatsko primorje (Litorale Croato) 158, 296, 296 Hrvatsko zagorje 182 Hum 246, 279 Humac 239, 246 Hungaria v. Ugarska Hvar (Lesina) 118, 119, 186, 318, 328, 352, 355 238 Ilirska Bistrica 161 Ilii 143 Illyricum 195 Ilova, rijeka 172 Imotski 116, 118, 119, 389 Impero Turco 94 Islam Latinski 115 Istanbul 393 Istono carstvo 72 Istra (Istria) 17, 19, 94, 95, 97, 98, 161, 173, 184, 329, 343, 344,
Jadran, Jadransko more
Ilida
Kakanj
73, 74, 82, 130, 145, 158, 297, 298, 306, 357, 377
240, 241 Kamengrad 86 Kamnik 88 Kampor 157, 158 Kanada 174, 390 Karija, lokalitet kod Udbine 76 Karin 86, 193 Karlovac 87, 172, 174 Kastav (Castua) 130, 184 Kerestinec 166 Kladanj 153 Klana-Novokraina 84 Klanjec 87 Klis 85, 86, 117, 389 Klosterneuburg 90, 91
410

Lanpre 84 Lastovo (Lagosta) 130, 184, 329, 389 Lazio 301 Lepoglava 141, 167, 183 Lesije 84 Liburnia 67, 193 Lika 68, 71, 78, 80, 135, 139, 149, 158, 173, 181 Lipa 161 Lisiii 240 Livno 237, 241 Ljubljana (Lubiana) 14, 81, 88, 90-95, 133, 248, 369, 392 Ljubuki 174, 239, 246 London 329 Loreto 17 Lovran 158 Loinj (Lussino) 130, 184, 329 Loko 84 Loia 125 Lublin (Lublino) 27, 28, 46 Ludrum 236 Lupoglava 84
Knin 66, 74, 75, 80, 86, 119, 143, 193 Koba 86 Konjic 240, 393 Koprivnica 166, 173 Kordun 149 Korenica 75 Koruka 88 Korula (Curzola) 117, 120, 122, 128, 306, 315, 352, 353, 355 Kosovo 29 Kostanjevica 83 Kostel 84 Kotari 93 Kotor Kotor (Cattaro) 119, 120, 318, 352, 353, 355 Kozljak 84 Koevje 84 Koevski rog 176 Kraljeva Sutjeska 241 Kraljevica (Porto Re) 158, 317, 319, 306, 309, 311, 321, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS) 17, 43, 44, 63, 131, 352 Kranj 176 Kranjska 76, 82, 83, 88, 89, 90 Krapina 148, 169, 185 Krai 178 Krbava (Corbavia) 65, 66, 71, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 86, 382 Krf (Corf) 301 Krivi Put 381 Krk (Veglia) 65, 75, 80, 352, 355 Krnjeua 152, 180 Kroatien v. Hrvatska Krupa 86, 241 Krupac 393 Krko (Carsico) 84, 94 Kupa 84, 86 Kuie 394 Kvarner (Quarnero) 73, 74, 80, 317, 321, 329
Maastricht 30 Makarska 18, 115, 116, 119, 174, 193, 194, 196, 352, 353, 355, 385, 395 Makedonija 134 Malaga 299 Mali Loinj (Lussinpiccolo) 312, 321 Marianske Lazne 197 Maribor 176 Marija Bistrica 178 Markanj 239, 246 Marseille 139, 299, 301 Maarska (Hungary) 74, 82, 88, 145, 326, v. Ugarska Mediteran 301 Mehovo 84 Mestrino 381 Metkovi 116 Metlika 89, 95 Meimurje 145, 164 Mile (Arnautovii) kod Visokog 241 Mile Budak, 138
Labin (Albona)
306, 309

Milna 169 Mihalj 238 Mleci 196 Mletaka Republika v. Venecija Modru 65, 66, 77, 78, 80, 86, 93, 382 Mokrice 84 Mokronog 84 Molat 158 Monte Sacro, v. Sveta Gora Moravska 72, 82 Mossberg 84 Mostar 14, 70, 143, 149, 174, 184, 186, 197, 242, 234, 236, 237, 240, 279, 292, 370, 385, 386 v. biskupija. Mrcine 125 Mrsinj 75 Murter 158 Murvica 115 Mnchen 47, 388
411
Ogorje 385 Oklaj 384 Okolie 391 Olib 158 Omi 140, 394 Opuzen (FortOpus) 306, 352, 355 Osijek 174 Osor (Ossero) 75, 80 Ostrovica 86 Otok 86, 161 Otoka 93 Otoac 65, 66, 71, 78, 79, 80, 84 Ottawa 390 Ovrlja 161 Oljak 158 9, 14, 20, 25, 97, 98, 363, 365, 366, 368, 371, 374, 376, 381, 383 Pag [Pago] 318, 353, 355 Palagrua (Pelagosa) 130, 184 Palestina 16 Panik kod Bilee 239 Pannonhalma 28 Pannonia Savia 192 Panonija 196 Papinska drava 304 Parenzo 195 Pariz (Paris, Parigi) 28, 135, 387, 390 Pazin (Pisino 92, 93, 95, 381 Paman 115 Peljeac 388 Peloponez (Morea) 244 Perui 181 Petrinja 172, 391 Petrograd 393 Pjeivac 385 Plaki 158 Plehan 181, 247 Pleterje 83 Pljeivica 87 Pobreje 84 Podbablje 119 Podbrijeije kod Zenice 240 Podnovi 86 Podunavlje 160
Padova
Napulj (Napoli)
192, 299, 308, 382 Narona 234, 236 Naice 182 NDH v. Nezavisna Drava Hrvatska Neori 117 Neretva 182, 234, 242, 389 Neviani 115 New York 378 Nezavisna Drava Hrvatska 43, 46, 47, 63, 129, 145, 146, 147, 148, 149, 151, 152, 153, 155, 156, 157, 159, 160, 161, 164, 165, 166, 167, 169, 170, 171, 172, 173, 175, 176, 178, 180 Nin 66, 115 Ninska biskupija 71 Njemaka 43, 140, 144, 147, 148, 160, 365, 367, 371, 390, 391 Notranjska 94 Novi Vinodolski 77 Novi grad v Jablanici 84 Novo Mesto 81, 88, 89, 90, 91, 95 86
Obrovac
412

Kraljevina SHS Rijeka (Fiume) 14, 65, 77, 79, 130, 156, 158, 161, 184, 296, 297, 299, 300, 301, 306, 309, 310, 312, 313, 314, 317, 318, 319, 320, 321, 329, 344, 345, 367, 382 Rim (Roma, (Rome) 16, 17, 25, 27, 28, 30, 40, 67, 69, 99, 111, 130, 191, 197, 198, 199, 299, 304, 308, 319, 323, 328, 353, 355, 356, 374, 381, 382, 383, 385, 386, 387, 393, 394, 395 Rimini 302 Rjeina 76 Rodos 301 Rogatica 153 Rogaii 238 Romania 196 Rosalnice 95 Rovinj (Rovigno) 306, 317, 344. 345, 376 Ruda 117, 161 Rumunjska 176 Runovii 118 Rusija (Russia) 30, 32, 327, 369, 393
Poganice 84 Pojian 119 Pola 317 Polaa kod Benkovca 115 Poljana 390 Poljska 390 Ponte Lagoscuro 302 Popov dol 87 Popovo Polje 238 Pordenone 394 Pore (Parenzo) 236 Porto Eue (?) 318 Porto dAnzio 302 Posavje 83 Pounje 84, 85 Praputnjak 382 Preimaschkh 84 Prevedra Republika, v. Venecija Prevlaka 158 Prgomet 117 Prijedor 173 Priko 352, 355 Primorje 352 Primorska banovina 141 Prisap, v. Grepci 237 Privlaka 330 Proloac 122, 123 Promina 115, 384 Prussia 318 Pranj (Perzagno) 352, 355 Puglia 27 Pusti gradec 84
SAD
Quarnero, Rab (Arbe)
v. Kvarner
65, 75, 80, 157, 158, 320 Radaslije, kod Glamoa 237 Radekovo 87 Raka 84 Rama 182, 238, 246 Rapallo 130, 329, 355 Rapovine 237 Ravenna 16, 302 Razii kod Konjica 240 Regno Jugoslavo, v. Jugoslavija Regno dei Serbi, Croati e Sloveni, v.
152, 174, 334 SFRJ v. Jugoslavija SHS, v. Kraljevina SHS SSSR 170, 176 Salerno 383 Samostani: Badija 122 Drid 122 Herceg Novi 122 Pranj (franjevci) 122 Split (S. Maria de Taurello) 122 Split, Sv. Arnir 122 Trogir (benediktinke) 122 Trogir (treoredice sv. Frane) 122 Salona 16, 19, 121 Samobor 87, 155, 167 Sana 86

Sarajevo 115, 153, 172, 174, 175, 198, 234, 236, 237, 238, 241, 242, 245, 247, 292, 389, 391, 393 Sarsenterum 234, 236 Sava 85, 86, 89, 141, 149 Savska banovina 141 Sazava, samostan 74 Sclavonia 189, 346, 347 Sebenico, v. ibenik Selo ili Grumlof 84 Selo pri entjerneju 84 Senj (Segna) 65, 66, 71, 75, 77, 79, 80, 86, 93, 140, 299, 306, 312, 313, 319, 321, 382 Senoee 84 Serbia, v. Srbija Serenissima, V. Venecija Sibir 176 Sinaj 163 Sinj 14, 119, 123, 174, 246, 370, 395 Sirmij 67 Sisak 81, 86, 160 Siveri 143, 149 Skradin 86, 90, Slavonija (Slavonia ) 17, 70, 80, 85, 89, 95, 172, 192 Slavonski Brod 139, 174, 386 Slovaka 82 Slovenija Slovenia) 28, 40, 81, 93, 94, 134, 158, 172, 176, 184, 198, 356, 358, 365, 367, 369, 371, 392 Slovenj-Gradec 176 Slunj 86 Solin 86, 122, 363, 371, 372 Spalato Spalato-Makarska, arcidiocesi 186 Split (Spalato) 9, 13, 14, 16, 18, 19, 20, 21, 35, 36, 42, 65, 68, 71, 75, 80, 98, 113, 115, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 128, 170, 174, 175, 184, 190, 198, 236, 296, 306, 315, 317, 318, 319, 320, 329, 352, 355, 364, 366, 367, 368, 371, 373, 374, 375, 386, 388, 389, 395
413
Srbija 45, 131, 132, 133, 134, 135, 148, 149, 151, 137, 142, 143, 148, 185, 393 Srebrenica 153, 243, 248 Srijem (Sirmio) 145, 159, 172, 185 Srijemska Mitrovica 143 Srpska krajina 142 Stajica 135 Stara Gradika 166, 183 Starigrad 328 Stato indipendente croato v. Nezavisna Drava Hrvatska Stininjak 86, 93 Stiria 94 Stolac 55, 239, 240, 385 Strujii 239 Susedgrad 86 Susine 28 Sutjeska 161, 191 Sutla 84 Suac (Cazza) 130, 184 Suanj 123 Suurac 175 Sveta Lucija na Krku 71 Sveta Gora kod Gorice 91, 92, 93, 95
abac
86 ent Vid 176 ibenik (Sebenico) 18, 98, 119, 186, 193, 314, 319, 314, 320, 328, 329, 352, 355, 394 iroki Brijeg 174 kabrnja 125 kocjan 84 kofja Loka 176 olta 119 tajerska 82, 84, 88, 89 tatenberg 84 uta 84 vicarska 390
Tepii kod itluka
240 Terracina 301 Terraferma 97, 98, 102 Tiber 301 Tirensko more 301 Travnik 174
414

374, 375, 383 Vidotak 239 Vienna, v. Be Vinga 196 Vinica 84 Vinjani 395 Vinkovci 160 Vis (Lissa) 163, 318 Visoko 153, 240, 241, 243, 248 Visovac 86 Vitaljina 125 Viegrad 153, 155 Vlasenica 153 Vodice 158 Vojna krajina (Confini Militari) 43, 318 Vojvodina 134, 164 Votani 125, 161 Vranduk 241 Vrba kod Glamoa 237 Vrbas 86, 241 Vrbaska banovina 142 Vrgorac 119 Vrlika 86, 149 Vrutci kod Ilide 238 (Zara) 14, 39, 65, 75, 76, 79, 80, 98, 114, 115, 119, 120, 121, 124, 130, 145, 175, 184, 186, 189, 297, 299, 300, 306, 309, 312, 313, 314, 315, 317, 318, 319, 320, 322, 325, 326, 327, 328, 329, 330, 352, 353, 355, 367, 369, 374, 386, 388, 389, 390, 391, 394 Zagorica 84 Zagreb (Zagabria) 14, 28, 35, 36, 38, 39, 40, 65, 79, 115, 133, 135, 137, 138, 141, 142, 146, 148, 160, 166, 168, 169, 172, 174, 175, 183, 185, 197, 247, 248, 318, 328, 329, 351, 353, 354, 356, 357, 358, 364, 365, 367, 369, 376, 381, 382, 384, 385, 386, 387, 388, 390, 391, 394 Zaostrog 193
Trebinje 238, 239, 242, 246 Treviso 27, 31, 374 Tri fare 89 Trieste 317, 318, 320, 322, 323, 374, 394 Trijebanj kod Stoca 240 Trilj 372 Trogir (Tra) 114, 121, 122, 190, 346, 348, 352, 353, 355, 389 Trsat (Tersatto) 86, 91, 93, 95 Trst (Trieste) 173, 296, 299, 300, 301, 305, 306, 307, 308, 309, 316, 317 Turska (Turchia) 30, 32, 94, 113 Tuzla 153, 173
Ubli 389 Udbina 76, 77, 86 Udine 14, 98, 191, 343, 369, 376, 394 Ugarska (Ungheria) 94, 189, 190 Ugljan 158 Una 172 Varadin 148, 185, 390 Varoie 241 Varsavia (Varava) 27 Varvara 238 Varvarin brijeg 239 Vatikan (Vaticano) 174, 242, 243, 295, 298, 322, 345, 390, 393 Vaarovine 237 Vela Luka 125 Velebit 65, 68, 79, 80, 139 Velika 192 Velika Britanija 152, 175 Velika Gorica 167 Venecija (Venezia, Venice) 17, 19, 20, 29, 32, 74, 87, 88, 97, 98, 101, 105, 110, 111, 113, 127, 189, 193, 248, 298, 313, 318, 320, 322, 326, 343, 345, 374 Veneto 19, 25, 26, 111, 381, 383 Venezia Giulia 344, 376 Vicenza 9, 14, 19, 25, 27, 28, 30, 31, 365, 366, 368, 369, 371,
Zadar

Zavala (Popovo Polje) 238 Zemun 160 Zenica 238, 240 Zlarin 158 Zlatar 182 Zrin 86, 93, 181 Zrmanja 182, 296 Zvonigrad 86 Zvornik 85, 153
415
agrovi
117 epe 182 ivogoe 193 rnovo 117 umberak 161
416
ODRAVANJE ZNANSTVENOGA SKUPA POTPOMOGLI SU: Ministarstvo znanosti, obrazovanja i porta Republike Hrvatske Istituto per le ricerche di storia sociale e religiosa Vicenza Splitsko-makarska nadbiskupija Franjevaki provincijalat Provincije presvetog Otkupitelja upanija Splitsko-dalmatinska Gradsko poglavarstvo Splita Gradsko poglavarstvo Solina Zadarska nadbiskupija Graevinsko poduzee Lavevi Biskupski ordinartijat, Krk Sveuilite u Splitu Hrvatska Elektroprivreda Parkovi i nasadi ZBORNIK JE TISKAN POTPOROM Ministarstva znanosti, obrazovanja i porta Republike Hrvatske

Crkva I Drustvo Uz Jadran

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Crkva I Drustvo Uz Jadran

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

1 Crkva i drutvo uz Jadran Vrela i rezultati istraivanja

Upozorenje!!!! ! Ina"ica radnoga teksta!! ! Slu#ite se tekstom tiskanim u knjizi.!

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

GRAFIKO OBLIKOVANJE KORICA / ILLUSTRAZIONE DELLA COPERTINA Neven Marin

ZA NAKLADNIKE / DIRETTORI RESPONSABILI Marinko Vidovi Anelko Domazet

TISAK / STAMPA Dalmacija papir Split

3 SVEUILITE U SPLITU KATOLIKI BOGOSLOVNI FAKULTET KATEDRA CRKVENE POVIJESTI

CRKVA I DRUTVO UZ JADRAN VRELA I REZULTATI ISTRAIVANJA

CHIESA E SOCIET NELLAREA ADRIATICA FONTI E BILANCIO DELLE RICERCHE

PRIREDIO: VICKO KAPITANOVI

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

FRANJO ANJEK, Rezultati i smjernice istraivanja drutveno-religiozne povijesti u Hrvatskoj ........................................................................................ 35

PETAR VRANKI Hrvatska u historiografiji njemakog govornog podruja ................. 43

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

ELJKO TOLI Odnos franjevaca i politike vlasti u Dalmaciji u kasnom

srednjem vijeku ............................................................................... 346

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

S VEUILITE U S PLITU KATOLIKI BOGOSLOVNI FAKULTET KATEDRA ZA CRKVENU POVIJEST

MEUNARODNI ZNANSTVENI SKUP CRKVA I DRUTVO UZ JADRAN VRELA I REZULTATI ISTRAIVANJA

CHIESA E SOCIET NELLAREA ADRIATICA FONTI E BILANCIO DELLE RICERCHE

Split, 21-22. rujna 2001.

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

ODJELOM ZA POVIJEST FAKULTETA POLITIKIH ZNANOSTI SVEUILITA U PADOVI

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

Predgovor: Hrvatska povijest sastavni dio europske povijesti

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

Predgovor: Hrvatska povijest sastavni dio europske povijesti

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

Predgovor: Hrvatska povijest sastavni dio europske povijesti

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

I. REZULTATI I SMJERNICE ZNANSTVENIH ISTRAIVANJA

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

POSSIBILE UNA STORIA SOCIO-RELIGIOSA DELLAREA ALTO-ADRIATICA?

GABRIELE DE ROSA Istituto per le ricerche di storia sociale e religiosa, Vicenza

UDK 282(091) (497.5) Original scientific paper

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

G. DE ROSA, possibile una storia dellarea alto-adriatica?

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

G. DE ROSA, possibile una storia dellarea alto-adriatica?

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

G. DE ROSA, possibile una storia dellarea alto-adriatica?

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

G. DE ROSA, possibile una storia dellarea alto-adriatica?

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

F. ANJEK, Rezultati i smjernice istraivanja

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

F. ANJEK, Rezultati i smjernice istraivanja

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

F. ANJEK, Rezultati i smjernice istraivanja

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

HRVATSKA U HISTORIOGRAFIJI NJEMAKOG GOVORNOG PODRUJA

PETAR VRANKI Sveuiliste u Augsburgu

UDK 016:94(497.5)=112.2 Izvorni znanstveni rad

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

P. VRANKI, Hrvatska u germanofonoj historiografiji

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

P. VRANKI, Hrvatska u germanofonoj historiografiji

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja

P. VRANKI, Hrvatska u germanofonoj historiografiji

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja