IZDAVA: UDRUENJE GRADJANA OPTINE ZVORNIK

ZA IZDAVAA: Hasan Pezerovi ODBOR ZA IZDAVANJE KNJIGE: 1. Vojislav Andri 2. Fadil Banjanovi 3. Milo Boi 4. Faruk aklovica 5. Hazim Cati 6. Vlatko Doloek 7. Ibrahim Hadi 8. Hasan Hadiavdi 9. Hajrudin Hajdarevi 10. Muhamed Jelki 11. Kemal Kadri 12. Izet Mehinagi, predsjednik Odbora 13. Hasan Pezerovi 14. Cviian Radovanovi 15. Dragia Trifkovi 16. Mujo Vili

RECENZENTI: Prof. dr. Ibrahim Karabegovi Dr. Fahrudin Kalender Prof. Cvijan Radovanovi LEKTOR: Amira Kalender TAMPA: DES Sarajevo

ZA TAMPARIJU: Rasim Foo NASLOVNA STRANA: Nurko Hodi TEHNIKA PRIPREMA: Fatima Juki Nurko Hodi

MEHMED HUDOVI

ZVORNIK
SLIKE I BILJEKE IZ PROLOSTI
(drugo dopunjeno proireno izdanje)

Sarajevo, 2000. godine

~3 ) R n S

lo o o

IS PR A V E
1. Slika na 150, strani treba da je na 154. strani bratrto. Isto tako, i tekstovi ispod ovih slika su zamijenjeni. 2. Na strani 304. spisku porodica sa Fetije Kanara izostavljena siu prezimena Imirovi, Jeniragi Kamiali. 3. Na strani 320. u estom popisu stanovnitva umjesto 1981. godine treba da stoji 1991. godina. 4. Na 343. strani zamijenjeni tekstovi ispod slika.

prije tih neoekivanih dogaaja, veina Zvomiana nije ni bila upoznata sa njenim izlaenjem; vrlo mali broj je imao priliku da je proita ili ima u rukama, dk su rijetki bili oni koji su knjigu sa sobom ponijeli u izbjeglitvo. A oni koji bi je danas eljeli nabaviti, nemaju gdje. Podstaknut tom injenicom, a jo vie eljom pojedinaca iz Udruenja Zvomiana da doe do njenog ponovnog izdanja kako bi je imao svaki Zvomicanin, da mu slui kao podsticaj putokaz gdje treba jednog dana da se vrati, odluio sam da pripremim ovo drugo izdanje. A kako je, inae, dolo do nastanka ove knjige? Jo prije nekoliko decenija, potaknut predavanjem Drage Sabljaka spomenicima kulture na podruju optine Zvomik, poeo sam da traim itam 1iteratum u kojoj sam pretpostavljao da ima podataka Zvomiku, pa i da poneto iz te literature zabiljeim. Istovremeno sam prikupljao i odgovarajuu arhivsku gradju u Regionalnom istorijskom arhivu u Tuzli i Arhivu Bosne i Hercegovine u Sarajevu, kao i fotografije starog Zvomika i dijelova grada predvidjenih za ruenje. Biljeei odreene podatke Zvomiku na osnovu pisane grade, uvidio sam da je to tek jedan dio iz bogate prolosti naeg grada, odnosno 5

3 R r? S b 1%

PREDGOVOR
Ovo je drugo, dopunjeno proireno, izdanje knjige gradu Zvomiku njegovim stanovnicima danas raseljenim na sve strane svijeta. Namijenjena je, prije svega, njima da ih podsjea na zaviaj, djetinjstvo mladost, kao njihovim buduim pokoljenjima da znaju gdje su im korijeni je grad njihovih oeva, djedova pradjedova izgledao u prolosti je rastao razvijao se. Knjiga obuhvata period od najstarijih vremena do 1992. godine. Prvo izdanje je objavljeno 1991. godine, a u proljee naredne godine buknuo je rt Bosni Hercegovini. Zvomik nj egove itelje zadesila je najvea tragedija od postanka ovog jednog od najstarijih bosanskih gradova. Njegovi stanovnici Bonjaci su izbjegli ili prtjerani, rnnogi ubijeni, a veina tragova njihove materijalne kulture unitena. Grad su napustili pojedini graani srpske nacionalnosti iz reda onih koji se nisu slagali s takvom politikom. Zbog toga to je knjiga objavljena neposredno prije tih neoekivanih dogaaja, veina Zvomiana nije ni bila upoznata sa njenim izlaenjem; vrlo mali broj je imao priliku da je proita ili ima u rukama, dk su rijetki bili oni koji su knjigu sa sobom ponijeli u izbjeglitvo. A oni koji bi je danas eljeli nabaviti, nemaju gdje. Podstaknut torn injenicom, a jo vie eljom pojedinaca iz Udruenja Zvomiana da doe do njenog ponovnog izdanja kako bi je imao svaki Zvomianin, da mu slui kao podsticaj putokaz gdje treba jednog dana da se vrati, odluio sam da pripremim ovo drugo izdanje. je, inae, dolo do nastanka ove knjige? Jo prije nekoliko decenija, potaknut predavanjem Drage Sabljaka spomenicima kulture na podruju optine Zvomik, poeo sam da traim itam literaturu u kojoj sam pretpostavljao da ima podataka Zvomiku, pa da poneto iz te literature zabiljeim. Istovremeno sam prikupljao odgovarajuu arhivsku gradju u Regionalnom istorijskom arhivu u Tuzli Arhivu Bosne i Hercegovine u Sarajevu, kao fotografije starog Zvomika dijelova grada predvidjenih za ruenje. Biljeei odredene podatke Zvomiku na osnovu pisane grade, uvidio sam da je to tek jedan dio iz bogate prolosti naeg grada, odnosno 5

da je ostalo nezabiljeeno mnogo onoga to je inilo duu Zvomika, ali i da postoji opasnost da se to zaboravi ako se ne zabiljei. Zbog toga sam, koliko mi je vrijeme dozvoljavalo, biljeio kazivanja starijih Zvomiana. Njihova sjeanja nisu bila interesantna samo zbog dobijanja znaajnih podataka onome to nije zapisano, ve zato to su to bila kazivanja vjekovnom zajednikom ivotu slozi meu graanima Zvomika, njihovoj upuenosti jednih na druge, meusobnom potovanju, uvaavanju, toleranciji ispomaganju, kada su se potovali rad, estitost Ijudska sposobnost bez obzira na politiku, vjersku nacionalnu pripadnost. Nakon prikupljene grae iz navedenih izvora nastala je ideja knjizi, njenoj koncepciji sadraju. Prvo sam iz mnotva materijala pristupio odabiranju fotografija pisanju tekstova koji se odnose na te fotografije ili imaju veze sa njima. Prije svega, nastojao sam da uz fotograflje zabiljeim ono to do tada nije zapisano da se ne zaboravi (u prvom redu ono to se prvo desilo, osnovalo ili formiralo), da ostane pisani trag tome, rukovodei se naelom da sve ono to nije zapisano kao da nije ni bilo. U knjizi se jasno uoavaju tri dijela. U prvom je dat kratakpregled istorije Zvomika do 1992. godine. U drugom su fotografije sa tekstovima dogadajim a, linostim a pojm ovim a predstavljenim na tim fotografijama ili su u vezi sa njima, a trei dio eine prilozi razlicitog sadraja. Za sva tri dijela koristio sam se rznom objavljenom neobjavljenom literaturom, arhivskom graom, kazivanjima pojedinaca, kao svojim sjeanjima. Zbog toga knjiga ne pretenduje da ima naunu ve dokumentamu vrijednost. Isto tako, ona nema namjeru da osvijetli dugu bumu istoriju Zvomika, ve samo da na osnovu preostalog sauvanog fotosa pomenutih izvora ukae na di te istorije od najstarijih vremena do 1992. godine. Nadam se da e ona svojim sadrajem posluiti kao podsticaj inspiracija nekim buduim autorima stvaraocima iz Zvomika u izboru tema i ideja vezanih za Zvomik, posebno to su neka pitanja u knjizi samo dotaknuta naeta. Takoe se nadam da e ona doprijnijeti ponovnom uspostavljanju onakvih odnosa kakvi su decenijama stoljeima vladali meu naim sugraanima, koji kao trajne univerzalne ljudske vrijednosti nemaju alternative ljepoj, sigumijoj srenijoj budunosti generacija koje dolaze. Na kraju elim iskazati zahvalnost recezentim a svim pojedincima koji su svojim kazivanjima ustupljenim fotografijama dali svoj doprinos nastanku ve knjige, kao onima koji su materijalno ili na neki drugi nain pomogli njezino tampanje. M ehmed Hudovi

/ - ZVORNIK KROZISTORIJU
Prostor na kom se nalazi Zvomik bio je pokriven Ijudskim nastambama jo od davnih vremena. 0 tome svjedoe rzni ostaci materijalne kulture. Prirodni klimatski uslovi pruali su brojne pogodnosti za ivot ljudi'na ovom prostoru: na jednoj strani otvorena plodna nizija, na drugoj planine bogate sumom, rudom divljai, a na treoj bistra snana rijeka bogata ribom pogodna za plovidbu. Bogata buma je istorija Zvomika. Zbog svog geostratekog znacaja uvijek je bio na vjetrometini.1 Za njega su se stalno otimali domai strani zavojevai. Zato je u svojoj dugogodinjoj istoriji esto mijenjao gospodare. Bio je u sastavuRimske imperije, Franake drave, Bizantije, Maarske, srednjevjekovne Bosne, Srpske despotovine, te Osmanskog Austro-Ugarskog carstva. Svi su oni iza sebe ostavili materijalne pisane tragove znacajne zapraenje istorijskog razvoja ovog jednog od najstarijih gradova u Bosni Hercegovim pa i u Evropi. Stari vijek N ajstariji poznati stanovnici u zvornikom kraju, prema istorijskim izvorima, bili su Skordisci, narod keltskog porijekla. Poetkom prvog vijeka nve ere Balkansko poluostrvo ulo je u sastav Rimske imperije, kada je uspostavljena rimska vlast na ovim prostorima. Dokazano je da su Skordisci prihvatili novu vlast da su joj kasnije pomagali u guenju ustanaka to su ih vodili Iliri protiv Rimljana. Na podruju Zvomika do sada nisu ustanovljeni tragovi rimskih nastambi, dok su rimski tragovi u njegovoj okolini vrlo brojni. Na teritoriji grada naden je samo rimski natpis iz III vijeka.2 Na Diviu, na stijeni
1. Zvomik je grad na Drini, a ona je jo od ranog srednjeg vijeka granina rijeka izmedju Bizantije Franake drave, Madjarske Srbije, kasnije Bosne Srbije, potom Srbije Austro-Ugarske.

2. Dr. Irma remonik: Zvomiko podruje u starom i ranom srednjem vijeku, str. 1. (neobjavljen rukopis). Prilikom kopanja temelja za stambenu zgradu u haremu zamlake damije, prije tridesetak godina, pronadjen je grob (ili vise njih) iz rimskog perioda i u njemu vr sa vinom jo neki predmeti (prilozi) koji se obino stavljaju uz mrtve. Medjutim, nita od pronadjenog nije sauvano.

Ograda, gdje je danas hotel Vidikovac, pred Drugi svjetski rat otkrivena je rimska utvrda koja se sastojala od tomja za osmatranje zgrade za smjetaj strae.3 Ovdje je pronaen rtvenik (IOM COHORTALI) kqji potvrduje da je tu boravilo odjeljenje neke rimske kohorte (strae) koja je obezbjeivala put kroz Zvomik. Teritorija Zvornika leala je u rimsko doba na vrlo vanoj saobraajnici koja je vezivala rudnike u Srebrenici (Domaviji) sa vanim rimskim centrom Sirmiumom (Sremska Mitrovica) u je bila kovanica novca, a izvjesno vrijeme rezidencija careva. Ostaci ove rimske ceste uz Drinu nadjeni su sjevemo od Bratunca, zatim kod Voljevice najzad sjevemo od Zvornika izmedju Branjeva epka u duini od tri kilmira.4 Jedno od do sada najbogatijih rimskih nalazita je u selu Dardagani, uz put Zvomik - Sapna. Godine 1960. u kamenolomu Sige nadjeni su tragovi ranijeg rimskog kamenoloma. Ovdje su nadjeni komadi keramike, tri rimska sarkofaga, etiri novia jedan kasnoantiki grob

I. Spomenik M itrinog kulta iz Dardagana 3. 4. Djuro Basler: Nenapisana istorija Podrinja, list Sazvorja, 2-3/73. god. Dr. Irma remonik: Zvomiko podrucje u starom i ranom srednjem vijeku, str. 1-2 (neobjavljen rukopis).

iz IV vijeka. Najvrijedniji nalaz sa ovog mjesta je spomenik Mitrinog kulta.5 Rimski tragovi pokazuju da je kraj oko Zvomika bio gusto naseljen da je rimskim utvrdama bio dobro zatien. ovaj kraj nije dovoljno arhcoloki obradjen istraen, nije jo mogue odrediti rimski administrativni centar kojem je pripadao Zvomik sa okolinom, niti da je na ovom prostoru postojalo naselje.6 Iako je zvomiki kraj nekoliko stoljea bio pod rimskom upravom, smatra se da romanizacija ovog kraj a nije uspjela uhvatiti dubljeg korijena. U dba velike seobe naroda u V VI vijeku na ovim prostorima izmjenjuju se vlasti Zapadnog Istonog rimskog carstva. Po svoj prilici, slovenska plemena su dola u ve kraj eve u drugoj polovini VI prvoj polovini VII vijeka. Mada u Zvomiku njegovoj okolini nije do sada pronaeno ranoslovensko naselje, postoje indicije da je ono, , tu postojalo.7 Srednjivijek Po doseljenju Slovena u ve krajeve ovdje se izmjenjuju slovenski, franaki, bizantijski maarski gospodari. Godine 1153. njih zauzimaju Maari uborbi protiv Bizantije dre ih saprekidima sve do osmanlijskog dba, U meduvremenu spominju se vladari ovih krajeva: Radoslav M ihajlovi, neki Henrik, srpski kralj Dragutin, ubaii, Stevan Kotromani, kralj Tvrtko I, despot ura Brankovi. Od 1389. godine zna se za porodicu Zlatonosovia, koja se esto pominje u vezi sa Zvomikom, te se moe sa dosta sigumosti pretpostaviti da su oni u to vrijeme bili njegovi gospodari. Od Zlatonosovia pominju se vojvoda Vukmir knez Vukain. Za njihova ivota ovi krajevi esto mijenjaju gospodare - Madarsku, Bosnu, Srbiju. Godine 1432-1433. dolazi do sukoba izmedu kralja Tvrtka II despota uraa.8 urd potpomognut Zlatonosoviima izvojevao je pobjedu zauzeo oblast Zlatonosovia od kada se naziva gospodarom
5. 6. 7. 8. Isto, str. 3. Spomenik je radjen od sige, dimenzija 50x70 cm. Nalazi se u Muzeju istone Bosne u Tuzli, Znatno je oteen. Isto, str. 5. Isto, str. 11. Dr. Desanka Kovaevi-Koji: Srednjovjekovni Zvornik (Zvonik) str. 2. (neobjavljen rukopis).

Usore Zvomika. Iz vremena dranja Zvomika od strane despota ura ouvalo se nekoliko legendi Prokletoj Jerini, njegovoj eni, bizantijskoj princezi, koja nije bila omiljena u narodu, teje u predanju ostala kao zavodnica, ubica zulumar. Njoj se, ak, pripisuje podizanje starog zvomikog grada. Pria se da je Jerina, gradei zvomiki grad, naredila da se kamen za gradnju dovlai ak iz majdana kod sela Vilevii u brdu Rudniku (12 kilometara zrane linije od Zvomika) da se kamen dodavao iz ruke u ruku od majdana do grada. U sastavu Despotovine Zvomik je ostao do 1459. godine, kada ponovo ulazi u sastav Bosanske drave. Osmanlije su ga, najvjerovatnije, zauzele 1460. godine, istovremeno sa Srebrenicom Usorom9 , znai tri godine prije konanog pada Bosne (1463.). Zvomik se prvi put pominje u jednom dubrovakom dokumentu 21.maja 1410. godine to pod imenom Zvonik,1 0 a 1519. godine pod sadanjim nazivom Zvomik.1 1 Zvomiki stari grad (tvrava) nastao je znatno ranije, vjerovatno u vrijeme kada se na Drini ustalila granica izmedu Srbije Bosne, tj. u drugoj polovini XIII ili na poetku XIV vijeka. Podignut je napogodnom mjestu gdje Drinapolako ulazi u plodnu ravnicu gdje su od davnina prolazili ukrtali se vani putevi, o kojih je posebno vaan onaj to je vodio od Dubrovnika Vrhbosne (preko Romanije Drinjae) do linm Drine do njenog ua, pa dalje za Sirmium (Sremsku Mitrovicu). davanju imena Zvonik (Zvomik) postoje nekoliko verzija. Po prvoj verziji grad je mogao dobiti ime po nekom usamljenom zvoniku kakve poruene crkve, koja je stajala na mjestu dananjeg gradskog podruja Gomjeg grada ili njegovoj blizini. Zvonik je morao biti vien sa mnogo strana i iz vee daljine, teje tako sluio okolnom stanovnitvu kao objekat za orijentaciju. Po njemu je mjesto gdje se nalazio dobilo ime Zvonik, pa grad koji je tu podignut. su u to vrijeme sjeveroistonu Bosnu drali Maari, pretpostavlja se da je crkva sa zvonikom podignuta krajem XII ili poetkom XIII vijeka dok jo katolika crkva nije dobila u narodnoj bosanskoj crkvi nepomirljivog neprijatelja. Pod pritiskom njenih pristalica (patarena) u prvoj polovini XIII vijeka pretpostavlja se da je crkva poruena, a njen zvonik ostao da prkosi buri vjetru slui okolnom stanovnitvu kao putokaz. Svakako
9. Isto, str. 2. 10. Dr.Desanka Kovaevi Koji: Naselja Srednjevjekovne bosanske drave, V.Maslea, Sarajevo, 1978. 11. Marko Vego: Naselja bosanske srednjovjekovne drave, Svjetlost Sarajevo, 1957. str. 142.

10

je trebalo da proe nekoliko decenija pa da se mjesto na kome je ostao prozove Zvonikom,a to bi nam posluilo kao podatak dapretpostavimo da je stari grad Zvomik podignut krajem XIII ili poetkom XIV vijeka.1 2 Po drugoj verziji koju zastupa dr. Desanka Kovaevi Koji1 3 grad je dobio ime po zvoniku franjcvakog samostana koji je podignut poetkom XV vijeka u Zvomiku na Fetiji. Po treoj verziji Zvonik (Zvomik) je dobio ime po tome to teren na kome je podignut, kada se gleda sa druge obale Drine, ima oblik zvona.1 4 Po jednoj od verzija Zvomik se prvobitno zvao Izvomik, dobivi to ime po izvorn pitke vode oko koje je nastala ljudska nastamba. Vremenom je u izgovoru otpao prvi glas u rijei ( ), te ostalo samo Zvomik. Tanih podataka vremenu podizanja starog zvomikog grada (tvrave) njegovim graditeljima, kao to je reeno, nema. Pretpostavlja se da je podignut krajem XIII ili poetkom XIV vijeka da su ga podigli bosanski feudalci ili Madari. Osmanlije su ga znatno proirile utvrdile. Poslije okupacije Bosne Hercegovine 1878, godine Austro-Ugarska ga je obnovila utvrdila kao pogranino mjesto prema Srbiji njegove ziove prilagodila tadanjem nainu ratovanja. Imao je vanost borbenog objekta sve do 1918. godine. U periodu izmedu dva rata, do 1934. godine, u Donjem gradu bila je artiljerija bive jugoslovenske vojske, kada je konano naputen preputen zubu vremena. U Drugom svjetskom ratu ponovo je dobio odredenu ulogu kao utvrenje okupatora njegovih saradnika. Stari zvomiki grad (tvrava) inio je jednu cjelinu iako su se u njemu razlikovala tri dijela: Gomji, Srednji Donji grad. Gomji grad se nalazi na platou brda to ima oblik zvona, odnosno iznad njegovih hridina, Donji pored Drine i puta koji vodi pored nje, a prostor izmeu Donjeg Gomjeg grada poevi od Starog dvorca (Velika kula) pa dolje do litica Donjeg grada je Srednji grad.1 5 Na ulazu u Donji grad sa sjeveme strane june nalazile su se velike kule sa kapijama straarskim mj estima.

12. Djoko Mazali: Zvomik (Zvonik) stari grad na Drini, Glasnik Zemaljskog muzeja X, Sarajevo, 1955. str. 75-76. 13. Desanka Kovaevi Koji: Gradska naselja Srednjovjekovne bosanske drave, V.Maslea, Sarajevo, 1978. str. 136. 14. Djoko Mazali: Zvomik (Zvonik) stari grad na Drini, Glasnik Zemaljskog muzeja X, Sarajevo, 1955. str. 76,77. 15. Isto, str. 264.

11

MMMMtM.!* *(.*** 4 -
MMW VAPBHTf R tV M I M t u F

"" " \ Im in<> *

*

r *** (

'5^^,,'|< , * ,1 | rflt P A lttJE P H H K :

1 I I *

3. Donji Srednji grad (tvrdjava) 16. U vrijeme izgradnje hidroelektrane Zvomik ovoj kuli bila je kafana sa batom ispred. Drao ju je Mali Nuhanovi sa Bajra. Izmedju starog puta to se vidi na slici kule probijen je osamdesetih godina tunel za nvi put.

12

Poetkom XV vijeka sjevemo od Zvomike tvrave (van zidina Starog grada) formiralo se podgrae Podzvonik (dananji Zvomik), koji je najvei uspon u srednjem vijeku (u predosmanskom periodu) imao u prvoj polovini 15. vijeka17. Podgrae Zvomika bila je tada poznata varo, sa preko 2000 stanovnika ubrajalo se u gradove srednje veliine u Evropi, koji su prema savremenoj kategorizaciji brojali izmedu 2000 10000 stanovnika18. U Zvomiku Visokom su se u prvoj polovini 15.vijeka razvile najjae dubrovake naseobine (kolonije) na podruju srednjovjekovne Bosne, kje su povoljno uticale na njihovo privredno aktiviranje. va dva grada bila su tada najvei centri trgovine u Bosni. Prvenstveno je Srebrenica blizina njenog rudnika povoljno uticala na okupljanje Dubrovcana u Zvomiku, prije svega njihovih trgovaca zanatlija, kojih je najvie u Zvomiku bilo 1428. godine (238). Usponu Zvomika doprinio je njegov povoljan poloaj na raskrsnici vanijih puteva za Srbiju, Madarsku Bosnu, te je on, uistinu, postao polazna taka za trgovinu vano trgovinsko sredite dananjeg Podrinja19. S obzirom na to da je glavno zanimanje Dubrovcana bila trgovina, oni su se koristili brojnim pogodnostima Zvomika i u njemu postepeno formirali uporite za svoju trgovinu na iroj osnovi. U trgovini dubrovakih trgovaca srebro olovo zauzimali su posebno mjesto. Pored Dubrovcana domai ljudi suuestvovali u trgovini zanatstvu. z drugih mjesta donosili su tkanine, pribor za jelo, pojaseve, dugmad, oruje, opremu za konje, dijelove odjee itd. U to vrijeme u gradu je bilo dosta imunijih kua. U njima se 1426. godine pominju ilimi, zavjese ogledala ukraena velikim maramama izradjenim na bosanski nain. Kao razvijeno gradsko naselje Zvomik je bio privlaan ne samo za trgovce ve za dubrovake zanatlije. Najvie je bilo podstrigaa sukna krojaa, bila su i dva mesara, pet zlatara po jedan kouhar, obuar brodar20. Oni su, nesumnjivo, doprinijeli razvoju zanatstva u gradu, u kje se ukljuuju starosjedioci.
17. Dr, Desanka Kovaevi Koji: Gradska naselja Srednjevjekovne bosanske drave, V. Maslea, Sarajevo, 1978. str. 227-228. Gradovi sa manje od 2000 stanovnika (500-2000) inili su 90-95% svih evropskih gradova srednjeg vijeka. 18. Isto, str. 227-228. 19. Dr. Desanka Kovaevi Koji: Gradska naselja Srednjevjekovne bosanske drave, V. Maslea, Sarajevo, 1978. str. 59,60. 20. Dr. Desanka Kovaevi Koji: Srednjovjekovni Zvomik (Zvonik), str. 10. (neobjavljen rukopis).

13

U prvoj polovini 15.vijeka podignuti su samostan franjevaka crkva u Zvomiku (na Fetiji), koji se prvi put pominju u dubrovakim izvorima 1423. godine, to je do sada najranija pouzdana vijest njihovom postojanju21. Prestali su sa radom 1539. godine, kada su franjevci zvono crkve poznatu Gospinu sliku iz samostana prenijeli u Gomju Tuzlu. Samostan sa crkvom nalazio se na uzviici neposredno iznad dananjeg centra grada, za oko 15 metara visinske razlike. Osmanlije su u XVI vijeku franjevaku crkvu u Zvomiku pretvorili u Fethija damiju, ne dirajui inae graevinu, osim to su zapadni ulaz zazidali, a otvorili drugi sa sjeveme strane. Ona je s vremenom sve vie propadala iako je bilo pokuaja od strane Austrije poslije 1878. godine da se ponovo pretvori u hriansku bogomolju. Po zavretku II svjetskog rata crkva je sruena, a materijal upotrijebljen u druge svrhe, prvenstveno za izgradnju hambara (ardaka) za ito na lokaciji biveg vojnog logora (Lagera) u Zvomiku22. U nekim istorijskim izvorima ova crkva se pominje pod imenom Crkva sv. Marije. Zvomik se slino ostalim srednjovjekovnim gradovima sastojao iz grada (sjedita vlastele) podgraa. U centru podgrada bio je trg gdje se odvijao sav poslovni javni ivot. Trg je bio okruen kuama trgovaca i zanatlija, a u njima su se nalazile njihove radnje. Naselje je imalo svratite za putnike, carinamicu gostionu,2 3 kao groblje. Na lokaciji sadanje kolske zgrade u Zamlazu, prilikom njene gradnje (1978.), pronadjene su grobne konstrukcije iz 14, 15. vijeka ozidane kamenom pokrivene polumermemim ploama sa reljefom maca, makaza rozeta. Ploe su sauvane nalaze se u blizini kole. Uporedo sa privrednim razvojem, Zvomik dobija sve odlike naprednog gradskog naselja kje se ogleda u ureenju gradske uprave, spoljnjem izgledu grada i u svim drugim oblicima svakodnevnog ivota. Zato nije sluajno to su docnije Turci Osmanlije od njega napravili svoj administrativni centar, odnosno sandak24.
21. Isto, str. 16. Vidi vise samostanu i crkvi u tekstu mahali Fetija. 22. oko Mazali: Zvomik (Zvonik) stari grad na Drini, Glasnik Zemaljskog muzeja CI, Sarajevo, 1956,str. 272. 23. Dr. Desanka Kovaevi Koji: Gradska naselja Srednjevjekovne bosanske drave, V. Maslea, Sarajevo, 1978. str. 348. 24. Dr. Desanka Kovaevi: Srednjevjekovni Zvomik (Zvonik), str. 18. (neobjavljen rukopis)

14

U predosmanskom periodu u Bosni Hercegovini ivjelo je iskljuivo slovensko stanovnitvo, koje je pripadalo trima vjerskim skupinama (crkvama): katolikoj, pravoslavnoj Crkvi bosanskoj25. Poznato je da su zvomiko srebreniko podruje predstavljali oblasti u kojima su pristalice Crkve bosanske imali jaka uporita . Meutim, zahvaljujui djelovanju franjevakih misionara i njihovih samostana u Zvomiku, Srebrenici Teoaku gotovo svi su jo prije dolaska Osmanlija prevedeni u katolicku vjeru. Period osmanske vladavine (1460-1878.) Osvajanjem Despotovine (1459.) isti osmanski komandanti nastavili su operacije i s lijeve strane Drine, u Bosni. Tako su zvorniko srebreniko podruje, kao Usora, potpali pod osmansku vlast, najvjerovatnije, poetkom 1460. godine26, tri godine prije konanog pada Bosne (1463.) bie u sastavu Osmanske carevine vie od etiri vijeka (1460-1878). U osvojenim krajevima Osmanlije su formirale vee administrativno-politike vojne jedinice koje su se zvale sandaci. Na teritoriji srednjevijekovne Bosne, nakon njenog osvajanja, formirana su tri sandaka: Bosanski (1463.), Hercegovaki (1470.) Zvomiki 1480. godine. Formiranje Zvomikog sandaka diktirali su, prije svega, vojnostrategijski razlozi, tj. potrebe za daljnjim osvajanjima, vru odbranu kao bolju organizaciju steenih posjeda u Podrinju, koje su Maari ugroavali.2 7 Od osnivanja Zvomikog sandaka pa sve do 1851. godine u Zvomiku e biti njegovo sjedite, kada prelazi u Tuzlu, ali e se i dalje zvati Zvomiki sandak. Iste godine u Tuzlu je premjeteno sjedite Zvomike eparhije od kada se ona zove Zvomiko-tuzlanska eparhija.2 8 Zvomikom sandaku pripadala je cijela sjeveroistona Bosna (prostor izmedu Drine, Save Bosne), a jednom svojom polovinom protezao se i na zapadnu Srbiju (Mava, donje srednje Podrinje). Na
25. Pristalice Crkve bosanskeu istorijskim izvorima pominju se pod raznim imenima (bogumili, patareni, kristijani, dobri Bonjaci). U domaoj narodnoj sredini obino se nazivaju bogumilima. 26. Dr. Adem Handi: Zvomik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku, Godinjak Drutva istoriara , godina XVIII, Sarajevo, 1970. str. 142. 27. Isto, str. 143 28. Inae, Zvoraik je, pored Sarajeva Mostara, bio tree sjedite bosanskohercegovakih eparhija i za due vrijeme predstavljao glavnu vezu izmedu Srbije ovog dijela Bosne.

15

elu Sandaka bio je sandak-beg. nje bio vojni zapovjednik najvii administrativni rukovodilac u sandaku. Bio je potcinjen (od 1580.) bosanskom beglerbegu i u shiaju rata stavljao se pod njegovu komandu sa svom svojom vojskom. U vrenju svojih dunosti sandak-beg se oslanjao na malobrojan vojno-administrativni aparat podreene zapovjednike, u prvom redu na alajbega - zapoyjednika svih spahija u sandaku.2 9 Konak zvornikih sandak-begova bio je prvo u utvrdenom zvomikom gradu, a kasnije pod tvrdavom, u kasabi, (u Hridu). Zvoraiki sandak je bio ammistrativno podijeljen na kadiluke kao ire nahije kao ue administrativne jedinice. U 16. vijeku imao je 8 kadiluka (Srebreniki, Brvniki, Zvorniki, abaki, Krupanjski,

PREGLEDNA KARTA ZV O RNIKO G 5ANDZA . vijeku

4. Pregledna karta Zvornikog sandaka 16. vijeku 29. Dr. Adem Handi: Zvomik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku, Godinjak Drutva istoriara , godina XVIII, Saiajevo, 1970. str. 148-149.

16

Tuzlanski, Graaniki Bij elj inski) 1 nahiju od kojih se 21 nalazila na bosanskoj, a 10 na srbijanskoj strani.3 0 Godine 1830. dijelovi Zvomikog sandaka koji su se nalazili na desnoj strani Drine prikljueni su Kneevini Srbiji, kao nagrada za vjernost sultanu, osim Malog Zvornika Sakara. Ova dva ista muslimanska naselja ostae u sastavu Sandaka Zvomike nahije sve do 1878. godine, kada Austro-Ugarska preuzima vlast u Bosni od Osmanlija, a Drina postaje prirodna granica na cijelom svom srednjem donjem toku izmeu Srbije Bosne, odnosno Austro-Ugarske Srbije. Radi uvanja granica od neprijatelja i puteva od hajduka razbojnika, Osmanlije su osnivale u pojedinim mjestima du bosanskohercegovakih granica, koje su dijelile Osmansko od Austrijskog carstva, (a od 18. vijeka i u unutranjosti), kapetanije. One su bile manje, tano ograniene teritorije, vojniki organizovane u kojima je svaki od kapetana do prostog vojnika bio plaen za svoju slubu. Kapetanije su postojale od polovine 16. vijeka do 1835. godine. U cijelom Bosanskom ejaletu (paaluku) bilo ihje 1829. godine 39, od kojih tri u Zvomikom sandaku: Zvorniku, Tuzli Gradacu. Kapetani zvomiki, koliko se zna, bili su sve vrijeme iz begovske porodice Fidahia.3 1 Po dolasku u Zvomik, Osmanlije su udarile temelje utvrdenju pored Drine (Donjem gradu) obalskim bedemima baterijama da zatvore svaki prilaz tim pravcem (od vode). To je priblino dananja njegova osnova.3 2 Istovremeno proiren je uvren Gomji grad u kome je sultan Mehmed II (Fatih) Osvaja po osvajanju Zvomika podigao damiju prije 1481. godine, a poslije 1460. koja je nazvana njegovim imenom. Tu su odmah podignute stambene zgrade za posadu predstavnike vlasti, jer je sultanove damije nastala prva stambena etvrt, najstarija mahala u Zvomiku, koju pominju osmanski popisi, nazvana po imenu navedene damije.3 3 U prvoj polovini 16. vijeka u ovoj mahali je bila atmja za
30. Dr. Adem Hani: Tuzla njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975. str. 51-52. 31. Hamdija Kreevljakovi: Kapetanije u , Svjetlost, Sarajevo, 1980. str. 11, 12, 16. 199. 32. Dr. M azali:,Zvomik (Zvonik) stari grad naDrini, GlasnikZemaljskog muzeja X, Sarajevo, 1955. str. 85. 33. Dr. Adem Handi: Zvomik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku, Godinjak Drutva istoriara , godina XVIII, Sarajevo, 1970. str. 155.

17

vodu, banja (javno kupatilo), 11 duana jedna tekija uz koju je postojala kuhinja za goste, putnike tekijske dervise.3 4 Ona se s vremenom proirila na prostranu zaravan uz kapiju tvrave. Takodje je u Donjem gradu uz Carsku kapiju (sjevemu) uz popravak tvrdjave 1491. godine podignuta jedna damija.3 5 Kasnijeje po nareenju Sulejmana Velianstvenog u Zvomiku (najvjerovatnije na Fetiji) podignuta damija zvana Sulejmanija. Za razliku od damija u tvrdavi, podignuta je u podgradu kao takva predstavljae poetak izgradnje muslimanskog naselja van zidina tvrave, kje se nastavljalo na srednjevjekovnu varo.3 6 Iz bezbjedonosnih razloga sve do Mohake bitke pada Ugarske (1526.) sjedite organa nove vlasti muslimanske kultume ustanove nalazile su se u tvravi. Poslije ovog znaajnog istorijskog dogaaja nastaje vrlo ubrzan proces stvaranja gradskog naselja (kasabe) van zidina Zvomike tvrave, a naroito u periodu izmedu 1528. 1533. godine. U ovom vremenu u Zvomiku se razlikuju tri dijela grada: kala (tvrdava naselje u njoj), nefis (samo m jesto, to je ovdje identino sa muslimanskim dijelom podgraa, kasabom) varo (zateeni dio podgradja sa starim trgom i Crkvom sv. Marije).3 7 Kada su Osmanlije ole u Zvomik, kao to je reeno, zatekle su razvijeno naselje sa dosta prometnim trgom, koje se nije direktno naslanjalo na tvrdavu, nego se nalazilo znatno nie, tamo gdje su se sastajala dva stara puta: onaj to je iao od pravca Vrhbosne preko dananjih ekovia Paprae, pa kroz sadanje selo Kula Grad sputao se prema Drini (negdje kod dananje Robne kue) onaj to je vodio lijevom obalom Drine prema Savi.3 8 Na ovom irem prostoru kao na prostora ananje Fetije nalazilo se podgrade Zvomika (Podzvonik), odnosno hrianska varo, iji su stanovnici tada bili uglavnom svi katolici.
34. Isto, str. 159. 35. Dr. A. Handi: Tuzla i njena okolina u XVI v. Svjetlost, Sarajevo, 1975. str. 144. 36. Dr. M. Imamovi: HistorijaBonjaka , BZK Preporod, Sarajevo 1997. Str.187. 37. Dr. A. Hani: Tuzla njena okolina u 16. stoljeu, Svjetlost, Sarajevo, 1975. str. 146. 38. Dr. Adem Handi: Zvomik u XV i u XVI vijeku, Godinjak Drutva istoriara ( XVIII), Sarajevo, 1970. Str. 166.

18

Osnovna briga Turaka Osmanlija bila je obezbjeenje tvrave. U tom cilju oni angauju zateeno varoko stanovnitvo za uvare Zvomike tvrave (martolose) koji su primali piate bili osloboeni od poreza. Oni usmjeravaju u Zvomik kolonizaciju stoara iz Hercegovine, Cme Gore Srbije (pravoslavno stanovnitvo) od njih regrutuju nove martolose-dnevniare, uvare zvornike tv rd av e.39 I katoliko pravoslavno stanovnitvo bilo je nastanjeno, a dalje se nastanjivalo, u ranije opisanom dijelu Zvomika, zvanom Varo. Na staru hriansku (katoliku) varos na Fetiji, oko Crkve svete Marije, nadovezivala se sa zapadne strane pravoslavna varo. U njoj su bili nastanjeni martolosi, a ne u tvrdavi. Po popisu iz 1512. godine hrianska varos (podgrade) imala je 270 kua od ega 200 hrianskih (jednih i drugih) 70 muslimanskih.40 Poslije Mohake bitke propasti Ugarske (1526.) primjetno je stalno pomijeranje katolikog stanovnitva prema sjeveru u podruja s jaom katolikombazom, tako da je u zvomikom podgrau poeo naglo da opada broj starog stanovnitva. Smanjenjem nestankom katolikog stanovnitva Zvomik su napustili i franjevci, pa su i Crkva svete Marije i samostan prestali sa radom (najvjerovatnije 1539. godine). Uporedo s tim u zvomikoj okolini se nastanjivalo pravoslavno stanovnitvo vlakog porijekla.4 1 Zvomiki sandak-beg je i poslije 1541. pozivao vlake knezove da nsele ovo podruje svojom rajom, uz znatne poreske povlastice. Iz popisa od 1476. godine vidi se da su jo tada izvjesni vlasi bili nastanjeni oko Zvomika za kje se kae da su doli sa strane (dr. A.Handi Tuzla u 16. vijeku, Sarajevo, 1975. str. 97.) Otklanjanjem ugarskih provala uz Drinu poslije 1526. godine stvoreni su povoljni uslovi za razvitak Zvomika kao gradskog naselja sa orijentalnom fizionomijom, a pogotovo to je on bio dobro utvren to je u njem u bilo sjedite Zvornikog sandaka. Jednim dijelom islamizacijom, a jo vie pomijeranjem varokog stanovnitva prema sjeveru, poveavao se brpj muslimanskog stanovnitva u zvomikom podgrau (vrosi). Od ranijih 200 hrianskih kua ostalo ih je do 1533. godine samo 29. Islamjeprimalo, gotovo ravnomjemo, starosjedilako kao kolonizirano stoarsko stanovnitvo. Najraniji sluajevi islamizacije
39. Isto, str. 167. 40. Isto, str. 170. 41. Isto, str. 172.

19

dogaali su se meu sitnim hrianskim spahijama tvravskim posadama. Jo ranije je reeno da je zvomiko podruje predstavljalo nekad jae uporite pristalica Crkve bosanske. Medutim, popisni defteri iz 15. 16. vijeka ne sadre sline podatke, to bi znailo da ih na podruju Zvomika tada nije bilo, ili ih je bilo vrlo malo.4 2 AJco ih je bilo, oni su, kao u ostalim krajevima Bosne, primili islam. N ajraniji podaci nastanjenom muslimanskom civilnom stanovnitvu u Zvomiku datiraju iz 1512. godine, kada je evidentirano 70 muslimanskih domainstava u njegovom podgradu (varoi). Ve smo ranije kazali da je jo na poetku osmanske vlasti, u drugoj polovini 15. vijeka, formirano prvo muslimansko naselje u Gomjern gradu oko damije Mehmeda Fatiha. Ono se u prvoj polovini 16. vijeka poelo da seli od Gomjeg grada dolje, starom trgu, hrianskoj varoi. Ono se, svakako, poelo formirati du puta pored Drine, polazei od Donjeg grada prema sjevem, prema dananjem centra grada gdje su se sastajala dva ranije pomenuta puta43. Tako se sredinom 16. vijeka formiralo novo vee gradsko naselje sa preteno muslimanskim stanovnitvom koje je dobilo, uglavnom, onu urbanu irinu kakvu je imao Zvomik za vrijeme osmanske austrougarske vladavine, izmedu dva svjetska rata neposredno poslije Drugog svjetskog rata. Tada su, pored ve ranije formiranih dijelova grada (na Fetiji, Srpskoj varoi Starom trgu - centra), nastale zvomike mahale: Hadi-Durgutova (Hrid), Zamlaz, Bair, Namazdah, Rijeka, Kanare, Tabaci Skela, tako da e Zvomik u 16. vijeku imati 11 mahala. u 18. vijeku formiranaje Beksuja, a Kuljanski put Vidakova njivanajvjerovatnije u 19. vijeku. U prvoj polovini 16.vijeka mahale su se nazivale po zanatima (esnafima) koji su u njima bili zastupljeni (krojai, obuari, sarai, tabaci itd.), a sredinom pomenutog vijeka po imenima njihovih ivih mahalskih statjeina (Mahala Karadoza, sina Ilijasa, Mahala Kara Sadije itd.). Od drage polovine 16.vijeka mahale dobivaju imena po damijama njihovim osnivaima. (Mahala Hadidurgutove damije, Mahala Sulejmanija itd.).4 4 Nazivi mahala ija
42. Dr. A. Handi: Tuzlainjenaokolinau 15. vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975,str. 83. 43. D r.A .Handi:Z vom ikuHpolovini 15 16.vijeku,GodinjakDrutvaistoriara (XVIII) Sarajevo, 1970. str. 180. 44. Dr. A. Hani: Tuzla njena okolina u 16. vijeku, Sarajevo, 1975. str. 146-149.

20

su se imena u obiljeavanju dijelova grada zadrala do sredine 20.vijeka, a u narodu sve do danas (Hrid, Zamlaz, Bair...) nastali su najvjerovatnije u 17. i 18. vijeku. U 16.vijeku u Zvomiku je otvoren veliki broj zanatskih radionica, kultumovjerskih i drugih objekata, kaoto su damije, mesdidi, tekije, musafirhane (gostionice), mektebi, javnakupatila (banje) ijavne esme45. U osmanskom periodu Zvomik je znaajan zanatski trgovaki centar. Jako je razvijen saobraaj laama niz Drinu skelompreko Drine. Godine 1533. ima neto vie od 580 domainstava,4 6 bez onih koja su pripadala organima vlasti vojnom staleu. U grau je ove godine zabiljeeno preko 25 razliitih zanata, to: tabaci (tavljai koe), obuari, sarai, izmadije, urije, papudije, nanuldije, krojai, kapari, klinari, kalajdije, svjeari, duneri, pekari, halvadije, bazardije, mesari, potkivai, kovai, samardije, klesari, berberi, kujundije, kazandije drugi.4 7 Zvomik je u ovo vrijeme predstavljao najvee gradsko naselje u istoim enom sandaku. Interesantno je napom enuti da je i u predosmanskom osmanskom periodu u Zvomiku okolini bilo jako razvijeno vinogradarstvo da je grode predstavljalo osnovno voe u gradu. Znatan broj zanatlija trgovaca bavio se zemljoradnjom. 0 broju stanovnika Zvomika u ovom periodu nema tanih podataka. U 18. vijeku bilo ih je izmeu tri tri po hiljade. Grad je tada imao 8 damija pravoslavnu crkvu. Pred kraj osmanske vladavine Zvomik je bio meul 0 najveih gradova u spadao u grupu gradova koji su imali od 5 do 10.000 stanovnika.4 8 U Zvomiku je 1851. godine boravio Englez Skin (Sken). Prema njemu grad je tada imao izmedju pet est hiljada stanovnika, od ega su jedna desetina hrianiMJ njemu je krajem 17.vijeka ivio tu umro poznati bonjaki pjesnik Hasan Kaimija. stanovnitvu Zvornika nekim njegovim privrednim karakteristikama uveni turski putopisac Evlija elebija, boravei u Zvomiku 1664. godine, zapisao je: Stanovnici su Bonjaci, govore bosanski, nose ohane dolame, tijesne krajike akire s kopama gizdaju se. Ima mnogo bata i vinograda. z ovog kraja glasovite su ljive, jabuke, trenje, hrastove daske, smre, vina, ovija vuna govea
45. Isto, str. 146. 46. Dr. A. Handi: Zvom iku I p. 15. i u 16. v.. GDI (XVIII), str. 177. 47. Isto, str. 178. 48. M. Ljiljak: PTT , knj II, PTT Preduzee saobraaja, Sarajevo 1981. str. 64.

21

koa. Skela mnogo radi. Stanovnici su dobri trgovci...4 9 Znaajne podatke dao je Celebija ivotu u Zvomikoj tvravi. On kae da je prosior u Donjem i u Gomjem gradu bio krcat manjim i veim zgradama za stanovanje, magazinima, kancelarijama, vojnikim barakama, kuhmjama, Izmedu ovih objekata u Donjem gradu krivudao je put zakren oporima djece pasa, tako da su se njime jedva kola mogla provlaiti. Tvrava j e bila nacikana mnotvom topova raznih kalibara koji su zj ali na sve strane. Prema Evliji elebiji u Zvomiku je bilo tada 18 damija, 8 tekija, javno kupatilo, 3 hana, 7 mekteba, 3 medrese, 8 mesdida 18 mahala sa 2.800 kua. U osmanskom periodu Zvomika tvrava bila je jedna od najveih najutvrenijih srednjovjekovnih gradova u Bosni. Godine 1830. u Gomjem gradu je bilo u upotrebi 13 topova, u Donjem 26, a u spremitu jo 46 kompletnih topova sa zapregom, znai ukupno 85 topova, to je za ono vrijeme predstavljalo jaku silu u artiljerij.iso Saobraaj se nalazio u vrlo jadnom stanju. Stari rimski putevi su zaputeni, a drugo vremena novi nisu izgraivani. Prevoz robe putnika obavljao se tovamim jahaim konjima, a u kasnijem periodu u ravnijim dijelovima konjskom volovskom zapregom (tek od druge polovine 19.vijeka). Saobraaj se nije redovno odravao zbog vremenskih nepogoda, buna, bolesti, napada hajduka, nedovoljnog broja mostova si. Godine 1864. u Bosanskom paaluku otvorene su prve pote ( u 11 gradova), meukojimaipotauZvomiku. Ona od 1866. imai telegrafsku stanicu.5 1 Stanovnitvo u gradu bavilo se zanatstvom, trgovinom poljoprivredom, a na selu se iskljuivo ivjelo od zemljoradnje od koje je svaka porodica obezbjeivala za sebe sve prehrambene artikle. Na selu se u kunoj radinosti izraivao alat, odjea i druge potreptine, najprije za sopstvene potrebe, a kasnije za trite. Na podruje Kamenice, kao na jo neka podruja sjeveroistone Bosne, doselilo se koncem 18. vijeka neto Karavlaha (rumunski Cigani, pravoslavci). Bavili su se izradom prodajom drvenog posudja. Njihovi potomci i danas ive ovom podruju.
49. Evlija elebija: Putopis II (odlomci jugosl.zemljama), Svjetlost, Sarajevo, 1957. str. 259. 50. Djoko Mazali: Zvomik(Zvonik) stari gradna Drini, Glasnik Zemaliskoa muzeia XI, Sarajevo, 1956. str. 269. 51. M.Ljiljak: PTT , knjiga I, Sarajevo, 1975. str. 40. 137.

22

Dok je Zvomik bio u osmanskoj vlasti izdrao je etiri velike opsade - najprije maarsku 1464. godine, a zatim tri austrijske (1688., 1716.1 1737). Najvea opsada bila je 1464. godine. Nakon to je maarski kralj Matija Korvin odbio Trke od Jajca 1464. godine, opsjeo je Zvomik. Opsada je trajala od 8. oktobra do 9. novembra 1464, godine. Madarska vojska brojala je 26000-30000 vojnika, a vodio ju je Mirko Zapolja. im je bosanski sandak-beg Mehmed-beg Minet-oglu saznao da kralj gradi most preko Save kod Rae, opremio je u zvomicki grad 500 po izboru junaka. Korvin je doveo pod Zvomik brojne topove druge sprave za opsadu, Poeo je tui grad iz topova. a onda je zapovijedio juri. Zvomika posada je u najteem momentu bitke saznala da joj se sprema pomo, to ju je silno obradovalo. va vijest kod Madara je stvorila paniku kralj je digao opsadu skoro u divljem bijegu povukao se prema Savi.5 2 Austrijajeu ofanzivi u septembru 1688.zauzela Beograd Zvomik u decembru 1688. pod komandom Ludviga Badenskog. etiri hiljade Zvomiana tadabjei, sklanja se u Sarajevo. Topal Husein-paa je nakon viednevne opsade uspio u ljeto 1689. godine povratiti Zvom ik, a potom je u drugoj polovini iste godine uspjeno ratovao protiv Austrije u Mavi Sremu. Eugen Savojski, jedan od najpoznatijih austrijskih vojskovoda, pokuao je 1716. da zauzme Zvomik time otvori dalji put prema unutranjosti Bosne, ali su ga Bonjaci pod zapovjednitvom Numanpae uprilia uspjeli odbraniti.5 3 Ranije smo spomenuli da je u gradu od polovine 16. stoljea do 1835. godine bila kapetanija i da su zvomiki kapetani za sve ovo vrijeme bili iz bogate begovske porodice Fidahia. Krajem dvadesetih i poctkom tridesetih godina 19. vijeka kapetani bijahu amidii (strievii) Mahmud beg Fidahi Ali beg Fidahi. Obojica pristae na sultanove reforme iz 1826. godine ukidanju janjiarskog reda uvodjenju nizama (regulame vojske). Za zasluge su nagradjeni - postae pae, visoki vojni civilni dostojanstvenici. U nadmetanju za prevlast izbi estok sukob izmedju njih u proljee 1830. godine, kje isforsira nvi namjesnik (valija) Bosne
52. Hamdija Kreevljakovi: Gradovi na Drini, Nae starine I, Sarajevo, 1953. str. 13. 53. Dr. Mustafa Imamovi: Historija Bonjaka, BZR Preporod, Sarajevo, 1997. str. 281 295.

23

Namik paa da bi stvarao svadju medju naim ljudima kako bi mogao da lake upravlja. ovom dogadjaju ispjevana je narodna pjesma U Zvomiku, u Donjemu gradu, sauvana u jednom sefardskom rukopisu na panskom jeziku. U sporn je posredovao (intervenisao) gradaaki kapetan Husein Gradaevi sukob je okonan u krist Mahmud pae Fidahia, ali je Husein stao i u zatitu Ali pae Fidahia, od kada njih dvojica postaju nerazdvojni prijatelji.

4a. A lipaa Fidahi Husein kapetan Gradaevi (Izmirenje). CrteD. Trifkovia (idejna pretpostavka).

U Pokretu za autonomiju nezavisnost Bosne 1831/32. godine, to ga je predvodio Husein kapetan Gradaevi (Zmaj od Bosne), vrlo znaaju ulogu imala su dvojica paa Fidahia, posebno Ali paa Fidahi. Bio je vojskovodja bosanske vojske u bici na Kosovu polju u kojoj je porazio sultanovu vojsku. Vodio je kao Huseinov komandant druge velike bitke protiv sultanove vojske. U najteim situacijama bili su zajedno. I u odluujuoj bici za Bosnu Sarajevo na podruju Podromanije Ali Husein bili su zajedno do posljednjeg trenutka nadmetali se ujunatvu. Poslije sloma Pokretau proljee 1832. godine zajedno su preli u Austriju, gdje im je stigla vijest da su od strane sul tana osudjeni na smrt. Ubrzo su pomilovani na zahtjev Porte decembra 1832. godine otpremljeni zajedno Dunavom iz Beograda u Carigrad (u 24

progonstvo).53aNakon Huseinone smrti Ali paaFidahi je bio u Carigradu do 1835. godine. Dozvoljen mu je povratak u Bosnu, ali ne u Zvomik ve u Bjeljinu, odakle je 1840. prognan na Kipar, gdje je umro 1845. godine. Pred kraj osmanskog perioda u Bosni je bilo samo 3% pismenog stanovnitva, a zvorniko podruje u tom pogledu bilo je jo drastinije.Ono osnovnih kola to je bilo imale su iskljuivo vjersko obiljeje. Kvalifikovanih uitelja nije bilo. Otvaranje kola bilo je preputeno privatnoj inicijativi. Pravoslavci su u Zvomiku do sredine 19.vijeka imali neku vrstu narodne uionice, koju su pohaala trgovaka, zanatlijska i gdje koje seosko dijete. Znatno brojniji su bili mektebi (za muslimansku djecu) koji su obicno otvarani uz damije. Godine 1871 postojala je u Zvomiku rudija, a vjerovatno medresa. Prema podacima mskog konzulata iz 1874. godine na zvomikom podruju ve godine radilo je 28 mekteba (1.354 uenika) 4 hrianske kole (147 uenika)54. U Zvornikom sanaku nije bilo zdravstvenih ustanova ni ljekara. Pokustvo je bilo vrlo oskudno. Poneka stolica ili krevetmogla se nai samo u kuama bogatijih trgovaca. Oni su se bavili, uglavnom, izvozom sirovina uvozom kolonijalne robe. Od sredine 19. vijeka Zvomik je stagnirao dijelei sudbinu Osmanskog carstva, zadravajui dalje karakteristike trgovackozanatskog centra. Broj mahala (ulica) nastalih u osmanskom periodu nije se mijenjao sve do poslije Drugog svjetskog rata, a njihova imena (Hrid, Zamlaz, Fetija, Srpska varo itd.) zadrala su se u narodu sve do danas. U dba osmanske vladavine Zvomik su esto harali kuga, veliki poari poplave. Poznati poari bili su 1820. kada je izgorjelo 48 duana (efenaka), 1856. godine u kojem je izgorjela Nemazdah mahala Alada han (areni han)5S. U ovim poarima vjerovatno su nestali mnogi znaajni graevinski objekti iz ovog perioda.
53a. Dr. Ahmed SAlii: Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1996. str. 13, 26, 121, 135, 171, 182, 234, 309, 398, 399, 402. 54. Dr. IbrahimTepi: u ruskim izvorima 1856-1878", VeselinMaslesa. Sarajevo, 1988. str. 521. 55. Ibni Hasan: ..Islamski spom. u Zvomiku, Islamska misao, br. 61/84. str. 42.

25

Prema uredbi ureenju Bosanskog paaluka 1865.godine, Paalukje imao sedam sandaka, to: Sarajevski, Zvomiki, Banjaluki, Bihaki, Travniki, Hercegovaki iNovopazarski. U sastavu Zvomikog sandaka bilo je tada devet kadiluka: Donja Tuzla, Zvomik, Gradaac, Brko, Bijeljina, Srebrenica, Vlasenica (Bira), Maglaj Graanica5 6 Vrijeme austrougarske vladavine (1878.-1918.) Na Berlinskom kongresu 1878.godine velike evropske sile, uz saglasnost sultana, odluile su da Turska preda Bosnu Hercegovinu Austro-Ugarskoj, da je ona privremeno okupira i u njoj sredi priiike zavede red. Stiglaje sultanova poruka da se austrougarska vojska mimo primi. Meutim, na vie mjesta u Bosni Hercegovim pruen je otpor ulasku austrougarske vojske, koji je trajao od krajajula do kraja oktobra 1878. Zestok otpor organizovan je pruen u Tuzli u ljeto 1878.godine, U njemu su uestvovali zvomiki ustanici sa 450 ljudi svrstanih u jedan odred koje su predvodili Risto Popovi, bimbaa (major), oro Nikoli, juzbaa (kapetan), oba rezervni oficiri osmanske vojske. Ustanike snage koje su branile poloaje oko Tuzle brojale su oko 4.000 boraca, a glavnokomandujui je bio plevljanski muftija Vehbija Semsikadi. On je za komandanta Tuzle postavio Zvomianina Ali-agu Tahirovia57. Iako modemo naoruana brojno jaa (preko 5.000 vojnika), Dvadeseta austrougarska pjeadijska divizija generala Caparija nije uspjela da u prvim naletima zauzme Tuzlu, ve je bila odbijena. Zvomiani su vrsto drali odbranili poloaje u Simin Hanu, gdje im je bilo odredite. u septembru (22.IX 1878.) austrougarska vojska je ula u Tuzlu, a potom krenula na Zvomik, koji je bez velikog otpora zauzet 27.septembra. Tako je 1878.osmansku vlast u Zvomiku zamijenila austrougarska. Godine 1908. Austro-Uugarska je anektirala i prikljuila je svojoj carevini, u kojoj je imala status pokrajine, podijeljene na est okruga. Zvomik sa jo devet srezova pripadao je okrugu Tuzla. U doba austrougarske vladavine (1878.-1918.) Zvomikje, takoe, razvijenije mjesto. On je kotarsko (sresko) sredite sa razvijenim
56. M.Ljiljak:PTT u , knjiga I,PTT, Sarajevo. 1975.str.27, 28, 31. 57. Dragia Trifkovic:Tuzlanski vremeplov I,Pres kliping, Beograd,1981.str.59.

26

zanatstvom trgovinom. Tadanjem Zvomikom srezu, pored sadanjeg podruja optine Zvornik, pripadalo je podruje dananje optine Kalesija, kao dijelovi sadanjih optina Ugljevik (Teoak, Tavna), Lopare (Tobut, Priboj) Bijeljina (Glaviice), ije je stanovnitvo bilo, uglavnom, srpske nacionalnosti, osim u Teoaku. U cilju obezbjeenja koliko-toliko pismenih radnika predradnika, kao kolovanja djece svojih inovnika, Austrijaje u Bosni Hercegovini otvarala svjetovne osnovne kole po uzoru na evropske. Tako je u Zvomiku 1886. godine dolo do otvaranja narone (dravne) osnovne kole.58 Izgradeni su makadamski putevi za Lopare, Sarajevo, Srebrenicu, Tuzlu Bijeljinu, koji su dugo godina poslije Drugog svjetskog ratabili uupotrebi, a neki i do danas. Posebno se prodor Austrije u osjetio u Zvomiku u oblasti arhitekture i gradevinarstva. Nasuprot starim upravnim zgradama orijentalnog stila iz osmanskog perioda uskih prozoria i malo svjetla, podiu se nove velike graevine koje su svojom monumentalnou, pored osnovne namjene, trebale da predstave i novi reim i istaknu njegovu snagu. Saanja zgrada Skuptine optine, Oficirski dom (Kasina), vojna bolnica na Fetiji, andarmerijska stanica, biva zgrada osnovne kole u Beksuji, posta (sada poslovne prostorije Agroproma u entru grada), medresa, samo su neki od veih objekata podignutih u Zvomiku za vrijeme Austrije. Odmah po okupaciji poela su doseljavanja dovoenjem povjerljivih strunih inovnika, zatim trgovaca, zanatlij preduzimaa iz drugih dijelova Austro-Ugarske monarhije, tako da se u Zvomiku nastanjuje katoliko stanovnitvo, kojeg po popisu iz 1879. nije bilo ni u gradu ni u Srezu.5 9 Formirana je njemaka kolonija u Branjevu doseljavanjem njemakih familija iz nekoliko vojvoanskih mjesta. U prvihtridesetak godina austrougarske vladavine broj stanovnika u Srezu se gotovo udvostruio. Sa 27.468 (1879.) poveao se na 47.756 (1910.). Iz pop is a stanovnitva 1910. godine vidi se da je grad te godine imao 732 kue 3688 stanovnika, od ega 754 pravoslavaca, 2092 muslimana, 185 katolika, 9 evanglista, 148 Jevreja 498 vojnih lica.6 0
58. Mitar Papi: kolstvo u za vrijeme austrougarske, VeselinMaslea, Sarajevo, 1972. str. 46. 59. Rezultati popisa iteljstva u od lO.Oktobra 1910. godine. (Engebnisse der Volkszhlung Bosniein und der Hercegovina vom lO.oktober 1910), Sarajevo, 1912. str. 136. 60. Isto, str. 136

27

Prema pomenutom popisu prigradsko naselje Kula Grad imala je 71 kuu 314 stanovnika, Divi 133 kue 479 stanovnika Karakaj 54 kue 205 stanovnika61. U samom gradu na dan popisa bile su 192 porodice (sa 1004 lana domainstva) kje su se bavile zemljoradnjom ivjele od zemljoradnje, dk su se ostale porodice sa 2186 lanova bavile drugim zanimanjima ivjele od njih (zanatstvo, trgovina dr.). Interesantno je da je medu zemljoradnicima u gradu bilo tada 76 porodica kje su imale svoje kmetove, a bilo je pet kmetovskih porodica62. Napodruju sreza Zvomik, ija je povrina bila 858 km2, bilo je tada 9.169 kua 48.407 stanovnika, to 26.169 pravoslavaca, 20.906 muslimana, 294 katolika, 218 evanglista, 175 Jevreja 651 vojno lice.6 3 Od ukupnog broja civilnog stanovnitva (47.756) od poljoprivrede je ivjelo 44.468 stanovnika, a 3.288 od ostalihzanimanja. Zemljoradnikih porodica bilo je te godine u Srezu 7.739, a ostalih 1.117. Od ukupnog broja stanovnika u Srezu 1910. godine samoje 3.387 znalo citati i pisati (2.904 mukarca 483 ene), 371 samo itati (358 mukaraca 13 ena),6 4 dk su svi ostali bili potpuno nepismeni. Uope, uinjen je znatan napredak u svim oblastima, posebno u privrednom razvitku u odnosu na zateeno stanje. U cilju iskoritavanja prirodnih bogatstava, odmah je otpoela izgradnja dobrih puteva. Tako suvedokraja 1879. otvoreniputevi Zvomik-Tuzla Zvomik-Bijeljina, 1885. godine Z vom ik- Sarajevo. Godine 1889. Zvomik dobiv i prvi telefon (za vojne potrebe), a 1909. za civilne potrebe, kada je uspostavljena telefonska linija Bijeljina-Zvomik. Pred poetak Prvog svjetskog rata (1914.) matina pota u Zvomiku ima pomone pote u Capardama, Kozluku, Paprai Drinjai. Pota u Zvomiku imala je tada 14 zaposlenih radnika od toga pet slubenika devet pomonog osoblja, a pota u Drinjai jednog slub jednog pomonog radnika. Na lin iji Z vornik-Srebrenica uveden je prevoz putnika 1886.godine u obinim kolima, a nekoliko godina kasnije obina kola

61. Isto, str. 74-76. 62. Isto, str. 136. 63. Isto, str. 14-37. 64. Rezultati popisa iteljstva u 1879. godine, str. 4,100 101.

28

su zamijenjena natkrivenim sa dva mjesta za putnike.6 5 U Zvomiku je 1908. osnovana Kotarska poljoprivredna zadruga, iji je cilj bio unapredivanje poljoprivrede u Srezu.6 6
140

Svrha zadruge.
3. Svrha aadruge poboljanjo i inatcsrijalnih prilika privredmkil go|<?[ijoni zujurtnitva, mcgjusobmm poufovanjpm \ ^* njoni, podravanjem podizaijjcm stnlo^kc svjo^ti, fcostupanjem stalekih podtzanjom privrodnih intere&a aadrugara} ali ona svako pekulativno djelovanje sadrugc kao takove. Osobito ]o sadatak zadrugo.* 1. da podnaa vlastima nnijcnjti prijcdlogo zemaljeke lmlturo, 'oilo na njihov a&htjev, bilo vlaatitog nagona; 2. da pomao rad zemaljske uprave 11 pogledu podizanja zomaljeke kulture, impose * taretvu, voaretva, vingradratvn poSumljavanja, naroto u krfcvitim kraieviraa, kao koniogojstva stofiaretva; 3. da sudjolujo pri podiaanjii uzornih selirtkli kut-a, staja gjubrigta, pri uva^janju tudn|aku pedi, da posredujo. pri Sirenju novih poljoprivrednih alata strojova, pri nabavi dobrog itnog , pri uvagjunjit aijanja pioih novih. klturnih biljaka, pri popt-avljanju livada p&njaka, te pri uvayj,anjtt pnklanih uredaba za dr. l.;'* 4 . da dobavlja stoku rasplod \ sredstava aadrugo, koja su za to odiegjeoa, 1 da razdjo-

Nafedba
zenmljske vlad Bosnu Hercegovim! od 15. 1908.,-. . 161. 242/ 1., kojom ) pTitila kotarske poljoprivredne zadruge n Zvomlka.
{ d b tt A fltp w jn c . k i . i4 je d n i6 k f ft m lo ie tn n L T i o n ic iJ* u pq-

1I47RM B ona LUfTMOTtoe Ad .**#** lott., . 11.16J/Q. IT.)

X m e 1 . %I,
Za kotor Zvornik osniva se kotuvska poljoprivredna zadrugapod K o ti rslu i p o jjo p r i v r id n a z a d r u g 11 Z v o r n ik uM sa sjcditem u Zvorniku,

Pr&yni odnoaj.
. Kotarska poljoprivredna zadrngn u Zvorniku nij podyribona onim ustanovama tryovatikog zukoaa za Bosnu Hercegoviim, kje so odnoso mi tcovno privredna zadrugoj ona stupa u ivot jjivni gragjanski fmobrm'oj , kiU ]] ylada za i Horci'goynu odobi-i ova kiida &o iata oglasc 4 Glasiiiku zakona naredaba zaBosnu Hercegoviim . Z a obveie zadruge jam zadruga kao pravnft o&oba.

'

4b. Naredba osnivanju Katars ke poljoprivredne zadruge Zvorniku

Organ Socijaldemokratske stranke Glas slobode zabiljeio je da je 1909. godine bilo u Zvomiku 17 organizovanih radnika, od toga tri drvodeljska, tri kovinarska 10 koarskih, kao da je ove godine na zbor radnika u Zvomik dolazio Mitar Trifunovi Uo, radniki tribn iz Tuzle. Poetkom 20. vijeka formirano je u Zvomiku Udruenje Srba zanatlija Zanatsko drutvo (bez vjersko-nacionalnog obiljeja), iji zadatak je bio da unapredjuju zanatstvo.6 6 3Ona su nastavila rad poslije Prvog svjetskog rata.

65. Milan Ljiljak: Pota, telegraf telefon u , Preduzee saobraaja, Sarajevo 1981. str. 154, 182 228. 66. Glasnik zakona naredbi za , god. 1908. str. 448. Zemaljska tamparija Sarajevo, 1909. 66a. Dr. Fahrudin Kalender: Radnike biblioteke itaonice u BiH do 1941. godine, Drutvo bibliotkra , Sarajevo, 1998. str. 87 88.

29

Jo od osmanske vladavine pa sve do poetka Prvog svj etskog rata na Drini u gradu (na Skeli) bila je carinamica. U Zvomiku je Austrij a imala jak vojni gamizon koji je 1910. godine imao 651 vojnika oficira67. Vojni logor u gradu nalazio se na prostom izmeu sadanjeg stambenog bloka Namazah i nove zgrade Osnovne kole MitarTrifunovi Uo (u Zamlazu). Cijelo vrijeme pod austrougraskom vladavinom u Zvomiku su bile dvije vojne komande sa 19 kasami poslije Trebinja imao je najvie kasarai u Bosni Hercegovim. Za vrijeme austrougarske vladavine od kulturno-prosvjetnih sportskih ustanova organizacija bile su u Zvomiku dvije osnovne kole (srpska dravna ili narodna), Sokolsko drutvo Srpski soko, Srpska narodna itaonica, medresa mdija (vii stupanj muslimanskih vjerskih kola), kao nekoliko mekteba za osnovnu vjersku pouku muslimanske djece. Od vjerskih objekata bile su dvije crkve (pravoslavna katolika), 7 damija sinagoga. Po kazivanju starog zvomikog krojaa aira Bazardanovia na poetku mahale Bair, idui od Kanara, postojala je jedna kua (zvali su je Kiraethana) u kojoj je bila muslimanska itaonica.6 8 Poetkom 20. vijeka u Zvomiku je postojala pozorina amaterska grupa, koja je priredivala krae dramske prikaze, uglavnom jednoinke dramatizovane narodne pjesme.6 9 Za vrijeme austrougarske u Zvomiku su osnovana kulturno-prosvj etna drutva Prosvjeta, Gajret Napredak.7 0 M isiju koja joj je nam ijenjena u Bosni Hercegovim na Berlinskom kongresu 1878. godine Austro-Ugarska je u potpunosti izvrila. Sredene su prilike zaveden red u svim oblastima drutvenog ekonomskog ivota. Poeo je privredni svaki drugi razvoj, tako da je
67. Rezultati popisa iteljstva u 1910. godine, str. 136. 68. U ovoj itaonici uvee su se priredjivala sijela na kojima su esto bili gosti sazlije, guslari gajdai iz drugih mjesta. U njuje dolazila tampa medju kojom i literalni listovi Bosanska vila Behar, koji su i u Zvomiku imali svoje itaoce iz reda napredne inteligencije. 69. Zabiljeeno je da je ova pozorina grupa 1909. godine priredila dvije aljive igre Svetozara orovia (Poremeeni plan Izdaje stan pod kiriju) 1911. godine dvije dramatizovane narodne pjesme (Ropstvo Jankovi Stojana, Jovana Protia Aneliju Hamida ahinovia). J. Lei: Vrijeme melodrme;Sarajevo, 1989. str. 251,252,268 270. 70. Dr. Ibrahim Karabegovi: Zvomik okoline izmedju dva svjetska rata 19181941), prilog za monografiju Zvomika, str. 18. (neobjavljen rukopis).

30

Zvomik, kao ostali dijelovi BiH, krenuo putem progresa napretka, koji je naalost prekinut izbijanjem Prvog svjeskog rata 1914. godine. Interesantno je da je u sjeanjima starijih Diviana doba austrougarskc vladavine upameno kao Zlatno doba Divia, a da se medju Kozluanima i danas moe uti izreka vabo babo. Razdoblje izmeu dva svjetska rata (1918-1941) Po zavretku Prvog svjetskog rata u decembru 1918. godine stvorena je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (KSHS) kao nova drava, u iji sastav je ula pokrajina Bosna Hercegovina. U prvo vrijeme je zadrana onakva teritorijalna podjela BiH kakva je bila krajem austrougarske vladavine. Bila je podijeljena na est okruga (od 1922, oblasti), to: Banja Luka sa 11 srezova, Biha sa 6, Mostar 11, Sarajevo 8, Travnik 10 Tuzla sa 11 srezova. Zvomiki srez je ostao u Tuzlanskom okrugu, odnosno oblasti. Od 1929.godine KSHS naziva se Kraljevina Jugoslavija. Ukinute su pokrajinske uprave oblasti u okviru njih, a Jugoslavija je podijeljena na devet banovina. Zvomik je pripadao Drinskoj banovini, ije je sjedite bilo u Sarajevu. Za vrijeme KSHS, odnosno Kraljevine Jugoslavije (1918-1941.), Zvornik je sjedste sreza koji se prostirao u granicam a gotovo neizmijenjenim iz vremena austrougarske vladavine. Imao je deset optina71. Prema prvom popisu stanovnitva u novoj dravi (1921.) grad Zvomik imao je 3.139 itelja, od toga pravoslavnih 799, muslimana 2.025, katolika 190 Jevreja 125. Prigradsko naselje Karakaj imalo je ove godine 236 stanovnika (128 pravoslavnih, 98 muslimana 10 katolika); Divi 399 Kula Grad 294. U oba ova naselja svi stanovnici bili su muslimani. itav Srez imao je tada 47.233 stanovnika (pravoslavnih 26.249, muslimana 20 312, katolika evanglista 537 Jevreja 134). Agramom reformom sprovedenom odmah po zavretku Prvog svjetskog rata zvornikim veleposjednicima (uglavnom agama begovim a) oduzeti su ogromni zem ljini posjedi dodijeljeni bezemljaima, bivim kmetovima, to je dovelo do znaajne promjene u stmkturi vlasnikih posjeda. Ovim je bio pogoden ogroman broj dotadasnjih vlasnika zemlje. Naknade za oduzetu zemlju su bile

71. Dr. I. Karabegovi: Zvomik okolina izmedju dva svjetska rata 1918-1941, str. 12 (neobjavljen rukopis).

31

neodgovarajue samo su djelimino isplaene do poetka Drugog svjetskog rata. Veina stanovnika u Srezu bavila se zemljoradnjom, stoarstvom voarstvom. Radnika je bilo vrlo malo. Oni su radili, uglavnom, kao najamna radna snaga na razliitim radovima u Zvomiku, bavili se splavarenjem ili povremeno sjeom sume radom u kamenolomima. U samom gradu po kisnom sastavu pored zanatlija trgovaca bilo je neto slubenika zemljoradnika koji su posjedovali vee povrine zemlje izdavali je pod najam ili je obraivali uz najamnu radnu snagu. Obrada zemljita bila je veoma zaostala, sa pretenom upotrebom ralice.7 2 Kako je za vrijeme Kraljevine Jugoslavije glavno zanimanje stanovnika u Srezu bilo zemljoradnja, veina zanata u gradu bila je vezana za poljoprivredu, pa su dominirali zanati kao to su kovaki, kolarski, potkivaki, obuarski, opanarski, pekarski, urcijski, abadijski, terzijski, kazandijski, kujundijski, mesarski, poslastiarski. Godine 1940. bilo je u Zvomikom srezu 180 zanatskih radnji u kojima je radilo 336 zanatlija.7 3 Zvomik je u ovom periodu veoma znaajno trgovako mjesto. Veina zanatskih trgovakih radnji (duana) bile su na starinski nain uredene, ali je bilo nekoliko radnji koje su bile ureene po evropski. Saobraaj prenos robe obavljao se, uglavnom, konjskom zapregom, neto kasnije motomim vozilima, a sa bliom okolinom poznatim bosanskim konjiima (samaricama). Laama zvomikuama,, izvozila se niz Drinu drvena grada, koa, suhe ljive, jabuke, orasi, a samaricama u pasivne susjedne srezove kukuruz. Poznati su bili zvomiki vaari, prvi na Aliun ili Ilin-dan (2. avgusta) drugi na Petkovicu (27. oktobra).7 4 Zvomik je, kao i u ranijim periodima, raskrsnica puteva za Bijeljmu, Tuzlu, Srebrenicu, Sarajevo, a preko mosta na Drini (podignut 1929.) za abac, Valjevo, Beograd i Uice. Iz Zvomika je polazilo 7 autobuskih linija. U ovom razdoblju grad je imao pet konaita (hanova) i jedan hotel (Beograd). Nije imao nijedan industrijski objekat, ak ni mlin ili strugaru. Do 1934. godine u njemu je bio i gamizon bive
72. Isto, str. 24, 73. Statistiki godinjak 1945-1953. Zavod za statistiku evidenciju, Sarajevo, 1954. str. 300. 74. Prof. Deroko: Drina, geografsko-turistika monografija, Drutvo Fruska gora, N.Sad, 1939. str. 265.

32

jugoslovenske vojske, koji se nalazio u naputenim objektima austrijske vojske u Lagerima Zvomikoj tvravi. Prema popisu iz 1931. godine u srezu Zvomik bilo je 9 seoskih jedna gradska optina sa ukupno 47.326 stanovnika, od toga pravoslavnih 22.025, muslimana 24.688, rimokatolika 253, evanglista 227, ostalih hriana 21 drugc konfesije 112. Grad Zvomik imao je tada 3.487 stanovnika, od toga 886 pravoslavnih, 2304 m uslim ana, 177 rimokatolika, 7 evanglista, 4 ostalih hriana 109 drugih konfesija. Prema istom popisu nepismenih stanovnika u dobi od 11 do 60 godina bilo je u Srezu 79,20%,7 5 Pred poetak II svjetskog rata u gradu je bio gotovo isti broj stanovnika kao 1931. godine (oko 3500). Zvomik je tada imao elektrino osvjetljenje, potu, telefon, telegraf, fmansijsku upravu, bolnicu, sreski kao erijatski sud, medresu, est damija, sinagogu pravoslavnu crkvu, Na podruju sreza Zvomik radilo je tada 11 narodnih osnovnih kola, Gradanska kola trgovakog smjera (radi od 1920. godine), Muka zanatska (egrtska) kola enska strucna zanatska kola.7 6 Od javnih graevinskih objekata izmedu dva svjetska rata podignuti su u gradu samo eijezni most na Drini (1929.) bolnica na Fetiji (1939/40.). Osnovne kole, pored kole u gradu, raile su jo u Kozluku, Triu, Skoiu, Branjevu, epku, Drinjai, Lijenju, Kalesiji, Teoaku Rastonici. kolske 1937/38. u sve kole bilo je upisano 1738 uenika od I do IV razreda, rasporeenih u 27 odjeljenja, koja su vodila 22 uitelja.7 7 Evidentirano je da je Zvornik 1936. godine imao dvije biblioteke - biblioteku Sokolskog drutva Soko sa 508 knjiga biblioteku Muslimanske narodne itaonice Sloga sa 170 knjiga, dok je na podruju Sreza radilo tada jo 6 knjinica u selima.7 8
75. Dr. Ibro Karabegovi: Zvornik okolina izmedju dva svjetska rata (1918-1941), str. 12. (neobjavljen rukopis). 76. Isto, str. 15. 77 Isto djelo, str. 15. 78. Pored bibliotka u gradu, u Srezu su radile biblioteke (knjinice) jo u Skoiu sa 98 knjiga, Branjevu 40, Teoaku, Kozluku, Drinjai i Kalesiji, aknjinicu je imala Osnovna kola u gradu i Graanska kola. Sve su imale mali knjini fond. Dr. Ljubinka Baovi: Biblioteke i bibliotekarstvo u 1918-1945", Veselin Maslea, Sarajevo, 1986, str. 79, 216; Izvjetaj Sreskog naelstva u Zvomiku br. 476/36 poslat Kraljevskoj banskoj upravi 'II Sarajevo 6. maja 1936. godine.

33

5. lanovi diletantske (dramske) sekcije Narodne itaonice Sloga u komediji Oba gluha Huseina oze, snimak iz 1933. godine. Slijeva na desno, sjede (djeca): Ohran Baijaktarevi Semka Kasum; drugi red, sjede: Avdo Mujezinovi, Mustafa Bazardanovi, Rasim ehagi (igrao ensku ulogu), Hasan akani Alija Kamenica; trei red, stoje: Hasan Hadiahmetbegovi,Hasan Kamiali, MehmedUzuni, Selim Hadiahmetbegovi, Safeta Barjaktarevi, Ahmet Zaimovi, Mustafa Mustafi Safet Hadinurbegovi; etvrti red: Rasim ehavdi, Ahmet ehi, ulaga Tiri, Hakija Meanovt Besim Korkut; ene sa strane u seoskoj nonji: Zumreta Ljubovi Semka Efendi.

Prem a izvjetaju Sreskog naelstva Zvornik upuenom Kraljevskoj banskoj upraviu Sarajevu (II), 8. februara 1935. godine pod brojem 71/35, vidi se da je u srezu Zvomik tada postojalo 12 raznih drutvenih organizacija.7 9 Zna se da su u gradu u ovo vrijeme postojala dva fudbalska kluba - Zmaj od Noaja Sloga. lak su ovi klubovi formirani vie na konfesionalnoj osnovi, i u jednom i u drugom klubu igrali su omladinci iz obje konfesije (pravoslavne i muslimanske), kao i iz drugih konfesija.

79. Prema ovom izvjetaju u Zvomiku su tada djelovale slijedee oiganizacije: Sokolsko udruenje Soko (320 lanova), Kolo srpskih sestara (70), pododobr Prosvjete (30) pododbor Gajreta (60), Povjerenitvo Narodne uzdanice (43), Sreski odbor Crvenog krsta (84), Narodna itaonica Sloga (70), Uruenje dobrovoljaca (186), Udruenje rezervnih oficira (16), Udruenje ratnih invalida (75), Vatrogasna eta (18) i Lovako udruenje (100).

34

Od zdravstvenih ustanova u srezu Zvomik u godinama nakon stvaranja Kraljevine SHS postojala je samo jedna ambulanta, jedna apoteka, jedan sreski ljekar apotekar.8 0 Zbog nerazvijenosti zdravstvene zatite kao zdravstvene neprosvijeenosti stanovnitva, Zvomiki srez su esto harale razne epidemije do 1941. godine. Naroito je bio rairen sifilis, pa je u Zvomiku bila osnovana specijalna ambulanta za lijeenje suzbijanje ove bolesti.8 1 Politiki ivot na podruju Sreza izmeu dva svjetska rata bio je vrlo intenzivan. Uglavnom su djelovale one politike graanske stranke kje su imale uticaja u najveem dijelu zemlje. Do 1929. godine bile su to Radikalna Demokratska stranka, Jugoslovenska muslimanska organizacija Savez zemljoradnika, Najvic glasova na svim izborima u Srezu imali su kandidati Radikalne stranke JMO. U periodu od 1936. do 1941. godine najvei uticaj imala je Jugoslovenska radikalna zajednica (JRZ) koju su sainjavali pripadnici Narodne radikalne stranke, Slovenake Ijudske stranke JMO.8 2 U periodu izmedu dva svjetska rata gradonaelnici optine Zvomik bili su: ordo Vidakovi, Hakija Krdali, Demal ef. Hulusi Stanko Nikoli. Ovaj posljednji funkciju gradonaelnika obavljao je od 1933. do 1941. godine. Inae, ivotni standard veine u gradu za vrij eme Kraljevine Jugoslavije bio je vrlo nizak, jer je malo ljudi imalo neko zaposlenje. Dobro su ivjeli samo veleposjednici i veletrgovci, osrednje srednji sloj (zanatlije, trgovci i inovnici), dok je ostali svijet, a takvih je bilo preko 50 %, ivio vrlo teko, medu kojima je bilo mnogo sirotinje. Uvozna i industrijska roba bila je vrlo skupa za razliku od domaih proizvoda koji su bili znatno jeftiniji. Tako je, na primjer, kilogram sitnog eera kotao 12 dinara, ulja 12, kafe 40, rie 10-12,a mesa samo 6 dinara. Kukuruzno brano bilo je pola dinara, penino jedan, bijelo dva, jabukov pekmez dva itd. Vrlo rijetki su bili oni koji bi mogli odjednom kupiti, na primjer, kilogram ili pola kilograma eera, ulja, kafe ili rie, ve se kupovalo po 10,15,20 ili 25 dekagrama, to najee na veresijli. Zato

80. Dr. Ibrahim Karabegovi: Zvomik okolina izmedju dva svjetska rata (19181941), str. 19. (neobjavljen rukopis). 81. Isto, str. 20,21. 82. Isto, str. 32.

35

su muterije, s obzirom na nisku kupovnu mo veine stanovnitva, bile cijenjene uvaavane od vlasnika duana. Iako nije utvreno da je Zvomik u vrijeme Kraljevine Jugoslavije imao organizaciju Komunistike partije, njene socijalistike ideje irene su prihvatane podruju Zvomikog sreza, a naroito poslije dolaska Josipa Broza Tita na elo KPJ. 0 tome svjedoi nekoliko dokumenata u vezi sahapenjem suenjem u Okrunom sudu u Tuzli grupi komunista ili simpatizera KPJ iz Zvomika (Ferdi Gazinu, Omeru ehiu i Has anu akaniu) u jesen 1939. godine.1 8 2 Prvo otvoreno pismo napredne bosanskohercegovake omladine iz decembra 1937.godine potpisali su i studenti Beogradskog univerziteta iz Zvomika Safet Bazardanovi Ksenija Milinui, a potpisnik Treeg otvorenog pisma od 1. decembra 1939. godine bio je Zijah Hrustanbegovi, student prava.8 3 U ovim pismima traila se autonomija kao ravnopravne politike jedinice u Kraljevini Jugoslaviji, koju je trebalo konstituisati formirati kao federativnu dravu. U njima se istovremeno apelovalo na organizovanju otpora irenju faizma pred Drugi svjetski rat. Kao lanovi KPJ iz ovog perioda sa podruja sreza Zvomik pominju se Hasan auevi,w Mustafa Hadihamzi, Petar Obradovi Mehmed Sahani iz Zvomika, Dragomir Popovi iz Drinjae emsudin ii iz Kozluka. Poznato je da su tada u Zvomiku i okolini kao nosioci revolucionamih stremljenja djelovali Mili Popovi iz Pirota (uitelj u Branjevu i Zvomiku) Stojan Koraksi iz okoline aka (uitelj u Lijenju i Zvomiku).8 5 Kao to je poznato, Kraljevina Jugoslavija pristupa Trojnompaktu (ine ga faistike zemlje Njemaka, Italija Japan) 25. marta 1941. godine. Svoje nezadovoljstvo pristupu Trojnom paktu izrazili su 27. marta mnogi graani irom zemlje pa Zvomika demonstrirajui gradom uzvikujui parole Boljc rat, nego pakt!, Bolje grob nego rob! Ovog

82a.Dr, Fahrudin Kalender: Radnike biblioteke itaonice u do 1941. godine, Drutvo bibliotkra , Sarajevo, 1998. str. 361. 83. Gradja djelatnosti KPJ uBiH 1921-1941, Listovi, proglasi, leci, V. Maslea, Sarajevo, 1971. str. 453,471. 84. Dr. Smail eki: Genocid na Bonjacima u Drugom svjetskom ratu, Sarajevo, 1996. str. 388. Hasan auevi je sin Salke Zumre r. Tihi. Sudjelovao je kao dobrovoljac u panskom gradjanskom ratu (1936-1939). 85. Dr. Ibrahim Karabegovi: Zvomik okolina izmedu dva svjetska rata, prilog za monografiju Zvomika, str. 44 (neobjavljen rukopis).

36

dana je na Zelenoj pijaci odrao okupljenom narodu vatren govor uitelj Mili Popovi, nazvavi tadanju vladu izdajnikom, a Hitlera krvopijom.8 6 Period Drugog svjetskog rata NOB-e (1941-1945) U aprilu 1941. godine Njemaka je napala za 12 dana okupirala Jugoslaviju kada je Zvomik bombardovan od strane njemake avijacije. Povlaei se pred Nijemcima iz Beograda, kralj vlada su proli kroz Zvornik, zadravajui se u njemu jedan dan, nakon ega je biva jugoslovenska vojska sruila eljezni most na Drini u gradu. U toku II svjetskog rata, onosno Narodnooslobodilake borbe (1941.-1945.), Zvomik je (kao cijela ) bio u sastavu Pavelieve ustake tvorevine tzv. Nezavisne Drave Hrvatske u kojoj su Muslimani Bonjaci smatrani Hrvatima islamske vjere.8 7 Odmah po formiranju kvislinke vlasti Zvomik postaje kotarsko (sresko) mjesto sjedite ustakog logora, administrativno ukljuen u Veliku upu Usora i Soli, ije je sjedite bilo u Tuzli. S obzirom na to da je istoni dio Zvomikog sreza odmah nakon okupacije postao granica izmedu ustake NDH Nedieve Srbije, relativno je brzo zaposjednut od strane njemakih ustakih jedinica, koje su bile locirane od Drinjae (preko Zvomika) do Pilice. One su pomogle da se u Zvorniku ubrzo uspostave organi kvislinke okupatorske vlasti. Uspostavljene su, odnosno obnovljene, andarmerijske stanice u Zvomiku, Kozluku, Palatoru, Tavni, Drinjai Sapni. Oslonac ustakog pokreta prilikom uspostavljanja okupatorske ustake vlasti, najprijeu Zvomiku, a zatim unekim mjestima uSrezu, bio je jedan broj profaistiki orijentisanih elemenata, uglavnom Ijudi doseljenih u Zvomik sa strane prije poetka II svjetskog rata, kao to su trgovac Ivan Mali, apotekar Zvonimir Kiler, profesor Nead Topi, advokat Vladimir Pavlovi, uro Pleji jo neki. Odmah po uspostavljanju okupatorske kvislinke vlasti u Zvomiku je otpoeo ustaki teror nad Jevrejima i jednim broj em Srba
86. Isto, str. 44. 87. Dr. Enver Redi: u II svjetskom ratu, Sarajevo, 1998. Pojedini muslimani sujood 1941. godine traili daseBiH izdvoji izsastavaNDHidobijeautonomiju podnjemakim protektoratom. Pokretaiove idejemislilisudabi seunjoj Bonjaci Muslimani zastitili od nasilne ustake asimilacije.

37

 bi NDH postala etniki ista i homogena. U maju 1942.godine zvomiki Jevreji su odvedeni u koncentracioni logor na Banjici, gdje su svi likvidirani. I nekoliko Srba iz grada i okoline u prvim mjesecima okupacije je zatvoreno ili odvedeno u logore u kojima su veina ubijeni. Plaei se da ne doive njihovu sudbinu, jedan broj zvomikih Srba se na poetku rata sklonio u Srbiju, dok je ogromna veina ostala da ivi u gradu uz komije Bonjake, sa kojima su, dijelei istu sudbinu, doekali kraj Drugog svjetskog rata.8 8 Rezervisano dranje veine stanovnika Zvom ika prema okupatorskom i ustakom reimu, kao i inj enica da ustaki pokret od samog poetka nije imao podrku irokih narodnih masa Zvomika okoline,89 imalo je za posljedicu da je veoma mali broj Zvomiana pristupio ustakom pokretu koji se nakon dva-tri mjeseca sveo samo na nekoliko, tako da se ustaka vlast u Zvomiku nikada nije uvrstila, naroito poslije dizanja narodnog ustanka jula 1941. godine, od kada je ona odravana samo uz pomo podrku njemakih oruanih snaga. Isto tako, veoma mali broj Zvomiana je pristupio etnikom pokretu, pa se moe rei daje Zvomik (izuzimajui pomenute sluajeve) u toku Drugog svjetskog rata bio poteen zloina meunacionalnih sukoba, ve naprotiv i Srbi Bonjaci su se meusobno odnosili komijski prijateljski, titei se pomaui jedni drugima. Slina situacija je bila na podruju cijele sadanje optine Zvomik. Zloini masovnijih razmijera poinjeni su samo 1941. godine - nad Srbima u Drinjai od strane ustaa koji su doli iz Hrvatske,9 0 i nad Bonjacima u Sopotniku od etnika sa podraja Bratunca. Nepostojanje organizacije KPJ u Zvomiku prije rata na poetku NOB-e, prisustvo jakih okupacionih kvislinkih snaga njihova propa88. Starjeinstvo Islamske vjerske zajednice je 1941.godine protestvovalo kod ustakih vlasti u tzv .NDH u Zagrebu samog Ante Pavelia da ne ine teror nad Srbima u Bosni. Neto slino u oktobru 1941.uinili su i najugledniji Bonjaci u Sarajevu i u gotovo svim veim gradovima u . U Rezoiuciji koja je tim povodom izdata u Sarajevu javno se osuuju nasilja ustaa nad Srbima , kao Bonjaka u njihovim redovima, poinioca zlodjela, a zalau se za slogu ivot u prijateljstvu, ljubavi, dobrosusjedstvu. Poslije ovihprotesta, progona i zatvamja Srba u Zvorniku nije bilo. A ako ih je bilo, uglavnom su se odnosili na saradnike partizanskog pokreta: meu kojima na pripadnike bonjakog i drugih naroda. 89. Vise tome vid.dr. Zdravko Antoni: Ustanak u istonoj centralnoj Bosni 1941 Univerzal, Tuzla, 1981. Jeremija Jea Peri: Opstina Zvomik u NOB socijalistikoj revoluciji, Zvomik, 1982. str. 7. (neobjavljen rukopis). 90. Iako Hrvati, svi su nosili fesove (predstavljujui se muslimanima) da bi izazvali revolt domaih Srba protiv Muslimana.

38

ganda, kao udaljenost Zvomika od ustanikih centara, uticali su na to da je relativno manji broj Zvomiana pristupio narodnooslobodilakom pokretu otiao u partizane ili se ukljuio u organizovan ilegalni rad u prvoj i drugoj ratnoj godini. Veina Zvorniana koja je pristupila narodnooslobodilakom antifaistikom pokretu 1941. godine napustila je Zvomik ranije ili je boravila u mjestima bliim ustanikim centrima. Sa stanovita okupatorske vlasti Zvomik je bio vaan znaajan strateki centar. Gotovo za sve vrijeme rata u njemu su bile stacionirane jake neprijateljske snage (njemake, ustake, domobranske, legionarske), naroito do 1943. godine. Ve od maja 1941. godine uZvomiku je bio lociran Trei bataljon 738. puka 718. njemake pjeadijske divizije bila formirana njemaka komanda mjesta na elu sa kapetanom Streckerom. Ujanuaru 1942. godine u Zvomiku su boravila krae vrijeme dva puka 342. njemake divizije, koja je uestvovala u tzv. II neprijateljskoj ofanzivi na istonu Bosnu. U vrijeme borbi za konano oslobodenje Jugoslavije (kraj 1944. poetak 1945. godine) Zvomik je ponovo jaka otpoma taka okupatora.

6. Filip Kljuji Fia.

39

Iako je Zvomik u toku veeg dijela rata bio jako neprijateljsko uporite njegovi prilazi (Stari grad, Mlaevac, Zmaj evac Vratolomac) bili obezbijeeni rovovima, bodljikavom icom drugim utvrdama sa jakim posadama, jedinice Narodnoosiobodilake vojske oslobaale su ga sedam puta.9 1 Bataljoni Prve proleterske i Prve Druge vojvodanske brigade oslobodile su ga prvi put 5. jula 1943. godine ovaj datum se obiljeava kao dan osloboenja grada. U borbama za prvo osloboenje Zvomika poginuo je 71 partizanski borac, a medu njima narodni heroj Filip Kljaji Fio, komesar Prve proleterske divizije.9 2 Inae, napad na Zvomik poeoje 4.jula u 22 sata, a osloboen je sutradan oko podne uz veoma estoke borbe na svim prilazima i u samom gradu, koji je branilo 3.000 ustaa, domobrana legionara.9 3 Napadom je zapovijedao Popovi, komjant Prve proleterske divizije.9 4 Partizani su se zadrali u Zvomiku do 8. jula, kada su napustili grad, a u njega iz pravca Tuzle ule njemake jedinice.9 5 U toku 1943. godine partizanske jedinice su jo dva puta oslobaale Zvomik - krajem septembra Biranski partizanski odred poetkom novembra dijelovi 19. biranske etvrte vojvodanske bri gade, Od sredine 1943. godine u Zvomiku okolini djelovao je organizovan ilegalni pokret, od kada slijedi znatniji odlazak mladia iz grada i okoline u partrizanske jedinice.

91. Datumi oslobodenja Zvomika preuzeti su iz rada Jeremije Jee Peria Opgtina Z vom iku NOB socijalistikoj revoluciji (III verzija), Zvomik, febmara 1982.str. 88,103,111,133,134,142,150,153, (neobjavljen rukopis). 92. Filip Kljaji Fia roden je 1913.U okolini Petrinje ( Hrvatska). Obuarski radnik clan KPJ od 1936. U NOB stupio jula 1941. Prvi komesar Prve proleterske bri gade. Poginuo kao komesar Prve proleterske divizije u tek osiobodenom Zvomiku 5.jula 1943.godine. Za narodnog heroja proglaen 1944.godine, 93. Prethodno su partizanske jedinice, poslije bitke na Sutjesci (15,maj-l S.juni 1943.), u drugoj polovini juna oslobodile Vlasenicu, Milie, Drinjau, Srebrenicu Bratunac. Po padu ovih mjesta svi njihovi branioci su se povukli u Zvomik ukljuili u njegovu odbranu. Zato ovoliko veliki broj neprijateljskih vojnika (oko 3.000) u gradu. 94. napadu na Zvomik pogibiji Filipa Kljajia vidi vie u knjizi Koe Popovia: Beleke uz ratovanje, Bigz, 1988. str 156-158. 95. Dok su partizanske jedinice boravile u Zvomiku tokom njegovog prvog drugog oslobaanja (juli septembar 1943.), grad je bombardovan od strane njemake NDH avijacije.

40

7. Pjeaki most Drini Zvoniikit. Podigli su ga na buradima decembru 1944. godine inenjerci 14. korpusa NOVJ. Sluio j e zaprelazpartizanskih jedinica posljednjim operacijama NO VJ9 6

Od novembra 1943. godine do septembra 1944. Zvornik e neprekidno biti u neprijateljskim rukama. U septembru 1944. godine borci Narodnooslobodilake vojske dva puta su ga oslobaali: 12. septembra borci 20. romanijske NOU brigade (Zvomik je tada branilo 400 ustaa, zelenokadrovaca Bjelorusa) 21. septembra kada su dijelovi 19. biranske NOU brigade iznenadno upali u grad iz pravca Tuzle sa dva kamiona zarobili 50 neprijateljskih vojnika. Poslije ove operacije na povratku iz grada, kod Caparda, smrtno je ranjen od strane etnike zasjede narodni heroj Svetzar Vukovi Zarko, zamjenik komandanta Devetnaeste biranske brigade. Udecembm 1944. ipoetkom 1945. godine napodrujuZvomika voene su veike borbe sa njemakim kvislinkim snagama za konano osloboenje Jugoslavije u kojima je samo u drugoj polovini decembra januaru poginulo preko 1000, ranjeno oko 2.500 nestalo preko 500 boraca iz raznih dijelova Jugoslavije. U sklopu ovih operacija borci 18.
96. Velika zgrada na sprat kod mosta je zvomika meresa podignuta za vrijeme austrougarske (1891.god.).

41

hrvatske 21. tuzlanske NOU brigade nakon veoma estokih borbi oslobodili su Zvornik 20.decembra 1944. godine. Grad je bio u partizanskim rukama sve do 3. februara 1945. godine, kada je 22. njcmaka divizija, povlaei se prema sjeverozapadu zemlje, uz velike gubitke ula u Zvomik iz pravca Vlasenice. Zvomikje konano osloboden od neprijatelja 19. februara 1945. godine od kada se u gradu ire formiraju organi narodne vlasti. to se tie sreza Zvomik on je, takode, bio ukljuen u NOB, a u vrijeme podizanja ustanka u mjeri koja je zavisila od brojnih faktora. U toku Dmgog svjetskog rata gotovo da se nije odvijao nikakav kultumo-zabavni sportski ivot u gradu. Osnovne kole u Srezu nisu radile, osim u Zvomiku Kozluku, to s prekidima, dok je Gradanska kola prestala sa radom jo u aprilu 1941. godine. U Narodnooslobodilakoj vojsci sa podruja dananje optine Zvomik uestvovalo je 600 boraca od kojih je jedna treina poginula, oko 1300 njenih itelja su rtve faistikog terora. Porazom okupatora na kraju Drugog svjetskog rata (maj 1945.), poraeni su u Jugoslaviji od strane Narodnooslobodilake vojske (partizana) saveznici okupatora ustae etnici.9 7 Tako je zemlja osloboena od okupatora domaih izdajnika, uniteni su ostaci njihove vlasti uspostavljena vlast Demokratske Federativne Jugoslavije, koju je u Bosni Hercegovim predstavljao ZAVNOBIH (Zemaljsko antifaistiko vijee narodnog osloboenja Bosne Hercegovine). Otpoela je prvo obnova, a potom izgradnja zemlje, koja e se razvijati ivjeti u miru gotovo 50 godina. Poslijeratni i socijalistiki preriod razvoja Zvornika (1945.-1992.) Po osloboenju zemlje (1945.), u novoj Jugoslaviji, u Zvomiku je opet sjedite Sreza, ija je teritorija ostala, uglavnom, u istim granicama koje je imao vaj srez za vrijeme Austrije, Kraljevine Jugoslavije tzv. Nezavisne Drave Hrvatske. Ve u martu 1945. godine formiran je Narodni odbor sreza Zvomik. Njegov prvi predsjednik bio je Veljko Andri, a sekretar Dedo ehi. Na teritoriji Sreza formirano je tada 16 mjesnih narodnih odbora: Zvomik, Roevi, Pilica, elopek, Kozluk,
97. Jedan broj ustaa etnika pobjegao je u inostranstvo, dok je veina zarobljena ili se predala.a neki od njih zavrili su svoju sramnu istoriju kao malobrojne grupe odmetnika terorista.

42

Grbavci, Sapna, Petkovci, Snagovo, Drinjaa, Kamenica, Caparde, Osmaci, Memii, Kalesija Mea. Prvi predsjednik MNO Zvomik bio je Nikola Manojlovi, a sekretar Drago Blagojevi. Godine 1952. dolazi do nove teritorijalne podjele na podruju Sreza, kada se umjesto 16 MNO formira osam narodnih odbora optina, to: Zvomik, Drinjaa, Grbavci, Kozluk, Pilica, Sapna, Memii Osmaci. Ovakva podjela zadrae se do Ijeta 1955. godine. Prema popisu stanovnitva 1953. godine srez Zvomik je imao 53.539, a grad (sa Diviem) 5.197 stanovnika.9 8 U prvoj godini poslije rata formirana su u Zvomiku sreska rukovodstva Komunistike partije, SKOJ-a, Narodne omladine, Narodnog fronta Antifaistikog fronta ena, kao Mjesno sindikalno vijee za Zvomik. S obzirom na to da je srez Zvomik ostoboenje oekao kao izrazito zaostalo podruje u privrednom tako i u kultumo-prosvjetnom pogledu, osnovni zadatak formiranih organizacija bio je na ukljuivanju svog lanstva na otklanjanju ove zaostalosti posljedica rata. Njihova aktivnost naroito je dola do izraaja na obnavljanju u ratu poruenih ili oteenih graevinskih objekata putem organizovanja dobrovoljnih radnih akcija i akcija na zdravstvenom kultumom prosvjeivanju stanovnitva u Srezu. Uvoenjem novog komunalnog sistema u ljeto 1955. godine dolazi do proirenja Zvomikog sreza. Ukinuti su tada Srebrenicki Vlaseniki srez pripojeni Zvomikom, tako da je podruje novog Zvomikog sreza u periodu od 1955. do 1958. godine obuhvatalo teritoriju sadanjih optina Vlasenica, ekovii, Han-Pijesak, Srebrenica, Bratunac, Kalesija Zvomik. Predsjednik Sreskog narodnog odbora Zvornik u ovom periodu bio je Nikola Andri, a potpredsjednici su bili Duko Jovanovi Rizo Selmanagi. Zvomiki srez imao je tada 11 optina od kojih su se etiri nalazile na podruju ranijeg sreza Zvomik (Memii, Sapna, Kozluk Zvomik).9 9 U ljeto 1958. godine ugaen je Zvomiki srez prikijuen Tuzlanskom, koji je obuhvatao cijelo podruje sjeveroistone Bosne. Ove godine optini Zvomik pripojena je optina Sapna, a etiri godine

98. Popis stanovnitva 1953. godine, knjigaXIV, Osnovni podaci stanovnitvu, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1958., st. 484 485. 99. U sastavu Zvomikog sreza od 1955. do 1958. godine bile su optine: Han Pijesak, Vlasenica, Nova Kasaba, Srebrenica, Bratunac, Skelani, Fakovii, Zvomik, Kozluk, Sapna Memii. Optini Zvomik pripojene su tada ranije optine Drinjaa Grbavci, a optini Kozluk Pilica.

43

kasnije optina Kozluk, tako da je 1962. godine u administrati smislu formirano sadanje podruje optine Zvomik, ija povrina iznosi 499 kilometara kvadratnih. Kao to je ranije reeno, stanovnitvo na selu u Zvomikom srezu u predratnom periodu bavilo se zemljoradnjom, a u gradu, uglavnom, trgovinom, zanatstvom ugostiteljstvom. Zato su ove djelatnosti zauzimale najvanije mjesto u privredi ovog sreza i u poslijeratnom razvoju. Razumljivo je bilo to su i u izmijenjenim drutveno-politikim uslovima, sve do ezdesetih godina, one predstavljale osnovu zvomike privrede, jer na podmju Optine u to vrijeme nije bilo industrijskih kapaciteta. Tek 1956. godine formirano je Preduzee za proizvodnju graevinskih materijala Novi izvor, koje je proizvodilo crijep, ciglu, betonske elemente, mermeme blokove, kamen krenjak, kvarcni pijcsak, kamen tucanik, kalcijum karbonat, Serpentin druge proizvode koji su plasirani na domaem stranom tritu. Bio je to zaetak industrije na podmju Zvomika. Godine 1956. zaposlenih u privredi optine Zvomik (bez bivih optina Sapna Kozluk) bilo je 841, od togau industriji 116, poljoprivredi 41, umarstvu 21, gradevinarstvu 201, saobraaju 61, trgovini 287, ugostiteljstvu 46 zanatstvu 68.1 0 0 Ukupna investiciona ulaganja u privredu u ovoj godini bila su 26.558.000 dinara, od toga po oblastima: industrija 500.000, saobraaj 6.700.000, trgovina 10.008, ugostiteljstvo 150.000, zanatstvo 300.000, komunalne ostale djelatnosti 1.500.000 dinara. Nacionahii dohodak po stanovniku Optine ove godine bio je 20.900 dinara.1 0 1 Poznato je da su u Zvomiku 1956. godine iz oblasti privrede djelovalaovapreduzea: stolarsko Mladost, ugostiteljsko Majevica, prehrambeno itopromet, za proizvodnju gradevinskog materijala Novi izvor, autotransportno Autotransport, za eksploataciju uma Jelica, graevinsko Graditelj, krojako Ukus; zatim trgovaka preduzea: Zadmni magazin, Poslovni savez, Duhan, Prvi mj, Uzor Tehnometal, te Obuarska Brijaka zadruga.

100.Drutveni plan privrednog razvoja optine Zvomik od 1957. do 1961. god. Regionalni istorijski arhiv Tuzla, kutija 886, sumamo. Podaci se odnose samo na drutveni sektor. 101. Godine 1956. ukupan drutveni bruto proizvod u Optini bio je 888.242.000, a nacionalni dohodak 378.520.ooo dinara. Isti izvor kao pod br. 100.

44

;$

I : ^ 5 - i^ 6 ^ > G S J .1 1 < < r t s. :? -V " * -S * S 0 fe bQ k. 5 bo

3 3 5 0 a, a . < -S y -q s: S bo fc ^

I 1

;3

> 0 0 < < <3

s, ? " 1 S S < U &

-<J

s S 3 s:
O

45

Na podruju sadanje optine Zvomik u 1956. godini bilo je sedam zemljoradnikih zadruga: u Zvomiku, Grbavcima, Roeviu, Kozluku, Pilici, etiima Drinjai.1 0 2 One su se, pored poljoprivredom, bavile trgovinom. Evidentirano je da je u Zvorniku u 1957. godini bilo 11 ugostiteljskih radnji u drutvenom privatnom sektora, od toga sedam sa alkoholnim piem, tri bez alkoholnih pica jedna narodna kuhinja (ainica). Iste godine u gradu su bile etiri privatne mesarske radnje tri paualne piljarske radnje.1 0 3 One su odigrale znaajnu ulogu u snabdijevanju gradana poljoprivrednim drugim proizvodima u vrijeme kada dmtveni sektor nije mogao u potpunosti da udovolji potrebama trita. Na podruju sreza Zvomik 1948. godine bilo je 39 prodavnica, a 1953. pedeset, tako da je u ovoj godini na 1.110 stanovnika dolazila jedna prodavnica.5 0 4 Do 1957. godine podignute su u gradu prve stambene zgrade u drutvenoj svojini, prva 1955. sa etiri dvosobna stana u Beksuji druga 1957. sa 8 jednosobnih stanova u Namazahu kod fiidbalskog igralita. Na njoj su krajem sedamdesetih godina dogradjena jo dva sprata. U sastavu preduzea Novi izvor, osnovanog 1956. godine, izgradena je 1957. godine u Karakaju modema ciglana sa sunim prostorom. Podizanjem ove ciglane nikao je prvi industrijski dimnjak na podruju optine Zvomik. Drugi industrijski objekat u Optini je Fabrika perploa, ija izgradnjaje poela 1960. a zavrena 1962. godine, kada je putena u probnu proizvodnju. Fabrika je Iocirana, takode, u Karakaju u neposrednoj blizini ciglane, tako da je poela koncentracija industrije na jednom mjestu, van grada. Fabrika perploa proizvodila je parket, perploe, furnir, ambalau, bave i savijene dijelove namjetaja. Bilaje u sastavu IKJadar, koji je imao svoje pogone na podrujima susjednih optina, a sjedite mu je bilo u Zvorniku. Izgradnjom ova dva privredna objekta poeo je proces indu stry alizacije u Optini, od kada su i ulaganja u ovu privrednu oblast znatno vea u odnosu na ranije periode. Za est godina (1960-1965.) u zvomiku privredu investirano je tri milijarde ondanjih dinara, od
102. Regionalni istorijski arhiv Tuzla, kutija 1040. 103. Isto 104. Statistiki godinjak 1945-1953, Zavod za statistiku evidenciju Sarajevo, 1954. godina

46

toga 1.536 miliona za izgradnju industrijskih kapaciteta, 281 za poljoprivredu, 68 za umarstvo, 40 za graevinarstvo, 700 za saobraaj, 217 trgovinu ugostiteljstvo za zanatstvo 147 miliona dinara.1 0 5 Do sredine ezesetih godina poljoprivreda je biia osnovna privredna grana u optini Zvomik to se vidi po kretanju nacionalnog dohotka na relaciji selo - grad u periodu od 1956. do 1964. godine. Tako je uee selau nacionalnom dohotku 1956. godine iznosilo 66%, 1963. godine 60%, a 1964. godine 45%, od kada se iz godine u godinu umanjuje uee poljoprivrede u nacionalnom dohotku u Optini. U 1971. ono je iznosilo 31,4%, a u 1981. 16,7%.1 0 6

9. Zvom ik 1982. godine

105. Sredstva za ove investiere obezbijeena su od Republike, Sreza, Optine i radnih organizacija, dok je manji dio obezbijeen iz saveznih sredstava. Zvomik 2000, Urbanistiki plan, 25. novembar, organizacija za komunalno-gradevinsku djelatnost urbanizam Zvomik, Zvomik, 1975. str. 50. 106. Prostomi plan optine Zvomik, Slubeni glasnikbr. 4/90. SO-e Zvomik, 1990. str. 30.

47

Iako je nacionalni dohodak po glavi stanovnika u Optini povean sa 848 dinara (koliki je bio 1956. godine)^na 14.394 dinara u 1977. godini, optina Zvomik jo uvijek je zaostajala u odnosu na republiki prosjek (20.093 dinara), posebno u odnosu na prosjek u Jugoslaviji (30.502 dinara).1 0 7 Kretanje zaposlenosi u optini Zvornik (1960-1977.) Godina - Privreda - Vanprivreda Svega: 1960. 1.558 568 2.126 1965. 2.772 1.006 3.778 1977. 6.126 1.410 7.5361 0 8

Od sedamdesetih godina nastaje dinaminiji razvoj zvomike privrede, tako da su od ovog perioda ostvarene veoma visoke prosjene stop godinjeg rasta drutvenog proizvoda, toje optinu Zvomik izvelo iz kruga nerazvijenih. Najznaajniji privredni kapaciteti podignuti u ovom periodu, ili nastali od nekadanjih zanatskih preduzea zadruga,1 0 9 su: Tvornica obue Standard, Fabrika odijela Alhos, Tvornica mehanikog veza konfekcije Vezionica, Preduzee za izradu gradjevinskog materijala Nvi izvor, Fabrika gumenih proizvoda Fagum, Transportno preduzee Drina-trans; preduzea iz oblasti drvne industrije: Fabrika perploa, Fumiri, Bratstvo Energoremont; Preduzee za metalsko-montane, stolarske instalaterske radove Univerzal, Graevinsko preduzee Inenjering; Preduzee iz oblasti poljprivrede trgovine Agroprom, Fabrika mineralne vode sokova Vitinka Kozluk, Tvornica glinice Bira (kapaciteta 600.000 tona, meu najveim u Evropi, zapoljava oko 2500 radnika) itd, Veina
107. Elaborat planu kadrova u privredi vanprivrednim djelatnostima sa stanjem 1975. 1977. godine. ocjenama do 1980. projekcije do 1985. godine za optinu Zvomik. Privredna komora Tuzla SIZ za zapoljavanje Tuzla. 108. Po strunoj spremi 1977. godine bilo je 477 radnika sa visokom kolskom spremom, 531 sa viom, 1.262 sa srednjom. 646 VKV, 2.346 KV, 1630 PK 666 NK radnika. Isti elaborat. 109. Obuarska zanatska zadruga prerasla je u fabriku obue Standard", Krojaka u fabriku odijela Alhos Autotransportno preduzee Autotransport u fabriku gum.proizvoda Fagum.

48

privrednih subjekata organizaciono je vezana za velike sisteme kao to su Energoinvest, ipad, UPI dr. Znaajni rezultati postignuti su i u oblasti stambeno-komunalne privrede emu svjedoi 1600 izgraenih stanova u drutvenom sektoru preko 15.000 u privatnom vlasnitvu. Davno je zavrena elektrifikacija cijele Optine, vodovodna mrea u gotovo svakom naselju, izgraeni putevi za motomi saobraaj do svak raj esne zajednice, a Drina je premoena jo sa tri nova mosta: dva drumska jedan eljezniki, izgraena pruga Tuzla-Zvomik itd. I mala privreda imala je osjetan rast u ovom periodu. Prema podacima Uprave prihoda SO Zvomik u 1990. godini radile su 544 privatne radnje, od kojih 88 ugostiteljskih 50 trgovakih. U Zvomiku je sjedite Osnovne banke - Privrene banke Sarajevo, filijala Slube drutvenog knjigovodstva ZOIL za pet optina zvomikog regiona, dok organizacije u oblasti PTT saobraaja, odravanja puteva vodoprivrede djeluju na jo veem broju optina. U njemu je sjedite Zajednice optina regije Zvomik (Bratunac, Srebrenica, ekovii, Vlasenica Zvomik) kao dmtveno-politikih organizacia za ovu regiju (Savez komunista, SSRN, Savez omladine Savez sindikata). Uporedo sa razvojem zvomike privrede smanjivalo se uee poljoprivrede, odnosno sela, u nacionalnom dohotku Optine, tako da je u 1987. godini iznosilo 11,42% ili samo 7.671 miliona dinara od ukupno 67.168 miliona dinara nacionalnog dohotka u Optini u ovoj godini.1 1 0 Kao to smo kazali, Zvomik je uao u poslijeratni razvoj i kao izrazito zaostalo podruje u kulturno-prosvjetnom, zdravstvenom i sportskom pogledu. Godine 1948. evidentirano je da je na Zvomikom srezu od 50.011 stanovnika samo 12 imalo visoku ili viu kolsku spremu, 124 srednju, 403 niu i 7.245 etverorazrednu osnovnu Skolu, dok je veina stanovnika bilabezikakvekole.1 1 1 Pismenih je bilo svega 13.287 uskljuujui u ovaj broj i one sa zavrenim analfabetskim teajevima. Opti elan koji je zahvatio stanovnitvo u obnovi i izgradnji privrednih, komunalnih i dmgih objekata osjetio se i na planu kultumoprosvjetnog uzdizanja gradana kako u gradu tako i u selima zvomikog
110. Statistiki bilten 186. Zavod za statistiku , Sarajevo, februara 1989. str. 77. 38. 111. Statistiki godinjak 1945-1953., Zavod za statistiku i evidenciju, Sarajevo, 1954. str. 55.

49

podruja. U pryoj kolskoj godini u poslijeratnom periodu, kojaje trajala od juna do oktobra 1945. godine, radile su osnovne kole samo u Zvomiku Kozluku, a u dragoj (novembar 1945.-juni 1946) sedam kola.1 1 2 kolske 1946/47. godine u Srezu radi ve 12 osnovnih kola sa 32 odjeljenja, 1837 uenika 16 uitelja, tako da je broj osnovnih kola u Srezu u ovoj kolskoj godini premaio broj kola iz predratnog perioda kada ih je bilo 11. Ove kolske godine u Zvomiku otpoinje sa radom Nia realna gimnazija (samo jedno odjeljenje I razreda). Broj osnovnih kola se u Srezu svake godine poveavao tako da se u kolskoj 1952/53. godini popeo na 27.1 1 3 Tokom 1945. godine u Zvomiku je formiranKulturno-prosvjetni odbor, a u 1946. godini ovi odbori se osnivaju Kozluku, Drinjaci, Skoiu i u jo nekoliko veih sela.1 1 4 Oni su bili prvi nosioci kultumozabavnog ivota prosvjeivanja stanovnitva. Organizovali su izdavanje zidnih novina, otvaranje analfabetskih teajeva itaonica, odravanje predavanja, priredbi, igranki, sijela itd. U novembru 1947. godine formiran je Sreski kultumo-prosvjetni odbor u Zvomiku sa zadatkom da koordinira rad postojeih odbora podstie njihovu aktivnost, kao da radi na osnivanju novih odbora. Posebna aktivnost kulturnoprosvjetnih odbora ispoljila se u organizovanju analfabetskih teajeva za nepismeno odraslo stanovnitvo. U januaru 1947. godine u srezu Zvomik radio je 141 analfabetski teaj saukupno 4.387 polaznika.1 1 5U toku nekoliko poslijeratnih godina putem ovih teajeva opismenjeno je vie hiljada stanovnika u Srezu, a prema pisanju Fronta slobode od 13.01.1950. godine samo u 1949.godini opismenjeno je preko 4000. U toku 1945., 1946. 1947. godine Zvomik dobija prve ustanove iz oblasti kulture prva kulturno-prosvjetna kultumo-umjetnika drutva. U drugoj polovini 1945.obnovljeno je Kultumo prosvjetno drutvo Prosvjeta osnovano KPD Preporod.1 1 6 U junu 1946. godine
112. Ove kolske godine radile su osnovne kole u Zvomiku, Drinjaci, Kozluku, Diviu, Meau, eheru i Memiima. Imale su 10 uitelja 741 uenika. Regionalni istorijski arhiv Tuzla, akt br. 2164/47. 113. Ove koiske godine u osnovnim kolama u Srezu bila su 93 odjeljenja sa 4.290 uenika 56 uitelja. 114. Regionalni istorijski arhiv Tuzla, kultija 1233 sumamo. 115. Front slobode Tuzla, u broju od 25.01.1947. godine. 116. ba va drutva prestala su sa radom 1949. godine kada su ukinuta. Prosvjeta je ponovo obnovljena 1991. godine.

50

otpoela je sa radom Narodna bibliotka, jula 1947. godine Bioskop Drina a 1947. godine osnovana su kulturno-umjetnika drutva Svetozar Vukovi - Zarko u Zvomiku Bratstvo jedinstvo u Kozluku. Deset godina poslije rata (1955.) u Zvomiku je poeo izlaziti Glas sa Drine, kao organ SSRN tadanjeg sreza Zvomik. Ugasio se krajem 1958. godine. Ponovo je poeo izlaziti 1969. godine kao glasilo SSRN optine Zvomik. Godine 1960. osnovan je Narodni univerzitet, kao ustanova za kultumo-obrazovno prosvj eivanj e.1 1 7 U okviru priprema za Prvi bosanskohercegovaki sabor kulture, u Zvomiku je 18. marta 1974. godine pokrenut Hst mladih za drutvena pitanja, kulturu umjetnost Sazvorja. Odmah poslije rata aktiviran je rad zvomike bolnice, a neto kasnije apoteke, u kojima su sve do 1955. godine radili samo po jedan ljekar farmaceut, dok stomatologa nije bilo. U septembru 1947. godine otpoeo je sa radom aki dom u Zvomiku, a iste godine u maju obnovljen je rad Vatrogasnog drutva. U avgustu 1945. godine osnovan je Fudbalski klub Drina, a samo mjesec kasnije Fiskultumo drutvo Drina, koje je u svom sastavu pored fudbala imalo atletsku, odbojkaku sah sekciju. Iz godine u godinu, iz decenije u deceniju, jaao je proirivao se rad ve formiranih institucija iz oblasti drutvenih djelatnosti, kao amaterskih kultumih sportskih organizacija. Istovremeno njihov broj se poveavao, tako da je krajem osamdesetih godina na podruju Optine djelovalo preko 25 raznih drutvenih intitucija organizacija, broj amaterskih organizacija se popeo na blizu 50. N ajvea organizacija iz oblasti drutvenih djelatnosti je Medicinski centar 5. ju li , koji ima regionalni karakter prua zdravstvenu zatitu stanovnitvu sa podrucja pet optina. U 1991 .imao je 743 zaposlena, od toga 118 ljekara (u okviru ovog broja 48 specijalista), stom atologa 25, farm aceuta 9, viih zdravstvenih tehniara 27, zdravstvenih tehniara 330 ostalih 234,!1 S

117. Rjeenje N 0 0 Zvomik br. 886/60 od 20. 11. 1960. 118. Stat.god. B iH za 1991 , Rep.zavod za statistiku, Sarajevo, 1991. str. 414.

51

10. Centar grada, snim ak iz 1986. godine. Na s lid lijevo vidi se ostatak dijela stare zvornike arije. Prva zgrada desno Robna kua "Zvomianka , podignuta 1982.

Osnovno obrazovanje u Optini se odvija u devet osmorazrednih osnovnih kola jednoj specijalnoj osnovnoj koli 28 podrunih etverorazrednih kola sa preko 11.500 uenika 430 nastavnika. U usmjerenom obrazovanju djeluju Srednjokolski Tehniki kolski centar sa oko 2.100 uenika 100 nastavnika, koji pripremaju mlae za vie raznih zanimanja u medicinskoj, ekonomskoj, mainskoj, elektrotehnikoj, trgovakoj, ugostiteljskoj, koarskoj koli uenika u privredi. Zvornik ima kolu za osnovno muziko obrazovanje (radi od 1957.godine) sa 5 zaposlenihih i 59 uenika, zatim Djeije zabavite (od 1964.) sa 20 zaposlenih i 200 djece, Dom za socijalno nezbrinutu djecu u Vitinikom Kiseljaku (radi od 1977. godine) sa 7 zaposlenih i 34 djece i Centar za socijalni rad sa 16 zaposlenih.1 1 9

119. Podaci broju zaposlenih i broju djece u pomenutim ustanovama odnose se na kolsku 1989/90. Statgodinjak za 1991., Rep.zavod za statistiku, str. 404.

U periodu kojem govorimo, a do 1992.godine, sedam naucnih radnika sa podrucja Optine steklo je zvanje doktora nauka, a vise ih je magistriralo. Doktor ska zvanja su stekli: Demal Pezerovi sa Divia (oblast medicinskih nauka), Zdravko Antonie iz Rastonice (istorija), Faruk akalovica iz Zvornika (veterina), Ferhat Noinovi (sport), Remzija Hadiefendi iz Malog Zvornika (jezik), Darko Kalajdi iz Zvornika (sport) Sabirovi Mirzet (veterina). Od institucija iz oblasti kulture informisanja na podruju Optine djeluju Narodna bibliotka (9 zaposlenih) u ijem sastavu je i Muzejska zbirka od 1980. godine (kada je otvorena), zatim Centar za kulturu obrazovanje koji se bavi organizovanjem kulturnih manifestaeija, obrazovanjem odraslih prikazivanjem filmova (18 zaposlenih) Radio-novinska organizacija Glas sa Drine (10 zaposlenih) u ijem su sastavu Radio-Zvomik (radi od 1976.) list Glas sa Drine (izlazi dva puta mjeseno). Od amaterskih organizacija kulture djeluju kultumo-umjetnika drutva u Zvomiku, Kozluku, Drinjai, Tabancima elopeku, zatim Likovni, Knjievni, Filmski Enigmatski klub, te Gradski hor, Duhaki orkestar Drutvo sazlija. Intenzivan kulturni ivot biljei se naroito u osamdestim godinama, kada je u gradu gotovo svakodnevno prireivana neka od kultumo-zabavnih manifestacija, kao to su pozorine predstave, izlobe razliitog sadraja, knjievne veeri, promocije knjiga, koncerti narodne, zabavne ozbiljne muzike, smotre, festivali itd. Njihovi nosioci izvodai, pored domaih organizacija kulture, bile su organizacije, grupe pojedinci iz veih kulturnih centara iz SFRJ, inostranstva. Kao stalne manifestacije na republikom nivou u Zvomiku se svak godine odravala Republika smotra sazlija(1989.,1990. 1991.), Izloba listova uenika osnovnih kola iz Republiko takmienje mladih recitatora. I u oblasti sporta fizike kulture u optini Zvomik postignuti su u ovom periodu znaajni rezultati, anaroito naplanu izgradnje sportskih objekata poveanja broja organizacija fizike kulture. Dugo godina su jedini sportski objekti u Optini bili fudbalsko igralite Fiskultumi dom (kasnije Dom DTV Partizan) u Zvomiku, a jedine organizacije iz oblasti fizike kulture Fudbalski klub Drina DTV Partizan, dok sportskih objekata organizacija nije bilo van Zvornika. Proces masovnijeg irenja sporta fizike kulture na podruju Optine zapoinje krajem ezdesetih poetkom sedamdesetih godina.U ovom periodu na Mejdanu je izgraen novi Dom DTV Partizana (1972.) Stadion za male sportove (1973.), 53

a odmah potom slijedi i podizanje sportskih terena i osnivanje fudbalskih klubova po mjesnim zajednicama van grada. Na podruju Optine 1990. godine bio je 41 sportski objekat sa ukupno 108.580 kvadratnih metara povrine, od toga 29 otvorenih (fudbalska igralita poligoni za male sportove) 12 zatvorenih (dvorane fiskultume sale). Najvei zatvoreni sportski objekat je Sportska dvorana izgradena 1981. godine (3.947 m2 1,809 sjedista), a otvoreni stadion Fudbalskog kluba Drina povrine 11.062 m2 gledalinog kapaciteta 3.500 mjesta. U okviru SOFK-e Zvornik djelovalo je 36 sportskih organizacija, drutava saveza sa oko 3.500 aktivnih lanova. Najvei broj je fudbalskih klubova (14) od kojih se jed an takm ii u medurepublikom rang takmienja (Drina iz Zvomika), a ostali u regionalnoj, meuoptinskoj opinskoj ligi, od kojih su najuspjeniji Mineral iz Kozluka Mladost sa Divia.1 2 0 Poslije fudbala po populamosti dolaze koarka (3 kluba-Zvomik, Kozluk Divi), odbojka ah (2 kluba Zvomik Kozluk). U sve tri pomenute sportske discipline Zvornik ima svoje predstavnike u republikom rangu takmienja, Po uspjesima rezultatimau radu posebno se istiu Brodarsko drutvo Filip Kljaji Fio Udruenje sportskih ribolovaca.1 2 0 a Zahvaljujui izgraenosti sportskih objekata kadrova, kao uspjenim rezultatima u oblasti fizike kulture, Zvomiku je povjereno da osamdesetih godina bude domain organizator nekoliko masovnih sportskih takmienja na saveznom republikom nivou (SFRJ ). Finale u odbojci u okviru Malih olimpijskih igara , plej of (play off) Prve savezne koarkake lige za ene, otvoreno pojedinano prvenstvo BiH u ahu; republiko, meurepubliko savezno takmienje sportskih ribolovaca, savezna evropska prvenstva motonautiara, skokovi u vodu s drinskog mosta, samo su neke od tih manifestacija. Od zavretka Drugog svjetskog rata (1945.) do 1990. godine jedina politika partija u Opini, kao i cijeloj SFRJ , bio je Savez komunista, koji se 1990. u Bosni i Hercegovim transformie u Socijaldemokratsku partiju (SDP). U prvoj polovini iste godine u BiH je formirano vie politikih partija, a 18. novembra 1990. godine su po
120. Osimu Zvomiku, Diviu i Kozluku, fudbalski klubovi bili sujo u Drinjaci, Liplju, Karakaju, Grbavcima,elopeku, Triu,Tabancima, Tmovici, Roeviu, Gomjem epku, Donjem epku i Pilici. Svi su imali svoja igralita izuzev Liplja. 120a. Udruenje sportskih ribolovaca osnovano je 1950.god. Ima 1.200 lanova. ledno od najuspjenijh u i SFRJ. Osvojili 140 raznih trofeja.

54

prvi put nakon 45 godina na podruju cijele Republike odrani viestranaki izbori . Od ukupno 90 odbomikih mjesta u Skuptini optine Zvomik, Stranka demokratske akcije (SDA) dobiiaje 43 mjesta, Srpska demokratska stranka (SDS) 36, dok su sve ostale stranke dobile 11 odbornikih mjesta.Tako su na osnovu izbornih rezultata dvije pobjednike stranke (SDA SDS) od kraja 1990. godine preuzele organizovale vlast u optini Zvomik. Uporedo sa razvojem privrede drutvenih djelatnosti u periodu poslije Drugog svjetskog rata poveavao se broj zaposlenih u ovim djelatnostima kao i broj gradskog stanovnitva i stanovnistva u Optini. U 1953.godini napodruju Optine ivjelo je 44.964 stanovnika, 1971. godine 60.910, a 1991.godine 81.111. Sam grad (sa Karakajem) imao je 1971.godine 8.538, a 1991. godine 14.584 stanovnika. Broj zaposlenih stanovnika u Optini 1964. godine iznosio je 3.366 (2.730 u privredi 636 u vanprivredi), u 1974. godini 5.732 (4.491 privreda 1.241 neprivreda), a u 1990. godini oko 15.500 (od toga u vanprivredi oko 2.300) ili oko 18 posto stanovnika Opstine. Na privremenom radu u inostranstvu nalazilo se ve godine oko 2.200 graana Opstine, a na podrujima drugih optina Jugoslavije jo oko 6.000.1 2 1 Prema posljednjem popisu (1991.) optina Zvomik je od ukupno 81.111 stanovnika imala 59,40% Bonjaka, 38% Srba 2,60% ostalih, a sam grad 14.584 stanovnika od toga 8.942 Bonjaka, 4 281 Srba 1.437 ostalih. Po broju stanovnika povrini koju je zauzimala (499 km kvadratnih) spadala je medu deset najveih optina u Bosni Hercegovini, te iz reda nerazvijenih ula u red srednje razvijenih optina u Republici. Prema istom popisu (1991.) u Optini je sa zavrenom srednjom kolom bilo 12.244, sa viom 1.021 sa visokom 965 stanovnika, to znai da je kvalifikaciona struktura zaposlenih znatno poboljana u odnosu na ranije periode. Ovakav relativno brz ekonomski drutveni razvoj doprinio je da je Zvomik u sedamdesetim osamdesetim godinama postao grad progresa razvoja, sa znatno visokim ivotnim standardom veine njegovih graana. Svi koji su eljeli raditi, uiti neto su vrijedili imali su ansu. Skoro svako domainstvo imalo je kuu ili stan, velika veina automobile i telefone, mnogi vikendice, a svako TV prijemnike itd. Kada se svemu ovome dodaju njegove prirodne ljepote, povoljna klima, mir, ivotna sigumost, suivot, tolerancija gostoljubivost za svakog,
121.Statistikog godinjaka 1976. (str. 307 349); Statist, god. 1982. (str. 286), i Stat. god. za 1991. str. 311,320.

55

onda se sa sigumou moe kazati da je u Zvomiku, kao i u cijeloj Optini, zaista bilo lijepo ivjeti sve do 1992. godine. U proljee te godine doslo je do rata u u kome je Zvomik doivio najtee dane u svojoj dugogodinjoj istoriji, Njegovi stanovnici Bonjaci su izbjegli ili protjerani iz grada, mnogi ubijeni, a njihovi vjerski objekti porueni. Istu ili slinu sudbinu doivjeli su ostali Bonjaci u Optini, osim u nekoliko sela s podruja Sapne, koja su pruila organizovan otpor odbranila se. Zvomik su napustili pojedini gradjani srpske nacionalnosti iz reda onih koji nisu prihvatili politiku novih vlastodraca. Poslije mnogih lutanja, ne svojom voljom, danas svi oni ive kao raseljena lica, izbjeglice ili prognanici u dijelu Bosne zvanom Federacija i u inostranstvu. Nose u sebi Drinu, njene zvuke obale, oslukuju glasove povratku ekaju da se vrate u svoj zaviaj u nadi da e u njemu ponovo ivjeti kao tozivjelo vijekovima - u prijateljstvu, slozi meusobnom potovanju uvaavanju bez obzira na politiku, vjersku nacionalnu pripadnost, svjesni da bez toga nee biti sree ni za koga. Sa ovim zavravamo jedno poglavlje u istoriji Zvomika, a ovom drugotn, iji dogadjaji praktino jo traju, uvjereni smo, objektivna istorija dae svoj sud svakoga staviti na mjesto koje mu pripada. Neke geografske karakteristike optine Zvornik Dananja teritorija optine Zvomik prostire se uz lijevu obalu rijeke Drine u duini od 52 kilometra, dok se u dubinu najvie prostire 26 kilometara. Od ukupno 499 kilometara kvadratnih njene povrine 90 posto je brdsko-planinsko podruje. Nadmorska visina kree se od 130 do 916 metara, koliko iznosi najvea visina na planini Jelici. Sam grad nalazi se na nadmorskoj visini od 146 metara. Najvei dio prostora Optine (60%) nalazi se na nadmorskoj visini izmedu 300 500 metara. Na junoj, zapadnoj sjeverozapadnoj strani Optine su planina Majevica obronci planine Jvor, a na istonoj rijeka Drina, koja je ujedno i granica izmedu Srbije Bosne Hercegovine. Uskim pojasom niz Drinu podruje Optine izlazi u ravnicu Semberiju. Podruje optine Zvornik nalazi se pod uticajem umjerenokontinentalne klime. Bitne karakteristike ovoga klimata se ogledaju u sljedeem: ljeta su topla (prosjena temperatura vazduha u julu je 20-22 ), a zime veinom hladne (januar 1-2 C), dok je prosjena temperatura od 16 do 18 C.1 2 2
122.Prostomi plan optine Zvomik, Slubeni glasnik, br. 4/90, Skuptina optine Zvomik, Zvomik 1990. str. 5,

56

Optina Zvomik granii se sa 10 optina od kojih su tri u Srbiji Ljubovija, Mali Zvomik Loznica sedam u Bosni Hercegovim: Bijeljina, Ugljevik, Lopare, Kalesija, ekovii, Vlasenica Bratunac. U svom sastavu ima 40 mjesnih zajednica, od toga 4 gradske 36 seoskih. Kretanje broja stanovnika u Opini gradu po godinama Godina Optina Grad 1948. 39.751 3.858 1953. 44.964 4.334 1961. 52.213 5.444 1971. 60.910 8.538 1981. 1991. 73.845 81.111 12.147 14.584

57

jtfZ

10 a. Karta optine Zvom ik

58

IIS L IK E IBILJEKE IZ PROLOSTI GRADA

11. Srednjevjekovni steak sa podruja Zvom ika

ZVORNIKI STARI GRAD (tvrava)

Zvomiki stari gradpodignut je, kao to je ranije rcceno, krajem 13. ili poetkom 14. vijeka. Njegovi kasniji gospodari (Osmanlije Austrijanci) proirili su ga jo vise utvrdili. Strateka vanost mu posebno raste nakon 1699. godine, od kada se vise puta popravlja utvrdjuje, a za izvodjae radova najee su angaovani majstori iz Srebrenice. Od kraja 18. vijeka smatra se najtvrim gradom u Bosni. Sa svojim kulama, kapijama, zidinama anevima predstavljao je jedan od najvijednijih objekata ove vrste ne samo u nego i u bivoj SFRJ. Od kakvog je znaaja Zvomik bio u pogledu odbrambenog stratekog poloaja najbolje nam ilustruje podatak da je Karaore, 59

voa I srpskog ustanka, nastojao da se domogne Zvomika. U izvjetaju francuskog generalnog konzula u Travniku od 29. maja 1807. godine stoji: ...Zvomik je klju Bosne, te ako ga Srbijanci otmu, onda vie nisu sigumi ni Travnik Sarajevo.1 2 3

12. Zvorniki stari grad (tvrava), snimak s poetka 20. vijeka

Izmedju kula na Drini u Donjem gradu, odnosno od kapije do kapije, bile su stale za konje zidane barake u kojima su boravili vojnici. Kapije su bile od hrastovine, okovane limom, sa velikim metalnim halkama. Na svakoj od njih bila su po tri straara. U toku dana kapije su bile otvorene, a nou su se zatvarale (Ijeti od 21, a zimi u 20 sati). Ako bi neki putnik ili prolaznik zakasnio, lupao bi strai halkama kapiju, koja bi potom otvorila kapiju i sprovela zakanjelog do dmge kapije, gdje je isputan van zidina grada. Tako je bilo sve do 1934. godine, do kada je bio vojni gamizon u Zvorniku. Na prostoru izmedju kula u Donjem gradu, s desne strane puta idui prema Sarajevu, nalazi se kazamat. Poto je u njemu ljeti relativno hladno, narod mu je dao ime zimunica.

123. oko Mzli: Zvomik (Zvonik) stari grad na Drini, Glasnik Zemaljskog muzejaX, Sarajevo, 1955, str,104.

60

Nekada je prostor iznad kazamata (ziniunice)1 2 '1 bio lijepo uredjen i prostraniji nego sada sa ravnim platoom obraslim travom, Okolno stanovnitvo ga je zvalo Meraja. Na njoj su se prije II svjetskog rata, ponekad za vrijeme rata, kao nekoliko godina po zavretku rata, priredjivali teferii sa kultumo-zabavnim programom. Ulaznice su se naplaivale na obje kapije. Poslije zvaninog programa nastajalo je narodno veselje na kom se pjevalo, sviralo, igralo, aikovalo... Na Meraji u Donjem gradu 1946. godine prireena je proslava Prvog maja za gradane Zvomika partizanske jedinice kje su tada boravile u Zvomiku. Bilo je to prvo veliko narodno veselje u osloboenom gradu. Pjevale su se partizanske pjesme, igrala partizanska kola pucalo iz svih lakih oruja, kao iz minobacaca sa kula zidina starog grada. U poslijeratnom periodu Meraja je bila mjesto gdje su se najvie okupljala djeca iz Hrida tu uz nogomet druge djeije igre najradije provodila svoje slobodno vrijeme.

13.

Crte starog grada dijela M alog Zvom ika poznatog austrijskog slikara von W . Leo Arndta.

124. Duina unutranjosti kazamata je 55, irina 6,5 i visina 4,5 metara. Pria se u narodu da je Stojan upi, Zinaj od Noaja, zadavljen u ovom kazamatu 1815. godine.

61

Izmedu kazamata (zimunice) june kapije bila je betonska ostava, koja je dugo zvomikim poslastiarima sluila za uvanje leda preko ljeta. Kad je izgraena sadanja benzinska pumpa na izlazu iz Donjeg grada, u kazamatu je uvan benzin u buradima, a jedno vrijeme u njemu su uzgajane gljive. Kao toje ranije reeno, Zvomik je od 1433. do 1459. godine bio u sastavu Srpske despotovine. Iz ovoga perioda potie legenda lijepoj gospodarici Jerini ili Prokletoj Jerini, koja je poput kakve Kirke zavodila mlade junake i, zasitivi ih se, sunovraala ih kroz tajna vrata s naj vie kule u hunu Drinu. Najzad se namjerila na mladog junaka Vuka Jugovia, koji ju je u posljednjem asu zgrabio sunovratio se zajedno s njom u bezdan. Njoj se pripisuje podizanje Zvomikog starog grada, to nma istorijsku osnovu. Jerina je ustvari Jelena, ena Despota ura, inae bizantijska princeza iz porodice Kantakuzen (dakle Grkinja), koja je ivjela u 15. vijeku, a grad je podignut znatno ranije. Duina Donjeg grada (tvrave) od june do sjeveme kapije iznosi 230 metara, a prosjena irina 30 metara. Nadmorska visina mu je 144 metra. Duina Gomjeg grada od zapadnog anca do istonog kraja bedema je 185 metara, prosjena irina 35 metara (izmedu bedema), a povrina oko 8.000 kvadratnih metara. Njegova nadmorska visina je 407 metara, a visinska razlika izmedu Donjeg Gomjeg grada je 273 me tra.1 2 5 Prilaz Gomjem gradu bio je iz Vrosi (grada) dananjim starim zaputenim kaldrmisanim putem koji je vodio u selo Kulu. Austrijanci su kasnije desno od ovog puta izgradili novi iri makadamski put sa manjom strminom, koji je i danas u upotrebi uporedo sa novim asfaltnim putem izgradenim preko Mekinja sredinom osamdesetih godina 20. vijeka. Od Donjeg u Gomji grad vodio je preko Srednjeg grada pjeaki put, iji su ostaci i danas dosta vidljivi.1 2 6 U periodu poslije Drugog svjetskog rata Donji grad je dva puta popravljan. Sredinom ezdesetih godina (1965/66.) sanirani su priobalni bedemi, popravljene indrom pokrivene tri kule, a na kazamatu sa istone strane zatvoreni su svi ulazi na prozore postavljene metalne mree, samo je sa june strane ostao jedan ulaz, na koji su ugradena eljezna vrata. A u osamdesetim godinama izvedeni su na svim objektima u Donjem gradu konzervatorsko-restauratorski radovi, ime je on zatien od propadanja. U isto vrijeme probijen je tunel izmedu stare ceste sjeveme kule. Uz Zavod za zatitu spomenika kulture BiH, u finansiranju
125. oko Mazali: Zvomik (Zvonik) stari gradna Drini, GlasnikZemaljskog muzeja XI, Sarajevo 1956. str. 260, 261. 126. Vidi vise starom gradu u tekstu Srednji vijek.

62

su uestvovali Skuptina optine Zvomik Optinski SIZ kulture. Radovi su trajali nekoliko godina.

14. Stari zvorniki grad (jun a kapija). Crte Dragie Trtfkovia.

ZVORNIKE MAHALE (ulice)

Grad Zvomik sa svojim mahalama stotinama godina bitstvuje u iizanoj kotlini na lijevoj obali Drine, od srednjovjekovnog grada (tvrdave) na jugu do Meteriza na sjeveru. Sa zapada ga stiskaju brda: Mladevac, Kaplan, Kahvenjaa, Zmajevac, Vratolomac Debelo brdo, a na istoku samo ga korito Drine odvaja od istoimenog naselja u Srbiji, Malog Zvomika. Jos od osmanskog perioda Zvomik je imao 14 mahala (Tabaci, Hrid, Zamlaz, arija, Bair, Fetija, Srpska varo, Kanare, Namazah, Skela, Rijeka, Beksuja, Kuljanski put Vidakova njiva), iji e se broj nazivi zadrati 10 do 15 godina u obiljeavanju ulica u gradu poslije Dmgog svjetskog rata.1 2 7 Sve su imale po nekoliko sokaka od kojih su neki u kasnijim periodima prerasli u ulice.
127. U periodu izmedu dva svjetska rata tadanje vlasti dale su zvomikim mahalama pojeinim dijelovima grada nova imena. Tako se, naprimjer, Beksuja zvala UJica Koste Todorovia, Srpska varo - Vojvode Miia, Zamlaz Centar - Ulica kralja Petra, Namazdjah - Ulica Avde Karabegovia, sadanji prostor izmeu Privredne banke Robne kue (nekada itna pijaca) - Trg regenta Aleksandra itd. Meutim, ona od stanovnika Zvomika nisu nikada prihvaena, ve su u narodu u upotrebi dalje ostali stari nazivi ulica (mahala).

63

Tabaci su naselje izmedu Donjeg grada Divia, Hrid se protee uz cestu od Starog zvomickog grada (tvrdave) do zgrade Skuptine optine, Zamlaz od Optine do izvorske vode Zamlaz bive andarmerijske stanice (kasnije Stanice milicije Auto-moto drutva), arija od Zamlaza do Zlatice mosta na auevcu, Beksuja od auevca do kue Hambiralovia, gdje je iznad nje na breuljcima nastala Vidakova njiva. Srpska varos je podruje s obje strane Zlatice uzvodno od auevca do Tuzlanske malte, a Kuijanski put naselje uz put za Kula Grad. Dio Kuljanskog puta odmah iznad Spornen obiljeja u centru grada (sada poetak Ulice 19. februara) zvao se Kanare. Fetija je visoravan izmedu Kuljanskog puta, Srpske varoi arije, a Bair naselje kje se formiralo na brdu iznad arije, izmeu Kuljanskog puta Boria. Namazah se nalazio izmeu Mejdana na istoku arije na zapadu. Prostirao se od vojnog logora (sada hotel Drina) do eljeznog mosta na Drini. Mahala Skela se pruala od mosta na Drini do ua Zlatice, dk se mahala Rijeka formirala oko rjecice Zlatice nizvodno od auevca do njenog ua u Drinu. iri prostor (raskre) ispod Grobnica, gdje je nekad bio jak izvor pitke vode, zove se auevac. Od njega su poinjale ili su se kod njega zavravale pojedine zvomike mahale. Tako je i danas. Od sredine pedesetih godina 20. vijeka grad poinje da dobiv nove nazive ulica (mahala), a neki od starih naziva zadrali su se samo u obiljeavanju pojedinih mjesnih podruja (Zamlaz, Beksuja, Varo). ezdesetih, a naroito sedamdesetih osamdesetih godina, u gradu zapoinje intenzivna stambena druga izgradnja od kada se Zvomik znatnije proiruje m ijenja svoj urbani izgled. Ruenjem najinteresantnijih starih zgrada, pa itavih dijelova grada, podizanjem novih koji se ni istorijski ni vizuelno ne uklapaju u zvomiku sredinu, znatno je oskmavljen stari Zvomik, posebno njegova arija. Uporedo sa ovim procesom, kao sa podizanjem veih privrednih objekata (napr. Tvomice glinice Bira), poveava se i broj stanovnika u gradu. Oni do laze, uglavnom, iz sela sa podruja optine Zvomik iz susjednih optina, ali i sa dmgih prostora, ime se u velikoj mjeri mijenja nacionalna socijalna struktura itelja zvomikih ulica poveava njihov broj. Svi su oni, bez obzira su odakle su, srdano primani i prihvatani od domaih ljudi, to je jedna od bitnih karakteristika starosjedilaca grada.

64

Kovitlac

vremena

U duu mahale pokuao je da zaviri Zvomianin Topi Muharem. u prii Kovitlac vremena iz koje donosimo ovaj odlomak.
... A znade ta j e to m ahala ? Samo onaj j e njen iv o t

proivio, onaj koji se m ahali rodio, sa njom ivio, radovao se tugovao. Samo onaj j o j j e dio ivo ta svoga podario. Svaka m ahala j e posebn a p ri a , sa svojim ivljenjem , svojim Ijudima, dogaajim a Ijudskim sudbinam a. M ahalom struji tee iv o t vijekovim a. Valja se kroz nju m agloviti kovitlac vrem ena to ljude donosi i odnosi, a ono izmeu to se ivotom n a ziva p ro vo d i s e p o toj mahali, p o njenim sokacim a, kuama bacam a, a sve p o r e d rijeke uz rijeku. iv o t j e p r o s t je d n o sta v a n odu vijek bio. M ahalom se brzo p ro n ese g la s da se ovijeku tom e i tome, nadimkom tim tim p o kojem g a svipozn aju , a koji ama ba odgovara, rodio sin Ui curica. B ezbeli ra d o st kuu ue i ostane. N e p ro e dug, a dijete se p o ja v i avliji, proh oda prom rna p a e na sokak uskoro k o r a iti Ponu igre uz rijeku p o um arcim a kao p r e lije p i vez na ja stu cim a . I kao da e djetin jstvo vjeno trajati. A l'je s t vraga. P on ekola, ponu obaveze, a bogam i p o n e aikovanje. D oe i vrijem e da te ta drava epa, ni kriva ni dum a, p a hajd nekud na vojevanje, za nekoga p ro tiv nekoga, a ne zn a ni zato ni zb o g ega. P a doe enidba h a jd tako krene ivot, krenu radosti, brige, sree nesree, djeca unuci, tako do sm iraja, a sve uz rijeku. A ona sv e p i e biljei da se ne otrgne o d zaborava, da se zna j e tu kada iv io kakva j e traga ostavio, na rijeci, na gradu, na Ijudima...

(Iz neobjavljene zbirke pria Muharema Topia) Kao to smo ranije rekli, od sredine pedesetih godina 20. vijeka poeli su se uvoditi sadanji nazivi ulica u gradu, a sa poveanjem broja stanovnika poveavao se i njihov broj formiranjem po nekoliko novih ulica na prostorima veine nekadasnjih mahala. Tako se danas na podruju nekadanje Beksuje nalazi est ulica (19. biranske brigade, Drinska, Spreanska, Jadarska, Ribarska Pionirska), Srpske varoi etiri (Sime Peria, Majevika, Brae Obradovia Brae Stefanovia), Fetije pet (Bolnika, Prvomajska, Partizanska, Kamenika Brae Stefanovia, iji se jedan di nalazi i u Vrosi), Bairu nekoliko (Oslobodjenja, Gomji put, 19. februara..,) Vidakove njive dvije (Vidakova njiva Podrinjska ulica).

65

 desetak godina po zavretku Drugog svjetskog rata. N a snimku nedostaju jedan dio Beksuje Vidakova njiva. Prostor izmeu kua Drine je zvorniki mejdan, koji je gotovo svake godine plavila Drina.

Kanare i dio Baira dobili su ime Ulica 19. februara, Skela Namazah - Ulica brace Skopljakovia, Rijeka - Jadarska ulica. Vei dio nekadanje arije (od mosta na Drini do Zamlaza), zatim Zamlaz Hrid postali su jedna u lica- Filipa Kljajia Fie. Dio arije na prostoru pijace dobio je ime Trg bratstva i jedinstva, a onaj od Privredne banke nekadanje itne pijace do mosta na Zlatici kod auevca Ulica Djure Pucara Starog. U novoformiranom naselju Grobnice ili Novom naselju takodje je nastalo nekoliko ulica (Zelengorska, Omladinska, Radnika, 27. jula, Vratolomaki put, Nova ulica...).

H R I D Hrid je jedna od najstarijih mahala u Zvomiku jedno od prvih naselja nastalih van zidina gradske tvrdave. Formirano je u prvoj polovini XVI vijeka na us kom pojasu izmedu Drine sa istoka stjenovitog terena (hridina) na zapadu, po emuje, kae legenda, dobio ime. Tje prostor izmedu Donjeg gradai zgrade Skuptine optine. Godine 1955. imao je 37 kua u kojima je ivjelo 40 porodica, od toga 39 muslimanskih jedna pravoslavna (Jove Ostojia). Sve su imale cvijetne avlije bae sa puno raznog voa, naroito groa. Na ob ali Drine ispod prvih kua u Hridu bilo je, priali su stari Ijudi, u osmanskom periodu pristanite drinskih lada. Na ovom dijelu obale u Hridu u to doba, kau, cvjetala je trgovina. Na cijelom prostoru Hrida, do prije tridesetak godina, izmedu Drine i ceste nalazile su se bate hridanske (bilo ih je 13), pored kojih je nekoliko putia vodilo prema Drini, a glavni je bio ispod kua Fahre Alajbegovia (tridesetak metara iznad sadanje itaonice). Na Drini iznad H ukova, u Hridu, naspram sadanjeg nogometnog igralita i nove O u Malom Zvomiku, bila je hridanska vodenica, ciji su vlasnici bili u novije vrijeme Diviani Hasan Tuhi, Halid Kapidi Mustafa Hadiavdi. Prestala je sa radom 1950. godine. Pedesetak metara nie od vodenice bilo je nekada nogometno igralite djece iz Hrida. A samo tridesetak metara uzvodno od vodenice bilo je poznato kupalite mladih iz Hrida. Zvalo se Zelenac. U njemu je po cijeli dan vrilo od razdraganih djeijih glasova. U Zelencu su sva hridjanska djeca nauila plivati, a da bi to dokazala pred drugima, trebalo je nauenu vjetinu potvrditi prvim preplivanjem Drine sputanjem niz Hukove, to se inilo u pratnji starijih iskusnijh plivaa. Hukovi su se nalazili naspram zgrade stare osnovne koleu Malom Zvomiku itaonice kod Optine. Na alost mnogim generacijama

67

16.K onakporodice Fidahia Hridu, crte Dragie Trifkovia.

Zvorniana, njih vie nema. U nitila ih je ljudska nem arnost eksploatacijom ljunka sa srbijanske strane 1990. 1991.godine. U ovoj mahali je podignuta jedna od prvih damija van zidina tvrave. Bila je od drveta vise puta je obnavljana i popravljana. Zbog dotrajalosti sruenaje 1948. godine. Zvala se Hadi Durgutovadamija, po kojoj e se naselje zvati Hadi Durgutova mahala do druge polovine XVIII vijeka,1 2 8 od kada se zove mahala Hrid. Hrianska damija imala
128. M ustafa Sulejmanovi: etiri zvomike damije, Islamska misao br. 81/85, Sarajevo, 1985. str. 33-35. 68

je unutranje dimenzije 9x10x6 metara, a na sve etiri zida po dva prozora. Ispred damije bila je velika lipa koja je posjeena desetak godina po ruenju damije. Posljednji mutevelija ove damije bio je Avdaga ehavdi (Idrizovi), a posljednji imami Mula Hamdo ef. ehagi (18701940) njegov brat Mula Raid ef. (1874-1945).1 2 9

1 7. Hrid, kua ardakAvdage Idrizovia - snim ak iz 1938. godine. Izmeu kue lipe vidi se Hrianska damija. Na prostoru ispred nje ispod lipe svakodnevno su se igrala djeca iz Hrida. Posebnoj e ovdje bilo iivo z i m i j e r je p o re d damije bila najveaplaza Hridu. ardak srueni su 1970. godine,a damija 1948.

Hrid je imao poneto to druge mahale u gradu nisu. U njemu je bilo sjedite zvomikih kapetana od polovine l.vijeka do ukidanja kapetanija u Bosanskom paaluku 1835.godine. Izmeu dva svjetska rata u Zvomiku se samo jedan ovijek profesionalno bavio ribolovom od toga ivio. me m je bilo Ludvig Holcner (Austrijanac), ali su ga svi poznavali samo po nadimku Otika. ivio je u Hridu u jednoj maloj kui (sada lokacija kue stakloresca Ibrahima Hadiavdia) sa enom koju su svi u komiluku zvali Otikinca.

129. Isto, str. 33-35.

69

Iako m uje otac, inovnik u Srezu, elio da i sin krene nj ego vim putem, on se opredijelio za Drnu, za njene ljepote ari, iji zaljubljenik zarobljenik postaje. Po cijeli dn bi u svome amcu punom mrea, strukova tapova, zajedno sa enom, bio negdje na Drini od Drinjae do Banje Koviljae, bez obzira na vremenske prilike godinja dba. Na ovoj relaciji vaio je za najboljeg poznavaoca Drine. Znao je svaki njen brzak, svaki liman, sprud kamen. Najvie je ribe hvatao u mreu ive prodavao muterijama.

18. Kua (konak) Eejbega Hrustanbegovia (etia) Hridu iz osmanskog perioda, snimak iz 1964. godine. Imala j e podrum i dva sprata i bila opasana visokim kamenim zidovima. Uz nju su se nalazile staje za konje pomona kua zaposlugu. P oprianju stare Esefljegovice kuu j e kupio odporodice Gradaevia iz Gradacapoetkom 20. vijeka mu Eeftieg Hivstanbegovi, koji je do tada ivio na imanju etiima kod Petkovaca. Po zavretku I svjetskog rada kua je renovirana spoija iznutra; na dritgomspratusu izbijenistariprozori a postavljeni novi, kao to se vidi na slici. Sruena je 1967. godine. Sada se na ovoj lokaciji nalazi stambena zgrada sa 24 stanapodignuta 1970. godine, kada etverospratnica kod zgrade Optine na piac A tlagia Alajbegovia. Moguej e da j e i ova kua (konak) nekada pripadala begovskoj porodici Fidahia (zvornikih kapetana).

Od 1935.do 1941. od 1945.do kraja ezdesetih godina u Hridu je bila poznata lonarska radionica, jedna od dvije ove vrste u gradu. Vodila su je braa Vukain i Rade orevi iz Krive Palanke (istona Srbija), gdje su im ivjele porodice. Sa komijama u Hridu su se vrlo lijepo slagali ako je trebalo, posuivali su im novae. Radionica pekara za sude su se nalazile uz cestu, na placu iji je vlasnik bio Abdulahaga

70

Mehinagi, ranije Mustafaga Idrizovi (ehavdi). Sada su na ovoj lokaciji kue Hamida Hodia Hariza Haiavdia. Radionica je ustvari biia u jednom ardaku, ispod kojeg su bile dvije omanje prostorije. U jednoj se izraivalo zemljano posue, a druga je sluila za stanovanje. Na ardaku se suilo pripremalo za peenje izraeno posude, a sluio je kao ostava za gotove proizvode. Lonari iz Hrida su svojim rukotvorinama (asama, loncima, erpama, upovima, bardacima, testijama, figurama raznih ivotinja dragim zemljanim posuem) snabdijevali zvomiko vlaseniko trite. Svakog etvrtka popodne bi svojim zaprenim kolima Rizah Hadiefendi iz Divia sa majstorom Radom prevozio u Vlasenicu dobro upakovano posue u sijeno slamu. Stizalo se u petk ujutro, a istog dana, predvee, se kretalo nazad za Zvornik. Zbog godina sve manje potranje njihovih proizvoda, orevii su zatvorili radnju vratili se u svoj rodni kraj, uz iskreno aljenje njihovih komija iz Hrida. Kada se poetkom sedamdesetih golina majstor Rado pojavio u Zvomiku (zbog nekih papira), svi su eljeli da ga vide, da bude njihov gost, da kod njih spava. Naravno, on se opredijelio za Avdulahagu, ali je obiao veinu starih komija.

ZAMLAZ
Zamlaz je naselje izmeu zgrade Skuptine optine izvorske vode Zamlaz, sada dio Ulice Filipa Kljajia Fie. Stariji ljudi kau da je dobio ime od rijei za mlaz. Naime, da je na sadanjem mjestu vode Zamlaz nekada izvirala u velikom mlazu voda, pa su ljudi, ako bi trebalo da idu juno od izvora, govorili da idu za mlaz (iza mlaza) po emu naziv Zamlaz. Vjerovatnije je da je mahala nazvana po damiji Zamlaz, a ova po istoimenom izvoru nedaleko od nje. Izmedu dva svjetska rata Zamlaz je imao 40 kua,1 3 0 koliko je porodica tada ivjelo u njima, od kojihmuslimanskih31, jevrejskih 4, katolikih etiri jednapravoslavna (ore Vasia). Sve su imale bae prostrane kaldrmisane avlije sa puno cvijea. Najvee najurednije dvorite bilo je Velidbega Grbavca, pa su se u njemu u poslijeratnom periodu najcee odravale igranke. Izmeu kua u Zamlazu Drine bile su bate vrtovi zamlaki mejdan.

130. Kue u kojima se sada nalaze porodice Hadiefendia, Sabirovia, kao kua Vasia, nekada su pripadale Skopljakoviima.

71

Sedamdesetih godina podignute su ovdje stambene zgrade Z~ 14 Z -15, a 1982.godine Z-16. Na dijelu mejdana (izmedu sadanjeg stambenog objekta Z-14 crpne stanice) bilo je poslije II svjetskog rata fudbalsko igralite djece omladine iz Zamlaza Hrida, na kom su se ona svakog dana u popodnevnim satima sastajala igrala razne igre. Naravno, najomiljenija igra bio je nogomet. Igralo se loptom krpenjaom koju su djeca sama pravila odkrpa enskih arapa, kao loptama od kravlje dlake ili govedeg mijeha. Svi koji bi eljeli da igraju dijelili bi se u dvije ekipe, a one bi se, obino, formirale putem badoenja, to na tj nain to bi svi igrai stali u red u parovima. Igrai u paru su morali biti istih kvaliteta. Oni bi davali sebi, potom, imena ali da drugi ne uju, obino imena suprotnih znaenja, na primjer: jedan bi bio nebo, drugi zemlja, ili jabuka-kruka, orah - ljiva, voda - vatra sl. Parovi bi potom prilazi dvojici buduih kapitena ekipa (bili bi to najbolji igrai) govorili: kruska-jabuka, ,,vatra-voda, odnosno izgovarali su nazive pojmova kojima su privremeno obiljeili svoja imena. Kapiteni bi birali jedan od ponudenih pojmova; jedan je govorio, na primjer Meni vatra, a drugi Meni voda,

19. Lijeva strana Zamlaza idui o d Divia ka centru grada (1955. godinaJ. S lijeva na desno kae: Avde Fidahia, Kemala Seimanagia, Ahmeta Ahmetbegovia H. Mehmeda ef. Hadia Zamlaka damija. U prizem lju svoje kue Hadii su drali (za ono vrijeme - period izmedju dva svjetska rata) dosta veliki duan kolonijalne robe.

72

20. Dio Zamlaza sa lijeve straneputa idui o d centra prema Opxtini (1974. godinaJ.Na s lid s lijeva na desno: kua Hane Burekali iz turskog perioda (kasnije porodice Sadikovi), zatim kua Demalefendije Hulusia (kasnije Mitriza ehavdia), magaza porodice Hadi kua Smajlbega Skopljakovia (kasnije Huseina Kamialia). Na ovom m jestusu sadazgrada Osnovne kole Mitar Trifunovi Uo " stambeni objekat

Z-16".

sve tako dok se ne izvri podjela svih parova. Svi igrai poslije badoenja stali bi iza svog kapitena tako bi se formirale dvije grupe (ekipe), nakon ega bi kapiteni odredivali ta e igrati u ekipi. Gotovo na isti nain igrala su nogomet djeca i u ostalim mahalama u gradu po zavretku Drugog svjetskog rata. Gumena lopta fudbal pojavie se neto kasnije. Prvu gumenu loptu imao je Jusuf Dukunovi sa Bajra, a fudbal Rado Antoni (Zvrca) iz Srpske vrosi. Igrati ovim loptama u ono vrijeme bila je privilegija. Zato su djeca iz drugih mahala da bi priutila sebi taj uitak plaala vlasnicima lopti ili njihovim menaerima odreenu svotu novca. Skoro sve mahale u Zvorniku imale su svoja djeja igralita timove izmedu kojih su odigravane fudbaiske utakmice. Najjae ekipe imale su Beksuja, Zamlaz Varo, iji su kapiteni najee bili Nurija ati, Halid Grbavac i Rado Antoni. U zimskom periodu djeca iz Zamlaza Hrida najvie su se okupljala oko velikih zaleenih bara na zamlaskom mejdanu (a bilo ih

73

21. Damija uZam iazu, crtei D, Trijkovia.

je etiri) gdje su se klizala ticala na sankama, kao i na plazi zvanoj Majdan to se nalazila ispod Boria u sokaku izmeu Zamlakog groblja sadanjih kua Muje Raidovia i Dede ehia. Omladina je u duge jesenje zimske noi, kao i u ostalim mahalama u gradu, organizovala sijela po kuama na kojima su uz alu, pjesmu aikovanje igralo fota, kaia, prstena, a vrlo esto su spremane etenije. na ovim sijelima nezaobilazna je bila Hana orbegua sa svojom harmonikom. U proljee ljeto pored fudbala kupanja u Drini, djeca su najvie igrala kua ize (igre sa orasima), mrtvih kobila, palije klisa (nekoliko igara s klisom), uprija,piljaka (s kameniima), Neka bije, ganje, mure, skakanja vaganja na asci, pula, zatim tjeranje obrua (kola), igre (buhina) itd.

74

Sadanja damija u Zamlazu podignuta je u 17.stoljeu. Vanjske strane sujoj 10x10 metara,a verande 10x3 metra. Graenaje od lomljenog kamena pokrivena etverostrenim krovom pod crijepom. Munara joj je takoe od kamena, visoka oko 25 metara. Upisana je u gr.ul.br. 1839 ima piac od 142 kvadratna metra dvorite od 377 kvadrata, ukupne povrine 519 metara kvadratnih.1 3 1 Uz damiju je bio manji harem, koji je znatno smanjen izgradnjom jedne stambene zgrade ijedne privatne kue. Damija je krajem osamdesetih godina renovirana, a u proljee 1992-godine uz nju je dograena gasulhana. Poznati imami ove damije bili su Selim ef. Hulusi (bio je imam 50 godina, umro 1907.) njegov sin Demal ef. Hulusi s prekidima od 1907.do 1954.godine.1 3 2 Pred Drugi svjetski rat mutevelija je bio Mustajbeg Adembegovi.

N A M A Z A H
Namazdah je mahala koja se prostirala od sadanjeg hotela Drina do mosta na Drini, kroz koji je vodio put od hotela DTV Partizana na sjever do izlaska na Ulicu Filipa Kljajia Fie (kod mosta). Dobio je ime od turskih rijei namaz (molitva) ah (nekad, ponekad) to u prevodu znai mjesto gdje se ponekad obavljala molitva,1 3 3 Otuda je damija koja je u ovom naselju podignuta dobila ime Namazdah damija. U njoj je posljednje godine ivota proveo kao imam poznati pjesnik iz druge polovine 17.vijeka Hasan Kaimija. Kue drugi gradevinski objekti u Namazdahu pripadali su, uglavnom, trgovakim porodicama. Za vrijeme Austro-Ugarske Kraljevine Jugoslavije u njoj se nalazio jedan di vojnog logora, zatim automehaniarska radionica garaa Blagojevia, han Selmanagia Sokolski dom (poslije Dom DTV Partizan),akasnije bioskopDrina, Stolarskopreduzee Mladost... Na ovoj lokaciji su danas podignuta dva velika gradjevinska objekta Robna kua Zvomianka stambeni biok Namazdah kao i nekoliko manjih (Zabavite, Autobuska stanica, stambena zgrada sa tri sprata kod
131. Mustafa Sulejmanovi: etiri zvomike damije, Islamska misao br. 81. Sarajevo, 1985. str. 33-35. 132. Isto, str. 33-35. 133. Sama rije Namazah (Namazgah) znai mjesto na otvorenom prostoru gdje se obavlja molitva, to znai da se na mjestu gdje je podignuta damija obavljala molitva prije njene izgradnje.

75

stadiona N.K. Drina). Njihovom izgradnjom nestala je ova zvomika mahala,a sa njom Namazah damija, iako nisu postojali nikakvi ozbiljni razlozi za njeno ruenje. Ona je bila van stambenog objekta njeno postojanje u centru grada samo bi uljepalo novi ambijent. U svakom sluaju, trebalo je ostaviti bar put sto je vodio kroz ovu ulicu. Namazah damija podignuta je 1911.godine na mjestu gdje je do 1910. godine postojalastaradrvenadamija. Sruenaje 1978.godine. Njen graditelj bio je poznati graevinski preduzima Andrs Skibar. Bila je glavna damija u Zvomiku. Posljednji imam u njoj bio je Hivzija ef. Suljki. Vakufsko povjerenitvo u Zvorniku uputilo je 24.avgusta 1911.pozxv muslimanima povodom proklanjavanja damije sljedee sadrine:

22. Nanihzah damija snimak iz 1976.godine vrijeme kada su oko nje porueni svi stari objekti da bi se na ovoj lokaciji podigao stambeno-poslovni blok "Namazah ". Lijevo na slici jedna od kua vlasnitvu trgovaca Kuria kojojjeposlije Drugog svjetskog rata bio M UP Zvornik

Prigodom sveanog otvaranja nove Namazah-damije u Zvomiku, sutra25. 08.1911. godineu 11. sati 30 minutabie sveanost na koju se pozivaju muslimani da uzmu to vie uea. Takoer se na ovu sveanost poziva svetenik pravoslvane crkve, Crkveni odbor Predsjednik Kotorskog vijea gosp. Stevan Nikoli.

76

Poziv je potpisao predsjednik Vakufskog povjerenitva u Zvomiku Smail-beg Skopljak.1 3 4 U dijelu Namazdaha zvanom Lageri, izmedju sadanje zgrade Poste Autobuske stanice, nalazila se jedna duga baraka koju je podigla austrougarska vojska za svoje potrebe. Pored nekim drugim sadrajima, ona je sluila kao vjerski objekat za vojnike katolike katolino stanovnitvo sve do 1918. godine, pa i u periodu izmedju dva svjetska rata za preostale katolike u gradu. Narod ju je zvao katolika crkva iako spolja nije imala nikakva vjerska obiljeja. Poruena je odmah po zavretku Drugog svjetskog rata, a na slobodnom prostoru izmedju sadanje Autobuske stanice glavne gradske ulice podignut je park, koji je bio u funkciji do izgradnje sadanje zgrade Pote (1958.). U ovoj crkvi bila je istaknuta umjetnika slika (ulje na platnu, dim enzija 200 x 100 cm, ukraena rezbarenim ramom), rad austrougarskog oficira Klara s kraja 19. vijeka. Na njoj je predstavljen Isus kako lebdi nad gradom (tvrdavom) kao njegov zatitnik. Nalazila se u crkvi do njenog ruenja, kada ju je preuzeo Andrs Skibar sauvao. Sada je u vlasnitvu Narodne biblioteke Muzejske zbirke Zvomik.

ZVORNIKA ARIJA (centar grada)

Stanovnitvo Zvomika okoline centar grtada zvalo je arija. Kroz nju je vodila glavna ulica sa zgradama s jedne druge strane ceste, kje su se nastavljale (nadovezivale) jedna na drugu, to je bila karakteristika svih arija, odnosno gradskih naselja. Kako je Zvomik vijekovima bio zanatsko-trgovinski centar, u ariji su nje bili koncentrisani duani (radnje) zanatlija trgovaca. Roba za prodaju bila je izloena u duanima ispred njih. Veina duana imala je magacine (magaze) kje su se nalazile iznad duana na spratu. Poslije II svjetskog rata najvei dio ovih magaza je pretvoren u stambene povrine. Duani sa magazama, koje vidimo na snimku iz 1970. godine, podignuti su za vrijeme osmanske austrougarske vladavine. Posljednja zgrada u nizu (samo prizemlje) podignuta je u osmanskom periodu. U njoj je bila gradska uprava (beledija), a kada je dola austrougarska vlast, podigla je na njoj sprat. I za vrijeme Austro-Ugarske Kraljevine Jugoslavije uj?rizemlju ove zgrade bila je gradska policija, a na spratu
134. M ustafaSulejmanovi: N am azah Skeladam ijauZvomiku, Islamskamisao, br. 82, Sarajevo, 1985. str. 32-33.

77

sjedite gradske uprave. I u poslijeratnom periodu, sve do 1958. godine, u ovoj zgradi je bilo sjedite optine Zvomik. Nakon II svjetskog rata, naroito u posljednje 2-3 decenije, raznim gradjevinskim zahvatima na objektima (izmjena fasada, izloga, vrata, prozora, krovova), kao nepotrebnim ruenjem pojedinih zgrada, pa itavih dijelova grada, Zvornika arija je znatno izmijenila svoj nekadanji izgled. Zahvalnost za ovu nemamost prema prolosti grada buduira generacijama pripada kako pojedincima na istaknutim funkcijama u Optini tako odgovarajuim slubama optinskih organa uprave. U svakom shiaju trebalo je sauvati jezgro arije, a to je prostor na se sada nalaze Privredna banka Robna kua Zvomianka.

23. Dio Zvornike arije, snim ak iz 1970. godine (zvorniko korzo). Na ovoj lokaciji su sada dijelovi Robne kue stambenog objekta "Namazah ", odnosno slobodni pros tori ispred njih. Drugi duan na slid j e pripadao poznatom zvomikom sajdiji Hajri M uzuroviu .

U prolim vremenima zvomika arijaje esto stradala odpoara. Poznati poari bili su 1820., 1856. 1887. godine. Ibni Hasan u tekstu
135. Svojom prirodnom nadarenou, znanjem umijeem Hajro Muzurovi Hasan Pedi su dug godina nakon zavretka Drugog svjetskog rata, kada u Zvomiku nije bilo ininjera tehniara, novih masina i rezervnih dijelova, otklanjali kvarove na svim vrstama aparata masina u gradu i to vrlo uspjeno. Za ove majstore nije bilo nerijeivih problma.

78

24. Jezgro Zvornike arije. Ulaz grad sa D rim kog mosta, snim ak iz 1959. godine (sadaprostor izmedju Robne kue Privredne bank). U pozadini Andrsv vila.

25. Centar grada, snim ak iz 1956. godine (sada dio Ulice Fiiipa Kljajia ispred Robne kue Privredne bank). Na snimku grupa Zvorniana etnji gradom. S lijeva na desno: M ehm ed Hubli, Asim Korkut, Antika Knajter, Avdo Fidahi, Meho ehi, Dedo ehi, Haso Zorbi Alija Mustafi.

79

26. Zvornika arija njeni duani, snim ak iz 1940. godine. Danas su na ovom prostoru Privredna banka Robna kua.

Islamski spomenici u Zvomiku1 3 6navodi da su u aprilu 1887. godine u Zvomiku bila dva velika poara. Prvi je izbio u prijepodnevnim satima 3. aprila u duanu ora Radovanovia odmah uzeo velike razmjere, tako da se uskoro prenio na drugu stranu ulice. U gaenju poara uestvovao je zvomiki vojni gamizon, andarmerija, posada rijenog broda Vag Duna koja se tu zatekla, kao optinski slubenici. Poar je ugaen 4. aprila, a u njemu je izgorjelo 25 kua 43 duana. Drugi poar izbio je, takorei, odmah po ugaenju prvog, 5. aprila. Prvo se pojavio u hanu Osmana Fidahia Saliha Suljagia, a zatim se proirio na okolne objekte. Ovaj poar je bio neto manji - u njemu je izgorjelo 12 duana dvije kue. Ukupna teta procijenjena je na 36.535 forinti.

B A I R Mahala Bair dobila je ime od turske rijei bair (bajir), to znai brijeg, odnosno zemljite na padinama brda. Nekada su gotovo sve kue u ovoj mahali bile pokrivene indrom. Do njih se samo do prije tridesetak
136. Ibni Hasanje pseudonim Hivzije ef. Suljkia

80

godina nije moglo doi ni konjskom zapregom. Sve se prenosilo runo ili na konjima. Inae, Bair spada u najstarije zvomike mahale sa puno sokaka. U njoj je podignuta damija u XVI vijeku, to znai da je mahala formirana u to vrijeme, Damija je zbog dotrajalosti srusena 1935. godine, a njen posljednji imam bio je Salih ef. Sarajli (1878. ~ 1957.)l7. Pred damijom je bila velika lipa pod kojom bi ljudi sjedili prije poslije namaza. Lokalitet ve damije dug vremena je bio mjesto gdje su se okupljala igrala djeca sa Baira, a mjetani su ga (iako na njemu nije bilo vie bogomolje) zvali Dzamija. Na njemu su danas kua Sejde Mujkovia (mesara) trafostanica, Za vrijeme austrougarske vladavine na poetku Baira, s desne strane idui od Kanara uz stepenice, nalazila se kiraethana (muslimanska itaonica), jedina ve vrste u gradu. U vrijeme bajramskih dana u avliji porodice Juzbaia, najprostranjenijoj najljepoj na Bairu, priredivana su izmeu dva svjetska rata bajramska veselja (igranke), najvea najpoznatija za ve prilike u Zvomiku. Na njima je uvijek nastupao Tamburaki orkestar Muslimanske itaonice Sloga, u kom su, pored ostalih, svirali Besim Hadihasanovi, Mustafa Bazardanovi Hamdija Kitovnica, Od nastanka Bajra u njemu su ivjeli iskljuivo muslimani, kao i u susjednoj mahali Kuljanski put. Predio iznad Baira zove se Garibovina, a brdo iznad nje Kulina. Na njemu se nalazi, odmah iznad puta za Kulu Grad, vrlo lijep proplanak (zaravan) sa kojeg se prua divan p ogled na Zvornik i njegovu iru okolinu. Odmah ispod proplanka i puta je mjesto odakle se nekad uz Ramazan oglaavao top (prangija) najavljujui poetak akama, a time kraj posta vrijeme mrsa. Od kraja Drugog svjetskog rata omladina Baira je na ovom mjestu uoi svakog Prvog maja palila veliku logorsku vatra, vidljivu sa svih strana.

F E T I J A
Fetija je, uz trg u centra grada, najstarije naselje formirano u Zvomiku. Kao toje ranije reeno, datira jo iz predosmanskog perioda. Dobilo je ime po Fethija damiji, a va, opet, od turske rijeci feth (osvajanje ili osvojenje), to bi znailo osvojeno mjesto ili mjesto gdje je izvojevanapobjeda. Meutim, lokalitet ve damije nije tano utvrden, niti se zna kada je sruena.
137. Mustafa Sulejmanovi: etiri zvomike damije, Islamska m isao br. 81/85, Sarajevo, 1985. str. 33-35.

81

Na Fetiji se nalaze ostaci najstarijeg graevinskog objekta u Zvomiku (u dvoritu Vase Joviia). To su zidine uvene Crkve sv. Marije franjevakog samostana podignutih u predosmanskom periodu (oko 1423.), to znai da je u to vrijeme stanovnitvo u Zvomiku bilo katoliko. vom crkvom su se sluili Dubrovani kojih je, kao to je ve reeno, 1428. godine u Zvomiku bilo 238. Crkva i samostan prestali su da djeluju negdje oko 1538/39. godine, kada su je franjevci napustili i odselili u Gomju Tuzlu, jer je u Zvomiku preovladalo muslimansko stanovnitvo. Katoliko stanovnitvo se povlailo prema sjeveru gdje je bilo kompaktnije. Crkva je zatim pretvorena u damiju, koja se u osmanskim izvorima iz 1600. godine naziva Damija od crkve (Zatvoren je ulaz na crkvi sa zapadne strane i otvoren novi sa sjeveme). Zvono iz Crkve sv. Marije u Zvomiku, lijepo oblikovano i ukraeno kasnogotskim tekstom, preneseno je u Tuzlanski samostan, gdje se nalazilo do 1857. godine kada je od udara groma palo na trg i napuklo. Franjevci su ga potom prenijeli u samostan u Kraljevoj Sutjesci gdje se i danas nalazi. Zvono je visine 41 cm (bez krune) i 41 cm donjeg promjera. Samostan uz Crkvu sv. Marije bio je pznt po udotvomoj Gospinoj slici. Nakon naputanja Zvomika 1539. godine franjevci su sliku donijeli u Gomju Tuzlu, odnosno u Gradovrh, odakle su je kasnije prenijeli u u Vojvodini.1 3 8 Na izlazu iz Fetije prema Kula Gradu, sa desne strane puta, nalazio se decenijama i stotinama godina lijepo oblikovan kamen mejta, a u blizini kua Kavazovia i Avdage Hambrilovia Neznani grob (otvoreno turbe). Na ovom mejtau su obavljane denaze sve do pred kraj 19. vijeka. Zato je najvjerovatnije da je na ovoj lokaciji bila Fethija damija, koja se prvobitno zvala po svom osnivau Sultan Sulejmanova, podignuta u prvoj polovini 16. vijeka. Po njoj se mahala formirana nje jedno vrijeme zvala Mahala Sulejmanija, koja je 1600.godine imala 54 kue poreskih obveznika. Neto kasnije ona e dobiti ime Fetija (Fethija). A mejta turbe bez traga su nestali u posljednjih tridesetak godina. Inae, Fetija je sve do pedesetih godina 20. vijeka bila, uglavnom, muslimansko naselje. Hrianske kue bile su samo etiri (Nikole Manojlovia, porodice Stefanovi, babice Jele Ostoji Andraa Skibara).
138. D, Trifkovi: Tuzlanski vremeplov II, Prs kliping, Beograd, 1983. str. 15. Fra Ljubo Luci: Franjevaka prisutnost u sjeveroistonoj Bosni Posavini, Zbomikradova sa Okruglog stola temi BosanskaPosavina - dio cjelovite , odranog 24.11.1994. godine, Sarajevo, 1997. str. 123.

82

Na Fetiji se nalazila prva zvomikabolnica. Izgradila ju je Austrija za svoje potrebe. Iako je bila vojna, sluila je civilnom stanovnitvu grada sve do kraja Prvog svjetskog rata. U dijelu Fetije zvanom Terezije podignuta je 1940. godine nova bonica koja je bila u funkcij bolnice ambulante sve do 1957. godine, od kada slui kao stambeni objekat. Na lokaciji gdje se sada nalazi zgrada bive bolnice irem prostoru nje bile su nekada radionice (duani) u kojima su se izradivale terezije (vage), kantarovi mlinovi za kafii. Po njima je ovaj dio Fetije dobio ime Terezije139. Ovim zanatima najdue se bavila

27. Andrsv vila na Fetiji, snim ak iz 1980. godine. Vlasnik zgrade na s lid bio j e Slovenac Andrija Skibar Andrs, stolar po profesiji graevinski preduzima. On je po sopstvenom projektu 1912. godine sagradio za svoje potrebe ovu kucn to na zauujue tekom terenu. Podignuta alpskom stilu, neobinom za Zvornik, na mjestu sa kojega dominira arijom, ona j e svoje vrijeme bila najljepa zgrada Zvorniku Zvom iani j e nisu bez razloga prozvali Andrsv vila ".

139.1 danas stanovnici Fetije dio naselja Sto se nalazi uz put koji vodi uzbrdo od kue Kiste Obradovia prema zgradi bive bolnice i prostor nje zovu Terezije.

83

porodica Hadiosmanovia. Dio Fetije gdje se nalazila vojna bolnica za vrijeme austrougarske (kasnije Finansijska kasama, pa aki dom) sa irom okolinom stanovnici Zvomika zvali su pitalj. Jo od davnih vremena svi putevi koji su vodili preko Fetije bili su kaldrmisani, kao veina sokaka u njoj. Kao takvi neki su se do danas odrali.

Tajna porodice Kuri Sa Fetije je poznata trgovaka porodica Kuri. Po bogatstvu ivotu punom tajni ova porodica je posebna prica. Bilo ih je pet brae tri sestre. Niko se nije ni enio ni udavao. Da li zbog toga to se prosioci nisu ni smjeli pribliiti djevojkama sa takvim imetkom, ili to momci za sebe ne naoe odgovarajue djevojke, ili naprosto to za udaju i enidbu nisu ni imali vremena, zauvijek je ostala tajna.

28. Porodina kua trgovaca Kuria na Fetiji u kojojje ju la 1943. godine boravio ta b l proleterske divizije i ko jo jjep o slije ranjavanja S.jula 1943. godine preminuo narodni heroj Filip Kljaji Fio, komesar Iproleterske divizije,

84

Pria se da je svaki radoznalac prije nego to vidi ogromnu gomilu njihovih zlatnika morao (radi uroka) kroz jedan kapak da ubaci svoj novi. Najblii Kuriima i u poslu ivotu bio je Slavko Kljaji, koji je kao njihov trgovaki pomonik radio od 1932. do 1941. godine. On se sjea da je pred Alijagom, u ijim su rukama bili svi konci kapitala, uvijek bila velika gomila novca. U to vrijeme imali su samo gotovine od 20 do 24 miliona dinara. Nisu se, veli Slavko, rasipali. Za tezgom su ujutru usput jeli lepinu namazanu maslom. Ali su dijelili velik zekat (vjerska obaveza pomoi siromanim). Godinje od 100 do 150 hiljada dinara. Samo uz ramazan podijelili bi toliko da se od tih para mogla pokrenuti jedna manja trgovina. Kurii su od svog trgovakog uspona imali monopol soli duhana za tri sreza: Zvomik, Vlasenicu Srebrenicu. Trgovali su industrijskom robom na malo. Ali kada je Slavko Kljaji doao na vojno odsustvo 1936. godine, posao Kuria bio se ve prepolovio. Javili su se veliki konkurenti Boro Risti Miloevi iz Beograda sa filijalom u Loznici. Oni su sa tri kamiona veoma brzo dopremali robu sitnim trgovcima potroaima. Kurii, medutim, nisu imali smisla da se brzo prestroje na novu trgovinu. Trebalo je, naime, robu uzimati direktno od proizvoaa bre je dopremati. Oni su tada robu prevozili zapregom. pred kraj bojaljivo su zakupili prevoznika Omera Selmanagia. Bojali su se da im po loim putevima vlastiti kamioni ne propadnu. Nepotroenu mladost djevojaku momaku prekrila je zemlja. Bogatstvo se rasulo u prah. Osam grobova: Ibrahim (1891 - 1941), Alijaga (1893 - 1 937). Hajrudin (1895 - 1954), Hasan (1901 - 1953), Adern (1903 - 1962), Fata (1885 - 1933), Devla (1890 - 1970) Hasiba (1902 - 1988) lee jedan do drugoga na Kuli Gradu uz Kaimijino turbe. To mjesto gdje su sahranjeni moda je jedini dokaz da Kurii nisu bili makar u Zvomiku. (Alija Musi)

KANARE I KULJZANSKI P U T
Kanare su dio Zvomika iznad Spomen-obiljeja palim borcima u NOB-i u centru grada, odnosno udolina izmedu Baira, Kuljanskog puta Fetije, preko kje se silazilo u grad kod Robne kue. Zato se govorilo da neko silazi u grad niz Kanare ili izlazi iz grada uz Kanare. Na njima su seljani iz Glodi, Kamenice, Snagova, Liplja jos nekih sela donesenu robu pretovarali pripremali za iznoenje na pijacu tu se poslije pazara sastajali zajedno kretali put svojih sela. Ovdje se, ustvari, pripremalo

85

za ulazak u grad povratak kuama. Zato je na Kanarama bilo vise trgovakih zanatskih radnji duana (pekari, brice, terzije, uari). U Kanarama se nalazila poznata zvomicka kahvedinica, iji vlasnik je bio Mehmed Imirovi sa Fetije. Njeni gosti bili su, uglavnom, stariji ugledniji Zvomiani. Oni bi u njoj, uz dobru tursku kafu, vodili najozbiljnije razgovore aktuelnim dogaajima zbivanjima u ariji, gradu ire, razmjenjivali informacije, miljenja iskustva poslovima, a vrlo esto su donosili jedm>stjivne stavove razgovorima koje su vodili itd. Najvjerovatnije je da su Kanare dobile ime od turske rijei kanara, to znai klaonica. U ranijim periodima pa i u prvim godinama poslije II svjetskog rata Kanare su bile poznate po tome to su se na njima prodavale uprte tovari drva koje su seljaci iz oblinjih sela (Samara, Liplja, Snagova, Kule) donosili na leima (uprte) ili dogonili na konjima samaricama (tovari). Ovdje je sve do 1930. godine bila javna kua, iji je vlasnik bio neki Pero Obradovi. Na njoj je pisalo: Kafana Pere Obradovia Bujrum. Nalazila se na lokaciji na kojoj je sada kua brice

29. Zvornik vrijeme izgradnje Robne centru grada 1982. godine. U sredini slike j e Spornen obiljejepalim borcima Narodnooslobodilakog antifaistikog rata (1941-1945) rtvam afaisiikog terora. U ranijim periodima na ovom mjestuje bila mrsna ili enskapijaca. Odmah iznad spomenika su Kanare, a sasvim pozai naziru se Kuljanski p u t (desno) lijevo Bair.

86

Adern a ehia. Imalaje sobe na spratu, auprizemlju kafanu. Interesantno je napomenuti da se nekoliko Zvomiana oenilo djevojkama iz ove javne kue da su sa njima ivjeli u srenom braku. Kuljanski put je mahala s preteno romskim stanovnitvom, nastalau 17. ili 18. vijeku ispod brda Kahvenj, sjedne druge strane potoka to je do njegovog regulisanja tekao kroz ovo naselje Kanare. To je danas prostor izmedu Fetije, Bajra Kanara, uz put to vodi na Kula Grad, po emuje dobio sadanje ime. Inae se ovo naselje u ranijim periodima sve do kraja Drugog svjetskog rata u svim popisnim listama iskazivalo kao mahala Ciganluk. Medutim, stanovnici Kuljanskog puta danas se iskazuju kao Bonjaci, a vrlo mali broj kao Romi. Sa zapadne strane Kahvenjae, uz puti sto se odvaja od Kuljanskog puta prema Muratovcu, visoko iznad Srpske vrosi Zlatice, formirano je uprvoj polovini 20. vijeka isto romsko naselje zvano Misir baa . Odmah iznad Kuljanskog puta u podnoju Kahvenj , nalazilo se staro pravoslavno groblje sve do njegovog izmjetanja u Karakaj sedamdesetih godina 19. vijeka.

SRPSKA VARO
U gotovo svim veim gradovima u osmanskom periodu u Bosni Hercegovini, sa preteno muslimanskim stanovnitvom, postojali su dijelovi grada koji su se formirali oko pravoslavnih crkava u kojima je veinsko stanovnitvo bilo pravoslavno. Zato su ovi dijelovi grada (vrosi) oznaavani kao pravoslavne vrosi, a od druge polovine 19.vijeka kao srpske varoi. Zvomika varos nastala je na prostoru sjedne druge strane rijeke Zlatice uzvodno od auevca do Tuzlanske malte, zatim potoka Liisnjak crkve podignute jo na poetku osmanske vladavine. Izmeu dva svjetska rata sve kue u Varoi bile su pravoslavne. Ista situacija je bila i prije ovog perioda, kao desetak godina kasnije. Formirana je dolaskom Osmanlija u Zvomik kada se u njega nastanjuje pravoslavno stanovnitvo, koje je sluilo kao uvari gradske tvrdave (martolozi). Svi su, uglavnom, kolonizovani stoari (vlasi) iz Cme Gore, Hercegovine Srbije doseljeni u drugoj polovini 15. prvoj polovini 16. vijeka. Oni su se prvobitno nastanjivali u ranije opisanom dijelu Zvomika, zvanom Varo. Tako se na staru kriansku (katoliku) varo na Fetiji nadovezala sa zapadne strane pravoslavna varos, koja e se vremenom proiriti na ranije reenu lokaciju. Na ire podruje

87

Zvomika doseljavanje pravoslavnog stanovnitva odvijae se neto kasnije, iza 1541. godine.1 4 0 Zvomika episkopija osnovana je poslije osnivanja Zvomickog sandaka (1480.) bie joj sjediste u Zvomiku do 1851. godine kada prelazi u Tuzlu. Ona se i danas zove vomiko-tuzlanska. Sadanja pravoslavna crkva u Zvomiku sagraena je 1823. godine na mjestu gdje se nekada nalazila stara manja crkva, pa je poruena da bi se podigla nova. Osveena je 7.jula 1823. a tj cin obavio je mitropolit Gavrilo Hromi.1 4 1 Prilikom gradnje u nju je ugraen ikonostas nakadanje loznike crkve, koja je srusena da bi se na njenom mjestu podigla vea

140. Dr. A. Handi:"Zvomik u II pol. 15, i u 16. vijeku," GDI, br 18, Sarajevo 1970. Str. 167, 170 172. 141. ematizam Zvomiko-tuzlanske eparhije, str. 201. 88

(sadanja) crkva u Loznici. Za vrijeme austrougarske (1878-1918.) i u periodu izmeu dva svjetska rata (1918-1941.) najistaknutiji vjerski slubenici u Zvomiku bili su prota Vasilije Ostoji i njegov sin pop Dragomir Ostoji. Pojedini dijelovi Srpske vrosi imali su i svoja posebna imena. Naselje formirano u podnoju Vratolomca, uz obale potoka Liinjak, dobila je ime po ovome potoku (sada Majevika ulica). U njemu su preteno ivjele porodice opanara. Kue su im bile male, pokrivene indrom, sa jednom sobom predsobljem podrumom od kamena. U ovom dijelu Vrosi rodio se knjievnik Marko Markovi. Bukre je naselje nastalo crkve (sada U lica brae Stefanovia), Ada dio ulice od Arene do bive Osnovne kole (sada Ulica brae Obradovia) Goge od mostia kod kua Blagojevia Joviia (od orlukine kue) uzvodno do Tuzlanske malte. Bukre Liinjak imali su najbolje plaze (pro store za sankanje) u Zvomiku. Zato se zimi na njima okupljalo najvie djece iz grada. Jo od osmanskog perioda u Srpskoj vrosi je radila pravoslavna osnovna kola. Nova zgrada sa etiri uionice podignuta je za ovu kolu 1880. godine. U njoj je sada tamparija etvrti juli.

31. Snimak centra Srpske vrosi iz 1919.godine na se vide uesmci Prve proslave Srba zanatlija iz Zvom ika (povorka se kree od crkveprema auevcu). Na slici lijevo (preko mosta) vidi se kua zvornikog trgovca Pere Joviia, a sredini iza mosta povorke j e poznata Husina vodenica (vlasnistvo Joviia). D uga pozadini pripadala je Blagojeviima, prvim zvornikim automehaniarima vlasnicima automobila.

89

32. Dio Vrosi (Ada), snim ak iz 1986.godine. Zgrada na sprat je poznatog zvornikog trgovca Stevana Nikolia, oca Stankova, podignuta 1888.godine. Od 1947. do 1949. godine njoj j e bio aki dom, a sada su ovom lijepom objektu prostorije Centra za socijalini rad.

Potoi Liinjak u sjeanjima Slavka Vasia

Slavko Vasi, uitelj penziji, roen je u L iin ja k u gdjej e proveo djetinjstvo. On se sjea da su se potoiu L iinjak Ijeti sa uivanjem kupala djeca ga za la p o njegovoj bistroj vodi. N a p o to iu kod O stojia kue bio j e v o d o p a d Skakavac ijem lijepom prizo ru zvonkom umu

90

vode su uivala i djeca odrasH. U p ro ljee jese n Liinjak j e nadolazio. K a d a bi opao izbistrio se, d jeca bi na njemu p ra v ila v o d e n ic e skupljala iste glatke kam enie , Svaka kua na lijevoj o b a li potoka, kae Slavko, im ala j e svoju upriju sam o za p rela zp jea k a , bez ograde. Jednoga Ijeta, p o slijep ro v a le oblaka, p o to i j e toliko nabujao da j e pro irio svoje korito na p u t koji j e vodio p o r e d njega unakazio ga. P oslije povlaen ja vode, prokopan o j e novo korito (pravo), duboko sa kamenim podzidam a (kakvo j e bilo sve do pokrivanja Liinjaka 1968. godine), ali njega djeca vise nisu m ogla tako lako sila ziti kao prije.

Na ulazu u Varo s lij eve strane idui od auevca, izmedu Zlatice i puta, podignut jejo za vrijeme austrougarske vladavine lijep prostran park s puno zelenila drvea. Bio je u funkciji sve do 1969. godine, kada je u njemu podignuta benzinska pumpa! Sada je na ovom prostoru najnoviji objekat Medicinskog centra. Sve do poetka Drugog svjetskog rata na izlazu iz Vrosi prema Snagovu bila je tzv. Tuzlanska malta (neto kao carinamica). Sada je zgrada malte u vlasnitvu porodice Popovi iz Drinjae. Dvije etverospratnice to se nalaze u dijelu Vrosi zvanom Ada podignute su poetkom 70-tih godina, jedna u dvoritu kole, a druga na slobodnom prostoru do zgrade Centra za socijalni rad.

R I J E K A
Stanovnici Zvornika rjeicu Zlaticu zvali su Rijeka, po emu je i dio grada na lijevoj obali od auevca do njenog ua u Drinu dobio ime Rijeka, a damija na desnoj obali Rijeanska damija. Do 1929. godine Zlatica je u luku zaobilazila sadanju pijacu, odnosno od kua Muhameda Zejnilagia i Demila Nakievia tekla je ka jugu iznad sadanje pijace do bioskopa kafane Lovac, odakle je naglo skretala ulijevo tekla ukoso u pravcu sjeveroistoka do ua u Drinu. Poto se esto izlijevala iz korita pravila tete okolnim objektima, posebno lokalitetu sadanje pijace na kojem se tada nalazila kaara za rakiju Andrije Skibara gdje se prodavala drvena grada, prokopano je sadanje korito Zlatice kod pijace preko koga su s vremenom podignuti mostovi. Iste godine regulisano je gotovo cijelo korito Zlatice podizanjem kamenih zidova na njenim obalama, radi osiguranja od bujica.

91

U dijelu mahale Rijeka, od posljednjeg mosta na Zlatici (to se nalazio u blizini njenog ua n Drinu) do stone pijace (sada dio Ulice brae Skopljakovia koji vodi ka stambenim blokovima u Beksuji), bile su nekada jedna do druge kovake kolarske radionice, p aje ovdjepo cijeli dan viadala zagluujua jeka od udaraca ekia. Ovaj diograda, priaju stari, zvao se Kovai. U Rijeci je za vrijem e Kraljevine Jugoslavije Safetbeg Nurbegovi drao u prizemlju svoje kue kafanu. Iza kue, uz samu Zlaticu, imala je vrlo lijepu ljetnju batu u kojoj je od proljea do jeseni svirala muzika. Zato je u njoj oko nje u ove dane u vecemjim satima bilo uvijek ivo. A na lokaciji gdje je Simoni Simo drao bojadijsku radnju (odmah uz Zlaticu preko puta pijace) bila je izmeu dva svjetska rata, a tridesetak godina poslije Drugog svjetskog rata, lonarska radionica.

33. M ostovi na Zlatici (Rijeci) kod pijace,1979. godina.

Graani Zvomika dugo e pamtiti poplavu Zlatice stete koje je priinila 25. juna 1987. godine ovom gradu, a poplava iz 1830. godine inspirisala je nepoznatog pjesnika da napie ove stihove:

92

R asrdi se Z latica vodica, P a p o to p ip o Zvornika grada, ne m oe Fidahia dvora. G ovori j o j Zlata Fidahia: to se srdi, Zlatice vodice, Ako doe babo Ali p a a I s a njime Husein kapetane, P opie te d va -trifildana.

sim snage Zlatice, u pjesmi su istaknuti snaga prijateljstvo izmeu zvomikog kapetana Ali pae Fidahia gradaakog Huseina Gradaevia (Zmaja od Bosne). U ranijim periodima na uem podruju grada, od Tuzlanske malte do Drine, na Zlatici je uvijek bilo vie vodenica. Za vrijeme austrougarske vladavine bilo ih je pet, a danas umjesto Zlatice njenih vodenica mostova imamo samo gomile gomile hladnog betona! Naalost, to je dokaz da pojedini urbanisti odgovomi ljudi u gradu nisu imali dovoljno sluha da poetinost ove rjeice sauvaju za budua pokoljenja!

34. Zvornik iz austrougarskogperioda. Na s lid u sredini Rijeanska ili Hadi Mahmud damija. Poruena j e maja 1980. godine, a na istoj lokadji podignuta je 1985. nova mnogo vea damija sa gasulhanom, esmama drugim korisnim prostorima.

93

Stara Rijeanska damija se nalazila u centru grada na desnoj obali Zlatice uz sami put to vodi prema pijaci. Vrijeme njene izgradnje je nepoznato. Imala je unutranje dimenzije 13x12 metara kamenu munaru visoku 35 metara sa 86 basamaka. Zajedno sa dvoritem imala je 366 metara kvadratnih i s lijeve strane manji hrem. Posljednja dva imama ve damije bili su Hadi hafiz Ahmet ef. Zejnilagi do 1942, Hadi hafiz Nezir Imirovi od 1942. do 1979. godine.1 4 2

S E L A
Mahala Skela formirana je jo u 16. vijeku na prostoru to se danas prua od eljeznog mosta na Drini do ua Zlatice (sada dio Ulice brae Skopljakovia). Dobila je ime od rijei skela, koja je oznaavala mjesto na rijeci gdje se skelom obavljao preko rijeke prevoz putnika, zaprege, stoke i robe. Najpoznatija skela na Drini bila je u Zvomiku, po

35. Prof. . Krizman (Zagreb): ivot na ulici" (1934. godina). Na slid vidimo dijelove nekadasnjih mahala Rijeka Skela (Poglediz Beksuje). R ad Ibrahima Bahia prema orginalu T. Krizmana.

142, Mustafa Sulejmanovi: Tri zvomike damije Islamska misao, br. 78-79, Sarajevo, 1985. str. 32-34.

94

emu je ovaj dio drinske obale gdje se nalazila skela sa zgradama objektirna u njenoj okolini dobio ime Skela. U njoj se vrio i istovar utovar robe u lae skele, pa je ona bila ustvari rijeno pristanite (luka). Imala je damiju dva hana, a pred kraj osmanske vladavine za vrijeme austrougarske u njoj se nalazila i carinamica. Mahala Skela imala je svoju damiju jo od l.vijeka, I ova koju vidimo na slici podignuta je u ranijem osmanskom periodu. Izgraena je od od hrastovine sa dosta ukrasnih elemenata. Imala je drvenu munaru visoku 26 m sa 62 basamaka. U njezinom prizemlju bila su dva duana s efencima poznata kafana (kahva), iji je vlasnik bio hafiz Salih ef. Hodi, zvani Hafiz.1 4 3 nje bio posljednji imam ove damije (19361946), U jednom od duana prodavalo se lonarsko posude, a u drugom samardijski proizvodi. Zbog dotrajalosti sruena je 1946. goine, a na

1
36. Skela damija , snim akiz 1938. 143. M ustafa Sulejmanovi: Namazah Skela damija, Islamska misao, br. 82, Sarajevo, 1985. str. 32-34.

95

njenoj lokaciji neto kasnije podignuta je kafana Podrinje, sada vlasnitvo Fudbaiskog kluba Drina(s desne strane izlaza na priobalni put kod pijace). Za vrijeme osmanske uprave ispred Skela damije telali su itali graanima sultanove naredbe (fermane) to su dolazile iz Istambula. Na ovom mjestu su se preko telala vrile sve licitacije pokretne nepokretne imovine, pozivali ratnici pod barjak drugo.1 4 4 U Skela mahali jo od osmanskog perioda bila je medresa. Zvala se Podrinjska, U njoj su se spremali kadrovi za vjerske slubenike. Nova zgrada za medresu podignuta je 1891. godine. U prizemlju je imala uiomce, a na spratu spavaonice za softe (polaznike medrese). Sluila je kao kolski muslimanski vjerski objekat (medresa rudija) sve do Drugog svjetskog rata. Poslije je u njoj jedno vrijeme bio aki dom, pa Sreski sud, a danas slui kao stambeni objekat. Posljednji muderisi u ovoj medresi bili su H. akir ef. Korkut H. Abdulah ef. Aganovi (Vidi sliku br. 7 u knjizi fus notu br. 96).

E U S I J A
Naselje preko rijeke Zlatice ispod brda Vratolomac zove se Beksuja. Nastanjeno je, odnosno formirano, tek u 17. 18. vijeku. Do ovog perioda ovdje su bile samo baste vonjaci. Prema legendi dobilo je ime po begu Suji, koji je navodno ovdje imao kuu posjed (beg Suja - Beksuja). Vjerovatnije je da je mahala dobila ime od turskih rijei beg su (begova voda), koja se nalazila na mjestu sadanje kue Nezira Mehinagia, gdje je dovedena sa Bukovika. Beksuja, kao Vidakova njiva, bila je muslimansko naselje. U periodu izmedu dva svjetska rata desetak godina poslije u njima je bilo samo pet hrianskih kua (ora Pekilia, Ljube Popovia, Raje Ilia, Dagana Stefanovia njemake porodice Meder). Na podrucju Beksuje (sada prostor izmeu stambenog objekta -l bive lokacije preduzea Univerzal) nalaziia se zvomika stona pijaca sve do njenoga izm ijetanja iz grada 1973. godine. Na beksujanskom mejdanu bilo je prvo fudbalsko igralite u Zvomiku. Nalazilo se na prostoru sadanjih stambenih objekata izgraenih krajem sedamesetih poetkom osamdesetih godina priobalnog puta. Na
144. Ibni Hasan: Islamski spomenici u Zvom iku, Islamska misao br. 6 1/84 str. 42.

96

37. Dio mahale Beksuja iz osmanskogperioda. Kue na s lid lijevo bile su vlasnitvo Nasirage Zejnilagia. (Sada je ovo dio Ulice 19. biranske brigade, izmeu zgrade SC Vatrogasnog drutva).

njemu su igrane sve utakmice do poetka II svjetkog rata. I u Beksuji su izmeu mejdana kua bile bate vonjaci. Sve do poetka Drugog svjetskog rata na prostoru izmedu fudbalskog igralita u Beksuji stone pijace (sada je tu stambeni objekat -l) sabirala su se (skupljala) goveda iz grada odakle su ih svakog jutra (osim zimi) profesionalni obani (kravari) izgonili na ispau na Zlatne vode, Vran potok, Kuljankuu emliju (u proljee i Ijeto), a kada se pobere kukuruz u Tilcadu (Zvomiko polje). Stariji Zvomiani se jo sjeaju zvomikih kravara Muse Topalovia Salke Gobeljia, njihovih vitljanjabiem po zraku uzvika: Hajde!, Hajde!, ime se pokretao karavan krava kroz mahale zvomike, gdje su im se pridruivale nove krave djeca koja su sa njih skidala dlaku od koje su pravila loptice za igranje. U Beksuji je 1888. godine podignuta nova zgrada za potrebe narodne (dravne) osnovne kole sa sedam uionica, prva ove vrste u srezu Zvomik. Imala je veliki vrt iza zgrade dva dvorita. Osnovna kola radila je u njoj do 1955. godine. Sruena je 1967. godine, a na njenoj lokaciji iste godine podignut je sadanji kolski objekat, u kojem od 1978. godine radi Srednjokolski centar.

97

Beksuja je bila prepoznatljiva i po svojih desetak sokaka, a u posljednjih etrdesetak godina po paroli izraenoj od drinskih oblutaka na istonoj strani Vratolomca, iznad naselja. Na njoj je pisalo ivio Tito, aposlije njegove smrti (1980.) samo Tito. Postavilajuje omladin Beksuje neposredno po zavretku Drugog svjetskog rata, a kasnije odravala, predvoena Mustafom. Odobaiem, koji ima najvie zasluga to se ona odrala do danas. Kada je iznad parole postavljen reflektor, bila je nou upadljiva sa svih strana. Na Vratolomcu uoi Prvog maja svak godine omladina Beksuje palila je veliku vatru1 4 4 a. Ispod Vratolomca je, iza nekadanje zgrade Uprave puteva (kasnije Zvornik-puteva), na lokaciji gdje je sada Vatrogasni dom, bila kula iz osmanskog perioda, koja je iznad prizemlja imala dva sprata. Spratove je pojeo zub vremena do kraja Drugog svjetskog rata, a prizemlje se odralo sve do pedesetih godina 20. vijeka. U njemu je godinama Uprava puteva drala svoje konje, koji su sluili za vuu kamena, a zimi grtalica za snijeg. Kamen od kule je raznesen ili je upotrijebljen kao tucanik za odravanje puteva.

38. Beksuja, snimak iz 1946.godine

114a. Godine 1981. Sutjeska film iz Sarajeva snimio je dokumentami film Vratolomcu paradi Tito pod naslovom Ime u kamenu autra Suada Mrkonjia, na 35 mil. traci u koloru, duine 302 metara trajanja 10 minuta.

98

Sadanja damija u Beksuji datira od formiranja ovog naselja. Graenaje od lomljivog kamena, a munara od drveta. Vanjske dimenzije su joj 10,50x6,50 metara. Posljednji imami ove damije bili su: H. hafiz Mumin ef. aklovica, H. Muradif ef. Karaosmanovi, Safet ef. Softi dannji imam Mustafa ef. Muharemovi.1 4 5

39. Beksuja damija, snim a kiz 1984.

Jo od davnina na Drini u Beksuji, pored igralita, bile su dvije vodeniee (drinke). Vlasnik jedne od njih bio je Avdaga Hambiralovi, a druga je bila Diviana poredara (vie vlasnika). Posljednja je nestala u poplavi 1968. godine. Izmeu dva svjetska rata Beksuja je, pored Zamlaza. bila jedina zvomika mahala (osim arije) koja je imala duan (prodavnicu) kolonijalne robe. Pripadala je porodici Mehinagia, a vodio ju je jedan od brae Mehinagia (Hakija).

VIDAKOVA NJIVA
Vidakova njiva je naselje koje se meu posljdnjim formiralo u gradu to na breuljku iznad ceste na izlazu iz grada prema Karakaju.
145. Mustafa Sulejmanovi: etiri zvomike damije, Islamska misao, br. 81 str. Sarajevo, 1985. str. 33-35.

99

Na obali Drine ispod Vidakove njive i ceste bio je liman u kom su se u ljetne dane kupala djeca i omladina iz ovog naselja i susjedne Beksuje. U njemu su se rajzovale (vezivale) splavi i drinske lade. Vlasnik lada i preduzima za isporuku drvne grade u ovom dijelu Zvomika bio je Avdaga Hambiralovi. Naselje je, pria se, dobilo ime po njivi nekoga Vidaka koja se alazilana dijelu prostora na je kasnije nastala va zvomika mahala. U ranijim periodima u njoj su, sim kue Hambiralovia, sve kue bile male pokrivene indrom. Svi stanovnici bili su Bonjaci. Bavili su se splavarenjem ladarenjem ili su radili kao nadniari kod bogatijih ljudi na izvodenju raznih radova. Izmedu dva svjetska rata na Bukoviku, iznad Vidakove njive, priredivane su zabave teferii uz kultumo-zabavni program lanova Muslimanskog KPD Sloga. Sa svojom pjesmom, igrom, odjevanjem ljepotom posebno zapaena djevojka na ovim zabavama bila je Nura Tahirbegovi (kasnije Klempi), zvana Nura Lafica, unuka Dervis bega opjevanog u poznatoj sevdalinki Pod Skoiem trava potrvena. Poslije Drugog svjetskog rata, sve do izgradnje privatnih kua formiranja naselja na slobodnim zelenim povrinama Bukovika 1 sedamdesetih osamdesetih godina, ovdje se na svaki Durdev dan (Juijev)

40. Snimak judbalera "debelih " "mravih " pred utakmicu Beksuji 1936.godine. U pozadini fotografije vidi se Vidakova njiva. -S to je s lijeva na desno (u prvom redu): peka r Herman Ginsberger (u beretki), Panto Risti, p eti od Hermana j e Drago Blagojevi, do njega Rifet Ali (mesar), pa Krsto Milosevic (u odjelu) Smajo elibagi (sa kravatom).

100

odravalo narodno veselje. A uoi ureva (5.aprila), isto tako svake godine, prireivano je veselje zvano Omaha, slino bukovikom ali znatno posjeenije. I mjesto gdje se odravalo narod je zvao Omaha. A to je iri prostor vodenice na Zlatici, to se nalazi na drugom kilometru puta idui od Vrosi prema Gomjoj Glumini (stari put prema Tuzli). Najveselije je bilo oko vodenice gdje su se djevojke umivale prskale vodom ispod vodenikog kamena. Od sredine osamdesetih godina, umjesto na Bukoviku, narodno veselje na urev dan prireuje se na ostatku Mejdana uzvodno od mosta na Drini izmeu priobalnog puta Drine, odnosno na jednom djelu zvomike plae. Za utakmicu izmeu debelih mravih u ono vrijeme je vladalo veliko interesovanje. Prihodi sa utakmice bili su namijenjeni kolskoj kuhinji u Zvomiku. Dogadaji scene sa utakmice dugo su prepriavani, jer je ona organizovana, prije svega, da razonodi navijae, rezultat nije bio vaan. Jo i danas stariji Zvomiani se sjeaju ove utakmice, kao prijatnog ugodaja i golmana debelih Rifata mesara koji je, kada lopta nije bila pred njegovim golom, utakmicu pratio sjedei na stolici nasred gola. Na nekada potpuno praznom prostoru od Vidakove njive do Karakaja, od prije tridesetak godina, poele su da niu nove kue i da se formiraju nova naselja. Tako je izmeu Vidakove njive i Meteriza, iznad Jevrejskog groblja, nastalo ezdesetih godina drugo romsko naselje u Zvomiku. Svi su doli sa podruja opine Vlasenica. A sredinom osamdesetih godina na samim Meterizima, iznad puta, izgraden je novi stambeni biok, uglavnom za radnike Fabrike glinice Bira.

PRIGRADSKA NASELJA
Prigradska naselja Tabaci, Divi, Kula Grad, Karakaj Mali Zvomik, iako nisu dijelovi grada, uvrtena su u knjigu zato to su u njegovoj neposrednoj blizini ili to su u prolosti neka od njih bili njegovi sastavni dijelovi. Na Kuli je nastala prva muslimanska mahala u Zvomiku; Tabaci suuranijimperiodimaupopisimaiskazivani kao jedna od mahala zvomikih; Divi se do austrougarskih popisa stanovnitva nigdje ne pominje, pa je pretpostaviti da je ovo naselje tretirano kao sastavni di grada, a Karakaj se u novijim popisima ne iskazuje kao posebno naselje ve u sastavu grada kao jedna od njegovih mjesnih zajednica, dk je Mali Zvomik, iako u drugoj republici, zbog neposredne blizine ekonomskih, rodbinskih, kultumoprosvjetnih, istorijskih drugih veza sa Zvomikom uvijek inio tako-rei jednu cjelinu.

101

T A B A CI
Tabaci su danas naselje od desetak kua smjetenih u podnoju brda Mlaevac, iznad ceste, izmedu brane hidroelektrane Zvomik i Donjeg grada. Nekada je to bila jedna od mahala zvomikih, koja se protezala i s jedne i druge strane puta od Donjeg grada (tvrdave) do prvih divikih ku a. To potvrduju i austrougarski popisi stanovnitva iz 1895.i 1910,godine u kojima se Tabaci tretiraju kao sastavni dio grada, kao posebna mahala. Formirani su, najvjerovatnije, sredinom 16. vijeka kada ostala podgrada Zvomika. Tabaci su jedina zvomika mahala koja je zadrala svoje prvobitno ime iz vremena kada su mahale dob vale imena po zanatima kojima su se bavili njihovi stanovnici. A kako su se oni, uz neto zemljoradnje, bavili tavljenjem koe (bili tabaci) naselje je po njima dobilo ime. Oni su tavili friku kou pravili od nje don kundure. Bio je to teak posao, pa se smatralo da je njihov novae najpotenije zaraen, da je halai para. Zato bi, kada bi prolazile na had, budue hadije svoj novae zamjenjivale za novae tabaka. Koliko je stanovnika u Tabacima bilo u raznim periodima se ne zna, jer su oni, kao to je reeno, u popisima iskazivani u ukupnom broju stanovnika grada. U vrijeme izgradnje puta Sarajevo - Zvomik krajem 19. vijeka, veina naselja je po nalogu austrougarskih vlasti premjetena na Divi, jer se veliki broj kua nalazio na trasi puta pa su se morale ruiti. Zbog izumiranja zanata kojime su se bavili, kao i nepogodne lokacije na kojoj su se nalazili, nastavljeno je iseljavanje Tabaana i kasnije, a najvie u vrijeme izgradnje hidroelektrane Zvomik (1947.-1955.). Posljednji su u Tabacima ostali Smajlovii, Zehii, Tuhii i ibljakovii (Sahanii). I oni su se 1950. godine odselili na Divi, osim ibljakovia. Neto kasnije u Tabake su se doselile dvije porodice iz Kule Grada, dvije iz Kamenice jedna sa Vidakove njive, tako da danas u ovom malom naselju ima svega desetak kua Tuia, Subaia, Jusia, Selimo via, ibljakovia (Sahania)... U Tabacima je poznato izvorite pitke vode, zvano Bijela voda. Tu je podignut rezervoarjo pred Drugi svjetski rat, a od njega vodovod na koji su prikljuene javne cesme, prvo u Donjem gradu Hridu, a potom i u Zamlazu. Ispod rezervoara kua kje se sada nalaze u Tabacima, s desne strane puta idui prema Diviu, bila su dva pojilajedno za ljude jedno za stoku. Ono prvo i danas postoji, ali je zaputeno. Ve je ranije reeno da su ibljakovii (Sahanii) jedina od starih porodica koja je ostala u Tabacima. Njihova stara kua (kasnije je Demo

102

Sahani podigao novu kuu iznad ceste) nalazila se odmah ispod puta na izlazu iz Donjeg grada june kapije. Imala je veliku bau koja se pruala izmeu Drine i ceste od zidina Donjeg grada do ispod Bijele vode (neto nie od brane HE). U ovoj bai, pored puta, u blizini Bijele vode, nalazilo se jedno od najstarijih turbeta u ovom kraju. Nije imalo oblik graevinskog objekta i nije bilo pokriveno. Bio je to samo mezar sa velikim nianima, ograen drvenom ogradom, Nestalo je poetkom ezdesetih godina prilikom podizanja radionice parkiralita za kamion Vihora (nanoenjem ogromnih koliina zemlje kamena), koji su prevozili rudu boksita iz Rupova brda kod Milia. Nestala je tada baa Sahania i sa njom posljednja kua starih Tabaka. Sada su na ovom prostorubenzinska pumpa Auto-moto drutvo. podizanju ovog turbeta prvim hadijama iz ovog kraja jo ivi legenda u narodu, posebno kod Diviana. Zato bi oni, kad bi prolazili pored turbeta, svaki put zastali da proue Fatihu. A sve do sedamdesetih godina 20. stoljea u Zvornik se ilo pjeke ili u zaprenim vozilima. S obzirom na lokaciju ovog naselja, njegovi stanovnici su odravali tijesne veze sa Divianim a, Hrianima, Kuljanim a Malozvomianima. Jo od davnih vremena, idui ukoso prema Gomjem gradu, vodio je put od Tabaka do Kule. On je i danas u funkciji. Do poetka Drugog svjetskog rata u Tabacima je, ispod puta, kod Bijele vode, bio han Jove Kalajdia. Odmah do hana bila je malta (neto kao carinamica), gdje se plaao ulaz u grad na stoku, zaprena vozila i robu. Posljednji maltadija bio je Suljaga Kitovnica iz Hrida. I Tabci su, nema sumnje, imali svoju damiju jo od vremena formiranja naselja. Gdje se nalazila kada je sruena, ne zna se. Imali su svoje groblje kje se nalazilo ispod puta Zvomik-Divi. Tragova od njega nije ostalo. Vi Zvornika Bijela vodica
Vis Zvornika B ijela vodica, Tu dolazi d ilb er udovica. N a njoj koa o d stotinu groa, anterija , irts la madarija. G ledalo j e m om e p re k o Drine, G ledalo j e p a j o j govorilo: "Sapni, d ilb er udovice, Sapni , puknue mi srce !

D a m i j e te m iadu uhvatiti, bijelo lice m ladoj poljubiti, bijeloj koi hrum uiniti i vinu dukate p o p i t i ! " (Pjesrnu j e zapisao Him zo Tuli o d sazlije Selim a Salihovia iz Janje 1983. godine).

103

D I V I
Naselje Divi se nalazi na Zvomikom jezeru, na treem kilometru puta Zvomik-Sarajevo, odmah iza brane Hidroelektrane Zvomik. Do izgradnje HE Drina ga je zaobilazila u velikom luku, a sada omedeno vodama Jezera sa tri strane ima oblik poluostrva. Nastalo je, vjerovatno, sredinom 16.vijeka, kada podgrae Zvomika, poslije Mohake bitke 1526-godine. vjekovnom postojanju ovog naselja svjedoi veliko muslimansko groblje (mezaristan), kje se prostiralo s obje strane sadanjeg asfaltnog puta Zvomik-Sarajevo.1 4 6 Prema Drini sputalo se do Gomjeg mejdana, kje se nalazilo iznad damije, a iznad asfalta penjalo se do puta za Kulu Grad ispod Mladevca. Na jug se protezalo do brda zvanog Hadibajr (iznad Vakufa), a na sjever do Donjeg turbeta, odnosno do ulaza u Divi iz pravca Zvomika Tabaka. Kroz Divi je vodio stari rimski put Srebrenica - Sremska Mitrovica (DomaviaSirmium). tome svjedoe tragovi materijalne kulture. Pred Dmgi svjetski rat na stijeni Ograda. gdje je danas hotel "Vidikovac, otkrivena je rimska utvrda koja se sastojala od tomja za osmatranje zgrade za smjetaj strae, koji potvruju da je tu boravilo odjeljenje neke manje rimske vojne jedinice koja je obezbjedivala put kroz Zvomik. Prvobitno naselje formirano na sadanjoj lokaciji Divia nekada se nije zvalo Divi nije bilo uz Drinu, ve na prostorima gdje se sada nalaze Vakuf, Gomje turbe put to od Vakufa Turbeta vodi u centar Divica, kao Starog Vakufa gdje se nalazilo Donje turbe. Veina sadanje lokacije Divia one to se naiazila uz Drinu prije podizanja brane formiranja Jezera bila je takorei nenaseljena zvala se Ada. Bila je pod pijeskom vrbacima, a imala je neto bai, vonjaka punica za suenje ljiva. Kada je naselje dobilo sadanje ime, jo je nepoznato. U popisima iz osmanskog perioda nigdje se ne pominje ime Divi. Prvi put se pominje tek u popisima stanovnitva iz austrougarskog perioda, pa se moe pretpostaviti da je u osmanskom periodu iskazivano kao sastavni dio grada Zvomika, isto kao susjedno naselje Tabaci. Vremenom Divi se poveavao proirivao na Adu, gdje se iz decenije u deceniju poveavao broj kua u blizini Drine, a naroito od tridesetih godina 19. vijeka, kada je otpoelo nasilno iseljavanje muslimana iz Srbije. Godine 1833. 1834. doselilo se u Divi, kao i u Mali Zvomik
146. Zaobradu vjerskih objekata na Diviu koriten je uznatnoj mjeri tekst IbniHasana (I. Has an je pseudonim Hivzije ef. Suljkia)Damija u Diviu, objavljen u Glasniku Vrhovnog islamskog starjeinstva SFRJ br,5-6/81. Sarajevo, 1981 .str.544554.

104

42. Dio Vakufa na Diviu iz austrougarskog perioda

Sakar vise familija iz Srbije. Zna se da su se tada iz okoline Uica iz mjesta Paia ravan (tako se i danas zove) doselile porodice Paia. Drugo vee naseljavanje muslimana iz Srbije bilo je 1862. Ove godine, poznato je, u Divi su doselili iz Uica Hadiefendii, Meutim, najbrojnije doseljavanje u Divi bilo je osamdesetih godina I9.vijeka iz Tabaka, u vrijeme izgradnje ceste Zvomik-Sarajevo, jer se veina kua u ovom naselju nalazila na trasi puta pa su se morale ruiti. Tada je u Tabacima ostalo malo kua. Ovaj proces doseljavanja iz Tabaka nastavljen je kasnije trajae sve do pedesetih godina 20.vijeka. Doseljavanja na Divi bilo je za vrijeme Kraljevine Jugoslavije, kao neposredno po zavretku Drugog svjetskog rata, a najvie sa podruja Kamenice, Kule Grada, Janje, Nove Kasabe, Malog Zvomika, Sakara... Kada je Austrija gradila cestu Zvomik-Sarajevo, put koji je probijen kroz Divi podijelio je ranije pomenuto groblje na dva dijela. Tada je rasjeena stijena to se nalazila odmah iza Divia na prostoru zvanom Kisar ili Hisar (po narodnom predanju Kidisar, to dolazi od turske rijei kidisati). Stijena je bila vrlo strma pa je ograena da ne bi sa nje padala u Drinu djeca i stoka. Zato je dobila ime Ograda (sada Vidikovac). Do izgradnje novog puta preko mezaristana, stari put kroz Divic za Sarajevu iao je od Tabaka sputajui se ukoso prema Drim pa pored

105

43. Divi, snimak iz 1946. godine. U pozadini se vidi brdo Orlovina Sakaru.

Drine drinke do Donjeg turbeta, oakle se ukoso penjao prema Vakufu nastavljao dalje prema Drinjai. Od Donjeg turbeta odvajao se od ovog puta jedan krak za diviki mejdan damiju. Kako je u blizini ovog turbeta do izgradnje novog puta bilo nekoliko duana, ovaj di naselja na ulazu u Divi starim putem narod je prozvao Stari Vakuf, a raniji put Stara cesta. Medutim, bilo je iseljavanja Diviana u druga mjesta, a naroito u vrijeme podizanja brane HE Zvornik formiranja Jezera (1955.). Tada je potopljen veliki di Divia, ime je on izgubio svoj prvobitni izgled, Jedan broj porodica, ije su kue potopljene, naselio se u Zvornik jo neka mjesta, a veina ih je podigla nove kue u Diviu u groblju ispod asfaltnog puta Zvomik-Sarajevo, tako da je od starog groblja ostalo samo ono iznad puta, koje je i danas aktivno. Znatan broj kuapodignut je na raun Gomjeg mejdana (do tada) prostranih avlija baa divikih. Orlovino, visoka pianino
Orlovino, visoka pianino, S tebe mi se eher D iv i vidi. U D iviu dvanaest sokaka, U svakom e dvanaest djevojaka. Sve se cure redom poudae, Samo F ata osta neudata. "D ivi selo za me j e m aleno I za m oga ruha b ije lo g a .

106

('Pjesma j e odavno pozn ata D iviu. O bjavio ju j e A lija M usi Glasu sa D rine . Njemu j e otac p ri a o da j e ovu pjesm u p r v i uo Jusuf N um anovi nekoj kafani donjem toku Drine).

Do podizanja brane Divi je imao veliku vrlo lijepu prirodnu pjeskovitu plau, zvanu Bimm. Prema prof. Deroku bila je to najljepa plaa na Drini od Foe do Race. Ispod Buruna bio je veliki liman, zvani Otoka, gdje su se vezivale lade, kojih je pred Drugi svjetski ratu Diviu bilo oko 25. Ovdje su vezivani amci, a ponekad splavi. Iznad Buruna limana nalazila se Teibaa, veliki Slobodan prostor izmedu kua Drine, na kom su priredivana narodna veselja. A na sredini Drine, naspram Sakara, bilo je do podizanja brane veliko ostrvo zvano Ada. Na njemu su Diviani imali svoje njive bae. S jeseni i s proljea ostrvo je bilo pod vodom. Na ulazu u Divi iz pravca Tabaka, na mjestu gdje je Drina bila najbra gdje je sada brana HE, decenijama se nalazila divika vodenica (drinka). Prvi je drinku na Diviu napravio imao neki Smajo Topi (1905.). Poslije su na Diviu, ali i u Hridu i Beksuji, imali svoje ili zajednike (poredarske) drinke Diviani Haso Boji, Halid Kapidi, Haso Kurumovi (Kasalica), te Mustafa, Nezir Abdulah Hadiavdi. Posljednja divika vodenica prestala je sa radom 1952. godine, kada je sputena u Janju, gdje je jo dug bila u funkciji. Odmah iznad vodenice, sa srbijanske strane, iz Drine su trale dvije velike stijene, Bremena

44. D iviposlijepodizanaj brane HE "Zvornik", snimak iz 1958. godine.

107

(Veliko i Malo breme), koje su bile najvea opasnost za splavare jer je kod njih Drina bila najbra i najua. I one su, takode, potopljene vodama Jezera. Osnovno zanimanje Divana za vrijeme osmanskog perioda bilo je poljoprivreda (zemljoradnja, stoarstvo i voarstvo) i ladarenje, a od dolaska Austro-Ugarske (1878.) pa sve do 1955.godine i splavarenje, s tim to se ladarenje kao zanimanje ugasilo 1941. kada su sve lade Nijemci unitili. Za vrijeme Austrougarske znatan broj ljudi bio je ukljuen u izvoenje javnih radova, najvie na izgradnji puteva, a od 1947.do 1955. i na podizanju HE Zvomik. Jo od austrougarskog perioda Divio je, izuzimajui grad Zvomik, jedino mjesto u srezu Zvomik ijih se preko pedeset posto stanovnika bavilo nekim drugim zanimanjima, a ne zemljoradnjom i prehranjivalo od tih zanimanja. Osim naprijed navedenih p os lova kojima su se bavili, Diviani su bili poznati i kao majstori za izradu laa, amaca i vodenica. Osim u Diviu, Diviani su imali svoje zemljine posjede u Zvomikom polju, neto u Sakaru, Malom Zvomiku, Novom Selu i Joanici, a najvie u dolini Drine od Divia do Drinjae, kao i oko ua Joanike i Kamenike rijeke i na adama. Sve ovo plodno i voem bogato zemljiste pored Drine i njenih utoka (orasi, ljive, jabuke, eftelije) potopljeno je vodama Jezera 1955. godine, tako da je od njega ostalo vrlo malo. Sa nestankom zemljita prijeti opasnost da nestanu i stari nazivi mjesta na kojima su se nalazila kao to su Svrabljivac (ondje su se uz Medunovcu, krajem avgusta, odravala narodna veselja), Ljuica, Torovi, Zlohanje, evanje i Derzelez kamen. Na ovim prostorima od Divia do Drinjae do Drugog svjetskog rata bilo je nekoliko hanova, od kojih je onaj na uu Joanike rijeke bio u vlasnitvu divike damije, a u Torovima Muratovi Kadrije. Prema priama najstarijih Diviana (upamenih od oeva, djedova pradjedova), na Diviu se najbolje ivjelo (izuzimajui posljednje decenije 20. vijeka) za vrijeme austrougarske vladavine, kada se najvie zaraivalo kada je u Diviu sve ivnulo. Zato je u narodu ovo dba upameno kao Zlatno dba Divia. Tada se Vakuf najvie izgradio. Izgradeno je otvoreno nekoliko duana, a meu prvima Hadi Alije Softia, Reida Kuroevia Hasana Halilovia, te Vilia pekara. Neto kasnije duane e na Vakufu imati Hadiavdii, Numanovii Bojii, Uzunii pkru Kurii magazin. I za vrijeme Austro-Ugarske Kraljevine Jugoslavije sa Divia su laama izvoene jabuke, orasi, naroito suhe ljive, zbog ega je ovdje u ranijim periodima bilo dosta ljiva punica za njihovo suenje.

108

U vrijeme Kraljevine Jugoslavije (1918-1941.) na Diviu se tee ivjelo nego ranije. Posla je bilo manje, a broj splavarskih porodica se poveao, pa za sve splavare nije uvijek bilo posla. Ovu muku njihovu obilato su koristili sprovodnici splavi koji su ih na razne naine eksploatisali, a vrlo esto njihove ene. Da bi dobili posao, sprovodnicama bi besplatno po nekoliko dana radili razne poslove (cijepali drva, radili u batama, na njivama sl.), a ene bi prale vs, istile po kui, kreile ili obavljale neke druge poslove. Prvi preduzimac splavi na Diviu bio je neki Mean Begovi (do 1914.), potom Ahmet Salihovi (Bumjak), a poslije Haso Boji, Mustafa Hadiavdi Juso Boji. U ranijim periodima posebno je bio teak poloaj ene. Sjeajui se vremena izmeu dva svjetska rata (1918-1941.) neposredno poslije Drugog svjetskog rata, kao pria svojih roditelja djedova, jedan od boljih poznavalaca Divia, Osman Pai,1 4 6 1 ivotu ene iz toga perioda na Diviu kae: I ene su radile kod kua razne poslove, a vrlo esto i po cijelu no uz lampu ili svijeu. Za zvomike trgovce Jevreje su tkale bez od pamuka, zatim su po narudbi ali za prodaju tkale ilime, ponjave, razne bezane tronboloze, a na ruke su ile razne blz, jastuke, jorgane, anterije, alvare, akire, belengrudi napunjene pamukom... Plele su arape, , dempere... Sve su to radile uz ostale kune poslove poslove oko kue stoke. Nije ena smijela usput ni zastati a kamoli otii koni bez znanja ovjeka. ena je tako bila u strogi da nije smjela dati ni sadakuprosjaku, apogotovo neto drugo bez odobrenja ovjeka... Nije smjela sjesti ni do svog ovjeka, pa cak ni za siniju u kui, a kamoli da bi u polje ili iz polja sjela u kola do svog ovjeka ili da bi potepala svom djetetu pred svekrom ili svekrvom... U Diviu su ene bile pokrivene tako da ena nije smijela ni koni prei ili vode donijeti sa Drine ili izvora bez ferede...ene su bile pokrivene do 1950. (tada je donesen Zakon zabrani noenja zara ferade, op.a). Prva je otkrivena Ajka Kurumovi takva otila u Zvomik, druga ena Husejna ikaria, a trea nevjesta ima ihi. Prva je obukla suknju djevojka Hanifa Boji, a haljinu Cima ihi... Od tada su ene dobivale vlast u ruke, a ovijek gubio svoje i sve nie i nie padao sa stepenice na stepenicu... U ta prijanja vremena, kae Osman, ljudi u Diviu nisu bili zainteresovani za neka zanimanja, osim za zemljoradnju i poslove na Drini. Cak nije
146a. Osman Pai ima i jedan tekst (u vidu sjeanja na stari Dini), istina nesreen i vrlo konfuzan, bez znakova interpunkcije i prav, pravila, u s vakom sluaju interesantan i koristan. Djelimino sam ga koristio.

109

bilo majstora da bi znao dobar plot oplesti oko bae, a kamoli neto drugo... Do izgradnje HE Zvomik (1947-1955.) samo je nekoliko kua u Diviu bilo pokriveno crijepom. U naselje su uvijek vodila tri puta jedan od Tabaka Bijele vode koji se sputao ukoso prema vodenici dva od Vakufa. Tako je i danas, osim to je umjesto starog puta pored vodenice sedamdesetih godina podignut iznad brane HE novi asfaltni put, kao glavni ulazni put u Divio. Njegovom izgradnjom mjesto dobiv stalnu autobusku liniju za Zvomik ukljuuje se u lokalni saobraaj. Naselje je imalo i dva mejdana - Gornji iznad i Donji ispod damije. Donji je potopljen vodama jezera, a na gomjem su izgradene nove kue 1954. i 1955.godine. Na Gomjem mejdanu priredena je 1947.godine centralna proslava Prvog maja za Zvomik. Ovog dana u ranim ju tarn jim satim a p ristizale su na Divi sa parolam a i transparentima, uz pjesmu i svirku, kolone gradana Zvomika, pionira i omladine, gdje je uz narodno veselje odran i kultumo-sportski pro gram. Na mejdanima se odmah po zavretku Dmgog svjetskog rata poeo na Diviu igrati i fudbal. Brzo su ga prihvatili mladi iako je u poetku bilo otpora od nekih starijih ljudi ovoj vrsti nove igre. Poznato je da su fudbaleri sa Divia prvu nogometnu utakmicu odigrali u proljee 1947.godine. Bila je to utakmica izmeu pionira Zvomika pionira Divia, prireena na fudbalskom igralitu Drine u Zvomiku. Krajem etrdesetih poetkom pedesetih godina 20. vijeka Divi je imao fudbalski klub Splavar. Sadanji F.K. Mladost djeluje od poetka sedamdesetih godina, kada je podignuto nogometno igralite pored Jezera, Nastalo je nanoenjem ogromnih kolicina kamena, zemlje busena na dio jezera gdje je bilo najplie, a uz nesebino angaovanje graana Divia, posebno omladine, ukljuenih u dobrovoljne radne akcije predvoene aktivistima iz Mjesne zajednice. Uz nogomentno igralite podignuti su hangari za glisere, kajake jedrilice, a poetkom osamdesetih godina izgradjeno je koarkako igralite, od kada Divi ima Koarkaki klub Mladost. Tako je Divi dobio svoj sportsko-rekreativni centar. I nogometni koarkaki klub bili su ukljueni u regionalni rang takmienja, a u pojedinim periodima i u vie rangove takmienja. Divi je posebno poznat po sportovima na vodi. U njemu od poetka sedamdesetih godina djeluje Brodarsko drutvo u kojem su zastupljeni motonautika, jedriliarstvo, skijanje na vodi kajakatvo. Njegovi motonautiari su vie puta osvajali prvenstva Evrope Jugoslavije u ovoj vrsti sporta. Po broju osvojenih medalja istie se Mustafa Tuhi, zvani Golub. Drutvo je svake godine na Jezeru u dane

110

julskih praznika (4.-7. juli) bilo organizator motonautikih trka na ravnom evropskom nivou, koje su okupljale na hiljade gledalaca. U ranijim periodima omiljene djeije igre zabave bile su Ijulja, igre s orasima (kua ize), palije klisa, igra piljaka s kameniima, bacanje kamena s ramena, te skakanje u stojeem klackanje u sjedeem poloaju na dasci postavljenoj preko kakvog debelog oborenog stabala. Ova posljednja naroito je bila omiljena medu enskom djecom. Damija na Diviu najvjerovatnije postoji od sredine 16.vijeka, od kada datira ovo naselje, kao mezaristan u njemu. Damija koja je sruena 1935. (da bi se na njenom mjestu 1936. godine podigla nova), bila je od kamena, erpia drveta. Nova damija imala je dimenzije 14,5x10,5 metara zidanu munaru visine 30 metara. Uz nju je tada podignut i novi mekteb. Prema Ibni Hasanu sagradio ju je svom troku . Haso Boji. Proklanjavanje damije bilo je krajem oktobra 1936. godine, kojim povodomje, kao povodompredstojeih optinskih izbora, odran na Diviu zbor Jugoslovenske radikalne zajednice na kojem su govorili dr. Mehmed Spaho, predsjednik Jugoslovenske musiimanske organizacije, te Duan Davidovi Husein umavi, narodni poslanici.1 4 7 Svi imami u staroj damiji od 1863. do njenog ruenja 1935. bili su iz porodice Hadiefendia. Bilo ih je pet . Prvi je bio Ahmet ef. Hadiefendi, doseljenik u Divi 1862. iz Uica, gdje je bio muftija. U novoj damiji prvi imam bio je mladi kafiz Salih Kavazbai, koji e ovu dunost obavljati do odlaska u penziju 1979. godine, kada dolazi novi mladi imam Ruvejd Jahi iz Kalesije. Godine 1973. damija je renovirana. Umjesto krova po&tavljena su kubeta. Radove je vodio Graevinski odbor, iji je predsjednik bio H. Mustafa Hadiavdi. Proklanjavanje je bilo 1974. godine. Dvije godine kasnije na mektebu je podignut stan za imama dovedena voda u dvorite damije. Iznad Vakufa (kazano je ve ranije) nalazi se Hadibair, jedno uzvieno mjesto vidljivo nou po svakom vremenu, sa kojeg se vidi cijela kotlina Drine od Zvomika do Joanike rijeke. Uz Ramazan sa njega su akam najavljivale prangije, a uoi Prvog maja na njemu su goijele vatre. Na ovome brdu, u dubokoj travi medu krupnim nianima, nalazi se veliki mezar Tatar hana, po narodnoj legendi jednog od osmanskih komandanata koji je ovdje poginuo. Nadaleko su bila poznata divika turbeta - Gomje na Vakufu, ispod puta, u blizini hotela Vidikovac (na Kisaru), Donje na ulazu u Divic iz pravca Zvomika, u blizini Drine, kod Starog Vakufa. Ovo prvo
147. Dr. Ibrahim Karabegovic: Zvomik okolina izmeu dva svjetska rata (19181941), neobjavljen rukopis, str. 40.

Ill

je turbe dvojice palih neznanaca. Prema legendi oni su braa rodom iz Persije, poginuli zajedno sa Tatar hanom namjestupogibije sahranjeni. Njegove dimenzije su 11x5,50 metara. U haremu pored Turbeta bilo je mnogo ljiva, eftelija drugog voa. Uz turbe je bilo puno zelenila drveno korito do kojeg je bila dovedena pitka voda kroz zemljane peene cijevi sa Malog Hadibaira. Zato je ovdje bilo uvijek prijatno boraviti. Ovo turbe zvalo se Turbe tekija. Obnovljeno je krajem osamdesetih godina. Umjesto krova postavljena su kubeta, a unutranjost renovirana. Donje turbe zvalo se jo Dudakovo, po turbetaru Dudaku Kuroeviu, a poto je bilo u ljivaku, zvalo se Turbe u ljivaku, ali se ne znakome je bilo podignuto. U njegovoj blizini bila je jedna omanja meraja na kojoj su bila dva velika dudova stabla. Za vee se vezivala drinka, a za manje bi omladina petkom vezivala ljuljaku, tu se okupljala zabavljala, a predvee bi se poigralo zapjevalo uz argiju. Potopljeno je vodama Jezera 1955. godine. Zadnji turbetar ovog turbeta bio je neki Dedo Joanica, pznt po dugoj kosi velikoj bradi. Do zavretka Drugog svjetskog rata, Divi nije imao osnovnu kolu te je samo poneko dijete s Divia pohaalo osnovnu kolu u Zvomiku i za vrijeme austrougarske vladavine Kraljevine jugoslavije. U novembru 1945. godine otpoelaje sa radom u Diviu etverorazredna osnovna kola, u jednoj privatnoj kui na Vakufu (iznad pekare), ciji vlasnik je bila porodica Boji. Sadanja zgrada osnovne kole pored Jezera podignuta je 1962. godine. Prvi ucitelj na Diviu bio je Sulejman Dananovi, apotomoro Ostoji iz Zvomika. U prvoj godini djelovanja (kolska 1945/46.) imala je samo prvi drugi razred. U I razredu je bilo 75 djeaka, a u drugom 12,1 4 8 dk djevojice nisu pohaaie nastavu. Prvi Diviani koji su zavrili osnovnu kolu na Diviu i nastavili kolovanje u Nioj realnoj gimnaziji u Zvorniku bili su: Hasan Hadiavdi, Mujo Vili, Demal Pezerovi, Ahmet Boji Salim Efendi. Prva etvorica e stei fakultetske diplome, a peti srednje kole, bie poslije Mustafe Bojia Ismeta Softia (oba uitelji) prvi kolovani mladii sa Divia. Iz godine u godinu poveavao se broj enske djece u etverorazrednoj osnovmoj koli u Diviu, kao i u starijim razredima osnovnih kolau Zvomiku. Jedan broj ih nastavlja kolovanje u srednjim, viim visokim kolama. Hadiefendi Saliha Mensura je prva djevojka
148. Jedna grupa djeaka iz Divia je za vrijeme NDH Drugog svjetskog rata privatno pohaala prvi razred osnovne kole kod Nade Ostoji iz Hrida. Od njihje formiran drugi razred. Svi su imali preko 10 godina.

112

sa Divia koja je zavrila srednju kolu (medicinska, 1965.), Hafiza Vili viu (pedagoka akademija 1971.), a Hadiavdi Jusufa Habiba visoku (farmacija, 1979.). Divi je iznjedrio prve svqje stvaraoce iz oblasti kulture. To su novinar knjie vnik Alija Musi crta strip ova, ilustracija slika uljem na platnu Mehmed ihi. Sa Divica je prvi doktor nauka s podruja opine Zvornik. To je ranije pomenuti Demal Pezerovi, doktor medicinskih nauka. S razvojem privrede drutvenih djelatnosti, posebno kolstva, sve vie mladih sa Divia (i mukih enskih) zavrava zanate, srednje, vie visoke kole zapoljava na podruju opine Zvomik pa ire, tako da je u sedamdesetim osamdesetim godinama 20. vijeka skoro iz svake kue radilo po nekoliko lanova domainstva. Sve je ovo uticalo da su se ivotni uslovi, kao standard ljudi na Divicu, znatno poboljali. U ovo vrijeme postavljena je i kanalizacija u cijelom naselju (nestalo je klozeta po dvoritima batama), dovedena pitka voda skoro u svaku kuu dvorite,l48a asfaltirani glavni putevi veina sokaka, izgraeno nogometno koarkako igralite, priobalni put pored Jezera, novi put od brane HE do igralita, uvedeni telefoni u veini kua, otvorena zdravstvena ambulanta itd. Organizator izvodenja pomenutih radova bila je Mjesna zajednica Divi predvoena aktivistima Ismetom Okanoviem, Salihom Haliloviem, Jusufom H.Avdiem, Demalom Kurumoviem... Pored linog uea graana u radnim akcijama, prilozima u novcu mjesnog samodoprinosa, znatnu pomo pruile su pojedine radne organizacije, naroito HE Zvomik, smatrajui to svojim dugom prema ovom mjestu. Uporedo sa izgradnjom komunalnih sportskih objekata, otvoren je znatan broj novih modemih prodavnica, zatim kafia restorana, kao nekoliko nadaleko poznatih mesara. Proradilo je diviko korzo na Ki saru, gdje su se zabavljali mladi, dk su starije srednje generacije u predveeije najradije etale u amcima po mimom Jezeru (uz jelo pie), to se smatralo svojevrsnim divickim teferiem. A zna se, svaka kua imala je svoj amac (neke i po dva), to motomi, tako da je na
148a. Meutim, Diviani su jo ranije (1957.) radnim akcijama linim prilozima podigli iznad Tabaka rezervoar pocinkovanim cijevima doveli vodu u Divi u est javnih esama iz kojih se cijelo naselje napajalo vodom sve do prikljuka na vodovod evanje-Zvomik. Istovrcmeno, djelimino je postavljena kanalizacija u mjestu. Prilikom pravljenja kua poslije podizanja brane HE, uz put koji vodi od Vakufa prema damiji, pronadeni su na vise mjesta ostaci keramikih cijevi, to upuuje na zakljuak da je nekada u prolosti bila sprovedena voda (vodovod) od Gomjeg turbeta do damije.

113

Diviu 1991. godine bilo 385 amaca. A veslati upravljati amcem znali su svi, pa ene koje nisu znale plivati. Tako je Divi sve vie, a naroito poslije podizanja hotela Vidikovac na stijeni Ograda 1978. godine, izrastao u mjesto privlano ne samo za lokalno stanovnitvo, nego ire, postajui postepeno turistikom atrakcijom. Divi je bio prepoznatljiv po jednoj interesantnoj linosti, u ijem drutvu ili njegovoj blizini su nastojali da budu svi oni koji su eljeli da se opuste za trenutak odvoje od svakodnevnice. To je Ibrahim Dervievi, zvani Pilac, poznati splavar eret. Svojim dosjetkama alama oduevljavao je uveseljevao sve sebe. Republiki dravni rakovodioci kada bi dolazili na Zvomiko jezero, obavezno bi traili da s njima u drutvu bude Pilac. On bi tada na njihov raun smiljao vrlo inteligentne ale upuivao im otre satirine primjedbe, na to se oni, zaudo, nikada nisu ljutili. Diviani su bili posebno poznati po uzgoju kvalitetne prase, a u novije vrijeme zelene salate, kojima su snabdijevali zvomicku pijacu. Jo i danas se od starijih Zvomiana (kada hoe da istaknu je neko naglo izrastao ili kako se neto brzo namnoilo) moe uti poredjenje: Izikao (la) k o divika prasa. Prema austrougarskom popisu iz 1910. Divi je te godine imao 133 kue 479 stanovnika, od kojih se 236 bavilo poljoprivredom ivjelo od nje, a 243 od drugih zanimanja. U ovo vrijeme u mjestu je bilo 40 slobodnih seljaka etiri zemljoposjednika, od kojih su trojica imali svoje kmetove, ali nijedan kmet nije bio iz Divia.1 4 9 Po popisu iz 1921 .godine Divi je imao samo 349 stanovnika, to navodi na zakljuak da je u Prvom svjetskom ratu ili od njegovih posljedica stradalo dosta stanovnika ovoga mjesta. Deset godina kasnije (popis 1931.) Divi e imati 609 stanovnika, ili preko 50 posto vie nego poslije Prvog svjetskog rata. Iz sve tri pomenuta popisa vidi se da su svi stanovnici u mjestu bili Bonjaci (Muslimani). Kretanje broja stanovnika u Divicu po popisima poslije Drugog svjetskog rata: Godina 1948. Stanovnitvo 796 1953. 863 1961. 1.032 1971. 1.183 1981. 1.276 1991. 1.388

Od 1.388 stanovnika Divia, po popisu iz 1991. godine, 1360 bili su Bonjaci, 4 Srbi, 4 Hrvati, 7 Jugosloveni 13 ostali.1 5 0
149. Rezultati popisa iteljstva od 10. oktobra 1910. godine, Sarajevo, 1912, str. 4 136. 150. Stanovnitvo po popisima, Zavod za statistiku Hrvatske, Zagreb, 1995. str. 294 295.

114

KULA

GRAD

Kiila Grad
M alehan U zjenicu oka sa v se sm jesi A op et I K u la G ra d O d rijeke se nj ne m oe Zboka inekako P a s e g r a d okolokole uhodi N igdje takvog grada I nigdje gra d a s takvim imenom S kule baci kamen U zelencim a drinskim R ibe se uznem ire M rka brda s onu stranu n ep resta ju nas mrko gledati Tako vijekovim a1 5 1

(Nijaz Alispahi)

Iznad Zvomika na nadmorskoj visini od 407 metara, odmah iza zidina Gomjeg grada (tvrdave), sa njegove jugozapadne strane, nalazi se selo Kula Grad. Vremenom se ono smanjivalo ili proirivalo, zadravajui uglavnom sadanju lokaciju, pruajui se od podnoja Mladevca na Dalagovinu, Pribievac, Zukia brdo, Jasikov do, Terzijinu japiju Kuriluk, dijelove naselja smjetenih iznad potoka Cetina, to od Zukia brda tee kroz Kulu Grad, a potom pored Srednjeg Donjeg grada kamenitim strmim koritom do utoka u Dnnu kod June kapije u Donjem gradu, u blizini kue Deme Sahania (ibljakovia).
151.Nijaz Alispahi:Karakazam, Radio Kameleon Tuzla Bosanska bibliotka Klagenfurt, 1996.

115

S obzirom na to da je Gomji grad podignut krajem 13. ili poetkom 14.vijeka, kada su u ovim krajevima vladali Madari domai feudalci, pretpostaviti je da je u okviru grada i u njegovoj neposrednoj blizini bilo ljudsko naselje prije dolaska Osmanlija u Bosnu, kao da su njegovi stanovnici u to vrijeme bili katolici ili bogumili, zavisino od perioda u kojem su ivjeli. Medutim, sigumih pisanih izvora tragova materijalne kulture ovoj pretpostavci nemamo. Odmahpo dolasku u Zvomik 1460. godine, Osmanlije suuvrstile proirile Gomji grad u kome je sultan Mehmed II Osvaja (Fatih) izmeu 1460. 1481. podigao damiju koja je nazvana njegovim imenom. Bila je pokrivena olovom tavan-kupolama (kubetima) i u prvim stoljeima osmanske vladavine jedna je od najljepih najpoznatijih u Zvomikom sandaku. Tu su podignute stambene zgrade za posadu predstavnike vlasti, pa je sultanove damije nastalo u drugoj polovini 15. vijeka prvo muslimansko naselje (mahala), najstarije na podruju Zvomika,1 5 2 Ono se s vremenom proirilo na prostranu zaravan uz kapiju tvrave. U prvoj polovini 16.vijeka u ovoj mahali je bila banja (javno kupatilo), atmja za vodu, 11 duana jedna tekija uz koju je postojala kuhinja za goste, putnike I tekijske dervise.1 5 3 Mahala se u prvoj polovini 16. vijeka (formiranjem podgraa) poela da seli od Gomjeg grada dalje ka hrianskoj vrosi, nastaloj u predosmanskom periodu, tako da se broj kua i stanovnika u njoj smanjivao. Godine 1600. broj ala je svega 14 kua154, to je najmanji broj kua od formiranja ovog naselja. Medutim, u kasnijim periodima broj stanovnika kua na Kuli (od novijeg vremena naselje se zove Kula Grad)1 5 5 se poveavao. Po popisu iz 1879. naselje ima 65 kua 283 stanovnika,1 5 6 a p posljednjem (1991.) 1.120 stanovnika. U svim popisima Kuljani su iskazivani kao Bonjaci (Muslimani). Kula je poznata i po tome to se na njoj nalazi jedno od najstarijih najveih muslimanskih grobalja (mezaristana), u kome se jo odranijeg osmanskog perioda sahranjuju sim Kuljana Zvomiani. U njemu je
152. Dr. Aem Handi:Zvomik u drugoj polovini 15.i u 16. vijeku, GDI , godina XVIII, Sarajevo. 1970.str.155. 153. Isto, str. 159. 154. Ibni Hasan (Hivzija ef. Suljki):Islamski spomenici u Zvorniku, Islamska misao br.69, Sarajevo, 1984. str. 44-66. 155. Naselje se do iza Drugog svjetskog rata zvalo samo Kula, od kada se uvodi novi (sadanji) naziv od dvije rijeci-Kula Grad. 156. Popis stanovnitva 1879.str. 101.

116

45. Sultan Mehmedova damija Gornjem gradu.

1691. godine sahranjen poznati pjesnik derviki ejh Hasan K am ija,1 5 7 gdje mu je podignuto turbe, koje je pod zatitom drave. U novije vrijeme Kula Grad se proula po damiji sa pet munara, koju je svojim sredstvima svojim radom sa svojim sinovima podigao na Zukia brdu hadija Avdo Tui, zidar sa Kule. Gradio ju je pet godina, a na proklanjavanju 1989. godine, kau, bilo jeblizu 50.000 ljudi. Dolazioje svijet kasnije da je vidi da uiva u njenoj ljepoti. Damija kod izvorske vode Bunar podignuta je za vrijeme austrougraske vladavine na mjestu gdje je nekada bila stara damija, pa je zbog dotrajalosti sruena. Ispred nje je bila velika lipa. Renovirana je krajem osamdesetih godina 20. vijeka, a umjesto drvene izgradena je zidana munara. Najpoznatiji imam ove damije bio je neki Redo Mehmedovi iz Kamenice, koji je ivio na Kuli za vrijeme Kraljevine Jugoslavije neposredno poslije Drugog svjetskog rata. Imao je konja plug pa je, pored damijskih poslova, orao mjetanima to, kau, vrlo jeftino. Ostao je u naroduupamen kao izuzetno vrijedan poten ovjek.
157.0 Kaimiji vidi vie u tekstu Hasan Kaimija.

117

46. Diam ija na Kula Gradu sa pet munara

Jo od predosmanskog perioda preko Kule je vodio put od srednje Bosne do rijeke Save. Iao je od Vrhbosne (Sarajeva) preko dananjih ekovia Paprae, zatim kraj samog Gomjeg grada sputao se prema Drini preko Kanara negdje kod Spomenika palim borcima iz NOB-e izlazio na put to je vodio lijevom obalom Drne prema Savi.1 5 8 Ovim putem dolazili su u Zvomik, posebno petkom na pijacu, pjeice ili na konjima seljani sapodruja Kamenice, Glodi, Snagova, Liplja i jo nekih sela sve do izgradnje Kamenikog (ezdesetih) i Joanikog puta sedamdesetih godina 20. vijeka i uspostavljanja redovnih autobuskih linija sa ovim selima. Kada su Austrijanci doli u Bosnu 1878.godine,
158. Dr. A. Handi: "Zvomiku II polovini XV i uXVI vijeku, GDI (XVIII), Sarajevo. 1970. str. 166

118

oni su desno od ovog (pjeackog) putana relaciji od Zvomika do Gomjeg grada Kule izgradili novi iri makadamski put za zaprena vozila sa manjom strminom, koji je i danas u upotrebi uporedo sa novim asfaltnim putem podignutim sredinom osamdesetih godina preko Mekinja, od kada saobraa nekoliko puta dnevno autobus na relaciji Zvomik-Kula Grad obratno. Inae, jo od davnih vremena Kula je povezana pjeakim putevima sa Diviem preko Mlaevca sa Tabacima dolinom Cetine istonom stranom Mlaevca. Od Donjeg preko Srednjeg grada, takode, vodi jedan stari put za Gomji grad, ali je jako zaputen. Osnovno zanim anje K uljanja sve do poetka izgradnje Hidroelektrane Zvomik na Drini (1947-1955.) bilo je zemljoradnja, voarstvo stoarstvo. Najvie su se uzgajale itarice, od voa ljive, a od stoke ovce koze. U novije vrijenie, uglavnom od sedamdesetih godina, dosta uspjeno se uzgaja duhan. I za vrijeme osmanske austrougarske vladavine svi mjetani Kule su imali status slobodnih seljaka, to znai da meu njima nije bilo ni zemljoposjednika (aga begova) ni kmetova. Osim zemljita na Kuli, koje je pripadalo mjetanima ili Vakufu, jedanbroj Kuljanaimao je svojazemljitaili ume napodruju Gomjeg Donjeg Snagova, a neto i u Zvomikom polju. Prvo zapoljavanje Kuljana (mukaraca) na poslovima izvan Kule bilo je na izgradnji Hidrocentrale, gdje su u beogradskirn preduzeima Hidrogradnja Rad, koja su izvodila radove na Centrali, radili kao nekvalifikovani radnici. Veina ili je po zavretku izgradnje Centrale nastavila da radi u ovim preduzeima, radei najvie u Beogradu, ali i u nekim drugim mjestima irom Jugoslavije, dok je jedan manji broj, ali neto kasnije, otiao na rad u inostranstvo. Osim poslova u kui, oko stoke i u polju, ene sa Kule privreivale su tkanjem bezova, ponj ava i krpara, kao pletenj em odj evnih premeta, ali znatno manje, na primjer, od ena sa Divia. U ranijim periodima, sve do zavretka Drugog svjetskog rata pa neto kasnije, sve kue na Kuli su bile pokrivene indrom (parmakue), samo su dvije bile pod crijpom (Povlakia turbetara ehmehmedovia). Dug je na Kuli bio samo jedan duan (prodavnica). Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije drao ga je Mujaga Povlaki, a odmah poslije Drugog svjetskog rata Abdurahman Povlaki, ali je ubrzo zatvoren. Zatim e selo vie godina biti bez ijedne prodavnice. Sve do 1950. godine mjesto nije im alo ni kolu, ve je samo poneko muko dijete ilo u etverorazrednu osnovnu koluu Zvomik ili na Divi (od 1945. do 1950. godine).

119

47. Turbe H a sa n a K a im ije, sn im a k iz 1 9 9 0 .g o d in e

Od kolske 1950/51. godine u zgradi nekadanjeg mekteba otpoela je sa radom osnovna kola na Kula Gradu. U prizemlju je bila uionica, a na spratu stan za uitelja. U prvoj kolskoj godini imala je samo odjeljenje prvoga razreda, dok e u narednim kolskim godinama, zbog malog broja djece, stalno imati po dva kombinovana odjeljenja (I III, II razered), Prvi uitelj bio je neki Ilija, a poslije njega dvije sestre iz Vrca-Duanka Milica Kosi, a iza njih Mehmed Nuhi iz Lukovca. Na Kuli su radila dva uitelja iz Zvomika - Razija Avdispahi Memnun Kasum. Kao uitelj u selu se najdue zadrao Dragan Joji (1962-1972.). Interesantna je njegova biografija. Zavrio je bogosloviju

120

j prije nego to je doao na Rulu raspopio se prekovalifikovao. Sa mjetanima se lijepo slagao, pa su ga birali za svoga odbomika u Skuptini optine Zvomik. Vanredno je zavrio ekonomski fakultt magistral, te poslije izvjesnog rada kao fmansijski rukovodilac u nekoliko firmi, otiao je u Njemacku, gdje se ponovo zapopio. U ranijim periodima na Kuli nije postojao nijedan ugostiteljski objekat. Negdje poslije Drugog svjetskog rataujednoj kuici naraskru, u centru Kule, drao je nekoliko godina neto kao kafanu vojni penzioner Ahmet Hadi. Narod ju je zvao Han. Od jelau njoj su se mogli dobiti samo pasulj, makarni i cicvara, a od pia samo rakija. Jelo se spremalo kod kue donosilo u kafanu u velikim posudama. Imala je 2-3 improvizovana stola unutra i isto toliko napolju i klupe oko njih. Muterije su bili seljani iz udaljenih krajeva koji su prolazili kroz Kulu na putu za Zvomik i obratno, a naroito petkom kada je u gradu pazami dan. Izgradnjom ranije pomenutih puteva ezdesetih i sedamdesetih godina 20. vijeka put preko Kule izgubio je prijanju funkciju, a time svoje stalne prolaznike, pa je ova kafanica ubrzo prestala sa radom. Tako je od ovog vremena Kula izgubila dosta od svoje ivosti, postepeno objektivno postajui sve vise zatvorena sredina poznata po vrijednim, potenim, estitim nadasve vjeri odanim ljudima. U ranijim periodima na Kuli nije bilo nijednog zanatlije, niti zanatske radnje. Poslije Drugog svjetskog rata, neto ranije, majstor za sve u selu bio je neki Osman Hadi, ovjek prirodno nadaren za razne poslove. Njemu su se mjetani obraali za sve to bi trebalo napraviti ili popraviti, Obavljao je stolarske kolarske poslove, pravio fiirune od keramike, gline lima, popravljao mlinove, plugove, pravio eljeve od rogova ivotinja si. Prvi kolovani mladi sa Kule bio je Demal Povlaki. Poslije zavrene etverorazredne osnovne koleuZvomiku (1947.) iNierealne gimnazije (1950.), zavrio je Srednju ekonomsku kolu u Tuzli (1954.) Ekonomski fakultt u Sarajevu 1960. godine. Zatim je nastao period od nekoliko godina u kome nijedan mladi sa Kule nije pohadao niti zavrio srednju kolu. po otvaranju Ekonomske kole u Zvomiku, otpoinje kolovanje mladih u srednjim kolama. Poslije Demala prvi mladii koji su zavrili srednje kole (svi SE) su Fehim Povlaki (1961.), Ibrahim Hodi (1962.), Abdurahman Hadi (1963.) Bahrija Selimovi (1963.), a od ena evala Povlaki (1967.). Vie kole prvi su zavrili Abdurahman Hadi (1965.) Ibrahim Hodi (1966.), a neto kasnije Bahrija Selimovi. Razvojem kolstva privrede u Zvorniku, a po zavretku osmogodinjih srednjih kola, kao i zanata, a naroito od ezdesetih

121

godina, zapoinje masovnije upoljavnje Kuljana u privredu drutvene djelatnosti u gradu, a od sedamdesetih godina prvo zapoljavanje djevojaka sa Kule, a najvie u Standardu, Alhosu Vezionici. Krajem osamdesetih godina skoro da nije bilo kue iz kje nije radilo najmanje jedno ili dvoje, cime su se znatno poboljali ivotni uslovi stanovnika na Kuli. Popravljene su dograene stare kue, a jo vie je podignuto novih. Nestale su parmakue. Godine 1959. dovedena je struja u selo, a poetkom ezdesetih godina svako domainstvo dobilo je elektrino osvjetljenje. Krajem sedamdesetih podignuta je nova kola sa dvije uionice, stanom za uitelje dmgim prateim prostorom. Znacajan doprinos opem razvoju mjesta, posebno njegove infrastrukture, dali su njegovi itelji organizovani u Mjesnoj zajednici, kojajebilainicijatoripokreta svihakcija. Sredinom osamdesetih godina izgraen je asfaltni put od Zlatne vode (preko Mekinja) za Kula Grad, kada je asfaltiran glavni put kroz selo, a uz njega gotovo svi prilazni sokaci. U ovom vremenu mjesto je dobilo vodovod, telefon, itaonicu, igralite, nekoliko prodavnica, savremenu rasvjetu, a skoro svaka trea kua imala je auto. Pored linoguea graanau novcu, radnim akcijama mjesnom samodoprmosu, svoj doprinos u razvoju sela dale su neke organizacije i institucije iz grada ire. Ah, moj dragi iz Donjega grada
Ah m oj dragi iz D on jega grada, D on esi m i njedrim a hlada. D on esi m i sa D rine vedrine, M iladuha da se milujemo. N eubrana nem irisana, to raste erefu mome. Ja u tebi vezen ja stu k dati, da odm ara p o s lije milovanja. (Ljubavna poruka djevojke sa K u le askeru na stra i Donjem gradu).

Kao sva sela, Kula je imala svoje zabave, igre obiaje, koji su bili isti ili dosta slini onima ve reenim za Divi. Meutim, Kula je bila i jedno od rijetkih mjesta u optini Zvomik u kojem se nije nikada prestajao svirati saz i u kojem je stalno postojala grupa sazlija. Uz njih

122

su bili mehteri koji su svirali po narodnim veseljima. Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije grupom je rukovodio sazlija Juso ulbegovi, zvani oso, a po Drugom svjetskom ratu Mustafa ehmehmedovi. Poto su svirali uglavnom na zatvorenim sijelima po kuama, a povremeno na narodnim veseljima, njihova aktivnost nije bila ire poznata. Na sazlijska sijela na Kulu dolazile su sazlije iz Zvomika, Meaa, Skoia, Tuzle Srebrenice. Sredinom ezdesetih godina, kada Mustafa ehmehmedovi preseljava u Zvomik, ugasilo se djelovanje kuljanske sazlijeske grupe, a u Zvomiku po ugledu na Mustafu poinje da se sve vise vise svira saz, iji ljubitelji okupljeni oko Mustafe Himze Tuliapoinju da djeluju kao drutvo sazlija Zvomika, nastupajui po kuama na sazlijskim sijelima druenjima, ali na RTV Sarajevo. Od poetka osamdesetih godina Drutvo pristupa KUD Svetozar Vukovi Zarko, djelujui nastupajui u programima kao jedna od njegovih sekcija, ali organizujui i samostalne cjelovecemje program u gradu. Zato i nije udno to je Zvomik bio 1989. godine organizator i domain Prve smotre sazlija Bosne i Hercegovine, a potom i Druge i Tree (1990. i 1991. godine). Zasluuje da se istakne da je odravanju saza, njegovoj populamosti irenju znatno doprinio Ismt Sehmehmedovi s Kule, mlai brat pomenutog Mustafe. On je bio poznat kao majstor za izradu sazova, ali kao slikar naivac. Izlagao je na zajednikim izlobama lanova Likovnog kluba Zvomik slikara amatera radnika PTT Jugoslavije, ali i samostalno u Zvomiku.

Vi Zvornika na grebenu
Vi Zvornika na grebenu Kula g r a d se bijeli, a kuli Osman p a a uz tamburu sijeli. N iz g rebene zvuk tambure sputa se do Drine, Z vom iku srce pu ca lijepe ul Emine.

123

O sta m lada neudata ra d tambure i ra d derta. D an guba j e suze liti s D rinom t e se zagrliti. O de p a a i Emina b ez denaze bez dina, odnese ih valovim a plah ovita D rina.159

Sva narona veselja na Kuli prireivana su kod izvorske vode zvane Bunar, kod amije, gdje je bilo jedno guvno na komu se igralo kolo. Svakoga petka predvee ovdje je bilo vrlo ivo, osim zimi. Sviralo se, igralo, pjevalo aikovalo, a posebno je bilo veselo kada su odravana veselja povodom bajrama, svadbi, pilava, suneta, mevluda, kna, naselja sl. Prvo bi sazlije odsvirale kolo zvano Kolanje (neto slino kolu etvorka), a omladina bi igrala (dvakoraka naprijed, jedan nazad). Kad obi du dva-tri kruga, sazlije se povlae, a nastupaju mehteri svirajui za novac. Na Gomjem gradu, a time u naselju Kula Grad, svake godine za Prvi maj, poevi od 1948. pa sve do 1991. godine, priredivana su narodna veselja teferii za graane Zvomika okolnih mjesta. Tad se najvie obilazilo turbe Hasana Kaimije, pa se ono od strane Kuljanki za ovu priliku posebno ureivalo, kao i prostor oko njega. Negdje do poetka pedesetih godina 20. vijeka na Kuli su ivjele sljedee porodice: ulbegovii, Gutii, Fejzii, Hadii, Halilovii, Hodii, Nasupovii, Povlakii, Selimovii, Smajlovii, ehmehmedovii, Tarabii, Tuii... Kretanje broja stanovnika na Kula Gradu po popisima: (Popisi 1879-1921.) 1879. godina: 65 kua 283 stanovnika, od toga 151 mukarac 132 ene. 1895. godina: 75 kua 304 stanovnika. 1910. godina: 71 kua 314 stanovnika (M 172, 142) 1921. godina: 294 stanovnika.
159. Vrlo je mogue da je Osman paa iz pjesme Vi Zvomika na grebenu Osman paa Gradaevi, rodjeni brat Husein kapetana, koji je jedno vrijeme tridesetih godina 19. vijeka bio mutesarif Zvomikog sandaka (upravitelj) zamijenivi na toj dunosti smijenjenog Mahmud pau Fidahia.

124

Popisi 1948.-1991.1 6 0 Godina 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. Broj stanovnika 338 423 543 622 693 1.120 Od 1.120 stanovnika po popisu iz 1991. godine 1.118 su Bosnjaci, jedan Hrvat jedan iz reda ostalih.

KARAKAJ I ZVORNIKO POLJE

Danas se pod imenom Karakaj podrazumijeva siri prostor to se prua od mosta za drumski saobraaj na Drini do sela elopek na sjeveru na zapad od Drine do mosta na Sapni Jardana, na ijem veem dijelu se sada nalazi zvomika industrijska zona. Medutim, u ranij im periodima, sve do poetka ezdesetih godina 20.vijeka, na ovom prostoru egzistirala su dva geografska pojma-selo Karakaj Zvomiko polje. Selo Karakaj bilo je nekad rijetko naseljeno. Nalazilo se u Zvomikom polju uz cestu Zvomik-Kozluk, pruajui se od Meteriza Debelog brda do Tomina hana puta sto se odvaja za Sapnu, gdje je ivjelo iskljucivo pravoslavno stanovnitvo. Neto pravoslavnih kua bilo je po rubnim dijelovima okolnih brda. Dobilo je ime po stijeni Kara kaja, koja se nalazi na maloj krivini odmah iznad puta pomenutog mosta na Drini, odakle se nekada odvajao put prema Drini i u di Zvomikogpoljazvanog Tilada. Samarije Karakaj nastalaje odturskih rijei kara () kaja (stijena), to bi znailo stijena. Idui uzvodno uz rjeicu Hou sadanji put prema Tuzli nalazio se muslimanski dio Karakaja (sada Dile dr.), nastao najvjerovatnije 1862. godine Za vrijeme austrougraske vladavine Kraljevine Jugoslavije (do 1934.) u Karakaju je na mjestu gdje se sada nalaze Drina trans benzinska pumpa bio vojni poligon, a preko puta njega, na dananjoj lokaciji Faguma, bile su vojne stale za konje, a uz njih veterinarska ambulanta. Izmedu dva svjetska rata, kao nekoliko godina poslije, Kara kaja je bio pznt po uglednoj ekonomiji sa uzomim vonjakom. Na njenoj lokaciji podignuta je kasnije Fabrika m ehanikog veza Vezionica, a od ekonomije je ostala samo prizemna poslovna zgrada, koja danas svojom duinom tri ispod nivoa puta s desne strane idui prema Karakaju od Zvomika. Preko puta nje nalazila se javna esma za
160. Stanovnitvo po popisima, Zavod za statistiku Hrvatske, Zagreb 1995. str. 224 295.

125

putnike prolaznike sa koritom zanapajanje stoke. Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije izmedu Zvomika Karakaja, odmah iza Meteriza (ispod puta), drao je kafanu Meho orbegovi. Pravoslavno groblje u Karakaju formirano je sedamdesetih godina 19.vijeka, predkraj osmanske vladavine, kadaje izmjeteno iz Zvomika. U sjevemom dijelu ovog groblja sahranjuje se katoliko stanovnitvo od dolaska Austro-Ugarske u Bosnu (1878.). Za vrijeme Prvog svjetskog rata puta ekonomije, odmah uz cestu, u blizini Cme stijene, bilo je vojniko groblje u kojem su sahranjivani austrougarski vojnici 1914. 1915. godine. Ostaci ovog grobljabili su vidljivi desetak godina i poslije Drugog svjetskog rata, od kada im se gubi svaki trag. U ranijim periodima stanovniStvo Karakaja bavilo se samo zemljoradnjom, osim njemake porodice Buh, koja se uz stolarske kolarske poslove bavila jo nekim srodnim poslovima. Do ezdesetih godina 20. vijeka u selu nije bilo nijedne kafane ni prodavnice, ve se sve moralo kupovati u Zvomiku. Po popisu iz 1910. Karakaja je imala 54 kue 225 stanovnika, od toga 114 muslimana, 102 pravoslavca 9 katolika,1 6 1 1921 .godine 236 stanovnika (muslimana 98, pravoslavaca 128 katolika 10). U popisima stanovnika poslije Drugog svjetskog rata Karakaja se tretira kao prigradsko naselje Zvomika, pa se broj njegovih stanovnika iskazivao u okviru grada, kao jedna od njegove etiri mjesne zajednice. Zvomiko polje je bilo jedno od najplodnijih u Podrinju. Prostiralo se od mosta za drumski saobraaj na Drini (podignutog 1973.godine) do rijeke Sapne u elopeku, na istoku do Drine na zapadu do Jardana Cera. Do kraja pedesetih poetka ezdesetih godina 20.vijeka na ovom prostora nije bilo kua drugih graevinskih objekata, osim onih ranije pomenutih u pravoslavnom dijelu Karakaja, ve je skoro svo zemljite sluilo za uzgoj poljoprivrednih kultura, najvie kukuruza. Vlasnici zemljita bile su, uglavnom, zvomike porodice, jednog manjeg dijela divike, a neto zemljita imale su pojedine porodice iz Karakaja, to na rubnim dijelovima Polja. Ve ranije je reeno da se jedan dio Zvomikog polja zvao Tilada. Ona je zauzimala najvei dio Polja, pruajui se od na jugu do rijeke Sapne na sjeveru izmedu Drine i ceste Zvomik-Kozluk. Kroz nju je od davnina vodio kolski put, a od njega su se odvajali putti na jednu drugu stranu. Negdje u sredini Tilade, odmah uz put, na imanju H. Mehmeda ef. Hadia, a poslije njegovih sinova, nalazila se jedna kuica (neto kao ljetnikovac). Sluila je za odmor, spremanje hrane kao sklonite od kie bila jedini graevinski objekt u Tiladi, Uz nju je bilo veliko ogradeno dvoriste sa
161. Popis stanovnitva u 1910. strana 138 140.

126

vonjakom bun'arom za vodu, sa dosta hladovine, to je bio vrlo prijatan kutak za odmor razonodu. Kada se pobere ljetina, profesionalni zvomiki obani (kravari) su u Zvomiko polje izgonili na ispau karavane krava. Sabirali su ih (skupljali) u Beksuji svako jutro, a predvee dogonili na isto mjesto, gje su ih prihvatili vlasnici . Polje je imalo profesionalne poljare, uvare polja. Oni bi svakodnevno (i uvee) obilazili polje pazei da se usjevima ne nanese teta od ljudi ili stoke. Kada se usjevi poberu, svaki vlasnik zemlj ita bio j e duan da polj ara da odreenu koliinu od ubranih prihoda. Naroito su se djeca obani plaili poljara. Po svojoj korpolentnosti, debeloj toljagi koju je nosio strogosti najdue im je ostao u sjeanju neki Ibro, zvani Guzonja. Od kraja pedesetih poetka ezdesetih godina postepeno nestaje Zvomiko polj e, kada ono poinje da se pretvara u zvomiku industrijsku zonu koncentracijom privrednih kapaciteta na jednom mjestu, van grada. Prvo je 1957. godine izgraena modema ciglana u sastavu preduzea Novi izvor, zatim Fabrika perploe 1962.godine, a potom, (naroito sedamdesetih osamdesetih godina), nastaje jo intenzivnija izgradnja privrednih objekata, kao to su Fabrika gumenih proizvoda Fagum, Tvomica obue Standard, odijela Alhos, Transportno preduzee Drina trans, Fabrika glinice Bira, Tvomica mehanikog veza Vezionica, Metalno-montano preduzee Univerzal, Distributivni centar, Zvomik-putevi, zatim pekara, miin itd. U ovom vremenu podignuta su dva betonska mosta na Drini, jedan za drumski (1973), a drugi za eljezniki saobraaj (1991), Poetkom sedamdesetih godina izgraen je i novi asfaltni put Zvomik -Tuzla, kada je asfaltiran i put Zvomik-Kozluk. Negdje od ovog perioda, odnosno od kraja 20. stoljea, cijeli prostor na kome se nekada nalazilo Zvomiko polje poinje se zvati Karakaja. Uporedo sa izgradnjom pomenutih privrednih kapaciteta izgraivalo se i samo naselje Karakaja. Od nekada malog i ratrkanog sela od 27 kua i 139 stanovnika (popis 1879.),1 6 2 razvilo se u Mjesnu zajednicu koja danas ima preko 1.500 stanovnika, vise prodavnica, restorana i radionica, vodovod i kanalizaciju, fudbalsko igralite i fudbalski klub, bioskop i niz drugih za ivot ljudi znaajnih objekata. Od 1972.godine u Karakaju djeluje i Tehniki kolski centar u ijem sastavu rade mainska, elektrotehnika i kola uenika u privredi. Po posljednjem popisu stanovnitva (1991.) Mjesna zajednica Karakja imalaje 1.530 itelja od ega Bonjaka 820, Srba 616, Hrvata 5, Jugoslovena 48 i ostalih 41. Koliko se zna, izmeu dva svjetska rata u
162. Popis stanovnitva u 1879. strana 101.

127

Karakaju su ivjeli Blagojevii, Bokani, Buh, Dilii, Grebii, Jovanovii, Mitrovii, Rahii, Stojkovii...

MALI ZVORNIK I SAKAR

Na desnoj obali Drine, sa srbijanske strane, naspram Zvomika, Tabaka Divia, formirana su jo u osmanskom periodu seoska naselja Mali Zvomik Sakar. Interesantno je da su ova dva naselja ostala kao jed in a m uslim anska naselja u Srbiji poslije velikih m igracija muslimanskog seoskog stanovnitva iz Srbije 1830. 1834.godine gradskog 1862. godine. ak se poslije ovih migracija broj muslimana u njima poveao. Godine 1833.1 1834.U Mali Zvomik Sakar doselile su porodice Ekmedia, onlia, Kravia, Hadiefenia (6 kua), Colakovia(10 kua), Durakovia(5 kua), Mustafia(5 kua) mdia (6kua).I62a Kada su godine 1830. dijelovi Zvomikog sandaka koji su se nalazili na desnoj strani Drine prikljueni Kneevini Srbiji, Mali Zvomik Sakar su ostali u sastavu Zvomikog sandaka, Bosanskog paaluka nahije Zvomik sve do dolaska Austro-Ugarske u Bosnu 1878. godine. Iako je u okviru pomenutih migracija stanovnitva konanog iseljavanja Muslimana iz Srbije 1862. godine (u dogovoru sa osmanskim vlastima u Carigradu) na mjetane ovih sela vren snaan pritisak da se isele, oni su poslije tekih natezanja sa srpskim vlastima jednostavno odbili da idu i tako do danas ostali tamo. Malom Zvomiku Sakaru, odnosno njihovim mjetanima muslimanima, pripadalo je nekad cjelokupno zemljite od Radaljskog mosta na sjeveru do iznad Sakara na jugu, a u dubinu od dva do tri kilometra. Sve do izgradnje hidrocentrale Zvomik (1947-1955.) pravoslavnog stanovnitvau ovim selima bilo je vrlo malo. Imali su neto kua iznad Sakara nizvodno od eljeznog drinskog mosta, dk ih u samim naseljima nije bilo. Bile su to porodice Jevtia, Tomia, Bojia, Sekulia, Mitrovia, Lukia(iznad Sakara)..., te Arsia, Zeljkovia, Zeljia, Vesia, Vasia, ukanovia, Damjanovia (nizvodno od mosta)... Inae, Sakar je nastao oko potoka Petanice negdje oko 1737/38. godine od muslimana iz Srbije, koji su se tu nastanili u vrijeme ratova u to dba. Prema dr. Dimitriju Miiu, Mali Zvomik je 1912. godine bilo
162a. Saban Hodi: Migracija muslimanskog stanovnitva iz Srbije u sjevemoistonu Bosnu 1788-1862, lanci graa za kultumu istoriju istone Bosne, knjiga II, Tuzla 1958.str.63.

128

jeino isto muslimansko selo koje je taa postojalo u Srbiji u njenim granicama.1 6 3 Pomenute godine imalo je 90 kua. Veina onih koji su u prolosti prolazili kroz Mali Zvomik smatrali su ga jednom od zvomikih mahala, jer se ni po emu nije razlikovao od mahala s druge obale Drine. Vjerovatno zbog toga i danas Malozvomiane zovu Maholjanima. Osnovno zanimanje im je bilo zemljoradnja, ali su oni bili poznati i kao splavari i ladari. Do izgradnje Hidrocentrale, Mali Zvomik je imao dvije damije (gomju i donju) i tri groblja (mezaristana). Jedno se nalazilo izmedu stare i nove osnovne kole, najvee na mjestu zvanom Vrelo(sada je natoj lokacijirazvedeno postrojenje ) itreekod donjedamije(sada lokacija Doma zdravlja). N a prostoru na kojem se sada nalaze upravna zgrada Hidroelektrane i njen restoran bila je na breuljku iznad Drine jedna zaravan. Zvala se TVRTAK. Na njemu su prireivana narodna veselja uz narodne instrumente tamburu, saz, zurle i pite. Idui od Malog Zvomika prema Sakaru, na udaljenosti od brane 200-300 metara, izviralo je 20-30 metara iznad korita Drine jako vrelo zvano Sum bunar sa nadaleko poznatom vodom za pie i pojilom za stoku. Na njemu su bile dvije vodenice, a u blizini livada Mehmedhode Imirovia nakojoj su odravane borbe bikova. I s jedne i s druge strane ceste od Malog Zvomika do Sakara bile su bae vonjaci s ogromnim Stablima najkvalitetnijih oraha. Sve je potopljeno vodama Jezera 1955.godine, kao stara cesta. Kako je samo rijeka Drina razdvajala Sakar Mali Zvomik u Srbiji od isto tako muslimanskihnaselja Divi Tabaci u Bosni, stanovnici ovih sela stotinama godina su enidbenim rodbinskim vezama bili vrsto povezani, a ekonomski su bili upueni jedni na druge. U vrijeme izgradnje HE Zvomik(1947-1955.) neposredno poslije njene izgradnje rasformirano je prvobitno naselje Mali Zvomik, a njegovi starosjedioci su iselili u Zvomik, ili na novu lokaciju ispod eljeznike stanice benzinske pumpe, koja je dobila ime Novo Naselje. U njemu je podignuta nova damija 1969.godine. Tako je ovo isto muslimansko naselje ostalo bez svojih starosjedilaca, sada optereenih osjeanjem npravde uinjene prema njima, posebno to od starog Malog Zvomika nisu ostali nikakvi tragovi materijalne kulture. Uporedo sa nestajanjem starog Malog Zvomika u kom je veina kuabila pokrivena sitnim crijepom (biberom), sa mnogo zelenila. bata vonjaka i sa
163. Dr. Dimitrije Mii: Hidroelektrana Zvomik, Narodna ktijiga, Beograd, 1952.str.l9.

129

48. Panorama Zvom ika (lijevo) M alog Zvornika (desno), snim akiz 1938.godine. Na mjestu gdje Drina poinje da pravi iuk, ispod stijena to tre iz vode (Bremern), podignuta j e brana HE "Z vornik", a stijene poplavljene jezerskom vodom.

prostranim d vorist ima (avlijama), nastajalo je novo, odnosno dananje naselje Mali Zvomik sa potpuno izmijenjenim urbanim izgledom socijalnim nacionalnim sastavom stanovnitva. U podnoju brda Kulin izgradeno je stambeno naselje zvano Vile. U jesen 1949. godine zavrna je eljeznika pruga do Malog Zvomika od kada je naselje povezano eljeznicom sa Beogradom drugim mjestima irom Jugoslavije. Godine 1948. otvorena je Zdravstvena ambulanta kada mjesto dobiv prvog ljekara bolniara (dr.Bojinovi). Neto kasnije otvorena je sadanja zgrada Doma zdravlja. Prvi specijalista u Domu bila je dr. Zorica Deli, pedijatar. Osnovna kola u Malom Zvomiku radi od poetka 20.vijeka. Meu prvim uiteljima bili su Avdo Karabegovi iz Modrie (18781908.) Nezir Nali iz epa. kolska zgrada nalazila se na ulazu u naselje. Krajem pedesetih adaptirana je u stambeni objekat, kada je na njenom prizemlju podignut sprat. Nova kolska zgrada (sadanja) podignutaje 1960.godine od kada etverorazredna osnovna kola prerasta u punu osmorazrednu osnovnu kolu. Do kolske 1960/61. djeca iz Malog Zvomika njegove okoline u starije razrede osnovne kole ila su u Zvomik. Pomenuti uitelji Avdo Karabegovi Nezir Nali bile su poznate linosti iz kultumog politikog ivota iz tog vremena u Srbiji pa ire.

Prvi je bio ugledni pjesnik ije su pjesme sa ikievim Skopljakovim izale u zbirci Pobratimstvo 1900. godine. Umro je od turbelukoze u loznikoj bolnici 1908. SahranjenjeuBeograduuznadahnuto posmrtno slovo knjievnika Branislava Nuia.1 6 4 Nezir Nali je bio uitelj u Malom Zvomiku od 1911 .do 1914.godine. Iz Prvog svjetskog rata izaao je kao major srpske vojske bio prvi srpski oficir koji je sa srpskom vojskom uao u Zvomik u jesen 1918. godine. Nosilac je Albanske spomenice uesnik Solunskog fronta.

Avdo Karabegovi Pred tvojim stanom

N o j e tavna, nepregledna, vjeta r iba sa svih strana... Izmuena sjenka jed n a Stajala j e kraj tvogstan a. Ledne hladne kie ibahu j e cijelo vece I nita se ne u vise D o Z latica kako tee. Ti svilu zatrpana B laeno si snove sn ila; N jena dua uplakana M o litve j e Bogu vila. O svem oni, B oe s v e t i ' se kroz m rak noi tije, "Jednoga se srca sjeti: uvaj je , uvaj j e ...

(Zvomik, 1907.) Kao to je ranije reeno, izgradnja HE Zvomik kapaciteta 100 MW godinje, poela je 1947., a zavrena 1955. godine. Putena je u rad 26.septembra 1955. godine. Na sveanosti koja je ovim povodom organizovana, a pred vie hiljada gradana i s jedne druge strane Drine, govorio je Josip Broz Tito, predsjednik Jugoslavije. Duinabrane HE je
164. Marko Markovi: Dvadesetogodinjica smrti Avde Karabegovia, Pregled br.2/1928.

131

166,5 metara, azajeno samainskimzgradamakoje inenjenproduetak 260 metara. Konstruktivna visina brane je 42 metra, a povrina formiranog jezera 13 kilometara kvadratnih.
...Brana s e p o d iza la tjesnacu g d je se zavravao M ali Zvornik. Na tm relativno uskom prostoru od m osta na D rini do tjesnaca trebalo j e izgraditi bazu gradilita. Otuda j e taj dio M alog Zvornika m orao da se p o ru i i raseli. D v ije treine kua su poruene. Stanovnici su sm jeteni u ostalom dijelu M alog Zvornika i u Velikom Zvorniku, a neki su dobili zem lju i u drugim m jestim a i odselili se... U poetku stanovnicim a nije bilo p ra v o to se m oraju se liti i privik a va ti na nove uslove ivota i rada. M eutim , danas j e v e ti dio zaposlen na gradilitu i u elanu p r i radu ne zaostaju za drugim radnicim a... (Izpu blikacije dr. D .M iia H idroelektrana Z vom ik", Narodna kn jiga,B gd.l952.str.I9)

48a. Josip Broz Tito u pratnji domaina kree prema Hidroelektrani. Do Tita lijevo Boro Jovanovi, zvani Boro Investitor, direktor Elektrane u izgradnji.

Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije (pa i kasnije) Mali Zvomik i Sakar pripadali su srezu Radevina. Po popisu iz 1921. godine ova dva sela sa irom okolinom imala su 594 stanovnika, od kojih 447 muslimana, 146 pravoslavnih i jedan katolik. Deset godina kasnije na ovom podruju bilo je 179 kua 933 stanovnika. A pedeset godina poslije (1981.) samo

132

48b. Mali Zvomik (Donje naselje) danas.

naselje Mali Zvomik imalo je 3.786 stanovnika, od toga 2,349 Srba, 755 Bonjaka, 540 Jugosovena 142 ostalih. Ove godine Sakar je imao 587 itelja, od toga 282 Srba, 226 Bonjaka, 59 Jugoslovena 20 ostalih. Cijela optina Mali Zvomik imala je 1981. godine 13.074 stanovnika. Pored naprijed istaknutih, najstarije malozvomike sakarske porodice su: orii, Kokorovii, Buljubaii, Hmjii, Kujundii, Imirovii, Zulii, Potokovii, Halilovii, Beganovii, Rustemovii, Jakubovii, Ibrahimovii, Havkii, Hamidovii, emalovii, Pirii, Kajtazovii...

STARA GROBLJA U ZVORNIKU

Najstarije najvee muslimansko groblje (mezaristan) nalazilo se u podnoju Vratolomca, zvanom Zulfikarovac, sada naselje Grobnice ili Novo naselje. Na njemu sve do poetka ezdesetih godina 20. vijeka nije bilo stambenih objekata, osim nekoliko kua koje su se nalazile iznad groblja (Huseinbega Borogovca Abdurahmana Jahia, Avde Muje Pukarevia, Rame Fazlia Begana Mehmedovia). Danas je to veliko stambeno naselje sa nekoliko ulica. Grobnice su od grada bile odvojene kamenim zidom visokim oko 120 cm, koji se pruao uz staru cestu Tuzla-Zvomik-Bijeljina od kue Atlage Halilovia u Vrosi do sadanjeg ulaza u naselje Grobnice u Beksuji kod mekteba (sada kua Halide Tabakovi Zejnilagi). Bilo je zasaeno ljivama obraslo travom,

133

a kako je bilo zaputeno, sluilo je za ispau stoke igru djece sve do poetka ezdesetih godina 20. vijeka od kada otpoinje na njemu intenzivna izgradnja stambenih drugih objekata. Staro muslimansko groblje postojalo je sve do ezdesetih godina u Zamlazu, ispod boria, na prostom na kom se sada nalaze objekti Optinskog suda, Suda za prekraje, Novog izvora, stambena zgrada eljezniara dogradeni dio zgrade Skuptine optine. Bilo je sa sve etiri strane opasano debelim kamenim zidom visokim oko 120 cm. Kao i beksujansko, bilo je pod travom i ljivama, a uz glavnu cestu je imalo lipe od kojih su se neke i do danas odrale. U Zvomiku je ubijen na ovom groblju sahranjen 1827. godine poznati sarajevski gazija Ibrahim Baijaktar Pinjo, uveni protivnik sultanovih reformi organizator bne protiv aktuelne turske vlasti 1826/ 27. godine. Danas jedna ulica na Bjelavama u Sarajevu nosi njegovo ime.1 6 5 postojanju va dva najvea muslimanska groblja u gradu nisu ostali nikakvi materijalni tragovi. Njihovim potpunim unitenjem nestali su najznaajniji dokazi vjekovnom bitisanju Muslimana na ovim prostorima. Manja muslimanska groblja nalaze se jo kod turbeta na Bairu kod damijau Rijeci Zamlazu, od kojih je ovo drugo smanjeno za vie od 50% izgradnjom na njegovoj lokaciji drutvenog stambenog objekta (do Maieve kue) ijedne privatne kue. Staro pravoslavno groblje nalazilo se izmedu Kuljanskog puta Misir-bae, u podnoju Kahvenjae. Na sadanju lokaciju u Karakaju izmjeteno je sedamdesetih godina 19. vijeka, odnosno pred kraj osmanske vladavine. U sjevemom dijelu ovog groblja sahranjuje se katoliko stanovnitvo od 1878. godine.
165.Bosanski vezir Abdurahman-paa odsjeo je u Zvomiku 1826-godine, odakle je poslao u Sarajevo Alibega Fidahia (mlaeg) sa 500 vojnika da pohvata buntovnike protiv sultanovih refonni u Bosni dovede ih u Zvomik na suenje. Ali-beg je zadatak uspjeno izvrio i za zasluge imenovan je paom. U Zvomiku su tada (7.I1I.1827.) ubijeni Mujaga i Sulejman Tahmiija, Ibrahimaga Bakarevi, Aliaga Ruuklija (zapovjednik janjiara), Fejzaga Turundija, Avdaga Miloevi i poznati gazija Pinjo Bajraktar. Glave su im otpremljene u Carigrad, a tijela pokopana u zamlakom groblju. Muslimanski svijet u Zvomiku palio im je svijee uoi mubare noi, smatrajui ih muenicima ehidima. (Ibni Hasan: Islamski spomenici u Zvomiku "Islamska misao, br. 62, Sarajevo, 1984. str. 42. dr. Ahmed Alii: Pokret za autonomiju Bosne 1831. do 1832. Sarajevo, 1996. str. 171-172.

134

U Zvomiku je ubijen na starom pravoslavnom groblju sahranjen 1815. godine Stojan upi (Zmaj od Noaja), jedan od voa II srpskog ustanka. Njegovi posmrtni ostaci spomenik preneseni su 1988. godine u njegovo rodno mjesto Sala Noajski, gdje muje 1990. uz staripodignut i novi spomenik u bronzi. Sadanje muslimansko groblje na Kula Gradu formirano je jo u ranom osmanskom periodu, a na Meterizima (Kazanbaa) poslije Prvog svjetskog rata. Na lijevoj strani puta idui prema Karakaju, izmedu Vidakove njive Meteriza, nalazi se staro jevrejsko groblje, koje je jako zaputeno osteeno. Sa desne strane, idui prema Kuli starim kaldrmisanim putem, izmedju zaravni naKaplanu Gomjeg grada, nalazi se romsko groblje.

48C. Pogled na Zvornik iz Malog Zvomika, pozadini desno groblje na Zuifikarovcu. Uz obalu ispod mosta vide se rajzovane splavi. Snimak iz 1929. godine.

ZVORNIKIJEVREJI
Poslije progona iz panije prvi Jevreji doli su u Bosnu 1566.godine. Sve do 19.vijeka ivjeli su samo u Sarajevu neto u

135

Travniku.1 6 6 Podstaknuti porastom trgovine trgovakog prometa u 19.vijeku oni se iz Sarajeva Travnika naseljavaju prvo po oblinjim rajestima, a kasnije i u udaljenija mjesta.1 6 7 Po popisu stanovnitva iz 1879. u Zvomiku ih je bilo 50,1 6 8 a 1895. godine 125. Uglavnom su bili nastanjeni u Zvomikoj ariji ili u njenoj blizini. Upranjavali su sve svoje vjerske i druge obiaje bili ukljueni u drutveni ivot grada, u kom su bili vrlo cijenjeni potovani.

49. Zvovnika sinagoga (bogom olja)

166. Spomenica 400 godina od dolaska Jevrej a u , Odbor za proslavu 400 godina oddolaska Jevreja u BiH(1566-1966), Sarajevo, 1966, str. 47. 167. Isto, str. 138. 168. Rezultati popisa stanovnika u 1879.str. 101.

136

Zvomikasinagogasagraenaje 1902. godine odpriloga Jevreja koji su tada ivjeli u Zvomiku okolini. Nalazila se u Srpskoj vrosi na desnoj obali Zlatice, naspram sadanje nove zgrade Medicinskog cen tra. Ulaz u sinagogu bio j e, kao to se na slici vidi, sa sj eveme strane (od Zlatice). Poslije II svjetskog rata sinagogu je otkupio Jovo Todoran adaptirao je u stambeni objekat. Na izlazu iz Zvomika (izmeu Vidakove njive Meteriza) nalazilo se lijepo uredeno jevrejsko groblje, koje je danas vrlo zapusteno. Prema popisu stanovnitva iz 1910. godine u Zvomiku je tada ivjelo 148 Jevreja, a u srezu Zvomik 175.1 6 9 Pred II svjetski rat u gradu ih je bilo 118 (24 porodice), odkojih su veinabili malotrgovci zanatlije. Svi su, osim desetak njih koji su se na vrijeme sklonili, odvedeni u zloglasni logor na Banjici kod Beograda ubijeni. Bilo je to u maju 1942. godine kada su ih ustae pohvatale, kamionima sprovele u abac predale Nijemcima, koji su ih potom otpremili u logor na Banjici. Kada su protjerani, njihova cjelokupna pokretna nepokretna imovina je opljakana, to je bilo u skladu sa Hitlerovim nacistikim plnom biolokom unitenju Jevreja. Poznatejevrejske porodice u Zvomikubile su Salom, Ginsberger, Fier, Koen, Bararon, Gracijani, Hajon, Kraus, Levi...1 7 0 StarijiZvomianisesazadovoljstvomjo sjeaju vekni, kifli,

50. Naselje rjeice Zlatice, austrougraslperiod. U sredini slike (naprijed) sinagoga, a iijevo Rijeanska damija. 169. Rezultati popisa iteljstva u od 10. oktobra 1910. godine, Sarajevo, 1912. str. 4. 170. Spisak jevrejskih porodica koje su ivjele u Zvomiku do II svjetskog rata sainjen 1982. po sjeanju Bebe Ciri roene Hajon - N i , Duke Salom ro. Ginsberger, Beograd, Kosmajska 22/1.

137

zemiki, peretaka drugih peciva uvenog zvomikog pekara Jevrejina Hermana Ginsbergera, ija je radnja bila na mjestu na kom se sada nalazi kafana Lovac(kod pijace), naspram stolarske radje Ilijaza Siia.

Trgovci Jevreji
Jevreja j e ono vrijem e Zvom iku bilo dosta. Bilo j e zanatlija, a neki su se bavili trgovinom. D ra li su se svoje nacije vjere, to strogo. M alo ih j e bilo bogatih. M eusobno su se pom agali. Nisu dali da neko od njihpropadne. U sv o jo j bogom olji im ali su za svaku svoju sirom anu curu posebnu kasu kojoj su j o j p a r e za udaju prikupljali. I svako j e davao koliko j e m ogao. Subotom su izbjegavali rad. N ajvei trgovac o d njih bio j e neki Bela Fier. D ra o j e m agacin Namazahu na trisp ra ta , svakave robe o d tekstila, m etalap a do gasa b u ra d im a . K u a j e b ila p r a v a g o s p o d s k a , o n d i d e j e s a d a Kom unalno . Jedne godine za p a li se m agacin izgore do temelja. L etila su burd sa gasom u nebo. A on o d tuge p o lu e... Trojica brae B araron bili su trgovci. Avram j e im o m jeovitu radnju, Sakita tekstilnu, a S a d ik s e p o re d trgovine bavio otkupom koe. Im ali su ardake za suenje koe Nam azahu. Otkupom prodajom koe bavio se isto tako Jakica Gracijani, a Isidor, njegov brat, im o j e piljarnicu. Neki Abinun im j e bio rabin, a ujedno trgovac. On j e p rodavao sam o p a m u k za tkanje. To se mnogo trailo. P a ondar Nahman Hajon M o in a L e v i sa sin o m S a la m o n o m im a li su te k s tiln e r a d n je sa kvalitetnom robom prodajom odijela. A je d a n sta ri Juda M am alo dr o j e malu radnjicu sitnih stvarcica bje za vunu. Svake subote doe on na duan, kupi dvije kile ita hrani golu bove na sr e d arije. A oni slijeu na ramena. " (Zabiljezio Muharem Topi p o kazivanju sv o g oca H asana, najstarijeg iv o g zvorn ikog trgovca, 88 godina, izgnanstvu)

ZGRADA SRESKOG NAELNIKA

Austrija je i u Zvomiku podigla nekoliko veih gradevina. Jedna od njih je zgrada na slici podignuta 1886. godine. U njoj je za vrijeme Austro-Ugarske, Kraljevine Jugoslavije i u poslijeratnom periodu, sve do 1958. godine, bilo sjedite Zvomikog sreza. Ove je godine ugaen

138

51. Zgrada Sreskog naelstva Zvom iku (sada Skuptina optine), snim ak iz

1986-godme.

Zvomiki srez pripojen Tuzlanskom, a sjedite Narodnog odbora optine Zvornik prem jeteno je u ovaj objekat, gdje se i danas nalazi. Stanovnistvo Zvomika okoline.zvalo je ovu zgradu Konak desetak godina po zavretku Drugog svjetskog rata. Godine 1958. uz nju je sa sjeveme strane, u zamlakom groblju, dograden novi prostor od sige sa salom za sjednice. Tada je raniji ulaz u zgradu zatvorcn, a otvoren sadanji. U ovoj zgradi sve do pedesetih godina bio je zatvor. Nalazio se u prizemlju junog dijela zgrade (ne do ulice). Na prostoru sadanje zgrade MUP-a bilo je zatvorsko dvorite opasano visokim kamenim zidom. Uporedo sa izgradnjom zgrade Sreskog naelstva podignut je park ispred zgrade sa fontanom, a na brdu iza zgrade posaeni su borii. Kada su porasli, od njih je formirana borova umica, zvana Borii, koja je sa klupama stazama sto su se penjale u serpentinama sluila Zvomianima kao park izletite. U junom dijelu parka, od jedne razmontirane drvene barake, podignuta je 1955. godine itaonica Zamlaz. Poruena je 1967., a na njenom mjestu iste godine od tvrdog materijala izgraena je sadanja itaonica. Svi mjetani Zamlaza Hrida dali su novane priloge za njenu izgradnju. Ona je bila mjesto okupljanja gradana ne samo iz pomenutih ulica, nego iz ostalih, naroito penzionera ljubitelja aha.

139

52. inovniciPoreske uprave sreza Zvornik, snimak iz I940.godine parku k o d zgrade Sreskog naelstva. Na slici s lijeva na desno prvom redu:Antika Knajter, Ostoja (prezim e nepozna(o) Avdo F idahi; drugi red: Tahir H udovi ( bosanskoj muslimanskoj narodnoj nonji), Dragica Cvjetinovi Bonjak, efPoreske uprave (ime nepoznato), Semka Kamenica Aganovi i Rus Sitnik.

VOJNILOGOR (Lageri)
Za vrijeme Austro-Ugarske Kraljevine Jugoslavije (sve do 1934. godine) u Zvomiku je bio jak vojni gamizon. Nalazio se u tvrdavama Donjeg Gomjeg starog zvomikog grada i u logoru u Zvomiku, koji je podigla Austrija odmah po okupaciji Bosne 1878. godine. Po zavretku Prvog svjetskog rata (1918.) pripao je vojsci Kraljevine SHS. Vojni logor sa poligonom u Zvomiku nalazio se na prostoru od sadanje zgrade O u Zamlazu (na jugu) do sadanjeg stambenog bloka Namazdah (na sjeveru), te izmedu raejdana na istoku glavne ulice to vodi kroz grad na zapadu. Poslije izmjetanja gamizona iz Zvomika (1934.) ovaj naputeni prostor najvie je koristio zvornikoj djeci, gdje su se svakodnevno okupljala igrala razne igre, kao to su kazana, kua ize (igre sa orasima), truhlih kobila, klisa, ganje, murke, andara lopova, pula...

140

Vojne barake u Lagern poruene su, uglavnom, do 1941. godine, a njihov materijal rasprodat. Stanovnici Zvornika su dugo vremena prostor gdje se nalazio logor zvali Lageri, odnosno sve do podizanja na ovoj lokaciji zgrade Srednje ekonomske kole, hotela Drina, parka, Autobuske stanice, Pote stambene zgrade S-8. Na mjestu gdje se sada nalaze biva zgrada Srednje ekonomske kole hotel Drina nalazili su se jedno vrijeme poslije II svjetskog rata ardaci za otkup ita radionice Stolarskog preduzea Mladost. Kao to je ranije reeno, u gradu je 1910. godine bilo 498 vojnih lica (u Srezu 651). Do 1934. godine di vojnog gamizonaiz Zvornika imao je kasamu i u Karakoju, uz kojuje bila veterinarska ambulanta. Poligon se nalazio naspram pravoslavnog groblja, na sadanjoj lokaciji Drina transa.

53. Konjiki vojnipukna obuci na Zvornikom mejdanu !933.godine. Na ovom mjestu sada se nalaze Sportska dvorana M ejdan" diofudbalskog igralita. Objekti naslici iznad mejdana (lijevo) su pripadali vojnom logoru Zvomiku, a zgrade (desno) na s lid mahali Namazah. Ispod njih j e p u t kojim se silazilo na mejdan. U drugom planu slike lijevo vidi se munara Zamlaske damije.

141

54. Pogled na vojni logor Zvom iku, snimak 1895.godine. Barake dm gi vojni objekti koje vidimo na snimku gradjeni su od kamena, cigi eljeza.

OFICIRSKI D O M (Kasina)
Ofcirski dm (Kasina) je izgraden 1910. godine, od kada je do 1934. sluio svojoj namjeni, prvo za potrebe austrougarske, a potom vojske Kraljevine Jugoslavije. Imao je veliku batu sa fontanom do ulice lijepuvisokuianuograusapodzidom. Od 1934. do 1946. godine u njemu su priredivane sve znaajnije sveanosti kultumo-zabavne manifestacije u gradu. Sluio je kao ugostiteljski objekat do 1962. godine, kada je prdt na koritenje omladini Zvomika. Godine 1979. predat je SIZ kulture koji ga je 1980. popra vio, renovirao i pros irio i u njemu iste godine otvorio Muzejsku zbirku, gradsku itaonicu i salu koja je sluila za izlobe, razne kultumo-zabavne manifestacije manjeg sadraja i za odravanje raznih sastanaka i skupova u gradu. U bati Kasine (u njenom sjevemom dijelu) bila je do 1934. godine kuglana. U periodu od 1934, do 1940. u sali Kasine su priredivani i javni asovi Sokola. Godine 1964. u jednom dijelu bate Kasine podignuta je zgrada Djeijeg zabavita. Kasnijim neodgovarajuim graevinskim radovima na prostorima oko Kasine i u njenoj bati i ona njena bata izgubile su svoj prvobitni izgled i ljepotu.

142

55.0cirski dom (Kasina), snim akiz 1973.godine.

Nekada je na lokaciji na kojoj je podignuta Kasina bila kua sa velikom avlij batom poznatog uglednog zvomikog kovaa Jusufa Hadijusufovia, iji su sinovi Salih efendija i Mula Alija u ono vrijeme posjedovali najvee vjersko obrazovanje u Zvomiku, steccno u Istanbulu u Turskoj. Restoran Kasina bio je posebno poznat po tome to su u njemu uvijek svirale kvalitetne muzike, u proljee i ljeto u bati, a u jesen i

56. Detalj ograde i baste Kasine. Na biciklu elektriar Boo Joci.

143

zimu u sali. Svojim glasom, armom, ljepotom populamou u prvim poslijeratnim godinama posebno su se isticale pjevaice Jovanka Danijela. Kad su one pjevale (a pjevale su bez ozvucenja, jer tih sprava u ono vrijeme nije bilo u Zvomiku), Kasine njene bate okupljalo se tako rei pola Zvomika da uiva u ljepoti njihove pjesme arma. One su esto bile izloene prijetnjama ena iji su muevi najvei dio vremena provodili u kafani zanemarivali svoje poroine obaveze. Na njihove napade prijetnje one bi dostojanstveno odgovarale da njih ne interesuju njihovi muevi ve njihove pare. Svak veeri orkestri su svirali muziku za ples, a nedjeljom od 11,00 do 13,00 sati priredjivan je matin. Ove lijepe zabave nastavljene su od 1962. godine u novosagradjenom hotelu Drina. One su bile pristupacne zrelijoj starijoj omladini branim parovima, dk su se mladje generacije zabavljale na igrankama organizovanim po kolama mjesnim itaonicama, a nedjeljom na matineu u fiskultumoj sali DTV Partizana. A u ono vrijeme, da zabiljeimo i to, populami plesovi su bili tango, sving, valcer, engli valcer i sloufoks.

PRVI AUTOMOBILI U ZVORNIKU

Godine 1908. austrougarski ministar i zapovjednik Bosne, Apel, trebalo je da doputuje u Zvomik. Sveani doek prireen je na auevcu, gdje se skupilo mnogo svijeta (zvaninici grada, daci, graani). Prostor je bio ukraen zastavama, cvijeem, parolama... To je bio dogaaj za zvomiku ariju u kojoj se rijetko ta znaajno deavalo. Gost je trebalo da doe iz pravca Sarajeva i sve oi prisutnih bile su uprte u tom pravcu. Oekivala se zaprega sa vitkim konjima raskonim kolima. Najavljen je dolazak gosta. Sadanjom Ulicom ure Pucara od centra grada pojavilo se vozilo bez konja, koje je putalo udne zvukove iza koga se dizala gusta praina. Neko jepovikao: Bjei, bjei narode, eto kola bez konja koijaa, pogazie nas! Nastala je vika, graja, pla djece. Narod se razbjeao na sve strane, a najvie ih se sklonilo u grobnice iznad uevca. kada je gost sa svojim vozilom stigao pred sveanu tribinu na auevcu kada se ugasio motor na vozilu, narod se poeo vraati, polako, oprezno nepovjerljivo, radoznalo zagledajui u udo kojim je doputovao u njihov grad zapovjednik Bosne.1 7 1
171. Ovaj dogaaj je zabiljen po kazivanju Borka Jokanovia.

144

Eto, to je bio prvi susret Zvomika Zvomicana sa automobilom. U j esen 1909. godine u duan zvomikog trgovca gazde Stevana Nikoliajednog pazamog dana doao je njegov stalni muterija prijatelj, ugledni domain, seljak iz Petkovaca, Suljo Topalovi. Uz duhan kafu vodio se prijateljski razgovior izmeu njih svakodnevnim poslovima, dok e ti Suljo najednom tiho: Brate Stevane, imam neto u povjerenju da ti kaem, samo da se dalje ne uje. I ispria mu kako je on, ne samo on, vidio prije dvije veeri svojim oima kako je cestom kroz Petkovce od pravca Sapne prolo nekakvo udovite, ejtan li je, ta li je, sa ogromnim oima koje svijetle, die iza sebe prainu, stenje roke. Narod se uplaio, svate se pria. Gazda Stevan je znao emu se radi umirio je svog prijatelja. Ustvari, to je bio prvi automobil koji je proao kroz Sapnu Petkovce vozei ovom relacijom nekoliko austrijskih oficiraiz Tuzle uBijeljinu.1 7 2 Prva redovna autobuska linija za prevoz putnika potanskih poiljakaod Tuzle do drugih mjesta u sjeveroistonoj Bosni uspostavljena

57. Prva motorna vozila Zvorniku (autobus mala kola brae Blagojeviajispred benzinske centru grada (sada prostor izmeu knjiare "Veleprometa apoteke stambenom bloku Namazah). Upozadirti lijevo vidi se mrsna ili enskapijaca (sada Spomen-obiljeje palim borcima NOR-u centru grada). Snimak iz 1929. god.

172, Zabiljeeno po kazivanju Stanka Nikolia, koj je tada radio kao trgovaki pomonik kod svog oca Stevana sluao ovaj razgovor.

145

je 1929. godine, kada je krenuo prvi autobus koji je saobraao na relaciji Tuzla-Zvomik-Bijeljina. Vlasnik prvi voza autobusa bio je Joko etkovi iz Podgorice.1 7 3

58. Na s lid Joko etkovi (lijevo) kondukter autobusa desno. Snimak j e napravljen 22. avgusta 1929. godine ispred hotela B ristol" Tuzli pred polazakautobusa na prvo putovanje Z vo m ik Bijeljinu.

SAOBRAAJIZMEUDVA SVJETSKA RATA I NEPOSREDNO POSLIJEIISVJETSKOG RATA

Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije, do 1926. godine, redovan saobraaj sa okolnim mjestima (Vlasenica, Srebrenica, Tuzla Bijeljina) odvijao se zaprenim vozilima to jednom dnevno. Vlasnik zaprege bio je Jevrejin Bela Fier. Godine 1924. 1925. Zvomik je dobio prve auto mobile autobuse, od kada otpoinje da se uspostavlja prvo povremen, a potom redovan autobuski saobraaj sa pomenutim mjestima jo sa Ljubovijom, Valjevom Sarajevom.

173. Dragia Trifkovi&Tuzlanski vremeplov IV, Grafiar, Tuzla, 1990. str. 105.

146

Prvi vlasnici automobila i autobusa u Zvomiku bili su braa Drago Kajo Blagojevi. Oni su imali svoju autogarau u kojoj su sami izraivali karoserije za svoje autobuse. Nalazila se na jednom dijelu prostora sadanjeg stambenog blokaNamazah. Ispred garae na ulici, na trotoaru, podignuta je prva benzinska pumpa u Zvomiku. Prvi autobusi imali su 6, a kasnije 10 16 sjedista svi su polazili u isto vrijeme, u 14 sati. Prvi vozai autobusa automobila iz Zvomika, pored pomenutih brae Blagojevia, bili su Tonika , Ac Poli, Aco Blagojevi, Fuad Isajbegovi, Hasan Peta, Milo Kordik, Mato Kazina, Mehmedalija Karamuji, Ibro Fazli, Stevo Stefanovi... Autobusi su polazili i stizali na svoja odredita tano u minut, pa su ljudi u mjestima kroz koja su prolazili odreivali prema njima vrijeme navijali satove. Kako su se autobusima prevozile potanske poiljke (pisma, paketi dr.), narod je autobuse zvao pota (Prode pota, dvanaest je sati).

59.Prva autokaroserija, izraena u autogarai brae Blagojevi (} 929.godina). Slijeva na desno: Drago Branko Blagojevi (ispred vozila), Hasan Pedi SairJahi (stoje uz vozilo), sjedi na toku B eriz P ovlaki (sa kravatom), iza njih sjedi M ustafa Bazardanovi, apretposljednji na s lid j e Aco Blagojevi (sa eirom kravatom).

Pred II svjetski rat autobuski saobraaj preuzeli su Selmanagii iz Srebrenice, a Blagojevii su se preorijentisali na teretni saobraaj. Poslije Dmgog svjetskog rata ponovo je uspostavljen saobraaj sa okolnim mjestima sa Sarajevom (1946. godine). Nije bilo autobusa pa su se za prevoz putnika koristili kamioni tuzlanskog preduzea Das. Bili su pokriveni ceradom, a kao sjedista sluile su klupe bez naslona. Pedesetih godina u saobraaj e biti ukljueno nekoliko autobusa, pa e

147

60. Autobusi Drage Blagojevia njihovi vozai, s lijeva na desno: F uad Isajbegovi, Milo Kordik i Aco Poli. Snimak iz 1938.godine ispred nekadanjeg hotela Beograd" sadanje zgrade S D K Upozadini, na brdu, vide se kue na Baini.

se sve do 1953. godine za prevoz putnika uporedo koristiti kamioni autobusi. Vozila sa putnicima na svoja odredita kretala su iz Zvomika jednom dnevno sa polazita koja su se esto mijenjala (najee sa auevca, zatim ispred starog hotela Drina i Fiskultumog doma) sve do izgradnje autobuske stanice u Zvorniku na prostoru biveg Fiskultumog doma (Doma DTV Partizan), koja je otvorena na Dan borca 4.jula 1969. godine. Godine 1957. kroz Zvomik je dnevno prolazilo 14 autobusa, od kojih su 9 bili prolazni, a samo pet ih je polazilo iz Zvomika. Oni su saobraali na ovim relacijama: 1. Zvomik - Beograd 2. Zvomik - Sarajevo 3. Zvomik - Vlasenica 4. Dubrovnik - Beograd 5. Tuzla - ekovii 6. Srebrenica - Brcko 7. Baj ina Bata - Loznica (2 autobusa) (2 autobusa) (1 autobus) (1 autobus) (1 autobus) (2 autobusa) (1 autobus)

148

8. Ljubovija- abac 9. Tuzla - ij lj ina

(2 autobusa) (2 autobusa)1 7 4

S obzirom na neizgraenost lokalnih puteva, lokalnom saobraaju u ovo vrijeme nije moglo biti ni govora. On se poeo intenzivnije uvoditi tek sredinom sedamdesetih godina. I od najudaljenijih mjesta do Zvomika se putovalo pjeke ili zaprenim vozilima, a od mjesta koja su bila uz glavne saobraajnice autobusima medugradskog saobraaja, ako je bilo u njima mjesta. Prve autobuske linije u lokalnom saobraaju uspostavljene su 1967.godine, kada su u Sapnu Kiseljak krenuli prvi autobusi. Deset godina kasnije (1976.) krenue prvi autobusi u Kamenicu Krievie. Autobusi su sa pomenutim mjestima u poetku saobraali samo jednom dnevno. Godine 1968.Zvornik je imao samo 319 automobila (236 putnikih 83 teretna),1 7 5 a osam godina kasnije 1.730, od ega 1.563 putnikih 167 teretnih.

PRVI POTANSKI SAOBRAAJ

Za vrijeme osmanlijske vladavine u Zvorniku je postojala carinamica preko kje se odvijala trgovina sa susjednim mjestima u Srbiji. Razvijenom zanatstvu trgovini u Zvomiku bio je neophodno potreban potanski telegrafski saobraaj. Zbog toga nije udo to je pota u Zvomiku osnovana (otvorena) jo 1864. godine, kada i u Sarajevu i u jo devet veih gradova u Bosni Hercegovini. Dvije godine kasnije (1866.) u Zvomiku je osnovana telegrafska stanica. Upravnik pote bio je jedino zaposleno lice obavljao je sve poslove u poti i telegrafu sve do dolaska Austro-Ugarske u Bosnu 1878. godine. Za osmanskog perioda pota je stanica gdie se mijenjaju potanski konji, a u isto vrijeme ove su stanice neka vrsta prenoita za pratioce potanskih konja. Potu su obezbjedivale zaptije kako bi pota nepovrijedena na mjesto dolaska stigla. Prema turskim slubenim normama jahaem konju bilo je potrebno da prede put Sarajevo-Zvomik-Raca - 38 sati.1 7 6
174. Regionalni istorijski arhiv Tuzla, kutija 1047 (sumamo). 175. Godinjak optina Jugoslavije 1970, Stalna konferencija gradova Jugoslavije, Beograd, 1970, str. 102 103. 176. Milan Ljiljak: Posta, telegraf telefon u , dio, Preduzee PTT saobraaja, Sarajevo, 1975.str,40,41,91,137.

149

61, Na slici snimak zvornikepote iz 1939.godine (auevac).

Pota je osmanskom periodu iz Zvomika otpremana jednom nedjeljno u Sarajevo druga mjesta. I pota iz drugih mjesta stizala je, takode, jednom nedjeljno u odredene dane. Za vrijeme austrougarske vladavine (i kasnije) posta se nalazila u zgradi preko puta stambenog bloka Namazdah (sada prostorije Agroproma), a od tridesetih godina sve do izgradnje sadanjeg objekta pote(1958.)uprizemnoj kui na auevcu,kojajeuvlasnitvuporodice Suljagi iz Zamlaza. Poznato je da su upravnici pote izmeu dva svjetska rata (izmedu ostalih) bili Revnik Vojislav Ivo (1932-1936.). I za vrijeme austrougarske vladavine Kraljevine Jugoslavije (sve do 1929. godine.) posta se prenosila konjima konjskom zapregom. Dnevno su u Zvomik stizala 3-4 pisma ili paketa, a toliko ih je dnevno otpremano iz Zvomika. Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije vlasnik zaprege za prevoz pote putnika u Zvomiku bio je ve pomenuti Bela Fier, trgovac, veliki zaljubljenik konja konjskih trka. Iza njegove zgrade u centru grada (sada prostorije Komunalnog preduzea 25. novembar) nalazile su se stale za konje.

150

POSTAVLJANJE IASFALTA I ZVORNIKO KORZO

Makadam u centra grada zamijenjen je kockom 1937. 1938. godine, a do pocetka Drugog svjetskog rata pokockana je sadanja Ulica Filipa Kljajia od mosta na Drini do kue babice Sadete Dautovi u Hridu. Ostale ulice u gradu bile su pod makadamom takve e ostati do ezdesetih sedamdesetih godina. Kocka u gradu ploice na trotoarima zamijenjeni su asfaltom 1975. godine, kada je glavna ulica znatno proirena. Sve do 1974. godine (do izgradnje priobalnog puta) cjelokupan saobraaj preko Zvomika odvijao se kroz centar grada. Kroz zvomiko korzo, razvojem saobraaja, danonono su prolazile u ba pravca kolone vozila, ometajui slobodno kretanje gradana, a naroito kada je otpoela eksploatacija boksita u Rupovom brdu od kada su centrom grada tutnjali kamioni sa prikolicama prevozei mdu od Milia do eljeznike stanice u Malom Zvomiku. Moe se samo zamisliti kako su se tada osjeali brojni etai uvijek punog zvomikog korza.

62. Kocka centra grada, snim ak iz 1968.godine (sada prostor izmedu Robne kue Privredne bank). Svakodnevna slika grada iz ovog perioda, interesantna p o enskoj muslimanskoj seoskoj nonji, koja se vise ne maze vidjeti na zvornikim ulicama.

151

Inae, zvomiko korzo je decenijama bilo poznato (sve negdje do sedamdesetih godina, kada ga zamjenjuju brojni restorani kafii) po svojoj ivosti, istoi, broju etaa mlaih starijih njihovom uzomomponaanju, pa ga se srednje starije generacije, kao posjetioci Zvoraika iz ovog perioda, vrlo rado sjeaju. Glavno etalite bilo je u centru grada od Privredne bank mosta na Drini do izvorske vode Zamlaz. Na korzo je izlazila gotovo itava mladost Zvomika, u jesen zimu izmedju 17,00 20,00 sati, a u proljee i ljeto izmedju 18,00 21,00 sat. U drugoj polovini pedesetih poetkom ezdesetih godina na korzu su se posebno isticale zvomike ljepotice Hatida Tia Klempi Milena Seka Dabi. Svojom Ijepotom, pojavom, neposrednou komunikativnou, nainom hoda dranja, doprinosile su stvaranju prijatnog ugoaja na korzu, privlaei na sebe panju starijih i mladih, naroito mladia kako domaih tako onih sa strane. Zato su svi eljeli da ih vide, da im se priblie, da im upute kompliment... A one su to prihvatale ljudski, dostojanstveno bez imalo uobrazbe. Voljene od svih, inile su i bile dio due grada.

ZVORNIKA PIJAC A
U periodu izmeu dva svjetska rata, ranije, Zvomik je mijenjao lokacije za svoju zelenu pijacu. Najdue je bila u centru arije, na trouglu ispred sadanje zgrade Privredne banke. U narodu je bila poznata pod imenom itna pijaca. U prolosti je tu bilo veliko granato drvo, koje je svojom kronjom pravilo hlad titilo od kie, ali je posjeeno poslije I svjetskog rata. Tu se prodavala zmasta hrana (u vrhu trougla), povre, voe, hljeb poslastiarski proizvodi. Prodavci ove poslednje robe bili su najgrlatiji na pijaci. Pekari su petkom iznosili na pijacu hljeb koji nije bio svje, bilo ga je od dva, tri vie dana, ali su ga oni svojom tehnologijom dotjerali da bude kao svje. I iao je taj hljeb, kupovao ga je narod. Bilo je dozvoljeno glasno nudenje reklamiranje robe, pa se petkom na pijaci stvarala paklena vika dreka. Makar bio bajat cm, pekari su (a bilo ih je 10) iz sveg glasa nudili hvalili hljeb:

152

Vrelo bijelo, vrelo bijelo!

Vru, vrio! Taze, taze, kod m ajstora L a ze! H ajde vam o, ne varaj se tamo! P ita lije , baklava li je , ta li je ! ? P rodado-propado, prodado-propado! Cahije, ahije, sim iti, simiti, navali narode!

Pekar Herman Ginsberger, Jevrejin, imao je najbolji hljeb najljepe pecivo (kifle, zemike, vekne, peretke, kajzerice). Njegov stol za hljeb (svaki prodavac donosio je svoj stol) bio je najljepe ureen. Imao je platneni krov natpis Hermanovo pecivo. Poslastari su prodavali arene kolace i bombone hladnu bozu. Pa kao pekari oni su se nadvikivali:
H ladna boza, hladna! am panjerka, ampanjerka! L edena led, s latka med! Vidi, vidi, ta j e kajmaklija!

Bozu su drali u vrlo lijepim drvenim kantama od dudovog drveta, okovanim irokim mesinganim obruima. Kante su bile uvijek iste i uredne i u njima se boza dugo odravala, hladna i prijatna. U takvim kantama bozu su ljeti nosili po ariji i prodavali. Zimi su umjesto boze prodavali vru salep, vrlo ukusan napitak, sladak. Nosili su gau okruglom bakraetu, koji je na dnu imao privren sud za uarenim drvenim ugljem, tako daje salep uvijek bio vru. Oko pasa su iraali opasan drveni dra za olje i kada bi nasuli salep, posuli bi ga odozgo naroitim prakom, zendefilom, koji je salepu davao specifian i izvanredno prijatan ukus. Vru salep, vru salep! Pari guu, vadi kaljavicu! - razlijegao se gradom njihov glas. A najboljubozu i salep, zna se, pravili su Mehmed i Zuber Sabirovi i njegovi sinovi Feta, Nedib i Daut. Pijaca za bijeli mrs (mrsna pijaca) bila je na mjestu gdje se sada nalazi Spomen obiljeje palim borcimaNOR. Na poetku u uglu bila je visoka gvozdena esma, a do nje optinska vaga, kojom su rukovali Nezir Vehbi Suljaga Kitovnica. Uza zid bilo je nekoliko piljamica u cmim drvenim barakama. One su imale vrlo irok izbor robe, a specijalitet im je bio suhi sir u kaicama. Mrsna pijaca zvala se jo enska pijaca. Na tezgama su se prodavali mlijeni proizvodi jaja, a ispod tezgi perad.

153

63. Centar grada (1942.). N a siic i lijevo vid ise mrsna pijaca.

Dananju lokaciju pijaca je dobila pred II svjetski rat. Ziatica na tom mjestu nije nekada tekla pravo kao danas nego je, kao to je ranije reeno, u velikom luku opasivala plac na kome je sada pijaca. Na placu je bila daara pecara rakije Andreasa Skibara Andraa, su Zvomiani populamo zvali ovog doseljenog Slovenca. iroka prostrana u svome poetku, sadanja pijaca ve je postala tijesna. Zvomik je imao nadaleko poznatu stonu pijacu. Sve do izmijetanja iz grada 1973. godine nalazila se u Beksuji pored Drine, iznad beksujanskog mejdana. Sa tri strane bila je ogradena bodljikavom icom, a etvrtom je izlazila na Drinu.

ZVORNIKl DUANI, TR G O VC IIH A M A LI U PERIODU IZMEU DVA SVJETSKA RATA

(K azivanje Topi Hasana, najstarijeg zvorn ikog trgovca - 88 godina)

Kako sam posto trgovac Ja sam ti prvo trebo biti brico. Dala me mati na zanat kod Salihage ehia. Prvi dan, pometem ja radnju majstor me poalje po

154

vodu na auevac sa velikom testijom. Tamo ti se ja poukam sa nekom ecom razbijem testiju. I bezbeli, ne smjednem vise majstoru na oi. Tako zavrsim zanat za bricu. Ondar me dadnu u trgovinu kod rahmetli Hasanage Kamialia. Duan bio usred arije, ondje de je sada Delikates. Ispred radnje na onom sadanjem trgu bila pijaca. U duanu svega svaega. etiri godine sam egrtovo. Po cijeli dn se radilo. Zimi mangala ara nasred radnje da ruke ogrije, a vrata ne smije zatvarati. Ako zatvori, odbija muteriju. Sva roba u vreama u buradima, a sve na deke mjeri prodaje. Ali, opet, gazda je bio dobar ovjek. Na nesreu, propije se on pa stalno u kafani sa nekim bezima. A ja radim u duanu tako postanem kalfa, a ondar i pravi trgovac. Zvorniki trgovci arija je bila puna duana. Sve se poredali jedan do drugog. Veinom mjeovita roba i kolonijal. A bilo je onih tekstilnih, pa gvoara, piljamica, trafika raznih drugih. ta god je narodu trebalo, bilo je u duanu. Ako nejma, ti zapie pa nabavi. Muterija je morala biti zadovoljena. Dosta se nabavljalo u Kuria magacinu. A bilo je trgovakih putnika. Zastupali razne firme. Donesu mustrc, a ti bira zakljuuje poso. Ovo hou, ovo neu. Ako napravi dobar pazar, poklon dobije. I to dobar. Tako se radilo. Narod je bio siromaan. Dan komd. Nije bilo fabrika. Sve se na deke prodavalo. Dva deca zejtina. Zafati iz bureta. Pet deka kahve, ako nekome dodu musafiri. A pekmez nalije u fiek tako prodaje. Za onu slatku puru. Nije bilo ko sad, sve upakovano. Dosta se nosilo na veresiju pa to u tefter biljei, ali samo kom gazda odobri. Seljaci nose ta im treba na jesen plaaju svojom robom. A kad neto vrate sa pijace, ondar gazda otkupljuje u pola cijene na tavan slae. Na proljee, opet im prodaje za duple pare-na veresiju. Dosta je trgovaca bilo, ali malo pravih gazda. Veinom se ivotarilo. Koje imo, imo je. Iznad svih subili Kurii. Petorica brae. Nisu se ni enili da se kapital ne rasipa. Sve je ilo na jednu kamaru. Izmedu sebe poslove su podijelili. Najstariji, Ibrahimaga, je samo nabavljo robu. Obilazio fabrike veletrgovine. Vodio velike poslove. Alijaga je bio na kasi. Samo broj slagao pare. Kau da su seljaci plaali samo da vide kamaru para. Hajraga je vozio robu po drugim gradovima trgovinama. Ademaga je samo kupovo robu po pijaci otpremo sa ladama. Nije imo kad ni jesti od posla. Uzme lepinu u

155

svojoj pekari, zadije je za pojas usput jede. U trgovini je radio Hasanaga. Kod njih su radili Slavko Kljaji, Mehmed Boji Mahmut Kavazovi, a glavni hamal je bio neki Mehmed Muji, zvani elo. Dosta su narod pomagali, zeat dijelili, ali su se bojali konkurencije. Ja sam im na Fetiji bio prvi komija. A kad sam od njih zatraio pozajmnicu da otvorim duan zaponem raditi, nisu mi dali. I eto, vremenom, sve im je propalo. U ono vrijeme selo je bilo temelj privrede. A radalo je dobro bilo svega. Od pola ljeta do pred zimu otkupljivalo se sve to seljak donese u ariju. Jabuke, suhe ljive, orasi, pekmez, med, ito. Osim Kuria otkupom su se bavili Jelki Sabitaga njegov sin Salih. Njihovi subili svi magacini oko pijace. Time se bavio ehavdi Idrizaga. Roba je otpremana ladama u Beograd druga mjesta, a odatle sigumo izvoena u inostranstvo. ehi Salih je otkupljivao, pakovao otpremao jaja. Zato su ga zvali Salih Jajar. Veliki dio para dobijenih prodajom svoje robe seljaci su troili u trgovini. Kod Mustafi Ahmetage njegovog sina Mustafe nabavljali su svu metalnu robu, razne halatke, sude ostalo. Prodajom metalne robe, isto tako, se bavio Blagojevi Marko. On je prvi prodavao bicikle. Kod Bate i Jove Nikoli pravoslavni seljaci su kupovali tekstilnu robu, sukno, ohu, a posebno akire, gunjeve pojaseve, a opanke kod opanara u pet-est radnji. Tekstilnu robu je prodavao i Popovi Tiko. Da bi privukao muterije, Cviko Dabi je na radnju stavio firmu Kod seljaka. nje bio na zanatu kod Joviia. A ti Joviii su imali najbolju tekstilnu radnju, a posebno tofove odijela za gradane. Bili su braa Pero Drago, a staroga oca Jocu dovodili su u radnju da sjedi za kasom. Od sve robe imali su mustre pa su ih slali muslimanskim enama po kuama da izaberu basmu za haljine jer one nisu ile po duanima. Osim njih tekstilnu radnju dro je i Popovi Drago. N ajvie duana je bilo sa industrijskom , kolonijalnom prehrambenom robom. Time su se bavili Kamiali Hasanaga Huseinaga, Pekli Vlado, Joviii, Hambiralovi Avdaga, Kavazovi Ibrahimaga Huseinaga, Tuevijakovii, Skopljakovi Halidbeg, Popovi Stanko, Kovaevi Drago, Vasi oro, Pai Salihaga jo neki. Veina zvomikih duana bila je na sadanjem prostoru Robne kue, Privredne banke niz ariju od sadanjeg spomenika do apoteka. Skoro svi su porueni, a i ono malo to je ostalo, ne lii vise na nekadanje duane.

156

Zvorniki ham ali Hamali su ti bili Ijudi koji su nosili vree iz magacina u duane ili sluili narod po mahalama. Svi su bili iz Ciganluka. Ujutro sidu niz Kanare sa konopcima za pojasom pa pravo pred na duan. Tu ih se iskupi po tridesetak ekaju kad e ih zovnuti. Zima, sunee, kia, oni su tu povazdan oko pijace. Zovne ga. Sto kila prenese za dinar. Najjai je bio neki Osman Gico. Taj je za opkladu po trista kila nosio. Bio je mali, zdepast jak. Posla je bilo malo. Po itav dn bi ekali, dosaivali se. Nekad bi se potukli. A uveer, ako su ta zaradili, eto ih u duan da kup brana i zejtina, a ako nisu ondar od gazde trae na veresiju. Eto, tako su ti hamali ivili. Svoj ivot su svakim dnom prodavali. I kad pogleda, jednog dana, nestane ga. Prestane pred duan dolaziti. Zvorniki duani Sad u ti rei gdje je koji duan bio u ariji prije ezdeset do sedamdeset godina. Pamtim ko da sad gledam. A ti to nacrtaj da se ne zaboravi. Neka se zna kako je to nekada bilo.
(Z abiljeio M uharem Topi).

157

Z ---- V N >J ----- ------

P R EG L E D D U A N IZ M E U DVA S V/JE TS KA RATA

S R R. Vj.

P re g te d n u s k i c u i z r a d i o

'

H a zim

C a tic

$r

158

63 a. Zvornika arija (pregled duana izmedju dva svjetska rata). Pregleduradio prem a skici Muharema Topia, Hazim ati.

VLASN IC IDUANA, M AG A C IN A IP E K A R A D U ANI 1. Bato Nikoli 2. Sabrija Ribi 3. Karaosmanovi 4. Nepoznat 5.Nepoznat 6. Nepoznat 7. Vlado Peki 8. Sakita Bararon 9. Husein Kamiali 10. Stanko Popovi 11. Tuevljakovi 12. Mustafa Mustafi 13. Kavazovii 14. Halid Skopljakovi 15. Isidor Gracijani 16. Alinun 17. Piljamica 18. Piljarnica 19. Piljamica 20. Trgovac masina 21. Bata Prodavnica obue 22. Braa Kurii MAGACINI 1. Jelkii 2. ehavdi 3. Joviii PEKARE 1. B. Jelki 2. A. Sarajli 3. P. Tomi 4. M. Hadiosmanovi 5. Kurii 6. M. ati 7. S. Begi 8. Imirovi 9. Nepoznato 10. Herman Guinskerger 11. Nepoznato 4. Bela Fier 5. Kurii 6. Kurii 23. Avram Bararon 24. M. Krtii 25. Sadik Bararon 26. Jakica Gracijani 27. Joviii 28. Nahman Hajon 29. Mica Jovii 30. Vidakovii 31. Nikola Manojlovi 32. . Popovi 3 3 .Juda 34. Salih Pai 35. Tiko Popovi 36. Blagojevii 37. Stanko Nikoli 38. Husein Kamiali 39. Vekaz efendija 40. Drago Kovaevi 41. Juda Mamalo 42. Nepoznato 43. Alija Hadihamzi

BILI SU ONI DIO ZVORNIKE ARIJEINJENE D USE

Hamal orbeg (Novinski tekst iz Bosna presa, 23.09.1993.)
U vijek kada bih se v raao iz Saraja za g rlja j rodnom e ognjitu, vise nego esto, sreta o bih tog ovjeka. Jednom na sta ro j autobusnoj stanici, susjednom parku, p o n e k a d burekdinici. etao bi zajapuren, rumen, neto nekog traei, za g led a o se u svakog prolaznika, p ro sto zabadajui oi u lice. Sjedio bi itao Politiku , ispraao p rolazn ike svakog sjedn e zapitkivao sve svata. "K a d e biti rata, ovo ovako v ie ne mere, sv ije t se nakotio, to se izrodilo, n arod se posilio, to m ora da se oisti. P ed eset godina, mnogo je . I je d n i drugim a zavide. B ra t s bratom ne mere. Snahe o d svekrvi se dijele. Kijam et. Ovu pru gu do Tuzle to p ra ve, nije dobro. P ravila j e A ustrija p a se zaratilo, p a za vrjem e kralja p a se opet zaratilo. I s a d tre iput. N evolja . U stajao b i sa , m ahao rukama, g o vo reip o vien im tonom, p o p u t p r a v o g govornika. Skretao b i pan ju prolaznika, ukazujui na nepravilnosti, g o v o re i svem u svaem u. O nda bi se sm ijao do besvijesti, nekud urei. K a d a b i m e sreo , tr a o b i m a u i rukam a, d o n o s e i inform aciju, pokazu ju i lan ak iz novina, o p e t p ita ju i sve svata. P relazilo bi to znatielju, pon ek a d u dosadu. Umor, p o n ek a d urba, inili bi svoje. S am o e v a b d in ic a m a k o d A rn a u ta , b ilo b i neko u dno za d o vo ljstvo s tim ovjekom sjed iti uz aj. N ije traio mnogo, crvenu aj. P uio nije, kahvu troio nije, sam o aj. Srkao bi sm ijao se. Crvenu k a d dobije, njegova su dva bureka. Sm ae ih za tren. Z am asti ruke kaput. R odjenij e Zvornianin. O d p o ro d ic e orbegovi. P osljednji njen p red sta vn ik . P ro p a li begovi. U vijek b i svakom obraan ju m orao spom en u ti ham alski p o s a o B eogradu , ezd esetih - sedam desetih godina. Autobusni eljezniki kolodvor. G ospodje koferi... "Ja sam se vratio ovom gradu j e r g a volim. Iz njega vise ne idem. O vdje j e n ajsigu rn ije.

160

N a udan ncin mi se tj o vjekdopadao. N e znam z a to , mis lim ibhije kje j e nauio o d svoje rahm etli majke, budile su m eni p o se b n u p riv la n o st. N cin na koji bi ih re citira o sa povrem en im grekam a, bio j e jed a n veliki "kon certn i nastup... P o slije bi se meni otvorio m erham et, depu p a la bi po n ek a crvena. a jj'a l bu rek D eavalo se to da bi g a p o ku pili zvorn iki m angupi njima bi tam o p je v a o neke dru gepjesm e. Za to vrijem e oni bi g a aavali. Bio sam po vrijed jen zb o g toga. P rda mnom to nikada nije inio. K a d bi kahvi kod rnde sjedili sta riji ljudi, petkom p r e d dzumu bio b i naruen. Im ao j e vrem ena na bacanje, klanjati nije htio n it umio. D enaze j e redovno posjeivao, sam o kad bi safovim a stajao, ruke bi dizao sputao. Znao b i j e umro gradu. Svakom e j e govorio j e to j e bio u m rli Uglavnom, po zn a va o j e vidjenije ljude, kod njih j e radio oni su za o b a v lje n e p o slo v e d a va lip o n ek u paru. Sjeam se kad j e umro p o slje d n ji J e v re j Z vom iku, p o zn a ti doktor, ispriao j e cijelu istoriju njemu. M nogi Zvom iani to nisu znali. Izgleda da se ja k o bojao sm rti. N jegov g o v o r bio bi ispunjen prio m kijametu, sudnjem danu. I stalno tako. Gutala g a j e sam oa. K a o po d sta n a r p a tio j e godinam a. Kuu nije imao, enu djecu nikad nije imao. N a ro d bi davao odijela ostalo. Jednom , o d brata iz Nia, dobio j e neki oferski m antil neto para. M isiim da tih dana nije bilo sren ijeg ovjeka. K a d vidio, trcao j e g a noge nose. O kretao se kao na m odnoj reviji sm ijao o d sre e do besvijesti. P oslije mnogo godina sjetio sam se tog orbega iz zvornike arije. G d je lije ? (Redi H aris) Napom ena: pom en uti doktor nije Jevrejin, v Rus K.Ljahov.

Ovaj novinski lanak, sloiete se, je lijepa pria jenom neobinom liku, svima nama dobro poznatom voljenom na svoj nain, likukoji je bio sastavni dio zvomike arije, dio njene due. Pravo ime

161

mu je Mustafa orbegovi. Njegov otac Mehaga je bio austrougarski oficir, a izmedju dva rata drao je kafanu ispod puta Zvomik - Karakaja, odmah iza Meteriza. Majka mu je svirala harmoniku i bila u svoje vrijeme jedna od poznatijih zvomikih djevojaka. Posljednjih petnaestak godina ivota ivjela je od sviranja pjevanja po sijelima, na kojima joj je stalni pratilac bio Mustafa, njeno najmladje dijete. Svi su je zvali Hana Corbegua. Inae, poznato je da orbeg nije volio da radi da se prihvatao samo lakih poslova, Imao je u gradu svoje stalne rtve koje su mu davale novae kad ga sretnu na ulici, ili bi im on tano svakog prvog u mjesecu dolazio u kancelarije po svju nafaku, a medju jima je bila veina zvomikih advokata. Na ulici bi zaustavljao one koje je pzna vao ili im se pridruivao pratei ih kroz grad i propitujui ih svemu i svaemu, a najee da li e doi do treeg svjetskog rata i zato dinar nema zlatnu podiogu, ali i da im kae neku novost u gradu. Sa policijom i vlastima nikada nije imao problma, niti je od njih ita traio. Puio nije, pio nije i na ulici nije vidjan u none sate. Usmrcen je na svirep nainu zatvoru u Alhosu (Karakaja) aprila 1992. godine. Nezaboravni su i neki drugi likovi od sredine pedesetih godina 20. stoljea pa naovamo, isto tako svim nama dragi, po kojima je zvomika arija bila prepoznatljiva i bez ijeg postojanja bi dua grada bila siromanija. Sjetimo se samo Fildusa Hadiosmanovia (Filde) njegovih prefinjenih lakih plesnih pokreta, zatim njegovog divnog glasa njegove pjesme posebno kada se na laufu sputao niz Drinu; pa Halida Grbavca (Halida Cara), Ijubimca zabavljaa mladih duhovitim interesantnim alama, dosjetkama, priama komentarima punim mate, naroito na aktuelne dogadjaje linosti u svijetu. A bio je sin, jedinac, nekada najbogatije djevojke iz Janje (Ajanovike) unuk Smail bega Grbavca iz Zamlaza, isto tako jednog od najbogatijih najuglednijih Zvomiana, u ijem vlasnitvu je bilo nekada skoro svo zemljite u selu Grbavci. Zato se ne sjetiti poznate kafane Burence drutva to se u njoj svakodnevno sastajalo, uz sank, ili za stolom prvim do anka (Mea Mustafi, Zijo Sarajli, Borko Jokanovi, Osmah Trhulj, Suljo Gobelji, Ibrahim Ohranovi Beg, Djordjo Tomi, konobar Harambai...) njihovih duhovitih ala bezazlenih smicalica podvala, prvo na svoj raun, pa onda drugih. Starije srednje generacije se vjerovatno jo sjeaju podvale kojoj se dugo prialo po gradu, a koju je Zijo Sarajli

162

priredio Ibrahimu Begu. On je, naime, iz Begova tanjiria u kome se nalazilo kuhano jaje pare zdenke sira (Begovo omiljeno meze) neprimijetno uzeo kuhano, a stavio sirovo jaje neopaeno se udaljio od anka drutva do izlaznih vrata, odakle je pratio ishod svoje igre. A kada je Beg, neto kasnije, sa uivanjem merakom lupnuo vrhom jajeta 0 tanjir podigao jaje, zna se ta se desilo. Zijo, Zijo! Gdje je Zijo!? ljutito se osvrtao naokolo pogledom traei Ziju uvjeren da mu je ovo samo on mogao prirediti, a Zijo je ve bio na vratima Burenceta zadovoljan to mu je ala uspjela, kao drstvo koje je sve ovo sa uivanjem prati lo. U Burence su se, inae, slijevale sve informacije dogadjajima 1 zbivanjima u gradu iz njega dalje irile po ariji. Oekujemo da e ovaj tekstbiti podsticaj jo nekim Zvomianima da naprijed pomenutim ili njima slinim linostima dogadjajima ostave pisane tragove, to bi bio njihov doprinos rodnom gradu zaviaju.

ULINE ILI JAVNE ESME

U ranijim periodima grad nije imao vodovod, ve se stanovnitvo snabdijevalo vodom sa izvora ili iz Drine, a za vrijeme Kraljevine Jugoslavije neposredno poslije Drugog svjetskog rata iz gradskog vodovoda nekoliko izvora u gradu. S obzirom na to da voda nije bila razvedena u domainstva javne objekte (samo je nova bolnica na Fetiji imala vodu), ve samo do javnih esama u gradu, bilo ju je relativno dovoljno da zadovolji osnovne potrebe gradana, osim u ljetne dane kada bi se ipred esama izvora stvarali veliki redovi. U vrijeme velikih ljetnih vruina presuile bi esme, pa bi stanovnici iz gornjih dijelova grada (Fetija, Bair, Kuljanski put) donosili vodu sa auevca i Zamlaza. Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije kaptirana su u blioj okolini Zvornika etiri izvora pitke vode iz ijih je rezervoara voda dovedena do javnih esama u gradu. Iz rezervoara Bukovik snabdijevane su vodom tri esme u Beksuji (jedna kod itaonice, druga kod Srednjokolskog centra trea kod kua Demala Kasuma Raje Ilia), zatim esma u centru grada kod mrsne pijace (sada Spomen obiljeje palim borcima) na Fetiji kodbiveg akog doma (pitalj esma). Rezervoar Zmajevac snabdijevao je vodom dvije esme u Srpskoj varoi - jedna se nalazila kod kue Vase Novakovia, a druga ispred kue trgovaca Joviia u

163

Bukrcu. esme na Kuljanskom putu Bajru Marina esma1 7 7na Fetiji dobijai su vodu iz rezervoara zvanog Hazma, podignutog jo za vrijeme vladavine austrougarske u udolini izmeu brda Kaplan Kahvenjaa, kuda danas vodi prijeki put na Kulu Grad. Rezervoar Bijela voda, podignut u Tabacima, snabdijevao je vodom dvije esme. Jedna se nalazila u Hridu ispred kue Salihage ehia, a druga u Donjem starom gradu. esme podignute poslije II svjetskog rata (u Hridu kod kue Cazimbega Zaimovia, itaonice u Zamlazu ispred sadanje zgrade Osnovne kole "Mitar Trifunovi Uo), prikljuene su, takoe, na ovaj rezervoar. Poslije osloboenja zavretka Drugog svjetskog rata radnim akcijama omladine graana podignut je rezervoar i iznad Liinjaka, ali e Zvomik dugi niz godina u poslijeratnom periodu imati samo 16 javnih esama. Izvorskih voda iz kojih je voda neprekidno isticala kroz cijevi bilo je est, od kojih su najpoznatije i sa najveim kapacitetom bile: Zamlaz, auevac Begova voda u Beksuji to se nalazila na mjestu sadanje kue Nezira Mehinagia. Dvije izvorske vode nalazile su se u Varoi i jedna u Hridu.1 7 8 Voda se sa esama izvora donosila u kantama, kafovima, ugumima, bardacima, ibricima, a donosioci vode obino su bile djevojke starija djeca. Ljeti usijed sue esto se smanjivao dotok vode pa su se na esmama stvarale guve redovi, ali je uvijek oko njih bilo ivo veselo; bilo je tu i pjesme ale smijeha, pa aikovanja, jer su u tim prilikama na esmama nezaobilazni bili mahalski momci. A dijevojke bi se obino zbog njih zadravale na vodi due nego to je trebalo, a majkama kod kue su se pravdale su jedva dole na red za vodu.

177. Marina esma se nalazila u blizini raskra od kojeg su se odvajali sokaci prema Srpskoj vrosi Kuljanskom putu, u neposrednoj blizini kue bracnog para Mare Ibre. Oni su imali najljepu avliju na Fetiji, punu raznovrsnog cvijea. Mara se brinula odravanju prostora oko esme. Oplemenila ga je zelenilom cvijeem svakodnevno istila. Zato joj je narod dao ime Marina esma. 178. Voda u Hridu je ustvari otoka izvorita Hridova glava to se nalazi stotinjak metara u umi iznad Hrida. Kod nje je bilo raskre umskih putia, gdje se odmaralo osvjeavalo istom vodom. Jedan od njih vodio je do Gomjeg grada preko Hadia bae.

164

64. Izvorska voda B eksuji (Begova voda) dovedena sa Bukovika, snim ak iz 1940.godine. Prva zgrada desno-mekteb sa vodom prizemlju (sada kua Nezira Mehinagia), druga kua Nasirage Zejnilagia, a pozadini se nazire zgrada bive Osnovne kole. Objekat lijevo na s lid j e beksujanska dzamija.

Zimi je esto bilo problma sa javnim esmama. Usljed niskih temperatura voda se u njima zaledivala, pa se morala odledivati toplom vodom mangalama sa arom, a poseban problem je bio led koji se stvarao oko esama izvora, to im je oteavalo prilaz.

U neostatku vode sa javnih esama, koritena je drinska voda koja je u vrijeme kojem govorimo bila vrlo ista.

65. auevac oktobra 1955. godine. Na snimku svatovi Razije Bektaevi iz Kozluka Hamzaiije Ganibegovi iz Gradaca. Upozadini snimka desno poetak mahale Beksuja, a lijevo grobnice ispod kojih se nalazila izvorska voda " auevac (na snimku zaklonjena iza svatova). Na ovom m jestu podignut j e 1972. stam beni objekat "auevac ". Prve tri linosti na slici sa lijeve strane: Hakibeg Klempi (Dedo), Esma Hadzinurbegovi Eefa Hadinurbegovi.

HANOVI UZVORNIKU
Od druge polovine XV vijeka do 1851.godine Zvomik je bio upravni centar Zvomikog sandaka, a ovdje je bio vaan prelaz preko Drine. Zato je u njemu bilo uvijek vise hanova. U novije vrijeme bilo ih je pet - dva na Skeli, a tri uz glavnu cestu sto prolazi kroz Zvomik. Svi su osim soba za prenoite imali dovoljno prostora tala za smjetaj konja zaprege. Do 1945. godine zadrala su se dva velika hana. Jedan od njih bio je na mjestu gdje se sada nalazi zgrada Privredne banke, a drugi kodzgrade bive optine (sada stambeni blokNamazdah). Oba su gradena na sprat sa kapijama na svod velikim dvoritima. Prvi je bio u vlasnitvuNamazah damije. Godinja kirja mje bila (1889. godine) 180 forinti, a 1913. godine 400 kruna za han dvije magaze. Godine

166

1913. handija je bio Murat Hadiornerag, a kasnije Ibrahimaga Hadhamzi. Han kod bive optine pripadao je porodici Selmanagia iz Srebrenice,1 7 9 Na putu Podromanija-Zvornik-Raa u periodu izmeu dva svjetska rata bilo je 38 hanova,1 8 0 od kojih je, koliko se zna (sim hanova u Zvomiku), bilo na podruju danasnje optine jo 12, to: Drinjai, evanju, Zlohanju (3 hana), Joanici, Diviu, Bijeloj vodi,1 8 1 Karakaju, Krivoj Drini, Kozluku epku. Veina ovih hanova propala je u Drugm svjetskom ratu. Hanovi u Karakaju (Tomin han), Bijeloj vodi i epku ne pominju se u knjizi H. Kreevljakovia, ali se zna da su postojali.

66. Jedan od zvornikih hanova (velika zgrada na sprat sa svodovima), snimak iz pedesetih godina 20. vijeka. D o njega desno j e kafedinica M ustafe Nalia, zavnog "Doktor", kojoj se do ruenja ovik objekata (krajem pedesetih godina) spremala najbolja kafa u gradu (uvena "doktorova kahva"). Na ovoj lokacijijepotom podign uta upravna zgrada Preduzea za eksplotaciju iuzgoj ume ".Ja d a r". Od 1973.godine njoj j e sjedite Privredne banke Sarajevo-Osnovne banke Zvom ik.

179. Hamdija Kreevljakovi:Hanovi i karavansaraji u , Nauno drutvo NR Bosne Hercegovine, Sarajevo,1957.,str. 108, 109. 180. Isto, str. 109. 181. Han u Tabacima nalazio se ispod ceste kod Bijele vode. Vlasnik mu je bio Jovo Kalajdi iz Zvomika. Na Bijeloj vodi uz han je bila malta sve do 1941 .godine. Han na Diviu bio je na sprat. Drao ga je pod zakup Aljo Vili.

167

Naroito su hanovi bili posjeeni u pazame dane, posebno ujesen, kada su romanijski seljaci, kiridije (Zvorniani su ih zvali Ere), dolazili na zvorniku pijacu gdje su kupovali kukuruz na bosanskim konjima oselanim samarima ga dopremali do svojih pasivnih sela da bi prehranili svoje mnogolane porodice. Svaki od njih imao je obino po 2-3 konja, su dolazili odlazili iz Zvomika grupno, kroz grad bi tada u karavanu prolazile desetine konja natovarenih kukuruzom u pratnji romanijskih gortaka u ivopisnim narodnira nonjama svoga kraja. Ova slika mogla se vidjeti na zvomikim ulicama desetak godina po zavretku II svjetskog rata. Kiridije sa Romanije najee su konaile u hanu Hakije Hadigrahia, koji se nalazio na Skeli (sada dvorite kua Mehmeda Jeniragia). Gosti zvomikih hanova bili su u ranijim vremenima pa sve do Dmgog svjetskog rata trgovci urkama njihovi gonici, koji su na irem podruju Sapne, Grbavca jo nekih sela otkupljivali hiljade urki i u jatima ih tjerali do Zvomika dalje kroz Zvomik do veih centara, odakle su otpremane ne englesko trite.

HOTELI U ZVORNIKU
Prvi hotel u Zvorniku podignut je za vrijeme austrougarske vladavine (prije 1895.), a vlasnik mu je bio Jevrejin Lazar Kraus, otac Emila Krausa. Do 1918. godine nosio je naziv Wien (Bee), a izmedu dva rata Beograd. Poslije Drugog svjetskog rata hotel je otkupljen od vlasnika nakon renoviranja modemizacije, a pod novim imenom Drina, puten je u rad l.oktobra 1947. godine. Imao je 21 leaj. Dugo nije imao vodu, ve se donosila sa Zamlaza. Sluio je kao hotel sve do aprila 1962. godine, kada je podignut novi hotel Drina sa 54 leaja. Proirenjem premajugu podizanjemjo jednog sprata, hotelje 1972, godine dobio jos 79 leaja, tako da ih danas ima 133. Hotel Vidikovac na Diviu podignut je 1978. godine.

168

67. Prvi zvorniki hotel (trea zgrada na snimku), fotos iz austrougarskog perioda. Danas su ovojzgradi market "Drina " kafana Bour ", a na spratu stanovi. Stariji Zvorniani i danas ovu zgradu nazivaju "Stara Drina". Na snimku se vide uesnici proslave katolikog blagdana "Braanevo ".

VODENICE NA DRINI
Vodenice na Drini zvale su se drinke. Zvomik je stalno imao dvije drinke (u Hridu Beksuji) vodeniare koji su se bavili samo ovim zanimanjem. U njima su se mljele itarice. Postavljane su na brzim dijelovima rijeke bile vezane za obalu sajlama kje su lengerima bile vezane za zemlju ili za kakvo debelo stablo. ko njih je uvijek bilo ivo, a naroito u ljetnje mjesece kada bi usljed sue potoare prestale sa radom. Posebnu ivost davala su djeca koja su se najradije kupala ispod vodenica skakala sa njihovih tumbasa platica. Naravno, Drina je tada bila ista, bistra zelena. Od obale do vodenice prelazilo se preko platice, ili se prevozilo camcem, vezanim za pokretnu haiku na metalnoj sajli, koja je jednim krajem bila pricvrena za obalu a drugim za vodenicu. Vodenica u Hridu radila je do 1950., a u Beksuji do 1968. godine, kada ju je kao posljednju vodenicu u Zvomiku odnijela nabujala Drina.

169

68. M ladi Beksuje na kupanju kod vodenice, snim ak iz 1966.godine. S lijeva na desno (odrasli):FerhatNoinovi, SemijaMehinagi, Emina Mehinagi, JusufDedovi, Galib Avdi, Izet Mehinagi, Fatima Klempi; sjede amcu, djeaci: Fadil Talavani M ujo Avdi

Drina se u starom vijeku zvala Drinus ili Drinos to ime se nalazilo na najstarijim kartama.1 8 2 U staro vrijeme narod je Drinu nazivao Zelenika Zelenka zbog njene bistre i zelene vode u kojoj su se ogledali etinari. Pria se da je turskom sultanu Mehmedu II Fatihu (Osvajau), koji je 1463. godine osvajao Bosnu, pao konj u vodu na sredini rijeke utopio se. Sultanjetadauzviknuo: Bu su derin! (va voda jeduboka). Od rijei derin, kau, docnije je Drina dobila ime.1 8 3

182. Drinus je latinska, a Dinos grcaka verzija imena. 183. Moj zaviaj, Prosvjetno ped. zavod Tuzla Front slobode, Tuzla,1963. str. 20.

170

69. Vodenica na Drini

70. N a plai Zvomiku, snim ak iz 1927.godine. Djeak sasvim desno na s lid je Risto Blagojevi. Prema prof. Deroku najljepe prrodne plae na D rini izmeu dva svjestka rata nalazile su se Zvorniku Diviu. Bile su viio d ste pjeskovite.

DR 1NSKE LA E ISKELE
Za vrijeme osmanske austrougarske vladavine, kao i u periodu izmedu dva svjetska rata, znaajan dio saobraaja odvijao se Drinom laama, a preko Drine skelama. A lade skele su tada, pored zaprenih

171

vozila, bile jedina prevozna sredstva, Saobraaj laama niz Drinu zadrao se sve do poetka II svjetskog rata. Mjesto gdje se vrio utovar istovar robe, kao prevoz putnika preko rijeke, zvalo se skela. Najpoznatija skela na Drini bila je u Zvomiku, po cemu je i dio grada gdje se ona nalazila dobio ime Skela, Nalazila se na prostoru izmeu sadanjeg eljeznog mosta na Drini ua Zlatice, odnosno na mjestu gdje sada izlazi saobraaj iz grada na priobalni put (kod pijace). Poslije zvomike, poznate skele na Drini bile su jo u epku Brodu kod Foe, Drinske lade bile su na vesla, a prevozile su poljoprivredne proizvode zvomikog kraja. Bili su to veliki amci dugaki 20 iroki na sredini 2,5 metara. Zvale su se burinke zvomikue, a poto su oblikom liile na papuu, neko ih je zvao papuare, Na zadnjem dijelu imale su polukruni krov, ispod kojeg je bila koliba, kutak za spavanje posade sklonite od nevremena. Ispred kolibe bilo je ognjite, na kom se u zemljanom loncu kuhala hrana za posadu pekao hljeb ispod saa ili . Prednji dio lae zvao se burin(nos) i u njemu sjede etri momka-veslaa, a srednji hazna u koji se tovari roba,1 8 4

71. Laa bw inka na Bremenima kod Divia, snimak iz 1937. godine

184. Prof. Deroko: Drina, eeografsko-turistika monocrafija Drutvo Fruska gora, Novi Sad, 1939. str. 39,40.

172

Lae su mogle da nose do 13 tona. Prevozile su veinom suhe ljive, dasku, vunu, orahe jabuke do ua Drine u Savu, do Brkog, Sremske Mitrovice Beograda, a po potrebi putnike. Po povratku uz Drinu nisu uvijek ile prazne, ve su u Zvomik dovozile industrijsku robu kao to su gas, ulje, eer, ekseri, posude... U vrijeme gradnje mosta kod Ljubovije uzvlaile su uz Drinu po etiri tone gvozdene konstrukcije natovarene u apcu. Maticna lukabila im je Divi, gdje ih je bilo 25, a bilo ih je neto i u Malom Zvomiku na Vidakovoj njivi. Priprema grade za izradu lda bila je u Budiiu iznad Sakara na mjestu zvanom Tezga. Drinskim laama su jo od osmanskog perioda prevoeni zvomiki mladii u vojsku i na ratita irom Carevine, pa za vrijeme Kraljevine Jugoslavije. Jedan se broj njih nikada nije vratio, te su mnoge djevojke ostale neudate, uplakane. Njihovu tugu bol jedna od njih je pretoila u divne stihove poznate sevdalinke:
D ola D rina od brijega do brijega, nit o d kie nit o d bijela snijega, ve o d suza zvorn ikije cura... B og ubio zvorn ikog m uhtara to otjera m om ke soldate, p a ostase cure neudate.

72. Ispraaj odlazak zvornikih regnita (20.juna 1920.godine) drmskom laom do Loznice, odakle e potom nastaviti p u t do Valjeva.

173

Posada lade imala je pet lanova: etiri veslaa zapovjednika koji je bio kormilar ili dumendija. On je ujedno bio kuhar pekar. Postojale su price izvanredno ukusnom hljebu jelu spremljenom na ognjitu lade. Zvanje dumendije bilo je vrlo cijenjeno, pa su Divike majke tepale svojoj djeci: Bio ti majci dumendija!. Laari su bili Divicani, Malozvomiani Vidakovci. Dok je niz Drinu laa ila brzo lako, dotle je njen povratak bio neuporedivo teak muan posao. veslanju nije moglo biti ni govora, nego se laa morala vui uz vodu. Tri veslaa ila bi obalom vukla lau: na ramena bi natakli ome ispletene na kraju 200 metara dugakog konopca privezanog za lau prebaenog preko dugake katarke usaene na pregradi izmeu burina hazne. etvrti vesla je posebnom motkom (ticom) odbijao lau od obale da se ne nasue.

73.Zadnji dio lade (koliba). U drugom planu slike splav.

Dumendija je krmanio. vua bila je podnoljiva ondje gdje je Drina imala normalan tok. Ali na njenim brzacima bio je to strahovit napor. Napreui se do krajnje snage, savijeni u horizontalan poloaj, ljudi su obalom napredovali stopu po stopu, brzinom ne veom od pueve. Stoga nije udo to je meu laarima postojala kletva, upuena onome kom se eli najvee zlo: Dabogda lau vuko!.

174

Za vrijeme rijateljske okupacije 1941. godine Nijemci su unitili lade. Bacali su u njih bombe sve ih porazbijali. Sa ovim je nestalo laa niz Drinu drinskih ladara.

SPLAVARENJE NA DRINI
Prevoz drvene grade (balvana) u obliku splavi niz Drinu poeo je jo za vrijeme austrougarske vladavine u Bosni. Za razliku od lada, splavi nisu bile prevozno sredstvo nego je to bio nacin transportovanja Drinom sirove drvene grade od uma do pilana. amova stabla (balvani), sjeena u umama gornjeg toka Drine, dopremana su do rij eke gdje je sa njih skidana kora, zatim su slagana u vodi jedno do drugog uvrivana poprijeko jakim ianim vezama.Tako je formiran splav. U njoj je bilo u prosjeku 30 kubnih metara drveta, odnosno 40-100 balvana, a bila je duga do 25 m. Na prednjem zadnjem dijelu bio je dumen, upravljala su, znai, dva splavara. Prednji dumendija (prednjak ili prvak) je bio zapovjednik splavi bio je znatno vise piacn od drugog dumendije (zadnjaka). Veslaa nije bilo jer splav je ila noena brzinom toka vode. Kraj ognjita je bila razga na koju je bila okaena odjea druga oprema da se ne ukvasi. Splavi nisu ile pojedinano nego u grupama. Polazile su od Foe drugih mjesta nizvodno od nje. Kada bi ule u Savu, sastavilo bi se vise njih u jedan skup (kerep) tako plovile do pilana u Sremskoj Mitrovici, Obrenovcu ili Beogradu (Maki). Splavari su bili iz Divia, Malog Zvomika, Vidakove njive dmgih priobalnih mjesta sa obje strane Drine. U ljetnim mjesecima kada je vodostaj Drine bio nizak, splavi su ile vrlo sporo, a znale su da se nasuu na sprud u nekom brzaku. Splavari tada silaze u vodu nastoje da odsuu splav. Ali, deavalo se da poprene veze pucaju, splav se raspada pojedini balvani plove sami, pa su ih splavari morali hvatati ponovo skivati u splav. Izmeu dva svjetska rata poeo je sve vie se razvijao splavarski turizam-sputanje splavom niz Drinu kroz njene uvene kanjone plahovite brzake. On je nastavljen poslije Drugog svjetskog rata sve do podizanjaHidroelektranePeruac 1963. godine. Specijalno skivane splavi sa turistima, ljubiteljima prirode, obino bi polazile iz Foe, a svoju vonju zavravale u Zvomiku. Organizator splavarenja za vrijeme Kraljevine Jugoslavije bilo je Turistiko drutvo Fruska gora izNovog Sada, kje je imalo svoje povjerenitvo u Zvomiku, iji je starjeinabio turistiki entuzijast Jovan Blagojevi, trgovac iz Zvomika.

175

Splavima, kao ladama, plovlo se samo danju. Od Viegrada do Zvomika splav je putovala 16 sati kad je voda velika, 22 pri srednjoj vodi, 36 pri maloj, a sasvim maloj 4-5 dana.1 8 5 Na prednjem dijelu spav je ua ( 4 metra), a na zadnjem ira. Najobinija duina joj je 20 metara. Za vrijeme II svjetskog rata splavarenje je bilo obustavljeno, ali je odmah po zavretku rata nastavljeno. Prestalo je izgradnjom HE Zvomik 1955. goine. Medutim, splavarenje se odvijalo jedno vrijeme poslije podizanja brane na Drini, s tim to su splavari splavi raskivali u Jezeru, balvane proputali kroz branu, zatim ih hvatali ispod mosta u Zvorniku ili na Vidakovoj njivi tu ih ponovo skivali, odakle su nastavljale put prema Savi. A to je trajalo samo godinu-dvije. Tako zauvijek nestae posljednji splavari u srednjem donjem toku Drine. Ugasi se njihovo zanimanje.

185. Isto, str. 32-39.

176

75. Splavar vjenoj borbi sa udima Drine.

Splavar u ravnici
Vise gla ve uzdiu se Samo vode trave Puta ravnici Ravnica j e b o g a z za oko neba (zar da m e raznese tetrijebova pjesm a i d a p a d n em sa ove grane nesna) arke lae dosadno kao p jea c i Teret odvoze nenaznaenim pristanitim a P oluge erm a kao ukorijenjene katarke D rede na suncu (Alija M usic, iz zb irk e "Oblutak iz D rin e , P rosvjetni list, Sarajevo, 1998.)

Splavarenje na Drini
(Odlomak iz feljtona)
Zvorniki splavari pojavlju ju se na D rin i poetkom 20. vijeka. Oni su prih va ta li splavi, ali grau koju su furm ani dovozili do D rin jae sa Rom anije K ram a (H an-Pijeska) transportovali j e splavovim a do Zem una zaprom etn ika Borgana Fintera. Za vrijem e Austrougarske se D iviu, prem a iskazu starog splavara 83-godinjeg M ustafe Atlia, ovim po slo m p o e li baviti Atlii, B ojii, Jam akovii, K apidii, K uljanovii, M usii, P ezerovii, a iza 1918. go d in e g o to vo sv i D ivia n i odoe splavare. Splavari su sa sobom nosili d v ije p o lu g e za skidanje splavi, kolac, drven i p o tu k ili kamen za udaranje koca, a za d n ja k jo s sjekiru imao j e obavezu da n apravi ognjite (pom ou granja, busenja ljunka). Vonja bi p o in ja la tako to p r v a k za k r e e sp la v uvodi ga putanju. Zadnjak g a ispravlja bukovima, tjesnacim a otrim prevozim a. P r v a k je izdavao kratke otre kom ande: " S rb iji! , 'Bosni !", D osta ! , a zb o g buke j e to inio esto rukom iliglavom . O d brzine snalaljivosti splavara zavisio j e uspjean p r o la z sp la vi j e r j e d o d ir sa kamenom znaio potpu n o ili dijelim ino raspadanje. U spjen iprvaci bili su na cijeni, p a su ih nerijetko vlasnici sp la v ip rid o b ija lip o v e a n jem dnevnica i tako ih preu zim ali o d

178

76. Amblem DRUTVA FRUSKA GORA, povjerenitva Zvornik.

dotadanjih vlasnika. B ilo j e zadnjaka koji nikada nisu traili p red n ji dumen, iako j e on donosio veu z a r a d u .je r nisu bili sigurni u sebe. M jetani naselja uz D rinu im ali su lijep obiaj da p o zdravljaju splavare s a : "S re ta n p u tsp la v a ri !", a ovi su im otpozdravljali. Meutim, bilo j e a la na raun splavara, p a zadirkivanja, emu su, kako istie je d a n diviki sagovom ik, p re d n ja ile janjanske, a iza njih kozlucke djevojke. P ria se da su nekada zvorn iki laari im ali p ije tla na svo jo j "zvornikui", vjerovatno da bi nekoj p rilici sprem ili j e lo (a m oda ra d i buenja u dane ram azanskog p osta). P ijetao j e kukurikao, a to j e p o d sta k lo m jetane da svaki p ro la za k lade (i kasnije splava) p o p ra te p o d ru gljivim kukurikanjem. (Alija Uzunovi: Splavarenje na D rin i, G las sa D rine br. 315 o d 26.08.1983.)

POPLAVE U GRADU
Sve do izgradnje priobalnog puta (1974.) Drina se esto izlijevala iz svog korita plavila dijelove grada uz njenu lijevu obalu. Bilo bi to s jeseni ili s proljea kad nabuja nadode od brijega do brijega od kia ili od snjegova to se tope u njenom gomjem toku. Onako silna, mutna, brza, huna neukrotna nosila bi sve pred sobom. A kada se povue u svoje korito, ostavljala je iza sebe uz obalu naneseno granje, drvee, klade itava stabla, koje je okolnom stanovnitvu sluilo za ogrjcv. Najvea poplava bila je u novembru 1896. godine, kada je Drina poplavila sve kue koje su se nalazile du glavne ulice u gradu. Stariji ljudi su priali da su amci bili vezani na prostoru ispred sadanje zgrade Privredne banke za zgradu Sreskog naelstva (sada zgrada Optine)

179

ije su prizemne prostorije bile tada sve pod vodom. Na njoj su uklesani datum (10. XI 1986. godine) crta koji oznaavaju dan najveeg nivoa vode visinu do koje je voda toga dana prodrla u zgradu. U novije vrijeme najvea poplava je bila u jesen 1968. godine. Ona je odnijela posljednju zvomiku vodenicu. I Zlatica se esto izlijevala iz svog korita pravila tete, posebno u ranijim periodima dok nije bilo regulisano njeno korito. Poznata je njena poplava iz 1830. godine, a u novije vrijeme najvea je bila 25. juna 1987. godine.

77. Jedna od poplava Zvom iku. Snim akje nainjen Beksuji jesen 1968.godine. U p o zadin i snimka, ispod mosta, vide se bive p ro sto rije "Univerzala" p o d vodom, kao stona p ija c a koja se nalazila ispod njih. D anas s e na ovom prostoru nalaze priobaln i p u t stam beni objekti (viespratnice).

M OSTOVINA DRINI
Prvi most na Dr ini u Zvomiku podignut je za vrijeme Prvog svjetskog rata (1916. godine).1 8 6 Nalazio se neto nie od sadanjeg eljeznog bio je od drveta. Podigla ga je Austrija, a kao radna snaga koriteni su italijanski zarobljenici. Oteen je od nabujale Drine u jesen 1922. godine od kada nije u upotrebi.1 8 7
186. Dr. Adern Handi u svom radu Zvomik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku, (GodinjakDrutvaistoriaraBiH, br. 18. Sarajevo, 1970.str. 141-196.) navodi da je u Zvomiku na Drini u 16. vijeku bio most, ali da nije utvrdena tana njegova lokacija. Prema izvorima kojima se on sluio most se nalazio u blizini zvomike tvrave. Medutim, on pretpostavlja da se most, ipk, nalazio na podruju grada zvanom Skela. 1S7. Ibro Karabegovi:Zvomik okoiina izmedu dva svjetska rata (1918-1941), (neobjavljen rukopis).

180

78. D rveni m ost na Drini, snim ak iz 1922. godine. Na splavi s lijeva na desno; Branko Risti, Stanko Nikoli, Risto P opovi Jovan Blagojevi.

79. D o e k r e g e n ta A le k s a n d r a K araorevia na drinskom mostu 14. ju la 1919. g o d in e , k a d a j e u in io posjetu Zvorn iz Banje viljae. U sa bosanske strane bila j e ranijim periodim a carinarnica.

] 88. Na sredini mosta odvijala se ceremonija doeka gdje su za goste velikodostojnike Zvomika uenici osnovne kole priredili program. Zna se da je tom prilikom uenik IV razreda ehi Ahmet, sin tadanjeg zvomikog kadije, recitovao pjesmu Zmaja Jove Jovanovia Alija, Alija, ti u zurlu svira.

181

Dananj elj ezni most u gradu na Drini izgradj en j e 1929. godine, uglavnom sredstvima ratne reparacije.1 8 9 Radovi sutrajali 3-4 godine, a njima su rukovodili inenjeri Mii (iz Ljubovime) Zilov (Rus). Po zavretku gradnje, zaprenim vozilima dovezene su na most ogromne koliine kamena da bi se ispitala njegova izdrljivost. Nakon 15 dana, kada se utvrdilo da je most vrst stabilan, kamen je podignut, a most na svean nain puten u promet (oktobar 1929. godine). U aprilu 1941. godine most je sruen. Radovi na dogradnji dovoenju mosta u sadanje stanje zapoeti su u jesen 1945. godine, a zavreni u junu 1946. godine. Kao radna snaga i ovog puta koriteni su zarobljenici, ali sada njemaki i italijanski. U vrijeme ovih radova saobraaj preko Drine odvijao se skelom. Kao privremeno rjeenje u martu 1945. godine (za 18 dana) osposebljen je prelaz preko mosta-na sredini je sagraen visei di mosta na sajlama, a na poruenim eljeznim dijelovimapostavljena je drvena konstrukcija. Bio je u upotrebi do jeseni 1945. Obnovljeni eljezni mostputenjeusaobraaj 9. juna 1946. godine. Na sveanosti tim povodom govorio je Rodoljub olakovi, predsjednik Vlade .

80. R adovi p opravci eljeznog mosta na D rin i Zvomiku, snim ak iz 1946.

godine.

189. Stajao je oko 13,5 miliona onanjih dinara.

182

"... P o osloboenju zem lje ukazala s e p o tre b a da se m ost obnovi

dovede predratno stanje. Sekcija za izgradnju m ostova p r i M inistarstvu saobraaja p o ela j e u augustu ove godine sa predradnjam a za podizan je m osta. P oto su pred ra d n je bile go to ve uspostavljena skela na Drini, p ristu p ilo se p rije 20 dana podizan ju eljezn e konstrukcije, koja j e bila vodi. Za kratko vrijem e podign u ta su dva dijela te konstrukcije sa srbijanske strane, te se ta strana m osta dovela ispravno stanje. D a ne bi docnije, nadolaskom D rine, bili onem ogueni radu, radnici koriste lijepo vrijem e te dobrovoljno rade nou do 12 s a ti. (Iz Fronta s lo b o d e , br. 26, o d 28. X 1945. g o d .)

M ostza drumski saobraaj u Karakaju pusten je u promet 1973. godine, a eljezniki u januaru 1992. godine.

ZVORNIKI VAAR
U Zvorniku se svake godine izmedu dva svjetska rata i u poslijeratnom periodu sve do izgradnje priobalnog puta odravao vaar. Poinjao je na Ilindan (Aliun) 2. augusta i trajao etiri dana. Vaarite se nalazilo pored Drine na mejdanu, na pros tom od fudbalskog igralita do ispod eljeznog mosta na Drini. Roba se prodavala u atrama, od kojih su najinteresantnije bile atre kolaara one u kojima se prodavalo

82. Vaar Zvom iku (etvrti dan). Sniniak napravljen sa mosta na D rini 1939. godine. U p o za d in i slike, p reko Drine, vidi se biva zgrada O M alom Zvomiku.

183

jagnjee peenje, sluio alkohol gdje su tretale muzike grupe. Obavezni pratioci vaara bile su razne sprave za razonodu zabavu kao to su ringipili, komendije, kriva ogledala, zidovi smrti, gaanja iz vazdune puke u cilj, bacanje alke na noeve flae. Zatim, maioniari, pehlivani, zooloki vrtovi, dizai tereta... Svi oni koji su nudili svoju robu usluge inili su to glasno, sa dosta hvale, nadvikujui druge, sluei se raznim pojaalima, tako da je na vaaritu za cijelo vrijeme trajanja vaara viadala paklena vika dreka. Na sve strane se igralo, pjevalo sviralo to je pojaavalo vaarsku atmosfera. Naroito interesantno je bilo pod mostom gdje su se prodavale argije isprobavao njihov zvuk. Za Zvomiki vaar uvijek je vladalo veliko interesovanje ne samo Zvomiana nego stanovnika susjenih optina iz Bosne Srbije. Uoi vaara prema Zvomiku su kretale kolone vaarlija iz pravca Vlasenice, Srebrenice, Kalesije, Bijeljine, Ljubovije, Loznice, te sela sa podruja optine Zvomik, pjeke ili u zaprenim vozilima. Prvog dana vaara u Zvomik se sjati po nekoliko biijada vaarlija da kupe neku od potreptina, da se razonode ili vide do tada ua nevidena. Svi su oni mjesecima, a naroito djeca, tedjeli novae za ovu priliku. Zvomianke Zvomiani koji su ivjeli van Zvomika obavezno su vaaru dolazili u Zvomik sa svojim lanovima porodice, tako da je to bila prilika da se bar jednom godinje nau na okupu svi lanovi

83. Z vom ik iz 1971. godine. Na mejdami p o re d D rine to g a vidim o na s lid prireivan j e Zvorniki vaar.

184

pojedinih zvornikih porodica, kao da se sretnu stari znanci, komije prijatelji. Na vaaru se obino ostajalo dan-dva, pa su sretni bili oni koji su imali rodake i prijatelje u Zvomiku kod kojih bi konaili, dk je veina spavala na prostorima oko vaarita. Naravno, vaaru su se najvie radovali mladi. Tje bila posebna prilika za njihovo meusobno upoznavanje, druenje aikovanje. etalo se aikovalo na sve strane. Momci bi obino nosili drvene vaijace kojima bi iznenada po butinama udarali djevojke da bi se naalili sa njima, ili skrenuli na sebe panju djevojaka koje im se svidaju sa kojima bi eljeli da se upoznaju. Zato su varjae na vasam bile najtraenija roba. Istu namjenu imale su i arene loptice od papira napunjene pilotinom i privrene na gutneni konac.
Vaarje

(odlomak iz price)
... A kad se m ra k p o n e spu tati i kotlinu prekrivati, odjednom bljesnu svjetla vaarska, umiju Ijude, atre ringipile. H iljade svjetiljki se upali. P rogovore arenila svih boja. Vreva, dreka, svirka muzika se pojaaju pom ijeaju dopiru do svakog budaka mahalskog. P a ti onda, hajde, ne kreni na va a rk a d te on tako doziva da te svojim talasima zapljusne niz svoje valove ponese. A on se tada razm ahne zam ahne p a zahuke neki zm aj ili adaha, a ljudi sam o nestaju plam enu njegove igrarije.
N o j e ve zago sp o d a rla uveliko, a m jesec e se uskoro n ad brdom raskreveljiti. da se ruga tom narodu, a li g a vaarska rijeka ne benda ve sam o tee ljulja se, gega se lagano o d atre do atre, o d uda viena do uda neviena. P o stotin u p u ta p ro e se taj is tip u tp o mehkoj, kadifa, prasini, za v iri se p o d svaku atru da s i tu neto izgubio, a sv a k ip u t se neto novo otkrije ovjeka neka nova ra d o st obuzme. Zna da j e to radost vaarska... (Iz neobjavljene zb irk e p r i a Zvornianina M uharem a Topia)

ZAR I FEREDA
Sve muslimanke ene (djevojke i udate) jo od osmanskog perioda nosile su zar feredu (zar mlae a feredu starije), sim jednog manjeg broja, uglavnom kolovanih slobodoumnijih. I zar ferada nosili su se

185

izvan kue, a bili su sastavni dio muslimanske gradske enske odjee koja se nosila preko cijelog tijela u vidu ogrtaa.1 9 0 Uz zar se od ela do ispod brade nosila providna tkanina (peca) kojom se pokrivalo lice, a na rukama bi mlade ene obino imale tanke rukavice. Naravno, nije to bila nikakva enska moda ve jedan enama nametnut vjerski obiaj da ne smiju otkrivene izlaziti pred mukarce, prije svega nepoznate one koji im nisu u rodu. Zakn zabrani noenja zara ferede donesen je 28. IX 1950. godine, ali je akcija za skidanje zara ferede u Zvomiku poelajo u ljeto ove godine, kada je postavljen zahtjev za donoenje ovog zakona. Akciju su vodile sve drutveno-politicke organizacije, u prvom redu Narodni front i AF, a u nju su bili ukljueni aktivisti i gradani iz reda bonjake nacionalnosti. Oni su vrili propagandu prvo po kuama, a

84. Zvornianke u zaru m ulici. Snimak iz 193 7. godine. M ontcna zgrada m slici (iza ograde i mladih lipa) j e zdravstven a ambulanta to se nalazila u blizini izvorske vode Zamlaz". Sada su na ovom prostoru kue A lije Efendia, Avde i H ase H adia p o ro d ice Jakubovi. N aslonjen na ogradu j e R aid ehi, p o sljedn ji zvorniki muhtar (za Hrid, Zamlaz, ariju, Bajr, Fetiju Namazah) sin mu Osman.

190. Zar se krojio od basme, tofa ili svile, a fereda samo od modre ili eme ohe. ene na selu umjesto zara ferede obino su nosile boe (etverougaono platno otkano od lana ili konoplje).

186

potom na konferencijama po mahalama. Njihove sestre, majke blie radice bile su prve ene u gradukoje su skinule zar i feredu. Prva gradska (za cijeli grad) konferencija organizovanapovodom skidanja zara odrana je oktobra 1950. godine u Fiskultumom domu kojoj su prisustvovale i zene koje su do tada skinule zar ili feredu. Njih 18 je tog dana otkrivenih prolo kroz grad do Fiskultumog doma, to je bilo vrlo neobino za Zvomik u to vrijeme. Na konferenciji je referat podnio Osman Fidahi, tadanji predsjednik Narodnog fronta Zvomika, a poslije njega govorilo je jo nekoliko aktivista, nakon ega je 60 ena, izlazei pred binu u Domu, skinulo zar. Po odranoj konferenciji one su po prvi put prole ulicama svoga grada otkrivene. Akciji skidanja zara bilo je otpora zbog ega je ona trajala sve do 1952. godine. Prva od starijih ena koja je skinula zar bila je Muratbegovica Fidahi (nena Osmana Fidahia), a od mlaih Razija Hadiomerovi. Prema kazivanju Osmana Fidahia u akciji skidanja zara ferede u gradu najvie su se angaovali Mea Mustafi, Abdulah Hambiralovi, Mahmut Bahrija Kavazovi, Zijo Hrustanbegovi, Salih Sarajli, Juso Hadiomerovi on, a u nju su se ukljuile i neke hode kao, na primjer, Safet ef. Softi. Front Slobode je u broju od 27. oktobra 1950. godine objavio opiran lanak akciji skidanja zara u Zvomiku.

PRVA ELEKTRINA STRUJA U ZVORNIKU

Ulice u Zvomiku nisu bile u mraku kada grad nije imao elektrinu struju. Osvjetljavane su fenjerima koji su se nalazili na posebno izgradenim stubovima postavljenim na vie mjesta u gradu. njihovom punjenju gasom (u ranijem periodu svijeama), ienju, paljenju gaenjubrinuo je ovijek koji je uvijek sa sobom nosio pribor za ienje, kantu sa gasom merdevine. Zvao se posvandija. Istovremeno, on je nou, obilazei ariju, provjeravao da li su svi prozori vrata na duanima dobro zatvoreni. Ukoliko bi primijetio to sumnjivo, odmah bi otiao do kue vlasnika duana budio ga lupanjem tapom prozor. Posljednji zvomiki posvandija bio je Biaki Huso iz Beksuje, koji e ovaj posao obavljati do 1937. godine, kada Zvomik dobija elektrinu struju kada fenjere na ulicama zamjenjuju elektrine svjetiljke. Inicijativu za dovodenje stmje u Zvomik dala je Gradska optina na elu sa tadanjim gradonaelnikom Stankom Nikoliem. Dovodenju

187

struje suprotstavila se veina zvomikih trgovaca, posebno Joviii Krii, plaei se da struja ne potisne potronju gasa. Propaganda se meu graanima odbomicima vrila sa obje strane. su odbomici veinom glasova donijeli odluku da Zvomik dobije struju, a kada je tu odluku odobrila potvrdila Drinska banovska uprava u Sarajevu, pristupilo se njenom sprovodenju. Prvo je 1936. godine podignuta mala centrala ija je pama masina imala 75 konjskih snaga, a za gorivo je koriteno drvo. Nalazila se na prostoru izm eu sadanje zgrade Zabavita stambenog bloka Namazdah, gdje je izgraden stan za prvog zvomikog elektriara Bou Jocia. Poto je drvo kao gorivo poskupjelo, bilo je rentabilnije da se Zvomik snabdijeva strujom iz termoelektrane iz Banje Koviljae, sto je uinjeno 1937. godine kada su bndere za icu postavljene od Banje Koviljae do Zvomika sa bosanske strane. Najvei dio sredstava za dalekovode kao druge radove obezbijedilo je preduzee Mava ( u njenom sastavu je bila termoelektrana u Koviljai), iji je vlasnik bio Vladislav Dani. danu putanja struje graanstvo Zvomika je bilo obavijeteno. Najvie ih se okupilo oko Kasine u kojoj je tog dana, uvee, prireena sveanost kojoj su prisustvovali protivnici dovodenja struje. Svi su sa nestrpljenjem oekivali da padne mrak da budu svjedoci tog neobinog dogaaja, da vide, eto, to udo u svom gradu (struju) u koje su mnogi

85. Lam pa na ulje zvana "zvornianka

188

sa nepoyjerenjem sumnjom gledali. Kada je svjetlo bljesnulo u Kasini nekoliko okolnih zgrada na ulici, nastalo je neopisivo oduevljenje meu prisutnima - spontan aplauz, grljenje ljubljenje, bacanje kapa u vis... sada su najokoijeliji protivnici elektrifikacije grada shvatili da su bili u zabludi da su grijeili, pa su, ne krijui oni svoje zadovoljstvo, prilazili gradonaelniku drugim zagovomicima dovoenja struje da im estitaju na uspjehu.

86. Centar grada, p e rio d neposredno poslije P rvog svjetskog rata. Na snimku zaprenim vozilima su svatovi. N a sredini, prvom plan u slike, vidi s e ulini fenjer, a pozadin i brdo Vratolomac.

189

Interesantan je podatak da je 1937. godine u gradu bilo 38 ulinih sijalinih mjesta da je samo 80 domainstava imalo struju, a deset godina kasnije oko 20% gradskih domainstava. Kozluk je prvo naselje poslije Zvomika u Srezu koje je dobilo elektrinu straju. Bilo je to u ljeto 1952. godine. sveanosti povodom ovog dogaaja pisao je tuzlanski Front slobode u broju 312 od 28.8.1952. godine. Godinu dana poslije Kozluka struju je dobio elopek. Godine 1951. u srezu Zvomk od 10,118 domainstava samo je 517 im alo elektrinu struju (samo grad), a 1953. godine 667 domainstava.

87. B oo Joci, p rv i zvorniki elektriar. Zvorniani se sa sim patijam a sjeaju o vog lika, uvijek poslu ili na biciklit sa obaveznom tasnom sa prirunim alatom . Stariji ljudi priaju da j e sirom anim a besplatno, ili uz minimalnu nadokanadu, uvodio svjetio kue ili otklanjao kvarove na instalacijam a.

Do 1947. godine jedini elektriar u Zvomiku bio je Boo Joci, njegov uenik Nurija Sarajli Roda bie poslije Boe dmgi elektriar u gradu. Oni su obavljali sve poslove u vezi sa elektrikom (uvoenje struje u domainstva, odravanje javne rasvjete, trafostanica, otklanjanje kvarova, nabavke elektromaterijala dr.). Kada bi nestalo svjetla u nekoj ustanovi ili radnoj organizaciji, gdje je nastali kvar trebalo brzo otkloniti, a Boo nije bio kod kue, njegova supruga Ljubica bi u trafostanici tri puta povlaila ruku na

190

automatu (tri puta se tada u cijelom gradu svjetlo gasilo palilo), to je bio znak Boi da se hitno javi kui otkloni prijavljeni kvar. Graani Zvomika, znajui za ovaj Boin izum, tada bi govorili: Boinica trai Bou. Rekonstrukcija elektrine mree u gradu i postavljanje neonskog svjetla u glavnim ulicama izvreno je 1959. godine uz pomo Zvomik. Ove godine sela Sapna Kula Grad dobila su elektrino osvjetljenje.1 9 1

Z A N A T II ZANATSKE ZADRUGE
Zvomik je u predosmanskom periodu, za vrijeme osmanske austrougarske vladavine, kao izmedu dva svjetska rata, bio poznat zanatski centar. Tu tradiciju zadrao je poslije Drugog svjetskog rata. Medutim, broj zanatskih radnji broj zanatlija poslije rata dugo godina nee dostii broj zanatskih radnji zanatlija koje je Zvomik imao 1940. godine. Ove godine Zvomiki srez imao je 180 radnji sa 250 zanatlija 86 egrta.1 9 2 Sve radnje bile suprivatne. Godine 1946. u Srezu ima 118 radnji sa 213 zaposlenih193, od ega 36 egrta. Od 118 radnji samo je jedna pripadala zadrunom sektoru (Obuarska zadruga), dok su sve ostale bile privatne. Najzastupljeniji zanati bili su oni po kojima je Zvomiki srez bio poznat prije rata: kovai, obuari, krojai, opanari, brice, limari, kolari, stolari, poslastiari, pekari aije. Od ukupno 213 zanatlija sa uenicima (egrtima) 55 su bili metalci, 30 stolari kolari, 16 krojai, 63 obuari opanari, 33 poslastiari, pekari aije, 2 graevinari 14 zanatlije za razne usluge.1 9 4 U samom gradu zanatskih radnji (duana) 1946. godine bilo je 70, to: kovakih 6, potkivakih 2, limarskih 3, kolarskih 2, brijakih 7, ainica 3, obuarskih 7, opanarskih 3, poslastiarskih 8, lonarskih 2, krojakih 5, pekarskih 8, mesarskih 2, kalajdijskih 2 i po jedna bravarska, kazandijska, sajdijska, zlatarska, saraka,1 9 5 abadijska, sehardijska, samardijska, mutabdijska sodadijska radnja.
191. Regionalni istorijski arhiv Tuzla, Arhiv SNO Tuzla, kutija 898 sumamo. 192. "Statistiki godiniakBiH 1945-1953, Zavod za statistiku evidenciiu, Sarajevo 1954. strana 300. 193. Isto, str. 300. 194. Isto, str. 307.

191

Izmeu dva svjetska rata, kao nekoliko godina poslije Drugog svjetskog rata, najpoznatije zvornike zanatske porodice bile su: Mehinagii Meanovii (obuari), Bazardanovii Hajdarevii (krojai), Jeniragii, Stefanovii Uzunalii (kovai potkivai), chii, Ibrahimovii, Smajii, Lehovac (brice), atii, Sarajlii Kasumi (aije), atii, Jelkii Hadiomerovii (pekari), Mujii, Ribii Alii (mesari), Sabirovii (poslastiari), Novakovii Kljajii (opanari), Janjii (kazandije), Pukarevii (stolari), Muzurovii Vehbii (sajdije).,. Iako je zvorniko zanatstvo u ovom periodu bilo nedovoljno razvijeno u odnosu na potrebe grada sela, od osloboenja zemlje 1945. godine pa sve do 1955. godine zvornike zanatlije, uz neto splavara na Diviu Vidakovoj njivi sezonskih radnika povremeno angaovanih na sjei uma radu u kamenolomima, predstavljale su jedinu radniku klasu u Zvomiku.

88. Snimak opanarske radnje Vase N ovakovia p r ije 11 svjetkog rata. Na slici s lljeva na desno: Cviko D abi, Pero K ljaji (jedan od posljednjih opanara Zvom iku), N ovak Novakovi, Vaso N ovakovi, M ilorad Tanasi Risto Risti.

195. Sarai suizraivali konjsku opremu (uzde, sedla, bisage), remenja, pletene kandije; mutabdije od kozje kostreti pokrivae za konje, prostirae, torbe, a abdadije od grubog sukna seljaka odijela. Posljednji sara bio je Juso Kadi.

192

Da bi jedan zanaija mogao otvoriti samostalnu radnju, morao je poslije poloenog zanatskog ispita nekoliko godina uspjenog praktinog rada kao kalfa polagati majstorski ispit. Kako je osnovna kola sve do 1958. godine trajala cetiri godine, uenici su ukljucivani na izuavanje zanata sa navrenih 11 ili 12 godina ivota. Prijepodne izuavao se zanat u radionicama kod privatnih poslodavaca ili u radionicama drutvenog sektora, a poslijpodne pohadala se nastava u zanatskim (egrtskim) kolama, odnosno koli uenika u privredi. Izuavanje zanata kole trajalo je tri godine. Zanataska kola u Zvomiku otpoela je sa radom poslije zavretka Prvog svjetskog rata, a nastava se odvijala u zgradi Gradanske kole (sada Stamparija u Vrosi) u poslijepodnevnim odnosno veemjim asovima sve do 1941. godine. Rad zanatske kole obnovljen je 1946. godine. Kada je otpoela sa radom, imala je 36 uenika, a tri godine kasnije e imati 93 uenika rasporedena u tri odjeljenja.1 9 6 Ekonomska politika prvih godina poslije II svjetskog rata nije podravala razvoj privatnih zanata, ve je tendencija bila da se zanatlije

S9.Pekarska zanatska radnja (vaganje tijesta), snimak iz 1959.godine. N a s li d Juso Arnautovi, kao egrt.

196. Prvi razred imao je 37, II44 III 12uenika. Najvieuenikajebilonaizuavanju stolarskog (1 3 ), obuarskog (1 3 ), krojakog (9 ), trgovakog (11), automehaniarskog (8), metalostrugarskog (8), brijakog (4) mehaniarskog zanata (4). Regionalni istorijski arhiv Tuzla, kutija 76 (sumamo).

193

udruuju u zanatske zadruge da se osnivaju dravne radionice i radionice drutvenih organizacija. Ovaj proces zapoeo je 1945. godine kada je osnovana prva zanatska zadruga u srezu Zvornik. Bila je to Obuarska zadruga, formirana 10. oktobra 1945. godine. Startovala je sa 8 radnika (majstora kalfi) bila je prva zadruga ove vrste u Bosni Hercegovim. Od 01.01.1946. godine Zadruzi se prikljuuju braa Mehinagii sa svojom radionicom 8 novih radnika, Prvi upravnik Zadruge bio je Avdurahman Jahi, a poslije njega Haso Zorbi, koji e ovu dunost obavijati najdue. I sindikalna podrunica Zadruge bila je prva u u svojoj brani nosila registarski broj (1). Njen prvi predsjednik bio je Nezir Vehbi. U januaru 1950, godine osnovane su Krojaka Frizerska (brijaka) zadruga, a neto ranije otpocle su sa radom tri dravne radionice: Stolarsko preduzee Mladost, Automehaniarska radionica Auto-transport Metalska radionica Sreskog poslovnog saveza.1 9 7

90. R adnici Obuarske zadruge Zvornik za pnkom (radni sto); sn im akiz 19 53.godine. S lijeva na desno, lijevo za pnkom : P a o Tupekovi, Ibro D edovi, Stevo Meder, M eho Tupekovi (u naoarim a na kraju), a iza njih sto ji Muharem onli; desno za pnkom : Ibrahim Jelki (s beretkom na giavi), H ajro Jahi, Muhidin H odi Husejn A li. Sve se radii runo. P ravili su o b u tu za p rodaju p o nantdbi.

197. Front slobode, br. 242 od 2. II 1950.

194

Ulazei u zadruge dravne radionice zanatlije su unosile u njih i svoj alat maine. U 1951. godini na podruju sreza Zvomik djelovalo je 120 zanatskih radnji, od ega tri u dravnom, 10 u zadrunom 107 u privatnom sektoru.1 9 8 Od ukupno 254 zaposlena u zanatstvu, 26 je pripadalo dravnom, 77 zadrunom 151 privatnom sektoru, to znai da je u zanatstvu i dalje dominirao privatni sektor iako nije podravan. Sresko sindikalno vijee i Narodni front bili su inicijatori pruanja pomoi selu i odravanju veza izmedju radnika (zanatlija) iz grada sa zemljoradnicima. One se organizuju kao vid jedinstva radnika i seljaka i slue podravanju raznih kampanja. U tom cilju iz Zvornika su upuivane po selima ekipe zanatlija da pomognu seljacima. Ovih dana jedna grupa od 15 koarskih radnika obilazila je sela u Zvomikom srezu dobrovoljnim radom popravljala besplatno seljacima cipele. U Drinjai Kamenici popravili su oko 200 cipela, a u selima Glodi Lijenju 300 cipela - pie Front slobode u broju 60 od 14. aprila 1946. godine nastavlja: Seljaci su bili dirnuti panjom radnika iz grada toplo ih pozdravili zahvalili im se. Prije smo ih zvali kaputaima, kae jedan prosjedi starac, a sada u ovoj naoj dravi zaista smo svi jednaki. U br. 247 od 8. Ill 1950. godine Front slobode u lanku pod nazivom Zanatlije Zvornika posjetile setjake radne zadruge pie: Ovih dana u cast izbora za Narodnu skuptinu Sresko sindikalno vijee u Zvomiku organizovalo je posjetu seljakim radnim zadrugama. Oko 40 zanatlija iz Zvornika: obuara, krojaa, kovaa, kolara, berbera i limara su izvrili razne radove i opravke u zadrugama u vrijednosti od 25.000 dinara... U kasnijem periodu zanatske zadruge zanatska preduzea sve vise poinju da se bave proizvodnjom postepeno prerastaju u industrijska preduzea fabrike. Godine 1949. Obuarska zadruga prerasta u Zanatsko obuarsko preduzee Rekord, kje se od 1. januara 1960. godine ujedinjuje sa Znatskim krojakim preduzeem Ukus u jedinstveno preduzee Standard. Iz njega e neto kasnije izrasti F abrika obue Standard Fabrika konfekcije A lhos . Automehaniarska radionica prerasta u preduzee Autotransport (danas Fagum), a Stolarsko preduzee Mladost (1954.) Brijaka zadruga (1958.) su se raspali na vise privatnih radnji. Jedan dio Stolarskog preduzea Mladost 1954. godine uao je u sastav novoformiranog preduzea Jadar.
198. Statistiki godinjak Bosne i Hercegovine 1945-1953, Zavod za statistiku evidenciju, Sarajevo 1954.str. 300,

195

GRADITEU VIOLINA IZ ZVORNIKA

Malo kome je poznato da je najbolji graditelj violina u svijetu izmedu dva svjetska rata bio Zvorninanin Nikola Vasi, sin zvomikog terzije Riste. Rodio se u Zvomiku 1896. godine, a umro u Baltimoru (SAD) 1961. Godine 1908. iz Zvomika odlazi u Novi Sad na izuavanje zanata za pravljenje gudakih instrumenata, a usavrava ga u ehoslovakoj. Zatim boravi u Rusiji, Kini Japanu da bi se najzad 1925. godine nastanio u SAD. Tu ga otkriva uveni sjevemoameriki virtuz na violini Elman naziva najveim ivim svjetskim graditeljem violina. Uporeduje ga sa Stradivarijem (1644 -1737), najveim najpoznatijim graditeljem violina drugih gudakih instrumenata na kojima su svirali ili sviraju najvei umjetnici. Elman je ak smatrao da Vasieva ica G ima bolje tonove od Stradivarijusove. Vasi je za uveni Elmanov kvartt napravio dvije violine, violu elo, Vasiu kao umjetniku, graditelju violina, izmeu dva svje rata pisali su ameriki listovi Herald-Tribune, Sealtle post - Inteligencer ijo neki, a beogradski Ihistrovani list 1928. godine objavioje opiran lanak Nikoli Vasiu uz njegovu fotografju povodom Vasievog boravka u Francuskoj (zbog nabavke drveta za violine) Jugoslaviji. Dolazio je u Zvomik 1928. 1930. godine. Osjeao je nostalgiju za rodnim krajem, nije zaboravio jezik, te se stalno dopisivao sa rodbinom u Zvomiku. U jednom od pisama upuenih bratiu Slavku Vasiu, uitelju u penziji, koje u sebi sadri dosta literamih elemenata, doarava sliku Zvomika s poetka 20. vijeka (koju je on sa sobom ponio u svijet). Evo izvoda iz tog pisma. Dragi nai,
...E, b a nam j e bilo m ilo uti o d vas Zvorniku, a naroito stanju n a eg ore. Vrlo nam j e a o da nism o bili tamo. M i vm za ista zavidim o. Vaem Drini, etn ji p o srbijanskoj strani ono g o re-d o lje a r iji! Vjerujte da bih dao bog zna ta da sam tamo ! Izgleda m i da im vise ovjek stari, tim vie udi za prolim djetinjstvom ! To nije ni m alo logino, ali j e eto tako! Evo naprimjer, sliice izprolosti m og djetskog Zvornika: Vrh Vratolomca blaeno se suna, a dlje p o d njim Liinjakuiva h la d o v in ip o d beharom ljiva, danarika dudova. Eh, kakva divota.

196

91. N ikola Vasi svojoj radionici Baltimoru (SAD).

D jeca se gan jaju po Baelucima igrajui se dandara lopova kole, a stara naminkana P etra urika bi njim a doviknula: Am a vucite se s tog plota, avoli je d n i ! " D jeiji smijeh bi onda p ra ta o p o cijelom Liinjaku. K raj uprije, kod Miin a duana, stari Iki bi razasuo svoju "robu - neto treanja kojih se muhe ganjaju ! Neki M ujo bi p ro a o na svom e kljusetu, zabrinu to pogrbljen, sa p a za ra " pu t Goga, n e e k sv o m selu. Izmeu alm e fe s a vire mu dvije lj ane svijee. Sa m inareta odjekuje divan tenor hode iindija j e ! D lje kraj Stevanove vodenice H uso vodeniar Ijenivo rastee svoju "ramuniku " koja na je d v e -ja d e podm uklo hri ono m onotono "TAFUR FUTU, FUTU, TAFUR, FUTU, FUTU, F U T U ! Evo, to j e Zvornik koga sam j a zn ao p rije 60 godina. Baitimor, 11. septem bara I960, godine.

197

PRVI ZVORNIANIN SA FAKULTETSKOMDIPLOMOM

Koliko je poznato prvi Zvomianin koji je stekao fakultetsku diplomu bio je Safet Bazardanovi, mlai sin zvomikog krojaa Osmana Bazardanovia, a poslije emsudina isia1 9 8 a iz Kozluka bio je drugi visoko obrazovani mladi sa podruja sadasnje opine Zvomik. Roden je 30. juna 1914. godine. Poslije zavrene osnovne kole u Zvomiku pohaa Dravnu eriatsku gimnaziju u Sarajevu (trajala osam godina), koju zavrava 1935. godine, a potom studira na Univerzitetu u Beogradu, gdje je na Filozofskom fakultetu 1940. zavrio orijentalistiku. Aktivno je bio ukljuen u napredni studentski pokret Beogradskog

198a. emsudin ii je sin kozlukogpekara Mehdina. I onje kao i Safet Bazardanovi u Sarajevu zavrio Dravnu erijatsku gimnaziju (1932.), a potom studirao pravo na Univerzitetu u Beograu, koje zavrava 1937.godine. Poslije zavretka studija pa sve do hapenja 1942. radioj e u Direkciji eljeznica u Sarajevu, Bio je clan ilegalne Komunistike partije. Semsudinov kolski drug Kasim Alikadi (danas sudija u penziji, Sarajevo, Ulica Valtera Peria 22/VI) sa kojim je pohaao erijatsku gimnaziju i sudiraojpravo u Beogradu, kae da su on emsudin bili u istoj partijskoj organizaciji (DZS) i da su iste veeri bili uhapeni od strane ustake policije. Uhapen sam 13/14. aprila 1942. godine, dva sata poslije emsudina. S njim sam suoen prilikom tue u Sarajevskoj ustaskoj policiji (sada zgrada Predsjednitva ). Kada su mene uvodili, njega su izvodili iz kancelarije policije. emsudin je bio prebijen, gotovo umrtvljen od tue. Nakon tri dana baen je kroz prozor policije (ili je sam skoio) usmren, ispriao mi je izmeu ostalog u decembru 1996. godine Alikadi zamolio da ovo zapiem.

198

univerziteta njegove ljeviarske organizacije. Bio je potpisnik Prvog otvorenog pisma napredne studentske omladine Bosne Hercegovine iz decembra 1937. godine, upuenog svim politikim javnim radnicima svoj potenoj javnosti, u kom se trai autonomnost naglaava da e ona samo udruenim snagama zauzeti ono mjesto u dravi koje joj po njenom posebnom poloaju pripada, to je ostvarila tokom Narodnooslobodilake borbe odlukama u Mrkonji Gradu i Jajcu u novembru 1943. godine. Na fakultetu se Safet isticao, pored politike aktivnosti, uspjesima u studiju. Kao apsolvent orijentalistike proveo je godinu dana na strunom usavravanju u Istanbulu. Volio je Zvornik, esto ga posjeivao i druio se sa mnogim Zvomianima, a sa svojima se stalno dopisivao, posebno sa bratom Mustafom. Zato nije sluajno to je za seminarski rad na studijima obradio temu Zvornik do austrougarskog perioda, u kojem je prikazao istorijat Zvomika od najstarijih vremena do 1878. godine, odnosno do kraja osmanskog perioda u Bosni. Mentor mu je bio prof.dr. Vladimir orovi, rektor Beogradskog univerziteta. Na jednom konkursu u Beogradu 1939. godine ovaj njegov rad osvojio je, za ono vrijeme, visoku novanu nagradu, iji iznos je bio 1.500 ondanjih dinara. Ubrzo Safetov rukopis otkupljuje opina Zvomik, ali mu se naalost tokom Drugog svjetskog rata izgubio trag. A Safetov brati Husref, uvjeren da se bar jedan primjerak rukopisa nalazi negdje u Beogradu, decenijama pokuava da ga pronade kae da je na putu da u tome uspije. Po zavretku studija Safet radi kao profesor u Zenici, gdje je 1941. godine bio potpisnik protesnog pisma uglednih Bonjaka upuenog ustakim vlastima u Zagrebu u kom se zahtijeva da se odmah prestane sa progonima ubijanj em Srba. Iste godine je bio hapen od strane ustaa. U 1942. 1943. godini sluio je redovni vojni rok u domobranima u Sarajevu u kojima je obavljao dunost vjerskog slubenika zato vrijeme bio simpatizer pomaga narodnooslobodilakog pokreta (partizana). Nakon odsluenja vojnog roka vraa se u Zenicu, odakle u septembru 1944.godine odlazi u partizane. Od kraja Drugog svjetskog rata (1945.) ponovo je u Zenici, gdje radi najprije kao povjerenik Prosvjetnog odjeljenja pri Sreskom narodnom odboru, a potom kao upravnik akog doma. Na poetku kolske 1946/47. godine premjeten je u Fou na mjesto direktora gimnazije. U januam 1947. prilikom obilaska seoskih analfabctskih teajeva ubijen je od strane etnikih odmetnikih bandi. Sahranjen je u mjestu pogibje u selu Slatini udaljenom dvadesetak kilometara od Foe.

199

(Za obradu ove teme, pored drugih izvora, koriten je tekst Alije Uzunovia Napredni student prvi monograf Zvomika, objavljen u Glasu sa Drine 29. XI 1979.)

IZ ZVORNIKE KNJIEVNE BATINE I SAVREMENOG KNJIEVNOG STVARALATVA

Korijeni knjievne rijei nastali u gradu relativno su duboki, emu svjedoe nekoliko knjievnih stvaraiaca iz ranijih perioda, od kojih posebno istiemo Hasana Kaimiju, Marka Markovia, Jelu Ostoji, Ali-Rizu Dautovia Avdu Karabegovia. Zvomika sredina iznjedrila je nekoliko savremenih knjievnih stvaraiaca koji su, djelujui u veim kultumim centrima u ili samom Zvorniku, stekli iru Iiteramu afirmaciju. su, prije svih, Nijaz Alispahi iz Kozluka, Alija Musi iz Divia, Drago Jovanovi iz elopeka Muhamed Imamovi iz Zvomika. Dugogodinji su lanovi Drutva knjievnika Bosne Hercegovine, poznati priznati ne samo u prostorima bive SFRJ, nego i u svijetu. Prevoeni su na vie stranih jezika. Tematika njihovih knjievnih ostvarenja vezana je, uglavnom, za ire zvomiko podruje, koje im je, osim nadahnua inspiracija, bilo izvor tma ideja. Odmah iza njih po svom djelu, znaaju afirmaciji dolaze Sead Hambiralovi Izet Handi, istaknuti dugogodinji lanovi Knjievnog kluba u Zvomiku. Krae biografije kao izvode iz knjievnih ostvarenja nekih od naprijed istaknutih pisaca donosimo u knjizi.

HASAN KAIMIJA
Hasan Kaimija, odnosno Hasan Kaimi-Baba, rodio se u Sarajevu. Nakon kolovanja u Sofiji vrio je dunost upravitelja (ejha) Hadisinanagine tekije (nastamba dervia, neka vrsta muslimanskog samostana). Bio je bogt uz to obuzet opim hum anistikim sklonostima: sagradio je jedan most na Miljacki, a svoju kuu u Ajaspainoj mahali pretvorio je u tekiju. Poznat je kao pjesnik buntovnik. Godine 1682. za vrijeme gladi u Sarajevu stavio se na elo gradske sirotinje zahtijevajui da se ito koje su bogatai bili skupili u pekulativne svrhe razdijeli medu gladnim stanovnitvom. Protjeran je zbog toga u Zvomik gdje je 1691. godine umro. Posljednje godine ivota proveo je kao imam Namazah damije. Sahranjen je na Kula

200

92. Turbe H asana K aim ije na Kula Gradu kod Z vom ika

Gradu, gdje mu je podignuto turbe, koje je pod zatitom drave. U septembra 1991. odran je u Zvomiku nauni skup H. Kaimiji kadaje postaljena nova ploa na Turbe ono renovirano. Inae, Turbe kao gradjevinski objekat nma arhitektonskih vrijednosti. Izgradjeno je od drveta erpia. Bilo je pokriveno indrom, koja je kasnije zam ijenjena crijepom. U unutranjosti ima dva jednostavna niana bez natpisa, nekoliko zemljanih iraka, zelenu zastavu, nekoliko levhi... odravanju turbeta brinuli su turbetari. Svi su, koliko se zna, bili iz porodice ehmehmedovia. z potovanja prema ovom objektu kulture i muslimani pravoslavni iz okolnih sela, kada bi prolazili pored Turbeta na putu za Zvomik obratno, sjaili bi s konja prije prilaza turbetu ugasili cigarete ako su puili. Kaimija spada u red nekoliko najpoznatijih pisaca ilahija kasida. Skraja 17. stoljea najpopulamija je duhovna linost evropskog dijela Osmanskog carstva. Pjevao je na turskoin bosanskom jeziku (alhamijado). Bio je neobino cijenjen od svojih savremenika. Uspomena na njega ivjela je i u kasnijim pokoljenjima, posebno su se rado njega sjeali bosanski dervii sve do najnovijih vremena.1 9 9
199. Pet stolj ea hrvatske knjievnosti 1969. knjiga 10, Maticahrvatska Zora, Zagreb

201

Kaimija je objavio dvije zbirke pjesama na turskom jeziku Di van I Divan II (Varidat), to uprevodu znai Boanske inspiracije. Prepisi njegovih djela nalaze se u mnogim velikim bibliotekama irom svijeta (Parizu, Rimu, Kairu, Istanbulu, Bratislavi, Sarajevu, Beogradu, Zagrebu itd.),2 0 0 a jedna od najboljih poznavalaca ilahija kasida u nas , Jasna ami, je doktorjrala na njegovom ivotu djelu. Rezultat njenog istraivanja je knjiga Divan de Kaimi u kojoj su do sada najbolje obradene ilahije kaside201. Hasanu Kaimiji -ili Kaim-Babi kruilo je nekoliko legendi. U svim legendama se kae da je on bio uen, uzoran poboan ovjek da je ivio u Sarajevu odakle je protj er an u Zvomik gdje je umro. Sam ein njegova protjerivanja dugo je u Sarajevu kvalifikovan kao gest koji baca ljagu na Sarajlije. Po jednom ka^ivanju (predanju), koje je zabiljeio Tihomir orevi, on je , dok je bio hdija u Sarajevu, poao jedne blagoslovne (praznike) veeri u damiju. Ojednom vjetar duhne ugasi mu fenjer. Na to on izvadi svijeu iz fenjera prui je prema kandilima koja su gogela visoko na munari svijea se upali. Ljudi koji su gledali ovo udo, odmah opaze da je Kaim-Baba veliki pravednik boiji ovjek. Vidjevi ta je uinio, on se pokaje rekne E, to uinih! Da bi pokazao da nije, on ode u kafanu pone piti, to ni obini muslimani ne smiju initi, jo manje sveti ljudi. Sarajlije se zaude takvoj sablazni protjerae gaKaim-Baba je imao mnogo uenika koji su ga voljeli i koji ga nisu htjeli ostaviti, ve pou sa njim. Kad su izali iz Sarajeva, KaimBaba je uinio dovu (molitvu), a uenici su mu aminali. Poslije dove, zemlja se stane tresti. Kaim-Baba se pomoli bogu zemljotres stane. Za zemlju se umolismo, a za trijee (drvo) kamen ne mogosmo. U to, Sarajevo plane izgori.
(Iz studije Tihomira orevia N a narodni iv o t, knjiga II, Beograd, 1984. godin e, str. 129-131.)

iroj italakoj publici najvie su poznate dvije Kaimijine kasidePjesma tetnosti puenja duhana Pjesma osvajanju Kandije, napisane na bosanskom jeziku. Pjesma osvajanju Kandije nastala je za vrijeme rata izmeu Turske Venecije (Mleana). U njoj on prijeti
200. Jasna ami:"Hasan Kaim-Baba, Izraz br. 6/86. Sarajevo, juni 1986. str. 517. 201. Siobodna Bosna br.l 16,od 06.02.1999, str.52-55.

202

Mleanima da e zbog raznih ratnih nevolja koje su pogodile Bosnu zlatom platiti kad im ode Kandija (ostrvo Knit).2 0 2 Fjesma tetnosti puenja duhana (odlomak)
B ujurm idur gosp o d a r : O stante se tutuna! K im isterse boji dar, N ek se uvede tutuna. N em ojte se p o zlu vret, ujte ta e slovo rijet, H er kim ister isto mrijet, N ek se uvede tutuna. Zloasta j e rabota, P uit ga j e sramota, Jere vrlegrehota, O stante s e tutuna! U vedte se sm rada, N ek j e ista brada, N e orite grada O stante se tutunaI N uto tvrde, Sve haljine sm rade, Svakom e se grde, O stante se tutuna! N em ojte se karat, Svakoga srce parat, Bogm e e vas darat, O stante se tutuna!

P jesm a tetn osti pu en ja duhana im a 18 strfa. P o u n o g je sadraja, p r o tiv pu enja ("pijenja ) duhana.

Bujurmidur Ostante se Tutun isterse Nek se uvede Her kim ister

naredioje okanite se duhan eli nek se god hoe

(Iz knjige "H restom atija bosanske alham ijado kn jievn osti dr. Abdurahm ana Nam etka, S vjetlost , Sarajevo, 1981.str.202 209.)

M ARKO M ARKO VI
Marko Markovi rodio se u Zvomiku 1896. godine, a umro na Palama kod Sarajeva 1961. godine. Bio je prozni pisae i publicista. Trgovaku akademiju zavrio u Bijeljini. Bio je direktor Izdavakog preduzea Svijetlost u Sarajevu, zatim direktor drame Narodnog
202. Dr. Mustafa Imamovi: HistorijaBonjaka, sr. 273.

203

93. Marko Markovi, knjizavnik iz Zvomika

pozorita, osniva urednik revije Odjek, urednik knjievnog asopisa ivot, a prije Drugog svjetskog rata ureivao asopis Pregled. Bio je predsjednik Udruenja knjievnika BiH u dva maha, a obavljao je niz drugih drutvenih funkcija. Za svoja djela Markovi je crpio teme iz svoga Podrinja, jer je za ljude toga kraja bio intimno vezan. Pisao je kulturnoj istoriji Bosne Hercegovine njegovi zapisi predstavljaju dragocjeno svjedoanstvo za budueg istoriara. Objavio je dvije zbirke pria - Kriva Drina (1935.) Od sumraka do zore (1954.)2 0 3

Nur i j a kr a v ar (Odlomak iz prie)

...B ledi po la k o no kasaba izranja iz sna. I dok istiha trne svetlu can je ju ta rn je rose, a n ajedrale kapljice poin ju da kaplju, Nurija na m skru i, m urei, naporno duva volovski rog, okrnjen m alo sa otre strane. Truu! R u - r u - ru! O dzvanja zvu k vraa se odnekle iza Vratolomca, muklo i kao iz podzem lja, tako da strah p o d i e oveka. N urija se, iz navike, strese
203.Jugoslovenski knjievni leksikon, Matica srpskaNovi Sad, 1971. str.302.

204

dune opet, dk se vratnice ne pon u bre sve ee d a otvaraju. Tada iv o tp o in je da bruji, nanule da klepeu kaldrm u bose noge, da s e pom aljaju u paveglave neumivena enskinja. O lakaneposle muenja, muu krave, teglei v ra to v e p rem a svom e Nuriji, a on ih prim a miluje, i ne slu ajuci uvek iste m olbe i savete. P rip a zi mi, bogati, Nurija, na m oju mrkulju. Jue mi j e dosla, ne budi t i potueno, neto slaba. Ois-ha, ha,ha! H ajde, Bjelka. Ois-ha! Ej, ti M rkulja, denabete jed a n , k u d s i zahrm ila k'o p j a n k r o z p lo t! Ois-ha! I k ra v e po in ju da se kreu, p o la k o tromo. P ridolaze s v e nve obrazuje se krdo p r i kraju kasabe. N urija s e pom ea sa njima stalno im neta pria. A krdo se gega, jo g u n i mue, diuci obiak prain e koju uvek nosi sa sobom .. I dk se sunce odnekle raa a sv e t se j o p ro te e toplim p o s telj ama, krdo odm ie iz kasabe. I N urija s njim... K a d sunce zae, on p o la zi p o la k o kui s krdom. O pet se digne p ra sin a krdo se g e g a trom o sa vim enim a tekim o d mleka. Zastaju kola, sklanja se sve ivo stranu dk N urija ne p ro e. Ulazak g r a d najavljuje on im p r o e maltu: Tru-ru-ruuu! Izla ze opet zen e prih vataju svoje krave, tepajui im. Smanjuje s e p o la k o krdo dk N urija opet ne ostane sam, vas beo o d p ra sin e sa svojom torbom i rogom, onom dobrotom visokoj, p o v ije n o jp o ja v i... (M arko M arkovi: Izabrana djela, knj. I, S v je tlo st, Sarajevo, 1968. str. 84.)

PJESNIKINJA JELA OSTOJI

z Zvornika je poznata pjesnikinja Jela Ostoji, kerka zvornikog prote Vasilija Ostojia. Bila je jedna od prvih ena knjievnica u Bosni Hercegovini za vrijeme austrougarske vladavine izmedu dva svjetska rata. Rodena je u Zvomiku 1874. godine, a umrla u Sarajevu 1963. Pripadala je krugu naprednih ena svoga vremena druila se, uglavnom, s ljudima iz knjievnih krugova (Ognjen Prica, Jank Veselinovi, Marko Markovi). Objavljivalaje pjesmeu Bosanskoj vili drugim asopisima s poetka 20. vijeka.

205

94. Sastre Jela Rua O stoji, amcu Drin , austrougarski period.

Tu g a

e ne

D olaze, dolaze, a njega j o s , Jo strepnja enja razara j o j grudi, Svaki dan g a ceka, na su sret se sprem a, A m is j o j je d n a bezglava bludi. Ah, te lae esto dolaze luku, k a d e m oja doi? Z ar u ekat dovek? K a d e stii gla s veseo, trku, ija v iti: eno, dolazi ti o v je k ! Svaka zo ra svie oblacna rujna kao njena dua n evolji du goj... Svako vee strepnja m rka olujna: da se nije on p rilju b io dru goj ? I kad zgasnu svetla dubokom miru m rakom se a re tajanstvene ospu, sve su dnevne nade njene na uviru, p a se na uzglavlju suze en jeprospu ... ('Jela Ostoji) ('Iz knjige A je Zahirovi " O d stiha d o p jesm e" (Poezija ena BiH), U n iverzal, Tuzla, 1985. god. str. 76-78.)

206

NIJAZ ALISPAHI
R o d e n je 1 9 4 0 . u K o zlu k u k o d Zvornika, O snovno srednje obrazovanje stekao je u Tuzli. Studij jezika knjievnosti zavrio u Beogradu, a postdiplom ske studije u Sarajevu. Sedam godina je gim nazijski profesor u Gradacu,gdje 1973. sa grupom prijatelja pokree knjievnu m anifestaciju K ikievi susreti . U Tuzlu se vraa 1978, otkad radi kao dramaturg Narodnog pozorita Tuzla, iimjetniki direktor, a od 1989. i kao g la v n i o d g o v o r n i u red n ik a s o p is a Pozorite. Stvaralaki agaman Nijaza Alispahia obuhvata iroko polje djelovanja: poezija, proza, drama, dram atizacija, teatrologija, kritika, e^ejistika, publicistika, filmski sce nario, feljton, kulturna hronika, kolumnistika, pozorina televizijska reija, istraivanje k n ji e v n o -d r a m sk e b a tin e , u r e iv a k i angaman. D jeia

Nijaz Alispahi

Knjige
Vatre stiane pjesm om poc/tija, (1971), Vrtovi sirotog Halim ije, pripovijetke, (1979), Zmaja od B osne, drama (1989), Karakazan, poezija (1 9 9 6 ), Leda S alin iana - Kulturna hronika T uzle (1 9 9 7 ), Sihirbaz, propovijetke (1998), Hamdibeg, dramatizacija (1998), Sire, doli su ratnici, Narodno pozorite Tuzla 1992 - 1995 (1998).

Drame
Gola prsaprotiv bajoneta - igrokaz (1980), ivotopis Ha Ha - m ono drama (1980), Raja s Mejdana mjuzikl (1986), Zmaj od Bosne drama (1987), Insani i uprije - poetski igrokaz (1995), Hasanaginica - libreto (1998), Hasanaginica - drama (1999).
D ra m a tiza c ije i a d a p ta c ije

Odumiranje mededa (1987), Dervis i smrt (1988), Tijesna ulica (1995), H amdibeg (1997).
N a g ra d e i p rizn a n ja

Dvostruki laureat Nagrade Ivo Andrie za najbolju pripovijetku za 1983. i 1989. godinu; Nagrada Zijo D izdarevi za najbolju pripovijetku za 1977. i 1978. godinu; Nagrada asopisa ivot za najbolju prozu (1977); Prva nagrada za najbolju kratku priu banjalukog Glasa (1977) i pritinskog Jedinstva (1977); dvijeprve nagrade za najbolju novinsku priu Fronta slobode; Trostruki

207

laureat Nagrade Udruenja pozorinih kritiara teatrologa B osne Hercegovine za najbolji repertor u jednoj sezoni (1983/84, 1985/86, 1988/89); Nagrada Udruenja pozorinih kritiara teatrologa B osne Hercegovine za najbolju dramatizaciju (Dervis smrt, 1989). N ijaz A lispahi je prevoen na vie stranih jezika. Zastupljen je u Antologiji bonjake pripovijetke X X stolj ea

Halugia hrast (odlomak iz price)

Ja, Ahmo Kupina, daleksam taman seb i i drugima u ovoj hladnoj zem lji stranackoj. Gluho m rno j e meni: ni laje pas, ni rie Huskin vo, ni se rakoli djedova grahorka. Jedino, srce piti, p i ti ko zm ija skrivena m ojoj unutrici. N igdjeptice, zglave n igdjeptice. Sadzn am ta j e Bosna, milu j o j m ajku njenu, sad, kad sam daleko o d nje, Stjeran sam zatvoren meu etiri z id a . Tijelo mi m rtvo, svijeno, sm otano kolut zmijski. P o d ovom tintarom bosanskom busen mi j e zem lje bosanske. M alo sam zvrknut, dobro j e to j e tako. N ijedan pam etan ovjek ne bi radio ovo to j a radim : odvrem p ip u da ujem ubor vode ! Sklapam oi dok voda civi, vidim kako se D rin a p ro v la i kroz kozlucka p o lja Suharama p r a v i zavijutak. U m ozgu ute vrbove m ladice iz P opin og vrbaka. U reb ra m i se za p lie zloslutni vjetar drinski, p r v i p u tg a se bojim. A m eni da j e da ujem p je s m u je r ovdje ne p jev a ju ni ljudi ni ptice. D a m ije da na m jeseini p osjedim sa mojom Ajom, na onom brdeljku ispod d jedove ja b u k e m irisavke. G ladan sam edan huke po to k a brdskih kreketa aba bobanjskih. ta bih sv e dao da s a d neto m ogu skoiti s one najvie vrbe na Suhrama tajnoviti zelen ac drinski. D o neba bih skoio, za ja io mjeseev srp i ljuljao se s je d n o g na drugi kraj neba. D o zo re bih p je v a o s m om cim a kozlukim. Svata da je , a sve j e daleko od mene. Sve. Zato j e dobro to sam m alo blesav to odvrem ovu pipu . ubor vode p o p n e m e na granu H alugia hrasta. L ijepo j e sjed iti na gran i g led a ti svijet. N ebo negdje daleko p a d a na zem lju. A kad s e sunce zakoprca kronji hrasta, tada um ire dan. O davde sam vidio kad su etnici zap a lili Corinu talu. Za treptaj oka izgorje tala je d in a kravica njoj. Evo, ujem kako Corina krava rie. O d njene rike j e i s a v Kozluk. N ikada vie neu sm jeti sii s H alugia hrasta. Sute, ute vode nastaju slike. Vidi, na je d n o j m e d jed Juso d ri na krilu. D jedove se noge razm akose j a propadoh. N ikada vie neu letjeti kao ptica.

208

Onda se oblaci sja tie na kronju H alugia hrasta. Svaki obiak lii nekog. Onaj crveni, onaj to j e kao krv crven, lii mi na djeda. O naj ilja ti na djedovu bradu. P laim se, ide m ati , Sokakom ide mati. N a g la v ijo j tepsija bou umotana. M ajka se spotae, tepsija jo jp a d e , otkotrlja se niz kaldrm u H arem. I sa d a m ajka lei H arem u, znam da j e izn adm ezara bio orah... Vjetar zam ahnu sabljom , glavu m i skide, a am ida se dere na to. to li am ida kae da sam m agarac ! To j e bilo ju e. Jue nisam volio amidu, danas g a volim. D anas g a volim kao to volim djeda Jusu. D anas volim am idu kao oca. D an as nema ni je d n o g o d njih. U avliji i danas raste zambak. M olio sam dedu da m i nakida cvijea. H ou cvijee da odnesem uiteljici M ariji. D an as j e u iteljica M arija m rtva... K oliko j e godin a p ro lo o d kako ga nisam p osjetio. Teke bolesti boluje H alugia hrast, a j a ga ne obilazim ... D osta je , velim - za vm em pipu. Voda p restade d a uti. D osjetim se, sjednem p iem pism o. N a kraju p ism a kaem: tupim u te noem zaklati, kaem, ako bu de istina ovo to j e do mojih uiju, ak u ovoj zem lji stranakoj, doprlo. A kroz tri hevte, kaem, kroz tri hevte, eto me kui. A ko bude sv e istina, kaem, zn a se ta te eka. I, na kraju napiem Ijuto im e svoje. K u i sam stig a o m nogo ranije. Ja vili su da s e m oja A ja objesila. N ali su j e je d n o ju tro kako visi na grani H alugia hrasta. Nisam stigao ni m rtvu da j e vidim. D o k sam doputovao iz ove daleke zem lje nesretne, m oja A ja se v H arem u nalezala... (Iz zb ir k e p ri a Vrtovi sirotog H alim ije N.Alispahia, S v je tlo st, Sarajevo, 1979.)

ALIJA MUSI
Alija Musi je roen 1943.godine u Diviu kod Zvornika. Osnovnu srednju kolu zavrio je u Zvomiku.Nakon zavrenih studija junoslovenskih jezika knjievnosti bio je prosvjetni radnik, potom novinar sarajevskog Osloboenja, te glavni odgovomi urednik listova za djecu Male novine Vesela sveska. Danas ivi u Sarajevu djeluje kao samostalni novinar. Godine 1988. prim ljen je u Udruenje knjievnika Bosne Hercegovine.

209

96. Alija M usi

Pjesme je poeo objavljivati 1965. godine u mnogim listovima asopisima. Prvu knjigu pjesama Ustoka objavio je 1973. godine. Slijedi zbirka kratkih pria Stablo u dnu sobe (1985.), te knjiga pria za djecu Poljana kod este vodenice (1986.). Drugo izdanje Poljane kod este vodenice, dopunjeno Gradskom kapijom, tampano je u kompletu Bonjaka knjievnost za djecu u 20 knjiga. Musi je autor itanke za trei razred osnovne kole, izdanje Ministarstva obrazovanja, nauke kulture Republike Bosne Hercegovine, Sarajevo, 1994. Drugu knjigu pjesama Oblutak iz Drine objavio je 1998. godine. Za pjesme price vise puta je nagraivan. Djela su mu uvrtavana u razne izbore, antologije kolske itanke. Neke price za djecu su mu prevedene na njemaki, vedski, holandski, makedonski bugarski jezik. Poljana kod Seste vodenice je obavezna lektira za uenike osnovne kole. Knjiga pria Stablo u dnu sobe je prevedena na holandski jezik objavljena 1999. u Roterdamu u izdanju Mondi Taal Publishinga, pod naslovom Sen boom achter in de kamer. Abdulkaderov ponovni nastup (odlomak iz price)
...N a vasaristu, odm ah do zida sm rti, stajao j e autobus iaran krupnim natpisom : Abdulkader, p odrin jski udotvorac fa k ir... Sa dasaka izn ad ulaza A bdulkaderovu m enaeriju publiku j e m egafonom p riziv a o onizak ovjek sa otrim briim a. P rije njegovih

210

rijei, koje nije razum ijevao, prou lo se da j e doa o p ra v o iz Bea. D va koraka iza njega A bdu lkader se oborene g la ve koncentrisao za uvodni nastup. K roz rijetkuplavu kosupopalu p o elu g le d a o je publiku natiskanu p r e d ulazom. G otovo ista lica okruivala su ga k a d je na ovaj m ejdan p r ije dvanaest godin a p rv i p u t doao iz N ove K a sa b e nosei p o d pazuhom kartonski kofer pun bjelouki sa kojim a j e izvodio polju bac sm rti . Tada j e p r e d atrom napravljenom o d vojnikih ebadi pon java bacao piam en iz usta, p re m e ta o karte iz eira izvla io p o veza n e raznobojne m aram ice. Jedini pom on ik j e Tarzan iz Sakara, su na grudim a razbijali p lo u o d stotinu Idlograma. I ve na drugoj predstavi, dok j e A bdu lkader ekao da se publika umiri, neko p okrade zm ije p o b a c a p o d noge enam a djeci ija cika oduze udotvornost njegovoj prii. N a trei nerazu m ljivplotu n iz m egafona A bdu lkader se odluno p o p e na tokrlu p r e d kojom se klatio konopac sa om om . K ro z elipsasti prsten lagano uvue ruku do p o lo vin e podlaktice, a onda naglo p o tee na dolje. Om a se odjednom stee, a p r s ti raskreie kao kande. Nakon o v a k v e p ro b e ueta slijed ilo j e vjeanje... - Sm rt niks f e r t i k ! uzviknuo j e B elija kad se objeenik laganim njihanjem dom ogao stolice. Zakanjelim p o sjetiocim a koji su se uzalud nadnosili n a d kapkom za karte, kia j e prekinu la ushienje izazvano uvodnom takom. Krupne kapljice sve glasn ije su o b o ta le p o ceradi, brzo kao gladn a ivina, k lju ca lep o d u b o k o jp ra in i... Z ato j e A bdu lkader p r ije druge p re d sta v e p o diju iznad ulaza m orao j o bre odlunije izvesti uvodnu taku. - P rvo smrt, p a i f o t ! ulo se iz megafona. im j e A bdu lkader p ren io teinu sa tokrle na omu, nevidljive k a p ljice z a s ta le vazduhu p o d ije li e kosu na po tiljk u . K a d se o ek iva lo p o b je d o n o sn o huljanje p re m a izm aknutoj tokrli, vrhovi Abdulkaderovih cipela oborie se p re m a daskama. K on opac zatreperi k ao stru n a k a d b e k i p o m o n ik p r e k o n jeg a p o v u e no. G otovo istovrem eno u dotvorevo tijelo se sro za na daske ostade zguvano na gom ili. U vidjevi da e z b o g s itn e kie j o neko vrijem e ostati zgreni uz trenju, A lirizah p o s lije duge utnje p o k u a p r o d u iti ra zg o vo r sa Salahudinom: - O vaj narod se razlikuje o d ostalih. - N a ro d j e narod.

211

U tj as kao pu can j rastavie ih rijei iz vaarita: - A bdu lkader se objesio / N ije la ! (Iz knjige p ri a Stablo dnu sobe A lije M usia, Univerzal, Tuzla, 1985.)

MIROSLAV KRLEA I RODOLJUB OLAKOVI U ZVO RNIKU

Miroslav Krlea Rodoljub olakovi zadrali su se u Zvomiku samo jedan dan. Za vrijeme ovog njihovog kratkog boravka dogodila se jedna neprijatnost koja je posebno pogodila njihove domaine Zvomiane. Poslije doeka na auevcu domaini sugoste (kako je ranije ve bilo planirano) odveli u batu restorana Kasina, gdje je trebalo da se uz kafu odmore od puta dogovore daljem toku boravka u Zvomiku.

97. M iroslav K rlea Rodoljub olakovi Zvom iku. Snimak j e napravljen na brani hidroelektrane "Z v o m ik " 1960.godine. Na fo to g ra fiji sa lijeva na desno, p rv i red: Radenko Nikoli, A co Krsm anovi, M ilo Dim itrijevi, Bogoljub P avlaevi, O m er Porobi, M iroslav K rlea, Slavko M ilojkovi, Rodoljub olakovi, P ero Zdravkovi, N o va k Boi, D ragan Stefanovi M uham edZahirovi; drugi red: (1. nepoznat, Rade Grujii, Zijo M ehinagi, Vlado Radovanovi, J u suf abi, L azo Srdi i Vaso Jovii.

212

Plaei se da kuharice restorana Kasina nee znati skuhati dobru kafu, domaini su za ovu priliku doveli pomocnu radnicu iz Osnovne kole Braa Skopljakovi Rifu Karaosmanovi, enu ve u godinama, za koju se pricalo da je majstor za kafu. Spremljena kafa nala se pred gostima domainima. Domaini su ekali da kafu prvo ponu piti gosti. Prvi je poeo Roko. Popio je gutljaj, spustio oljicu polako odgumuo dezvicu od sebe ne govorei nita. To isto je uinio Krlea. sada su domaini poeli da piju. Iznenaeni zbunjeni, zgledajui se, drei oljice sa kafom jo u rukama, stidljivo i kao u strahu, prozborili su: Pa kafa je slana! Meutim, ovu neprijatnost i za domaine i goste nisu ozbiljno primili ni Krlea ni Roko. se desilo da kafa bude slana? Naime, pomemuta Rifa je, da bi gosti biii to bre uslueni, kafu zasula ve prokljualom vodom iz jednog lonca ne znajui da je voda u njemu slana, odnosno da je bila namijenjena za jedno od slanih jela. Ali ostala je prica da su joj sve to iz pakosti Ijubomore namjestile kuharice restorana Kasina. Kako je, inae, susret domaina sa Krleom olakoviem bio nesvakidanji dogaaj, veina se u njihovom prisustvu nala u nekoj vrsti zabune, imala je tremu, to se jo vie osjetilo poslije dogaaja sa kafom. Oni su to primijetili i sa neposrednou velikih ljudi, uz to knjievnih stvaralaca koji poznaju ljudsku duu, sa dozom humora, brzo su uspostavili najprisniji kontakt sa domainima, to je ovima olakalo posao da se program boravka velikana pisane rijei u Zvomiku obavi po planu i u prijatnom raspoloenju.

SUENJE OMERU EHIU, FERDI G AZIN U I HASI AKAN IU

Poslije dolaska Josipa Broza Tita na elo Komunistike partije Jugoslavije, uticaj Partije osjetio se gotovo u svim dijelovima Jugoslavije. Iako Zvomik u to vrijeme nije imao ni industrye ni proletaryata, ideje socijalizma socijalne pravde irene su prihvatane i u ovom gradu. tome svjedoi nekoliko dokumenata iz 1939. 1940. godine, koji se odnose na hapenje sudenje grupi sim patizera (ili lanova) Komunistike partije u Zvomiku. U januaru 1940. godine u Okrunom sudu u Tuzli sueno je Omeru ehiu, Hasanu akaniu Ferdi Gazinu za komunistiku djelatnost propagandu na podruju sreza Zvomik. Nakon viemjesenog

213

praenja njihove aktivnosti, oni su uhapeni 20.novembra 1939. godine kada je izvren pretres njihovih stanova. Meutim, Okruni sud ih je uslijed nedostatka dokaza oslobodio optube. sudenju ehiu drugovimaobjavioje23. januara 1940. godine lanak zagrebaki Jutamji list iz pera svog sarajevskog dopisnika.

98. Na s li d s lijeva na desno: Omer ehi, Ferdo Gazin Haso akani p o izlasku iz zatvora.204

Nezadovoljno ishodom suenja sadrajem lankau Jutamjem listu, Upravno odjeljenje Kraljevske banske uprave u Sarajevu zatrailo je od Naelstva sreza zvornikog, odnosno od sreskog naelnika, detaljnija objanjenja u vezi sa hapenjem suenjem propagatorima komunizma u Zvomiku. Sreski nacelnik je 5. febmara 1940. godine uputio sljedei odgovor svom pretpostavljenom u Sarajevu:
204. Ferdo Gazin, ostrvljanin, diplomirani ekonomista, prvoborac, grekom strijeljan od strane partizana u proljee 1942. godine kao komandant B iokovskog partizanskog odreda. Poslije osloboenja rehabilitovan. ehi, prvoborac, poginuo 1941. godine na Kozari kao komesar ete. Haso akani, uesnik NOR-a, umro poslije osloboenja, odnosno Drugog svijetskograta. Najvjerovatnije je on bio seketar ilegalne organizacije KP u Zvomiku pred II svjetsici rat (ako je postojala).

214

Na nareenje II br. 2397 od 31. januara 1940. godine cast m ije podnijeti sljedei izvjetaj: Ovo naelstvo od prije godinu vie dana motrilo je na rad kretanje Omera ehia, sina Ahmedova (erijatski sudija u Zvomiku), Hasana akania, posjednika, Ferde Gazina, inovnika Zemaljske banke u Zvomiku, jer su svojim dranjem, izjavama i uopte svojim radom uvjeravali da su lanovi Komunisticke partije da kao takvi aktivno djeluju. Svakodnevno su,potpuno izolovani, odravali sastanke na gradskoj periferiji, a docnije i u stanovima. Kada je Naeistvo primijetilo da su poeli okupljati sebe omladince ispod 18 godina kada su poeli davati izjave javno pred veim skupovima, bilo je jasno da se nee moi ovako njihovo postupanje samo posmatrati. Traio sam zgodan as da bih im izvrio pretres, iako sam od strane Ministarstva unutranjih poslova upoznat preko Banske uprave (pov. d. z. br. 1408 od 15. juna 1939. godine) da im se iz Beograda upuuju leci komunisticke sadrine, ipk to nisam uinio sve do 20. 11. 1939. godine kada sam se na pretres njihovih stanova odluio, bivi potpuno uvjeren da imam pred sobom jednu aktivnu komunistiku druinu. Tog dana, tj. 20. novembra, naredio sam da se istovremeno izvre kuni lini pretesi kod sve trojice, poslije kojeg sam ih odmah uhapsio... U prilogu ovog dopisa sreski naelnik je proslijedio u Sarajevo pismo koje je Omer ehi, neposredno poslije izlaska iz zatvora, poslao jednom svom drugu u Vare, a do koga je naelnik povjerljivim putem doao. Zbog ishoda suenja bie interesantno ako navedemo jedan dio iz tog pisma. Dragi Ismete,
... Izgleda m i da ti nisi upoznat sa naom p ro va lo m kada onako
p ie . Tu niije krivnje ili neopreznosti. M i sm o zn a li da oni sprem aju jo odavno hapenje, p a sm o bili sprem ni da ih doekam o. Oni su se iznenadili kada su izvriliprem etain u nali sam o fa istick e broure letke, a o d onog to su traili ni habra. O nda su se p o e li slu iti laim a podm etan jim a... B ile su su dije tekoj m uci o va k v o j druin i suditi. S u d j e d on io rjeen je da m i ne p rip a d a m o K om u n istikojp a rtiji nego da sm o lanovi HSS...

U policijskoj arhivi tog vremena, a u vezi sa pomenutim sudskim procesom istragom, kao lanovi Partije iz Zvomika pominju se jo Mehmed Sahani, koji je tada kao geometar radio u Pristini Mustafa Hadihamzi, eljezniki slubenik u Zagrebu.

215

KOLSTVO PRIJE DRUGOG SVJETSKOG RATA I NEPOSREDNO POSLIJE RATA

Pravoslavna osnovna kola u Zvomiku poela je sa radom za vrijeme osmanske vladavine. Meu raunima Srpske pravoslavne crkvene optine u Sarajevu iz 1836. g. nalazi se jedan prema kome je isplaeno daskalu iz Zvomika 5 groa 20 para. Prema ovome izgleda da je kola u Zvomiku otvorena dosta rano.2 0 5 Zna se da je u njoj u periodu od 1870.do 1878. godine bio uitelj neki ivko, a od 1878. do 1884. Nenad Obili iz Travnika. Nova zgrada za ovu kolu podignuta je 1880.2 0 6 u dijelu Vrosi zvanom Ada. Imala je 4 uionice, dvije kancelarije kabinet. Izgradili su je (od priloga) zvomiki pravoslavci, ali su nju pohadala djeca drugih konfesija. Bila je u vlasnitvu Srpske pravoslavne crkve. U njoj je do 1914. godine bila Pravoslavna osnovna kola, od 1920. do 1941. Gradanska kola trgovakog smjera Zanatska kola, a poslije oslobodenja (od 1947.) u njoj je radila Nia realna gimnazija, potom Osnovna kola, a sada je u njoj tamparija 4. juli. U dvoritu ove kole 1956. godine podignuta je baraka sa 4 uionice, na ijoj lokaciji je poetkom sedamdesetih godina podignuta stambena etverospratnica.

99. Spomenik uitelju Nenadu Obiliu, snimak iz 1988. godine

205. MitarPapi: Istorija srpskih kolau , "Veselin Maslea, Sarajevo, 1978. str. 40. 206. Arhiv , Kraljevska banska uprava Drinske banovine, IV odjeljenje, br 29.590.

216

Nenad Obili je bio uitelj u Srpskoj pravoslavnoj koli u Zvomiku do 1884. godine, kada je umro sahranjen na zvomikom pravoslavnom groblju. Spomenik su od priloga podigli njegovi bivi aci, pripadnici raznih narodnosti, zbog ega na njemu vjerovatno nije uklesan krst nego knjiga, divit (pisaljka) cvijet djeteline, kao simboli znanja, pismenosti mladosti.

100. Uenici zvornikepravoslavne osnovne koie sa uiteljem Dusnom M arkoviem, snim ak iz 1896.godine.

Austro-Ugarska je u Zvomiku otvorila narodnu (dravnu) osnovnu kolu, kojaje otpoela sa radom kolske 1886/872 0 7 godine, tako da su u Zvomiku od ove godine do poetka I svjetskog rata radile uporedo dvije osnovne kole. Od 1914. godine radi jedinstvena osnovna kola. Za Narodnu osnovnu kolu podignuta je nova zgrada u Beksuji 1888. godine sa 7 uionica stanom za uitelja. Imala je vrt od 70 dvoriste od devet

207. MitarPopi:kolstvo u za vrijeme austrougarske ,VeselinMaslesa, Sarajevo, 1972. str. 46. 208. Zoran Ivanovi: Razvoj kolstva u Zvomikom srezu izmedu dva rata, Glas sa Drine br. 478 od 9. Ill 1990. Zvomik, 1990.

217

101. Trei r a z r e d N a ro d n e osn o vn e k o le Z v o m ik u sa u iteljem O sm anom Gruhonjiem, snim ak iz 1934. godine. S lijeva na desno , p r v i red sjede: ida Mustafi, Persa Popovi, Duanka Peri, Lela Jevti, uitelj Osman Gruhonji, Ana Ivo, urica Skibar, P aa ehi (ervrta o d uitelja) Fatima H odi; drugi red: 2. N enad Obradovi, 4. D okaraJanji, 5. L jubiaP opovi, 7. Salko Pukarevi, 9. oroP ekli, 11. Rudija ehi, 12. Huso H adiham zi 13. Mahmut ehavdi; trei red: 3. D rago Stefanovi; 4. AhmetJelki, 5. E sadA janovi 6. SeadP ai. Za ostale na s li d nije utvren identitet, kao za cijeli etvrti red.

Zgrada Pravoslavne osnovne kole u Srpskoj varoi u toku I svjetskog rata je oteena. Po zavretku rata je popravljena 1920. godine u njoj se otvara Graanska kola trgovakog smjera. U nju su se upisivala djeca sa zavrenom etverorazrednom osnovnom kolom. Imalaje etiri razreda bila je u rang nie gimnazije ili viih razreda dananje osnovne kole. U prvoj kolskoj godini imala je 37 uenika od kojih 22 mukih 15 enskih.2 0 9 Davala je uenicima neka praktina znanja i (osim za upis u srednje kole) osposobljavala ih je i za zapoljavanje u bankarstvu, trgovini, upravi prihoda, poti dr. S obzirom na to da na podruju susjednih srezova optina nije bilo kola ovog ranga, nju su pohadala djeca sa podrucja Vlasenice, Srebrenice, Bratunca, Malog Zvomika Kalesije. U toku svog postojanja imala je samo po jedno odjeljenje svakog razreda. Prestalaje saradom u aprilu 1941. godine. Godine 1929. Gradjanska kola je imala etiri odjeljenja, 49 u pet nastavnika,2 1 0 a kolske 1940/41 etiri odjeljenja 137 uenika.
209. Dr. Ibro Karabegovi: Zvomik okolina izmeu dva svjetska rata (1918-1941), str. 15. (neobjavljen rukopis). 210, Isto, str. 15.

218

^. -5 -< 3 e Q ^ . e r 4^ ; Qe^s^-S 1 1 . 1 , % ;g I a M ! ^ I 1 :s - ! ^ 1 s -c ? " 'S S ? S Ji - . . s ' , T i l l s-S 1 1 1 .1 So, u< t ....u - ., . ~ z; ' '3lU s-g 'i 2 e ^ ^ S ~ - S P 'U ' , = = ? l 5 ^ - | gs-jit;!? e * 3' 4 . :^'C j :=r,
5 =

b s -

I# &. le : 1

^ ^ a a s g .0 s - 2 .- -.a Si - ^ 3 ^

* I * * ^- g |^ 9 ^

S j I . 'Ut' S * fe*i 5;: 1 |> it? ^ ^S < > ' 1 ^ ^~5 5 t) e ^ S' 51 c| :s S .S '& ? ja| go ^ Ig- a S < > : ,S ja g 1 - I - & > ^ - S -u -S e 'o tm ^ -' .1 ^V ;S > -k.3 '& '5 '.o' S > 0 5 : .s S S' S s .su ^ s S Sg ^o o - StP - * ^ & ? &1%? ^ ^ _? SP ^ 5 4 1 ^ > r* S t S* a'^ t 'a >M:.8 " : J* -S Q :=.^ .

^ ff j S S .g -< 3 -^ 5 1 ^ s I -^

_ | i | =5^| sj^ . - ! f *I * * 5 1 II
.p w ja

i-S S j l - s I S - E ^ S 3 * 3:S 1.5 J ! ' *5 ^ . s - -. g - -s ,-=: -- * ^ ^ - f c S J i a - . ___ .11 g J r-

219

Bivi uenik zvornike Graanske kole Slavko Vasi, sada uitelj u penziji, sjea se prve ekskurzije zvomikih aka. Bilo je to u junu 1925. godine kada su svreni uenici etvrtog razreda Graanske kole, pod rakovodstvom nastavnika prirodnih nauka Vase Marinkovia, krenuli na put Zvomik-Beograd-Uice-Sarajevo-Dubrovnik. Tom prilikom, pria on, vidjelo se ta moe da se desi kada kontinentalci prvi put dou na more. Kada su u Dubrovniku prvi dan poli na kupanje, uenice su, mislei da idu na svoju Drinu, ponijele sapune da se u morn lijepo operu. Ali sapuni nisu htjeli da sapunjaju. Kada su sutradan dole na kupanje, dubrovaki mladii, plivajui oko njih, dobacivali su im: A to sinjorine nisu i danas ponijele sapune? U toku II svjetskog rata Osnovna kola u Zvomiku radila je s prekidima. Prva kolska godina u oslobodenom Zvomiku poela je u junu 1945. godine (zgrada u Beksuji), a zavrena 15. oktobra iste godine. Ove kolske godine Osnovna kola u gradu imala je samo 4 odjeljenja od I do IV razreda, koje su vodili uitelji Damjan Milosevic, Milan Jovii, Miodraga Jovii Natalija enk. U prvoj kolskoj godini u Srezu zvomikom radila je jo samo kola u Kozluku, ija je sve etiri razreda u dva kombinovana odjeljenja vodila uiteljica Marija Lazarevi,

103. Uilelji Osnvne (eivororazredne) kole Zvomiku na kraju kolske 1957/58. godine. V odnaredne kolske godine osiiovno osmogodinje kolovanjeposlaje obavezno, kada se gasi Osnovna etvororazredna skota Zvomiku, a formiraju dvije osmogodinje. Uitelji slici bili su poslednji nastamiki kolektiv Osnovne (etvororazrene) kole Zvomiku. S lijeva na desno, sjede: Jovanka Andreje\>i, Nada Radovanovic, Marija Lazarevi Bosa Markovi; soje: Mehmed Hudovi, Rajna Stefanovi, Sojija Peji, Nada Hudovi, Vem Marin, Ritica Ateksi, Mirjana Raji, Bokn Ivanka Gradimir Stamenkovi (Snimak:

Foto Detnko, 18.06.1958.).

220

Ove kolske godine nastavu je pohaalo u Zvomiku 217, a u Kozluku 80 djece.2 1 1 Druga kolska godina pocela je novembra 1945. godine, a zavrsena u junu 1946. godine. U ovoj kolskoj godini, pored kola u Zvomiku i Kozluku, radile su u Srezu osnovne kole jo u Drinjai, Diviu, Medau, eheru i Memiima. Uitelji u ovim kolama bili su: Persa Popovi iz Zvornika (Drinjaa, samo I razred, 63 uenika, 44 m. 19 .), oro Ostoji iz Zvornika (Divi, samo I razred, 75 uenika, mukaraca), Ejub ehagi iz Zvornika (Medas, samo I razred 55 ucnika, 46 m. 9 .), Hasan Dindo iz Tuzle (eher II razred, 136 uenika, 106 m. .) Sead Hadimehmedovi iz Gomje Tuzle (Memii, samo I razred 58 uenika, 56 m 2 ).2 1 2 U Zvomiku je u drugoj kolskoj godini u etiri odjeljenja od I do IV razreda bilo 249 uenika (160 muke i 89 enske djece), a u Kozluku 105, od toga 98 muke i 7 enske djece.2 1 3 Nia realna gimnazija .Nia realna gimnazija u Zvorniku otpoela je sa radom u decembru 1946. godine u jednoj uionici O u Beksuji. U nju su se upisivala djeca sa zavrena etiri razreda osnovne kole. U prvoj kolskoj godini imala je samo jedno odjeljenje. Druge kolske godine (1947/48) Gimnazija je dobila prostorije bive Graanske kole u Varoi, gdje e se nalaziti sve do 1955. godine, kada u ovu zgradu prelazi Osnovna kola iz Beksuje, u ije prostorije useljava tek formirana visa gimnazija u Zvomiku. Do 1952. godine kolovanje u Nioj gimnaziji trajalo je tri, a potom etiri godine, a nakon zavrenog III, odnosno IV razreda, polagala se mala matura. U prve dvije kolske godine njeni uenici, sim djece iz Zvornika, bila su djeca sa podruja sadanjih optina Srebrenica, Bratunac Kalesija, jer su u to vrijeme na ovim podrucjima postojale su samo etverorazredne osnovne kole. Polaznici Nie realne gimnazije u Zvomiku (kasnije viih razreda osmogodinje osnovne kole) bila su djeca sa podrucja Malog Zvomika, jer je osmogodinja kola u Malom Zvomiku otpoela sa radom u
211. Izvjetaj Sreskog narodnog odbora Zvomik stanju kolstva u srezu zvomikom, upuen Oblasnom narodnom odboru Tuzla, 2.XI 1945. godine. Regionalni istorijski arhiv Tuzla, br. 2164/47. 212. Regionalni istorijski arhiv Tuzla, kutija 86 sumamo. Fond Oblasnog narodnog odbora Tuzla. 213. Isti izvor

221

104. Dntga generacija N ile realm gimnazije Zvorniku (111 razred), Skohka 1949/50.godina (prva generacija zajeniku fotograflju). Snimak j e nainjen aprila 1950. Batiji Koviljai, glavnom zvomikom iiletitu po otvaranju pnige abac - Zvornik ujesen 1949.godine. Na slici s lijeva na desno: Prvired: Hasija Purkovri, Fahreta Hadiiomerovi, Vesna Ankstei; Rozija Avdispahi, Fahrela Novo, Milena SekaDabi, Duanka Spremo, Dara Vidakovii Vinka Radoevi. Drugired: (nepoznat), Ljtibica Blagojevi, (nastavnikj, Avdo Krtii, Ilonka Vanke, (nastavnik), Salih ehomerovi Tale, Drago Sabljak (direktor) Nemanja Popovi. Trei red: aslav Pui, Nusret Banjanovi, Milomir Anti, Miliivoje Blagojevi, Salim Efeitii, Husein Hadiosmanovi, Haint Klanevi Milovan Jevti. etvrtired: Tomo Peri, BeirMeholji, Azfo Ferhatbegovi, Avdo Hafizbegovii, Demal Povlaki, Jovo Babi, Asim Hadimujagi, Hasan Hadiavdi, Danilo Dragievi Alija Sabirovi. Peti red; Risio Blagojevi (nastavnik), Makija ozi, Milorad Cirkovii, okara Danojlovi. Posljednji red: Vask ukii, Salih Kamiali, Mehmed Hudovi, Hasan Bektaevii, Muhamed Zaimovi Mehmed Kari (od Srebrenice). Nedoslaje na slici nastavnica Razija Volt.

septembra 1960.godine, odnosno od kolske 1960/61. godine kada je podignuta sadanja zgrada ve kole. kolske 1946/47. Gimnazijaje imalajedno, naredne dva, a 1948/ 49. kolske godine etiri odjeljenja (ve godine izlazi prva generacija maturanata Nie gimnazije u Zvorniku). kolske 1949/50. godine Gimnazijaje imala pet odjeljenja (dva prva, dva II jedan III razred) jedno odjeljenje pripremnog uiteljskog teaja, sa ukupno 236 uenika pet nastavnika.2 1 4 Pripremni uiteljski teaj radio je pri Nioj realnoj gimnaziji trajao je dvije kolske godine (1949/50. 1950/51), nakon egaje veina njegovih svrenih polaznika nastavila kolovanje u prvom razredu Uiteljske kole u Tuzli.
214. Isti izvor.

222

105. Uenici I godine Pripmmnog uiteljskog teaja Zvomiku. Snitnak napravljen Banji Kovilljai 17.,aprila 1950. godine. Na slid s lijeva na desno, prvi red; 3. Milena Bokan, 4. Mara Stankovi, 6. Dragonja Nedi , 9. Tahira Tahirbegovi, 10. evala Hajdarevi II. Hasiba Hadiefendi, drugired: 2. Hakija ahbegovi, 3. ivko Nedi, 5. Cvijan Radovanovi, 7. Zdravko Antoni, 8. MuhamedBei, 10. Drago Zei; trei red:prvi Milo Simani, 2. Ratko Rislanovi, 3. Danilo Laki, 4. Mitar Peri, 5. Rislo Blagvjevi (ratredni starjeina), 8. Cvijan Jovi, 9. Drago Ivanovi; ietw tired : Ljubo Tomi, 2. NedSad Alajbegovi, 3. Miljan Jeki, 4, Veljko Vukajlovi, 5. Diko Jovii, 6. Stanimir M ihajbvi 7. Veljko Jovi.

Bili su to najbolji uenici seoskih osnovnih kola sa podruja sreza Zvomik dobi od 13 do 15 godina. Svi su imali besplatan smjetaj u akom domu u Zvomiku. U prvoj kolskoj godini direktor Nie realne gimnazije bila je Natalija Jovanovi iz Bijeljine, prof. Hajrudin Rebac iz Mostara u narednoj, aprof. Ibrahim Mujinovi u 1948/49. kolskoj godini. kolske 1949/50. godine za direktora dolazi Drago Sabljak iz Sarajeva, koji e ovu dunost, kao dunosti direktora pun gimnazije u Zvorniku, obavljati sve do 1958. godine. Od 1953. do 1957. godine u Zvomiku je radila Nia enska domaika kola. Imala je samo jedno odjeljenje. Prva jedina generacija zavrila je svoje obrazovanje u ovoj koli 1956/57. kolske godine, Specijalna osnovna kola (kao samostalna institucija) radi u Zvomiku od kolske 1968/69. godine. Prvi nastavnici u njoj bili su Ejub Milka ehagi, kojima propada najvie zasluga za njeno osnivanje. Odpoetka rada smjetena je u montani kolski objekat u Grobnicama, podignut 1963. godine. Imala je odjeljenja od I do VIII razreda.

Od 1965. do 1968.godine u Zvomiku je djelovao Prosvjetno pedagoki zavod za osnovno obrazovanje, Pokrivao je podrucje opina Bratunac, Srebrenica, Vlasenica, ekovii Zvomik. Prvi savjetnici u Zavodu bili su Drago Sabljak (bio direktor), Salih Subai, Mehmed Hudovi, Miodrag Tomi Dragoslav Mihajlovi.

PR VE SREDNJE KOLE
Nia realna gimnazija radila je od 1946. do 1955. godine, kada je u Zvomiku otvoren V VI razred, od kada on a prerasta u punu gimnaziju (I-VIII razred).2 1 5 Prva generacija uenika- maturanata iz ove kole izala je 1958. godine.

106. Nastavniki kolektiv Gimnazije Zvomiku, kolska 1956/57. godina. Uprvom redu etvrti s lijeva na desno Drago Sabljak, direktor Gimnazije.

215. Rjeenje Narodnog odbora sreza Zvomik otvaranju V VI razreda gimnazije u Zvomiku, br. 735/56 od 24.1.1956. godine, Regionafhi istorijski arhiv Tuzla, kutija 1233 sumamo. Fond Sreskog komiteta KP Zvomik. esti razred je formiran od daka (uglavnom iz Zvomika) koji su zavrili peti razred gimnazije ili prvi razred neke srednje kole u Tuzli, Sarajevu, Bijeljini, Loznici ili nekim drugim veim gradovima.

224

Od 1955. do 1958. godine prostorije Gimnazije bile suu kolskoj zgradi Beksuji, kojaje tada proirenjem dogradnjom dobila etiri nove uionice fiskultumu salu. U istoriji zvornikog kolstva 1955/56. godina ostae znaajna po tome to od ove kolske godine Zvornik dobija svoje prve srednjokolce. Do 1958. godine u Zvomiku je radila etvororazredna osnovna kola (U V razred) Gimnazija sa odjeljenjima od I do VIII razreda. godine u gradu su formirane dvije osmogodinje osnovne kole ( II) koje e godinu dana kasnije dobiti svoja posebna imena - Osnovna kola Braa Obradovi(I) Osnovna kola Braa Skopljakovi(II).2 1 6 Nii razredi Gimnazije (I do IV) transformiu se tada u vise razrede osnovnih kola, a vii (V-VIII) u I, II, III IV razred gimnazije kao srednje kole.

107. Maturanti dnige genenicije Gimnazije Zvomiku, kolska 1958/59. godina (Prva generacija zajedniku fotografiju). Snimak je napravljen jednoj od uionica Osnovne kole "Braa Obradovi " Vrosi, kojojje Gimnazija radila kolske 1958/ 59. godine. S lijeva nadesno (sjede), prvi red: Milanka Avramovi, MaraLazi, Jelena Jovi, Milica Savi, Ratka Tomaevi Milan Mijanovi; drugi red: Savo Mitrovi, Miladin Radi, Anelka Dudi, Slobodanka Kaldesie, Izet Sabirovi, Ratko Arsi Alija Efendi; treci red: Slobodanka Aimovi, Njegosava Petrovi Nada Kalajdi; - stoje: Drago Bosi, aslav Pui, Abdulah Ahmi, Savo Lonarevi, Nafiz Hrustanbegovi, Sead Kamemca, Darko Kalajdi, Ismet Okanovi, Veselin Sunari, Ljubomir Bogdanovi prof. Julijana Lazarevi, razredni starjeina. Iz ove generacje su, a nisu na slici: Danka Aimovi, Milka Soki, Mio Eri, Bato Trifunovi i Ratko Vidakovi. (Uprepoznavanju linostisa slikepomoglisu dr.Milica Savi Ibrahimagi Izet Sabirovi).
216. Godine 1973. osnovne kole u gradu objedinjene su u jednu, koja dobija ime po istaknutom lideruradnikogpokreta u sjeverositonoj Bosni Mitra Trifunoviu Ui.

225

Godine 1957. otpoela je u Zvomiku sa radom Srednja ekonomska skola,217 koja je u prvoj godini svog postojanja imala samo jedno odjeljenje I razreda. Od njega e se kolske 1959/60. godine formirati dva III razreda. Prve dvije kolske godine kola je radila u jednoj baraci koja se nalazila na sadanjoj lokaciji B bloka stambene zgrade Namazdah. Poetkom 1959/60. kolske godine zajedno sa Gimnazijom useljava se u novi kolski objekat izraden za potrebe srednjeg kolstva (sada stara zgrada Osnovne kole Mitar Triftinovi Uo), u kome e raditi sve do preseljenja u kolski objekat u Beksuji (1978.).2 1 8 Prva generacija uenika SES (a bilo ih je 41) zavrila je svoje kolovanje u ovoj koli 1961. godine.

108. Prva generacija uenika SE Zvomiku, snimak iz II razreda juna 1959. godine. Sjede s lijeva na desno, prvi red: Sadija Zaimovi, Hidajeta Purkovi, Subhija Bektaevi, Vera Nikoli, Borka Vukajlovi; drugi red: Mehmed Stoevi, Ehlimana Hadigrahi, Marija Savi, Milosava Beri, Jelena Krstanovi, Zarfa Kamiali i Nezir Dedi; trei red: RamizMuratovi, Hariz Tiri, Adolfmit, Blako Vidakovi, Stojanka Gvozdenovi, Milojka Savi; etvrti red: Muharem Topi, Cvjetko Savi, Munib ehi, Anto Pokorni, Dragan Nikoli, Mile olakovi Nurija Hadigrahi; peti red: Savo Pisi, Mirko Janji, Drago akoti, emsudin Noinovi, Fehim Povlaki, ivojin Ristanovi Ibro ini - posluitelj. Stoje s lijeve strane: Vlajim Milan, profesor, Kiovi Dragan, profesor. (U prepoznavanju linosti sa slike pomogao Nurija Hadigrahi).
217. Rjeenje NOS Zvomik osnivanju SE u Zvomiku, br. 3.683/57 od 3. VII 1957. Regionalni istorijski arhiv Tuzla, kutija 1233 sumamo. Fond Sreskog komiteteta KP Zvomik. 218. Stara kolska zgrada u Beksuji sruenaje 1967. godine da bi se nanjenoj lokaciji iste godine podigao novi vei kolski objekat za potrebe osnovnog skolstva u gradu. Jedanaest godina kasnije (1978.) izgraena je modema kolska zgrada u Zamlazu u koju prelazi osnovna skola, a u zgradu u Beksuji useljava Srednjokolski centar u ijem je sastavu SE.

226

109.Maturanti Mainske tehnike kolc, prva generacija (1972-1978)

Udruivanjem Gimnazije SE 1972. godine formiran je Srednjokolski centar Zvomik u ijem sastavu, pored ove dvije, djeluju jo ugostiteljska, trgovaka koarska kola. Zanatska ili kola uenika u privredi u poslijeratnom periodu radila je od 1946. do 1962. godine.2 1 9 Nakon prekida od osam godina ponovo je poela da radi kao samostalna ustanova 1970. godine. kolske 1970/71. imala je dva razreda ( II). Godine 1972. podignuta je u Karakaju nova zgrada za potrebe ove kole, od kada ona prerasta u Tehniki kolski centar u ijem sastavu od poetka rade tri kole mainska, elektrotehnika i kola uenika u privredi. Prva generacija mainskih i elektro-tehniara izala je iz ovog centra 1976. godine. aki dom

JlU. Zgrada kojoj j e septembra 194 7. godine otpoeo sa radom aki dom Zvorniku. Snimak iz 1986. godine.
219. Vidi vie tom e pod Zanati zanatske zadruge.

228

U septembru 1947. godine u prizemlju ove zgrade u Varoi otpoeo je sa radom prvi aki dom u Zvomiku. Pitomci su spavali na podu po kome je bila prostrta slama prekrivena ebadima. Dva mjeseca kasnije Dom je premjeten u kuu Stanka Nikolia (sada Centar za socijalni rad) gdje e se nalaziti do poetka kolske 1949/50. godine, kada prelazi u Medresu (sada stambena zgrada nie mosta na Drini). U Domu su bili smjeteni uenici sa podruja Zvornika, Kalesije Srebrenice, koji su tada pohaali Niu realnu gimnaziju u Zvomiku, a kasnije zvomike srednje kole. Prvi pitomci Doma sa simpatijama se sjeaju domskih dana i prvog osoblja Doma - uitelja Halima Mulaosmanovia (upravnika), Abida Hasanovia (ekonoma i domara) Rajfe Imirovi, spremaice vearice, koja e ovaj posao obavljati sve do rasformiranja Doma 1962. godine. se broj daka sa strane u Zvomiku svak godine poveavao, u jesen 1950. godine Dackom domu je ustupljen objekat na Fetiji (podignut za vrijeme Austro-Ugarske kao vojna bolnica. U zgradu na Fetiji tada su smjetena muka, a u bivoj medresi su ostala enska djeca (do ustupanja ve zgrade Sreskom sudu u Zvomiku). Uz objekat na Fetiji podignuta je baraka u kojoj su bile kuhinja, trpezarija, ucionica prostorije uprave Doma. Na dn 17. maja 1950. godine u akom domu u Zvomiku bila su 103 pitomca. Upravnik Doma bio je tada uitelj Milan Jovii, a jedan od vaspitaa uiteljica Rajna uki (sada Stefanovi).2 2 0 U strukturi pitom aca u kasnijem periodu preovladali su srednjokolci uenici kole uenika u privredi, te je u skladu s tim Dom dobio novo ime - Srednjokolski dacki dom. Bio je u nadlenosti Sreskog narodnog odbora do 22. maja 1958. godine, kada je prenijet u nadlenostNarodnom odboru optine Zvomik. Od 8. maja 1957. godine je ustanova sa samostalnim finansiranjem.2 2 1 Otvaranjem srednjih kola u susjednim optinama razvojem lokalnog saobraaja, kao prelaskom na samofmansiranje, smanjivao se broj pitomaca Doma, pa je on rasformiran 1962. godine, a posljednji njegov upravnik bio je Ejub Sehagi (od 1956. do 1962. godine). Svi bivi pitomci akog doma u Zvomiku istiu da su im dani provedeni u Domu ostali u najljepem sjeanju.

220. Regionalni istorijski arhiv Tuzia, kutija 86 sumamo, Fond ONO Tuzla. 221. Regionalni istorijski arhiv Tuzia, kutija 1041 sumamo.

229

PRVEKULTURNE USTANOVE
Prve kulturne ustanove u Zvomiku su Narodna bibliotka Bioskop Drma .2 2 2 Narodna bibliotka u Zvomiku radi od juna 1946. godine. Prvi bibliotekar bila je Dragica Cvjetinovi Bonjak. U prvoj godini postojanja imalaje 423 knjige 85 italaca. Od osnivanja do 1973. godine 7 putaje mijenjala prostorije.2 2 3 U 1980. godini im alaje 9 zaposlenih, 63.000 knjiga 8.500 italaca u osam pokretnih, tri podruna dva odjeljenja u gradu (za odrasle i djecu), kao i lijepo ureene itaonice u Zvomiku i Kozluku i po razvijenosti bila na 11 mjestu u Bosni i Hercegovim. Godine 1979. proglaena je za najuspjeniju biblioteku u . Iste godine dobila je i Plaketu optine Zvomik. Od novembra 1980. u sastavu Biblioteke djeluje i Muzejska zbirka, koja ima etnoloko i prirodnjacko odjeljenje i blizu 1.000 eksponata, a u pripremi je bilo postavljanje i arheolokog odjeljenja sa eksponatima i/kamenog. metalnog i rimskog doba i srednjeg vijeka.

111. Diustarog Zvomika,puctak nekadanje maliaie Skela (ulica desnoj. Uphzemlju zgrade sa balkonom (kua Cvike Dabia) bila je smjetena Narodna bibliotka Zvomik od 1955. do I960, godine. Snimakiz 1979. godine. 222. kultumim ustanovama vidi 4 8 ,4 9 . 51, str.
223. Prvo je bila u kui N akievia u Rijeci, potom u zgradi na ijoj lokaciji je sada objekat Prvredne bank, zaim u saanjim prostorijama Komunalnog preduzea, pa u przemlju kue Cvike Dabia, itaonici u Vrosi, Kasini ( 1962-972), a u sadasnje prostorije iznad Zabavista uselila je u januaru 1973. Po adaptacij Kasine 1980.godine u ovoj zgradi je dobila itaonicu odgovarajui prostor za Muzejsku zbirku. Ustvari, cijeli objekat Kasine planiran je za budui muzej grada Zvornika.

230

 12. Claiiuvi tlilvhituxke (driimskej sckcijt1 Nnrinlnc - " ' Hoj /w tl Uoi/iiiii " Safelbega Baagia, snimak iz 1930. godine. S lijeva na desno, jede: Hasan Hadiahmetbegovi, sin kadije Bajraktarevla (djeak), Besim Korkitt Mustafa Hadiomerovi; drugi red, sjede: Mehmed Uzuni, Mehmed Mulabdi, Mustafa Imirovi, Mustafa Bazardanovi Salih elibagi; trei red: Ahm et Mulabdi (u uniformi), Safet Hadimtrbegovi, Halii Hadinurbegovi, Musrafa (-), Ahmet Zaimovi, Zumreta Ljubovi, Safeta Barjaktarevi, Avdo Majezinovi, Ibro Jnsi, Hasan Kam iali, u uniformijedan odfinaitsa u Zvomiku, Alija Kamenica Demko Alijagi; etvrti red: Demalefendija Hulusi, Ismt Bektaevi, kadija Barjaktarevi, Selim Hadiiahmetbegovi, Husetn Katniali (ostali etvrtom i svi petom redu nisu identifkovani). U prepoznavanju icnosti sa slike pomagao Haiibeg Hadinurbegovi.

Ispred Muzejske zbirke (u bati Kasine) postavljen je lapidarij sa objektima iz rimskog perioda stecima iz srednjeg vijeka. Za osnivanje Zbirke najvie zasluga ima nastavnik Rajk Avramovi. Meutim, u Zvomiku je za vrijeme Austro-Ugarske Kraljevine Jugoslavije na organizovan nain irena knjiga. 0 tome svjedoe podaci narodnim itaonicama iz ovog perioda, formiranim uglavnom u okviru kultumoprosvjetnihi sportskihorganizacija, U gradujejo 1903. godine osnovana Srpska itaonica,2 2 4 a izmeu dva svjetska rata postojala je Sokolska itaonica koja je 1936. godine im ala 508 knjiga.225 Muslimanska itaonica Sloga formirana je u Zvomiku 13.03.1924. godine (od 1930. zove se Narodna itaonica Sloga). U svotn sastavu
224. Dr. Lamija Hadiosmanovi: "Biblioteke u 1878-1918, Veselin , Sarajevo, 1980., str. 159. 225. Izvjetaj SreskognacelstvauZ vom iku,pov.br. 476/36 upuenKialjCVskoJ bBliekoj upravi II Sarajevo, 6. maja 1936, godine.

231

imala je knjinicu dvije sekcije - tamburaku diletantsku. Knjinica (bibliotka) je 1931. godine imala 70 knjiga 85 italaca, a osam godina kasnije 215 knjiga 125 lanova. Predsjednik Sloge 1931. godine bio je uitelj Mehmed Mulabdi, a 1935. Hasan Kamiali, a knjiniar Hamdija Hambiralovi.226 Pred Drugi svjetski rat postojala je ilegalna bibliotka lanova simpatizera Komunistike partije u Zvomiku, ije djelovanje je otkriveno od strane tadanjeg reima u novembru 1939. godine. Njeni najaktivniji lanovi (Hasan akani, Ferdo Gazin Omer ehi) su uhapeni, a literatura zaplijenjena.2 2 7 Zvornik ima stalni bioskop o 1947. godine, kada je poelo prikazivanje prvih filmova u gradu. Do 1951. godine predstave su davane u Fiskultumom domu (kasnije Dom DTV Partizan) to dvije do tri nedjeljno, prvim filmovima u Zvomiku Ljubav fereda, Po

113. Snimakdijela Namazaha iz 1973. godine. Na slid desno zgrada bioskopa "Drina " i dio damije. Sada su na ovom prostoru kotlarnica objekta N am azah i Klub penzionera. Bioskop j e prusn 1976, a Namazah damija dvije godine kasnije.

226. Dr. Ljubinka Baevi'. "Bibliotka i bibliotekarstvo u 1918-1945, "Veselin M aslea, Sarajevo, 1986. str, 79. 227. Dr. Fahrudin Kalender: Radnike biblioteke itaonice u do 1941. godine, Sarajevo, 1998. str. 361, 362. Vidi vise ovom e pod Suenje Omeru ehiu, Ferdi Gazinu Hasanu akaniu.

232

tukinoj zapovijesti, Sinpuka, Slavica, U planinama Jugoslavije, Tarzan... dug se sa oduevljenjem prialo meu graanima, a njihovi sadraji su prepriavani onima koji ih nisu gledali. Godine 1951. Bioskop je dobio svoj objekat u Namazahu (adaptirana u ratu oteena zgrada mekteba), gdje se nalazilo do 1975. Uz ovaj objekat bilo je ljetnje kino od 1959. do 1961. sa 320 sjedita. U sadanji montani objekat kod pijace Bioskopje uselio 1975. godine. Bio je u sastavu Narodnog odbora ooptine Zvomik do 1955. godine, od kada posluje kao samostalna ustanova. Prvi upravnik Bioskopa bio je zvomiki Jevrejin Emil Kraus, a najdue je na.ovoj dunosti bio Mustafa Tiri (od 1951. do odlaska u penziju 1982. godine). Prvi kinoaparater bio je Zijo Bai Kererapuh iz Sarajeva, poslije njega Mia Joci (1948-1950.). Njega e 1950. godine zamijeniti Kani ostati na toj dunosti sve do 1989. godine. U osamdesetim godinama Bioskop je imao vlastito sale u Zvomiku, Kozluku, Sapni Karakaju sa ukupno 1.150 sjedita 760 kvadratnih metara povrine. U ovim mjestima i u Drinjai davane su stalne bioskopske predstave, a povremeno u js desetak naselja. Samo u 1984.godini prikazano je 270 filmova sa preko 1.500 predstava 250.000 posjetilaca. Po broju stalnih pokretnih bioskopa, broju predstava gledalaca, kao broju zaposlenih (oko 20) dohotku koji je ostvarivao spadao je u red najrazvijenijih bioskopa u . Od 1983. godine posluje u sastavu Centra za kulturu, koji je nastao spajanjem Bioskopa Radnikog univerziteta. Haj de da zabiljeimo to da je prvi televizor u Zvomiku nabavio imao Bioskop Drina (I960.). Neto kasnije televizijske prijemnike e imati neke institueije organizaeije u gradu, a tek od 1962. 1963. godine poinju ih nabavljati pojedina domainstva. U prvoj polovini sedamdesetih godina Bioskop e imati prvi televizor u boji u gradu. KUD Svetozar Vukovi Zarko Prosvjeta Preporod Odmah po zavretku Drugog svjetskog rata oslobodenja zemlje u gradu je osnovan Kultumo-prosvjetni odbor. On je zajedno saNarodnim frontom u drugoj polovini 1945. godine obnovio u Zvorniku rad predratnog Kulturno prosvjetnog drutva Prosvjeta osnovao Preporod, a na inieijativu glavnih odbora ovih drutava za . U prvim poslijeratnim godinama ona su bila nosilac kultumo-zabavnog ivota prosvjeivanja stanovnitva. Organizovala su izavanje zidnih novina, otvaranje analfabetskih teajeva itaonica, predavanja, priredbe,

233

igranke, sijela po mahalama u gradu itd. Samo u toku 1946. diletanske sekcije ovih drutava pripremile su izvele est dramskih prikaza, to: Iz mraka, Kako se kalio elik, Zlatija, Sumnjivo lice, Narodni poslanik Uskipjela krv\ ba drutva bila su zasovana na nacionalnoj osnovi. Prosvjeta je bila srpsko kulturno-prosvjetno drutvo ona je nastavila tradicije predratne Prosvjete, dk je Treporod rezultat ujedinjenja Gajreta Narodne uzdanice, odnosno zdravih snaga u ovim muslimanskim drutvima koja su js prije rata bila za njihovo ujedinjenje. Ukinuta su 1949. godine, kada i u drugim mjestima u . Prosvjeta je ponovo obnovljena 1991. godine. U decembru 1947. godine formirano je u Zvomiku Kultumo umjetniko drutvo Svetozar Vukovi Zarko.2 2 8 U izvjetaju Sreskog komiteta KP Zvomik za decembar 1947. godine vom dogaaju zabiljeeno je sljedee: U toku o v o g m jeseca oform ili sm o K U D "arko Vukovi P u c a r, koje ima horsku, pozorinu ,folklornu muziku sekciju. Uprava D ru tva j e stvo rila p la n rada sekcije su ve p o e le sa mdorn. D rutvo im a 2 7 0 la n o va (o d kojih 120 izvravaju ih ), p r o s to r ije strune rukovodioce, a li se osjea nedostatak instrum enata... Prilikom p r o s lave D ana JNA, 22. decem bra, D rutvo j e izvelo sliku Konjuh planinom , kao nekoliko recitacija... 229

Prostorije Drutva nalazile su se u Fiskultumom domu, odnosno domu DTV Partizana, a po njegovom ruenju u jednoj baraci to se nalazila na sadanjoj lokaciji nove zgrade O.. Mitar Trifunovi Uo, iz koje je otuen najvei dio imovine Drutva. Krajem ezesetih godina aktivnost Drutva poinje da se gasi, a poetkom sedamdesetih ono u potpunosti prestaje saradom. Ujesen 1974. godine ponovo je oivljen njegov rad, prvo u prostorijama Kasine, a od 1979. u prizemlju D bloka stambene zgrade Namazdah. Na meunarodnoj smotri izvornog narodnog stvaralatva balkanskih zemalja u Ohridu 1976. godine Drutvo je zauzelo tree mjesto sa scenskim prikazom bonjake svadbe, a na smotri najboljih
228. Svetozar Nukovi Zarko je jedini narodni heroj sa podruja biveg Zvom ikog sreza. R oenjeu Z elin i (Papraa),zemljoradnik. U N O B stupio 1941. Tekoranjen u glavu kao zamjenik komandanta Devetnaeste biranske brigade u septembru 1944. godine na Snagovu od etnike zasjede. Ubrzo je poslije operacije u Tuzli umro, gdje je sahranjen 1. 1944., Narodni heroji Jugoslavije, knjiga II, Mladost, Beograd, 1975. godine, str. 339. Prvobitno je KUD u Zvomiku nosio iskrivljeno ime ovog narodnog heroj a. 229. Regionalni istorijski arhiv Tuzia, kutija 1233 (sutnamo).

234

kulturno-umjetnikih drutava iz optina lanica Meurepublike zajednice kulture Sava 1982. godine prvo mjesto. Zijo Hrustanbegovi, saradnik Fronta slobode, u lanku Godinja zabava Mjesnog odbora Preporoda u Zvomiku, objavio je u Frontu slobod 14. aprila 1946. godine sljedeu vijest: "Dana 23. marta 1946. godin e M jesni odb o r "Preporoda" p rire d io j e Zvorniku svoju
godinju zabavu za j e u gradu vladalo veliko interesovanje. P ro gram j e vrlo dobro uvjeban izveden sa mnogo uspjeha. U izvodenju pro g ra m a uestvovali su lanovi P re p o ro d a i "Prosvjete"'. I s tip r o gram pon ovljen j e za p rip a d n ik e Tree krajiske brigade u nedjelju, 24. m arta ove godine ".

114. lanovi dramskesekcijeKUD "Svetozar Vukovi Zarko", snimljeni 1954. godine Narodnom pozoritu Tuzli nafestivalu dramskog stvaralatva kulturno-umjetnikih drutava za sjeveroistonuBosnu, gdjesu izvedbom "Zulumara " Svetozara orovia zauzeli tree mjesto. S lijeva na desno, stoje: Hamdija Kitovnica, Marko Danojlovi, azim Imirovi, Mehmed Hubti, Halil Hadinurbegovi, Mustafa Sikiri, Risto Blagojevi, Vojna Popovi, Devad Mulabdi, Drago Sabljak, Bosa Ostoji, Fahrudin Zaimovi, Smilja Mijatovi, Zahida Odobai, Vida Vasili, Mili Markovi, Dragan Milanovi, oko Tomi Bosa Markovi; ue: SemkaKamenica, Drgn Stefanovic, Mustafa Odobai, Lazar Vojinovi, Demila ehagi, Jovanka Tomi, Emka Ahmetovi, evket Besirovi, Milka Krstanovi i Drago Jovanovi - Makso.

235

115. lanovifolklornesekcijeKUD Svetozar VukoviZarko, snimakiz 1953. godine. S lijeva na desno, momci: Hajrudin Mehinagi, emsudin Avdi, Jusuf Dukanovi, okara Danojlovi Mehidin Avdi; djevojke: Zumra Hamzabegovi, Faketa Sarajli, Zahida Odobai, Milka Krstanovi Safeta Pukarevi.

Enigmatski Kino-klub Od sedamdesetih godina u Zvomiku djeluje nekoliko klubova, od kojih su najaktivniji Enigmatski Simon Rackovi Kino klub Bira. Prvi spada u red najpoznatijih klubova ove vrste u Jugoslavij, a drugi u red najboljih kino-klubova u BiH. Oba su registrovani kao samostalni klubovi. Enigmatski klub je osnovan aprila 1972. godine, ima vlastite prostorije oko 100 lanova. Svojom aktivnou stekao je iru afirmaciju, kao pojedini njegovi lanovi. Ostvario je stalnu saradnju sa svim enigmatskim listovima klubovima u Jugoslaviji. Ima stalne enigmatske sekcije u kolama preduzeima. Svak godine organizuje desetak manifestacija iz oblasti enigmatike. Od 1984, izdaje u tirau od 25.000 primjeraka mjesenik ZEN (Zvomike enigmatske novine). U izdanju bjelovarskogvora izalaje 1982. godine knjiga poznatog zvomikog enigmate profesora Fehima Kujundia Zagonetni talas. Iste godine u organizaciji Kluba u Zvomiku su odrani etmaesti susreti zagonetaa odgonetaa Jugoslavije, te pojedinano meuklubsko prvenstvo Jugoslavije u enigmatici uzuee ekipe enigmatskog kluba iz Seksarda (Maarska). Pored pomenutog profesora Kujundia koji ima najvie zasluga za uspjehe kluba, znaajan doprinos afirmaciji Kluba dali su i Omer Fazli, Midhat Sarajlija, Dragoljub Stojanovi i Vojin Krsmanovi. Kino-klub Bira radi od 1978. Ima 30 stalnih lanova koji uestvuju sa svojim filmskim ostvarenjima na gotovo svim republickim i saveznim smotrama amaterskog filmskog stvaraltva, gdje postiu

236

zapaene rezultate. U saradnji sa Kino savezom , Klub je bio novembra 1982. organizator domain 22. festivala amaterskog filma Bosne Hercegovine. U kategoriji dokumentarnog filma, film najistaknutijeg lana Kluba Seada Hambiralovia Neki novi grad osvojio je prvo mjesto predstavljao BiH na festivalu amaterskog filma Jugoslavije.

PRVE ZVORNIKE BOLNICE IA P O T E K E

Prva bolnica u Zvomiku podignuta je na Fetiji za vrijeme Austrije. Izgraenaje za potrebe vojnog gamizona u Zvomiku, ali je istovremeno sluila civilnom stanovnitvu do kraja I svjetskog rata. Narod ju je zvao pitalj. Izmeu dva svjetska rata u njenom prizemlju bila je Finansijska kasama, na spratu stanovi, a poslije Drugog svjetskog rata u njoj je najdue bio aki dom. Zbog dotrajalosti ovaj objekat je sruen krajem osamdesetih godina. Uz bolnicu je bilo nekoliko zidanih baraka u kojima su bile pomone bolnike prostorije. Izmeu dva rata one su sluile za stanovanje.

116. Bolnica Fetiji, podignuta pred Drugi svjetski rat (claims stambeni objekat),
snim ak iz 1986. godine.

Nova bolnica na Fetiji izgradjena je pred Drugi svjetski rat, a Dom zdravlja u Grobnicama 1957. godine. Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije, do podizanja nove bolnice na Fetiji pred Drugi svjetski rat, Zvomik je imao samo ambulantu. Bila je

237

to, ustvari, jedna drvena montana baraka, koja se nalazila na dijelu prostora na kome su sada kue Hase Avde Hadia, Alije Efendia porodice Jakubovi (u blizini izvorske vode Zamlaz). Na ovom mjestu je, po ruenju ambulante (do podizanja pomenutih kua), bio manji park. Prvi ljekar u ovoj ambulanti bio je Veljko Pejovi iz Maglaja. U njoj je radio dr. Asim emerli iz Janje. Izmedu dva svjetska rata u Zvomiku je najdue kao ljekar radio dr. Sergije Janikijevi, sve do 1941. godine.

117. Dom zdru vlj Zvontiku podignut 195 7. godine (druga zgrada na snimku). Preko puta Doma zdravlja nalazio se lijep park podignut jo s za vrijeme austrougarske vladavine, iji se ostaci vide na slid. U njemu je 1968. godine otvorena benzinska pumpa! Sada sena ovom prostoru nalazi najnovijazgradaMedidnskog centra podignuta osamdesetih godina.

Prvi ljekar u Zvomiku u poslijeratnom periodu (od 1945.) bio je dr. Kiril Ljahov, a prvi specijalisti zapojedine oblasti medicine dr. Sergije Lugovski (hirurg, od 1959. godine), dr. Muriz Ibrahimovi (ginekolog, 1967.), dr. Muhamed Jelki (intemista, 1970.) dr. Pavle Ignjatovi (pedijatar, 1970.) Godine 1979. Zvornik dobiv i prvog ljekara sa zavrenom sub specijalizacijom (kardiolog Muhamed Jelki). Bolnica na Fetiji sluila je i kao ambulanta bolnica sve do izgradnje Doma zdravlja u Grobnicama 1957. godine, kada je cjelokupna zdravstvena sluba Zvornika uselila u ovaj objekat. Na njemu je formiranjem Medicinskog centra 1972. godine dograen jo jedan sprat. Istovremeno u sastav Centra ula je stambena zgrada to je vidimo na slici br. 117, a na slobodnom prostoru izmedu nje Doma zdravlja izgraden je nov zdravstveni prostor.

238

118. Dr. Kiril Ljahov, snimak iz 1980. Vise godina poslije Drugog svjetskog rata bio je jedini Ijekar Zvomiku, gdje je i umro 28. oktobra 1984. Stariji Zvomiani ga se sjeaju sapuno uvaavanja potovanja. Njegov lik toplo su doarali scenarista Abdulah Sidran reditelj Emir Kusturica filmu "Otac na slubenom putu.

119. Dio stare urijc sa zgradama kojima su biteprva zvornika apoteka najstarije najpoznatije poslastiarnice gradu (Uzeirova-prva na slici Hodina "Lovac posljednjiduan nizu niskih objekata). Uovoj drugojpila se nadaleko poznata boza jele najukusnije tulumbe. Snimakiz 1978. godine.

239

U drugom dijelu zgrade na sprat (sada vlasnitvo Mustafe Jeniragia), posljednjoj u nizu objekata na slici, bila je zvomika apoteka od svog osnivanja 1885. godine pa sve do 1958., kada je preseljena u novi objekat podinut u istoj ulici, samo sa druge strane, pedesetak metara junije prema centru grada, gdje se sada nalazi. Godine 1977. zvomiko apotekarstvo dobija novi poslovni prostor u stambenom bloku Namazdah, tako da grad od ove godine ima dvije apoteke, Od osnivanja apoteke pa sve do 1955. godine u njoj je radio po jedan farmaceut, dk danas u zvomikom apotekarstvu radi 7 farmaceuta 10 farmaceutskih tehniara. Prvi zvomiki apotekar (farmaceut) bio je Franjo Ivanu (1885-1910), a poslije njega bili su Stanislav Ilakovac (1910- 1911), Alojz VjekoslavKomes (1914-1916. od 1920. do 1927.), Zvonimir Kiler (1927-1942) Marko Feier (1942-1945). Od kraja rata 1945. do poetka 1946. godine apoteka u Zvomiku nije radila. Prvi farmaceuti u poslijeratnom periodu bili su Tibor Ki (19461947), Petar Pani (1948-1954), Drgn Milanovi (1954-1968), Zlata Jovanovi Joksimovi (1955-1960) Jezdimir Keci (1959- ), a farmaceutski tehniari Marko Danojlovi Fatima Alibegovi.2 3 0

CRVENI KRST
Crveni krst kao humanitama medunarodna organizacija djeluje u Zvomiku od zavretka Prvog svjetskog rata. U periodu izmedu dva rata bila je to vrlo aktivna drutvena organizacija pa nije sluajno to je njoj, poslije izmijetanja vojnog garnizona iz Zvornika 1934. godine, dodijeljen u vlasnitvo Oficirski dm (Kasina). U njoj je bilo i sjediste Sreskog odbora Crvenog krsta do 1941. godine, kada se okupacijom Jugoslavije gasi njegova aktivnost. Obnovljena je odmah po oslobodenju zemlje 1945. Pored rjeavanja niza socijalnih problma, Sreski odbor Crvenog krsta Zvomik u poslijeratnom periodu poseban doprinos dao je u zdravstvenom prosvjeivanju seoskog stanovnitva. Za ene omladinke organizovao je u svim selima kurseve odravanju higijene istoe, voenju domainstva, spremanju hrane zimnice drugim domaikim poslovima, koje su vodili seoski uitelji. Izmeu bate Kasine, kue Selmanagia i Fiskultumog doma nekadaje bio prazan prostor na kome je bilo odbojkako igralite i gdje je tokom ljeta radio ringipil. Na ovomprostoru podignuta je 1957. godine
230. Jezdimir Keci Sto godina zvomike apoteke 1885-1985, (neobjavljenrukopis).

240

120. Diletantipodmlatka Crvenogkrsta Zvom iku 1927. godine. Snim akje napravljen bati Osnovnekole Beksuji ('sada su na ovomprostoru sportskipoligon ifiskulturna sala SC).

121. Delegati Sreskog odbora Crvenog krsta Zvornik, 9. maj 1954. godine. Snimak je nainjen na prostoru izmeu Kasine, bate Kasine (sada zgrada Zabavita) iFiskulturnog doma (sada autobuska stanica za m eugradski saobraaj). U pozadini j e kua Selmanagia (kasnije Buljubaiaj.Na s l id s Iijeva na desno, ue: Hamdija Buljubai, Jovo Vukelja, Blasko etkovi, Avdo Novo, M ehmed Zejnilagi, Selimir Sele Sekani, (7. nepoznat). Panto iz Osmaka M urat Muratovi iz epka; stojeuprvom redu: (7. nepoznat), Rado Tomi, Stjepan Mlaenovi, ulzida Loznica, Aia Novo, Julka Kraus, 9. Veljko Andri, 10. dr. Kiril Ljahov; 11. uitelj Blago Jovanovi, 13. Safet efendija Softie, 14. uitelj Boo Laidevi, 15. Mustajbeg Alibegovi (pretposljednji).

241

druga stambena zgrada u gradu u drutvenoj svojini (poslije objekta u Beksuji od etiri stana podignutog 1954. godine). To je stambeni objekat S-8 sa osam jednosobnih stanova na kome su 1978. godine podignuta jo dva sprata.

FISKULTURNO DRUTVO SO K O
Zvomiki Soko2 3 1 kao drutvo za irenje fizike kulture osnovan je 1907.godine. Prvi predsjednik Drutva bio je Pero Stefanovi, a starjeina Risto Blagojevi(djed nastavnika Riste Blagojevia). Do I svjeskog rata asovi Sokola su odravani ujednoj prizemnoj uionici Pravoslavne osnovne kole u Vrosi i u dvoristu ove kole, a poslije rata u jednoj baraci kod bive bolnice na Fetiji i u naputenim vojnim barakarna u Lagerima (sada lokacija hotela Drina). Od 1940. godine cjelokupna aktivnost D rutva odvijala se u novosagradenom Fiskultumom domu (Domu Sokola), koji se nalazio na mjestu sadanje Autobuske stanice u gradu. Napadom faistikih zemalja na Jugoslaviju 1941. godine gasi se aktivnost Drutva, a njegov dom je izloen propadanju. Za graane Zvornika Soko je organizovao javne asove na kojima su, pored vjebi na spravama, bile zastupljene sletske vjebe. Prvi nastup van Zvomika lanovi zvomikog Sokola imali su na sokolskom sletu 1910. godine u Priboju kod Lopara na kome su, pored Zvomiana, nastupili lanovi sokolskih drutava iz Tuzle, Bijeljine Brkog. Bila je to najvea manifestacija ove vrste do tada odrana u Bosni. Svaki clan Sokola morao je imati propisnu uniformu (kao to se vidi na fotografijama). Sokolsko drutvo 1935. godine imalo je u gradu 205 lanova 115 u seoskim etama u Kozluku (35) i Branjevu (80). Drutvo je u poetku okupljalo lanove samo iz reda srpske, a kasnije svih konfesija i nacionalnosti. U njemu su uvijek vladaii harmonija, drugarstvo i sloga, apovrh svega savren red i disciplina. Do 1929. godine zvalo se Srpski soko, a potom Sokolsko drutvo Soko. Sokolsko drutvo razvijalo je i kultumo-prosvjetnu aktivnost. Imalo je i svoju biblioteku koja je 1936. godine, kao to je ve reeno, posjedovala 508 knjiga.
231. Soko, organizacija za tjelesno vaspitanje, ponikao je u ekoj (u Pragu 1862.), a zatim i u mnogim drugim zemljama Evrope. Pored sportskog imao je karakter patriotske organizacije slovenskih naroda pod austrougarskom upravom.

242

122. Starjeine vjebai fiskulturnog drutva "Soko " Zvomiku, snim ak dvoritu Osnovne kole Vrosi 1909. godine. U sredini snimka, narodnoj nonji, starjeina ''Sokola "Risto Biagojevi (djed nastavnika Riste Blagojevia),132do njega desn Stefan Stefanovi.

Poznati vjebai Sokola izmeu dva svjetska rata bili su: Stevo Popovi, Aco Blagojevi, Vojo Popovi, Mustafa Mustafi, Mustafa Jeniragi, Vaso Kovaevi, Krsto Jefti,2 3 3 Zivan ivanovi, Osman ehi, Mara Jefti, Mustafa Avdispahi... Takmiili su se sa sokolaima iz Tuzle, Vlasenice, Brkog, Bijeljine, Loznice, Srebrenice drugih mjesta, a uestvovali su na sveslovenskim sletovima u Zagrebu, Pragu, Sarajevu, Strugi, Subotici... Naroito su bili poznati priznati odbojkai gimnastiari zvornikog Sokola. Bili su meu najboljima na podruju okruga Tuzla, iji su prvaci bili vie puta.

232, Kao to se na slici vidi, starjeine Sokola su u bosanskoj pravoslavnoj nurodnoj nonji (s fesovima), kako su se oblaili Srbi u gradu u drugoj polovini 19.111U poetku 20. vijeka. Bonjaci u gradu su u ovom periodu, a neki , bosansku musliniansku narodnu nonju, kao sto se vidi kod jedne lifnosti br. 52. od kraja Prvog svjetskog rata poinje znatnije da grudsku narodnu nonju zamjenjuje evropejska (a la franko) nonja. 233. Krsto Jefti je bio profesor fizikog vaspitanjana Vojnoj akidemijl Pznt je kao autor koreograf vjebi za savezne sletove.

U Bcogrndti,

243

244

124. lanovizvornikog "Sokola " paradnom stroju krozgrad, snim akiz 1935. godine. Upozadini snimka han Ibrahimage Hadihamzia do njega desno "Trgovaka kafana , poslijeratnom periodu poznata kao "Doktorova kahva ". Trei redu Mustafa Mustafi, a esti H alil Hadinurbegovi.

FUDBAL U GRADUIZMEDJU DVA SVJETSKA RATA

Fudbal se u Zvomiku poeo igrati odmah poslije Prvog svjetskog rata. Prvi su ga prihvatili srednjokolci koji su ga donijeli u Zvomik iz gradova u kojima su se kolovali, pa je razumljivo to se fudbal u pocetku igrao, uglavnom, u vrijeme ljetnih ferija praznika. Poznato je da je prva fudbalska utakmica u Zvomiku odigrana 1924. godine to izmeu omladinaca Srebrenice Zvomika. Prvi fudbalski klub u Zvomiku bio je Zmaj od Noaja, osnovan 1933. godine. Njegovi osnivai finansijeri bili su Stania Jovii (trgovac) Husein Krtii. Pria se da je ovaj dmgi vei dio svog imanja uloio u Klub. Godinu dana kasnije (1934.) osnovan je u Zvomiku fudbalski klub Sloga, tako da je grad tridesetih godina imao dva fudbalska kluba. Pred poetak II svjetskog rata od njih je formiran jedan fudbalski klub (Omladinac), koji je djelovao do poetka ljeta 1943. godine.

245

125. Fudbaleri Zmaja od Noaja " iz Zvornika, snimak iz 1939. godine. S lijeva na desno, lee sjede: oro Ostoji, Jovo Stefanovi (golman), Simo Peri-Akan Zivan Kalajdi (Umar); stoje: Rafo Levi, Vojo Batovanovi, Rato D ugonji (iz sarajevske "Slavije "),Jovo Todoran, Isidor Bararon, Ivica Franji, Vaso Popovi, Halid Cosi, SreoPopovi, Slobodan Jeremi, Nacika mesar, HuseinKrtiiiStaniaJovii.

126. F udbalerizvornike "Sloge ", snim akna igralitu Beksuji 1937. godine. S lijeva n a desno , stoje: OdaarJovo, Ibrahim Hajdarevi, Nasir ehi, Enver Skopljakovi, Enver Mulabdi, Eso Krtii, Dedo ehi, Suljo Hasanovi, Abdulah aklovica, Mile M arkovi i'Avdo Fidahi; sjede: Branko izmar, Johan Maho Fuad Hrustanbegovi.

246

Kako zvomiki klubovi nisu bili ukljueni ni u jedan organizovani oblik takmicenja, igrane su samo prij atelj ske utakmice sa klubovima iz susjednih gradova (Tuzla, Bijeljina, Vlasenica, Ljubovija, Loznica, Krupanj, Srebrenica, Bajina Bata, Koviljaa). Na utakmice se putovalo kamionima, ijede autobusima, a ponekad konjskom zapregom, pa pjeke. Za utakmice u Zvomiku uvijek je vladalo veliko interesovanje gradana, a poslije utakmica komentarima nije bilo kraja, to je razumljivo jer je slinih zabava u ono vrijeme bilo vrlo malo. Posebno interesovanje bilo je za utakmice sa Biraem iz Vlasenice, najveim rivalom zvomikih klubova, koje su okupljale najvie gledalaca. Na utakmice u Vlasenicu sa fudbalerima ila su po tri kamiona navijaa, iako se za prevoz plaalo po 50 dinara, to je za ono vrijeme bio veliki iznos (za te pare mogla se tada, kau, kupiti ovca jagnje). Iako su zvomiki fudbalski klubovi bili formirani na konfesionoj osnovi, uvijek su medu njima odnosi bili korektni, fer prijateljski; medusobno su se pomagali, pozajmljivali pojedine igrae za vanije utakmice, a igralite im je bilo zajedniko itd.

127. Fudbaleri isimpatizeri "Singe " iz Zvornika, snimak iz 1936, godine, napravljen ispod Andraeve vile bali Narodne itaonice "Sloga " 6. aprila pred utakmicu sa bijeljinskom Zorom ". Na s lid s lijeva na desno, sjede, prvi red: Enver Mulabdi, Halid osi zvarti Jare, Johan Maho, Mujo Ktirtagi iz Vlasenice Karl ; drugi red, sioje: Obren Risti ( odijelu), Kasim Beirovi, Bahrija Aganovi, Avdo Fidahi, Drago kobasiar, Hajnrih Maho, Suljo Hasanovi, Fuad Hrustanbegovi Alija Gemi ( odijelu); trei red, stoje ('svi odijelima): Ibrahim Hajdarevi,Mustafa Avdispahi, Adem ehi, Mustafa Redepovi, ulaga Tiri, Hamdija Hambiralovi, Husein Ditkunovi, Hasan Kamiali, Began Mehmedovi, Hamdija Kitovnica, Hamdija Zarka, Mustafa Bazardanovi, Nurija Hadigrahi Fehim Hadigrahi. (U prepoznavanju linosti na s lid pomagao Avdo Fidahi).

247

Interesantno je da je istoga dana (6. aprila 1936. godine) zakazana u Zvomiku utakmica izmedu domaeg Zmaja od Noaja umadije iz Tuzle. je u Zvomiku bilo jedno igralite, a obje utakmice zakazane u isto vrijeme, oekivalo se da e, moda, doi do odreenih nesporazuma izmedu Sloge Zmaja. Meutim, do problma nije dolo jer su se uprave zvomikih klubova brzo lak dogovorile. Prvo su odigrana prva poluvremena obje utakmice, potom druga, a prihod od ulaznica ravnomjemo je podijeljen. Svi su bili zadovoljni, publika najvie to joj se pruila prilika da tako-rei istovremeno gleda dvije utakmice za koje je u ono vrijeme u gradu vladalo veliko interesovanje. U ovom dvostrukom meu Sloga je pobijedila Zoru sa 2:1, a umadija Zmaja sa 4:2. Nakon ve utakmice nastali su stihovi kojih se jo i danas sjeaju stariji Zvomiani: Utakmica bila estoga aprila, umadija Zmaju polomila krila. Fudbalsko igralite nalazilo se na mejdanu u Beksuji (sadanja lokacija stambenih blokova u ovom naselju) sve do poetka Drugog svjetskog rata, od kada fudbal u gradu pocinje da se igra na mejdanu iznad mosta (priblino sadanja lokacija igralita "Drine).

SPORT U ZVORNIKU NEPOSREDNO POSLIJE D RUGOG SVJETSKOG RATA

Opti elan koji je zahvatio stanovnike Zvomika odmah poslije Drugog svjetskog rata u obnovi izgradnji privrednih, komunalnih drugih objekata osjetio se na planu razvoja prosvjete, kulture i sporta. Ve u avgustu 1945. godine formiran je Fudbalski klub Drina, a neto kasnije iste godine Fiskulturno drutvo Drina, a na inicijativu Narodnog fronta Odsjeka za kulturu prosvjetu sreza Zvomik. Ono je objedinjavalo i usmjeravalo rd svih grana sporta u gradu, u kom su tada pored fudbalskog kluba djelovale odbojkaka, atletska enska muka ah sekcija.2 3 4 Interesantno je napomenuti da se ovo drutvo bavilo i organizovanjem kultumo-zabavnog ivota u gradu zajedno sa kultumo-prosvjetnim drutvima Preporod i Prosvjeta. Znaajan je njihov zajedniki nastup na priredbi koju su priredili 30. aprila 1946. godine u Zvorniku povodom otvaranja Fiskultumog doma (nakon renoviranja i popravke). ovom dogadaju pisao je Front slobode u broju 64. od 12. maja 1946. godine.
234. Regionalni istorijski:arhiv Tuzla, kutija 1233 sumamo.

248

128. Fiskulturni dom (Dom DTV.Partizan "), snim akiz 1962. godine, Na ovom mjestu se sada nalazi Autobuska stanica za meugradski saobraaj (podignuta 1969. godine). Desno na s lid j e hotel "Drina ".

Front slobode je pisao priredbi koju je dramska sekcija Fiskulturnog drutva Drina priredila za gradane Zvornika u Fiskultumom domu 31. decembra 1946. godine, kojom prilikom je izveden pozorini komd Iz mraka, kao vei broj taaka kultumozabavnog sadraja. Prva znaajnija sportska manifestacija poslije Drugog svjetskog rata prireena je u Zvomiku 14. aprila 1946. godine. Tog dana sastale su se sportske ekipe Omladinskog fiskultumog drutva Jedinstvo iz Tuzle Fiskultunog drutva Drina iz Zvomika. 0 ovom susretu Front slobode je objavio ovu vijest: U nedjelju ,14. ap rila ove go d in e sa
svojim ekipam a: ahovskom, odbojkakom nogom etnom gostovalo j e OFD Jedinstvo Tuzla Z vom iku... ahovski rezultal bio j e 4:2 za " ,Jedin stvo ", odbojkakom natjecanju p o b jed u j e odnijela ekipa . D rine " sa 2:1... Fudbalska ekipa "Jedinstva po b ijed ila j e sa 3:0".

Medutim, malo je kome poznato da je u oslobodenom Zvomiku 25. marta 1945. godine (znai prije zavretka rata) organizovano lakoatletsko takmiccnje u tranju, bacanju kamena, skoku u vis gadanju

249

iz puke. Prema pisanju Nae borbe, lista USAOJ-a za istonu Bosnu (1943-1945.), u njemu su uestvovali omladinci Srbijanci i Bosanci omladinke Bircanke.2 3 5 Otvoren Fiskulturni dom u Zvorniku (lanak iz Fronta Slobode br. 64. od 12.V 1946.g.)
P raznik rada, 1. maj, Zvorniku je p ro sla v lje n n a sv e a n n a in . N avee, uoi 1. m aja, vatre zapaljen e p o brdim a oko gra d a objavile su p o e ta k prvom ajske proslave. Ujutru rano omladina, radnici graani n ap ra vili su za jedn iki urnak okolinu grada, koji j e p ro te k a o raspoloenju radnikoj solidarnosti. P o slije podn e odran j e velianstven m iting na itn o j p ija ci. Iz svih sela sre ia zvorn ikog na m itin g je dolo preko 2.000 seljaka, Ijudi, ena omladine. P rije p o etk a m itinga radn ici selja ci su m anifestovali kroz ulice grada kliui nerazruivom savezu radnika seljaka. N osili su transparente sa ispisanim rezultatim a p o s tig n u tim p r v o m a js k o m takm ien ju . N a m itin gu su g o v o r ili p redstavn ici Fronta, narodne vlasti, sindikata Jugoslovenske arm ije... P o slije m itinga nastalo j e narodno veselje. Uvee j e izvreno otvaranje Fiskulturnog dom a sa priredbom . N o v i fis k u ltu r n i dom , p o n o s n a e g g ra d a , j e je d a n o d re zu lta ta prvom ajskog takmienja. Veliki broj dobrovoljnih nadnica n apodizan ju D om a d ali su radnici om ladina. P riredba j e bila na visini je d n a od najboljih koje su do danas davane Zvorniku .

FUDBALSKIKLUB DRINA IN JE N IZNAAJNIJI USPJESI

Fudbalski klub Drina osnovan je avgusta 1945. godine bio je prva sportska organizacija formirana u gradu poslije Drugog svjetskog rata. Inicijativni sastanak odran je na fudbalskom igralitu (priblino ista lokacija na kojoj se sada nalazi), a prisustvovali su mu: Nikola Mastilica, Branko izmar, oro Tomi, Zijo Sarajli, Feta Sabirovi, Boko Kovaevi, Demko Alijagi kapetan JNA Prokica igi. Nakon rasprave potrebi osnivanja kluba obezbjeenja najnunije opreme, kao davanju imena klubu (da li Zlatica ili Drina), dogovoreno je da klub dobije ime Drina da se za prvog predsjednika
235. Naa borba, br. 13, Tuzla, aprila 1945;

250

129. Fudbaleri "Drine " 1946. gvdine pred urakmicu sa "Radnikom " iz Bijeljine. S lijeva na dem o: azim Noinovi, oro Tomi, Avdo Fidahi, Sreo Ostoji, Zijo Sarajli, Alija Mustafi, Dedo Sehi, Abdulah Hambiralovi, Vojo Peri, Jovo Bokan Mujo ati. Ovoj e prvi nastup Drine " novoj opremi, saivenoj krojakoj radionici Zije Sarajlia ore Tomia.

izabere Nikola Mastilica. Kada je osnovan, Klub je imao samo jednu loptu 5 crvenih dresova predratnog fudbalskog kluba Zmaj. Ostatak dresova nadoknaivan je crvenim bluzama posuivanim za utakmice od zvomikih djevojaka, a umjesto kopaki sluile su platnene patike koje su u svojoj radionici ili Zijo Sarajli oro Tomi Pop. Ukoliko bi lopta izduhala ili se otetila (pukla), utakmice treninzi suprekidani (a to se deavalo esto) sve dk se ne bi osposobila lopta za igru. Za to vrijeme gledaoci su se zabavljali grickajui oranice, gurabije druge slatkie koje su, uz glasno reklarairanje etajuci gledalitem, prodavali na drvenim tab lj ama zvomiki poslastilari braa Daut Nedib (Hoda) Sabirovi. Kako su obojica voljeli fudbal Drinu, ponekad se deavalo da su oni, kad Drina postigne gol, u oduevljenju bacali tablje sa slatkiima, emu su se posebno radovala djeca, jer bi tada nastala halaba na baenu robu. U prvoj godini postojanja Drina nije bila ukljuena u takmiarsko-registrovani sport, ve je igrala samo prijateljske utakmice sa klubovima iz susjednih gradova oblinjih vojnih jedinica. Prvu utakmicu Drina je odigrala u Ljuboviji sa domaim timom pobijedila

251

sa 3:1. Na gostujue utakmice putovalo se kamionima sve do 1955. godine, a vrlo esto kasnije,2 3 6 Prva utakmica Zvomiana kojoj je tampa pisala odigrana je 17.marta 1946. godine u Tuzli izmedu Slobode Drine. Pobijedila je Sloboda sa 9:1. Front slobode u broju 57 od 24. marta 1946. godine 0 ovoj utakmici zabiljeio je, izmedju ostalog, slijedee: U nedjelju 17. marta odigrana je u Tuzli prvenstvena utakmica izmedu F.D. Sloboda F.D. Drina iz Zvornika. U nehotinom sudaru sa lijevim braniem Drine igra Slobode Aleksandar Avramovi-Pae slomio je lijevu nogu. Prelom nije teak... U prvim godinama poslije Drugog svjetskog rata Drina je najvei uspjeh postigla 1949. 1952. godine, kada osvaja prvenstvo Tuzlanskog podsaveza razigrava za ulazak u Republicku ligu sa prvakom Dobojskog (1949.) Banjalukog (1952.) podsaveza. Posebno interesovanje vladalo je za utakmicu sa Tekstilcem iz Dervente, prvakom Dobojskog podsaveza, koji je u ono vrijeme imao vrlo jak tim. Danima se ivjelo za ovu utakmicu sa nestrpljenjem se ocekivao dolazak Dervenana u Zvomik. Juni je 1949. godine, lijep je sunan dan, a na utakmici nikada vise gledalaca. Oekuje se Drinina pobjeda. Zvomiki tim istrava na teren: Mujo ati, Zijo Sarajli, Ismt Cati, Momo Risti, Demalija Sabirovi, David Stefanovi, Suljo Sahani, oro Tomi, okara Janji, Munib Risi Abdulah Hambiralovi. ri se stadionom Drina, Drina!. Utakmica je lijepa, dopadljiva, borbena. Kodrezultata 1:1 dosuden je jedanaesterac za domai tim. Izvodi ga kapiten Risi promauje goi. Na stadionu tajac. Neto kasnije jedanaesterac je za goste 1 vostvo Tekstilca od 2: 1. Ubrzo je kraj utakmice. Zvomiani su potiteni, tuni, mnogi sa suzama u oima, a njihovom neraspoloenju doprinio je ogroman pljusak kie pred kraj utakmice.Revan utakmica sljedee nedjeje odigrana je u Derventi. Drina je izgubila sa 9 : 1. Godine 1952. Drina je izborila ulazak u Republicku ligu razigravajui sa fudbalerima iz Prijedora (u Zvomiku pobjeda od 3:1 poraz u Prijedoru od 2:1), ali u ovom rang takmienja nije odigrala nijednu utakmicu, jer je iste godine rasformirana Republika liga. Prema kazivanju Jve Bokana za obje utakmice u gradu vladalo je veliko interesovanje. Poslije pobjede u Zvomiku, kae on, na revan utakmicu u Prijedor putovalo se kamionom prekrivenim ceradom. Po karoseriji je bila prostrta slama a preko nje ebad, toje za ono vrijeme bila najvea udobnost. Vijest da je Drina u Prijedoru izborila povoljan
236. Podaci osnivanju Kluba njegovim pravim aktivnostima zabiljeeni u jesen 1969. godine u kafani Burence po kazivanju Zije Sarajlia ore Tomia.

252

130. Fudbaleri Drine "pred utakmicu sa Jedinstvom iz Prijedora Zvom iku Ijeto 1952. godine (ekipa koja j e izborila ulazak Republiku ligu). Na s lid s desna na lijevo: M io urkovi, Pero Sipka, Jovo Bokn, Nikola Pei, Zijo Sarajlir, Mile M arii Sijedi, Anton Deba, Dkra Janji, Drago Sabljak, oro Tomi D avid Srefanovi. Na drugoj utakm id, Prijedoru, za D r im i" s u ig ra lijo Ism t ati M ensur Kasum.

rezultat primljena je u Zvomiku sa najveim oduevljenjem. Fudbalerima je orgatiizvan doek prvo na Snagovu, a potom u gradu, a navee je za njih u sli Kasine prireena sveana veera. Pored fudbal era sa slika onih ija su imena ve pomenuta u ovom tekstu, poznatiji fudbaleri Drine oni koji su njene boje branili vise godina u poslijeratnom periodu (negdje do sredine ezdesetih godina) bili su: Nurija ati, emso Hadinurbegovi, Sait Sabirovi, Rado Antoni, okara Danojlovi, Jusuf ati, Ahmet Boji, Mehmed Tiri, Safet Kurumovi, Nazif ehi, Abdulah aklovica, Mehidin Avdi, Dragomir Vaskovi, Hazim Ibrahimovi, Salih Meanovi, Zijo Kadi, Mujo Vili, Krsto Mili, Midhat Hadiomerovi... Kao dugogodinje aktiviste lanove uprave Drine u ovom periodu posebno istiemo Abdulaha Hambiralovia, Bratu Danojlovia Saliha Mujakovia, kao trenera Avdu Smajia.2 3 7
237. Spisak poznatijih dugogodinjih fiibalera aktivista Drinesainjen je uz pomo bivih fiidbalera aktivista ovog kluba {Fahrudin Dugali, Muhamed Zaimovi, Husref Bazardanovi, Hazim ati, Muris Taslidi, Milivoje Blagojevi dr.).

253

131. Fudbalcri "D iine, snim akiz seprembra i960, godine. S hjeva na desno: Vhtdo Vlahovi (trener), Husref Bazardzanovi, E ef'Karaosnianovi, Jusitf Dukunovi, Salih Arifovi, Rasim Ibrahimovi, Fahntin Ditgali, M ensurKasttm, Darko Kalajdi, Mustafa Kasum, Salih ati, Abdulah Kitrumovi, Hazim Tiri Edhem Juki.

Period od kraja ezdesctih do kraja osamdesetih godina je period najveih uspjeha Drine. U ovom periodu ona je lan Republike fudbalske lige BiH, plasirajui se svak godine u sami vrh ili gomji dio tabele, a sredinom osamdesetih biia je lan i Meurepublike, odnosno Tree savezne lige SFRJ. Najznaajniji uspjeh postiglaje u sezoni 1970/ 71 .kada postaje amaterski viceampion SFRJ. Kao amaterski prvak za 1970. godinu uestvuje u polufinalu u Pljevljima sa prvakom Slovenije, Hrvatske (Segesta iz Siska) Crne Gore (Rudar iz Pljevtja). Kao pobjednik ove grupe igra 1971. godine sa Vrbasom iz Vrbasa, prvakom grupe za Srbiju, Makedoniju, Kosovo i Vojvodinu. U Vrbasu gubi utakmicu, tako da Vrbas postaje prvak, a Drina viceampion Jugoslavije. Vrlo zapaen uspjeh postiglaje Drina i 1983. godine u Kupu Jugoslavije. Nakon pobjede nad prvoligaem Veleom iz Mostara, plasirala se u osminu finata SFRJ. Igra sa Rijekom u Rijeci i gubi sa 2:1. Cijeli tok ove utakmice prenosio je Radio-Zvornik. Uspjehu Drine u ovom periodu znatno su doprimjeli njeni dugogodinji treneri Obren Ekmei i Abdulah Kurumovi Manjo, kao aktivisti lanovi uprave Muriz Taslidi, Mujo Vili, Edhem Juki

254

Makac, Hazim ati, Midhat Hadiomerovi, Muliamed Numamovi, Nusret Sarajli... Medju dobrim poznavaocima zvornikog fudbala opte je miljenje da su za Drinu najdue igrali oro Tomi, Abdulah Kurumovi Salih ati ( 20 godina), a da je najbolji zvorniki fudbaler svih vremena Mensur Kasum, a od golmana Sav Zeki. Na poetku perioda kojem govorimo za Drinu su igrali kasnije poznati prvoligaki nogometai Mustafa Hatuni Musa (Parti zn) Duko Alempi (Osijek).

132.Ekipa "Driiie", snim ak ispredprostorija Kluba (sredinasedamdesetihgodina). S Ujeva na desno.ue: Zoran Milovanovi, Stevo Blagojevi, Esad Mujaevi Caze, NijazSejdinovi Mio Radovi; stoje: ore Vitkainovi, Savo Zeki, Beriz Vejzovi, Vahidin Zahirovi Vaha, M irsad Vejzovi, Todor Vitkajlovi M ensur Hadiefendi. Nisu na slid, ali su sa ovom generacijom nogometaa vise godina igrali SadikJoguni, M irsad Galijaevi, Muharin Kapidi Pican Enver Numanovi Rora.

DRUTVO ZA TJELESNO VASPITANJE "PARTIZN

U okviru Fiskultumog drutva Drina u Zvomiku je 1948. godine otpoelo sa radom Gimnastiko drutvo, nastavljajui tradiciju i rad Sokolskog drutva Soko, iji su vjebai bili prvi prednjaci novog

255

drutva. Godine 1951. ono se transformie u Drutvo za tjelesno vaspitanje Partizan (masovnu organizaciju za opte fiziko vaspitanje naioda) u kojem su osim gimnastike bile zastupljene ostale sportske discipline, osim fudbala. Iste godine prestalo je sa radom Fiskultumo drutvo Drina. U ratu oteeni dom Sokola popravljen je doveden u prvobitno stanje dobrovoljnim radnim akcijama 30. aprila 1946. godine sveano otvoren uz bogat kulturno-zabavni program. Od otvaranja do 1951. godine zvae se Fiskulturni dom, a potom Dom DTV Partizana. Imao je vcliku fiskulturnu salu prostranu pozornicu vie poslovnih pomonih prostorija, kao veliko dvorite kje je sluilo kao sportski poligon na kom su odravani ginmastiki asovi, igrala odbojka, a kasnije rukomet mali fudbal. Osim prostorija Gimnastikog drutva, odnosno DTV Partizana, u Domu su bile i prostorije FKDrina, KUD Svetozar Vukovi Zarko Odreda izviaa, a u njemu su odravane sve kulturno-zabavne drutveno-politikc manilestacije u gradu (priredbe, igrankc, docci Nve godine, konferencije), kao bioskopske predstavc sve do 1951. godine. Sruen je 968. godine, a na njegovoj lokaciji podignuta je Autobuska stanica za medjugradski saobraaj.

/33. Gim nastikaseniorsku ck/pa D TV "Partizana "Zvomik, 1958.godina, na igralitu F.K. "Drina " . S lijeva na desno, stoje; Kaldesi, Fahrudin Dtigali, Jovan M itmvi, S a id Bidjuhai, Izet Sabirnvi, Zijo K adi D rago Basi ;tie: Nafiz Hrustanbegovi, Milan M ijanovi Milcnko Dahi. U pozadin isn im ka lijevo Dom DTV "Partizana" (ranije dom "Sokola ), a desno stam beni objekat S-8.

256

Sadanji objekat DTV Partizana na Mejdanu podignut je od priloga gradjana radnih organizacija 1972. godine. Prvi vjebai prednjaci u Drutvu bili su: Mustafa Avdispahi, Aco Blagojevi, Stevo Popovi, Mustafa Sikiri, Mustafa Jeniragi, Alija Mustafi, Osman Sehi, Alija Avdispahi, a neto kasnije Toljo Serpuhovitin, Ivica Francevi, Hazim I-Iuscjnagi, Dobrica Dragutinovi, Sadik Kofrc, Fehrat Noinovi, Edhem Tiri, A if Mustafi, Mensur Jeniragi, Uzeir Buljubai, Faik Noinovi, Drago Bosi, Sakib Noinovi... Prvi naelnik je bio Osman ehi, a naclnica Rua ermanovi. Funkciju predsjednika Drutva najdue je obavljao Mirko Batovac. U okviru Gimnastikog drutva, odnosno DTV Partizana, djelovale su gimnastika, kajakaka, atletska, odbojkaka, skijaka, teniska koarkaka sckctja. Vcina ih je uestvovala 11 raznim sportskim manifestacijama od sreskog do saveznog nivoa. Zvorniki Partizn bio je uesnik na svim republikim saveznim sletovima u Sarajevu, Beogradu Zagrebu. Na saveznom sletu u Beogradu 1959. godine koarkai iz Zvornika (kao prvaci ) zauzeli su trec mjesto u SFRJ inedju osam republikih pokrajinskih prvaka. Osnivanjem pojedinih sportskih klubova u gradu smanjivao se broj sekcija u Drutvu Partizan, tako da je od sedamtesctih godina (uz

134 Sk'tska vjchu lanova DTV "l'artizana " na ignihtu l-'.K. "Draht " Saimuk iz

1958. godine.

257

135. Omlaclinska vrsta D TV "Partizana " Z vom ik, koja se takmiila na Prvim republikim partizanskim igrama Sarajevu 1954. godine. S lijeva na desno: Hazim Husejnagi (prednjak), Slavko ivanovi, Mio ukovi, Milan Jovanovi, SadikKofrc, Petko Bozi, Jank Popovi, Zijo Kadi Hazim atim. Snimak iz 1954. godine.

rekreaciju) u njemu zastupljena samo gimnastika sekcija. Njeni pioniri i juniori u osamdesetim godinama bili su medju najboljim u Bosni Hercegovim. Zasluuje da se zabiljei da je u ovom periodu mladi Mirza Kadi tri puta bio prvi u u kategoriji juniora deveti u SFRJ.

ODBOJKAKI KLUB DRINA

Uz gimnastiku fudbal, odbojka je sport koji se najdue igra u gradu. Naroito se dosta igrala izmedu dva svjetska rata, a najvie u okviru Sokolskog drutva Soko. U prvim decenijama poslije Drugog svjetskog rata postaje jo populamija masovnija sportska grana, kada je u gradu bilo nekoliko odbojkakih terena. Takvi tereni su postojali i u gotovo svim dvoritima seoskih osnovnih kola. Vrlo esto su bili organizovani u gradu tumiri odbojkakih ekipa sindikalnih podrunica, a na terenu utakmice izmeu pojedinih sela. Ve ranije je reeno da je pri Fiskultumom drutvu Drina, formiranom 1945. godine, djelovala odbojkaka sekcija, ijaje aktivnost kontinuirano uspjeno nastavljena i u kasnije formiranom Drutvu za

258

136. enska selekcija OK "Drina Zvornik, snim ak iz 1981. godine. S lijeva na desno, stoje: 1. nepoznata, 2. Aia (prez.nepoznato), Ezmana Hadigrahi, Sabina Pedi, M irsada K araosm anovi, A lm a Jelki trener F aruk Noinovi; klee: F adila Mahmutovi, JovankaMii, (nepoznata), NazaArifovi, ZoranaDamjanovi iJasmina Hulusi.

tjelesno vaspitanje Partizan (1951). Odbojkaka ekipa ovog Drutva uvijek je postizala zapaene rezultate na nivou regije u okviru redovnih takmienja organizovanih izmeu odbojkakih sekcija DTV Partizan. Prvu utakmicu sa nekom ekipom sa strane Odbojkaka sekcija je odigrala 14. aprila 1946. godine. Bila je to utakmica sa odbojkaima Omladinskog fiskulturnog drutva Jedinstvo iz Tuzle, odigrana u dvoritu Fiskulturnog domau Zvomiku. Rezultat je bio 2:1 za Zvomiane, za koje su tada, poznato je, igrali: Branko izmar, Zijo Sarajli, Brano Tuevljakovi, oro Tomi, Jovo Bokn, Pero Mati i Ismt ati. Odbojkaki klub Drina formiran je relativno kasno, tek 1972. godine. Prvi trener, a ujedno jedan od zaslunijih za razvoj odbojkakog sporta u Zvomiku, bio je nastavnik fizikog vaspitanja Mirko Popovi. Poslije njega zapaeni treneri su bili profesori braa Faruk i Nihad Noinovi Himzo Duri. Prvi igrai u Klubu bili su: Enver Odobai, braa Mirsad Fikret Barui, Dragan Savi, Dragan Simi, Dragan Maksimovi, Muhidin Sulji, Senad Junuzovi, Mia Janji... Odmah po formiranju O.K.Drina je bila ukljucena u Republiku ligu Sjever, ali je ubrzo ula u Jedinstvenu republiku ligu. Zenska odbojkaka ekipa osnovanaje 1980. godine odmah ukljuena u ensku

259

republiku ligu Bosne Hercegovine, a dvije godine kasnije postaje clan Prve savezne koarkake lige. U osamdesetim godinama Klub je postizao najzapaenije rezultate. U ovom periodu i muka i enska ekipa bile su u vrhu republicke lige , uvijek osvajajui II ili III mjesto. Istaknutiji igrai i igraice, porcd naprijed pomenutih, bili (fe) su: Sefedin Hadiavdi, braa Irfan i Fahrudin Cori, Faruk Avdispahi, Danijela Komnenovi, Aida Purkovi, Adnana Jati, Natasa Viki... Klub je imao vrlo jake juniorske pionirske muke enske ekipe. U svojim kategorijama bivali su prvaci SFRJ, ili su osvajali drugo ili tree mjesto. Razvoju i uspjehu odbojke u gradu znatno su doprinijeli nekadanji predsjednici Kluba: Husrcf Bazardanovi, dr Nedib Jahi, Nurija Hadigrahi, dr. Zoran Stamenkovi Mehmed Vrabac.

KOARKAKI KLUB DRINA"

Koarka se u Zvorniku poela igrati sredinom pedesetih godina, a Koarkaki klub Drina osnovan je 1960. godine. Do osnivanja kluba pri Drutvu za tjelesno vaspitanje Partizn djelovala je vrlo jaka koarkaka sekcija. Ona je kao prvak Bosne Hercegovine uestvovala 1959. na saveznom koarkakom takmienju omladine u Beogradu (republikih i pokrajinskih prvaka) meu osam najboljih ekipa iz SFRJ zauzela tree mjesto nakon odluujue utakmice na Tasmajdami sa Slavonskim Brodom, prvakom Hrvatske. Za ekipu Zvomika na turniru u Beogradu igrali su : Zijo Kadi, Hazim Tiri, Milenko Dabi, Milan Mijanovi, Slobodan Sii, Esad Ibrahimagi, Vladimir Cvetkovi, Ferhat Noinovi, Nazif Hrustanbegovi Haso Hadimejli (Pita). K.K. Drina takmiila se prvo u republikoj ligi, zatim od 1976. do 1985. godine u Drugoj saveznoj, kada postaje clan Prve B savezne lige. Prve utakmice treninzi odravani su u dvoritu DTV Partizana (stari srueni objekat), zatim na igraistu kod nekadanje zgrade Gimnazije (kod hotela) i u sali DTV Partizana, gdje su 1955. godine postavljeni prvi koevi u gradu. Izgradnjom novog objekta DTV Partizana na Mejdanu (1972.) i Sportske dvorane (1981.) zvornika koarka doivljava svoj najvei uspon. Na inicijativu KK Drina osnovana je Optinska koarkaka liga od 12 ekipa iz mjesnih zajednica van grada. U kolskim dvoritima, gdje se igralo, izgraeni su sportski poligoni sa koevima. U mjesnim zajednicama Kozluk Divi, ije su ekipe bile najbolje, osnovani su 260

137. cn.ska koarkuka ekipa "Dri/te " iz Zvomika, snimak i: 1964.godine. S lijeva tui desno, ue : Sadija Buljubai, Bedrija Smaji, Jasminka Hasanovi, Danica Vukelja efika Aiidik, stoje: Mirjana Marai, Mirsada Hubii , Seka K ahjdzi, Blagojevi, Esma Hadintirhegovi, Suada Trhulj treuer D arko Kalajdi.

!3S. Mtiku koarkaku ckipu 'Urine '. sutinak sa mvdunarodnog turntru Budimpen 1983.godine. S lijeva ne desno, ue: Fad'd Sarajli. (2.nepoznat ), Gorcm Vidakovi, Zlatko Sikiri Hazim Tiri (tehniki mkovodilcic Kluba); stoje: Neboja Stevanovi (igra, povrijeen), Rasiin eerovi (trener), (3. nepoznat), Radenko Riki, Dragan Prelovi, Goran Mitrovi, Nenad Milosevic, Janka Cokanovi, Zijo Kadi Dragan Popovi (predsjednik potpredsjednik Khtba).

261

koarkaki klubovi (u Kozluku Mineral Diviu M ladost). Takmiili su se prvo u Regionalnoj ligi Tuzla, a potom u Drugoj republikoj ligi. Najvie zasluga za razvoj ova dva odbojkaka kluba imaju Ismet Okanovi na Diviu emsudin ii u Kozluku, koji je bio i trener u Klubu, Pored igraa sa slike, za KK Drina su dugo i uspjeno igrali Naser Hadi, Mensur Fidahi, Asidin Hadiomerovi... Prve koarkake sudije u Zvorniku su bili Vojo Boi Abdulah Malovi (Abule), a u kasnijem periodu u sudije e biti proizvedeni Alija Mehmedovi, Zlatko Tiri, Emir Trhulj... Dobri poznavaoci zvornike koarke istiu da su za razvoj ovog sportau gradu Optim najzasluniji HazimTiri, Zijo Kadi, Vojo Boi, Dragan Popovi Fadil Sarajli...

MOTO TRKE
Krajem pedesetih poetkom ezdesetih godina 20. stoljea u Zvomiku su svake godine u vrijeme julskih praznika prireivane mototrke, iji organizator je bilo Auto-moto drutvo Zvornik.238 Za njih je vladalo uvijek veliko interesovanje kako graana Zvomika ire okoline tako kod samih uesnika trka. U Zvorniku su vozili najbolji jugoslovenski asovi Milenko Konjevi (Novi Sad), Pero Popovi (Banja Luka), Kemal Bucalo Mustafa Sulempai iz Sarajeva. Start cilj trke jebio spred zgrade Pote, odakle se vozilo kruno u pravcu Divia, zatim preko brane kroz Mali Zvomik, pa preko mosta u gradu ponovo kroz Zvomik. Prve moto-trke organizovane su 1958., a posljednje 1965. godine. Zanimljivo je napomenuti da su moto-trkama u Zvomiku prethodile konjske trke u krug (oko fudbalskog igralita) za koje je, takode, vladalo veliko interesovanje. One su organizovane 1956. i 1957. godine.

238 Auto moto drutvo osnovano je poetkom pedesetih godina sa zadatkom da vri obuku buduih vozaa i organiziije polaganje vozakih ispita. Do preseljenja na sadanju lokaciju u Tabacima najdue se nalazilo u objektu nekadanje andarmerijske stanice (kasnije Stanice milicije) u Zamlazu, gdje se danas nalazi zgrada Osnovne kole. Prvi poligon za obuku bio je na Mejdanu iznad nogometnog igralista, a obuka je obavljana na jednom kamionetu na kome se polagao ispit. Dunost prcdsjednika Drutva najdueje obavljao Sca Pai. Interesantno je da zabiljeimo to da su prve ene iz Zvomika koje su poloile vozaki ispit bile Hanifa Hadi Sadeta Dautovi (negdje 1955.)

262

139. Dolazak na start uesnika moto-lrke ispred zgrada Paste

140. Poetuk moto-trke, dio staze giedaiista ispred parka kod hoiekt Drina". U drugom plaint slike lijevo zgrada nekadanje SE Gimnazije (sada Osnovnc kole). Desno do u lic e je stambena zgrada porodica Hadi iz Zamla~a Kuri sa Fetije, podigm ttapred Dntgisvjetsld rat. Sruenaje prije dvadesetakgodina. Unjoj su nekada bile prostorije Stanice miiicije Sreskog siula (do prsijen ja zgradu nekadanje medrese), a poslije jesluzila samo kao stambeni objekat, za kqju namjenu je pravljena.

263

O D RED IZVIA A FILIP KLJAJI FIA

Ored izviaa Filip Kljaji Fia osnovan je 1955. godine. Prve prostorije Oredabile su u Domu DTV Partizana. Od osnivanja Odreda njegovi lanovi uestvovali su na skoro svim saveznim republikim akcijama smotrama tokom svog rada uvijek bili meu najistaknutijim izviaima u Jugoslaviji, to govori i injenica da je Odred 5 puta proglaen za partizanski (najvee izvidako priznanje). Naroito je bila zapaena aktivnost Odreda u izvoenju mareva, bivakovanju, smotrama, druenjima sa drugim odredima, te u kultumo-prosvjetnom sportskom radu (organizovanju kultumo-zabavnih sportskih manifestacija). Odred je organizovao Ijetovanja za svoje lanove graane Zvomika. U Omiu je poetkom sedamdesetih godina imao zakupljen kamp kroz koji su proli mnogi itelji Zvornika.

141. Na xlici predsiavnici Odreda izviaa "Filip Kljaji Fia " Zvom ik na Dnigoj sm otri izvidaa Jugoslavije, odranoj na Palama kod Sarajevo 1957. godine. S Iijeva na desno, lee: Salko Dedi i Omer Fazli; drugi red, sjede (mukarci): Kasum Meninun, Kasum Mustafa, Semsudin Purkovi i Fahrudin Dugali; trei red, stoje (mukarci): Hasa Loznica, Rijko Nali, VejsilPaali, Sead Kamenica, Kemal Kadri, Midhat Hadiomerovi ha rem Topi.

Djevqjkc na slici su pripadnice sarajevskog odreda Slavia Vaj ner Cica. Na ovoj smotri zvorniki izviai uspjeno su se takmiili u izviakim disciplinama Odredu zaradili etiri prva mjesta.

264

Pored lanova Odreda sa slike, medju prvim zvornikim izviaima bili su : efket Beirovi, Nurija Hadigrahi, Abdulah Hajdarevi, Sead Spahi, Duko olakovi, Fahrudin Zaimovi, Himzo Zejnilagi, Rada Jovi, Novkovi, Bahrija Dukunovi, Hazim Ibrahimovi, Darko Kalajdi, Drago Jovanovi, Muharem Paali...

D OBR VOLJNO VATROGASNO DRUTVO ZVO RNIK

Dobrovoljno vatrogasno drutvo u Zvorniku, odnosno Vatrogasnu etu, osnovale su zvornike zanatlije 1924. godine. Prvi predsjednik Drutva bio je pekar Herman Ginsberger, a potpredsjednik Emil Kraus (obojica zvorniki Jevreji). Startovalo se sa jednom klipnom pumpom, neto kudeljnih crijeva sa dvije mlaznice dvokolicom sa buretom od 500 litara sa Ijudskom vuom. Tridesetih godina nabavljene su jos dvije klipne rune pumpe, ljestve rastegljae j edna kola sa buretom od 1.000 litara sa konjskom zapregom. U ovom vremenu vatrogasci dobijaju prve uniforme kao potrebne prostorije za rad smjetaj opreme u jednoj od naputenih vojnih baraka u Lagerima, gdje 1936. godine otpoinje sa radom vatrogasna pleh-muzika. U periodu izmedu dva svjetska rata broj lanova Drutva, odnosno Vatrogasne ete, kree se od 15 do 30. Okupacijom Jugoslavije 1941. godine gasi se aktivnost Drutva. Rad Drutva obnovljen je u maju 1947. godine. Prvi poslijeratni predsjednik Drutvabio je Drago Bonjak, a komandir Veljko Vidakovi. Oprema Drutva bila je vrlo skromna odgovarala je, uglavnom, opremi koju je Drutvo imalo u predratnom periodu. Bila je smjetena u jednoj upi Narodnog odbora optine. U istoriji zvornikog vatrogastva posebno je znaajna 1957. godina kada je Drutvo uz pomo Vatrogasnog saveza Optine dobilo odgovarajuu opremu (u prvom redu vatrogasna kola na motorni pogon) prostorije za Vatrogasni dom, kje su se nalazile u blizini damije u Namazdahu, od kada je znaajnije pojaana aktivnost Drutva. Ove godine Zvomik je dobio i prvog vatrogasnog oficira (Orner Subai), koji e vie godina po zavretku vatrogasne kole obavljati dunost komandira u Drutvu. Brojni su i znaajni rezultati u radu ovog Drutva na spasavanju ljudstva i imovine od poara i poplava i to ne samo na podruju Zvornika nego i ire, emu svjedoe mnogobrojna priznanja.

265

Goine 1976. Drutvo je iz objekta u Namazdahu, koji je sruen, preselilo u prostorije Tuzla-puteva (kasnije Zvornik-putevi) u Beksuji. Na ovoj lokaciji poelaje 1980. godine etapna izgradnja novog Vatrogasnog doma sa svim potrebnim prostorima, a zavrena je 1988. Uporedo sa izgradnjom doma Drutvo je opremano najsavremenijom opremom, tako da se osamdesetih godina 20. stoljea uvrstilo u red najboljih vatrogasnih druStava u Bosni Hercegovim, kada je pri Drutvu djelovao Duvaki orkestar, koji je vodio profesor Franjo Franji. U ovo vrijeme predsjednik Drutva je bio Hajrudin Omerovi.

142. C'lanovt I attvgasnug Uruxtvii Zvomik, snnmik iz 1954. godine. S lijeva na desno, prvi red (ue): Omer Subasi, MehmedZejnilagic, Bajro Behari, Stevo Meder, Mustafa Odobai Salih Katii; drugi red: Adern ehi, (2. nepoznat), SeadPai, Jakov Kamhi Jakica, Veljko Vidakovi, Meho Hodzi, Ibrahim Nahe, Nikola Vasi Zaim Zejnilagi; trei red: Vlado Starevi, Rado Tomi, Avdo Beganovi, Ibro Je lk i , Husejn Hadziosmanovi, Orhan Beganovi, Pao Tupekovi, M ehm ed Krdzaii, Haso Zorbi Mustafa Radasli. U pozadini snimka Fiskultum i om (desno) natkriveni dio bate Kasine (Itjevo). Pored vatrogasaca sa slike, dugogodinji zvorniki vatrogasci poslijeratnomperiodu bilisu iAHjaAli, HajroMuzurovi, Abdulah Pukarevi, ulaga Tiri Muhidin Hodi.

NARODNA BANKA
Prostorije Narodne banke (sada Privredne banke Sarajevo, Osnovne banke Zvomik) nalazile su se u sadanjoj zgradi Optinskog sekreterijata za narodnu odbranu, preko puta Pote, od njenog otpoinjanja sa radom krajem 1945. godine pa sve do 1967. godine je

266

143. Shbenici lija ie Naradne banke Zvomiku, snimak iz 1955. gvdine. S lijeva na desno - stoje: Miroslav uroevi, Duko Novakovi, Jovanka Tomi, Dedo Sehi (direktorj, Vojna Popovi, Boo Markovi, Mira Spremo, Semka Kamenica Fatima Imirovi; sjede: M ilena Tomaevi, Marta Nikoli, Nada P em iea (ncpoznata shbenica). Fotos j e m pravljen ispred zgrade Banke (sada prostorije Opstinskog sefo-etarijata za narodnu adbranu).

preselilau prostorije na spratu Slube drutvenogknjigovodtva, gdje se nalazila do useljenja u zgradu biveg preduzea Jadar 1973. godine u kojoj joj je sada sjedite. U zgradi preko puta Pote bila je banka za vrijeme Kraljevme Jugoslavije, sve do 1941. godine. Njen vlasnk direktor bio je izvjesni gospodin Curi.

VORNICA GLNICE BIRA'

Najvei industrijski objekat podignutna podruju optine Zvomik je Tvomica glince Bira. Sa kapacitetom od 600.000 tona godinje 2.500 zaposlenih najvea je fabrika ove vrste u Jugoslaviji. Njena izgradnja poela je u aprilu 1974, a zavrena u oktobru 1978. godine. Prvi direktor fabrike u izgradnji bio je Stanko elikovi, a potom Jefto Suboti, koji od putanja Tvomice u rad obavlja dunost generalnog direktora.

267

Na proslavi povodom otpoinjanja radova na izgradnji Tvomice govorili su Vladimir Novikov, zamjenik predsjednika Ministarskog savjeta SSSR, Emerik Blum, tadanji predsjednik Poslovnog odbora SOUR-a Energoinvest. Na sveanosti organiziranoj na dn putanja Fabrike u rd govorio je Veselin uranovi, predsjednik Saveznog izvrnog vijea, koji je pustio fabriku u rad. Pored brojnih gostiju iz SSSR, SFRJ sveanosti su prisustvovali Ivan V. Arhipov, potpredsjednik Ministarskog savjeta SSSR, Nikolaj N. Rodinov, ambasador SSSR u Jugoslaviji.

144. Zamjenik M inistarskog savjeta SSSR Vladimir Novikov postavlja kamen tem eljacza Tvornicu glinice B ira" . 1974.godine

268

145. Snimak sa sveanosti povodom pustanaja rad Tvoprnice glinice "Bira " 6. oktobra 1978. godine. Za govornicom Dragutin Kosovac, predsjednik Poslovodnog odbora SOUR-a "Energoinvest iz Sarajevo.

PRUGA TUZLA - ZVORNIK

Pitanje izgradnje pruge od Tuzle do Zvomika prisutno je od poetka 20. vijeka. Jo za vrijeme austrougarske vladavine, pred poetak Prvog svjetskog rata, zapoeta je izgradnja uskotrane pruge od Simina Hana, preko Poamice Tojia, prema Zvomiku. Do poetka rata, kada je prestala njena izgradnja, bila je zavrena do Capardi (35 km) i bila u upotrebi za potrebe austrougraske vojske tokom Prvog svjetskog rata. Gradena je, uglavnom, kuluenjem stanovnika mjesta kroz koja je prolazila. Narod je nije prihvatio kao svoju pa ju je pred kraj rata razruio. Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije ponovo je poela izgradnja pruge Tuzla-Zvomik. Ovoga puta njena gradnja zapoceta je kopanjem tunela Krievii. Zapoela pa stala, jer se opet zarati. Poslije Drugog svjetskog rata dug se utalo pruzi do Zvomika. Najzad, njena izgradnja po trei put zapoinje 1986. godine. Sveanost povodom otvaranja radova odrana je u Krieviima 19. aprila uz bogat kultumo-zabavni program i u prisustvu vie hiljada graana Zvomike optine. U program su uestvovala kulturno-umjetnika dmtva Karadi iz Loznice Bratstvo jedinstvo iz Kozluka, Hor orkestar Doma mladih iz Tuzle i recitator Rale Damjanovi iz Beograda.

269

Pruga Tuzla - Zvomik proglaena je omladinskom, tako da je omladina uestvovala u njenoj izgradnji na dobrovoljnim radnim akcijama od 1986. do 1989. godine. Meutim, sa izgradnjom pruge ne ide sve po planu (sredsatva malo, a tunel Krievii nezgodan nepredvidiv), pa njena izgradnja kasni 3-4 godine. A narod, narod, sa sumnjom gleda u njen zavretak i veli: Kad god je poela gradnja te nesrene pruge, izbijao je rat. Neki, opet, kau da ovo nije pruga TuzlaZvomik, ve Zivinice-Zvomik (a za tj se pravac nikakav rat ne vezuje), te da nema razloga da se sumnja u njen zavretak, kao da se strahuje od izbijanja novoga rata. Nadajino se da e se ona, ipk, zavriti u 1991. godini nagovjetavaju njeni graditelji direktor DP za izgradnju eljeznike pruge Tuzla - Zvomik Izet Mehinagi.2 39

N/>. Prvi tcrctni vz kaji ju pro.\ao prugom l'uzhi Zvunuk uhtzi ti Zcljeznuku stanicu Karakaju 18.01.1992. godine, na putii za Njemaku, sa aulomobilima "golf" iz Tvonica automobila Sarajevo.

2 39. P ru g a je z a v re n a k a k o je n a ja v ljen o o tv o re n a 1 7 .0 1 .1 9 9 2 ., ali je doli d o rata na o v im p ro sto rim a u p ro ijee 1992.

270

IIIP R I L Z I
IZVODI IZ RECENZIJA UZ DRUGO IZDANJE KNJIGE
Sticajem sluajnih, moze se rei sretnih, okolnost ukzala mi se prilika da po drugi put dajem svoje miljenje knjizi Mehmeda Hudovia. U sjeanju mi je ostalo vrijeme atmosfera njenog promovisanja, 28. juna 1991. godine u Zvomiku. U tm trenutku niko ni u snu nije mogao pretpostaviti kakva e tragedija zadesiti Zvornik veinu njegovih stanovnika, preteno Bonjaka... ... se sada moe ocijeniti od kakvog je znaaja ovo djelo Mehmeda Hudovia. Sretna je okolnost daje ono napisano publikovano prije 1992. godine daje na tj nain sauvana prava slika Zvorniku njegovom stanovnitvu. Da se to nije desilo, teko bi se mogla rekonstruisati slika ovoj znaajnoj urbanoj cjelini u Bosni Hercegovim. Knjiga Mehmeda Hudovia je trajni neunitivi spomenik, spomenik koji e podsticati ohrabrivati stanovnike Zvomika da se vraaju u svoj zaviaj nastave suivot sa svojim komijama. Budui da sam bio recenzet promotor prvog izdanja, razumljivo je da u i u ovoj recenziji ponoviti ranije izreene stavove i ocjene. Meutim, ve napoetku potrebno je istai da se ne radi knjizi koju bismo mogli smatrati historijom grada Zvomika. Ona to, svakako, dobrim djelom i jeste, ali je, , po svom konceptu i sadraju blia nekoj vrsti fotomonografije, koja je popraena i kraim uvodnm historiografskim tekstom. Nije se sluajno autor Mehmed Hudovi opredijelio za naslov Zvomik - slike biljeke iz prolosti, a ne naprimjer za naslov Historija grada Zvomika. Uvodni tekst u njegovoj knjizi zaprema tek jednu estinu ukupnog njenog obima. U njemu je autor, u saetoj formi, uglavnom, izloio sve ono to je u uskoj vezi sa nastankom grada njegovim razvojem... Ovaj dio teksta uspjeno je elaboriran on predstavlja solidnu historijskupodlogu navedene knjige... Najvei dio obima knjige Zvomik - slike biljeke iz prolosti posveen je znamenitostima Zvornika, njegovim materijalnim spomenicima, kulturnom naslijeu, znamenitim linostima, drutvima,

271

ustanovama, javnim vjerskim objektima itd. Ova knjiga je neka vrsta kaleidoskopa-razglednice Zvomika. Sauvana fotodokumentacija dmga grada daju joj posebnu vrijednost. Ponovo istiem da bi se u sadanjim uslovima sve to to je u knjizi prezentirano teko moglo istraiti prikupiti... Knjiga Mehmeda Hudovia kao specifino historiografsko, pa literarno djelo, zasnovana je na veoma bogatoj raznovrsnoj arhivskoj fotograi, memoarskoj gradi, literaturi drugoj dokumentaciji. Autor je uloio veliki napor, posebno pripremajui prvo izdanje, na sreu Zvomiana, u zadnji as uspio da otrgne od zaborava onu sliku Zvomiku koju pamte mnoge generacije, mnogi koji su kroz ovaj grad prolazili bili njegovi gosti. Jednostavno reeno, knjiga je najbolji spomenik ovom gradu na Drini njegovim gradanima. Nakon svega to je ovoj knjizi do sada reeno, a povodom drugog izdanja, suvino je naglaavati da najiskrenije preporuujem publiciranje novog dopunjenog izdanja. Sarajevo, januara 2000. godine
(P r o f dr. Ibrahim K arabegovi)

... Za svaku je pohvalu inicijativa Udruenja graana opine Zvomik kje se odluilo da izda II izdanje ove knjige, koju je autor u meduvremenu dopunio novim povijesnim injenicama, naravno u granicama dostupne grade. Autor je je gradu za ovu knjigu godinama strpljivo prikupljao u Zvorniku, Tuzli , Sarajevu drugim mjestima bive Jugoslavije uspio je sistematizovati po odreenim problemima, doavi na tj ncin do dragocijenih podataka do kojih sada nee biti mogue doi, jer su izvori djelimino, a neki i u cijelosti zauvijek izgubljeni. Stoga je sauvani materijal utoliko znacajniji dragocjeniji. Svako onaj se prihvati ovako delikatnog posla-pisanja historije jednog kraja ili grada u Bosni Hercegovini, zna na kakve sve tekoe istraiva nailazi. One su sutinske prirode sastoje se u veoma malom broju izvoraprvog reda, to se naroito odnosi na daleku prolost... Sada se tome pridruio novi fakt-nestanak mnogih baza podataka (zaviajnih zbirki, paljevina Nacionalne univerzitetske biblioteke, Orijentalnog instituta itd.). Sve su to razlozi koji su oteavali vrijednog istraivaa Hudovi Mehmeda da napie jo potpuniju monografiju grada Zvomika, ali njegove okoline, naroito seoskih naselja. Bez obzira na to, s posebnim zadovoljstvom preporuujem ovu knjigu za tampu, jer e ona doprinijeti da dopunimo znanja veoma

272

znaajnom naselju kakav je grad Zvomik. Ovim djelom obogatie se malobrojna zbirka monografskih publikacija, odnosno monografija gradovima Bosne Hercegovine kje su nam izuzetno potrebne. Sarajevo, januara 2000. godine
(Dr. Fahrudin Kalen dar)

Ponudjeni rukopis Zvomik - slike biljeke iz prolosti sastoji se iz tri dijela... U sva tri poglavlja autor globalno obradjuje istorijske dogadaje na podruju Zvomika u vrlo irokom razdoblju od preko deset vijekova (I di) ilustrujui ih slikama, biljekama prlozima najznaajnijim vrijednostima materijalne duhovne kulture grada Zvomika njegove okoline (II III dio). Ogroman je to i vrlo teak bio posao zbog obimnosti grade, tako isto zbog velikog izbora mogunosti, tj. lakeje razluiti ta od te silne gradje nije za ovu knjigu, nego li tajeste. I pored navedenih tekoa Hudovi poput Dragie Trifkovia u Tuzlanskom vremeplovu (u pet knjiga) Zuke Dumhura u Hodoljubljima traga otkriva civilizacijske vrijednosti svoga grada koje cvjetaju u svakom vremenu i u svim godinjim dobima. Polazei od injenice da istorija nije samo ono to u knjigama pie, ve i ono to italac doivljava, autor je pokazao visoku odanost prema svom gradu pretvorio je u impulse stvaralake ljubavi. On ne sudi linostima prolosti, ukoliko ih sama prolost nije osudila, niti zaboravlja ono to senikako nikadanebi smjelo zaboraviti... Pri svemu tome izbjegnut je opasan vims politike nacionalnih vjerskih podjela naroito iz vremena kada je bilo lake pokoriti neki narod nego ga imati za prijatelja. Umejsto toga vrusa autor nam otkriva itavo sajmite slika, biljeki i priloga iz prolosti Zvomika i njegove okoline koji govore da svako vrijeme ima svoju duu da pravoj ljudskoj vrijednosti ni jedna sila niti ideja nije dorasla. A te univerzalne vrijednosti, po Hudovievim slikama bljekama, nalaze se u raznolikosti vjera, nacija i kultura uopte oblika ivota u kojima svi imaju ansu da se oplemene sem nesposobnih ili neizljeivih vjerskih nacionalnih fanatika, koji su oduvijek bili uzronici izvrioci najgnusnijih ljudskih zala... Iako rukopis govori iskljuivo prolosti, on nas na neki nain pribliava sadanjosti sa svojim civilizacijskim vrijednostima materijalne

273

i duhovne kulture, a ne kao povampirenje zlih duhova prolosti zbog egaje dolo do uasnog rata 1992. godine u Bosni Hercegovim... Iz navedenih razloga preporuujem da se ovaj rukopis starnpa kako bi se vrijednosti te knjige stavile u funkciju sadanjim buduim generacijama kao putokaz korisna pouka.
(Prof. R adovanovi Cvijan)

U Tuzli, 03.02.2000. godine

REKL SU PRVOM IZDANJU KNJIGE M.HUDOVIA ZVORNIK-SLIKE I BILJEKE IZ PROLOSTI (Izvodi)

... z samog naslova moe se naslutiti da je rije posebnoj, specijalnoj monografiji, knjizi kojoj je autor namijenio posebnu misiju. Ta misija se sastoji u tome da se italac na veoma pristupaan slikovit ncin upozna sa najznaajnijim istorijskim kultumim spomenicima, dogadjajima linostima poevi od praistorije do najnovijeg vremena... Mehmed Hudovi je po mom miljenju pokazao da se ne radi samo entuzijasti, to je u ovom sluaju veoma znaajno, ve dobrom poznavaocu optih isto rijskih tokova prolosti Z vornika okoline...Uloivi puno truda ljubavi u ovaj posao, uinio je veliku uslugu gradu gradjanima Zvomika, otrgnuvi od zaborava mnogobrojne dogaaje od manjeg veeg znaaja za prolost Zvornika. Moe se slobodno rei da je knjiga Zvomik-slike biljeke iz prolosti vrsta stalne pokretne muzejske postavke Zvomiku njegovoj blioj okolini. Mladji stanovnici ovog grada tek e se iz ove knjige upoznati kako je njihovgrad izglcdao uproslosti, kakojerastao kako se razvijao u savremeno naslje znaajan industrijski centaru Bosni i Hercegovini. Autoru pripada posebna zasluga za uloenio trud na prikupljanju sjeanja od starijih osoba, savremenika mnogih dogaaja promjena u gradu okolini. Pored m em oarske grade fotografije kao osnovne dokumentacione podloge, knjiga je zasnovana na veoma opirnoj istoriografskoj drugoj literaturi rezultatima najnovijih naunih istraivanja. Analiza interpretacija navedene literature uradena je korektno uz primjenu osnovnih metodolokih principa.

Kroz cio tekst knjige Zvornik-slike biljeke iz prolosti primjetnaje autonomnost autra, njegov nepristrasanpristup, objektivan prikaz dogaaja linosti poruka da se stalno okreemo samo najvrjednijim iskustvima iz prolosti-onim vrijednostima koje znae ljubav, slogu upuenost jednih na druge meusobno uvaavanje potovanje... Podvukao bihjo jednom da je rije posebnoj vrsti knjige, veoma sadranoj pounoj, knjizi namijenjenoj, prije svih, gradjanima Zvomika okoline, od kojih e se ne mali broj tek iz ove knjige po prvi put poblie upoznati sa prolou grada u kojem su roeni i u kojem danas ive...
(R ecen zen tprof. dr. Ibrahim K arabegovi na p rom ociji knjige 28.06.1991.)

... On pria svom gradu Zvomiku ivotu njegovih stanovnika, ali ne na bazi mate, ve na osnovu spomenika materijalne kulture preostalih pisanh istorijskih izvora... Ovo je, ujedno, prva hronoloki tematizirana ovakvom stmkturom izraajnih sredstava oblikovana knjiga Zvorniku... Autor je, s razlogom, rekao bih uspjeno, eksponirao one dogaaje koji su oznaavali preobraajne trenutke ili pojedine sektore u drutvenoj i kultumoj istoriji grada time, pored ostalog, svojoj knjizi obezbijedio pored dokumentarne vrijednosti zanimljivost. itaoci legendi gledaocu faksimila nee biti teko zakljuiti da je Zvomiki vremeplov svojevrstan dokument jednom neponovljivom dijelu nae istorije...
(R ecenzent dr. Zdravko Antoni sa prom ocije knjige 28.06.1991.)

... Zvomik je, s obzirom na vanost u prolosti, sa izvjesnim zakanjenjem svoje istorijsko pamenje najzad sklopio u jednu posebnu knjigu... iroko nepretenciozno naslovljena, ali vjeto koncipirana prema loginom slijedu interesovanja italaca takvog tiva, ova knjiga je postigla osnovni cilj da priblii prolost na razumljiv nain, pri tome ne oduzimajui nita od istorije, ali i ne dodajui proizvoljno nita to se na tom prostoru nije dogodilo. Od zaborava su, u posljednji as, kada je ve zavrena preurbanizacija arije, sauvane price ljudima kojih se pletu emocije, slava egzotika svak drutvene sredine, ulice

275

mahale koje uvaju, namjerno ili iz nehata zaturenu, toponimiku sve ono to ini duu jednog grada... Knjigu je gradio s neskrivenim emocijama, ali ne pristrasno, ni prema ljudima ni prema epohama, ni prema oblastima ljudskog ivota. Niemu nije dat primat-ni kulturi, ni sportu, ni privredi, a gotovo da nita nije, bar u naznakama, zaboravio, pa ni neprijatne anegdote ili mjesta koja bi neko preutao. Svi ti detalji, price zgradama , nadgrobnim spomenicima ili pismima Zvomiana koji su se zaturili negdje u dalekom svijetu, odaju jedan odista bogt ivot. Otvaraju se istovremeno bezbrojna vrata neosvojivog grada. Stvoren je simpatian roman u slici i rijei...
(Alija M usic, "Osloboenje , 02. I X 1991.)

... Mnogi koji su neto znaili u ovom gradu ili neto korisno uinili, dobili su pomen u knjizi. Podjednako su vani zanimljivi za ovu lijepu monografiju nezavisno od toga jesu li bili veliki ili mali obini ljudi. Posebnu dra daju mali, ali nezaboravni kurioziteti... ... Nestao je jedan stari Zvornik, ali ga moemo pronai prepoznati u ovoj knjizi. Nestaje polako mijenja svoj lik. Nema vise ni mnogih starih Zvomiana. Ali, i oni grad, njihovo vrijeme su ovdje.
(IzetHandi, "Tribina, 2 6 .ju li 1991.)

... Rekosmo, knjiga Zvornik-slike biljeke iz prolosti nije pravljena sa velikim pretenzijama. Ali, skromna nakana je prevaziena jer je dobiveno izuzetno dragocjeno tivo koje dobrano prevazilazi lokalne okvire. Pisao gaje ovjek koji osjea bilo ovoga grada, s ljubavlju toplinom...
(S eadH am biralovi, B ira , 03. V II1991.)

... Ovaj nepretenciozni po mom miljenju skromni naslov krije izmeu koricapravu riznicu znanja, bogatstvo injenica koje osvjetljavaju mnoge nepoznate ili malo poznate istine iz estovjekovne zvornike istorije. Knjiga je pisana, uslovno govorei, decenijama, upornim traganjima to, kako po literaturi arhivskoj gradi, tako neposrednim uvidom, kontaktom sa starijim ljudima, razgovorom sa olovkom u ruci, pribavljanjem starih fotografija identifikacijom osoba na njima. Teak

276

je to mukotrpan posao koga je mogao obaviti samo graanin zaljubljen u svoj grad sa naglaenom istorijsko-istraivakom vokacijom upornou svojstvenom u razliitim krupnim poduhvatima...
(Alija Uzunovi, sa p rom ocije knjige 28.06.1991.)

147. Ambiem Z vom ika

148. Spanien plakela u piline Zvom ik

P R E D S J E D N IC IIS E K R E T A R I S R E Z A Z V O R N I K O D 1945. D O 1 958.G O D IN E

PREDSJEDNICI

1.Veljko Andri 2.Drago Simi 3.Ljubia Popovi 4.Nikola Andri POTPREDSJEDNICI

1945 -1949. 1950 -1952. 1952 -1955. 1955 -1958.

Rizo Selmanagi iz Srebrenice Duko Jovanovi iz Vlasenice (1955. - 1958.)

277

SEKRETARI
1. Dedo ehi april-decembar 1945. 2. Ljubo Aeri decembal945.-proljee 1946. 3. Ljubia Popovi 1946.-1947. 4. Sead Pai 1947.-1948. 5. Bogdan Manojlovi 1949.-1950. 6. Sead Pai 1950.-1956. 7. Cvetko Markovi 1956.-1958. U ljeto 1958.godine gasi se Zvomiki srez pripaja Tuzlanskom.

P R E D S J E D N IC II S E K R E T A R I O P T IN E Z V O R N IK O D 1945. D O 1992 G O D IN E

PREDSJEDNICI 1. Nikola Manojlovi 2. Desa Popovi 3. Murat Muratovi iz Divia 4. Osman Fidahi 5. Mahmut Kavazovi 6. Mehmed Mustafi 7. Mahmut Kavazovi 8. Ljubia Popovi 9. Bahrija Kavazovi 10. Branko Ili 11. Vojo Peri 12, Cvijan apanovi 13. Ljubinko Mii 14. Mujo Vili 15. Hrusto Tupekovi 16. Mehmed eki 17. Kemal Kadri 18. Dragan Milievi 19. Mustafa Kamiali 20. Abdulah Pai 1945.-1946. 1946.-1947. 1947.-1949. 1949.-1950. 1951.-1952. 1952.-1954. 1954.-1955. 1955.-1956. 1956.-1957. prvapolovina 1958. 1958.-1963. 1963.-1967. 1967.-1974. 1974.-1981. 1981.-1983 1983.-1985. 1985.-1986. 1986.-1988. 1988.-1990. 1990.-1992.

278

SEKRETARI
1. Drago Blagojevi 2. Vojo Peri 3. Selimir Sekani 4. Slavko Kljaj 5. Abdulah Hambiralovi 6. azim Jeniragi 7. Mehmed ehi 8. iko Aleksi 9. Sead Pai 10. Jovo Bokan 11. Rade Dejanovi 12. Josip Kubiek 13. Miodrag Maksimovi 14. Husein Nurki 15. Petko Maksimovi 16. Rado Radi 17. Hajrudin Omerovi 18. Stevo Radi 1945.-1946. 1947.-1948. 1948.-1949. 1950.-1951. 1952.-1954. 1954.-1955. 1955.-1957. 1957.-1958. 1958.-1963. 1963.-1967. 1967.-1973. 1973.-1974. 1983.-1988. 1981.-1983. 1983.-1988. 1988.-1990 1990.-1991. 1991,-

P R E D S J E D N IC II S E K R E T A R I IZ V R N O G O D B O R A S K U P T JN E O P T IN E Z V O R N IK (O v e fu n k c ije u v ed e n e su 1974.godine).

PREDSJEDNICI 1. Miroslav Ili 2. Milan Miji 3. Miodrag Kusurovi 4. Mirsad Hasanovi 5. Hasim Hodi 6. Jovan Ivanovi S E K R E T ARI 1. Muhamed Zaimovi 2. Petko Maksimovi 1974.-1977. 1977.-1983. 1974.-1978. 1978.-1984. 1984.-1986. 1986.-1988. 1988.-1990. 1990.-

279

3.RadoRadi 1983.-1990. 4. Hajrudin Omerovi 1990.-1991. 5. Stevo Radi 1991.Od 1988. godine objedinjene suujednoj licnosti funkcije sekretara Skuptine optine Izvrnog odbora Skuptine optine.

O P T IN S K I O R G A N I U P R A V E , IN S T IT U C IJ E I P R E D U Z E A I N .T IH O V IR U K O V O D IO C IU V R IJ E M E V I E S lR A N A K Iil IZ B O R A 1990. G O D IN E N A P O D R U JU O P T IN E Z V O R N IK

1 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.

Predsjednik Skuptine opine Predsjednik Izvrnog odbora SO Sekretr Skuptine opine Sekretr Izvrnog odbora Skuptine opine Sekretariat za narodnu odbranu Sekretarijat drutvenih djelatnosti Sekretarijat za unutranje poslove Sekretarijat za privredu Uprava prihoda Optinska sluba za katastar tab teritorijalne odbrane Zavod za urbanizam optine Optinski sud Zvomik Optinsko javno tuilatvo Optinski sud za prekraje Optinski drutveni branilac samoupravljanja Optinski javni pravobranilac drutvene svojine Optinski tab civilne zatite Optinska samoupravna interesna zajednica kulture Optinska samoup. int. zaj. fizike kulture OSIZ za osn.obr.i OSIZ soc.i dje.zatite OSIZ za penziono invalidsko osiguranje

Mustafa Kamiali Haim Hodi Hajrudin Omerovi Hajradin Omerovi Bahija Selimovi Zdravko Spasojevi Fadil Sarajli Hazim Uzunali Avdo Avdiauevi Hazim ati Mihajlo Gali Himzo Tuli Vaso Eri Marko Zeki Azra Imamovi Muhamed Zaimovi Mirzet Mustafi Kosta Eri Mehmed Hudovi Obren Ekmei edomir Lazarevi Radia Obradovi

280

23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

Munever Halilovi OSIZ za stanovanje Milena Zeki OSIZ za zapoljavanje Alija Vejzovi Struna sluba OSIZ mjesnih zajednica Radna organizacija osn.obraz.i vaspitanja Cvijan apanovi 25.maj Zvomik Osnovna kola Mitar Trifunovi Uo Galji Zvomik Emina Pukarevi Specijalna O Vaso Pelagi Zvomik Osnovna kola Bratstvo jedinstvo Miloje Milutinovic Roevi Sreten Zelj i Osnovna kola Zarko V. Pucar Drinjaa Rosi (Ime nepoznato) Osnovna kola Ivo Andri Kamenica Radoslav Gardi Osnovna kola Veljko L.Kurjak Grbavci Alija Imamovi Osnovna kola Petar Koi Kozluk Velislav Zekovi Osnovna kola Filip Kljaji Fia Sapna Hmstan Avdi Osnovna kola Ivo Lola Ribar Petkovci Osnovna kola Majevikih brigada Pilica Milenko Gmji Olga Andrejevi Srednjokolski centar Zvomik Fehim Kujundi Tehniki kolski centar Mio Bokovi kola za osnovno muziko obrazovanje Ustanova za predkolsko vaspitanje Nadica Vesi Naa radost Zvomik Dragoslav Mihajlovi Centar za kultum Zvomik Narodna bibliotka Muzejska zbirka Alija Uzunovi Zvomik Asim Imamovi Radio-Zvomik Glas sa Drine Salko ezi Sportska dvorana DTV Partizan Mujo Ali tamparija 4.juli Zvomik Salko Dedi Centar za socijalni rad Zvomik Enver Avdi Optinska organizacija Crvenog krsta Predstavnitvo Osloboenja Zvomik (IPC) ivojin Ristanovi emsudin Purkovi Regionalni osiguravajui zavod Zvomik Muhamed Jelki Regionalni medicinski centar Zvomik

Napomena: (OSIZ-opstinska samoupr. interesna zajedinca)

281

51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78.

Dom zdravlja Zvomik Apoteka Zvijezda Zvomik Sluba drutvenog knjigovodstva Privredna banka Sarajevo - Osnovna banka Zvomik Filijala PBS, Osnovne banke Zvomik Filijala invensticione banke u Zvomiku Filijala Jugobanke u Zvomiku Veterinarska stanica Zvomik Omladinska zadruga Zvomik Pruga Tuzla-Zvomik Elektrodistribucija Zvomik Komunalno preduzee 25.novembar Preduzee PTT saobraaja Preduzee za monterskoinstalaterske radove Uni verzl Zvomik Preduzee za montano-metalne radove Metalno Zvomik Preduzee za izradu namjetaja Enterijer Radna zajednica za Univerzal, Metalno Enterijer Fabrika perploe u Karakaju Fabrika fumira panel ploa Fumiri Fabrika stolarje Bratstvo Energoremont- Organizacija za odravanje Fabrike perploe, Fumira Bratstva Radna zajednica za perplou Furnire, "Bratstvo Energoremont Fabrika obue Standard Fabrika konfekcije Alhos Fabrika konfekcije mehanikog veza Vezionica Fabrika gumenih proizvoda Fagum Pred. za izradu grad. materijala Novi izvor Graevinsko preduzee Injinjering

Muriz Ibrahimovi Jezdimir Keci Duko olakovi oka Jovii Boko Vuceli Krsto Mili Alija Hasanovi Izet Sabirovi Mevludin Sulji Izet Mehinagi Mujo Jai Neo Mlaenovi Rastko Simani Dafer Mujinovi Hajrudin Mehinagi Asim Gajai Milan Cvjetinovi Gaji (ime .) ahbaz Avdi Janko Popovi Jaksi(ime nepoznato) Budimir Vidakovi Vehid Seleskovi Zagorka Kaldesi Jasminka Mehinagi Krsto Miketi Huso Sarajli Tomislav Stjepanovi

282

79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97.

Graevinsko preduzee 27.juli Ugostiteljsko preduzee Drina Vodoprivredno preduzee Drina Transportno preduzee Drina-trans Transportno preduzee Vihor Preduzee 5. juli (pekara, mlin, silos) Karakaj Fabrika mineralne vode sokova Vitinka Kozluk Poljoprivredno-trgovinsko preduzee Agroprom, DD Zvomik Trgovinsko preduzee Velepromet Distributivni centar, DD Zvomik Hladnjaa Karakoj Bira-holding Karakaj Tvomica glinice Glinica Karakaj Tvomica zeolita Zeolit Karakaj Drutveni standard Bira-holdinga Preduzee za odravanje puteva Zvornik-putevi Auto-moto drutvo Zvomik Agrosirovina Zvomik Dobrovoljno vatrogasno drutvo Zvomik

Haso Hadimejli Dragan Alempi Mihajlo Tomaevi Boko Mili Mehmed Tiri Ljubisav Jaki Hazim Tiri Mujo Vili Milan Miji Mustafa Kamiali Izet Nakievi Jefto Suboti Avdo airbegovi Momilo Savii Vojin Pain Branko Laki Alija Efendi Safet Muratovi Zaim Zejnilagi

Alija Uzunovi

KOZLUK KROZ STOLJEA

(Skracna verzija dueg teksta) Na 14. kilometru saobraajnice Zvornik-Bijeljina nalazi se najvee naselje izvan optinskog centra Zvomika-Kozluk. Prema popisu stanovnitva 1991. godine ovdje je ivjelo 3.003 stanovnika, to u ogromnoj veini Bonjaka, dokje Srbabilo 304 (10%). Kozluk se razvio na dodiru dviju reljefnih oblasti; doline Drine brdsko-breuljkastog podruja. Izmedu Drine (koja predstavlja istonu

283

granicu sa Srbijom) i naselja je kilometar iroko plodno Drinsko polje, a na zapadu su posljednji obronci Majevice (s najviim vrhom Visoka glavica - 466 m). Kozluk je smjeten na 44 30 sjeverne geografske irine, a nadmorska visina mu je 133 metra. Iako se u historijskim izvorima Kozluk prvi put pominje u XVII vijeku, arheoloka istraivanja upuuju na zakljuak da se na ovom podruju ivot odvija preko tri hiljade godina. Strunjaci Muzeja istone Bosne u Tuzli konstatovali su naselja iz neolitskog doba u Tmovici ostatke suhozidnog utvrdenja na lokalitetu Kuite kod Kozluka. z rimskog perioda nma tragova naselja u neposrednoj blizini Kozluka, ali razliiti numizmatiki prmjre i svj edoe da ovo podruje nije bilo pusto niti zaobidjeno u ukupnom ivotu Rimskog Carstva. Nakon pada Zapadnog Rim skog Carstva (476. god.) na kozlukom podruju su se smjenjivali rzni gospodari. Slaveni su naselili ovo podruje u VII vijeku. U to vrijeme je ovo podruje bilo sastavni dio Srednjovijekovne Bosanske Drave. Nepobitni svjedok naseljenosti Kozluka okoline u srednjem vijeku su sauvani steci. Ovih kamenih nadgrobnih spomenika ima na lokalitetu Rimsko groblje u junom dijelu naselja (3), te u centru (dvorite Meanagia), zatim na periferiji-u Lugovima (3) na njivi M. Jovia
( 8 ).

Osmanlije su zagospodarile ovim podrujem 1460. godine, a 20 godina kasnije Zvomik je postao centar velike teritorije-sjedite sandaka. U opimom defteru (registru) Zvomikog sandaka iz 1604. godine, gdje su popisana naselja zbog oporezivanja, ne pominje se Kozluk. Mogue je to da je kod popisa 1604. godine (ili ranije) Kozluk bio malo naselje, pa stoga nije registrovan. U svakom sluaju on se poeo razvijati kao karavanska stanica na veoma znaajnom putu ZvornikBijeljina-Raa. Zna se da su se na ovom putu ve od XVII vijeka poela koristiti zaprena kola. Prvi zapisi putopisaca u XVII stoljeu Francuz Kikle na svom putu po diplomatskom zadatku od Pariza za Carigradboravio je u Kozluku 1658. godine zapisao njemu nekoliko dragocjenih injenica. On je iz Sarajeva doputovao u Zvornik odakle je sa pratnjom nakon tri sata vonje stigao u Kozluk, te da su se ostali dio dana zabavili lovom. Prenoivi u Kozluku on sutradan s pratnjom kree za Bijeljinu, do koje je putovanje trajalo osam sati.

284

U Kozluku su, navodi ovaj putopi sac, bila dva hana (kafane s prenoitem), to: Sarajli-han Mehmed elebije han, zatim damija koja nosi ime Mehmeda elebije kao utemeljitelja. Postojanje damije hanova u Kozluku potvrdio je est godina kasnije Evlija elebija. Ovaj svjetski putnik te 1664. godine prikazuje Kozluk kao kasabu (gradi) sa nekoliko duana, a kue su mu pokrivene indrom (drvenim crijepom). On u svome Putopisu daje tumaenje porijekla imena - zato to tu raste mnogo orahovih stabala, zove se Kozluk (Kozlide). Moglo bi se, prema tome, ime ove kasabe prevesti kao Orasje. Kozluk je neospomo egzisirao kao manja kasaba, a dr. Hazim abanovi u studiji Bosanskom paaluku navodi daje on bio vanije naselje Zvornikog kadiluka u XVII vijeku. U sljedeem vijeku Kozluk je neospomo nazadovao, a ne pominju ga ni putopisci iz prve polovine XIX vijeka. U osmanskom periodu Kozluk je kao strategijska taka na znaajnom putu dobio kulu. Ona je vjerovatno izgradena po formiranju Zvomike kapetanije. Nalazila se u centru, nedaleko od damije. Dokle je kozluka kula imala stalnu posadu, nije nam poznato. Slina kula je bila i u Tabancima (oko 2 km juno od Kozluka), Mlaeg je datuma od kozluke, a podigao ju je Benan-aga Bujukali. Poznatija je kula u Skoiu, koju je sagradio Smail-beg Begzadi poetkom XIX vijeka da bi se titio od hajduije. Za Begzadie zna narodna pjesma (Pod Skoiem trava potrvena...) legenda. Od druge polovine 19. vijeka od loze Begzadia nastaju dvije - Tahirbegovii Nurbegovii (kasnije Hadinurbegovi, a prezime Begzadi se gasi. Sredinom XIX vijeka kozluko podruje je u posjedu Fidahia (vjerovatno od XVIII vijeka), a Skoi je selo gdje bezi stoje, kako napominje Ivan Franjo Juki u Zemljopisu povijesnici Bosne, izdatoj 1851. godine. Doseljavnje Muslimana iz Srbije 1862. godine Kneevina Srbija je poetkom XIX vijeka u vrij eme kneza Miloa Obrenovia pokrenula pitanje iseljavanja muslimanskog stanovnitva sa njene teritorije. Iseljavnje je dobrim dijelom obavljeno do 1834. godine, poto je sultanovim hatierifom 1830. g. to naloeno. Nakon sukoba grupe Srba osmanskih vojnika 1862. na ukur-esmi u Beogradu, dolazi do Carigradske konferencije. Ona je zavrena potpisivanjem protokola (4. septembra 1862.), po kome su Osmanlije

285

trebali izai izcijele Srbije, auBeogradu, apcu, Smederevu Kladovu ostaju samo njihove posade. Ovim naglo provedenim iseljavanjem ostalo je nerijeeno pitanje nekretnina, koje nije adekvatno rijeeno, iako su godinama dj el ovale mjeovite osmansko-srbijanske komije pravei spiskove procjene vrijednosti ostavljene imovine. Iz Sokola se u Kozluk 1862. godine doselila 141 porodica sa 373 muka lana. Od tog broja je 6 porodica (13 mukaraca) muslimanskih Cigana (Roma). Grad Soko nalazio se (kasnije je prusn, ostaci su se ouvali do danas) izmeu dananjih zapadnosrbijanskih gradova Kxupnja Ljubovije. Inae smjetaj sokolskih drugih muslimana osmanskim vlastima nije predstavljao veliki problm, poto je bilo dovoljno slobodne erame zemlje. Sokolski doseljenici su u Kozluku zatekli damiju i kulu. Doseljenicima je osmanska vlast pomoglau pravljenjukuakoje su imale slican izgled (prizemlje sprat). Zemljite, koje je turska vlast ranije otkupila od zvomikog bega Fidahia, isparcelisano je oni koji su uspjeli dobiti veu naknadu za nekretnine ostavljene u Sokolu, obezbijedili su za sebe vei zemljini posjed. Od porodica navedenih u spisku doseljenika 1862. godine ostali suu Kozluku: Alajbegovii, Alispahii, Arapovii, Banjanovii (Benane), Baii, Cajkii, atii, Duboanini, Dudakovii, Durakovii, Delii, Fejzii, Grabovci, Hergii, Hadialii (Topagii), Haluge, Haranbaii, Hadimuratovii, Hidii, Ibrievii, Isii, Iimovii, Jakubovii, Kupinii, Markoevii, Mekii, Meanagii, Mulalii, Mulaibievii, Mutisagii, Palamarevii, Pekmezovii, Pukarevii, Suljagii (Salihagii), Spahii, abii, Terzii Uzunovii. U Kozluk su se kasnije doselile porodice: Brkii, Ekmeii, H adialii, Jahii, M ulaosm anovii, M uratovii, M em ievii, Omerhodii, Omerovii drugi. Doseljavnjem Sokoljanjau Kozlukpoela je nova etapa u historiji ovog naselja koje se u turskim dokumentima do kraja njihove vladavine (1878.) dalje naziva kasabom. Period austrougarske vlasti Kraljevine Jugoslavije Za vrijeme austrougarske uprave (1878-1918.) Kozluk je bio sjedite optine Zvomikog kotara (sreza), a pripadala su mu sela: Baljkovica Donja, Dugi Di, Jusii, Kraljevii, Petkovci, Sapna, Vitinica, etii, Tri, Tabanci, Skoi, Roevi, Donji Gomji epak. Kozluk

286

je, prema popisu stanovnitva iz 1895. godine, imao 909 stanovnika, od ega ih je 821 ivio od poljoprivrede, a ostali od drugih zanimanja. Kod sljedeeg popisa stanovnitva 1910.godine Kozluk je imao 1.063 stanovnika. Znatno je porastao broj onih koji se ne bave poljoprivredom, kao broj srpskog stanovnitva (1895. godine 51, 1910. 128) kje se iz okolnih sela nastanjuje u Kozluku. Od ostalih je bilo 7 katolika 17 Jevreja, koji zajedno saporodicom Suljagii vode glavnu rije u trgovini. 1910. godine ivjelo je 217 ljudi u ariji (u 58 kua), a ostali u etiri mahale (ulice): Edrena 341 (65 kuca), Luka 248 (53), Potkraj 167 (32) Maros 90 (20 kua). Kozluk je po uspostavi nove vlasti dobio objekat orunike postaje zvani Karaula-kasama (ustvari policijska stanica). Kasnije je otvorena posta, a poseban znaaj ima izgradnja otvaranje osnovne kole 1886.godine. Prvi uitelj bio je Djuro Koncr, a zbog porasta broja uenika kasnije u njoj rade dva uitelja. Negdje iza 1878. godine izgraden je blizu damije mekteb za kadije korien je materijal stare kule koja je sruena. Damija je renovirana njen drveni minaret zamijenjen je visokim zidanim minaretom 1903. godine. Poetkom XX vijeka Kozluk je dobio srednju vjersku kolumedresu, koja je imala stalne muderise (profesore). Zajedno sa zvomikom bila je to jedina ustanova ove vrste u srezu Zvomik. Kozluka medresa je radila i u periodu Kraljevine Jugoslavije. Zbog potreba sve veeg broja pravoslavnog stanovnitva u Kozluku okolnim selima izgradjena je dobrovoljnim prilozima 1903. godine Crkva sv. Apostola Petra Pavla. Njenog prvog svjetenika Petra Lazarevia objesile su austrougarske vlasti u Tuzli sa grupom od 29 Srba avgusta 1914. godine zbog sumnje u umijeanost u Sarajevski atentat. Oekivanja da e se ivotne prilike popraviti u novostvorenoj jugoslavneskoj dravi (1918-1941.) nisu ispunjena, pa je kod obinog stanovnitva daleko od vlasti privilegija novih monika nastala izreka vabo-babo, koja upuuje na zakljucak da im je austrougraska vlast bila prihvatljivija. U poljoprivrednoj proizvodnji, kojom se bavila veina Kozluana, bilo je izvjesnog napretka. Poljoprivrednici su formirali u Kozluku nekoliko zadruga.Tako je od 1929. godine djelovalau Kozluku Mjesna zadruga za poljoprivredni kredit. Poetkom 1932. godine formirana je Stoarsko-selkcijska zadruga, koja je bila meu najuspjenijim od tada 25 ovih zadruga u Bosni Hercegovim. njenom radu pisale su slubene novine Narodno jedinstvo 11. juna 1932. Iste godine formirana je Zemljoradnika

287

itarska zadruga (u BiH ih je bilo 8), sa ciljem da prihvata itarice od lanova radi zajednike prodaje, nabavlja kvalitetno sjeme, ratarska orua sl. Zemljoradnika voarska zadruga djeluje takoe od 1932.godine(u ih je bilo 14). Cilj joj je bio da od lanova preuzima voe i putem zajednike prodaje postignu povoljne cijene od onih koje bi lanovi ostvarili pojeinano. , ove zadruge u Kozluku nisu mogle bitno promijeniti poloaj sitnih proizvoaa izloenih niskim cijenama, velikim porezima, zelenatvu i dr. U njih su, uglavnom, bili ukljueni imuniji poljoprivrednici i veleposj ednici koji su u zadrugama imali glavnu rije. Nepoljoprivredno stanovnitvo bilo je malobrojnije, a sainjavali su gatrgovci, zanatlije, ugostitelji, dravni slubenici (andarmi, uitelji dr.). U centru je bilo nekoliko duana (medu kojima su dva iji vlasnici su Jevreji Isak Sumbul), dva hana (Turkuin Suljagia han), dvije kafane desetak zanatskih radnji. Kozluk je i u periodu Kxaljevine Jugoslavije bio opstinsko mjesto, s tim to je sada podruje optine smanjeno formiranjem optina Branjevo, Sapna Grbavci (tako da je 1931. Kozluka optina imala samo 3.500 stanovnika). Naelnik se birao svake 4 godine, a naelnici su uglavnom bili iz porodice Pisi iz Roevia ili Popovi iz Tria. Pojedine partije su uoi izbora vrile agitaciju, davale obeanja, pa sitnije poklone buduim glasaima. Najee se obeavao nii porez, a poveanje istog gazdama. Veina bolje stojeeg muslimanskog stanovnitva bila je pristalica Jugoslavenske muslimanske organizacije. S liste JMO izabran je 1935. godine za narodnog poslanika Narodne skuptine Jugoslavije Husejn umavi iz Zvornika, a za njegovog zamjenika Fehim Bektaevi iz Kozluka. Opoziciono djelovanje irenje naprednih ideja nije imalo vidnije uporite. Znaajniji utjecaj na stanovnitvo nije mogla ostvariti nekolicina intelektualaca, tim prije to je ivjela van Kozluka. Najistaknutija linost bio je emsudin ii (1912-1942), koji se kao student prava na Beogradskom univerzitetu ukljuio u studentski komunistiki pokret. Naprednim idejama kultumom aktivnou isticao se Ljubo Markovi (kolovao se u apcu). Prosvjetno-kultumom ivotu osnovni peat davala je Osnovna kola. Kroz kolu je prolo mnogo uitelja, a Kozluanima je u najljepem sjeanju kao vrstan pedagog ostala Marija Lazarevi, koja je ovdje s prekidima uiteljovala od 1926. do 1950. godine. Kao formu masovne zabave za preteno mlai uzrast treba pomenuti igranke petkom na kozlukoj Meraji. Ova tradicija susretanja, druenja, igra pjesme dugo se odrala nakon Drugog svjetskog rata.

288

Prilike tokom ratnih godina 1941-1945. Kraljevina Jugoslavija je prestala postojati nakon kratkotrajnog otpora njemakom faizmu u aprilu 1941. godine. U Zvorniku su stacionirane snane njemake kvislinke snage proglaene Nezavisne Drave Hrvatske. U naseijima du Drine uspostavljene su domobranske posade- u Kozluku je bila vea, a njemu najblie manje posade su u Roeviu Triu. U Kozluku je formirana orunika postaja (tj. policijska stanica), te kao politiko tijelo od desetak lanova ustaki tabor (tabomik je Halim Spahi). Dotadanji sloan ivot nacionalno heterogenih naselja ovog dijela Podrinja je poremeen uspostavom NDH pod njemakom zatitom. Muslimanima je, makar prividno, data povlaena uloga, dok su Srbi Jevreji stavljeni van zakona. Prvi su mobilisani u domobrane kao redovnu vojsku NDH, ali politiki pritisak radi ukljuivanja u ustae nije dao gotovo nikakve rezultate. Bilo je sluajeva odvodenja Srba u logore, a to nije odveden vei broj zasluga je Luke Lovria. On je kao novi komandir orunike postaje u Kozluku na sat prije planiranog odvodenja pustio iz pritvora dvadesetak ljudi. Da se u odnosu domaeg veinskog stanovnistva spram Srba nita nije promijcnilo pokazuje nam primjer iz avgusta 1941. godine. Tada je u Kozluku boravilo oko 50 srpskih porodica protjeranih iz Hrvatske. Ove porodice su lijepo prihvaene nakon 15 dana boravka prele su u Srbiju. Kozluk se tokom ratnih godina nalazio daleko od ustanikih centara i rukovodstava Komuni sticke partije, koja su imala presudnu ulogu u organizovanju antifaistike narodnooslobodilake borbe. ne znai, , da ovdje nije bilo uticaja djelovanja u tom smjeru. Od 1942. godine djeluje grupa ilegalnih radnika, u kojoj je Safet ii Milorad Peri, a sarauje Vojo Markovi. Ona preko Pilice odrava veze sa partizanima, a povremeno sa ilegalnom grupom u Zvomiku, obavljajui razne zadatke za potrebe Narodnooslobodilake borbe. Partizani su neposredno nakon osloboanja Zvornika (5. jula 1943.) prvi put uli u Kozluk. Tog 7.jula borbi nije bilo, jer su sve vojne snage i vlast pobjegli iz Kozluka. Od oktobra 1943. do okobra 1944. godine na podruju Kozluka vodeno je vise borbi izmedu partizanskih snaga s jedne i okupatorskih i kvislinkih snaga s druge strane. U ovom periodu njemu je vise puta prelazio iz ruku jedne u ruke druge strane. U Kozluku se u oktobra 1944 formira ilegalni Narodnooslobodilaki odbor koji je uglavnom radio na prikupljanju i doturanju hrane i odjee partizanima, razobliavanju

289

neprij atelj ske propagande, irenju ideja NOP-a (Narodnooslobodilakog pokreta) dr. Odnovembra 1944. do februara 1945. godine jedinice NOV vode intzivne borbe na irem prostoru u kome faistike snage doivljavaju teke gubitke. Kozluk je defmitivno oslobaan 20. februara 1945. godine. Nakon konanog oslobodenja uloen je ogroman trud narodne vlasti na normalizaciji stanja, naroito u povezivanju s masama i hvatanju unitenju jo nerazbijenih etnikih bandi, koje su u martu i apriLu 1945. godine drali pod svojom kontrolom vei dio optine Kozluk, a zaklana su tri odbomika sa njene teritorije. Teko je utvrditi brojani stvami doprinos Kozluka pobjedi nad faizmom. U redovima NOVJ borilo se preko 300 ljudi sa biveg podruja ove optine, a iza rata u podignutoj spomen-kostumici u Kozluku poloeni su posmrtni ostaci 125 boraca. Kao doprinos Kozluana manjem broju moguih rtava (a stvaranju uslova za budui suivot) mogu se navesti brojni primjeri koji govore kako nacionalistika ideologija nije nala uporite u narodu, a i u dijelu onih koji su bili ukljueni u njen poredak. Decenije intenzivnog razvoja u novoj Jugoslaviji Po zavretku Drugog svjetskog rata (1945.) prve godine ivota u socijalistikoj Jugoslaviji i ovdje su bile karakteristiene po neponovljivom entuzijazmu i brojnim aktivnostima gradana, njihovih organizacija i organa narodne viasti u cilju otklanjanja ratnih posljedica i nasljedene zaostalosti. Kozluk je u prvih osam godina bio sjedite Mjesnog narodnog odbora. Prvi predsjednik Optine bio je Safet Sii. Ova optina imalaje 1961. godine 17.430 stanovnika u 21 selu i naselju, a obuhvatala je podrucja: elopeka Tria, Maleia, Kiseljaka, Skoia, Roevia, Sepka, Lokanja i Pilice, kao samog Kozluka. Broj stanovnika u Kozluku je u vidnom porastu-1953. bilo je 1.450,1971. 2.115, akodposljednjeg popisa 1991.godine preko tri hiljade ljudi. Od 1962.godine teritorija kozluke optine ukljuena je u zvorniku, a u Kozluku je organizovan Mjesni ured i, potom, Mjesna zajednica. Njen prvi predsjednik bio je Vojo Markovi, koji je ovu dunost obavljao sa velikim uspjehom sve do smrti 1971. godine. G raani K ozluka predvoeni drutvenopolitikim organizacijama, a kasnije organizovani u Mjesnoj zajednici, znatno su doprinijeli to je Kozluk iz godine u godinu mijenjao svoj lik. Prvi znaajni novi objekat u Kozluku bio je Zadruni dom, ija izgradnja je okonana 1949. godine, otkada se vienamjenski koristi.

290

Ima poslovni i trgovinski dio, te prostor za kultume drutvene sadraje; salu sa 250 sjedita, itaonicu i biblioteku. Temeljito je renoviran dograden 1978. godine. Elektrifikacija je obavljena 1953. godine, izgradnja voovodnog sistema krajem 60-tih godina. Dvije decenije kasnije je poelo se sa realizacijom projekta kanalizacije, kao i sa izgradnjom Zanatskog centra. Putna m rea je izgraivana osavrem enjivana, pri em u su znaajan izvor sredstava bili samodoprinosi, radne akcije, te pomo sa strane. Sredinom 60-tih godina Mjesna zajednica je okoncala viegodinji projekt pokockavanja ulica. Znatno kasnije ( 1980.) Kozluk je modemom saobraajnicom povezan sa Zvornikom BIJELJINOM. Asfaltni put do 8 km udaljenog Kiseljaka izgraden je krajem 50-tih godina. Tih godina izgraden je objekt Pote, a krajem 80-tih godina su sva sela njenog podruja imala telefone... Kozluk je 1957. godine dobio novu ambulantu, koja uskoro prerasta u Zdravstvenu stanicu . Podignuta je zgrada Veterinarske stanice, otvorene apoteka poljoprivredna apoteka. Izgradeno je nekoliko manjih stambenih zgrada radi udovoljavanja stambenim potrebama slubenika Optine prosvjetnihradnika. Znatno je porasla ponuda zanatskih, ugostiteljskih trgovinskih usluga. Krajem 80-tih godina otvoreno je desetak prodavnica u privatnoj svojini. Trg u uem centru ovog gradia je uradjen, a tu je novi objekat damije (izgraden 1968, dok je minaret stari). U blizini je Vatrogasni dom (podignut I960.), na kome je kasnije Lovako drutvo Fazan (koje postoji od 1956) izgradilo jedan sprat za svoje potrebe. Inae je Dobrovoljno vatrogasno drutvo formirano 1954. godine, amodemo je opremljeno 1965. DVD je sa pedesetak aktivnih lanova postiglo zapaene rezultate pobralo brojna priznanja na republikim jugoslavenskim smotrama. Najzasluniji za njegov rad su Vojo Markovi, Asif Hadi, Smajo Spahi, Ismet Banjanovi, Paaga Alijagi, Salih Mehmedovi, Mustafa Imamovi dr. Lik Kozluka bitno se mijnjao kroz idividualnu stambenu izgradnju. Starih kua podizanih po doseljavanju iz Sokola, znatno kasnije, gotovo da je nestalo. Mnoge kue nastale su na zemljitu koje se ranije obradivalo, tako da je dolo do stvaranja novih ili produavanja starih ulica, osobito glavne uz put ka Zvomiku. U osnovi navedenih prom jena je privredni preobraaj. Poljoprivredom se iz godine u godinu bavio sve manji broj ljudi, ali oni koji su joj ostali vjemi cine to na modemiji nain. Bitan impuls kozlukom razvoju dala je Zemljoradnika zadmga, osnovana u ljeto

291

1945. godine. Prvi predsjednik Zadruge bio je Boko Gali. Njenom razvoju u prvim godinama dosta je doprinio Safet ii, a upravnik s najduim staom bio je Vojo Markovi, za ije ime su vezani mnogi uspjesi Zadruge. Jedno vrijeme je Zadruga imala oko 1.500 lanova i predstavljala je svojevrsni kombinat: pored savremene poljoprivredne proizvodnje, bavila se prometom robe, otkupom; imala je u svom sastavu pogone za rezanje drvne grade, elektrini mlin, klaonicu, sunice ljive, skele na Drini, pogon za vrenje traktorskih mainskih usluga itd. Zadruga je pomagala i komunalnu izgradnju uglavnom u periodu svog samostalnog rada (do 1970.). Kasnije je ukljuena u zvorniki Poljoprivrenoindustrijski kombinat, a od 1976. godine u republiki integrcim sistem UPI Sarajevo (kao OOUR Poljozad Kozluk). Zanimljovo je da je Zadruga formirala Trgovinsko preduzee Podrinje u Kozluku, koje je sa oko 35 zaposlenih 15 maloprodajnih mjesta poslovalo u periodu 1958-1962. god. Korisna aktivnost kozluke Zadruge bilajeunaporim a Optine kasnije Mjesne zajednice oko regulisanja ureivanja vodotoka Kozluke rijeke, te spreavanja Drine u odnoenju poljoprivrednog zemljita. Fabrika mineralne vode Vitinka poela je sa radom 1974. godine koristei prirodna izvorita u svojoj neposrednoj blizini. Ovaj kozluki industrijski prvenac brzo se afirmisao na prostorima Jugoslavije. Prije pristupa izgradnji Vitinke izvrena su pod rukovostvom akademika Josipa Baa istraivanja izvorita u Kozluku i Kiseljaku, a ispitan je sastav vode njena Ijekovitost. Strunjaci su preporuili kozluku vodu kao dopunsko sredstvo u lijeenju bolesti probavnih organa, hroninog katara eluca crijeva, hronine upale ui zunih puteva, bolesti metabolizma (giht, eema bolest) itd. Vitinkaje 1978. godine ostvarila godinji nivo proizvodnje od 5,5 miliona litara, a nekoliko godina kasnije proizvodni asortiman je proiren sa nekoliko vrsta sokova pod imenom Vitka Fabrika gomjih dijelova obue u sastavu zvomikog Standarda izgraenaje u Kozluku 1982. godine. Znatan broj Kozluana zapoljavao se izvan ovog naselja - u Zvomiku, Loznici dalje. Krajem 80-tih godina u Kozluku je poelo sa radom preduzee iz oblasti komunalne djelatnosti. Bilo je tridesetak zaposlenih u firmama ije je sjedite izvan Kozluka (Jedinica Elektrodistribucije, agencije banaka itd.). Osnovna kola je izrasla u veliku modemu obrazovnu ustanovu. Do 1960. godine radilaje u starom objektu, koji je bio nedovoljan, pa se koristio objekat ranije Medrese, Zadrunog doma js neki prostori u

292

Kozluku. Tada je izgraden novi objekat, a 14 godina kasnije jo jedan dvospratni, uz koga je moderan sportski poligon fiskultuma dvorana, Broj uenika brzo je rastao: 1946.bilo ihje 56, dvije godine kasnije 273, 1952. -318, a krajem 80-tih godina kola ima blizu dvije hiljade uenika (sa podrunim odjeljenjima od I-IV razreda u Triu, Malesiu Skociu). Razumljivo je da se time formirao veliki nastavniki kolektiv. kola je u aprilu 1975. godine u saradnji sa zvomikom Narodnom bibliotekom realizovala projekt savremene biblioteke od oko 10.000 knjiga smjetenih u jednoj od prostorija Doma kulture. Za razvoj sporta fizike kulture kozluka kola je 1976.godine dobila Majsku nagradu , a sljedee godine organizovan je republicki kros mladih u Kozluku. Organizovane forme kultumog stvaralatva u Kozluku pojavljuju se od 1946.godine, kada se pri omladinskoj organizaciji formira dramska sekcija od 12 lanova. Prvi nastup imala je ova sekcija 21. septembra 1946. godine. Bila je to Hanuma na teferiu, s kojom se u januam sljedee godine gostovalo u Banji Koviljai. U proljee 1947. godine formira se Kultumo - prosvjetno drutvo Bratstvo jedinstvo, koje je imalo je dramsku, folklornu, recitatorsku muziku sekciju. Prvi predsjednik bio je Asif Hadi, a potom Omer Mutapi. Sa otvaranjem Zadrunog doma KPD stie bolje uslove za rad. Od 1951. godine djeluje Tamburaki orkestar Zadrugar, a instmmenti su dobijeni kao nagrada za osvojeno prvo mjesto na sreskom nivou. Krajem 1954. godine dolo je je do preimenovanja u Kultumo-umjetniko drutvo Bratstvo jedinstvo, kada je dunost predsjednika povjerena Salihu Subaiu. Od brojnih priznanja Drutvu izdvajamo prvu nagradu za glumu, koja je na festivalu u Tuzli dodijeljena Asifu Hadiu, nosiocu glavne uloge u Slikama sa Banjice. Nakon ukidanja Optine odlaska dijela kadrova, aktivnost KUD-a slabi, a od 1965. godine se potpuno gasi. Obnavljanje rada KUDa (pod starim nazivom) uslijedie 1977. godine, a bitan povod za njegov brzi uspon materijalno jaanje (oprema, nove prostorije u dograenom renoviranom Zadrunom domu, od tada Domu kulture) bilo je uee u tada populamoj zajednikoj TV emisiji studija u Sarajevu, Beogradu, Novom Sadu Skoplju Znanje-imanje. Kozluk je bio domain gostima iz Mjesne zajednice Velgoti kod Ohrida (Makedonija) 21. januara 1979. godine. Tim povodom je pripremana monografija Kozluka, a izdala ju je Mjesna zajednica u januaru 1979. godine (168 strana). Narednih godina KUD biljei uspjeh za uspjehom. Zapaene nastupe imali su kozluki amateri na brojnim smotrama kulture, naroito

293

u okviru Podrinjsko-semberijskih susreta smotrama Meurepublike zajednice kulture Sava. Kozluki KUD bio je uvijek uspjean domain, a od gostovanja treba posebno istai etri nastupa na Medunarodnoj smotri folklora u Zagrebu 1982. godine, od kojih jedan u sali Vatroslav Lisinski, te dva gostovanja u inostranstvu (vajcarska Austrija). U drugoj fazi djelovanja Drutva veliki doprinos njegovom radu dali su predsjednici -u z Muliju Mutapi Fadila Banjanovia, posebno Mustafa Imamovi, a od uesnika programa izdvajaju se vrsni interpretatori Hasim Jati (koji je jo 70-tih godina snimio gramofonsku plou) Mustafa Kupini. Na kultumom zabavnom planu, pa informativnom, u Kozluku od 1950. godine djeluje Kino Zadrugar. Bioskopske predstave su bile dobro posjeene, tim prije to ih je esto pratio urnal -svojcvrsni prozor u svijet u vremenu kada se za TV jo nije znalo. Inae je prvi televizor nabavljen 1959. godine smjeten u prostoriju Doma, u koju se svako vee okupljao veliki broj graana. Poetkom 60- godina prestaje aktivnost Zadrugara, da bi nekoliko godina kasnije zvorniko Preduzee za prikazivanje filmova Drina poelo sa davanjem bioskopskih predstava u Kozluku. Sportski ivot poeo je odm ah nakon rata 1945, iako organizovanih takmienja jo nije bilo. Omladinska organizacija formirala je 1946. godine Fudbalski klub emsudin ii. Prvu zvaninu utakmicu Klub je te godine odigrao sa zvomikom Drinom. Kasnije je dolo do preimenovanja u Zadrugar prerastanja u Sportsko drutvo, u ijem sastavu je DTV Partizan (podruje rada mu je uglavnom odbojka gimnastika). Fudbaleri su dobili prvo igralite 1948, na kome su odigrali prvu utakmicu sa Proleterom iz Tuzle. Klub je gostovao u mnogim mjestima, odakle su dolazile ekipe na uzvratne susrete. Najpopulamiji fudbalcr u to vrijeme, koji je imao najdui igraki sta, bio je Asif Hadi Mitoa Zadrugar se ugasio poetkom 60-tih godina, a potom je na jednom Zboru gradana 1971. godine osnovano Sportsko drutvo Min eral. Od te godine se Fudbalski klub takmii nakon Optinske lige brzo dospijeva u vii rang. Klub je uskoro po osnivanju dobio igralite na novoj lokaciji sa prateim objektima, a na njegovom otvaranju susreli su se Mineral tuzlanski prvoliga Sloboda. U okviru Drutva poinje da djeluje ahovski kasnije Koarkaki klub. Oba ova kluba se takmie u regionalnim ligama. Koarakai treniraju igraju kao domaini na koarkakom igralitu kolskog Sportskog poligona.

294

Kozluk danas nije ono to je bio ranije. U njemu od 26. juna 1992. godine nma vie potomaka sokolskih doseljenika. Svi Bonjaci su tada iseljeni mimo svoje volje, kao to je to uinjeno s njihovim precima 130 godina ranije. Iseljavnje su u grubljoj forrni bez najave obavile vlasti tadanje optine Zvomik. Neto kasnije stigla ih je vijest da je sruena damija. Neki novi sa strane doseljeni ljudi ive od te istorijske godine u Kozluku, zajedno sa malobrojnim starosjediocimasvi su iskljuivo srpske nacionalnosti. A kozluki Bosnjaci su u Tuzli, Lukaveu, Austriji, Njemakoj-u drugim dijelovima svoje drave ili u inostranstvu. Planiraju se vratiti u svoj Kozluk kada to bude bilo mogue.1

NURASMAJIKA (Kozluk, 1908-B e e , 1992)

Nura Smajika, najstarija Kozluka, p ro v ela j e i djetinjstvo m ladost vascio iv o t teaki tono se kae I kad bi zastala uvrh njive da sam o ciglu dekiku predahne Ouh bi j e busenom bubnuo sred lea Jer, biva, poslu se ne m oe zastajkivat blehnut u nebo Tako j e haj-haj N uri Sm ajiki p ro letio ivot: tucanju voa stupi, mijeanju recelja haraniji, napasanju stoke timarenju, m ui vimena, kuhanju rtakiselih orbi bahatom uvijek nam rgoenom ouhu Ragibu, bivem dandaru kanjeniku koji je , to uzgred da se rekne, m arkanjem odbio sve do je d n o g N urine p ro sce m usterije, koji je , to da se znade, bio sevep tog to j e Nura sve do duboke s taros ti sam e sm rti bila djevojka... Je nom davno m ladosti N ura j e aliunu la Zvornik na va a r I tader j e p r v i p o sljedn ji p u t sjela pleten u korpu ringispila In ik a d a r ni p rije n ip o slije nije j o j se tako

1.

Uz drugu raspoloivu literaturu autor se iserpno koristio knjigom Kozluk autra Alije Uzunovia (period do 1945.) Nusreta Banjanovia (1945-1978.), izdanje Mjesne zajednice Kozluk, 1979. godine.

295

 gla vi zanebesalo, p a cijeli dan p resjed ila p o d zvornikom uprijom um ivala se na D rini I p r i sam om polasku kui uspjela j e da se slikuje I slike su bile odm a go to ve za p e t m inuti 1j o j e j e Nura Sm ajika ila iz Kozluka, Drinu p re la na N avozu nie Kozluka, ila Banju K oviljau N evolja j e n a e ra la p a ila Banju doktoru ouh R agib j e vodio ondar kad se N uri na zlo dalo divlje m eso p o d lijevim pazuhom D oktor s naoalim a vidio, dao crnu m ast da Nura m aze ujutro navee ono zlom jesto sve dok zlom jesto ne p re su i I zlom jesto je , fa la Bogu, za heftu p risu ilo p o e lo da prevehn java I na kraju druge hefte skoro se nije znalo de j e bila gu ta I to j e bilo p o sljed n ji p u t da Nura Sm ajika nee ode iz svog rodnog K ozluka A onda su se izm ijenila vrem ena Ouh R agib p ro e ro sve to se m oglo p ro e ra ti umro k o to j e i s v e o sta lo pom rlo O stala sam a Nura k'o p a n j ivila j e od onog to j o j drugi donesu daju A ondar kad su sve p o e ra li iz Kozluka kom ije ne edoe ostavit Nuru Sm ajiku sam u P ovedoe i nju s ostalim a, p rv o Loznicu, p a Sabac, p a N ovi Sad, p a nekakvu Suboticu... A iz te Subotice vozom kroz M adarsku p a sve do nadom ak sta ro g carskog grada Bea C ar F ranjo j e iz Bea Nura j e bila curetak kad se p o Kozluku p ri a lo da su Sarajevu ubijeni car i carica. D eveti dan p o dolasku K ozluana p o d B e za sp a um rije N u r a Sm ajika Um rije lahko usni Ispusti duu tuini 1 ukopae j e tuini.u j e noj bai nadom ak ea Nuru ukopae dobie dozvolu da se druge izbjeglice iz Bosne mogu ukopavat tuder Eto, tu j e kraj p r i e Nuri Smajiki kojoj bi sueno da osam deset etvrtoj godin i Umre tuini daleko o d Bosne o d svog Kozluka
( h knjige "Karakazan " Nijaza Alispahia, Radio Kameleon Tuzla Bosanska bibliotka Klagenfurt - Ausrija, 1996.)

296

NJEMAKA KOLONIJA BRANJEVO

Jo i danas se stari Zvomiani sjeaju njemakog naselja Branjevo koje se nalazilo na jenoj blagoj uzviici iznad Drine, na pola puta od Zvornika prema Bijeljini. Ono je nastalo za vrijeme Austro-Ugarske, doseljavanjem njemakih familija iz nekoliko vojvoanskih mjesta, poslije 1895., a prije 1910. godine. Neto ranije formirana je manja njemaka kolonija u Glaviicama. Po popisu iz 1910. goine njemaka kolonija u Branjevu imalaje 161, a u Glaviicama 48 stanovnika. Mukotrpnim radom, medusobnom slo gom i pomaganjem, ovi vrijedni ljudi su stvorili naselje koje je bilo uzor drugima. Bavili su se zemljoradnjom, raznim zanatima koji su bili neophodni za njihov ncin ivota (kovai, stolari, zidari, kolari itd) kao trgovinom. U svakodnevnom ivotu ispoljavali su u svakom pogledu svoju nacionalnu pripadnostpoevi od jezika, vjere, preko kolstva, tradicije, obiaja pa do kultumih manifestacija. Nisu bili zatvoreni za okolno stanovnitvo ve su se s njima druili, jedni drugima pomagali. Jednostavno, osjeali su da je Branjevo njihovo mjesto, njihova domovina. Posebno su za Branjevo bili vezani stanovnici epka koji su

149. I blenica na Drini kutl Brunjeva

ISO. Andreas Katharina B ayer (pnuljed

prababa Muharema Topia iz Zvornika)

297

od Branjevana mnogo nauili u pogledu marljivosti, naina obavljanja pojedinih poslova, tednje i uopte kulture ivljenja. Vihor ratova zahvatio je i Branjevo koje je bilo na udaru mnogih vojska. pa je dosta njegovih stanovnika izginulo. Pedesetak godina nakon osnivanja selo je doivjelo svoj kraj. To se desilo 1942. godine kad je Hitler iselio stanovnike Branjeva i umjesto u obeanu Njemaku prebacio ih u Poljsku, gdje su mnogi nastradali. Tada je Branjevo imalo oko 50 porodica sa preko 180 lanova. Od njihovih kua danas u Branjevu nema ni traga. Sve je porueno 1945. godine, a na tom mjestu dug je bila farma teladi. Preivjeli Branjevani rasuti po Evropi i Americi i danas oravaju stare veze ne zaboravljajui svoje rodno mjesto. Jedan od njih, Gustav Bayer, napisao je vrlo zanimljivu vrijednu knjigu na njemakom jeziku Branjevo an der Drina (Branjevo na Drini), objavljenu 1975. u Pfullingenu u Njemakoj sa puno podataka, opisa, sjeanja fotografja z koje prenosimo kratki odlomak fotografije.

Brauche-Sitten-Feste Wir Deutschen in unserm Dorfe Branjevo waren auf uns selbst angewiesen. Man half bei dringenden Arbeiten dem Volksgenossen und lieh ihm Gerate und Werkzeuge. Einzelne Famillien schlossen engere Freundschaft, und man traf sich an den langen, kalten Winterabenden abwechselnd in der guten Stube der befreundeten Familie zum Mojen. So sparte man auch Brennmaterial und Licht. Die Manner berichteten von ihren Arbeiten, tauschten Erfahrungen aus oder spielten Karten. Die Frauen unterhielten sich ber Kindererziehung, Haus-und Gartenarbeiten. Einige saen am Spinnrocken, andere strickten, hkelten, stickten oder nahten. Da P farrer Jurany seine B ibliothek in unserem Hause untergebracht hatte, nutzte ich die Gelegenheit und las alle mir zugnglichen Bucher. Ich wurde immer bestrmt, vorzulesen oder zu erzhlen. Alle rzekten eng an mich heran, und ich mute erzhlen, bis ich ganz heiser war. Wir standen unter strenger Zucht unserer Eltern, unseren Lebensweg und unsere Zukunft bestimmeten unsere Eltern. Man lernte den Beruf, den die Eltern fr richtig hielten, und heiratete den Mann, den die Eltern fureinen ausgewahlt und bestimmt hatten.

298

Unsere Kirchweith fiel auf den letzten Sonntag im Oktober. Die Ernte war eingebracht, und man konnte feiern. Stolz zeigte man den Nachbarn den gutgeratenen Mais, die jungen Rinder, die Mastschweine und lie sie vom Heurigen kosten. Jung und alt lieen sich das Festessen schmecken. Die Jugend geno das Leben auf dem Tanzplatz. Es gab weder Kino noch Radio, auch Sport im heutigen Sinne wurde nicht getrieben, da die Dorfbewohner bei der schweren krperlichen Arbeit gengend frische Luft und Bewegung hatten. Die kleine deutsche Gemeinde mute sich selbst um Unterhaltung sorgen. Besonders der Kathreinball am 25. Novembar war bei der Jugend beliebt.
(Izknjige "Branjevo an der D r in a , G ustava Bayera, Pfullingen, 1975. D eutschland)

Obiaji-zabave (prevod) Mi Nijemci u naem selu Branjevo bili smo upueni jedni na druge. Pomagalo se pri hitnim neodlonim poslovima pozajmljujui jedan drugom orue i alat. Pojedine porodice bi sklapale tjesnija prijateljstva, te bi se tokom dugih, hladnih, zimskih veeri sastajali u sobama prijateljske porodice. Mukarci bi razgovarali njihovim poslovima, izmjenjivali iskustva ili igrali karte. ene bi razgovarale odgoju djece, radovima u kui bati. Jedne bi prele, dok bi druge plele, heklale, vezle ili ile. Poto je bibliotka paroha Jurany bila smjetena u naoj kui, koristio sam priliku te itao sve dostupne knjige. Od mene bi svi traili da im itam ili priam. Svi bi se pribliili ja bih morao priati sve dok ne bih promukao. Mi smo bili pod strogim vaspitanjem naih roditelja, na ivotni put budunost odreivali su nai roditelji. Uio se zanat kojeg su roditelji smatrali ispravnim, enio se onaj ovjek kojeg su roditelji izabrali odredili. U jesen kad bi etva bila sakupljena, moglo se slaviti. Ponosno su se susjedupokazivali kukuruz, mlada goveda tovljene svinje. Mladi su uivali na plesnom podiju. Nije bilo niti kina niti radija, niti se bavilo sportom se to danas radi, poto su stanovnici sela pri tekom tjelesnom radu ve imali dovoljno kretanja i bili umomi. Mala njemaka zajednica morala se sama brinuti za zabavu. Posebno omiljen meu mladim bio je Kathreinball odravan 25.novembra.
(P reveo Edin Topi)

299

ZA ZVORNIK
(Skraeni izvod izputopisa Hajnriha Renera, prevod s njemakog)

Avdi-beg je poslao po svoja kola za vonju u Zvomik. Bila je to prava koija, ali preko svak mjere zaputena. Zato su konji koija bili utoliko bolji... Vraamo se putem za Ljuboviju, istim onim kojim smo doli vozei se za Srebrenicu,., ... U Drinjaci smo stali. Prihvatila nas je u svoj gostoljubivi prostor ljupka gostionica. Ovdje smo sreli ono to je sad u cijeloj Evropi postalo izuzetno modemo: nevoljne seoske mehandije. Muslimanski zemljoposjednici alili su se na niske cijene ljiva ! Poto je koliina pokrila gubitak cijene, nismo osjetili saaljenje;posjetili smo mjesto zahvaeno poletom, sa njegovom andarmerijskom i finansijskom kasamom i onda krenuti dalje, preko mosta na Drinjaci u Zvomik. Kraj je postajao sve pitoreskniji; prekrasni stjenoviti predjeli pokazivali su se na obje obale rijeke; svuda zelenilo, svuda ume i vonjaci. Tada se iznenada na jednoj krivini puta otvorio pogled na na dananji cilj. Na visokoj stijeni lei stara tvrdava Zvomik, prijetei prema srpskoj obali. A tamo, sasvim prijateljski Mali Zvomik i Sakar usred bati sa tri damije, jedine (osim Beograda) u pravoj Kraljevini Srbiji. Visoke kapije vode kroz utvrdu u stvami grad Zvomik, koji je nakon poara ve skoro cijeli ponovo izgraden. Stali smo ispred Hotela ka gradu Beu, istinske raskone gradevine. Uskoro smo se nali u prostorijama zastrtim tepisima, a bolji se ne vide ni u evropskim velegradovima, sjeli smo u restoran, sasvim kao u Beu, posluga je njemaka , nam pogled na ulicu to ne bi pokazao da se nalazimo u Bosni, ne bismo mogli vjerovati da smo u jednoj staroj turskoj utvrdi, koja nekada jedva da je nudila i najskromniji smjetaj. Zvomik ima neto preko 3.000 stanovnika, ali je jedno neobino prometno ivahno mjesto.Grad se prostire po duini izmeu strmih brda i Drine. Njegov poloaj je dragocjen. Kao to je pomenuto, na junom kraju grada je prava utvrda, koja potpuno zatvara uzanost puta, a preko tomjeva zatitnih zidina povezana je sa citadelom koja stri skoro okomito iznad njih na jednoj stijeni Velavnika. Na tu 660 stopa visoku taku mora se uzverati, ako se hoe uivati u potpunoj romantici poloaja Zvomika.

300

Danas graevine utvrde Zvornik imaju malo znaaja, ali su dobro ouvane u svom srednjevjekovnom stanju nude interesantnu sliku: tadanju umjetnost utvrdivanja. Ranije je Zvornik svakako bio klju za cijeli taj kraj zemlje. Crvena mramoma ploa u zidinama tvrdave, na kojoj se nalaze lik ene starobosanski zapis, koji je postao ve neitljiv, podsjeajuna najljepu gospodaricu Zvornika, Jelenu, koja je u narodu nazvana Prokleta Jelena. To je divlja pria, koju je Milena Mrazovi u svom Selamu (Berlin, Njemako udruenje pisaca) obradila u djelotvomu novelu. Jelenaje navodno sama viadala utvrdom Zvomik, kad je Bosna jo uvijek bila jabuka razdora izmu Maarske, Srbije dijela bosanskih knezova. Ona je bila nadaleko poznata po svojoj ljepoti djevojakom ponosu koji je odbijao svakog prosca. Tri brata plemenitog Vuka Jugovia lutala su ve za dalekim avanturama zbog svoje beznadene ljubavi prema gospodarici tvrave, sam Vuk Jugovi ~ junak - provodio je duge noi na onoj strani obale Drine, aljui enjive poglede na vrtove Bosanske Semiramide, koji su se, okrueni jakim zidinama, prostirali na stijeni koja se okomito sputala u Drinu... itave dane duge noi provodila je kraljica u tim vrtovima, ali Muley, vjemi Cmac koji je uvao kapiju dvorskih vrtova, nikoga osim nje nije putao unutra. Prilikom jedne sveane gzbe kod kraljice, kad je ona pozvanu gospodu prepustila njihovom raspoloenju uz vinske pehare, da bi se sama povukla u hladne vrtove, Vuk Jugovi, koji je sjedio kraj krljice vise nije mogao zapovjedati svome srcu, prikrao se za njom. Uzalud je salijetao Jelenu svojom vrelom ljubavlju. Kad ga je ona na vratima vrtova posljednji put odbila, Vuk ju je preklinjao da ga pusti bar da ude u vrtove. Ne radi to Vue Jugoviu, rekla je kraljica ukoenog lica, jer im ue bie moj vie me nikada ne moe napustiti, sve dok ivi ! Ali poto Vuk nije prestajao daje salijee uvjerava arkim molbama da nita enjivije ne eli nego da stalno bude s njom, obeala je sa dubokim uzdahom alosnim licem da e mu uiniti po volji, ali da se on najprije vrati svojim drugovima objasni im da isto kao njegova braa odlazi u daleki svijet za junakim avanturama.. .Neopisivo blaen bio je Vuk u prekrasnim vrtovima, jer Jelena ovdje nije bila hladna ni ponosna, nego je uzvraala na njegovu vrelu ljubav grozniavom estinom. Samo nakon prvih sedmica kraljica je sve rjede dolazila ostajala sve krae. A Vuk je postajao sve blijedi tuniji u svom usamljenom zarobljenitvu. Kad je mjesecima kasnije, u jednoj tamnoj noi, ponovo kao esto do tada molio kraljicu da mu vrati slobodu, prodrla je buka oruja i tutnjava iz tvrdave u vrtove i

Muley je pun zaprepatenja javio da je vjemi titonoa Vuka Jugovia, obuzet podozrenjem da kraljica ovoga dri zarobljenog, na elu jedne pobunjene ete uao svuda po tvrdavi trai svog gospodara. Jelena je zatraila dajoj se donese mac da bi se sama suprostavilapobunjenicima. Ona je odbila Vukovu zatitu, jer je njena cast branila da ovdje nau njenog dragog. Ona je ak zahtijevala da Vk pobjegne. Udalji se kroz ova vrata!, rekla je kneginja, sklanjajui jedan teki blok stijene u zidu vrata...Vuk je, ve stojei na vratima, stotinama stopa duboko ispod sebe ugledao Drinu Jelena, jesam li ja prvi koji ide ovim putem? Jelena, jesi li ti ubila moju brau? Da, Vue Jugoviu, jer sam uivala njihovu ljubav, kao drugih, dk mi nije dotuila, kao tvoja. Jelena, ljubljena, ti si dijete smrti, budi prokleta! Ogromnom snagom Vuk je obuhvatio kneginju. Ali Jelena nije htjela da umre sama, nauruani Ijudi pojavili su se u istom momentu kad su se oboje, ujedinjeni u obruu strane borbe survali u Drinu... Osim raznih prodavnica nekoliko damija, Zvomik ne nudi nita vrijedno panje; tu je samo dra istorijskih uspomena koje ga okruuju. U jednoj gostionici na obali Drine zadrali smo se due. Ovdje se Muslimani, Srbi, vojnici, ak Cigani kuglaju zajedno. Bilo je to opte bratimljenje, ali ipk ne ba prijatna slika... Tako se ve bilo smrklo kad smo zastali na naem krunom putu pred velikim muslimanskim imanjem, na kojem je upravo vladao veseli mete. Odjekivala je ciganska muzika, igra pjesma. Prvo smo nekoliko trenutaka sluali, kad nas jedan mladi Musliman, koji je bio vrlo lijepo obuen, pozvao da uemo i sudjelujemo u sveanosti, Bilo je to slavlje jedne muslimanske svadbe. Sin kue, bogati beg, oenio se damom iz okoline Brkog, koja mu je donijela u miraz 200 iftluka poto je ovdje doao novae na novac, poaen je svako se tu naao. Takav je muslimanski obiaj, ali ovdje se moe rei, da su dvije treine Zvomika sudjelovale u toj gozbi. U ogromnom dvoritu postavljene su klupe na kojima su mjesta zauzeli oficiri, civili, Muslimani svih boja. Toje oigledno bio ugao za najuglednije ljudejer ovdje se toilo samo pivo iz buradi nevjesta je sama posluivala goste. U ostalim dijelovima dvorita skrcalo se mlado staro, muko ensko, na pivo kafu, a pod jednom nadstrenicom sjedjelo je na minderlucima nekoliko asnih starina otvorene vatre na kojoj su sami sebi pripremali kafu. U sredini dvorita igralo je jedno ivahno drutvo kolo uz sviranje ciganskog orkestra (bosanska igra u krugu) koje je brzo smijenio pravi arda, koji su traili vojnici. Usred tog igranja vidjela se jedna ivopisna figura: takozvani au, osoba zaduena za pravljenje veselja. Bio je to muslimanski Ciganin, koji je svoje lice posebno nacmio ugljem. Preko

302

ramena je nosio jagnjeu kou, na glavi konu kapu sa dugim lisiijim repom, a u ruci bi. Tako se on vratio uz gromoglasni smijeh prisutnih ili je izlazio na ulicu sluio djeci za podrugivnje. Na prozorima enskih odaja kue primjeivali su se, koliko je to bilo mogue, enski likovi, koji su uivali u tom glasnora koraeanju. To opte slavlje trajalo je do dana, kad je mlada ena uvedena u kuu. im se jedan Musliman odlui za svadbu, on trai djevojku uz posredovanje dvojice roaka ili dvojice prijatelja, koji nevjestu iza zatvorenih vrata pitaju da li hoe Saliha ili Mehmeda, sina tog tog, kao ena. Naravno da je to ista formalnost jer su blii dogovori obavljeni ve odavno izmedu oeva porodica. Ako uslijedi potvrdan odgovor, rodaci se upuuju kadiji skupa sa svjedocima, gdje su se u meuvremenu nali mladoenja njegov imam, kao imam mladenke, dok mladenka eka sama na rezultate razgovora kod kue. Kod kadije se utvruje obostrani pristanak, obaveze u vezi sa izdravanjem ene u sluaju rastave itd., a tada se preko ba imama mladenka mladoenja kao Adam Eva pred Bogom, kao Muhamed Chadidscha izjanjavaju sjedinjenim. To izjanjavanje se ponavlja tri puta ime se zavrava prva ceremonija vjenanja. Nakon tog zakonskog ina vezivanja mladoenja daruje poklomm ba imama, uzvanike kao mladenku, a oni takoe uzvraaju. meusobna panja koja u sebi sadri slanje raznih poklona za uredenje kue, kao to su tepisi, nastavlja se kroz vie dana zavrava donoenjem kunog servisa u kuu mladenke tada je konano, nakon to se podvrgla viesatnoj toaleti u kupatilu, roaci mladoenje odvoze u zaprenim ili u modemim, ali zatvorenim kolima (u planinskim predjelima na konjima). nakon zajednike gzbe molitve blagoslova imama, mladenka stie prava domaice poinje njen povueni haremski ivot. Otmice djevojaka, koje su se nekada obiavale, danas se deavaju jo samo rijetko...
(Skraeni izvod Zvorniku izputopisa Hajnriha Renera Kroz Bosnu Hercegovinu uzdu poprijeko, Berlin, 1896. str. 188-198./ Heinrich Renner: Durch Bosnien und die Herzegowina kreuz und guer, Berlin, 1896.)

PREGLED ZVORNIKIH PORODICA PO MAHALAMA (ULICAMA) I PRIGRADSKIM NASELJIMA IZMEU PRVOG ID R U G O G SVJETSKOG RATA I NETO KASNIJE
A IR : Alii, Arnautovii, Avdi, Beharii, Behramovii, Berberovii, Dautovii, Dedii, Edrenii, Ekmeii, Gobeljii,

303

Hadihasanovii, Hadziarapovii, Halilovii, Hrustanovii, Ibriimovii, Jahii (2-3 kue), Juzbaii, Krdalii, Mujkanovii, Muzurovii, Nali, Nuhanovii, Numanovii, Sarajlii, Selimovii, Smajii, ljivo, Tirii, Uzunalii, Zulejhii... B E K SU JA I R IJE K A : A libaii, Alibegovii, A lijagii, A lirezovii, A rifovii, A vdii, A vdiauevii, A vdispahii, B azardanovii, B iakii, B orogovci, B ukovice, aklovice, Corbegovii, Catii (nekoliko kua), Dedovii, Dervibegovii, D ervievii, D ukunovii, Edrenii, Fazlii, Fidahii, Gujii, Hadigrahii, Hadinurbegovii, Hadioraerovii, Hadiosmanovii, H am biralovii, Hodii, H usejnagii, Ibrahim ovii, Idrizovii (ehavdii), Ilii, Imiirovii, Jahii, Jelkii, Jeniragii, Jusii, Kadii, Karaosmanovii, Kasumi, Kitovnice, Klempii, Kamenice, Korkut, Krdalii, Krtiii, Lehovac, Limii, Lomigorii, Mahmutovii, Meder, Mehinagii, Mehmedovii, Mekii, Mujezinovii, Mulabdii, Mustafii, Noinovii, Numagii, Odbaii, Pedii, Peklii, Popovii, Potokovii, Pukarevii, Sabirovii, Sahanii, Serpuhovitin, Smajii, Softii, Stefanovii, ahinpaii, akanii, ehii, Uzejrovii, Zejnilagii (vie kua)... ARIJA (CENTAR) I SKELA:Bavaton, Blagojevii, iii, izmar, urii, Dabii, Fier, Ginsberger, Hadihamzii (nekoliko kua), Hajon, Jelkii, Jankijevii, Jeremii, Jokanovii, Jovii, Kraus, Kondii, Koen, Mustafii, Novo, Popovii, Simi, akanii, Tanii, Tuevljakovii, Vasilii... D IV I I TABACI: Aliefendii, Alihodii, Alimanovii, Atlii, Begovii, Bikii, Bojii, ormehii, erimovii, Delagii, Dervievii, ajii, ihii, Efendii, Fejzii, Haiefendii (Hadiavdii), Halilovii, Jahijagii, Jamakovii, Kapidii, Kavazbaii, Kavazovii, Kuljanovii (Kuljanin), Kuroevii (Raidovii), Kurumovii, Mahmutovii, M uratovii, Musii, M ustafii, Numanovii, Okanovii, Paii, Pezerovii, Sahanii, Salihovii, Smajlovii, Softii, Suljagii, Topii, Tuhii, Uzunii, Vilii, Zahirovii, Zehii... FETIJA I KANARE: Abazovii, Ajanovii, Baron, Begii, Blagojevii, auevii, ekii, umavii, Dervievii, Edrenii, Ekmeii, Ferhatovii, Hadigrahii, Hadiomerovii, Hadiosmanovii, Karaosmanovii (3-4 kue), Jukii, Kavazbai, Kavazovii (ranije Straevii), Kurii, Levi, Lozo, Manojlovii, Mekii, Meanovii, Mustafii, Navalii, Obradovii, Ostojii, Paevii, Prpo, Prcelj, Raketii, Sarajlii, Skibari, Spremo, Stefanovii, Stoevii, Sultanovii, ahbegovii, Tirii, Topii...

304

HRID : Alajbegovii, Atlagii (Haiahmetbegovii), Bekteevii, elibagii, Dautovii, ihanovii, Efendii, Fazlii, Fidahii, Gracijani, Hrustanbegovii (nekada etii), Hodii, Hudovii, Idrizovii (ehavdii 2 kue), Ibrahimagii, Juzbaii, Kadrii, Kamenice, Kitovnice, Kladii, Klempii, Mahmutovii, Mehinagii, Nalii, Ostojii, Subaii, ehagii (2 kue), ehii (2 kue), Tupekovii, Vehbii, Zorbii... K A R A K A JA ; Blagojevii, Bokan, Buh, ilii, G rebii, Jovanovii, Mitrovii, Rahii, Stojkii... KULA GRAD: ulbegovii, Gutii, Fejzii, Hadii, Halilovii, Hdii, Nasupovii, Povlakii, Selimovii, Smajii, ehmehmedovii, Tarabii, Tuii... KULJANSK1 PUT: Ahmetovi, Alii, Batanovii, Beganovii, Beharii, Beirevii, eli, elibagii, Hambii, Kamerii, Kanii, Kiii, Kudii, Kugubii, Malagii, Motovac, Mujii, Ribii, Spahii, abanovii, Zlatii.,. M A L I Z V O R N IK I S A K A R ; B eganovii, B uljubaii, olakovii, emalovii, orii, Durakovii, onlii, Ekmedii, Hadiefendii, Halilovii, Hamidovii, Havkii, Hmjii, Ibrahimovii, Imirovii, Jakubovii, Kajtazovii, Kokorovii, Kravii, Mustafii, Pirii, Potokovii, Rustemovii, rndii, Zulii., .Bojii, Jevtii, Lukii, Mitrovii, Panii, Sekulii, Tomii...Arsii, Damjanovii, ukanovii, Vasii, Vesii, Zeljii, Zeljkovii... N A M A Z AH : Abinun, ivii, Bararon, Bazardanovii, Hajdarevii, Jocii, Krii, Kamialii (3-kue), Pasii, Selmanagii, Tomii, akanii, Uzejragii, Vidakovii... SRPSKA VARO: Andrii, Antonii, Bilii, Blagojevii, Cvjetinovii, icii, Danojlovii (2-kue), okii, ukii, urii, Janjii, Jeftii, Jovanovii (2-kue), Joviii, Kalajdii, Kljajii, Kovaevii, Krstii, Lukii, Markovii, Mijanovii, Mitrovii, Momilovii, Nikolii (3-kue), Novakovii, Obradovii, Ostojii, Pantii, Perii (2-kue), Popovii (2-3 kue), Ristii, Sekanii, Simii, Stankovii, Stefanovii, Tanasii, Tomi, Tuevljakovi, Vasii, Vasilii, ivanovii... VIDAKOVANJIVA: Alii, Arapovii, Avdiauevii, Bilalovii, Bukovice, iraci, osii, Hambiralovii, Herii, Hodii, Jusii, Karii, Mahmutovii, Murtezii, Musii, Omerovii, Palii, Pedii... ZAM LAZ: Adembegovii, Ahmetbegovii, Bararon, Burekalii, Dautovii, Fidahii (2-kue), Grbavci, Hadii, Hadigrahii, Hajon, Hulusii, (3 kue), Loznice, Mrahorovii, Maii, Omerefendii,

305

Pavlovii, Pokorni, Ram ii, Saler, Salom, S arajlii, Siruii, Skopljakovii (nekoliko kua), Smajii, Suljagii, Sehii (4 kue), ahinpaii, Tirii, Vasii, Zaimovii... Porodice koje su ivjele u Zvomiku izmeu dva svjetska rata i neto kasnije, a za koje se nije moglo utvrditi kojoj su mahali (ulici) pripaale; Aganovii, Barjaktarevii, Batovanovii, Beirovii, Despotovii, Gemii, Hasanovii, Ljubovii, Miloevii, Petrovii, Purkovii, Redepovii, Spremo, Todorovii, Trhulj, Uzuni, Zarii... Napomene: Ako sam u ovom pregledu, sacinjenom po sjeanjima starijih Zvorniana, propustio da naveem neke porodice, to nije uinjeno namjemo ve iz neznanja ili previda. Zato se izvinjavam onima ija prezimena nisu pomenuta. Porodice Grbavac u Zamlazu Hrustanbegovi u Hridu vode porijeklo od Alajbegovia. Za vrijem e austrougarske vladavine Alajbegovii koji su imali zemljine posjede u Grbavcima uzeli su prezime Grbavac, a oni u etiima prezime eti. Po zavretku Prvog svjetskog rata etii po H rustanbegu preuzim aju prezim e Hrustanbegovi, dok su Alajbegovii u Hridu, epku Bijeljini zadrali svoje prvobitno prezime (Alajbegovi).

306

PREGLEDNA SKICA HRIDA IZAMLAZA (sa kuama njihovim vlasnicima koncem 1991. god.) H R I D 37. Nasupovi Hasan 1. ali Ivan 38. Nasupovi Besim 2. Vehbi Aljo Vehbi Nezir 39. Mehinagi Muhamed 3. Barui Sejdo 40. Kitovnica Enisa 4. Barui Zineta 41. Klempi Nura 5. Kofrc Salih 42. Hodi Hamid 6. Kofrc Sadik 43. Hadiavdi Hariz 7. Tupekovi Ramiza 44. ehagi Fadil 8. Ostoji Nada 45. ehagi Ibrahim 9. Nikoli Mile 46. Mujinovi Lutvo 10. Hadiavdi Ibrahim 47. Hudovi Taib 11. Hamzabegovi Zijo 48. Hudovi Asim 12. Hadiavdi Hazim 49. ehi Hakija Hadiefeni Salih 50. Bilijar klub ehia 13. Lovi Fikret (limar) 51. Hrustanbegovi Hanumica 14. Zaimovi Nevresa 52. Stambena zgrada 15. Mehmedovi Haso (etri sprata-24 stana) 16. Mehmedovi Meho 53. Dautovi Sadeta 17. Mehmedovi Tima 54. Grbavac Belkisa 18. Kerka Deme Sahania 55. Barui Nurija 19. Mahmutovi Mensur 56. ehagi Milka 20. Mahmutovi Isma 57. ehagi Mehmed 21. Subai Omer 58. ehagi Omeraga 22. ikarii 58a. Pandur Demo 23. ikari Meho 59. ehi Raida Hakija 24. Fazli Mujo 60. Hidi Hasan Sarajli Salih 25. Daki Hatida 61. Kamenica Alija 26. ezli Salko Hodi Meho elibagi Smajo 27. Uzunali Sufura 62. Stambena zgrada 28. Musi Asim etri sprata (24 stana) 29. Mehmedovi Beriz 63. Alajbegovi Fahro 30. Karali Abdurahman 64. Jahi Izudin Jahi Hajro 31. Turkovi Fazlija 65. Numanovi Salih 32. Turkovi Zejnil Numanovi Muhamed 33. Mehmedovi Husejn 66. Cvjetinovi Ilinka 34. Ismi Ismet 67. Meanovi Rabija 35. Mehinagi Ibrahim 68. Hadigrahi Nevresa 36. Nasupovi Husejn 69. Sarajli Zijo

307

6-.

45. R G I if A
H R I D A

S /
S/4

Z A

ML A Z

N J I H OVIM

VLASNC/MA

'
^7~~71^ . #

D,
151. Pregled skica Hrida Zamlaza sa stambenim objekti,

308

 "Z A H L *2 .'

\tnjihovim vlasnicima (stanje 1991, godine)

309

ZAMLAZ 1. itaonica Zamlaz 2. ehi Alija ehi Ferhat 3. Aliik Dafer 4. Anto 5. FoakHasan 6. Stambena zgrada Zeljezniar (6 stanova) 7. Upravna zgrada Novog izvora 8. Sud za prekraje 9. Kemal Kadri 10. ehra (pr. nepozn.) 11. Mustafi Hrusto 12. Raidovi Hasan 13. Raidovi Mujo 14. ehi Dedo 15. Hmji Mehmed 16. mdi Hasan 17. Efendi Salim 18. Efendi Muhidin 19. Sabirovi Izet 20. Halugi Abdurahman 21. ehi Salihaga 22. Fidahi Behlulbeg 23. Fidahi Avdo 24. Selmanagi Kemal 25. Bojanovi Boko 26. Stambena zgrada (4 stana) 27. Osiguravajui zavod (ZOIL) 28. Omerefendi Salih 29. Mii Milan 30. Hadi Ibrahim Hadi Ahmet 31. Stambena zgrada S-6 (12 stanova) 32. ehi Hajro 33. Damija 34. Stambena zgrada (6-stanova) 35. Kua Suljagia (Maia) 36. Kuica Drine transa 37. ehmehmedovi Mustafa 38. ehmehmedovi Alija 39. Loznica ulzida 40. Edreni Hrusto 40a. Mrahorovi Mina 41. Ohranovi Alija 42. Jahi Esma 43. Purkovi Safet 44. Hadiefendi Faruk 45. Efendi Alija, advokat 46. Stambena zgrada Z-16 (72 stana) 47. Stambena zgrada Z-14 (60 stanova) 48. Crpna stanica za vodu 49. Noinovi Gazija (nekada ore Vasia) 50. Raidovi Fehim 51. Jelki Muhamed 52. Bektaevi Alija, Huso i Avdo 53. ipad-salon namjetaja 54. 55. Stambeni biok Z-15 ( 150 stanova)

IZVODI IZ POPISA STANO VNITVA

1. Osmanski period a) Popis 1512. godine.U podgradu Zvomika (van zidina gradske tvrave) bilo 270 kua, od toga 200 hrianskih (jednih i drugih) 70 muslimanskih.
310

 Popis 1533.godine:580 domainstava (bez onih koja su pripadala organima vlasti vojnom staleu), od ega 551 muslimanskih 29 hrianskih.
(Dr. Adem Handi: "Zvornik IIp o l. X V i XVI vijeku', Godinjak Drutva istoriara (XVIII), Sarjevo 1970. sr. 170 177.)

2. Stanovnitvo u okrugu Zvornik po popisu iz 1879. godine (kopijaoriginala)

(Izvor: Popis stanovnitva Bosni Hercegovim, 1879. str. 4)

311

3. Stanovnitvo u srezu (kotaru) Zvoraik po popisu iz 1879. godine (Izvor: Popis stanovnitva uBiH 1879. str. 100 101.)

d. politia oben xpoaifcur izpottave

der Gemeinde obinc (d e m a )

U t4

dos Ortes mjesta

Nach der V olkszhlung v. IG. 1879 der Poiftg popiea od 1C. lipnja 1879. broj a ' rt a a = ! ^ bo . to 1 U 0 , iS d s - | > 1 44 = 1 P > e P 3 Bevlkerung: I t pusnstvft 4S 46 9 1 Hl 1 14fi 25 134 7 7 10 itt 11 27 75 i7f> 95 7? yoi 0 fW fii 95 25 118 R 123 60 17C VI ec 132 Ili SU 107 2GU 53 3t 19 87 20 5- 7 m ec. 60 127 8 45 4 26 H I 140 12 25 l 7 7 W fi 11 1 8 17fi 19 14 L id 75 95 IM HP 85 12 1 G O 7H 17f 7] 6C 132 li t 107 SW 42 1 44 20 55 99 132 7 tO 127 7 26 27 65 157 m 1A) 207 104 4-I 447 40 7 2 17 11 1.10 41 K i IW 17 t 19 m 5H 17H i i 238 88 404 118 49 4 192 Ztil m lfi fl7 42 246 Rnf 102 Ilii fii 10 94 133 2 7 179 159 257 241 71 77 94 m 151 412 123 24 243 4J 421 145 2J2 800 S99 70S 721 4 27 S

Nach der R elig io n theilt sich die Bevlkerung in P olag vjor diele sU novaici na "3 . i O s 1 J - 2^ 1# # 2 V On SS 1j3 3 V a V 9 4 Q S m ! -g - ! 1 tx v. ~ s a i _ bSl) 43 27 230 232 73 139 1 01 7 430 __ 15 14 4 __ 124 _ __ ___ __ _ 245 243 42 421 145 212 R O O 899 799 1G3 141 22 19 1 4 13 954 W ) 1 24fi 342 J> 741 22S 817 B4fi 3fi2 . __ __ __ __ . __ _ __ __ __ __ __ __ __ __ __ . . __ __ __ __ _ __ __ __ __ _ __ _ __ __ __ __ __ __ , _ __ __ __ __ _ _

B elo le v a c

Biinjica Bolocvac . . . . ' - o u j i u ..................... GliwiOico . . , . K m n ; i ................. L o k iu i j .................... P i l i c e .....................

iilkovirii j.Mruj;i . Jitshtti-sci................. f t u g i d i c l .................. li'JstUVi . . . . . . . | . . . . . . Ncr.uk...................... P o t o t n ................. Balknvic- iloljna , Urtm vvi................. ... K u h i k ................. K u i k u h i.............. P c t k o v c i.............. I to e c v i. Skoi'it $$pak srbski . . , . .^ t-. . . . . Tabaitci . . . , < Ilrie& t.................... Priboj M alccT ci.............. Z K s c U i................. D u iju ica ................ .................. Miljanovci . . . . P r u j a v o r .............. araii .................... M h r a ja ............... linscuuica . . . T e u a k ................. T vnova turaka . . l io d n .................... Kruljcvica . . . . lio:m.} il|Hi:i ................. V l i i- ........................ " VJiiiiicu................. Z asulrtk.................... ^ . . . . . . . . D i v i .................... . . . . . Joi'tlau . . . . . . ]v:lV;tk!ij;L.............. I iito v iiic u ................. K iiic v iti ................. S n a g o / 0 ............. n

" 8

214 oa 7 452 m ?3 15 l 1 102 2 73 li7 160 1K7 3S6 Wb rt) 5D 124 213 443 181 5U H9 4L 94 15 341 115 24 > 228 46t 77 1B5 S37 741 116 229 408 817 311 170 3G2

.. __ __ __ __ __ __ __ __ __ . __ __ __ __ __ __

Pnijiivor

i>
Zvornik

20
S V 33 8t t 157

. Stadt gr ad

__ 208 4fi^l _ 4KF __ 44 : J 9ftt 70S BSS __ iS i 425 4'?fi __ If)! SIR SIR _ W 7T5 87 41 __ _ S3 83 _ 471) m f 4i>7 67 __ H-l 071 __ 731 lftl 1581 __ _ 153 3 320 __ 10^ 217 217 . __ 34 ftS _ 102 2f)ft m __ U7 1R1 __ Tfil __ UK m -J.S1 ' 580 105 47 823 425 __ 136 315 315 __ __ 1W 8 44 9 _ 232 489 489 __ _ 187 42S ftao 98 __ G O 131 W 111 _ ({ J 1. 71 H fi __ 192 13 179 _ 18!4 411 411 __ 2B3 283 337 749 640 109

__ __ __ __

__ _ __

__

797 799 1300 1212 2512 IS09

53 -

50 -

*) Dioeem Bezirke wurden 7,uu nthcilt cilo Ocmoiado K amenica vom Bezirke Srebrenica und die Gem einde O im tk jra Bezirke Vlaaonicn. O vom ujn koinrii rlo'iiljena Kftmenici od arobronikojra Odwak o d rlaaetkogii kotRra.

312

4 . S ta n o v n itv o u sr e z u (k o ta ru ) Z v o r n ik p o p o p isu iz 1 8 9 5 . go d in e (iz v o d iz p o p is n ih lis ta )

('Izvor: Glavni rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovim od 22.aprila 1895., Zemaljska vlada za BiH, Sarajevo, 1895. str. 376-385) Vidi tabelu na str. 314 i 315

5 . S ta n o v n i tv o u k o t a r u (s r e z u ) Z v o r n ik , g r a d u i p r ig r a d s k im n a s e lj im a p o p o p is u iz 1 9 1 0 . g o d in e (iz v o d iz g la v n e lis te )

(Izvor: P opis stanovnitva u BiH 1910. godine, str. 136-145) Vidi tabelu na str. 316 i 317

......................... ffaoii der Volkszhlung vom IG. Jnnl N arae 187!) Anzahl dor Polag od (Irae) 16. lipnja 1879. broj d.Bezirk. u, d. t - {* Bemksbehd. -s (angi. Gor. u. p 6 c 3 Bz.-St.~Amt) c d ft D O tara i koS* W C 5 d * tarskc oblasti BerSIkcrung (ujcd. kot. Bud pucaustva i porcz.-ured) *"S Tuaia dolnja 805(1 7964 22972 20684 43ti5 Bjcliua , . . 7356 7342 1S034 1 ti445 3447) I mnnlichen muzkoga weiblichen enskoga Huser kuah : Wohnungen tanovah

Na,ch. der Religion theilt sich die cvlkerim g in Polag: rjere diele ao stftiiovnici na u > s& a ja M J * 3 S 4 > ^5 0 un T-^ S < a ct * rt .MJ4 c g fi & S - 43 .S s 32073 10(101 10402 1207 ) 1205(5 8277 1(544 15036! 985 1212! 5247 (>231 21 84 1 149 23728 7 47 5tiRS 4C 572 26 (5938 9980 5338 24 3 2 148C4 1265 7420 11242 38 5 84 13025 12427 8 1415(1 50 griech.-oriental, grko-iztoujake

4044 4046 12306 11192 23588 Brka . . . . 3572 10265 934 lOGll Graanica. . 2 f-J s _' Gradaeac . . ;>0;i G O 27 14352 13041 27393 24411 M ugrlivi'- . - . 378 384 12800 l l l l Oraje . . . . 2013 m s , 10497 9852 20349 R Srebrenica . 4000 4631 14335 13810 28145 Ylaaeiiica , . 804 S810 10200 9130 19420 > > 5425 5487 14424 13044 274C8 w- Zvornik . 'i 128155 268520 1*22411415257 303 2 3fi 175 4 51523 40654 1.403f.r Summe 1

Stanovnitvo u srezu (kotaru) Zvornik po popisu iz 1895. godine

P o litisch e G e m e in d e n , D em ate,
Hiiuscr K-uc -
Uc&lllllJer

? * !^ !
p t> spolu - no ena!

OeflL'iitHeSte Polifike opine, diematl
mjcsto, sastovni ijclu v i mjcsta,
ZU' S4ITI-

OriSChaftcn,

lll*. unuiwiulcn

l lV c r u n g
U ku p n i broj

m a n n -

ja vn i z(iivtfi
ukupno ,
A ijccT ii, , jn n i i u 3(W>(/tl

p rib U illO ^J itiljhllil

>! poj

JipilO lT K O l

Bezirk: K o iar:
Korap:

Zvomik -
12 93 490 265 225 24 3 16 27 75 24 59 130 304 75 165 55 139

Motovo, lIanina, Sefcrovii. Sltiljcicvo, ib, Veliki Kraj. Motobd.. . , , Kpiij.

gomji grad - ropiui ............................................................ . .............. . . . . . Dolnia, Kailos ii, PaSalii. Uvcrliik, Zukicj-brq, , , , 3) -, Colopck- , . , , .................. Divi - . . . . 5 , mek. Edrena. Luto. foikmj - . , SMivssc, Hfvifivsn, .\/cij(>ccti, unt:, p..g. . . L. mvkt. Glodi * .,............................- . . . . ikari, Dedii, Duga Njiva, Hamznbcjjovii, Kajiii, N6iii<!i!..................................................... , . . , , . 5. neki. Gtumna- ................................... .. ............... ...................... Alii, Brtlo, Brzik. Curk. r>umiicvici% OJ\imina. Guljcfcvina, Hoia.Kutlbvrii^Lat,............. Mihftovina,, Rdakovtj, Ramia-baSa, Skakavnc, Spasovnica, Start, Scmlija, Zcrovina. , . . , ^.. , . , , ., . -(, , , , . . Godui - ................................. otliii, Plane, Sarsii ^, , Cup.i'iii Grbavci * Grbavci............ ............................................ irilovo bnlo, Cinkovna, . Grbavci. jjjjibrqvfei, Ralia.......................... * ............... , , , Xujaapoblifm. . GuSlcri - ............................... GuStcri. Mchidii. . Rnhmanoviii, SaWni. , , . , Oixumihn. Ktfikja, Mciin brdo - ,

59

1
74 9 S3 74 424 231 233 188 15 203 183 909 501 402 193 '*1

49

25

74

49

36 7

208

159

s |

99

23

122

99

534

291

243

2fl| 88 II 99 88 46 7 246 221

41

31

119

102

105 38 10 89 48 761 38 708 205 2 294 106 1590

102 99 I49S

Zvmik - ", yr. vp. Zvomik - ................................................................. Qajcr, Bgsujn. Ciyanluk, Fetija, Nnmagja. Rijcd, Rijeka, rpska VaroS, ............................ , , .. , . . . . " . Nebcnzollanl, Mcdwssc, Truppeuspital. MililSr-VcrpfBs-Filial-Mflgazin. Uzgrcdni -carinski urui* Mcdrc&a, Vojnika , Podrunicn vojnifkog opikrbnon . H it ypcj. . , ; 0|0 MiiriiJiina. llu. k. knl.. fiii.a. zap.onii.v., zap. k.oru.p., 2ist. pr.p.u., 7

f>72

Summe des Bttikcs................................... Cij^likmar................................................... % KOTiip............................................. )

7029

685

7 7 (4

7122

3 9 359

373 20704 8282

389

314

O ris - an w e se n de C iv ilb c v Q lk c m n jj - P rb u ln u e iv iln o 2 ilc ljs iv o -

Jtch dor C ont'c^iun p vjeri ' bjcpil

I I I |I 1 =-6 - gl III

- s 'O'Ji i l l E li

cl n S 5'^
'S

1 T

II

Christen ria - 12 16

15

nach Ocm HwplhcnilL, 7wpr num zaniiranju, to nu ^, an cr Lanwirrhschaft bcthciligh; ftcvlkonmy usobe* koj sc bave poljuJjclsLvmii , Freibauern S orliyL .* bei Jer Freibauern. V ick'hc ?uglcich Lantbvinhs^hafl Gutsbesitzer Kmctcn ihllifC Pcisoncit Summe der SloboJni Skibtxini mtiljOsbilo . bei ki 1 , < 1 zcmljcnjjeki koje su bav Kmetovi odjikL koji au i knlluvi putjudjclrwm beiheiligen Ckiaic ' H kL t.Personen >| 4 4K . H ujliwy > 0 .1 11 II Kllunigll Ukuni broj I usto. * ^.'boic djelsfvom a =J 5131 (i|4lj E.a.1 & 5. voje / _ = - 1 % E M l = f l i & r0.1)0iz I ? 1 - ' & -g' P ^ 2 ge ? ( ^ n ^ U <n'-j <_* <trtu i | < * 17 IR 19 2U 21 23 24 25 2b 27 28

Angehrige ' -ut

1 i l l -* a I |1 111 ! gI1U 2 -

L j

II
- 1 |

III

29

.. s 5 S ! 31 :

.176

14

65

288

20

77

487

87 .104

43 11 73

23 30

97 96

L 17

9 72 \

130 30] 3

45 146 )03

379

6 9

15 9 160

59 32 628

53 1

258

3 -

24

3 19 6

4 53 15

41 9 120 821

5 326 82

_
1

51

17'

367

8 75

27

193

27

355

12

165

69

15

57

270

27

98

24

21

524

10

__

259 213 254

38

(99 39

1 49

3 194

_
27 145

3 1

_
-

254 466

5 1

_ _
8

It
8

109

112

34

98 127 44

16

125

1
2 2 8

221

2576

122 42 2029

85 163 820 112 2' 125' 4 221

34

21 27

8 9

36 40

2 35

207 205 512

44

122

30

I2L

2 0626

175

163

2'

152"

100 572

2776 12875 2694 12007

583

3298

252

41L

35568

3418

ti 311

17

Korajj: ZvOruifc SaOpUUK.

P o lttI C k n o p l n n MJeato S I s s < > 5 3 *

Stanflrdke atrnke ukupjio

Prieutno iito ljitv o sa voitiitvora C Tno ca HOJHIU

Prisutno V 3 > % 1 X 5 > % 1

V ] a

t e tj

S o-j) ravoslnffl ukupno mho - * S J S uk] iS 3 g

* t u r r t* , s op. KapftKftj* . K&rmkaja lu u k a .................. srpstft, s. }& . IS 4 22 IS 101 55 40 101

KAfekaj* .................

28

32

28

104

77

47

124

04

{g o ra jl erftd), $ ap. ( ). Kula (gornjl gt*d) , ( ) .

&

71

fi

au

172

142

6, op. 'Dlvlb ........................................... Zvomifc, /. op- S nopaii. Zvbrnik ...............

Cijeli koU r \ /

ll

18

133

115

2S0

479

664 8534

68

732

7fi 1

wcss

162 :

8100

393

ai

M 7W )

48407 7 1 9

477 lliSD l i m

2d

316

: Z v o rn ik .

... Ml! Ciliin. '.' a 2 S N ukupno Katolici \ -katolici |)0-0 8 I I ^ 5 .3 9 5 s iihup im yirj'rtHo grko-kritoliei - 2 'S g S a 8 .1 ukupm yiil IlHO Jevreji S-eta rditMs (2 pani.) & ( .)

gllel s * 0 3

drugi jipyrii S -1 . S * = * IlhttpiLO 110

Ii

* S

JA 3

S ukupno 5 g

s 5

ukupno

1 * .S

101

S i

&

13

1-

314

'

--

Sft

221!

470

...

--

liar,

039

200-1

70

100

170

63

1<

18

2+

42

9'

10

2000(1

136

22

G G

19

26

45

112

218"

317

6. Stanovnitvo vlasnitvu zemljita u Zvorniku, Kozluku, prigradskim naseljima i u srezu (kotaru) Zvornik po popisu iz 1910. godine (izvodi iz popisnih listi)
(Izvor: Popis stanovnitva u B iH 1910., str. 462-466)
Ea.ig aetO K Q lH JV Q K B 1 3 Q ouj^a ||
rn

-*

05 -i 7 -1 .r T -l O -

f w

c te

1 'f
gg 05 SS rf ip t < 5
\ t" lO

1
S C 5 05 C Q

0 0
S3 t -1 o <o T > I l

H O T edaydu^O u afH ' uipJA fid -ofjod |* a foiq ldn^fi

sf l | Q

udvRvrj !* >b * w *4(a

~ 1 : S -* 'S1

|5

1
I (

uncdiiioo uiltfoqtM [fja-jjqo ^

p^foA !jl I I I 1 'S's v'S I l U ^ H dU floiM I A3 ib.* " 3-2 sivJ iTPiiqo [JB A W jij

1
00

1
(

1 1
I

1
a I E
a t>

1 1

| [lU foA B jnraiiiQo ndtfflvirj - 1 > $ 9 .119 0 iideneiM !IJ|qo |Au|l 1> BdNvKA lwiqo {)3 tf-ifcm uduoBifi ff(3)iqo [

l>

1
>

1- (J > a I s t* 4 O - iS s t*

1 8
-

1
*r ?

I | * *3 " 5

S
-

05

<o

-* C D

"

i -S ^ s

5" S S eas |

1 1
I " 5 ! < W * 3. * * V p. *? ti s 'sr S t 4 Q, i d (4 ? H o J t a 2.
:

1 E

| f-s |

1 | ls e S

| 5 *

? a

s 3

: Zvornik .

,_ -g' : rt

1
. - 5 23

1
J t
&
1

3 " U *

* * s M Q,

3 i 'ni & *
~

1 1 I
' a

II
t

' U
m

s ft : * &

05

C ** 5 * m * 1 7 * * J4 A a .3 " ^

'1 1 4 s

^ J!S tft U

! n A J V. ir

S 5 . -

"

1 , "

2. 2 8

d 4 4 .2

X a S
>

^ 1 _

1 N

S > N

* . ^ *

7. Stanovnitvo Zvornika, Kozluka prigradskih naselja po popisima 1921. 1931. godine (Izvodi iz popisa) Popis 1921. godine
Pravoslavni Mjesto 1. Zvomik(srez) 26.249 2. Zvornik (grad) 799 3. K ozluk 115 4. Karakaj 128 5. Kula Grad 0 6. Divi 0 Muslimani Katolici Evengelisti Jevreji Ukupno

20.31 2.025 910 98 294 399

294 184 15 10 0 0

243 7 0 0 0 0

134 125 9 0 0 0

47.233 3.139 1.049 236 294 399

Popis 1931. godine

Mjesto
I. Zvomik (srez) 2. Zvomik (grad) Pravoslavni Muslimani Katolici Evengelisti Ost.hriS. Dmgc konfesije Ukupno

22.025
886

24.688 2.304

253 177

227 7

21 4

112 109

47.326 3.487

(Izvor: D e fin .re zu lta tip o p is a sta n o v n istva 1921. 1931. godine, kn jig a I I (stanovnitvo), K ra ljevin a Jugoslavije, O psta dra vn a sta tistika , D ra vn a tam parija, Sarajevo, 1932.)

8. Stanovnitvo opine Zvornik po popisima (1948. -1991. godina )

Vidi tabelu na str. 320-321

9. Stanovnitvo sreza Zvornik staro preko sedam godina po pismenosti prema popisu 1910. godine
(Popis stanovn. 1910., str.36 37)

Ukupno Zna citati i pisati preko 7g. 37.446 3.387

Zna samo itati 731

Ne zna ni itati ni pisati 33.688

319

STANOVNITVO OPINE ZVORNIK PO POPISIMA (1948-1991)

Sinlno itajujvniilvQ L Hereegovine po popinimn
1981

J B L

Slaltio sianovnjiivo hrvalske rotlom \i Bosne H ercecovine nnrodni miglav 'Jugo* fcliivsni
1248 1

DKTodni sastav
1953 196) 1971

naron sasi#v Juo5

Ukupno fo M , 397 J 1
249 464 44964 266 52213 310 602 1 R6 713 235 1307 1032 60910 307 572 224 737 2 65 15 1 2 73845 237 629 257 80 L 267 1755 1276 1271 15 3 7 209 314 35S 894 1319 119 1 3 743 120 6 938 968 1003 908 577 106 0 543 126 2 153 6 600

H rvaii
104

MuslU mani
40801

Srbi
3 Q064 237 45 257 452 267 1608 1 1258 1532

Os-tali II (0
906

Ukupuo
8 )2 9 5 319 595 34 2

H rvali
122

mani
48102

Srbi
30863 314 451 23 9 517 241 1763 4 12 8 2 1401 33

Osifili i. ncpo* ZDHlO

960 4

Ukupno
681 3 5

Hrvati
104

M u sli' cnoni
149

Srbi
261 1 3

"Ju g o sluveni
56 2 1

Tiepoznala
111

Z v o m ik A n d r o v i i B a ljk o v ic a B a l j k o v c a D o n ja B o S k o v i i B u lo a n i o lo p e k D iv i D o n ja p i li c a D o n ji lo k a n j D r i n ja a D r u g i d io D je v a n je D ju li i G lo d ) G lu m in a G oduS G o m j a p i li c a G o m j a lo k a n j G r b a v c i D a n ji G r b a v c i G o m ji G u S teri Ja rd a n Ja s c n ic a Ju s i i K u m e n i c a D o n ja K a m e n ic a G o m ja K i s e l ja k

] 970 ---1

___ ---------_
3

___
166

---2

---141 50 61

---1

---
5

--- ---3 1 1 2 1

SS7
171 304 248 1 167 863 1 I6 L 133 6 1 79 14 457 490 567 110 425 1221 732 636 656 574 329 885 222 763 873 677

J
2

I5 H
2 B4 235 1 190 796 1081 1223 169 139 399 422 5 31 954 358 1 13 - 662 394 58R 474 22R

---295

------___
36 14 54

I I ---2 4 2

---
1 4 1 1

---1 2 1

583 241 18 9 6 13 8 8 13 0 4 14 0 7 23K 342 340 10 4 3 1260 2399 11 5 0 1 104 901

I
4 13 11 5

___
97 1259 8

___
11 2 3 5 3

---119 1360 3 5 199 341 20 10 2 2 117? 2249 11 4 3

__
8 7 6 1 5

---12 7 17 17 11

83
12 3 7 1541 207 223 339 696 11 3 0 1979 764 1234 *5 1 552 863 *1 9 993 104 8 294

---1

11 12 7

] 276
1470 172 1 75 445 530 762 1376 536 1308 800 658 729 637 9 S9 958 229 997 982 509
mu. wj'JI'AL!

I
14

---1

----

---161

---I ------------------3 1 1

I
321 27 32

1 1 4 33 21

___ ___ ---___

3

313 34 866 1213 17 1 6 737

___ ------1 6 6

------1 73

---305 17 46 123

14

---5 1 5 3 1 14

---------5 1

---------------2

1 1

4 6 2

---2

12 1 5

--- ---------3

L83
1205 91 259 732 32 472 1055 108 40 394 589

S ---1 15 4 3

___ I ___
1 1

---1096 898 206 667 430 1 024 928 73 22 306 532

S
5 2 3

--- ------1

I ---
3

---2 678 267 578 143

---2 27

------846 261

---
2

I
11 3 4 6 4 2 13 8

------2 1

L0 5 8
939 777 15 3 2 950 500 1391 16 0 9 5*0

---I

---------------1

1 14

I1
8

---------
1 1 4 ^ 9 1

---3 6 2

------1

---

493

---------1 2 1

___
1

I
22

---1

B2 2
183 524 7 RI 349

---435 1216 1122 6

427 13 5 4 1291 16

------13 9 10

------13

---'
6 6 4

---1 3 22

---5 3 9

---2

1171

---

---2

-------

S3S ' 1'

B H

K o z iu k K r a i je v i i K r i e v i i K r u ii K u la K u la G rad L ije a n M a lc i i M a r i i M e d jc d ja M u h a m e d i i N ezuk N o v o S e lo P a d jin e P a lj e v i i P e tk o v c i P o to a n i R s t o S n ic a R o e v i R oanj Sapna S k o C i Snagovo S n a g o v o D o n je S n a g o v o G o m je S o p o t n ik S e p a k D a n ji e p a k G o m ji S e li i T abanci T m o v ic a T r S i I Jg lja r i V i t in ic a V r e la Z aseok Z c lin ije Z v o m ik '

420 765 1 04 388 354 60S 1 20 348 1 27 421 470 443 1 56 454 192 19 1 9

---- ;
465 796 331 423 415 709

i 4
690 1063 400 543 423 821 162 555 189 485 735 497 218 632 223 2272 1014 454 723 4 0 456 547 79! 171 4 41 1259 329 763 646 162 9 530 1837 2 ! [5 799 1300 727 622 384 743 175 637 206 720 788 477 243 55 0 276 2338 1053 475 10 7 0 453 516 612 923 201 391 1485 472 739 703 1700 494 2179 156 767 687 8538 2652 1243 1697 830 693 373 839 326 957 215 924 999 539 297

i
9

-
2232 1N 0 1675. 1 629 69 0 1 2 299 947 213

i
25? 52

J*
44 32 10

*
111

S
30!7 1288 2310 970 112 0 300 736 1 97

II

---J ------1

-W
2 5 i>5 1232 2272 657 1 118 .402 6 34 305

>
7 fr 6

71 44

25 8 3

---3

3 15 8 2

---2 4

l --- ---------LI --- ---1 9

in
4 2 1

--- ------------ ------1

------1

183

I
6 1 1

---------.---! --------- ---

IS
2

1 3 7 5

---3

---------6

372 33 2 4 1 129 1 80

---296

---7

3 19 3 1 2 5 2

---1

------ ---1

69 197 1077 236 901 10 6 6

664

------2

40
415 14R 460 653 467 141 527 187 2056 945 403 602 334 394 559 622 157 396 11 618 720 549 1343 447 1575 164 492 661 4334

---3

-------

----

J 078
238 989 1262 560 355

---1 2 2

------2 3 6

------2

--- -------------

790 812

83 186 553 12 6 17 2314 1222 384 46 107 391

5 7 1

----

---283 823 250

S 35
14

---3 43 871 3 25 6

---4

------12 8 20

---------2

1 1

- ---2 12 12

4 4 2 56 10 13 1 1 1 1

23
266 1866 1 1 67 1035 1660 583 694 1583 767 174 466 1735 111 6 945 765 199 0 540 2797 133 708 708 121 7 4

---23 184

---2 8 5 1 5 72 5 7 3

877 344 2335 1235 4 01 1807 554 49A 800 1233 258 449

I ------1 4 2

41

---5

---1

31
376

-------

IL 6 L
1030

---6

14 1722 412 97 7 K9

I ----

---1

14 19 34 2 6 2 7 1 2 6 1

---

S 29
319 318 44 1 53 14 354 951 577 64 4 52 4 1224 426 1357 152 463 43 3 45

-------

1652 35b 167 1576 749 170 123 498

4 13 7 1 2

---6

- ---

25 14

-------

3 1 2

---3 1 462 23 43X 905 746 1453 5 07 199 133 1 705 3491

---7 2 2 6

37 68 446

-------

1 194 189

]
14 2 6 1 13

-_ ----

-------3 4 1

---- ---------------: ---

2

-------------4

2 6 8 5 3 12 1 14

---2 6 1

' ---1690

16 5 4 1 6 3

19 6 4 74| 11 8 0 1033 2097 609 3116 1 27 1445 529 14584

1924 656

18 82 1050 1026 1490 506 204 1 27 209 524 4235

673 36

--- ---39

---1 3 2 1

113 1 586 65 2900

IJ
4 5 18 6

-------

----

---3

489

------ ---66

2563

---32

IV
5

-1

--9

J
2 3

it
1 1

----------

IR 0
461 709 5444

707 1 6686

---1219

9 4 944

4 1 475

---2 9 254

------2 71

---2

------6 5*1

2(1

' !

- ]
60

2 150 6

---398

---76

---8854

---53

10. Stanovnitvo sreza Zvornik po pismenosti kolskoj spremi prema popisu 1948. Opismenjeni bez kole (analfabete) etverorazredna osnovna kola Svega pismenih 13.287
430 303 127 965 647 318

Srednja kola 124

Osnovno obrazovanje

50.011

5.503

7.245

403

(Statist, godin jak 1945-1953. Z a v o d z a stat. BiH, Sarajevo, 1954.)

11. Stanovnitvo opine Zvornik Staro 15 vie godina prema polu kolskoj spremi prema popisu 1981. 1991. god.
Nezavreno Bez osnovno Ukupno kolske obrazovanje spreme 1-3 4-7 razreda razreda 50162 14657 2031 14770 11200 25102 3922 961 7515 7508 25060 10735 1070 7255 3692 59585 11285 2049 12863 17417 30066 2670 853 5534 10612 29519 8615 1196 7329 6805 Zavrena Skola Vie Visoko NepozSrcd. Obraz obraz- obrazo nato ovanje ovacje vanje 6410 579 4471 372 1939 207 12244 1021 8170 684 4074 337 85 50 35 1741 896 845

Godina

Pol

svega 1981. muSko ensko svega 1991. muko ensko

(Stanovnitvo, uporedni podaci 1971, 1981. 1991. godine, Statistiki bilten br. 265, str. 146, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 1998. godine)

322

Via visoka kola 12

Ukupno stanovnika

Nia kola

LITERATURA1GRAA I-L iteratura Alii Ahmed: Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine, Sarajevo, 1996; Antoni Zdravko: Ustanak u istonoj centralnoj Bosni 1941., Vojnoizdavaki zavod, Beograd, II dopunjeno izdanje, Univerzal" Tuzla, 1981. godine Antonie Zdravko: Rad KPJ na pripremama ustanka 1941. godine, Istorija SK Bosne Hercegovine, Sarajevo 1990; Baevi Ljubinka: Biblioteke bibliotekarstvo u 1918-1945, Veselin Maslea, Sarajevo, 1986; eki Smail: Genocid nad Bonjacima u Dmgom svjetskom ratu, Sarajevo, 1996., uri Hajrudin: Muslimansko kolstvo u do 1918, Veselin Maslea, Sarajevo, 1983; Deroko: Drina, geografsko-turistika monografija, Drutvo Fruska gora, Novi Sad, 1939, Djordjevi Tihomir: Na narodni ivot, knjiga II, Prosveta, Beograd, 1984; Ergebnisse der Volkszhlung Bosnein und der Hercegovina (popisi stanovnika, 1879, 1895, 1910. godine) Evlija elebija: Putopis II, Svjetlost, Sarajevo, 1957., Front slobode, novembar 1943 - decembar 1945, Filandra air; Bonjaka politika 20. vijeka, Sejtarija, Sarajevo 1998. reprint izdanje Front slobode Tuzla NIP Zadrugar Sarajevo, Sarajevo 1975., Hadiosmanovi Lamija: Biblioteke u BiH 1878-1918, V.Maslea, Sarajevo, 1980; Handi Adem: Zvomik u drugoj polovini XV u XVI vijeku, Godinjak Drutva istoricara , br. 18., Sarajevo, 1980; HE Zvomik RNIPO Podrinje, Loznica, 1985; Hodi aban: Migracija muslimanskog stanovnitva iz Srbije u sjeveroistonu Bosnu 1788 -1 8 6 2 , lanci grada za kultumu istoriju istone Bosne, knjiga II, Tuzla, 1958; Ibni Hasan:1 Islamski spomenici u Zvomiku (uvodne napomene), Islamska misao, godina VI, br. 62, Sarajevo, 1984; Ibni Hasan; Damija u Diviu, Glasnik Vrhovnog islamskog starjeinstva SFRJ; br. 5-6/81, Sarajevo, 1981;
(I Ibni Hasan je pseudonim Hivzije Suljkia).

323

 Imamovi Mustafa; Historija Bonjaka, BZK Preporod, Sarajevo, 1997; Jugoslovenski knjievni leksikon, Matica srpska, Novi Sad, 1971; Kalender Fahrudin: Radnike biblioteke itaonice u Bosni Hercegovim do 1941. godine, Drutvo bibliotkra , Sarajevo, 1998; Karabegovi Ibrahim: ZVomik okolina izmedju dva svjetska rata (1918-1941), prilog za monografiju Zvornika (neobj avlj eni rukopis); Kosori Milica: Podruje Zvornika u praistorijskom periodu, prilog za monografiju Zvornika (neobjavljeni rukopis); Kovaevi Koji Desanka: Gradska naselja srednjevjekovnebosanske drave, Veselin Maslea, Sarajevo, 1978; Kreevljakovi Hamdija: Kapetanije u Bosni Hercegovim, Svjetlost, Sarajevo, 1980; Kreevljakovi Hamdija: Hanovi karavansaraji u , Nauno drutvo NR , Sarajevo, 1957; Lei Josip: Vrijeme melodrame (Dramska knjievnost u u doba austrougarske vladavine), Svjetlost, Sarajevo, 1989; Luci Ljubo: Franjevaka prisutnost u Posavini sjeveroistonoj Bosni Bosanska Posavina - Zbomik rodama, Sarajevo, 1997; Ljiljak Milan: Posta, telegraf telefon u , dio, Preduzee PTT saobraaja, Sarajevo, 1975; II dio 1981. HI dio 1989. godine Mala enciklopedija Prosvete, 1-3, Prosveta, Beograd 1978; Markovi Marko; Izabranadjela, knjiga I, Svjetlost, Sarajevo, 1968; Mazali oko: Zvornik (Zvonik) stari grad na Drini, Glasnik zemaljskog muzeja (G.Z.M) X, Sarajevo, 1955 Mazali oko: Zvornik (Zvonik) stari grad na Drini, Glasnik zemaljskog muzeja (G.Z.M) XI, Sarajevo, 1956 Mii Dimitrije: IHidroelektrana Zvomik, Narodna knjiga, Beograd, 1952; N am etak Abdurahm an; H restom atija bosanske alham ijado knjievnosti, Svjetlost, Sarajevo, 1981; Narodni heroji Jugoslavije, knjiga II, Mladost, Beograd, 1975; Papi Mitar: kolstvo u za vrijeme austrougarske, Veselin Maslea, Sarajevo, 1972; Papi Mitar: kolstvo u 1918-1941, Veselin Maslea, Sarajevo, 1984; Papi Mitar: Istorija srpskih kola u , Veselin Maslea, Sarajevo, 1978;

324

 Pet stoljea hrvatske knjievnosti, knjiga 10, Matica hrvatska Zora, Zagreb, 1969; Peri Jeremija: Optina Zvomik u NOB socij alistikoj revoluciji (III verzija), Zvomik, februr 1982, (neobjavljen rukopis), Popovi : Beleke uz ratovanje, Bigz, Beograd, 1988; Prostomi plan optine Zvomik, Sluben glasnik optine Zvomiik, broj 4/90, Skuptina optine Zvomik 1990; Purivatra Atif: JMO u politikom ivotu SHS, Sarajevo, 1977; Spomenica, 400 godina od dolaska Jevreja u (1566-1966), Odbor za proslavu, Sarajevo, 1966; Redi Enver: u Drugom svjetskom ratu, Sarajevo, 1998; Sulejmanovi Mustafa: etiri zvomikedamije, Islamska misao, Sarajevo, 1985, br. 78-79/85, 81/85. 82/85. ami Jasna: Hasan Kaimija Baba, Izraz, br. 6/86, Sarajevo, juni 1986; kalji Abdulah: Turcizamu srpskohrvatskomjeziku, Svjetslost, Sarajevo, 1985; ljivo Galib: Prilike u Zvomikom kajmakanluku 1856, Istorijski zbomik br. 4, Institut za istoriju Banja Luka, Banja Luka, 1983; Tepi Ibrahim: BiHu ruskim izvorima 1856-1878, Veselin Maslea, Sarajevo, 1988; Trifkovi Dragia: Tuzlanski vremeplov I, Pres kliping, Beograd, 1981; Trifkovi Dragia: Tuzlanski vremeplov II, Pres kliping, Beograd, 1983. Tucakovi emso: Genocid nad Bonjacima 1941-1945, Sarajevo, 1995; Vasi Olivera: IgrakatradicijaPodrinja, Drugari, Sarajevo, 1992; Vego Marko: Naselja bosanske srednjovjekovne drave, Svjetlost, Sarajevo, 1957; Zahirovi Aja: Od stiha do poezije, (poezija ena ) Univerzal, Tuzla, 1985; Zvomik 2000. Urbanistiki plan", 25.novembar - organizacija za komunalno-gradjevinsku djelatnost urbanizam Zvomik, Zvomik, 1975;

325

II Graa 1. Graa iz Regionalnog istorijskog arhiva Tuzla Arhiva koja se odnosi na Zvomik, 2. Statistiki godinjaci Bosne Hercegovine Jugoslavije 3. Rzni objavljeni izvori, novine asopisi u kojima se donose podaci Zvomiku, 4. Popisi stanovnitva 5. Sjeanja starijih Zvomiana autra knjige, 6. Neposredno prikupljeni podaci sa terena.

326

Register linih imena

A Aimovi, Slobodanka 235 Adembegovi, Mustabeg 75 Aganovi, Abdulah 96 Ahmetbegovi, Ahmet 72 Ahmetagi, Meho 219 Ahmetovi, Emka 235 Ajanovi, Esad 218 Alajbegovi, Fahro 67 Alempi (Dragan, Duko) 255, 283 Alibegovi, (Fatima, Mustabeg) 241, 242 Alii, Ahmed 25,134 Ali (Alija, Hsin, Rifet) 100, 192, 266 Alidik, efika 261 Alijagi, Demko 220, 231, 244, 250 Alispahi, Nijaz 115, 190, 207, 209, 296 Andrejevi (Jovanka, Olga) 220,281 Andri (Nikola, Veljko, Vojo) 42,43,219,241, 243,277 Antoni (Rado, Zdravko) 38, 53. 73, 223, 253, 276 Arhipov, Ivan 268 Arifovi (Naza, Salih) 254, 259 Atlii, 178 Avdi (Galib, Enver, Mehidin, Mujo, ahbaz, emsudin) 170,236,253, 281,282 Avdiauevi, Avdo 280 Avdispahi (Alija, Faruk, Mustafa, Razija) 120,222,231,243,247,257, 260 Avramovi, Rajk 231 Babi, Jovo 222 Bademski, Ludvig 23 Bauer, Gustav 297, 298,299 Banjanovi (Fadil, Nusret) 222, 294, 295 Baijaktarevi (Fehrat, Ohran, Safeta) 34, 219, 231 Bararon (Izidor, Sakita, Avoram, Sadik) 159, 246 Barui (Fikret, Mirsad) 259 Basler, Duro 8 Baagi, Safetbeg 231

327

Baovi, Ljubinka 33,232 Batovac, Mirko 257 Bazardanovi (Husref, Mustafa, Safet, air, Bazardanovii) 30, 34, 36, 81, 147, 198, 199, 231, 247, 254, 260 Beganovi (Avdo, Ohran) 266 Begzadi, Smailbeg 285 Bektaevi (Fehim, Hasan, Ismet, Razija, Subhija) 166, 228, 226, 231, 288 Beirevi, evket 235,265 Biaki, Huso 187 Blagojevi (Aco, Branka, Branko, Dana, Drago, Jovan, Ljubica, Marko, Milivoje, Risto djed, Ristounuk, Zdravko, 43,100, 139,147, 156,171, 181,219, 222, 224, 235,242, 243, 244, 253, 255, 261,279 Blagojevii, 89, 145, 147, 159, 243, 244, 255 Blum, Emerik 268 Boji (Ahmet, Hanifa, Haso, Juso, Mehmed, Mustafa, Bojii) 107, 108, 109, 111, 112, 156, 178, 219, 253 Borogovac, Husenbeg 133 Bokan (Ivanka, Jovo, Milena) 219, 220, 223, 251, 252, 253, 259, 279 Bosi, Drago 225, 256, 257 Boi, Vojo 262 Bokovi, Mio 281 Bonjak, Drago 265 Buljubai (Hamdija, Nedim, Said, Sadija, Uzeir) 227,241,256,257,261 Cvjetinovi (Dragica, Milan) 140, 219, 282 aklovica (Abdulah, Faruk, Munir) 53, 99, 246, 253 auevi, Hasan 36 eki (Mehmed, Smail) 36, 278 elibagi (Salih, Smajo) 100, 231 izmar, Branko 244, 246, 250, 259, 261 okanovi, Janko 261 olakovi (Duko, Rodoljub) 182, 212, 282 orbegovi (Hana, Meho, Mustafa) 74, 126, 160, 162 remonik, Irma 7, 8 upi, Stojan61, 135 uprili, Numan paa 23

ati (Hazim, Ismet, Jusuf, Mujo, Nurija, Salih, atii) 58, 73, 158, 159, 192, 251, 252, 253, 254, 255, 258, 259, 280 etkovi (Blako, Joko,) 146, 219, 241 328

emerli, Asim 238 ori (Fahrudin, Irfan) 260 orovi, Vladimir 199 osi, Halid 246, 247 ukovi, Mio 258 umavi, Husein 111,288 D Dabi (Cviko, Milena, Milenko) 152, 156, 192, 222, 230, 256, 260, Danojlovi (Brato, okora, Marko) 222, 235, 236, 240, 253) Dautovi (Rizah, Sadeta) 200, 262 Davidovi, Duan 111 Dedi, Salko 226, 264, 281 Dedovi (Ibro, Jusuf,) 170,194 Dejanovi, Rade 279 Deli Luketi, Zorica 130 Deroko, 32,172 Dervievi, Ibrahim Pilac 114 Dimitrijevi, Milo 212 Dragutinovi, Dobrica 257 Dugali, Fahrudin 253, 254, 256, 264 Duri, Himzo 259 Dukunovi (Husein, Jusuf, Bahrija) 73, 236, 247, 254, 265 D Dindo, Hasan 221 Deba, Anton 253 apanovi, Cvijan 278, 281 ermanovi, Rua 257 ezi, Salko 281 ihi (ima, Mehmed) 109, 113 oki, Olga 244 onli, Muharem 194 orevi (Tihomir, orevii) 70, 71, 202 ozi, Hakija 222 ozo, Husein 34 uki, Vasko 222 ulbegovi, Juso 123 uranovi, Veselin 268 urevi, Danica 219 urkovi, Mio 253

329

Efendi, Alija 186, 225, 238, 283 Efendi (Rizah, Salim, Semka) 34, 71, 112, 222 Ekmei, Obren 254 280 Eri (Mio, Kosta, Vaso) 225, 280 Evlija, elebija 21, 22, 285 F Fatih, Mehmed 17, 116, 117, 170 Fazli (Ibro, Omer, Ramo) 133, 147, 236, 264 Ferhatbegovi, Aziz 222 Fidahi (Ali-paa, Avdo, Mahmud, Mensur, Osman, Fidahii) 17, 23, 24, 25, 68, 70, 72, 79, 90, 93, 124, 134, 140, 187, 246, 247, 251, 262, 278, 285, 286 Fier, Bela 146, 150,159 Franievi, Ivica 224, 257 Franji, Ivica 246 G Gali (Boko, Mihajlo, Milan) 227, 280, 291 Galijaevi, Mirsad 255 Galji, Himzo 281 Ganibegovi, Hamzalija 166 Gazin, Ferdo 36, 213, 214, 215, 232 Ginsberger, Herman 100, 138, 153, 159, 265 Gradaevi, Husein kapetan 24, 93, 124 Grbavac (Halid, Smajlbeg, Velid) 71, 73, 162 Gobelji, Suljo 162 Grabe, Branko 227 Gruhanji, Osman 218 Grujii, Rade 212 H Hadiahmetbegovi (Hasan, Selim) 34, 231 Hadiavdi (Habiba, Hasan, Jusuf, Mensura, Mustafa, Sefedin, Hadiavdii) 67, 69, 71,107, 109, 111, 112, 113, 222, 260 Hadi (Abdurahman, Ahmet, Asif, Hanifa, Mehmed, Naser, Nurija, Hadii) 72,121, 126, 219, 262, 291, 293, 294, 186, 238, 263 Hadiefendi (Ahmet, Mensur, Remzija, Hadiefendii) 53, 71, 105, 111,223,255 Hadigrahi (Ehlimana, Ezmana, Hakija, Nurija) 166, 224, 245, 257, 260, 265 Hadihamzi (Alija, Huso, Ibrahimaga, Mustafa) 36,159,167,215,218

330

Hadihasanovi, Besim, 81 Hadijusufovii, 143 Hadimejli, Haso 260, 283 Hadinurbegovi (Esma, Eefa, Halil, Safet, emso) 34, 92, 166, 231, 235 244, 253, 260, 261 Hadiomerovi (Asidin, Fahreta, Ibrahim, Juso, Midhat, Hadiomerovii) 187, 192, 219, 222, 231, 253, 255, 262, 264 Hadiosmanovi (Fiidus, Husejn, Hadiosmanovii) 84, 162, 222, 266 Hadiosmanovi, Samija 231 Hafizbegovi, Avdo 222 Hajdarevi (Abdulah, Ibrahim, Sakib, Hajdarevii) 192, 227, 244, 246, 247, 265 Halilovi (Hasan, Munever, Salih) 108, 113, 281 Hambiralovi (Abdulah, Avdaga, Hamdija, Sead, Hambiralovii) 64, 82, 99,100,156, 187, 200, 232, 237, 247, 251, 252, 253, 277, 279 Hamzabegovi, Zumra 236 Handi (Adem, Izet) 15, 16, 17, 18, 20, 21, 116, 118, 180, 200, 276, 282,310 Harambai 162 Hasanovi (Alija, Abid, Jasminka, Mirsad) 229, 261, 279, 282 Hodi, Ibrahim 121 Hodi (Salih, Haim, aban, Meho, Mirsad, Muhidin) 95, 128, 194, 227, 266, 279, 280 Hrustanbegovi (Eefbeg, Fuad, Nazif, Zijah) 36, 70, 187, 225, 235, 246, 247, 256, 260 Hulusi (Ahmet, Demal, Jasminka, Selim) 35, 73, 75, 219, 231, 259 Hubli, (Mehmed, Mirsada) 79, 235, 261 Hudovi (Asim, Mahir, Mehmed, Nada, Tahir, Taib) 140,220,222,224, 227 271,272, 280,308 Husejnagi, Hazim 257, 258 / Ibrahimagi, Esad 260 Ibrahimovi (Hazim, Muriz, Rasim, Ibrahimovii) 192, 238, 253, 254, 265, 282 Idrizovi, Avdaga 69 Ignjatovi, Pavle 238 Ili (Branko, Milo, Rajo, Miroslav) 96, 163, 219, 278, 279 Imamovi (Alija, Asim, Azra, Muhamed, Mustafa) 18, 23, 200, 203, 280, 281,291,294 Imamovi, Mustafa 18, 23, 203 Imirovi (azim, Fatima, Mehmed, Nezir, Rajfa, Imirovii) 86, 94, 159, 229, 235, 267

331

Isabegovi, Fuad 147, 148 Ivanovi (Jovan, Zoran) 217, 279 Ivo (Anda, Vojislav) 150,218 J Jahi (Abdurahman, Hajro, Nedib, Ruvejd, air) 111,133,147,194,260 Jaki, Ljubo 283 Jakubovii 186, 238 Janikijevi, Sergije 238 Janji (okora, Mia, Mirko, Janjii) 192, 218, 226, 252, 253, 260, Jai, Mujo 282 Jati (Adnana, Flaim) 260, 294 Jefti (Mara, Krsto) 219, 243 Jelki (Ahmet, Alma, Ibro, Muhamed, Sabitaga, Zekira, Jelkii) 156, 159, 192, 194, 227, 218, 238, 259, 266, 281 Jeniragi (Alija, azim, Mehmed, Mensur, Mustafa, Jeniragii) 168, 192,219, 243,257,279 Jeremi, Slobodan 246 Joci (Boo, Mia) 143, 188,190, 233 Joguni, Sadik 255 Joji, Dragan 120 Jokanovi, Borko 144, 162 Jovanovi (Danko, Drago, Jovan, Milan) 200, 219, 227, 235, 258 Jovi (Jelena, Rada) 225, 265 Jovii (oka, Milan, Miodraga, Pero, Drago, Stania, Jovii) 89,156, 159,163,212,220,228,229,245,246,282 Juki, Edhenm 254 Junuzovi, Senad 259 Jusi (Ibro, Jusii) 102, 231 Juzbaii 81 Kadi (Juso, Mirza, Zijo) 192, 253, 256, 258, 260, 261, 262 Kadri, Kemal 264, 278 Kaimija, Hasan 21, 75, 117,120, 124, 200, 201 Kalajdi (Darko, Jovo, ivan) 53, 103, 167, 225, 246, 254, 261, 265 Kalender, Fahrudin 29, 36, 232, 273 Kamenica (Alija, Sead, Semka) 34, 140, 231, 225, 235, 264, 267 Kamiali (Hasan, Husein, Mustafa, Salih, Zarfa) 34,73,155, 156,159, 222,226,231,232,278,280,283 Kani (Ibro, Salih) 233, 266

332

Kapidi (Halid, Muhrem, Kapidii) 67, 107,178, 255 Karabegovi, Avdo 63, 130, 131, 200 Karabegovi, Ibrahim 30, 31, 33, 35, 36, 111, 180,218,272,275 Kari, Dafer 227 Karaosmanovi (Eef, Muradif, Mirsada, Rifa) 99, 213, 254, 259 Kasum (Demal, Memmm, Mensur, Mustafa, Senka) 34, 120, 163,192, 253, 254, 255, 264 Kavazbai, Salih 111 Kavazovi (Bahrija, Huseinaga, Ibrahimaga, Mahmut, Kavazovii) 82, 156, 159, 187, 278 Keci, Jezdimir 240, 282 Kiler, Zvonimir 37, 240 Kitovnica (Hamdija, Suljaga) 81, 103, 153, 235 Klempi (Fatima, Hatida, Nura, Osman) 100, 152, 170, 219 Kljaji (Pero, Slavko, Sofija) 85, 156, 192, 244, 279 Kljaji, Filip Fio 39, 40, 54, 67, 71, 84 Knajter, Antika 79, 140 Kofrc, Sadik 257, 258 Komnenovi, Danijela 260 Kondi, Sabit 244 Korkut (Asim, Besim, ekir) 34, 79, 96, 231 Kosovac, Dragutin 69 Koraksi, Stojan 36 Koji, Desanka9, 10, 11, 13, 14 Kovaevi (Boko, Drago, Vaso) 156,159, 243, 244, 250 Kraus (Drago, Emil, Julka, Lazar, Valter) 168, 219, 233, 244, 265 Kardali (Hakija, Mehmed) 35,248 Kreevljakovi, Hamdija 17, 23, 167 Krlea, Miroslav 212 Krsmanovi, Vojin 236 Krstanovi (Jelena, Milka) 226, 235, 236 Krsti, Ilija 219 Krtii (Avdo, Eso, Husein) 222, 245, 246 Kujundi Fehim 236, 281 Kurii, 84, 85,108,155, 156, 159, 263 Kurumovi (Abdulah, Ajka, Demal, Haso, Safet) 107, 109, 113, 253, 254, 255 Kurtagi, Mujo 247 Kusturica, Emir 239 Kusurovi, Miodrag 279

333

L Lagumdija, Ahmet 219 Laki (Branko, Danilo) 223, 283 Lazarevi (edomir, Julijana, Marija) 220, 225, 280, 288 Lazi, Mara 225 Lehovci192 Lei Josip 30 Levi (Izidor, Laura, Moina, Rafo) 138,219,246 Loznica (ulzida, Haso) 241, 264 Luci, Ljubo 82 Lugovski, Sergije 238 Ljahov, Kiril 238, 239,241 Ljiljak, Milan 21, 22, 26, 29, 149 Ljubovi, Zumreta 34, 231

M Maho, Johan 246, 247 Mahmutovi, Fadila 259 Manojlovi (Bogdan, Nikola) 43, 76, 82, 159, 219, 278 Maksimovi (Dragan, Miodrag, Petko) 259, 279 Marai, Mirijana 261 Malovi, Abdulah 262 Markovi (Marko, Mili, Bosa, Boo, Ljubo, Vojo) 89, 131, 200, 203, 205, 220, 235, 267, 288, 269, 290, 291, 292 Mastilica, Nikola 250 Mazali, oko 11, 14, 17, 22, 60 Meder (Stevo, Mederi) 96, 194, 266 Mehinagi (Asim, Avdulahaga, Emina, Hajrudin, Hakija, Izet, Jasmmka, Nezir, Semija, Zijo, Mehinagii) 71, 96, 99, 164, 165, 170, 192, 194, 212, 236, 270, 282 Mehmedovi (Alija, Began, Redo) 117, 133, 262 Meholji, Beir 222 Mekani, Beir 227 Meanovi (Hakija, Salih, Meanovii) 34, 192, 253 Mii (oko, Jovanka, Ljubinko) 227, 259, 278 Mihajlovi, Dragoslav 224, 278 Mijanovi (Kosta, Milan) 225, 244, 256, 260 Miji, Milan 279, 283 Mili (Boko, Krsto) 253, 282, 283 Milievi, Dragan 278

334

Milosevic (Damnjan, Krsto) 100, 220 Milutinovi, Miloje 281 Mitrovi (Goran, Jovan, Savo) 225, 256, 261 Mlaenovi, Neo 282 Mrkonji, Suad 98 Muharemovi, Mustafa 99 Mujaevi, Esad 255 Mujakovi, Salih 253 Mujinovi, Dafer 282 Muji (Mehmed, Mujii) 156, 192 Mulabdi (Ahmet, Devad, Enver, Mehmed) 231,232,235,244, 246,247 Mulaosmanovi, Halim 228 Muratovi (Murat, Ramiz) 226, 278 Musi (Alija, Musii) 85, 107, 113, 178, 179, 200, 209, 210, 212, 276 Mustafi (Aif, Ahmetaga, Alija, Avdo, Mehmed, Mirza, Mustafa, ida) 34, 79, 156, 159, 162, 218, 219, 243, 244, 245, 251, 257, 278, 280 Mutapi (Mulija, Omer) 293, 294 Muzurovi (Hajro, Muzurovii) 78, 192, 266 N Nakievi (Demil, Izet, Nakievii) 91, 230, 283 Nali (Ibrahim, Mustafa, Nezir, Rifko) 130,131, 167, 264, 266 Nametak, Abdurahman 203 Nikoli (Bato, Branka, Dragan, oro, Stanko, Stevan, Vera) 26,35,76, 89, 90, 145, 181, 156, 159, 187, 226, 229, 244 Novakovi (Maca, Novak, Pero, Vaso, Novakovii) 163, 192, 265 Novo (Aia, Avdo, Fahreta) 222, 241 Noinovi (azim, Fik, Faruk, Ferhat, Nihad, Sakib, emsudin) 53, 170, 226, 251,257, 259, 260 Nuhanovi, Mali 12 Nuhi, Mehmed 120 Numanovi (Enver, Jusuf, Muhamed, Numanovii) 107, 108, 255 Nuki, Husein 279 Nui, Branislav 131 Obili, Nenad 216 Obradovi (Krsto, Nenad, Pero, Petar, Radia, Sara) 36, 83, 86, 218, 244,281 Odobai (Enver, Mustafa, Zahida) 98, 235, 236, 259, 266, Ohranovi, Ibrahim 162,

335

Okanovi, Ismt 113,225, 262 Omerovi, Hajrudin 266, 279, 280 Ostoji (Doro, Dragomir, Jela, Jovo, Nada, Sreo, Vasilije, Vida) 67, 82, 89, 112, 200, 205, 206, 221, 244, 246, 251 P Papi, Mitar 27, 216, 217 Paali (Muharem, Vejsil) 264, 265 Pai (Abdulah, Osman, Paii) 105, 109, 278 Pai (Salih, Sead) 156, 159, 218, 262, 266, 278, 279 Pavlaevi, Bogoljub 212 Pain, Vojin 227,283 Peji (Ljubinka, Sofija) 220, 227 Pedi (Hasan, Sabina) 78, 147, 259 Pekli (oro, Vlado) 96, 156, 218 Peri (Duanka, Jeremija, Simo, Tomo, Vojo) 38, 40, 218, 219, 222, 244,246, 251,278, 279 Pei, Nikola 253 Peruica, Nada 267 Pezerovi (Demal, Pezerovii) 53, 112, 1131, 179 Pisii, 288 (Anto, Revnik, Tonika) 147, 150, 226 Poli, Aco 147,148 Popovi (Dragan, Drago, Kojo, Ljubia, Ljubo, Persa, Risto, Stevo, Stanko, Tiko, Vaso, Vojna, Vojo) 26, 96, 156, 159, 181, 218, 219, 221, 235, 244, 246, 257, 261, 262, 267, 277, 278 Popovi (Dragomir, , Mili) 36, 40 Popovi (Janko, Nemanja, Sreo, Mirko) 222, 246, 258, 259, 282, 288 Porobi, Omer 212 Prokleta Jerina 10, 301 Povlaki (Beriz, Damal, Fehim, Mujaga, evala, Povlakii) 119, 121, 147, 222, 226 Purkovi (Aida, Hasija, Hidajeta, emsudin) 222, 226, 260, 264, 281 Pui, aslav 222, 225 Pukarevi (Abdulah, Emina, Salko, Pukarevii) 133, 192, 218, 236, 266, 281 R Radasli, Mustafa 266 Radi (Rado, Stevo) 279, 280 Radovanovi (Cvijan, Nada, Vlado) 212, 220, 223, 274 Radovi, Mio 255 Raidovi, Mujo 74

336

Rebac, Hajrudin 223 Rei (Enver, Haris) 37, 161 Rener, Hajnrih 300, 303 Ribii, 159, 192 Riki, Radenko 261 Risi, Munib 252 Ristanovi (Ratko, ivajin) 223, 226, 281 Risti (Branko, Momo, Panto, Radmila, Risto) 100, 181, 192, 219, 252 5 Sabirovi (Alija, Daut, Demalija, Feta, Izet, Mehmed, Mirzet, Nedib, Sait, Zuber, Sabirovii) 53,153,192,222, 225, 250,251, 252,253, 256,282 Sabljak (Drago, Milica) 5, 223, 222, 224, 235, 253 Sadikovii 73 Sahani (Mehmed, Suljo) 36, 215, 252 Salihovi (Ahmet, Salih) 109 Sarajli (Fadil, Faketa, Huso, Nurija, Nusret, Salih, Zijo, Sarajlii) 162, 187, 190, 236, 250, 251, 252, 253, 255, 259, 261, 262, 280, 282 Sarajlija, Midhat 236 Savi, Milica 225 Savi (Dragan, Manija, Milojka, Sele) 219, 226, 259, Savojski, Eugen 23 Sejdinovi, Nijaz 255 Selimovi, Bahrija 121, 280 Selmanagi (Kemal, Omer, Rizo, Selmanagii) 43, 72, 85, 147, 167, 219, 240, 241, 277 Sekani, Selim ir24l, 279 Serpuhovitin (Angelina, Toljo)219, 257 Sidran, Abdulah 239 Sikiri (Mustafa, Zlatko) 235, 257, 261 Simani, Rastko 282 Skibar (Andrs, August, Durdica) 76, 77, 83, 91, 154,218,219 Skopljakovi (Enver, Hajro, Halid, Smajlbeg, Skopljakovii) 67,71,73, 77,94, 156, 159,244, 246 Smaji (Bedrija, Smajii) 192, 261 Smaji, Avdo, 253 Smajlovii 102 Softi (Alija, Ismt, Safet ef.) 99, 108, 112, 187, 241 Spahi (Sead, Smajo) 265, 291 Spaho, Mehmed 111 Spasojevi, Zdravko 280

337

Spremo (Duanka, Mira) 222, 267 Srdi, Lazo 212 Stamenkovi (Gradimir, Zoran) 220, 260 Stefanovi (Anelija, David, Drago, Drgn, Jovo, Mio, Neboja, Pero, Rajana, Stefan, Stevo, Stefano vici) 89,96,147,192,212,218,219,220, 229, 235, 242, 243, 244, 246, 252, 253, 261 Stoevi, Mehmed 226 Subai (Omer, Salih) 224, 265, 266, 293 Suboti, Jefto 267, 283 Sulejmanovi, Mustafa 68, 75, 77, 81, 94, 99 Suljagii 150 Sulji, Muhidin 259, 282 Suljki Hivzija (Ibni Hasan) 25, 76, 78, 96, 104, 111, 116, 134 Sunari (Ljubia, Desa, Veselin) 119, 225

abanovi, Rizo 219 abi, Jusuf 212 airbegovi, Avdo 283 ahbegovi (Hakija, Izet) 219, 223 akani, Hasan 34, 36, 213, 214, 215, 232 ami, Jasna 202 akoti, Drago 226 ehagi (Demila, Ejub, Hamdo, Milko, Rasim, Raid) 34, 69, 221,223, 229, 235 ehavdi (Idrizaga, Mahmut, Muriz, Mustafaga ehavdii) 71,73,156,218 ehi (Adem, Ahmed, Dedo, Mehmed) 34, 42, 74, 79, 87, 219, 246, 247, 251,266, 267,278 ehi (Nasir, Nazif, Omer, Raid, Salihaga, Salih, ehii) 36,154,164, 186,192, 213, 214, 215, 218, 226, 232, 243, 246, 253, 257 ehmehmedovi (Ismet, Mustafa, Salih, ehmehmedovii) 119,123,227 ehomerovi, Salih 222 enk, Natalija 220 ibljakovii 102, 103, 115 ipka, Pero 253 ii (Ilijaz, Safet, emsudin) 36, 138,198, 262,288, 289,290,292,294 T Tabakovi, Halida 133 Tahirbegovi, Tahira 223 Talavani, Fadil 170

338

Taslidi, Muriz 253, 254 Tepi, Ibrahim 25 Tica (Nata, Zora) 244 Tiri (ulaga, Edhem, Ibariz, Hazim, Mehmed, Mustafa, Zlatko) 34, 226, 233, 247, 253, 254, 257, 260, 261, 262, 266, 283 ' Tito, Josip Broz 36, 131, 132, 213 Todoran, Jovo 137, 246 Tomaevi (Mihajlo, Milena, Ratka) 225, 267, 283 Tomi (Dara, oro, Jovanka, Miodrag, Rado, Veljo, Tomii) 159,162, 223, 224, 235, 241, 244, 250, 251, 252, 253,255, 259, 266,267 Topalovi, Suljo 145 Topi (Edin, Hasan, Muharem, Nead) 37,65,138,154,157,158,185, 226, 264, 297, 299 Trhulj (Emir, Osman, Suada) 162, 261, 262 Trifkovi, Dragia, 24, 26, 74, 82, 88 Trifunovi, Mitar Uo 29,73 Tui (Avdo, Tuii) 102, 117 Tuhi (Mustafa, Tuhii) 67, 102, 110 Tuli, Himzo 103, 123, 280 Tupekovi (Hrusto, Meho, Pao) 194, 266, 278 Tuevljakovi (Branka, Brano, Tuevljakovii) 156, 159, 219, 259
U

Uzunali (Hazim, Uzunalii) 192, 280 Uzuni(Mehmed, Uzunii) 34, 108, 231 Uzunovi, Alija 179, 200, 227, 281, 283, 295
V

Vanke, Ilonka 222 Vasi (oro, Nikola, Slavko) 71, 90, 156, 196, 197, 220 Vasili, Vida 235 Vaskovi, Dragomir 253 Vehbi (Nezir, Vehbii) 153, 192, 194 Vejzovi (Alija, Beriz, Mirsad) 255, 281 Vesi, Nadica281 Vidakovi (Budimir, Gorn, Dara, oro, Veljko, Vidakovii) 35, 159, 244, 261, 265, 266, 282 Viki, Nataa 260 Vili (Aljo, Hafiza, Mujo, Vilii) 108,112,113,167,253,254,278,283 Vlajin, Milan 226 Voli, Razija 219, 222, 224

339

Vrabac, Mehmed 260 Vraevi, Zdravko 219 Vukainovi, ore 255 Vukajlovi (Borka, Todor) 226,255 Vukelja (Danica, Jovo) 241, 261 Vukovi, Svetozar, Zarko 41, 51, 234, 235 Z Zahirovi (Aja, Muhamed, Vahid) 206, 212, 255 Zaimovi (Ahmet, azim, Fahrudin, Muhamed, Sadija) 34, 164, 222, 226,231,235,265,279, 280 Zari, Nedjeljko 243 Zdravkovi, Pero 212 Zehii, 102 Zejmilagi (Ahmet, Fahrudin, Himzo, Mehmed, Muhamed, Mustafa, Nasiraga, Zajim) 91, 94, 97, 165, 219, 224, 241, 244, 265, 266, 283 Zeki (Drago, Marko, Milena, Savo) 223, 255, 280, 281 Zelji, Milorad219 Zlatonosovii 9 Zmaj, Jova Jovanovi 181 Zorbi, Haso 79,194, 266

ivanovi, ivan 243 Napomena: S obzirom na to da se u knjizi pominje mnogo linih imena, razumljivo je to su mnoga gmpisana po prezimenima, kao to sva nisu ula u ovaj registar, to se posebno odnosi na imena navedena u prilozima i pregledima u treem dijelu knjige.

340

IZBOR SLIKA IZ F O T O A L B U M A HELM UTA FRIDRIHSMELERA "D E S VERSUNKENE B O S N IE N (FOTOGRAFIJE SA PUTOVANJA A U STR IJSK O G N A D P O R UNIKA EM ILA B A LKA RE KA K R O Z B U S N U I H ERC EG O VIN U 1907/08. GODINE)

Album je zajedniki projekat Kelna, Graca . Objavljen je 1999. godine u izdanju Verlog Styrie. Ima 150 fotografija, od kojih se znatan broj odnosi na Zvomik. Do njega sam doao u ljeto 2000. godine (zahvaljujui Muji Kurumoviu) kada je knjiga ve bila predata u tampariju. Cijenei vrijednost slika u albumu, izvrio sam njihov izbor naknadno ih unio na kraju knjige. Sve su snimljene 1907. 1908. godine.

I. Centar grada. U drugom plam t slike se nazire Starigrad.

341

2. Stari dio Zvornike arije (danas ulica ure Pucara). U pozadini slike brdo Vratolomac.

3. Damija Skela

4. uevac. Martja zgrada (desno)poslastiarnica burekinica Demalije Sabirovia, a vea lijevo kua Suljagia iz osmanskog perioda. Na njenoj lokaciji Suljagii su tridesetih godina 20. stoljea podigli sadanju zgradu kojoj je radila zvornika pota sve do 1958. godine. Sasvim desno na slid vide se most preko Zlatice munara damije Rijeka.

5. Divi. Lijevo na s lid stijene zvane "Bremena "

343

8. Vodenica na Diviu. Na Drini izmeu ove vodenice stijena "Bremena " podignuta j e brana H E Zvom ik 1955. godine. Na snimku sasvim desno vide se usidrene lae.

9. Drinske lae na mjestu gdje e 1929. godine b itipodignut zeljezni most na Drini.

345

JO. Vetrenjaa Kozluku

. Uprvoni pianu slike dijelovi nekadanjih mahala Namazah Sketa, a iza njih Fetija. U sredini snimka brdo Zmajevac, desno od njegapodnoje Kahvenjae, lijevo podnoije Vratolomca (Zulfikarevac). Najvea zgrada na snimku (usredini) je Podrinjska medresa.

346

12. Tipina bosanska gradska kua iz osmanskag perioda (Idrizovia - ehavia) damija u Hridu.

IJ. H otel W ien " ( Be "). Danas su ovoj zgradi market "Drina " kajana "Boiur "

347

15. G o r n jig r a d

348

16. Do nj grad (Sj ever na kapija).

X " % V .1

17. Stara damija Diviu. Naprijed na s lid austrijski oficiri Balkareksa divikom djecom.

349

18. Austrijski oficiri na kupanju Drini (negdje ispod sadanje stambene zgrade Z -l5 Zamlazu).

19. Vojna bolnica na Fetiji (lijevo), desno jedan o d pomonih bolmkih objekatu. Poslije drugog svjetskog rata ovoj zgradi je vise godina bio aki dom.

350

DONA TORI
Knjiga je izdata zahvaljujui razumijevanju pomoi donatora ija imena sa zahvalnou navodimo: Institucije i firme Ado Europe aglar, DOO Sarajevo (Zijo Kadi) Bosna plod Sarajevo (Hasan Hadiavdi) Eskort trade DOO Sarajevo (Mujo Vili) Likval, DOO Sarajevo (Himzo Meevi) Ministarstvo za rad, socijalnu politiku 1 izbjeglice Kantona Sarajevo Ministarstvo za kulturu sport Kantona Sarajevo Mutichem Ljubljana (Fadil Sarajli) Opina Sapna tamparija DES Sarajevo HT TROPLAST BOSNA, DOO Tuzia (Samir Foak) Pojedinci Ahmetovi Hakija Ahmetbegovi Mirza Ali Agn Ali Muhamed Andri N. Vojislav Azapagi efik (Tuzia) Bajri Ahmet Blicko Bazardanovi Husref Beirovi Sead Buljubai Beriz aklovica Faruk ati Hazim ati Ismeta Dugali Ida ozi efket (Sarajevo) Ganibegovi Madida Garibovi Nijaz Gazibegovi Husref (Sarajevo) Hadiavdi Mensur Hadi Ibrahim Hadiomerovi Asidin Hadiomerovi Enis Hadiomerovi Muhamed (Bonj. inst.) Hadiribi Mirht

351

Hajdarevi Hajrudin Hajdarevi Mirsad Hajdarevi Talat Hamzabegovi Razija Hamzi Mahmut Harambai Sead Hodi Ibrahim Hudovi Mahir Ili Mitar Lale (Sarajevo) Imirovi D. Mirsad Imirovi D. Mustafa Imirovi Zekira Jai Mujo Jelki Emira Jelki Muhamed Juki Fatima Zlata Kadi Haso Kadi Sead (Doboj) Kamiali Mustafa Klempi Bischof Refija Kugubi Alija Kurumovi Mujo Lehovac Idrizbegovi Azra Martini Gordana (Oberrusel) Mehinagi Izet Meanovi Hazim Muji Fadil Naii Mehmed Odobai Enes Omerhodi Refik (Sarajevo) Rezerovi A. Hasan Raidovi Muriz Sabirovi Nusret Selimovi Admir (Sapna) Selmanagi Jasmin (Sarajevo) Slini Safeta Smajlovi Beir (Ilida) Talavani Fadil Telalovi Avdo (Vlasenica) Tiri Zlatko Tuhi Muhidin Velearevi Haim

352

SADRAJ Predgovor .............................................................................................. 5 I - ZVORNIK KROZ IS TORIJ U ..........................................................7 Stari vijek............................................................................................... 7 Srednji v ijek ........................................................................................... 9 Period osmanske vladavine (1460.-1878.).........................................15 Vrijeme austrougarske vladavine (1878.-1918.)............................... 26 Razdoblje izmedu dva svjetska rata (1918.-1941.)........................... 31 Period Drugog svjetskog rata NOB-e (1941-1945)......................... 37 Poslijeratni ili socijalistiki period razvoja Zvomka (1945.-1992.)......................................................................... .............. 42 Neke geografske karakteristike optine Zvomik............................... 56 II - SLIK E IBILJEKE IZ PROLOSTI GRADA.......................... 59 Zvomicki stari grad (tvrdava)..............................................................59 Zvomike mahale (ulice).................................................................... 63 H rid....................................................................................................... 67 Zamlaz........ ...........................................................................................71 Namazdah............................................................................................. 75 Zvomika arija (centar grada)..........................................................77 Bair.........................................................................................................80 Fetija......................................................................................................81 Kanare Kuljanski put...................................................................... 85 Srpska varo....................................................................................... 87 Rijeka.................................................................................................... 91 Skela..................................................... .................................................94 Bekusija................................................................................................ 96 Vidakova njiva...................................................................................... 99 Prigradska naselj a................................................ ............................. 101 Tabaci.................................................................................................. 102 Divi....................................................................................................104 Kula Grad............................................................................................ 115

353

Karakaj Zvomiko polje.......... ....................................................... 125 Mali Zvomik Sakar.......................................................................... 128 Stara groblja u Zvomiku.................................................................... 133 Zvomiki Jevreji.................................................................................135 Zgrada Sreskog ^ ..............................................................138 Vojni logor (Lagen).......................................................................... 140 Oficirski dom (Kasina)...... .............................................................. 142 Prvi automobili u Zvomiku...............................................................144 Saobraaj izmeu dva svjetska rata neposredno poslije II svjetskog rata...................................................................................... 146 Prvi potanski saobraaj....................................................................149 Zvomiko korzo..................................................................................151 Zvomika pijaca.................................................................................152 Zvomiki duani, trgovci hamali u periodu izmeu dva svjetska rata.......................................................................................................154 Bili su oni dio Zvomike arije njene due..................................160 Uline ili javne esme....................................................................... 163 Hanovi u Zvomiku............................................................................. 166 Hoteli u Zvomiku...............................................................................168 Vodenice na Drini...............................................................................169 Drinske lae skele............................................................................ 171 Spiavarenje na Drini.......................................................................... 175 Poplave u gradu..................................................................................179 Mostovi na Drini.................................................................................180 Zvomiki vaar...................................................................................183 Zri fereda.......................................................................................185 Prva elektrina struja u Zvomiku..................................................... 187 Zanati zanatske zadruge.................................................................. 191 Graditelj violina z Zvomika.............................................................196 Prvi Zvomianin sa fakultetskom diplomom...................................198 Iz zvomike knjievne batine savremenog knjievnog stvaralatva......................................................................................... 200

354

Hasan Kaimija.................................................................................... 200 Marko Markovi....................................................... .........................203 Jela Ostoji.........................................................................................205 Nijaz Alispahi..................................................................................207 Alija Musi......................................................................................... 209 Miroslav Krlea Rodoljub olakovi u Zvomiku......................... 212 Suenje Omeru ehiu, Ferdi Gazinu i Hasi akaniu..................213 kolstvo prije Drugog svjetskog rata neposredno poslije rata..... 216 Nia realna gimnazija...................................................................... 221 Prve srednje kole................................ ............................................. 224 aki dom........................................................................................... 228 Prve kultume ustanove...................................................................... 230 KUD Svetozar Vukovi arko, Prosvjeta Preporod ........................... ...................................... 233 Enigmatski Kino-klub......................................................................236 Prve zvomike bolnice apoteke..................................................... 237 Crveni krst...................................................... ............................... Fiskultumo drutvo Soko................................................. ........ 240 242

Fudbal u gradu izmedu dva svjetska rata.........................................245 Sport u Zvomiku neposredno poslije Drugog svjetskog rata...........248 Fudbalski klub Drina................................................................... 250 Drutvo za tjelesno vaspitanje Partizan ...................................... 255 Odbojkaki klub Drina.................................................................. 258 Kosarkaki klub Drina................................................................... 260 Moto trke........................................................................................... 262 Odred izviaa Filip Kljaji Fia.................................................. 264 Dobrovoljno vatrogasno drutvo Zvomik.........................................265 Narodna banka..................................... .............................................266 Tvomica glinice Bira .................................................................... 267 Pruga Tuzia - Zvomik.................................................. ................... 269 III - PRILOZI......................................................................................271 Izvodi iz recenzija uz drugo izdanje knjige......................................271

355

Rekli su prvom izdnju knjige M. Hudovia Zvomik-slike biljeke iz prolosti........................................................................ 274 Predsjednici sekretari sreza Zvornik od 1945. do 1958. godine ... 277 Predsjednici sekretari optine Zvornik od 1945. do 1992. godine....................................................................................... 278 Predsjednici sekretari Izvrnog odbora Skuptine opstine Zvornik...................................................................................279 Optinski organi uprave, institucije preduzea i njihovi rukovodioci u vrijeme viestranakih izbora 1990. godine na podruiju optine Zvomik................................................................ 280 Kuzluk kroz stoljea......................................................................... 283 Njemaka kolonija Branjevo............................................................297 Za Zvomik-izvod iz putopisa Hajnriha Renera............................. 300 Pregled zvomikih porodica po mahalama (ulicama) prigradskim naseljima izmeu Prvog Drugog vjetskog rata......... 303 Pregledna skica Hrida Zamlaza.......................................................307 Izvodi iz popisa stanovnitva.............................................................310 Literatura graa.................................................................................323 Registar linih imena.........................................................................327 Izbor slika iz fotalbuma Helmuta Fridrihsmelera.......................... 341 Donatori.............................................................................................. 351

356

Mehmed Hudovi
Hudovi (Tahira) Mehmed roen je 1934. godine u Zvomiku gdje zavrio osnovnu kolu niu realnu gimnaziju. Uiteljsku kolu pohaao je u Tuzli, a studirao na Vioj pedagoskoj koli u Sarajevu Filolokom fakultetu u Beogradu. Cijeli radni vijek (1955-1990.) proveo je u Zvomiku. Do 1973. godine radio je u prosvjeti na poslovima u nastavi, pomonika direktora kole prosvjetnogsavjetnika. Od 1973. do 1980. godine bio je direktor Narodne biblioteke Zvomik, a potom sekretar Optinske samoupravne interesne zajednice kulture Zvomik (1980.-1990.). Uporedo sa ovotn funkcijom u periodu od 1982. do 1989. godine obavljao je dunost sekretara OSIZ-a fizike kulture Zvomik.

M ehm ed Hudovi

Osim slubenih obavljao je niz drutvenih funkcija. U dva mandata bio je odbomik Skuptine optine Zvomik predsjednik Savjeta za prosvjetu, nauku, kultura sport optine Zvomik. Bio je lan Izvrnog odbora Drutva bibliotkra , Presjednitva Meurepublike zajednice kulture Sava, Savjeta Regionalnog istorijskog arhiva Tuzla, delegat regije Zvomik u Skuptini SlZ-a za izdavaku biblioteku djelatnost ... Istarivanjem prikupljanjem istorijske grade Zvomiku bavi se vise od trideset godina. Za rezultate u radu dobio je vise nagrada priznanja. Izmedu ostalih, nosilac j e Zlatnog znaka priznanja Crvenog krsta Bosne i Hercegovine Plakete optine Zvomik.